CC BY
20
М. ОРАЗАЛИНА, А.К. КИПЧАКБАЕВА, Б.К. ЕСКАЛИЕВА, Г.Ш. БУРАШЕВА
Эл-Фараби атындагы Цазак ¥лттыкуниверситетi
УДК-547.972
СЫМЛСОРТЕКД KORSHINSKYI еС1МД1Г1НДЕГ1 МАЙ-, АМИН ЦЫШЦЫЛДАРЫ ЖЭНЕ ДЭРУМЕНДЕР Ц¥РАМЫ
Алабута тукымдас CIimacoptera korshinskyi естдтнщ гулденген кезецдег1 Алматы облысы, 1ле ауданынан жиналган жер уст! белктертдег1 химиялык курамы зерттелт, ГЖХ эдтмен шиюзаттарда 10 май жэне 20 амин кышкылдары бары аныкталды, соныц штде олеин, линол, пальметин цышцылыныц мелшер1 кеп екет дэлелдендь Амин цышцылдарга сараптау жург1згенде глютамат, аспарагат, цистин, аргинин, аланин цышцылдарыныц кеп мелшерде кездесеттдт аныкталды, жэне дэрумендердщ курамы белгш болды.
ТYйiндi свздер: CIimacoptera ко^Ытку1 дэршк еамд1ктер, май кышкылдары, амин кышкылдары, дэрумендер
К^рп танда эртYрлi ауруларды емдеу ушш дэршж еамджтерге ерекше кендл белше бастады. Табигаттан дэршж шиюзаттарды алумен бiрге багалы дэршж есiмдiктердi жерсiндiрiп мэденилендiру ете ;ажет. Дэрiлiк есiмдiктер MYшелерiнiн ;алыптасу ерекшелжтерш бiлу, оларды фармацевтикалы; ендiрiсте гылыми тургыдан кещрек ;олдануга MYмкiндiк бередi [1].
Казахстан аумагында еамджтердщ сан алуан TYрлерi кездеседi, 100 TYрлерi аны; белгiлi, олар тек хальщтык; дэрiлiк зат ретiнде гана емес, сонымен ;атар медицинада немесе жеке дэршж заттар ретшде пайдаланылады. Дэршж еамджтердщ кептеген TYрлерi элi жеткшкт зерттелген жо;. Сонды;тан осы саладагы зерттеу жумыстары еамджтщ жаца TYрлерiн аны;тау Yшiн жэне ресми нысандар ау;ымын кенейту бойынша келемдi зерттеу болып табылады [2].
Казахстан флорасында дэрiлiк есiмдiктер саны ете кеп, булардан жасалатын препараттар тиiмдi екеш мэлiм. Kазiргi танда технологиянын дамыган кезещнде толыгымен зерттелмеген жэне адам баласына белгiсiз емдiк есiмдiктер жетерлж. Осыган байланысты Каза;станда кен таралган СЬеиоросИасеаг ту;ымдасына жататын CImaсoptera (Балыккез - Климакоптера) есiмдiктерi Yлкен теориялы; жэне практикалы; ;ызыгушылык; керсетедi, олардын кейбiреулерi бiздiн елiмiзде гана есетш эндемик есiмдiктер болып табылады. Осы ту;ымдастагы зерттелген есiмдiктер кен спектрлi
биологиялы; белсендiлiктерге ие, ;абынуга, бактерияга, тотыгуга ;арсы жэне бас;а да эр TYрлi ауруларды емдеу Yшiн пайдаланылады. Олардын кепшiлiгiнiн курамына флавоноидтар, алкалоидтар жэне бас;а да физиологиялы; белсендi ;осылыстар кiредi [3].
CImaсoptera - б1ржылдык;, ;арапайым, жемiстi еамдж. Бул есiмдiк ту;ымдасы 23 TYPДен турады, онын 14 TYрi Каза;станда кездеседi. CImaсoptera korshynskyi (Климакоптера коржинского) - тура бута;ты, жогары багытталган ;игаш буталы, теменгi жагы жш жетiлмеген, сабагы бозалан, ;ыс;а, тунбалы, жапыра;тары реттелген, етжендi, догал; ^лжапыра;тары жумырт;а тэрiздес, ГYлдерi едэуiр тыгыз ту;ымдары келбеу есiмдiк. Тогайда, шидщ жагалык; ;опаларында жэне бас;а да биж шептi ;опаларда, кел бойындагы сорларда еседi. Жалпы таралуы: Орта Азия, Батыс Кытай [2]. Май ;ыш;ылдары ;атан жагдайларда есетiн еамджтер Yшiн манызды компонент, олар метаболиттер жэне энергия кезi ретiнде ;ызмет ат;арады, есiмдiк жасушаларынын ;урамдас белт болып табылады. Майлар кеп немесе аз мелшерде есiмдiктердiн барлы; жасушаларында дерлiк TYзiледi. 6сiмдiктердiн басым кепшiлiгi ту;ымдастарынын 88 пайыз ;ор ретiнде май жинайды [4]. 1-суретте CIimaсoptera korshynskyi еамдтнщ курамынан аны;талган май ;ыш;ылдар ;урамы керсетiлген.
60 50 40 30 20 10 0
|
■
- — ■ - — ■
/ / ** о/ / / оР /
Сурет 1 - Climacoptera korshinskyi еамщтнщ май кышкылдарынын, мeлшерi
Нэтижесiнде еамдщ курамында каныккан май кышкылдары 23%, ал каньщпаган 78% май кышкылдары бар екендiгi белгiлi болды. Май агзага кажеттшгше карай, эмульсия туршде кан плазмасы аркылы бауырга жетюзшедь Бауырдан эрi карай баска да агзалар жеткiзiлiп, энергетикалык жэне пластикалык материал есебiнде колданылады.
Тiршiлiк ушш аса ман,ызды косылыс - акуыз молекуласы, ол аминкышкылдар калдыктарынан куралгандыктан, олардын, ман,ызы ете зор. Акуыз молекуласына 20 шакты а-аминкышкылдары катысады. Олардын, бiразы алмаспайтын аминкышкылдары. Зерттелш отырган eсiмдiк курамында 20 шакты аминкышкылдары бар екенi аныкталды [5]. Нэтижес 2-суретте кeрсетiлген.
30
25
20
15
10
■ 1.1 1.||| I
# # ч# ^ ^ ^ # ^ ^
° «Г
5
0
Сурет 2 - СИтасорЬега когвЫткуг eсiмiдiriнiн, амин кышкылдарынын, мeлшерi
Алынган нэтижелер бойынша мынандай корытынды жасауга болады: Climacoptera когвЫт^ eсiмдiгiнде глютамат 26,46%, аспарагат 11,98%, аланин 7,40% , аргинин 6,55%, пролин 6,18%, тирозин 5,46%, изолейцин 5,18%, серин 4,82%, валин 3,89%, треонин 3,67%, лизин 3,28%, гистидин 3,22%, глицин 2,96% бар. Нэтижелерш корытындылай келе глютамин жэне аспарагин кышкылдары гап мeлшерде кездесет™ белгш болды. Глютамин ;ыш;ылын (эпилепсия ми жаракаты, ;ан немесе кабыну ауруларга) орталык жуйке ЖYЙесiнiн, бузылуына байланысты жагдайларда тутынылады. Глютамин темею тарту жэне iшiмдiк iшу ^шш азайтады, агзадагы кышкылдык-непздж тепе-тен,джт орнатады. Аланин - ми мен орталык жYЙке ЖYЙесi
Yшiн энергиянын, непзп кeзi болып табылады. Ол антиденелердi eндiру аркылы иммундык ЖYЙенi ныгайтады, кант жэне органикалык кышкылдар метаболизмше белсендi катысады. Аспарагин кышкылынын, туздары ЖYрек-кан тамырлары ЖYЙесi ауруларын емдеуге, ал метионин бауыр циррозы жэне сусамырды емдеу мен алдын алуда колданылады [6].
Дэрумен — адам мен жануарлардын, тiршiлiгiне, олардын, агзасындагы зат алмасудын, бiркалыпты болуы Yшiн аз мeлшерде eте кажеттi биологиялык белсендi органикалык коспалар. 6сiмдiк курамынан А,Е жэне С дэрумендерi бар екеш аныкталды Нэтижесi 3-кестеде гарсетшген.
Кесте 3 - Climacoptera korshynckyi еамдтнщ курамындагы дэрумендер курамы
бамдж Typi А дэрумеш Е дэрумеш С дэрумеш
Climacoptera korshynckyi 0,26 мг/100гр 4,0 мг/100гр 13 мг/100гр
Демек, еамдж ;урамынан 0,26 мг/100гр А дэрумеш, 4,0 мг/100гр Е дэруменi жэне 13 мг/100гр С дэруменi аньщталды.
А дэруменi (ретинол) агзанын есуше, дамуына эсер етiп, TYрлi ауруларга ;арсы тура алу эрекетiн арттырады. Iнiрде, TYнде керудi жа;сартады. А дэрумеш шаштын, тырна;тын есуi мен терщеп жасушалардын MYЙiзденуiне эсер етедь Ол жетiспегенде терi ;ургап жарылып, TYсi KYHгiрттенедi. Май бездерiнiн ;урамы езгередi, кездiн ;асан ;абыгы бузылады. Е дэруменi (токоферол) булшы; еттердщ жэне жыныс бездерiнiн ;ызметш жа;сартады. С дэруменi (аскорбин ;ыш;ылы). Агзанын жу;палы ауруларга ;арсы тура алу эрекетш арттырады. СYЙекке жэне т^ке берiктiк ;асиет бередi. С дэрумеш биологиялы; тотыгу кезiнде зиянды заттардын TYзiлуiн тежейдi. Ол ;арсы денелердi TYзетiн ферменттердiн ;урамына кiредi. Терщеп ;антамырлардын ;абыргасынын бYлiнуiне де кедерп жасайды. С дэруменi жетiспеген жагдайда агза тез шаршайды, сiлемейлi ;абы;шалар ;абынады, ;ызылиек ;анталайды. Бул дэрумен уза; уа;ыт
жетiспесе, адам каушт ;ур;ула; (цинга) ауруына
шалдыгады [7].
Цорытынды.
1.Алматы облысы 1ле ауданынан 2014 жылы ;ыр^йек айында жиналган СЬвиорос1еасеа ту;ымдасына жататын СИшасорЬега когзЫтку1 еамдтне санды; жэне сапалы; сараптау жасалды. Сараптау барысында Climacoptera ког$Ыпзку1 еамщтнщ ылгалдылыгы 7,51 %, ^лдшп 20,9 %, ал экстрактивтi заттар мелшерi 37,53 %, екенi аны;талды. Сонымен ;атар, сапалы; сараптаудын нэтижесшде Climacoptera korshinskyi есiмдiгiнде флавоноидтар, сапониндер, моно-, жэне олигосахаридтер бар екеш белгiлi болды.
2.Газ суйы;ты; хроматография эдiсiмен зерттелген шикiзаттарда 10 май ;ыш;ылынын бары аны;талды, сонын iшiнде олеин, линол, пальмитин ;ыш;ылдарынын мелшерi кеп екенi аны;талды.
3."CARLO-ERBA 420" газды хроматографта амин ;ышк;ылдарга сараптау ЖYргiзiлдi, нэтижесiнде глютамат, аспарагат, цистин, аргинин, аланин мелшерi кеп екеш белгш болды.
4.Алгаш рет Climacoptera korshinskyi еамдтнен дэрумендердiн ;урамы аны;талды.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Павлов Н.В. Флора Казахстана. - Алматы: Академия yаук Казахской ССР, 1960. - Т 3 - С 179-226.
2 Флора Казахстана. - Алма-Ата: АН Каз ССР, 1958. - Т 3. - С. 274-281.
3 Комаров В.П. Флора СССР. - М.: Академия Наук СССР, 1936. - Т 6 - С. 350-354.
4 Ескалиева Б.К., Бурашева Г.Ш., Чаудри И.М., Абилов Ж.А. Жирные кислоты и фармакологическая активность Климакоптеры // Фарм. бюлл. - 2003.- №11.- С.37-38.
5 Якубке Х.Д., Ешкайт Х. Аминокислоты. Пептиды. Белки - М.: Мир, 1985. - 82с.
6 Бубенчикова В.Н., Сухомлинов Ю.А., Гончаров Н.Ф. Аминокислотный состав некоторых представителей семейства розоцветных // Курский научн. практ. вестник «Человек и его здоровье». - 2009. - №3. - С. 135-138.
7 Лифляндский В. Г. Витамины и минералы. От А до Я. - М.: Нева, 2006. - 631 с.
М. ОРАЗАЛИНА, А.К. КИПЧАКБАЕВА, Б.К. ЕСКАЛИЕВА, Г.Ш. БУРАШЕВА
ХИМИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНАНИЕ АМИНО - , ЖИРНЫХ КИСЛОТ И ВИТАМИНОВ РАСТЕНИЙ
РОДА CLIMACOPTERA KORSHINSKYI
Резюме: Объектом наших исследований является надземная часть растений рода Climacoptera korshinskyi, собранная в фазу цветения в Илийском районе Алматинской области. Методом ГЖХ определены 10 жирных кислот, 20 аминокислот, из них в достаточном количестве обнаружены олеин, линол, пальметиновые кислоты. В результате анализа аминокислот установлены глютамат, аспарагат, цистин, аргинин, аланин в большом количестве, а так же приведен состав витаминов.
Ключевые слова: Climacoptera ко^Ы^ку^ лекарственные растения, жирные кислоты, аминокислоты, витамины
M. ORAZALINA, A.K. KIPCHAKBAYEVA, B.K. YESKALIYEVA, G.SH. BURASHEVA
CHEMICAL INVESTAGATION AMINO-, FATTY ACIDS AND VITAMINS OF THE GENUS CLIMACOPTERA KORSHINSKYI
Resume: The object of research is the aerial part of plants of the genus Climacoptera korshinskyi, collected in the flowering phase in Ili district of Almaty region. Identified 10 fatty acids and 20 amino acids by methods of GLC. Found in sufficient quantity olein, linolenic, palmitic acid. As a result of analysis of amino acids set glutamate asparagat, cystine, arginine, alanine in large quantity, and also shows the composition of vitamins.
Keywords: Climacoptera korshinskyi, medical plants, fatty acids, aminoasids, vitamins
