Wiesław Fałtynowicz
Porosty
w lasach
Przewodnik terenowy
dla leśników
i taksatorów
Centrum Informacyjne
Lasów Państwowych
454_12 Okladka Porosty.indd 1
2013-01-22 13:25:37
454_12 Okladka Porosty.indd 2
2013-01-22 13:25:38
454_12 Okladka Porosty.indd 3
2013-01-22 13:25:38
ISBN 978-83-61633-82-2
454_12 Okladka Porosty.indd 4
2013-01-22 13:25:38
Porosty
w lasach
454_12 Porosty.indd 1
2013-01-22 13:22:04
454_12 Porosty.indd 2
2013-01-22 13:22:06
Wiesław Fałtynowicz
Porosty
w lasach
Przewodnik terenowy
dla leśników
i taksatorów
Centrum Informacyjne
Lasów Państwowych
454_12 Porosty.indd 3
2013-01-22 13:22:07
Wydano na zlecenie Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych
Warszawa 2012
© Centrum Informacyjne Lasów Państwowych
ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. nr 3
02-362 Warszawa
tel.: 22 822 49 31, faks: 22 823 96 79
e-mail: cilp@cilp.lasy.gov.pl
www.lasy.gov.pl
Redakcja
Aleksandra Dominiewska
Ilustracje
Hanna Fałtynowicz (ryc. 15, 16), Maria Kossowska (ryc. 30), Lech Krzysztofiak (ryc. 14), Martin Kukwa (ryc. 20),
Maciej Romański (ryc. 52), Wiesław Fałtynowicz (pozostałe ilustracje)
Zdjęcia na okładkach
Wiesław Fałtynowicz
Projekt graficzny i redakcja techniczna
Bożena Widłaszewska
Korekta
Elżbieta Kijewska
ISBN 978-83-61633-82-2
Skład i przygotowanie do druku
Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk
Druk i oprawa
Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych w Bedoniu
454_12 Porosty.indd 4
2013-01-22 13:22:10
5
Przyjaciołom Leśnikom
i moim Córkom,
Lenie i Hani,
z podziękowaniem
za wspólne wędrowania po lasach
454_12 Porosty.indd 5
2013-01-22 13:22:10
454_12 Porosty.indd 6
2013-01-22 13:22:10
7
Spis treści
Od autora 9
1. Wstęp 11
2. Podstawy lichenologii, czyli zarys wiedzy o porostach 13
2.1. Zdefiniowanie pojęcia „porost” 13
2.2. Relacje między komponentami, czyli: czy to jest przyjaźń, czy to jest kochanie? 16
2.3. Budowa porostów 17
2.3.1. Anatomia 17
2.3.2. Morfologia 19
2.3.3. Struktury wytwarzane przez porosty, czyli co można zobaczyć na ich plechach 26
2.3.4. Jak porosty się rozmnażają 32
2.3.5. Specyfika chemiczna porostów, czyli: dlaczego wtórne metabolity porostowe
są tak ważne 34
2.3.6. Podłoża i siedliska porostów 36
2.3.7. Porosty jako biowskaźniki 45
2.4. Porosty w lasach 49
2.5. Zagrożenie i ochrona porostów 58
454_12 Porosty.indd 7
2013-01-22 13:22:10
8
3. Uwagi o zbieraniu i oznaczaniu porostów 69
4. Klucze do oznaczania gatunków porostów najczęściej spotykanych w lasach 73
5. Wykaz gatunków wraz z ich opisami 103
6. Tych porostów warto szukać! 186
7. Kto może pomóc w oznaczaniu porostów 191
8. Piśmiennictwo 193
Indeks nazw polskich 199
Indeks nazw łacińskich 206
454_12 Porosty.indd 8
2013-01-22 13:22:10
9
Od autora
Las jest wypełniony organizmami, z których tylko część jest dobrze znana. O drzewach
i roślinach runa wiadomo bardzo dużo, podobnie jak o dużych zwierzętach, ssakach i ptakach.
Natomiast o leśnej „drobnicy” często wiemy, że jest, ale istotne szczegóły umykają naszej
obserwacji i wiedzy. Jeśli owa „drobnica” ma znaczenie gospodarcze, tak jak np. owady i grzyby,
to każdy leśnik przeczytał na jej temat niejedną książkę. Są jednak grupy organizmów znane
prawie wyłącznie hasłowo. Wszyscy wiemy, że w lesie występują porosty, mchy, wątrobowce,
śluzowce i glony, ale stanowią one tło i prawie nikt nie wnika w szczegóły. A są to równie frapujące
i nie mniej znaczące składniki ekosystemów leśnych, jak ich bardziej znani więksi krewni.
Powyższe przekonanie było dla mnie inspiracją do napisania niniejszego przewodnika. Porosty
są wszechobecne w lasach, a ich znaczenie i rola są wystarczająco duże, by zwrócić na nie baczniejszą
uwagę. Mam nadzieję, że ta książka przybliży piękny i zadziwiający świat porostów i przekona
Czytelników, że warto pochylić się nad nimi, nawet jeśli do tego potrzebne jest dobre szkło powiększające.
Dziękuję pani mgr inż. Jolancie Błasiak, która kilka lat temu zainspirowała mnie do napisania
tej książki, Alince Pomorskiej za pomoc, wyrozumiałość i cierpliwość, a mojej córce Hani za
wykonanie rysunków. Dziękuję również licznym przyjaciołom leśnikom, na których życzliwość
i pomoc w ciągu prawie 40 lat pracy naukowej w lasach zawsze mogłem liczyć.
Wiesław Fałtynowicz
454_12 Porosty.indd 9
2013-01-22 13:22:10
454_12 Porosty.indd 10
2013-01-22 13:22:10
11
1. Wstęp
Zdefiniowanie pojęcia POROST zawsze
sprawiało duże kłopoty i do dzisiaj nie ma w tej
materii zgodności. Wynika to przede wszystkim z faktu, że porost jest tworzony przez co
najmniej dwa organizmy, całkowicie odrębne
i diametralnie się różniące. Dzisiaj nie ulega
wątpliwości, że porosty są grupą ekologiczną,
a nie taksonomiczną. Tehler (1996) wręcz
stwierdził, że porosty nie są organizmami, ale
stanowią niewielkie ekosystemy, utworzone
z dwóch lub większej liczby komponentów.
W starych systemach świata żywego porosty
zaliczane były do roślin i wyróżniane w randze
gromady. Obecnie nie ulega wątpliwości, że – ze
względu na swoją wieloskładnikową strukturę
– nie mogą one stanowić żadnej jednostki tak-
454_12 Porosty.indd 11
sonomicznej. Miejsce porostów w systemie jest
uwarunkowane przez gatunek grzyba; z tego
punktu widzenia porosty są grzybami, których strategia życiowa polega na wchodzeniu
w związki z autotroficznymi (samożywnymi)
glonami w celu zapewnienia sobie stałego źródła substancji organicznych (analogiczną strategię wybrały grzyby pasożytnicze wchodzące
w związki z żywicielami lub grzyby mikoryzowe
– z roślinami naczyniowymi).
Pomijając bardziej odległą historię, na szczególną uwagę zasługuje definicja podana przez
wybitnego amerykańskiego lichenologa Vernona Ahmadjiana (1993), według której „POROST jest związkiem między grzybem i jednym
bądź wieloma fotosyntetyzującymi partnerami;
2013-01-22 13:22:10
12
w związku tym grzyb formuje plechę, która
może zawierać specyficzne wtórne metabolity”.
Istotnym jest, że definicja ta nic nie mówi o typie związku między partnerami, a także zwraca
uwagę na chemiczne efekty współżycia grzyba
i jego fotosyntetyzującego partnera (partnerów).
Ta definicja wyklucza z porostów tzw. mykofykobiosy, czyli związki, w których grzyb rośnie
wewnątrz plech glonów, ale jednocześnie nie
454_12 Porosty.indd 12
wyłącza z porostów takich układów, w których
strzępki grzyba oplatają nitkowate glony (co
ma miejsce np. u rodzaju pilśnik Cystocoleus).
Relacje między grzybem a glonem w plechach
porostów są skomplikowane i nie do końca wyjaśnione. Zostaną one opisane w dalszej części
książki, natomiast teraz słów parę o niektórych
terminach i o poszczególnych komponentach
budujących porosty.
2013-01-22 13:22:10
13
2. Podstawy lichenologii, czyli zarys wiedzy o porostach
2.1. Zdefiniowanie pojęcia „porost”
Porost w sensie taksonomicznym jest grzybem,
ale drastycznie różniącym się od gatunków budujących jego plechę. Proces powstawania porostu
to inaczej lichenizacja, a synonimem słowa porost jest sformułowanie grzyb lichenizowany.
Opisano do tej pory ok. 100 tys. gatunków grzybów, z których blisko 15 tys. jest lichenizowanych.
U ponad 95% gatunków porostów komponentem
grzybowym (mikobiontem) jest przedstawiciel gromady workowców Ascomycota; stanowi
to ok. 30% opisanych gatunków z tej gromady.
W niektórych rzędach workowców zlichenizowane są wszystkie gatunki lub ich większość, ale są
i takie rzędy, w których nie ma żadnego takiego
454_12 Porosty.indd 13
gatunku. U pozostałych porostów mikobiontami
są przedstawiciele grzybów niedoskonałych (dawnych Deuteromycota, obecnie włączanych do klas
Hyphomycetes i Coelomycetes) i podstawczaków
Basidiomycota. Odkryto też bardzo interesujące
struktury porostokształtne, w których rolę grzyba
przejmują nitkowate bakterie z klasy Actinomycetes. Organizmy te, nazwane aktinoporostami,
znaleziono w naturze, udało się także dokonać ich
syntezy w laboratorium.
Najczęściej komponentem samożywnym
w plechach porostów – czyli fitobiontem –
są eukariotyczne (jądrowe) zielenice z klasy
zielenic właściwych Chlorophyceae (występują
u ponad 92% gatunków porostów). Mogą nim
być także prokariotyczne (bezjądrowe) cyano-
2013-01-22 13:22:10
14
bakterie (= sinice), które nazywamy cyanobiontami. W jednym dotychczas odkrytym
przypadku partnerem grzyba jest nitkowaty
glon z klasy brunatnic Phaeophyceae. Generalnie, autotroficzne składniki porostów określa
się powszechnie już przyjętym terminem fotobionty.
Nierzadko plechę porostu tworzą trzy organizmy, które reprezentują bardzo odległe od
siebie poziomy taksonomiczne. Związki trójkomponentowe, z zielenicą jako podstawowym
fotobiontem i cyanobakterią w cefalodiach
umieszczonych na dolnej lub górnej stronie plechy, spotykamy m.in. u gatunków z rodzajów
pawężnica Peltigera i chróścik Stereocaulon.
Mikobiont u niektórych trójkomponentowych
porostów ma zdolność wytwarzania niezależnej
plechy z cyanobakterią, nazywanej cyanomorfą. Ciągle nie jest wyjaśniony problem istnienia
struktur porostowych zawierających więcej niż
trzy komponenty. Wydaje się to możliwe, ponieważ opisano plechy, w których – obok grzyba,
zielenicy i cyanobakterii – występowały aktinobakterie, bakterie azotowe lub inne nitkowate
454_12 Porosty.indd 14
grzyby. Nie ma natomiast żadnych danych mówiących o tym, czy te organizmy, zwane ksenobiontami, są w jakikolwiek sposób włączone
w system porostu, czy też po prostu tylko zamieszkują wnętrza plech.
Innym ciągle nierozwiązanym problemem
jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: dlaczego tak mało glonów wchodzi w symbiozy z grzybami?
W tworzeniu ponad połowy
spośród ok. 15 tys. gatunków
porostów biorą udział glony
z tylko jednego rodzaju – zielenicy Trebouxia (ryc. 1),
a u dalszych 30% występują
nitkowate zielenice z rodzaju
Trentepohlia (ryc. 2).
U pozostałych porostów,
które stanowią łącznie niecałe 20% wszystkich opisanych
gatunków tych organizmów,
Ryc. 1. Trebouxia jest to rodzaj mikroskopijnej wielkości
jednokomórkowych zielenic, których do tej pory nie
znaleziono w stanie wolnym
2013-01-22 13:22:10
15
Chrobotek reniferowy
Cladonia rangiferina
Tarczownica skalna
Parmelia saxatilis
Trebouxia irregularis
T. arboricola
T. janesii
Trebouxia irregularis
Ryc. 2. Glony z rodzaju Trentepohlia często masowo
występują na korze drzew (na fot. na pniu olszy czarnej),
a także na murach i skałach, tworząc ceglaste naloty
partnerami dla grzybów są glony eukariotyczne i cyanobakterie należące do nieco ponad
20 rodzajów. Inaczej mówiąc, ten sam gatunek glonu w konfrontacji z różnymi grzybami
współdziała w tworzeniu odmiennych gatunków i rodzajów porostów. Przykładowo, Tre-
454_12 Porosty.indd 15
Płucnica islandzka
Cetraria islandica
Ryc. 3. Samożywne składniki plech porostów trzech
różnych gatunków
bouxia irregularis jest fotobiontem w plechach
płucnicy islandzkiej Cetraria islandica, chrobotka reniferowego Cladonia rangiferina oraz
tarczownicy skalnej Parmelia saxatilis (ryc. 3).
2013-01-22 13:22:10
16
Z drugiej strony, różne gatunki glonów mogą
z tym samym grzybem tworzyć jeden gatunek
porostu; przykładowo fotobiontem w plechach
tarczownicy skalnej mogą być co najmniej trzy
gatunki zielenic: Trebouxia arboricola, T. irregularis i T. jamesii, które z tym samym gatunkiem grzyba tworzą identyczne plechy.
Jedną z konsekwencji połączenia grzyba
i glonu jest konieczność przejścia przez partnerów serii modyfikacji, które przekształcają dwa lub trzy różne organizmy w jeden
funkcjonalny system. Lichenizacja modyfikuje morfologię i anatomię fotobiontów. Zmianie ulega też ultrastruktura komórek grzyba
oraz glonu. Glon w plechach porostu przestaje
się także rozmnażać płciowo oraz nie produkuje zarodników, natomiast grzyb wytwarza
zarodniki i zachodzą w nim procesy płciowe.
Całkowitej zmianie ulega również fizjologia
obu partnerów.
454_12 Porosty.indd 16
2.2. Relacje między komponentami,
czyli: czy to jest przyjaźń, czy to
jest kochanie?
Fizyczny kontakt partnerów w plechach
porostów w większości wypadków polega na
tworzeniu przez grzyb przylg. Wykształcanie
ssawek, które penetrują wnętrza komórek glonów, ma miejsce głównie w odniesieniu do starzejących się lub obumierających glonów, albo
też w sytuacjach stresowych (np. wynikających
z zanieczyszczenia powietrza lub innej zmiany
warunków siedliskowych). Komórki młodociane i dojrzałe są bardzo odporne na wnikanie
strzępek; odporność ta wynika m.in. z obecności
w ścianach komórkowych fotobionta sporopoleniny, związku chemicznego, który występuje
np. w ścianach ziaren pyłku u roślin, gdzie również pełni rolę ochronną.
Zdefiniowanie relacji między partnerami
tworzącymi porosty do dzisiaj budzi kontrowersje. Stosunkowo najbardziej rozpowszechniona
była hipoteza symbiozy mutualistycznej,
2013-01-22 13:22:11
17
według której wszyscy partnerzy odnoszą ze
współżycia korzyści. Przechodzi ona jednak do
historii, a w świecie lichenologów coraz większym powodzeniem cieszą się dwa inne poglądy. Zwolennicy helotyzmu uważają, że układ
między partnerami jako żywo odzwierciedla relację między panem (grzybem) a niewolnikiem
(glonem). Hipoteza pasożytnictwa lub ograniczonego pasożytnictwa ma również wielu zwolenników, którzy wskazują na obecność
w plechach wszystkich gatunków porostów
struktur grzybowych zachowujących się mniej
lub bardziej agresywnie w stosunku do fotobionta (ssawki i przylgi).
2.3. Budowa porostów
2.3.1. Anatomia
Większość porostów ma plechy z wyraźnymi
warstwami: korą, warstwą gonidialną zawierającą komórki fotobionta oraz miąższem (ryc. 4).
Są jednak porosty o plechach niewarstwowanych, w których komórki glonu są prawie rów-
454_12 Porosty.indd 17
kora górna
warstwa glonowa
(warstwa gonidialna
miąższ
kora dolna
chwytniki
Ryc. 4. Przekrój przez plechę warstwowaną
Ryc. 5. Strzępki grzyba oplatają nitkowaty glon;
ten ostatni nadaje kształt plesze
nomiernie rozproszone w całej objętości plechy. Do wyjątków natomiast
należą porosty, w których nici glonów
są oplecione strzępkami grzyba – to
jedyny przypadek, gdzie właśnie glon
decyduje o kształcie plechy (ryc. 5);
jest tak np. u rodzaju pakłaczek Racodium.
2013-01-22 13:22:11
18
a
b
c
Ryc. 6. Porosty o plechach skorupiastych:
a – misecznica kasztanowata Lecanora argentata;
b – dzbanusznik wapieniowy Aspicilia calcarea;
c – mozaika skorupiastych porostów naskalnych;
zielonawa plecha to wzorzec geograficzny Rhizocarpon
geographicum
454_12 Porosty.indd 18
2013-01-22 13:22:12
19
a
b
Ryc. 7. Porosty o plechach plakodiowych: a – jaskrawiec
Caloplaca; b – misecznica murowa Lecanora muralis
454_12 Porosty.indd 19
2.3.2. Morfologia
Podstawowe formy morfologiczne plech
porostów to: skorupiasta, plakodiowa, łuseczkowata listkowata, krzaczkowata
i nitkowata. Są też porosty o plechach wielopostaciowych.
Skorupiasta – ściśle przyrasta do podłoża
lub wrasta w nie. Plechy mają różną grubość;
różna także może być struktura ich powierzchni: proszkowata, ziarenkowata, brodawkowata,
gładka lub spękana (ryc. 6).
Plakodiowa – plecha w środku skorupiasta, ale na brzegach tworzą się listkowate odcinki (ryc. 7).
Łuseczkowata – z reguły nieco odstaje od
podłoża. Łuski mają zwykle do kilku milimetrów średnicy. U niektórych gatunków łuski
są pojedyncze i rozproszone, a u innych – skupione lub dachówkowato na siebie zachodzące
(ryc. 8).
Listkowata – spłaszczona na kształt listków, często podzielona na odcinki, rozetkowata albo rosnąca nieregularnie, o dolnej stronie
2013-01-22 13:22:14
20
a
b
Ryc. 8. Porosty o plechach łuseczkowatych: a – paznokietnik ostrygowy Hypocenomyce scalaris; b – skórnica
zwinięta Dermatocarpon intestiniforme
mniej lub bardziej przylegającej do podłoża, do
którego przyczepiona jest chwytnikami, uczepem lub zmarszczkami dolnej kory (ryc. 9).
Krzaczkowata – złożona z gałązek o różnym kształcie, od obłych po taśmowate, przy-
454_12 Porosty.indd 20
czepionych zwykle do podłoża tylko w jednym
miejscu. Gałązki wznoszą się do góry (np. szydlina Thamnolia) lub zwisają (np. odnożyce
Ramalina, brodaczki Usnea i włostki Bryoria)
(ryc. 10).
2013-01-22 13:22:15
21
a
c
c
b
Ryc. 9. Porosty o plechach listkowatych: a – pustułka
pęcherzykowata Hypogymnia physodes; b – pawężnica
łuseczkowata Peltigera praetextata; c – płaszczynka
okopcona Melanelixia fuliginosa
454_12 Porosty.indd 21
2013-01-22 13:22:16
22
a
b
c
Ryc. 10. Porosty o plechach krzaczkowatych:
a – odnożyca mączysta Ramalina farinacea; b – szydlina
różowa Thamnolia vermicularis; c – mąklik otrębiasty
Pseudevernia furfuracea
454_12 Porosty.indd 22
2013-01-22 13:22:18
23
Nitkowata – jest to właściwie odmiana plechy krzaczkowatej, o odcinkach obłych, na przekroju zbudowanych koncentrycznie (ryc. 11).
Wielopostaciowa – w trakcie rozwoju osobnika wykształcają się 2–3 rodzaje plech, np.
u większości chrobotków Cladonia początkowo
wytwarzana jest plecha skorupiasta, z której wyrastają łuski plechy pierwotnej, na nich z kolei
podecja, które są krzaczkowate (ryc. 12). Plecha skorupiasta najczęściej dość szybko zanika,
łuseczkowata zwykle utrzymuje się, a czasem
nawet stanowi główną postać (np. u chrobotka
rosochatego – por. ryc. 12). Podecja chrobotków
mogą być całe lub częściowo pokryte korą, która
jest gładka lub spękana (por. ryc. 62 i 70). Niektóre gatunki chrobotków mają podecja bez kory,
a wtedy nawet pod lupą widać, że ich powierzchnia jest pilśniowata i dostrzec można nitkowate
strzępki grzyba (por. ryc. 54 i 66). U części gatunków podecja są pokryte sorediami (urwistkami)
i wyglądają jakby były posypane mąką lub drobnym proszkiem (por. np. ryc. 12, 57, 59 i 63).
454_12 Porosty.indd 23
a
b
Ryc. 11. Porosty o plechach nitkowatych: a – brodaczka
zwyczajna Usnea filipendula; b – włostka brązowa
Bryoria fuscescens
2013-01-22 13:22:20
24
a
b
Ryc. 12. Wielopostaciowe plechy chrobotków:
a – chrobotek palczasty Cladonia digitata – z licznych łusek
wyrastają szydlaste podecja; b – chrobotek strojny
C. bellidiflora – łuski plechy pierwotnej obrastają gęsto
podecja (czerwone – owocniki grzyba)
454_12 Porosty.indd 24
2013-01-22 13:22:21
25
c
d
Ryc. 12 cd. Wielopostaciowe plechy chrobotków:
c – chrobotek rosochaty Cladonia foliacea – plecha
skorupiasta zanikła, a podecja nie wykształciły się, dominują
łuski; d – chrobotek reniferowy C. rangiferina – plecha
skorupiasta i łuski szybko zanikają i dominują podecja
454_12 Porosty.indd 25
2013-01-22 13:22:22
26
2.3.3. Struktury wytwarzane przez porosty,
czyli co można zobaczyć na ich
plechach
a
Plechy porostów rzadko są gładkie, najczęściej na ich powierzchni znajdują się różne
struktury, niektóre charakterystyczne tylko dla
porostów. Z wytworów na plesze warto zwrócić
uwagę na: owocniki, soralia i soredia (urwistki),
izidia (wyrostki), cefalodia i pseudocyfele.
OWOCNIKI
Owocniki porostów to najczęściej miseczki
(apotecja), charakterystyczne dla grzybów workowych (ryc. 13). Apotecja przeważnie są okrągłe, ale w wielu przypadkach mają kształt mniej
lub bardziej nieregularny, a czasem gwiazdkowaty lub robakowaty (ryc. 14).
Często zupełnie nie odbiegają one od owocników typowych dla workowców nielichenizowanych, ale niekiedy różnią się od nich obecnością
glonów, które znajdują się w brzeżku owocnika
lub pod warstwą hymenialną (ryc. 15). Owocniki mają bardzo różną wielkość, od 0,1 mm do
454_12 Porosty.indd 26
b
2013-01-22 13:22:24
27
c
Ryc. 13. Miseczki (apotecja), wygląd zewnętrzny:
a – wabnica kielichowata Pleurosticta acetabulum
tworzy wyjątkowo duże (do 3 cm śr.) owocniki otoczone
postrzępionym brzeżkiem; b – misecznica jaśniejsza
Lecanora chlarotera ma owocniki skupione w środku
skorupiastej plechy; c – obrost gwiazdkowaty Physcia
stellaris, jego liczne owocniki prawie całkowicie
zasłaniają listkowatą plechę
454_12 Porosty.indd 27
Ryc. 14. Apotecja o nieregularnym kształcie są
charakterystyczne m.in. dla literaka właściwego Graphis
scripta
2013-01-22 13:22:25
28
worek z zarodnikami
parafizy
brzeżek
komórki
glonu
warstwa
hymenialna
(hymenium)
warstwa korowa
hypotecjum
Ryc. 15. Budowa owocnika typu apotecjum
ostiolum
perifizy
parafizy
inwolekrelum
worek z zarodnikami
Ryc. 16. Budowa owocnika typu peritecjum
454_12 Porosty.indd 28
nawet 2–3 cm, zwykle jednak ich średnica nie
przekracza 0,5 cm.
Innym typem owocników są otocznie (peritecja), które mają kształt buteleczkowaty (ryc.
16). Na powierzchni plechy widoczne są jako
małe sutkowate wyrostki (ryc. 17). Peritecjum
jest całkowicie lub częściowo otoczone ciemno
zabarwionymi strzępkami grzyba, które tworzą
osłonę zwaną inwolukrelum, a zarodniki wydostają się przez otwór umieszczony na szczycie
owocnika, czyli ostiolum, który zamykają luźne
strzępki zwane perifizami
W obu typach owocników występuje warstwa hymenialna, którą tworzą zarodnie (worki), poprzedzielane zwykle płonnymi strzępkami (parafizami).
Na szczególną uwagę zasługują owocniki
mazediowe, wytwarzane przez porosty z rzędu
pałecznikowych Caliciales, które powstają na
cienkich trzoneczkach. Są one trudno dostrzegalne na podłożu, ponieważ mają zwykle kilka
milimetrów wysokości i wyglądają jak wbite malutkie szpileczki (ryc. 18).
2013-01-22 13:22:26
29
Ryc. 18. Owocniki mazediowe trzonecznicy nagiej
Chaenotheca xyloxena
Ryc. 17. Peritecja (otocznie) otocznicy lśniącej
Pyrenula nitida
454_12 Porosty.indd 29
SORALIA I SOREDIA
Soralia są miejscami na plesze, w których
znika kora i powstają otwarte struktury produkujące soredia. Soralia mają bardzo różny
kształt, chociaż przeważnie są okrągłe lub taśmowate. Często soralia są wyraźnie widoczne
2013-01-22 13:22:27
30
na plesze (ryc. 19a), a czasem cała powierzchnia
plechy rozsypuje się na soredia (ryc. 19b).
Jedno soredium to zwykle kilka-kilkanaście
komórek glonu oplecionych strzępkami grzyba
(ryc. 20). Soredia służą porostom do namnażania – z każdego, w odpowiednich warunkach,
może wyrosnąć nowa plecha. Jest to bardzo
efektywny sposób zwiększania liczebności okazów. Plechy produkują zwykle bardzo duże ilości sorediów, tak że czasem one i ich otoczenie
wyglądają, jakby były posypane mąką.
IZIDIA
Izidia są wyrostkami plechy o takiej samej jak
ona budowie. Mają najczęściej kształt pałeczkowaty, koralikowaty, łuseczkowaty lub – rzadziej – kulisty. Ich główną rolą jest zwiększanie powierzchni
asymilacyjnej plechy, ale jeśli zostaną odłamane,
a
b
Ryc. 19. Soralia: a – wyraźnie wyróżniajace się wypukłe
białe na plesze u otwornicy gorzkiej Pertusaria amara;
b – cała powierzchnia plechy przekształcona w soralium
z mączystymi sorediami u rozsypka srebrzystego
Phlyctis argena
454_12 Porosty.indd 30
2013-01-22 13:22:27
31
a
Ryc. 20. Siedem
sorediów
b
to z każdego izidium ma szansę wyrosnąć nowy
osobnik. Liczba izidiów na plesze czasem jest nieprawdopodobnie duża i pokrywają one gęstą „darenką” prawie całą powierzchnię (ryc. 21).
Ryc. 21. Plechy pokryte gęsto izidiami: a – płaszczynka
okopcona Melanelixia fuliginosa; b – tarczownica skalna
Parmelia saxatilis
454_12 Porosty.indd 31
2013-01-22 13:22:28
32
CEFALODIA
Cefalodia są skupieniami komórek glonu innego niż ten, który występuje w plesze. Zwykle
w cefalodiach znajdują się sinice, które w ten sposób stają się trzecim partnerem w poroście. Ich
obecność jest wyjątkowo korzystna, ponieważ sinice potrafią pobierać z powietrza atmosferycznego
azot niezbędny w procesach biologicznych. Cefalodia mają kształt drobnych brodawek lub wyrostków występujących na powierzchni plechy, chociaż
u niektórych gatunków są także cefalodia wewnętrzne, umieszczone w miąższu. Struktury te
spotyka się dosyć rzadko, najłatwiej je zaobserwować u gatunków z rodzaju chruścik Stereocaulon.
PSEUDOCYFELE
Pseudocyfele są miejscami w korze, w których
strzępki są bardzo rozluźnione, dzięki czemu zachodzi tam wymiana gazowa między wnętrzem plechy a otoczeniem. Pseudocyfele mają różne kształty i wymiary; najczęściej są widoczne jako drobne
białawe kropki i plamki, ale czasem mają postać
wydłużonych białawych kreseczek, jak np. u tarczownicy bruzdkowanej Parmelia sulcata (ryc. 22).
454_12 Porosty.indd 32
Ryc. 22. Białawe plamki i linie na plesze tarczownicy
bruzdkowanej Parmelia sulcata to pseudocyfele
2.3.4. Jak porosty się rozmnażają
Jednym z największych problemów porostów (i nie tylko ich) jest utrzymanie ciągłości
kontaktu partnerów. W wyniku niezależnego
mnożenia się i rozsiewania mikobionta i fotobionta układ za każdym razem musi być tworzony od nowa, przez co organizm zdaje się nie-
2013-01-22 13:22:29
33
jako na przypadek. Zarodnikowi grzyba trudno
jest znaleźć na podłożu odpowiedni dla danego
porostu gatunek glonu, a niektóre glony porostowe w ogóle nie występują w stanie wolnym,
np. wspominana wyżej Trebouxia.
Grzyb porostowy może rozmnażać się i po
procesie płciowym wytwarzać właściwe dla siebie
owocniki, a w nich zarodniki (workowe lub podstawkowe). Zarodniki workowe, które występują
zdecydowanie najczęściej, są jedno- lub wielokomórkowe, zwykle mają wielkość od kilku do 20 µm,
chociaż trafiają się zarodniki zarówno bardzo drobne, o średnicy ok. 1 µm (np. u wielosporka Acarospora), jak i bardzo duże, długości do ponad 200 µm
(np. u otwornic Pertusaria). Zarodniki są zwykle bezbarwne, ale u niektórych porostów mogą
być zabarwione, najczęściej na kolor brunatny
(np. u brunatki Buellia i u wzorca Rhizocarpon).
Kształt, wymiary i barwa zarodników, a także liczba komórek to bardzo istotne cechy przy oznaczaniu porostów, zwłaszcza skorupiastych.
Ponadto liczne gatunki grzybów porostowych
produkują zarodniki konidialne (konidia), powstające poprzez odcinanie kolejnych komórek na
454_12 Porosty.indd 33
końcu specjalnych strzępek w konidiomatach.
Konidia występują u prawie 60% gatunków porostów. Są to zarodniki najczęściej bardzo drobne
(zwykle do kilku mikrometrów długości), jednolub wielokomórkowe. Ich znaczenie nie jest ciągle
do końca wyjaśnione, ale na pewno odgrywają rolę
diaspor, które w kontakcie z odpowiednim fotobiontem wytwarzają nowe lichenizowane plechy.
Glony mogą w plesze porostu namnażać się
przez prosty podział komórek, ale nie zachodzą
u nich procesy płciowe, które są skutecznie blokowane przez grzyb.
Jednym z największych ewolucyjnych osiągnięć porostów, zapewniającym im pełen sukces
reprodukcyjny, jest wytwarzanie specjalnych
organów: sorediów (urwistków) i izidiów
(wyrostków), w których mikobiont i fotobiont
są nierozerwalnie połączone. Podobnie efektywnym sposobem na zwiększanie liczby osobników bez wymiany materiału genetycznego jest
fragmentacja plech. U wielu gatunków nawet
z malutkiego (2–3 mm dł.) kawałka plechy może
wyrosnąć nowy okaz; jest to powszechne m.in.
u płucnic Cetraria i chrobotków Cladonia.
2013-01-22 13:22:29
34
Innym „zabezpieczeniem” przez rozstaniem
się partnerów jest występowanie „glonów hymenialnych”, które wyrastają w warstwie
hymenialnej owocników grzyba, tworząc skupienia między zarodniami. Glony te, w przeciwieństwie do glonów w plesze, mają lepką galaretowatą osłonkę. Dojrzewanie tych glonów
jest ściśle skorelowane z rozwojem zarodników
i w efekcie do zarodnika wydostającego się z zarodni (worka) przylepiają się owe glony hymenialne i partnerzy porostowi rozsiewają się razem.
Diaspory porostów (zarodniki, soredia, izidia, fragmenty plech) są rozsiewane przez wiatr
lub zwierzęta (w tym również człowieka), rzadziej przez wodę.
2.3.5. Specyfika chemiczna porostów, czyli:
dlaczego wtórne metabolity porostowe
są tak ważne
Porosty charakteryzują się wyjątkowo dużą
specyfiką chemiczną, tj. wytwarzaniem swoistych związków będących wtórnymi metabolitami, które nazywane są powszechnie, a zwykle
454_12 Porosty.indd 34
błędnie, „kwasami porostowymi”. Tylko niewielka część z nich ma charakter kwasów (w sensie
chemicznym). Do tej pory poznano chemizm
blisko połowy gatunków i odkryto w nich ponad
1000 związków chemicznych, z których ok. 90%
jest wytwarzanych tylko przez porosty. Wtórne
metabolity porostowe produkowane są w strzępkach grzyba, gdzie – z dużym udziałem glonu
– zachodzą główne etapy ich biosyntezy. Substancje te odkładane są w formie mikrokryształków na zewnętrznych powierzchniach strzępek
i w przestrzeniach międzykomórkowych warstwy glonowej. Kształt owych mikrokryształków
jest charakterystyczny dla każdego ze związków,
co jest jedną z podstaw do ich szybkiej identyfikacji.
Substancje porostowe są aktywne biologicznie i większość z nich odgrywa dużą rolę przy
adaptacji porostów do warunków ekologicznych. Owe wtórne metabolity:
• działają antybiotycznie na bakterie Gram-dodatnie;
• oddziałują negatywnie na rośliny niższe
i wyższe oraz ich diaspory, a także na grzy-
2013-01-22 13:22:30
35
by pasożytnicze, hamując lub blokując ich
wzrost;
• często zabezpieczają plechy porostów przed
zgryzaniem przez zwierzęta (np. są bardzo
gorzkie lub silnie trujące);
• chronią fotobiont przed zbyt intensywnym
promieniowaniem słonecznym poprzez absorbcję światła i promieniowania ultrafioletowego.
Rola wtórnych metabolitów jest znacznie
większa, niż wskazują powyższe przykłady,
ale szczegółowe omawianie różnych aspektów
fizjologii i ekologii porostów nie jest celem tej
publikacji.
Z punktu widzenia osób zajmujących się
porostami wtórne metabolity są bardzo ważne. W przypadku wielu gatunków, zwłaszcza
o plechach skorupiastych i niewytwarzających
owocników, poprawne oznaczenie porostu jest
możliwe tylko poprzez jego analizę chemiczną, dla tego standardowym wyposażeniem
każdego zawodowego porościarza jest zestaw
do chromatografii cienkowarstwowej (TLC –
454_12 Porosty.indd 35
Thiny Layer Chromatography). Przykładowo,
powszechnie spotykany rodzaj liszajec Lepraria (w Polsce 24 gatunki) jest możliwy do oznaczenia wyłącznie po wykonaniu TLC. Niekiedy
tę czynność można pominąć ze względu na reakcje barwne wtórnych metabolitów z niektórymi prostymi odczynnikami chemicznymi.
Najczęściej wykorzystuje się do tego wodny
roztwór wodorotlenku potasu (KOH), chlor
(Cl), zawarty m.in. w niektórych wybielaczach
do prania, lub rozpuszczoną w alkoholu parafenylodwuaminę (PFDA), niegdyś powszechnie
wykorzystywaną w ciemniach fotograficznych.
Przykładowo, plechy wielu jaskrawców Caloplaca oraz złotorostu ściennego Xanthoria
parietina zabarwiają się na intensywnie czerwony kolor pod wpływem KOH, a chrobotek
reniferowy Cladonia rangiferina barwi się na
czerwono pod wpływem PFDA. U chrobotka
kieliszkowatego Cladonia chlorophaea wyróżnia się wręcz kilka „gatunków chemicznych”,
które morfologicznie są od siebie właściwie nie
do odróżnienia.
2013-01-22 13:22:30
36
2.3.6. Podłoża i siedliska porostów
Porosty rosną na bardzo różnych podłożach.
Wyróżniamy porosty:
– nadrzewne (epifity),
– naziemne (epigeity),
– naskalne (epility),
– murszejącego drewna (epiksyle),
– nalistne (epifile),
– podłoży specyficznych.
POROSTY NADRZEWNE
Porosty nadrzewne (epifity) rosną na korze
wszystkich gatunków drzew (ryc. 23). Ponieważ
poszczególne drzewa różnią się fizycznymi i chemicznymi właściwościami korowiny, np. kwasowością określaną w skali pH (tab. 1), powoduje
to różnice w składzie gatunkowym epifitów.
Drzewa o korze kwaśnej mają zwykle ubogi
w gatunki zestaw epifitów. To ubóstwo pogłębiają inne czynniki, np. kora sosen ma również
małą pojemność wodną i niewiele pierwiastków
potrzebnych organizmom, a ponadto łuszczy się
intensywnie, co dodatkowo pogłębia niekorzystne warunki dla porostów. Dlatego na pniach
454_12 Porosty.indd 36
Tabela 1. Odczyn kory wybranych
gatunków drzew
Gatunek drzewa
Odczyn kory (pH)
w warunkach
naturalnych
Sosna zwyczajna
Pinus sylvestris
3,5–4,0
Brzoza brodawkowata
Betula pendula
3,5–5,0
Olsza czarna
Alnus glutinosa
4,0–5,0
Dęby Quercus
4,0–5,5
Jarząb pospolity
Sorbus aucuparia
4,5–5,5
Buk zwyczajny
Fagus sylvatica
4,5–6,0
Lipy Tilia
5,0–6,0
Jesion wyniosły
Fraxinus excelsior
5,0–6,5
Klon jawor
Acer pseudoplatanus
5,5–7,0
Topole
Populus
5,5–7,5
2013-01-22 13:22:30
37
sosen występują nieliczne gatunki, wybitnie
kwasolubne i szybko rosnące, głównie pustułka pęcherzykowata Hypogymnia physodes (por.
ryc. 9) i misecznica proszkowata Lecanora conizaeoides (ryc. 24).
Z kolei kora topól i wierzb czasem ma odczyn obojętny lub lekko zasadowy, jest bogata
w związki azotowe i inne biogeny; dzięki temu
porosty rosną tam licznie, a szczególnie obficie
reprezentowane są gatunki azotolubne (nitrofilne), z rodzajów obrost Physcia, orzast Phaeophyscia i złotorost Xanthoria (ryc. 25).
Skład gatunkowy epifitów zmienia się też
w miarę wzrostu drzewa, ponieważ przekształceniu ulega struktura korowiny, a także pod
wpływem czynników zewnętrznych, np. zapylenia pnia przydrożnego drzewa przez przejeżdżające samochody.
Porosty nadrzewne z reguły nie szkodzą
drzewom, ponieważ korowina jest tkanką martwą. Czasami tylko mogą wpływać negatywnie
na swoje żywe podłoże. Przykładem jest masowy pojaw na gałęziach świerków listkowatych
plech pustułki pęcherzykowatej Hypogymnia
454_12 Porosty.indd 37
a
b
Ryc. 23. Coraz rzadziej można obejrzeć tak bogato
obrośnięte porostami pnie drzew: a – okolice Połczyna
Zdroju na Pomorzu Zachodnim; b – Puszcza Romincka
2013-01-22 13:22:30
38
a
b
Ryc. 24. Misecznica proszkowata Lecanora
conizaeoides, kwasolubny (acydofilny) porost, jeden
z najpospolitszych epifitów w Europie, na korze sosny
Ryc. 25. Azotolubne gatunki porostów: a – złotorost
wieloowocnikowy Xanthoria polycarpa; b – obrost drobny
Physcia tenella na gałązce topoli
454_12 Porosty.indd 38
2013-01-22 13:22:31
39
physodes, które fizycznie zacieniają aparat asymilacyjny drzewa, albo rozrastanie się porostów
skorupiastych na cienkiej tkance okrywającej
młodych gałązek osik i grabów.
POROSTY NAZIEMNE
Porosty naziemne (epigeity) licznie, a czasem masowo, występują na siedliskach ubogich
i suchych, na podłożu kwaśnym. Są również gatunki preferujące gleby żyzne, bogate w węglan
wapnia, ale na których inne czynniki ograniczają
konkurencję ze strony roślin kwiatowych. Zbiorowiskami o najliczniejszej reprezentacji epigeitów są bory chrobotkowe, wrzosowiska i ubogie
murawy napiaskowe (ryc. 26). Zbiorowiska te są
zagrożone w obliczu silnej eutrofizacji siedlisk
i w efekcie do zagrożonych i ginących należą również gatunki porostów w nich występujące.
Wśród porostów naziemnych najczęściej
spotyka się różne gatunki z rodzaju chrobotek
Cladonia (ryc. 27), ale czasem licznie też rosną przedstawiciele rodzaju płucnica Cetraria.
W miejscach, gdzie konkurencja ze strony dużych porostów, mszaków i roślin kwiatowych
454_12 Porosty.indd 39
a
b
Ryc. 26. Zbiorowiska roślinne z dominacją porostów:
a – suchy bór chrobotkowy; b – murawa ze szczotlichą
siwą i chrobotkami
2013-01-22 13:22:32
40
Ryc. 28. Ziarniak Placynthiella na poboczu drogi
w Karkonoszach
Ryc. 27. Chrobotek leśny Cladonia arbuscula tworzy
w borach suchych rozległe skupienia, często razem
z chrobotkiem reniferowym Cladonia rangiferina
454_12 Porosty.indd 40
jest silnie ograniczona, znaleźć można niepozorne, skorupiaste plechy kilku gatunków ziarniaka Placynthiella (ryc. 28) i szarka Trapeliopsis.
Na przydrożach i w nieco żyźniejszych murawach czasem licznie rosną pawężnice Peltigera,
z których najczęściej spotkać można pawężnicę
rudawą Peltigera rufescens, o silnie karbowanych brzegach liściastych łatek (ryc. 29).
2013-01-22 13:22:34
41
Ryc. 29. Pawężnica rudawa Peltigera rufescens
Ryc. 30. Skały w górach są zwykle masowo porośnięte
przez porosty; głazy na zboczu Śnieżki (fot. M. Kossowska)
Na siedliskach żyznych (lasy liściaste, świeże
i wilgotne łąki oraz pastwiska, torfowiska, trzcinowiska, szuwary, turzycowiska) porosty naziemne nie rosną lub spotyka się je tam sporadycznie.
mi (ryc. 30). Ich wzrost na podłożach skalnych
jest możliwy dzięki wspomnianym wyżej
wtórnym metabolitom, które strzępki grzyba
wydzielają na swoich końcach i które rozpuszczają skałę. Dzięki temu grzyby mogą penetrować to twarde podłoże nawet na głębokość
centymetra, a niektóre gatunki mają wręcz
plechy endolityczne, czyli w całości rosnące
POROSTY NASKALNE
Skały są bardzo dogodnym podłożem dla
licznych gatunków porostów zwanych epilita-
454_12 Porosty.indd 41
2013-01-22 13:22:35
42
Ryc. 32. Misecznica murowa Lecanora muralis
bardzo często i licznie rośnie na dachach oraz murach,
nawet na terenach o silnie zanieczyszczonym powietrzu
Ryc. 31. Głazy narzutowe są zasiedlane przez liczne
gatunki porostów; tu widać dorodne plechy żełuczki
izidiowej Xanthoparmelia conspersa
454_12 Porosty.indd 42
wewnątrz skały; na powierzchni natomiast
wyrastają jedynie owocniki.
Porosty naskalne dzielą się na dwie odrębne
grupy ekologiczne: porosty zasiedlające skały
bezwapienne oraz gatunki wapieniolubne. Mało
jest gatunków, które rosną na obu typach skał.
2013-01-22 13:22:36
43
stów epilitycznych, tworząc sztuczne (antropogeniczne) skały: beton, tynki, dachówki, cegły,
eternit, które również są zasiedlane przez te
organizmy (ryc. 32).
Porosty zasiedlają również wytwory kultury,
np. rzeźby, powodując ich korozję biologiczną
(ryc. 33).
Ryc. 33. Kamienny lew wykuty w wapieniu jest
wdzięcznym podłożem dla porostów z rodzaju
jaskrawiec Caloplaca
W warunkach naturalnych epility występują
w górach oraz na wychodniach skalnych na wyżynach. Natomiast na niżu rosną na głazach
narzutowych (ryc. 31), a także na kamieniach
i kamykach. Człowiek bardzo przyczynił się do
rozpowszechnienia niektórych gatunków poro-
454_12 Porosty.indd 43
POROSTY MURSZEJĄCEGO DREWNA
Murszejące drewno jest zasiedlane przez porosty, zwane epiksylami, tylko w określonych
warunkach ekologicznych – kiedy jest suche
i w miarę dobrze naświetlone. W razie większej wilgotności podłoża i powietrza porosty na
drewnie przegrywają z silniejszymi konkurencyjnie mchami i wątrobowcami (ryc. 34).
Na drewnie pniaków, takich jak na ryc. 34,
najczęściej osiedlają się różne gatunki chrobotków, chociaż w pierwszych etapach zasiedlania pojawiają się na nich również ziarniaki
Placynthiella i szarki Trapeliopsis. Na drewnie
konstrukcyjnym bogactwo porostów jest często większe, podobnie jak większa jest również
liczba gatunków; licznie rosną na nim porosty
2013-01-22 13:22:38
44
Ryc. 35. Na niewielkiej powierzchni suchej deski rośnie
7 gatunków porostów
Ryc. 34. Pniak obficie zasiedlony przez porosty, głównie
chrobotki; na pierwszym planie chrobotek palczasty
Cladonia digitata
454_12 Porosty.indd 44
skorupiaste z rodzajów misecznica Lecanora
i krużynka Micarea, listkowate, np. pustułka
Hypogymnia i tarczownica Parmelia, a nawet
krzaczkowate, jak mąklik Pseudevernia i brodaczka Usnea (ryc. 35).
Liczne interesujące i rzadkie gatunki porostów rosną na drewnie pozbawionych kory pni
2013-01-22 13:22:39
45
martwych drzew; częste są tutaj trudno dostrzegalne plechy gatunków z rzędu pałecznikowych
Caliciales (ryc. 36).
POROSTY NALISTNE
Porosty nalistne (epifile) są charakterystyczne przede wszystkim dla strefy międzyzwrotnikowej; w naszym klimacie występują bardzo
rzadko, przede wszystkim w górach na igłach
świerków, czasem na gałązkach borówek. Szanse ich spotkania nie są duże, dlatego nie będę
rozwijał tego tematu.
POROSTY PODŁOŻY SPECYFICZNYCH
Porosty mogą, głównie dzięki swoim właściwościom chemicznym, zasiedlać podłoża wytworzone przez człowieka, takie jak np. metal,
szkło, skóra i tworzywa sztuczne, niedostępne
dla innych organizmów (ryc. 37).
2.3.7. Porosty jako biowskaźniki
Ryc. 36. Suche pnie – siedlisko licznych interesujących
gatunków porostów, szczególnie z rodzajów pałecznik
Calicium i trzonecznica Chaenotheca
454_12 Porosty.indd 45
Porosty są powszechnie znane i wykorzystywane jako biowskaźniki (bioindykatory) stanu
czystości powietrza. Mniej znany jest fakt, że re-
2013-01-22 13:22:40
46
a
b
c
Ryc. 37. Porosty na podłożach specyficznych;
a – pomarańczowe plechy złotorostu ściennego
Xanthoria parietina na starym siewniku; b – młode plechy
orzastu kolistego Phaeophyscia orbicularis na drzwiach
samochodu; c – chrobotki na starej rękawicy
454_12 Porosty.indd 46
2013-01-22 13:22:41
47
agują one na wiele innych zaburzeń w środowisku
i mogą być wskaźnikami, np. zmian warunków
ekologicznych w lasach, stopnia degradacji zbiorowisk wysokotorfowiskowych, czystości wody,
tempa cofania się lodowców, stanu zdrowia ludzi na określonym terenie, zanieczyszczenia
radioaktywnego, a nawet zmian klimatycznych
w przeszłości. W tym rozdziale zajmę się krótko
tylko porostami jako wskaźnikami zanieczyszczeń powietrza.
Wrażliwość porostów na substancje toksyczne zawarte w powietrzu wynika z kilku
przyczyn. Po pierwsze, chlorofil umożliwiający fotosyntezę glonom porostowym pod wpływem toksyn, a zwłaszcza dwutlenku siarki,
ulega przekształceniu w nieaktywną feofitynę;
w efekcie glony obumierają. Ponieważ glonów
i chlorofilu w plechach porostów jest mało, zanik nawet niewielkiej ich ilości powoduje wyraźną reakcję plechy, polegającą na jej stopniowym obumieraniu, co łatwo zarejestrować. Po
drugie, warstwa korowa zbudowana ze strzępek
grzyba, łatwo przepuszcza roztwory toksyn do
wnętrza plechy. Po trzecie, porosty wchłaniają
454_12 Porosty.indd 47
nieoczyszczoną wodę prosto z powietrza atmosferycznego (mgła, rosa), podczas gdy woda pobierana przez korzenie roślin jest przynajmniej
częściowo przefiltrowana przez warstwy gleby.
Po czwarte, porosty w większości są gatunkami o wąskiej skali ekologicznej, co oznacza, że
mają bardzo ograniczone możliwości przystosowywania do zmieniających się warunków
środowiska i – oczywiście – nie mają żadnej
możliwości ucieczki z miejsc skażonych. Wrażliwość porostów na zanieczyszczenia zależy od
wielu czynników, a w dużej mierze od ich formy
morfologicznej. Stopień wrażliwości form morfologicznych przedstawia się, w uproszczeniu,
następująco:
bardzo wrażliwe
T
mało wrażliwe
krzaczkowate > listkowate > łuseczkowate > skorupiaste
Dzięki wykorzystaniu porostów jako biowskaźników stanu zanieczyszczenia powietrza
atmosferycznego wykreśla się mapy lichenoindykacyjne, pokazujące strefy o różnym stopniu
czystości powietrza. Przykłady takich map moż-
2013-01-22 13:22:43
48
na znaleźć w licznych publikacjach krajowych
i zagranicznych, gdyż stosowanie porostów jako
bioindykatorów ma już ponad stuletnią tradycję
(np. Kiszka 1977, 1993, Fałtynowicz 1995, 2001,
Fałtynowicz i in. 2001, Kubiak 2007). Wyróżnia
się od trzech do dziesięciu stref o różnym stopniu zanieczyszczenia powietrza; według Fałtynowicza (1995) są one następujące:
I – o szczególnie silnie zanieczyszczonym powietrzu (= bezwzględna pustynia porostowa), która charakteryzuje się
całkowitym brakiem porostów nadrzewnych; na korze mogą występować jednokomórkowe zielenice, które często nadają
pniom zieloną barwę;
II – o bardzo silnie zanieczyszczonym
powietrzu (= względna pustynia porostowa), w której rosną tylko najbardziej odporne na zanieczyszczenia porosty o plechach skorupiastych: misecznica
proszkowata Lecanora conizaeoides i gatunki z rodzaju liszajec Lepraria;
III – o silnie zanieczyszczonym powietrzu
(= wewnętrzna strefa osłabionej wegeta-
454_12 Porosty.indd 48
cji), w której, poza gatunkami skorupiastymi, rosną również porosty o plechach
łuseczkowatych, gatunkami wskaźnikowymi dla tej strefy są: brudziec kropkowaty Amandinea punctata, paznokietnik
ostrygowy Hypocenomyce scalaris, obrost
wzniesiony Physcia adscendens i złotorost postrzępiony Xanthoria candelaria;
IV – o średnio zanieczyszczonym powietrzu (= środkowa strefa osłabionej wegetacji), w której występują już porosty
o plechach listkowatych: pustułka pęcherzykowata Hypogymnia physodes i tarczownica bruzdkowana Parmelia sulcata;
V – o względnie mało zanieczyszczonym
powietrzu (= zewnętrzna strefa osłabionej wegetacji), którą charakteryzuje
obecność mniej wrażliwych na zanieczyszczenia porostów krzaczkowatych:
mąkli tarniowej Evernia prunastri, mąklika otrębiastego Pseudevernia furfuracea i gatunków z rodzaju odnożyca Ramalina; występują one nielicznie, a ich
plechy są zwykle małe i zdeformowane;
2013-01-22 13:22:43
49
VI – o nieznacznie zanieczyszczonym powietrzu (= wewnętrzna strefa normalnej wegetacji); na obszarze tym gatunki wyróżniające strefę V są typowo
wykształcone, a ponadto występują tu
porosty listkowate i krzaczkowate bardziej wrażliwe na zanieczyszczenia, m.in.
włostka brązowa Bryoria fuscescens, brodaczka kępkowa Usnea hirta i płucnik
modry Platismatia glauca;
VII – o powietrzu czystym lub ze znikomą
zawartością zanieczyszczeń (= typowa strefa normalnej wegetacji), w której
jedynym czynnikiem ograniczającym są
naturalne warunki siedliskowe; w strefie
tej mogą rosnąć wszystkie gatunki, w tym
najbardziej wrażliwe na zanieczyszczenia
porosty z rodzajów włostka Bryoria, granicznik Lobaria, pawężniczka Nephroma
i brodaczka Usnea.
Dokładne informacje na temat porostów
jako bioindykatorów zawarte są w książce Fałtynowicza (1995). Nakład książki jest już, niestety, dawno wyczerpany, można ją pożyczyć
454_12 Porosty.indd 49
w niektórych bibliotekach lub czasem kupić na
Allegro (autor ma tylko jeden egzemplarz!).
Wbrew temu, co powszechnie pisze się w licznych artykułach i książkach, za pomocą porostów nie można określić stężenia zanieczyszczeń
w powietrzu. Porosty pozwalają tylko na określenie, czy powietrze jest czyste, słabo, silnie lub
bardzo mocno zanieczyszczone. Bardzo często
jest to wystarczająca diagnoza, wykonana metodą szybką i tanią, a ponadto pokazująca reakcję
na toksyny organizmu, w którym liczne procesy
zachodzą podobnie jak w ciele człowieka.
2.4. Porosty w lasach
Lasy są ekosystemami, w których zróżnicowanie bioty porostów jest największe. Właściwie nie ma zbiorowiska leśnego, w którym nie
występowałyby te organizmy. Ich podłożem jest
przede wszystkim kora drzew, ale duże znaczenie ma również drewno. Gleba w lasach rzadko
stanowi odpowiednie miejsce dla porostów; są to
organizmy niewielkich wymiarów i stosunkowo
2013-01-22 13:22:43
wolno rosnące, przez co ich siła konkurencyjna jest mała, zarówno w odniesieniu do roślin
kwiatowych, jak i do mchów. Tylko w skrajnych
warunkach ekologicznych (wyjątkowo ubogie, piaszczyste i suche gleby, mała wilgotność
względna powietrza) porosty zdominowują
runo, czego przykładem są bory suche (chrobotkowe).
Porosty rosną na korze wszystkich gatunków drzew i krzewów, ale z różną obfitością. Bogactwo porostów (gatunkowe i ilościowe) zależy
od wielu czynników, z których najważniejszymi
są właściwości chemiczne kory, jej pojemność
wodna i rzeźba (gładka czy spękana), ekspozycja (strona pnia), warunki mikroklimatyczne
oraz trwałość korowiny (czy jest stabilna, czy
np. łuszczy się). Niektóre z tych zależności obrazuje ryc. 38, opracowana na podstawie badań
nad sukcesją porostów na sosnach w zbiorowiskach borowych Nadleśnictwa Przymuszewo
w Borach Tucholskich. W warunkach naturalnych szczególnie duże zróżnicowanie gatunków spotyka się na pniach drzew liściastych,
zwłaszcza dębów, buków, grabów, wiązów, jesio-
454_12 Porosty.indd 50
wysokość
50
10 gatunków
a
c
d
e
f
i
j
l
Ryc. 38. Występowanie porostów na pniach sosen
w zależności od wysokości od nasady pnia (A)
i ekspozycji (C) oraz zależność liczby gatunków od
ekspozycji (B) (wg Fałtynowicza 1992): a – chrobotek
palczasty, b – chrobotek kieliszkowaty, c – pustułka
pęcherzykowata, d – liszajec, e – mąklik otrębiasty,
f – brodaczka kępkowa, g – płucnik modry, h – płaskotka
rozlana, i – popielak pylasty, j – trzonecznica rdzawa,
k – złotlinka jaskrawa, l – paznokietnik ostrygowy
2013-01-22 13:22:43
51
nów, klonów, lip i jaworów (ryc. 39). Znacznie
uboższa jest biota porostów epifitycznych na
drzewach iglastych, których korowina zwykle
jest kwaśna, uboga, ma małą pojemność wodną
i często intensywnie łuszczy się, utrudniając porostom osiedlanie się na pniach. Skład epifitów,
ich ilościowość i struktura morfologiczna (ryc.
40) zmieniają się też wraz z wiekiem drzewa;
inne gatunki często występują na osobnikach
młodych, a inne na dorosłych. Związane jest to
ze zmianami właściwości kory w miarę wzrostu
drzewa, a głównie ze zmianą ukształtowania
jej powierzchni. Przykładowo, kora młodych
lip, klonów i dębów jest początkowo gładka lub
płytko spękana, a u okazów starych staje się silnie pobrużdżona i głęboko popękana, przez co
tworzy się na pniu bardzo duża liczba zróżnicowanych mikrosiedlisk, zajmowanych przez porosty o różnych wymaganiach środowiskowych.
Z tego też powodu stare drzewa są szczególnie
cenne dla zachowania różnorodności biologicznej porostów; ich olbrzymią rolę w kreowaniu
dużego zróżnicowania porostów wielokrotnie
udowodniono w trakcie badań, prowadzonych
454_12 Porosty.indd 51
Ryc. 39. Mozaika porostów na korze jesionu rosnącego
pojedynczo; szare plechy to szarzynka skórzasta
Parmelina tiliacea, a pomarańczowe plamy tworzy
złotorost postrzępiony Xanthoria candelaria
2013-01-22 13:22:43
52
w różnych regionach kraju (np. Zalewska, Rutkowski 2001, Cieśliński 2003, 2008, Kościelniak 2008). Rozkład porostów na pniach drzew
jest bardzo nierównomierny. Moje obserwacje,
prowadzone na 60–90-letnich dębach w Nadleśnictwie Suwałki, pokazują, że na pniach do
wysokości ok. 2 m rośnie średnio osiem gatunków porostów, podczas gdy w koronach jest ich
średnio 40.
Poszczególne gatunki drzew zwykle wyraźnie
różnią się od siebie epifitami. Współczynnik podobieństwa, wyliczony dla drzew lasotwórczych
rosnących na Pomorzu Zachodnim (ryc. 41) pokazuje, że tylko niewiele gatunków drzew ma ponad 60% wspólnych epifitów. Zwraca uwagę duże
podobieństwo epifitów brzóz i sosen, co jest tylko
pozornie zaskakujące; jedne i drugie drzewa mają
kwaśną, suchą oraz łuszczącą się korę i stwarzają
porostom zbliżone warunki bytowania.
Warto też wspomnieć o tym, że najuboższą
biotą epifitów charakteryzują się drzewa obce
geograficznie (np. daglezja, sosny amerykańskie, dąb czerwony, czeremcha amerykańska,
robinia akacjowa, klon jesionolistny).
454_12 Porosty.indd 52
listkowate i krzaczkowate
skorupiaste
Ryc. 40. Zmiany
w strukturze
morfologicznej plech
porostów w zależności
od wieku sosen (wg
Fałtynowicza 1992);
w starszych klasach
wieku (od Ia do V)
zmniejsza się udział
plech skorupiastych
na korzyść listkowatych
i krzaczkowatych
2013-01-22 13:22:44
Populus nigra
Populus tremula
Salix spp.
Acer platanoides
Fraxinus excelsior
Tilia spp.
Acer pseudoplatanus
Sorbus aucuparia
Ulmus spp.
Alnus glutinosa
Fagus sylvatica
Quercus spp.
Betula spp.
Pinus sylvestris
Carpinus betulus
53
Populus nigra
Populus tremula
Salix spp.
Acer platanoides
Fraxinus excelsior
Tilia spp.
Acer pseudoplatanus
Sorbus aucuparia
Ulmus spp.
Alnus glutinosa
Fagus sylvatica
Quercus spp.
Betula spp.
Pinus sylvestris
Carpinus betulus
Ryc. 41. Podobieństwo bioty porostów epifitycznych
obliczone metodą diagramu Czekanowskiego
(wg Fałtynowicza 1992)
454_12 Porosty.indd 53
Relacje między porostami epifitycznymi a ich
podłożem z reguły mają charakter neutralny
lub pozytywny dla drzewa. Wyjątkowo zdarza
się, że porosty negatywnie wpływają na życie
drzewa, zarastając aparat asymilacyjny lub
przetchlinki; przykładem może być masowy
rozwój pustułki pęcherzykowatej Hypogymnia
physodes na gałęziach i igłach świerków. Są to
jednak sytuacje incydentalne, które nie mają
żadnego znaczenia gospodarczego. Znacznie powszechniejszy jest pozytywny wpływ porostów
na drzewa, chociażby przez wymywane z ich
plech związki chemiczne (wtórne metabolity)
o działaniu wiruso-, bakterio- i grzybobójczym,
które zabezpieczają drzewo przed patogenami
(Malicki 1970, Fałtynowicz 2006). Szczegółowe
wyjaśnienia zależności między drzewami a porostami można znaleźć w monografii Barkmana
(1969).
Porosty odgrywają w wielu ekosystemach
dużą rolę w kształtowaniu fitoklimatu leśnego,
trudne do przecenienia jest też ich znaczenie
w retencji wodnej. Przykładowo, wiążą i przez
pewien czas przetrzymują w plechach duże ilości
2013-01-22 13:22:45
54
wody; w borze świeżym sucha masa plech porostów rosnących na pniach sosen na powierzchni
1 ha sięga powyżej 50 kg i potrafią one wchłonąć
do 1 t wody (Fałtynowicz 2006). W lasach liściastych o niezaburzonej strukturze drzewostanu
te wartości mogą być jeszcze większe.
Porosty są również ważnym pożywieniem
dla zwierząt, głównie bezkręgowców niebędących szkodnikami leśnymi (np. ślimaków, skoczogonków – niektóre z nich są obligatoryjnymi
lichenofagami), zwiększają także różnorodność
tych organizmów w ekosystemach leśnych, stanowiąc dla wielu z nich jedyne bądź główne miejsce występowania, schronienia i rozrodu. Są też
czasem ważnym budulcem ptasich gniazd, co
stwierdzono m.in. w borach świeżych i suchych
w Nadleśnictwie Przymuszewo (RDLP Toruń),
gdzie porosty stanowiły niekiedy aż do 20% suchej masy gniazd zięb (Fałtynowicz 2006).
Skład gatunkowy porostów epifitycznych
może drastycznie zmienić się pod wpływem
działalności człowieka (por. Fałtynowicz 1995).
Zmiana warunków siedliskowych poprzez np.
stworzenie luk w drzewostanie (w wyniku wy-
454_12 Porosty.indd 54
cięcia drzew, powału itp.) powoduje zwykle
ustępowanie wielu taksonów porostów wilgociolubnych i cieniolubnych, a w ich miejscu pojawiają się po pewnym czasie gatunki światłolubne
i kserofilne, o charakterze wszędobylskim (ubikwistyczne). W efekcie biota porostów zdecydowanie ubożeją.
Porosty naziemne występują przede wszystkim na siedliskach boru suchego (chrobotkowego), gdzie zwykle dominują w runie (ryc. 42).
Są to głównie chrobotki Cladonia, ale też często trafiają się różne gatunki płucnic Cetraria,
z których miejscami szczególnie licznie rośnie
płucnica islandzka C. islandica (ryc. 43). Dokładna charakterystyka borów chrobotkowych
wraz z omówieniem występowania i ekologii porostów tam spotykanych na różnych podłożach
oraz opisem wpływu różnych form gospodarki
leśnej na to zbiorowisko znajdują się w monografii Fałtynowicza (1986). Bory suche, ze względu
na charakter zajmowanych przez nie siedlisk,
słabą bonitację drzew i niską produktywność,
mają niewielką wartość gospodarczą, natomiast
pod względem przyrodniczym stanowią jeden
2013-01-22 13:22:45
55
Ryc. 42. Runo boru chrobotkowego zdominowane przez
porosty z rodzaju chrobotek Cladonia (ilościowo zwykle
dominują chrobotki: leśny i reniferowy)
Ryc. 43. Masowy pojaw płucnicy islandzkiej Cetraria
islandica (brązowe plechy) w drągowinie sosnowej na
siedlisku boru suchego w Nadleśnictwie Przymuszewo
z bardziej wartościowych ekosystemów leśnych,
ważny dla ochrony i zachowania różnorodności
biologicznej. Stąd też bory chrobotkowe znalazły się na liście siedlisk zagrożonych w sieci Natura 2000 (91T0), do ochrony których nasz kraj
jest zobowiązany jako członek Unii Europejskiej
i sygnatariusz dyrektywy siedliskowej (Danielewicz, Pawlaczyk 2004). Bory chrobotkowe są
również wymienione na liście siedlisk podlegających ochronie, zawartej w rozporządzeniu
Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r.
w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatun-
454_12 Porosty.indd 55
2013-01-22 13:22:45
56
ków będących przedmiotem zainteresowania
Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów
kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia
jako obszary Natura 2000 (Dz.U.2010.77.510).
Porosty naziemne w lasach, poza borem suchym, znaleźć można przede wszystkim w śródleśnych, suchych wrzosowiskach, na nasłonecznionych liniach oddziałowych i na obrzeżach
lasów; rzadko i pojedynczo trafiają się w runie
borów świeżych i bagiennych, zwłaszcza w bardziej suchych fragmentach tych zbiorowisk.
Pojedyncze gatunki naziemnych chrobotków
można spotkać też w kwaśnych buczynach oraz
w górnoreglowych borach świerkowych.
Pisząc o porostach w lasach, nie sposób pominąć tych, które rosną na drewnie. Porosty epiksyliczne stanowią dosyć bogatą w gatunki grupę
(por. Fałtynowicz 1992, Gutowski i in. 2004),
a ich udział jakościowy i ilościowy jest zależny
od ilości martwego drewna w zbiorowiskach leśnych. Według Gutowskiego i in. (2004), w lasach naturalnych lub do nich zbliżonych ilość
drewna jest bardzo duża (nawet do 120 m3/ha),
w lasach gospodarczych natomiast często są to
454_12 Porosty.indd 56
ilości znacznie mniejsze (do 10 m3/ha), przez co
w tych ostatnich występowanie porostów epiksylicznych jest mocno ograniczone. Na siedliskach borowych, szczególnie borów suchych,
bardzo istotnym podłożem dla porostów są
pniaki po ściętych drzewach, na których licznie
występują zwłaszcza chrobotki Cladonia, ziarniaki Placynthiella i szarki Trapeliopsis. Sukcesja organizmów na pniakach sosnowych na
siedlisku boru suchego (ryc. 44) została szczegółowo opisana przez Fałtynowicza (1986).
Pozytywnym zjawiskiem są próby włączania
porostów epiksyklicznych w plany ochrony przyrody w poszczególnych nadleśnictwach, przykładem jest opracowanie planu ochrony epiksyli
w Parku Krajobrazowym Puszczy Rominckiej
i w Nadleśnictwie Gołdap (Fałtynowicz, Zalewska 2005).
Porosty są bardzo czułymi wskaźnikami stopnia zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego (por. np. Fałtynowicz 1995), degeneracji
zbiorowisk leśnych oraz zmian siedliskowych
(np. Cieśliński 2003). Z tego właśnie powodu są
wykorzystywane między innymi w monitoringu
2013-01-22 13:22:47
57
Cladonia
digitata
Hypogymnia
physodes
Lecanora
conizaea
Pohila
nutans
Cladonia
spp.
Dicranum
scoparium
Hypocenomyce
scalaris
Placynthiella
uliginosa
Dicranum
polysetum
Pleurozium
schreberi
Ceratodon
purpureus
drewno
nieporośnięte
Ryc. 44. Schemat sukcesji na murszejących pniakach
sosnowych na siedlisku boru suchego
(wg Fałtynowicza 1986).
leśnym (Wawrzoniak i in. 2004) oraz w Zintegrowanym Monitoringu Środowiska Przyrodniczego (Jesionowska, Zwoliński 2003).
454_12 Porosty.indd 57
Na szczególną uwagę zasługuje skala porostowa opracowana przez prof. S. Cieślińskiego
(2003), która pozwala na ocenę stopnia przekształcenia zbiorowisk leśnych z wykorzystaniem porostów jako biowskaźników. Autor podał listy gatunków, które pozwalają wyróżnić
pięć grup zbiorowisk leśnych:
1) lasy pierwotnego pochodzenia;
2) lasy naturalne;
3) regenerujące się lasy gospodarcze;
4) lasy gospodarcze;
5) lasy zdegenerowane.
Dla każdej z wymienionych grup podana została lista gatunków wyróżniających.
W kontekście wymienionej wyżej skali warto
wspomnieć o porostach, które są wskaźnikami
lasów puszczańskich, określanych również jako
relikty lasów pierwotnych albo wskaźniki ekologicznej ciągłości lasu (por. Cieśliński 2003,
Czyżewska, Cieśliński 2003). Listy gatunków
będących takimi wskaźnikami są sporządzane
w wielu krajach europejskich. Wykazy te zawierają porosty epifityczne o bardzo wąskiej skali
ekologicznej (stenotopowe), które nie rosną
2013-01-22 13:22:47
58
w lasach gospodarczych i są stałymi składnikami naturalnych zbiorowisk leśnych. Według
wymienionych wyżej autorów, reliktami lasów
pierwotnych na niżu polskim jest 71 gatunków
porostów, z których, wg „Czerwonej listy porostów...” (Cieśliński i in. 2003), aż 53 jest na
granicy wymarcia lub są wymierające. Z gatunków opisanych w niniejszym przewodniku do
tej grupy zaliczają się m.in.: złociszek jaskrawy Chrysothrix candelaris, granicznik płucnik
Lobaria pulmonaria i otwornica półkulista Petrusaria hemisphaerica, a z innych porostów
takimi reliktami puszczańskimi są m.in.: nibypłucnik wątpliwy Cetrelia olivetorum, tarczynka dziurkowana Menegazzia terebrata, mąkla
rozłożysta Evernia divaricata, mąkla odmienna
E. mesomorpha, chrobotek delikatny Cladonia
parasitica, pawężnica rozłożysta Peltigera horizontalis i odnożyca włosowata Ramalina thrausta (por. rozdz. 6). Największe na niżu skupienia
gatunków wskaźnikowych lasów puszczańskich
znajdują się w puszczach: Białowieskiej, Knyszyńskiej, Boreckiej, Augustowskiej, Pilickiej
i Kozienickiej (por. Czyżewska, Cieśliński 2003).
454_12 Porosty.indd 58
2.5. Zagrożenie i ochrona porostów
Porosty są jedną z najbardziej zagrożonych
grup organizmów. Wąska skala ekologiczna większości gatunków i ich małe zdolności przystosowywania się do zmian warunków środowiskowych
sprawiają, że nawet niewielkie przekształcenia
siedlisk powodują szybką i jednoznaczną reakcję
porostów – po prostu giną. Główną przyczyną
wymierania porostów, wg Cieślińskiego i Czyżewskiej (1992) oraz Fałtynowicza (2003a, 2006), jest
działalność gospodarcza, a przede wszystkim:
– zanieczyszczenie powietrza (porosty są jednymi z najbardziej wrażliwych organizmów na
związki toksyczne emitowane do atmosfery),
– wycinanie starych drzew przydrożnych, stanowiących dogodne siedliska dla wielu gatunków porostów,
– osuszanie siedlisk, co powoduje wymieranie
gatunków higrofilnych;
– urbanizacja, w wyniku której następuje fizyczna likwidacja siedlisk i podłoży,
– gospodarka rolna (wzrost zapylenia, duży, negatywny wpływ nawozów mineralnych i środ-
2013-01-22 13:22:47
59
ków ochrony roślin, wycinanie starych drzew
owocowych),
– zanieczyszczenie wód, zwłaszcza małych cieków o bystrym nurcie, co powoduje wymieranie porostów rosnących na głazach leżących
w korytach oraz na ich brzegach.
Doprowadziło to do bardzo dużych zmian
i wręcz do dewastacji zbiorowisk porostów nadrzewnych w wielu regionach Polski, nawet na
obszarach uznanych za mało zanieczyszczone,
np. w Puszczy Białowieskiej (por. Cieśliński
2003), na Roztoczu (Bystrek 1997) i na Pomorzu
Zachodnim (Fałtynowicz 1992). W niektórych
częściach kraju (np. Górny i Dolny Śląsk, Sudety) zmiany w biocie porostów miały charakter
katastrofalny. Ta negatywna tendencja znacznie
zmniejszyła się w ostatnich kilkunastu latach. Na
coraz większych obszarach obserwuje się procesy
rekolonizacji przez porosty, co jest spowodowane
przede wszystkim znacznym zmniejszeniem się
emisji zanieczyszczeń, ale także zmianami form
gospodarki leśnej (Fałtynowicz 2004).
Na poziom zagrożenia bioty porostów Polski
wskazuje „Czerwona lista porostów wymarłych
454_12 Porosty.indd 59
i zagrożonych w Polsce” (Cieśliński i in. 2003)
zawierająca ponad 50% spośród 1554 gatunków
znanych z naszego kraju, z których 142 uznano
za wymarłe. Są to dane bardzo niepokojące, ale
i tak sytuacja w naszym kraju jest jeszcze niezła
w porównaniu np. z Holandią, gdzie na liście gatunków wymarłych i wymierających jest ponad
30% wszystkich gatunków tego kraju.
Ochrona porostów to nie tylko problem ochrony gatunkowej, ale przede wszystkim ekosystemów i całych krajobrazów. Ze względu na rodzaj
czynników oddziałujących negatywnie na porosty skuteczność ochrony gatunkowej jest niewielka (por. Fałtynowicz 2005). W Polsce utworzono tylko dwa rezerwaty przyrody dla ochrony
porostów („Bór chrobotkowy im. Profesora
Zygmunta Tobolewskiego” w leśnictwie Lubnia
w Nadleśnictwie Przymuszewo oraz „Krwawe
Doły” w Nadleśnictwie Kościerzyna), a ponadto w niewielkich powierzchniowo rezerwatach
trudno jest utrzymać w miarę stabilne warunki
siedliskowe. Ochroną należałoby obejmować te
fragmenty lasów, w których występują naturalne zbiorowiska roślinne z dużym udziałem sę-
2013-01-22 13:22:47
60
dziwych drzew. Z dotychczasowych doświadczeń
wynika, że takie lasy są ostoją licznych gatunków
porostów chronionych, wymierających, zagrożonych, a także reliktów lasów pierwotnych (por.
Fałtynowicz, Kukwa 2000, Kubiak, Ryś 2000,
Fałtynowicz, Królak 2001, Kolanko 2001, Zalewska, Rutkowski 2001, Cieśliński 2003, 2008,
Motiejũnaité i in. 2004, Kościelniak 2008).
Poza działaniami na dużą skalę (np. zmniejszanie emisji zanieczyszczeń, tworzenie wielkoobszarowych obiektów chronionych), które
mogą przynieść pozytywne efekty, konieczna
jest również szeroko pojęta edukacja (szkolenia,
warsztaty w terenie, foldery, spoty telewizyjne).
Pozytywnym przykładem są działania na terenie Nadleśnictwa Strzałowo w Puszczy Piskiej,
a także w nadleśnictwach Gołdap i Przymuszewo oraz w Suwalskim Parku Krajobrazowym,
gdzie były organizowane szkolenia dla pracowników i nauczycieli, a na terenie tego ostatniego
i w Nadleśnictwie Gołdap istnieją ścieżki edukacyjne „Porosty” (ryc. 45).
Ochroną prawną jest objętych ok. 250 gatunków porostów (Rozporządzenie z dn. 9 lipca
454_12 Porosty.indd 60
Ryc. 45. Tablica informacyjna w Suwalskim Parku
Krajobrazowym
2004 r.). Dalej zamieszczono wykaz 135 gatunków chronionych, które można spotkać w lasach; nie uwzględniono porostów wysokogórskich i naskalnych (nawet tych, które występują
na głazach na niżu), a także nie zamieszczono
gatunków, które zostały uznane za wymarłe
w Polsce (por. Cieśliński i in. 2003).
2013-01-22 13:22:47
61
Znakiem „*” oznaczono porosty objęte ochroną częściową. Niestety, ciągle obowiązuje „Załącznik nr 4” do Rozporządzenia (2004), wprowadzający ochronę strefową dla Lobaria pulmonaria,
Usnea filipendula, U. hirta i U. subfloridana,
który został załączony prawdopodobnie w wyniku pomyłki urzędników. W nowym projekcie
rozporządzenia o ochronie gatunkowej grzybów
(jest już przygotowywane) we wspomnianym
załączniku umieszczono inne gatunki, które
rzeczywiście zasługują na ochronę strefową.
Z wymienionych wyżej czterech taksonów trzy
ostatnie są już na tyle częste, że objęcie ich taką
formą ochrony jest zupełnym nieporozumieniem.
W projekcie do ochrony strefowej przewidziano
11 następujących gatunków (w nawiasach kategorie zagrożenia – objaśnienia w rozdz. 5):
mąkla rozłożysta Evernia divaricata (CR)
złociszek jaskrawy Chrysothrix candelaris (CR)
granicznik tarczowy Lobaria amplissima (CR)
granicznik płucnik L. pulmonaria (EN)
tarczyna przygraniczna Lobarina scrobiculata
(CR)
pawężniczka sorediowa N. parile (CR)
454_12 Porosty.indd 61
kobiernik Arnolda Parmotrema arnoldii (CR)
kobiernik orzęsiony P. chinense (CR)
kobiernik postrzępiony P. crinitum (CR)
+kobiernik wybredny P. stuppeum
odnożyca włosowata R. thrausta (CR)
Być może w przyszłości dołączą do listy inne
gatunki uznane za wymarłe w Polsce, ale są
szanse, że mogą z powrotem pojawić się w naszym kraju; taka sytuacja zaistniała już z pawężniczką sorediową, wcześniej uznaną za wymarłą,
a niedawno odnalezioną w Puszczy Bukowej pod
Szczecinem w Nadleśnictwie Gryfino (Wieczorek 2005). Zdecydowana większość gatunków
z powyższej listy ma kategorię „CR”, co oznacza
taksony na granicy wymarcia, a jeden znalazł się
w kategorii „EN” – zagrożony wymarciem.
Wszystkie gatunki proponowane do ochrony
strefowej, a rosnące jeszcze na obszarze Polski
(poza granicznikiem płucnikiem Lobaria pulmonaria), mają obecnie razem nie więcej niż
30 stanowisk w kraju (Fałtynowicz 2003b i materiały npbl.). Ponieważ są to w większości epifity, to
usunięcie jednego drzewa lub zmiana warunków
siedliskowych w jego otoczeniu może spowodować
2013-01-22 13:22:48
62
zanik ostatnich okazów. Jednocześnie objęcie tych
taksonów obowiązkiem ochrony strefowej, biorąc
pod uwagę rzadkość ich występowania, nie będzie
stanowiło żadnego uszczerbku dla gospodarki
leśnej. Natomiast granicznik płucnik, który ma
kilkaset stanowisk w kraju, jest uznanym w całej
Europie „gatunkiem parasolowym” zwanym także „gatunkiem osłonowym” (gatunki parasolowe
to takie, których ochrona pociąga za sobą ochronę
innych współwystępujących gatunków chronionych i rzadkich, a także ich siedlisk). Znaczenie
granicznika płucnika w ochronie przyrody odzwierciedla m.in. fakt, że była mu poświęcona już
niejedna naukowa konferencja międzynarodowa
i setki artykułów (np. Kondratyuk, Coppins 1998,
Ryś 2005 i literatura tam zawarta).
Wykaz wybranych gatunków chronionych, które można spotkać w lasach:
ALECTORIA sarmentosa (Ach.) Ach. – żyłecznik zwisający
ANAPTYCHIA ciliaris (L.) Koerber – obrostnica rzęsowata
BRYORIA bicolor (Ehrh.) Brodo & D. Hawksw.
– włostka dwubarwna
454_12 Porosty.indd 62
B. capillaris (Ach.) Brodo & D. Hawksw. –
włostka cieniutka
B. carpatica (Mot.) Bystrek – włostka karpacka
B. fremontii (Tuck.) Brodo & D. Hawksw. –
włostka zwiewna
2013-01-22 13:22:48
63
B. furcellata (Fr.) Brodo & D. Hawksw. – włostka gniazdowa
B. fuscescens (Gyelnik) Brodo & D. Hawksw. –
włostka brązowa
B. implexa (Nyl. ex Stiz.) Bystrek – włostka
spleciona
B. kümmerleana (Gyelnik) Bystrek – włostka
Kümmerlego
B. mirabilis (Mot.) Bystrek – włostka osobliwa
B. motykana (Bystrek) Bystrek – włostka Motyki
B. nadvornikiana (Gyelnik) Brodo
& D. Hawksw. – włostka Nádvornika
B. simplicior (Vain.) Brodo & D. Hawksw. –
włostka prosta
B. smithii (Du Rietz) Brodo & D. Hawksw. –
włostka Smitha
B. subcana (Nyl. ex Stiz.) Bystrek – włostka
ciemniejsza
*CETRARIA aculeata (Schreber.) Ach. – płucnica kolczasta
*C. ericetorum Opiz – płucnica kędzierzawa
*C. islandica (L.) Ach. – płucnica islandzka
*C. muricata – płucnica darenkowa
454_12 Porosty.indd 63
CETRELIA olivetorum (Nyl.) W. Culb. & C.
Culb. – nibypłucnik wątpliwy
CHRYSOTHRIX candelaris (L.) J.R. Laundon –
złociszek jaskrawy
*CLADONIA arbuscula (Wallr.) Flot. emend.
Ruoss – chrobotek leśny
*C. ciliata (Stirton) Harm. var. tenuis (Flk.)
Ahti & Lai – chrobotek smukły
*C. mitis Sandst. – chrobotek łagodny
*C. portentosa (Dufour) Coem. – chrobotek najeżony
*C. rangiferina (L.) Weber em F. H. Wigg. –
chrobotek reniferowy
C. stellaris (Opiz) Pouzar et Vezda – chrobotek
alpejski
C. stygia (Fr.) Ahti – chrobotek czarniawy
EVERNIA divaricata (L.) Ach. – mąkla rozłożysta
E. mesomorpha Nyl. – mąkla odmienna
*E. prunastri (L.) Ach. – mąkla tarniowa
FLAVOCETRARIA nivalis (L.) Kärnefelt
& Thell – oskrzelka niwalna
FLAVOPARMELIA caperata (L.) Hale – żółtlica
chropowata
2013-01-22 13:22:48
64
FLAVOPUNCTELIA flaventior (Stirton) Hale –
zeżyca seledynowa
HETERODERMIA speciosa (Wulfen) Trevisan
– turzynka okazała
HYPOGYMNIA austerodes (Nyl.) Ras. – pustułka brunatniejąca
H. bitteri (Lynge) Ahti – pustułka Bittera
H. farinacea Zopf – pustułka oprószona
H. tubulosa (Schaerer) Havaas – pustułka rurkowata
H. vittata (Ach.) Parr. – pustułka rozdęta
HYPOTRACHYNA revoluta (Flk.) Hale – przystrumycznik pustułkowy
ICMADOPHILA ericetorum (L.) A. Zahlbr. –
czasznik modrozielony
IMSHAUGIA aleurites (Ach.) S. F. Meyer – popielak pylasty
LOBARIA amplissima (Scop.) Forss. – granicznik tarczowy
L. pulmonaria (L.) Hoffm. – granicznik płucnik
L. virens (With.) Laundon – granicznik wykwintny
LOBARINA scrobiculata (Scop.) Cromb. – tarczyna przygraniczna
454_12 Porosty.indd 64
MELANELIXIA fuliginosa (Fr. ex Duby)
O. Blanco et all. – płaszczynka okopcona
M. glabra (Schaerer) O. Blanco et all. – płaszczynka łysiejąca
M. subargentifera (Nyl.) O. Blanco et all. –
płaszczynka brodawkowata
M. subaurifera (Nyl.) O. Blanco et all. – płaszczynka złotawa
MELANOHALEA elegantula (Parr.) O. Blanco
et all. – płaskunka wytworna
M. exasperata (de Not.) O. Blanco et all. – płaskunka szorstka
M. exasperatula (Nyl.) O. Blanco et all. – płaskunka łuseczkowata
M. laciniatula (Olivier) O. Blanco et all. – płaskunka listeczkowata
M. olivacea (L.) O. Blanco et all. – płaskunka
oliwkowa
NEPHROMA bellum (Sprengel) Tuck. – pawężniczka gładka
N. laevigatum Ach. – pawężniczka zachodnia
N. parile (Ach.) Ach. – pawężniczka sorediowa
N. resupinatum (L.) Ach. – pawężniczka odwrócona
2013-01-22 13:22:48
65
PARMELIA saxatilis (L.) Ach. – tarczownica
skalna
P. submontana Nádv. ex Hale – tarczownica pogięta
PARMELINA pastillifera (Harm.) Schub.
& Klem. – szarzynka brodawkowata
P. quercina (Willd.) Hale – szarzynka dębowa
P. tiliacea (Hoffm.) Hale – szarzynka skórzasta
PARMELIOPSIS ambigua (Wulfen in Jacq.)
Nyl. – płaskotka rozlana
P. hyperopta (Ach.) Arnold – płaskotka reglowa
PARMOTREMA arnoldii (Du Rietz) Hale – kobiernik Arnolda
P. chinense (Osbeck) Hale & Ahti – kobiernik
orzęsiony
P. crinitum (Ach.) Choisy – kobiernik postrzępiony
P. stuppeum (Taylor) Hale – kobiernik wybredny
PELTIGERA canina (L.) Willd. – pawężnica
psia
P. collina (Ach.) Schrader – pawężnica pagórkowa
P. degenii Gyelnik – pawężnica Degena
P. elisabethae Gyelnik – pawężnica Elżbiety
454_12 Porosty.indd 65
P. horizontalis (Huds.) Baumg. – pawężnica rozłożysta
P. hymenina (Ach.) Delise – pawężnica sałatowa
P. leucophlebia (Nyl.) Gyelnik – pawężnica żyłkowana
P. malacea (Ach.) Funck – pawężnica jabłkowata
P. membranacea (Ach.) Nyl. – pawężnica pergaminowa
P. monticola Vitik. – pawężnica forteczna
P. neckeri Hepp ex Müll. Arg. – pawężnica Neckera
P. neopolydactyla (Gyeln.) Gyeln. – pawężnica
nibypalczasta
P. polydactylon (Necker) Hoffm. – pawężnica
palczasta
P. ponojensis Gyelnik – pawężnica węgierska
P. praetextata (Flk.) Zopf – pawężnica łuseczkowata
PLATISMATIA glauca (L.) W. Culb. & C. Culb.
– płucnik modry
PLEUROSTICTA acetabulum (Neck.) Elix
& Lumbsch – wabnica kielichowata
PSEUDEVERNIA furfuracea (L.) Zopf – mąklik
otrębiasty
2013-01-22 13:22:48
66
PUNCTELIA subrudecta (Nyl.) Krog – biedronecznik zmienny
RAMALINA baltica Lettau – odnożyca bałtycka
R. calicaris (L.) Fr. – odnożyca rynienkowata
R. farinacea (L.) Ach. – odnożyca mączysta
R. fastigiata (Pers.) Ach. – odnożyca kępkowa
R. fraxinea (L.) Ach. – odnożyca jesionowa
R. motykana Bystrek – odnożyca Motyki
R. obtusata (Arnold) Bitter – odnożyca tępa
R. pollinaria (Westr.) Ach. – odnożyca opylona
R. roesleri (Hochst. ex Schaerer) Hue – odnożyca Roeslera
R. sinensis Jatta – odnożyca chińska
R. thrausta (Ach.) Nyl. – odnożyca włosowata
STEREOCAULON condensatum Hoffm. –
chróścik karłowaty
S. dactylophyllum Flk. – chróścik palczasty
S. incrustatum Flk. – chróścik inkrustowany
S. paschale (L.) Hoffm. – chróścik pasterski
S. taeniarum (H. Magn.) Kivistö – chróścik tasiemcowaty
S. tomentosum Fr. – chróścik orzęsiony
STICTA fuliginosa (Hoffm.) Ach. – podgranicznik ponury
454_12 Porosty.indd 66
THELOTREMA lepadinum (Ach.) Ach. – puchlinka ząbkowata
TUCKERMANNOPSIS chlorophylla (Willd.)
Hale – brązowniczka brzozowa
T. sepincola (Ehrh.) Hale – brązowniczka płotowa
TUCKNERARIA laureri (Kremp.) Randlane
& Thell – pawężnik Laurera
USNEA capillaris Mot. – brodaczka włosowata
U. carpatica Mot. – brodaczka karpacka
U. carpinea Bystrek – brodaczka grabowa
U. caucasica Vainio – brodaczka kaukaska
U. ceratina Ach. – brodaczka rogowata
U. chaetophora Stirton – brodaczka pajęczynowata
U. faginea Mot. – brodaczka buczynowa
U. filipendula Stirton – brodaczka zwyczajna
U. florida (L.) Weber in Wigg. – brodaczka nadobna
U. fulvoreagens (Räs.) Räs. – brodaczka rozpierzchła
U. glabrata (Ach.) Vainio – brodaczka łysiejąca
U. glauca Mot. – brodaczka sina
U. hirta (L.) Weber in Mot. – brodaczka kępkowa
U. lapponica Vainio – brodaczka lapońska
U. monstruosa Vainio – brodaczka niezwykła
2013-01-22 13:22:48
67
U. neglecta Mot. – brodaczka zaniedbana
U. perplectans Stirton – brodaczka południowa
U. prostrata Vainio – brodaczka wyprostowana
U. subfloridana Stirton – brodaczka kędzierzawa
U. wasmuthii Räs. – brodaczka Wasmutha
VULPICIDA pinastri J.-E. Mattsson & Lai –
złotlinka jaskrawa
Na podstawie moich wieloletnich badań
i wniosków zawartych we wcześniejszych publikacjach mogę stwierdzić, że pozytywne efekty w skali lokalnej mogą przynieść następujące działania:
• zostawianie przestojów, martwych drzew
i posuszu;
• tworzenie stref ochronnych wokół okazów
drzew, na których rosną szczególnie rzadkie
i zagrożone gatunki porostów (na wzór stref
wokół drzew z gniazdami ptaków drapieżnych);
• uwzględnianie porostów w programach ochrony przyrody w nadleśnictwach (szczególnie
uwzględnienie porostów nitkowatych z rodzajów brodaczka i włostka oraz wielkoplechowych porostów listkowatych);
454_12 Porosty.indd 67
•
•
•
•
•
udostępnienie dla porostów starych drzew
rosnących na obrzeżach lasów, w obrębie
okrajków i oszyjków, przez wycięcie krzewów
i odsłonięcie pni;
obejmowanie ochroną starych drzew przydrożnych;
zachowanie niezmienionych warunków siedliskowych w drzewostanach rosnących wzdłuż
niewielkich potoków i strumieni (przez unikanie tworzenia większych luk w drzewostanach); specyficzny mikroklimat w tych miejscach sprawia, że są one siedliskiem licznych
rzadkich gatunków porostów skorupiastych;
pozostawienie do naturalnego rozkładu starych konstrukcji drewnianych (płoty, zagrody, wiaty itp.), które często są miejscem
występowania interesujących gatunków porostów epiksylicznych;
ochronę głazów narzutowych na niżu, również tych, które – ze względu na niewielkie
wymiary – nie są pomnikami przyrody (wokół głazów znajdujących się w lasach należy
wycinać drzewa i krzewy tak, aby były jak
najlepiej oświetlone);
2013-01-22 13:22:48
68
• monitorowanie
wybranych stanowisk porostów w celu określenia tendencji w rozwoju ich
plech i zapobieżeniu negatywnym zmianom.
Porosty są ważną, chociaż niedocenianą, częścią składową ekosystemów leśnych. Obserwując je regularnie (monitoring), można szybko za-
454_12 Porosty.indd 68
uważyć zmiany warunków siedliskowych, a na
tej podstawie próbować zapobiec negatywnym
wpływom na środowisko leśne. Już chociażby
z tych powodów ochrona porostów jest potrzebna i konieczna; nie jest ona kosztowna i nie koliduje z prowadzeniem gospodarki leśnej.
2013-01-22 13:22:48
69
3. Uwagi o zbieraniu i oznaczaniu porostów
Na wstępie należy podkreślić, że ponad 200
gatunków porostów makroskopowych (o plechach
listkowatych i krzaczkowatych) jest prawnie chronionych i w związku z tym nie można ich zbierać
bez zezwolenia regionalnych dyrekcji ochrony środowiska. Przeważnie porosty te można bez problemów oznaczyć „na pniu”, korzystając z poniższego klucza. Oznaczenie porostów skorupiastych
zwykle wymaga zebrania okazów i ich analizy
w laboratorium (binokular, mikroskop, chemikalia, TLC). Jest to o tyle bezpieczne, że tylko kilka bardzo rzadkich taksonów skorupiastych jest
prawnie chronionych, więc prawdopodobieństwo
ich zebrania jest znikome. Generalnie jednak należy przyjąć zasadę, że nie zbieramy porostów, jeżeli nie jest to bezwzględnie konieczne.
454_12 Porosty.indd 69
Jeśli już zaistnieje potrzeba zbioru porostów, to
najlepiej je zbierać, gdy są wilgotne – wtedy ich plechy są elastyczne i nie łamią się (dotyczy to głównie
gatunków listkowatych i krzaczkowatych). Porosty
suche należy zbierać i przenosić ostrożnie; są one
bardzo kruche. Porosty nadrzewne o plechach
skorupiastych i łuseczkowatych ścinamy nożem
razem z cienką warstwą kory, na której rosną; niektóre drzewa mają korę bardzo cienką (jesiony, klony, buki, graby, młode okazy większości gatunków
drzew) i należy uważać, by w trakcie zbioru ich nie
uszkodzić. Porosty listkowate i krzaczkowate możemy delikatnie odrywać lub odcinać bez kory (po
zwilżeniu wodą, jeśli są suche).
Należy mieć ze sobą koperty, do których wkłada się zebrane porosty. Na kopercie zapisujemy:
2013-01-22 13:22:48
70
•
•
•
•
lokalizację (najlepiej współrzędne geograficzne wyznaczone GPS, ale także numer oddziału i pododdziału, leśnictwo, nadleśnictwo);
rodzaj podłoża (ziemia, kora itp.; w przypadku porostów nadrzewnych określamy rodzaj
lub gatunek drzewa);
typ zbiorowiska leśnego;
datę zbioru oraz imię i nazwisko zbieracza.
W pracowni (domu) koperty należy zostawić na kilka dni otwarte, żeby ich zawartość
wyschła. Porosty można przechowywać przez
dziesiątki lat, plechy większości gatunków nie
zmieniają barwy i struktury wewnętrznej.
Oznaczanie porostów nie jest zadaniem łatwym. Niezbędne do tego są:
• lupa binokularna (binokular), powiększająca
kilkadziesiąt razy;
• mikroskop z mikrometrem (do mierzenia
długości i szerokości zarodników);
• żyletki (skalpel) do robienia cienkich przekrojów przez owocniki porostów;
• odczynniki: wodorotlenek potasu (KOH),
podchloryn wapnia (CaCl2O2) i parafenylo-
454_12 Porosty.indd 70
•
dwuamina (PFDA); KOH można bez problemów kupić w sklepie z odczynnikami,
podchloryn wapnia można zastąpić jednym z
wybielaczy do prania z chlorem, które są często stosowane w gospodarstwie domowym.
PFDA jest trudniejsza do kupienia, ale porcja
mieszcząca się na łyżeczce do herbaty wystarczy na kilka lat. Wszystkie odczynniki są żrące i trujące, dlatego należy przechowywać je
w szczelnie zamkniętych naczyniach, a PFDA
– bez dostępu światła;
klucze do oznaczania.
Przygotowanie preparatów mikroskopowych. Makroporosty zwykle można oznaczyć bez konieczności robienia preparatów mikroskopowych, chociaż odczynniki chemiczne
są tutaj również często potrzebne. W przypadku
porostów skorupiastych wytwarzających owocniki (apotecja lub peritecja) najczęściej konieczne jest przekrojenie owocnika i obejrzenie cienkiego skrawka pod mikroskopem. Cechy, które
zwykle się notuje, to:
• liczba zarodników w zarodni (worku);
2013-01-22 13:22:48
71
•
•
•
charakterystyka zarodników (kształt, liczba
komórek, długość, szerokość, barwa);
barwa hymenium, epihymenium i hypotecjum (warstwa podhymenialna);
obecność lub brak brzeżka, występowanie
w nim glonów.
Owocniki (a także plechy) można kroić skalpelem lub żyletką. W kluczu Nowaka i Tobolewskiego (1975) można znaleźć następujący
opis tej czynności: „Obiekt preparowany należy
umieścić pod lupą binokularną i mocno przytrzymywać go lewą ręką. Prawą ręką, cały czas
patrząc na krajany obiekt przez okulary, prowadzimy pewnie żyletkę ustawioną prostopadle
(pionowo) po owocniku. W ten sposób możemy
uzyskać z jednego owocnika serię kilkunastu
dostatecznie cienkich skrawków, które przenosimy igłą na szkiełko podstawowe...”. Jeśli
potrzebne jest tylko uzyskanie samych zarodników, niekiedy wystarczy owocnik zamoczyć na
chwilę w wodzie, a gdy zmięknie – rozgnieść go
na szkiełku podstawowym czy nakrywkowym
i poszukać zarodników w rozmazie.
454_12 Porosty.indd 71
Odczynniki. Jedną z cech specyficznych
porostów jest wytwarzanie przez plechy swoistych substancji, dokładniej opisanych w rozdziale 2.3.5. Wytwarza je większość gatunków
porostów, a ich skład jest zwykle charakterystyczny dla danego gatunku. Ten fakt jest wykorzystywany przy oznaczaniu. Względnie łatwo
dostępnymi i prostymi odczynnikami chemicznymi, które z substancjami porostowymi dają
reakcje barwne, można identyfikować niektóre
gatunki. W przypadku płonnych porostów skorupiastych bardzo często oznaczenie jest możliwe tylko poprzez wykonanie chromatografii
cienkowarstwowej (TLC) i identyfikację większości z wtórnych metabolitów. W warunkach
nieprofesjonalnych często wystarczą proste testy barwne, w których wykorzystuje się:
• 10-procentowy wodny roztwór wodorotlenku potasu (KOH), oznaczany w kluczach
literą K (np. zapis „plecha K+ żółta” oznacza, że plecha barwi się na żółto; „K-” – brak
barwienia);
• roztwór wodny podchlorynu wapnia [Ca
(ClO)2], w kluczach oznaczony jest literą C;
2013-01-22 13:22:48
72
•
roztwór ten musi być szczelnie zamknięty,
gdyż szybko wietrzeje (ulatnia się chlor) i reakcje mogą być zafałszowane;
10-procentowy roztwor parafenylodwuaminy
w alkoholu etylowym, w kluczach oznaczany
literą P. Roztwór parafenylodwuaminy jest
bardzo nietrwały (kilka godzin), dlatego za
każdym razem musi być przygotowywany
od nowa. W znikomej ilości alkoholu (pół
łyżeczki do herbaty czystego spirytusu) rozpuszczamy szczyptę parafenylodwuaminy
wielkości główki od zapałki. Suche PFDA
należy trzymać w ciemnej buteleczce i chro-
454_12 Porosty.indd 72
nić przed światłem, żeby nie zaszła reakcja
fotochemiczna.
Barwienie polega na tym, że mały fragment
plechy kładziemy na bibule lub na kawałku papierowego ręcznika. Następnie koniec szklanej
bagietki lub rozprostowanego drucianego spinacza biurowego zanurzamy w odczynniku, po
czym dotykamy umoczonym końcem plechy.
Najlepiej robić to pod binokularem lub ręczną
lupą, przez cały czas obserwując plechę, ponieważ barwa czasem szybko znika. Zabarwiony
fragment plechy wyrzucamy do kosza (żeby nie
barwił i nie niszczył koperty z porostami).
2013-01-22 13:22:48
73
4. Klucze do oznaczania gatunków porostów najczęściej spotykanych w lasach
Przy opisie większości ekosystemów leśnych
istotne są przede wszystkim gatunki nadrzewne (epifityczne). Dlatego spośród poniżej zamieszczonych kluczy najbardziej rozbudowany
i zawierający najwięcej gatunków jest klucz do
epifitów. Istotne są również porosty rosnące na
murszejącym drewnie oraz na ziemi. Nie zamieściłem klucza i opisu do gatunków naskalnych,
które w działaniach leśników i ekip urządzeniowych nie mają żadnego znaczenia, nie mają także waloru bioindykacyjnego.
Klucze starałem się opracować tak, by były
maksymalnie proste i pozwalały na sprawne
oznaczanie. Z konieczności było to ciągłe balansowanie na granicy dopuszczalnego uproszczenia, którą to granicę być może nawet w kilku
454_12 Porosty.indd 73
przypadkach przekroczyłem. Dlatego używając
poniższych kluczy, należy zdawać sobie sprawę,
że nawet specjaliści, mający duże doświadczenie
i posługujący się znacznie bardziej skomplikowanymi kluczami do oznaczania oraz wyśmienitym
sprzętem optycznym, bardzo często zwracają się
do innych fachowców o sprawdzenie poprawności
oznaczenia. Pewność właściwego oznaczenia zebranego porostu można uzyskać po sprawdzeniu
przez doświadczonego lichenologa (por. rozdz. 7)
lub po porównaniu naszego okazu z innym, poprawnie oznaczonym egzemplarzem z zielnika.
Wybrałem gatunki pospolite i najczęściej
spotykane w różnych typach lasów, ale także
niektóre rzadkie, lecz duże i łatwe do znalezienia oraz istotne z punktu widzenia ochrony
2013-01-22 13:22:48
74
przyrody i bioindykacji, np. granicznik płucnik,
brodaczki i włostki. W niektórych przypadkach
uznałem, że oznaczanie do gatunku jest niepotrzebne albo bardzo trudne, dlatego w kluczach podaję tylko nazwę rodzaju, np. plamica
Arthonia sp.1 czy pismaczek Opegrapha sp.
W kluczach podaję zarówno nazwy polskie, jak
i łacińskie. Są one w większości zgodne z listą
porostów Polski (Fałtynowicz 2003b).
W poniższych kluczach znalazło się ponad
130 gatunków, co stanowi zaledwie niecałe 10%
wszystkich porostów Polski. Opisy większości
gatunków rosnących w kraju można znaleźć
w książce J. Nowaka i Z. Tobolewskiego (1975),
ale ze względu na od dawna wyczerpany nakład
jest ona praktycznie nie do zdobycia.
Każdy z trzech podanych kluczy skonstruowany jest na zasadzie dychotomii, tj. dwóch
wykluczających się wzajemnie cech, oznaczonych cyframi: 1 i 1*, 2 i 2* ... 8 i 8* itd. Oglądając
1
dokładnie porost lub wykonując barwienia, należy dokonywać wyboru i w ten sposób dochodzi
się – kolejno eliminując poszczególne punkty –
do końca, czyli do punktu zakończonego nazwą
gatunku lub rodzaju. Wtedy należy przenieść
się do rozdziału 5 i sprawdzić, czy opis pasuje do
okazu, który był oznaczany. Warto także porównać okaz z licznymi fotografiami, które są zamieszczone w internecie; polecam następujące
strony, ale poza nimi są dziesiątki innych:
http://dbiodbs.univ.trieste.it/italic/italic40?us=fl;
http://www.huh.harvard.edu/collections/lichens/guide/guidetoliterature.html#bygenus;
http://nhm2.uio.no/botanisk/lav/Photo_Gallery/
PG_index.html;
http://www.britishlichens.co.uk/speciesgallery.
html;
http://www.stridvall.se/lichens/gallery/albums.php;
http://www.nasehouby.cz/clanky/article_view.
php?page_id=cladonia.
Skrót sp. pochodzi od łacińskiej nazwy species (gatunek) i umieszcza się go za nazwą rodzajową w przypadku,
gdy chodzi nam o bliżej nieokreślony gatunek z danego rodzaju.
454_12 Porosty.indd 74
2013-01-22 13:22:48
75
Porosty rosnące na korze drzew
Porosty rosnące na murszejącym drewnie
Porosty rosnące na ziemi
klucz A (str. 75)
klucz B (str. 88)
klucz C (str. 94)
Klucz A – do oznaczania porostów rosnących na korze drzew
1. Porosty krzaczkowate .............................. 2
1*. Porosty listkowate, skorupiaste lub łuseczkowate .................................................... 21
2. Gałązki plechy obłe, czasem tylko miejscami spłaszczone lub zdeformowane........... 3
2*. Gałązki spłaszczone albo występują podecja, czyli krzaczkowate części plechy wtórnej, wyrastające do góry z łusek plechy
pierwotnej (czasem łuski bardzo wcześnie
zanikają) .................................................... 7
3. Plecha zielonawa lub szarozielonawa,
z wyraźnym rdzeniem (przy delikatnym
rozciąganiu gałązki pęka kora, a pod nią
odsłania się białawy rdzeń) ...................... 4
3*. Plecha innej barwy, zwykle brunatnawa,
szara, szarobrunatna, bez rdzenia (przy
rozciąganiu pęka cała gałązka) ................ 6
454_12 Porosty.indd 75
4. Plecha długa, gałązki zwykle nieliczne,
wiotko zwisające .........................................
brodaczka zwyczajna Usnea filipendula Stirton
4*. Plecha krzaczkowata, krótka (do 4–5 cm),
zwykle rozgałęziona i rozpierzchła .......... 5
5. Nasada plechy nie zaczerniona, gałązki bez
brodawek, dołeczkowato powgniatane ........
brodaczka kępkowa Usnea hirta (L.)
Weber in Mot.
5*. Plecha u nasady zaczerniona, grubsze gałązki pokryte brodawkami ........................
brodaczka kędzierzawa Usnea subfloridana Stirton
6. Plecha do kilkunastu cm dł., wiotka, zwisająca, o gałązkach często kędzierzawych
i splątanych, z soraliami w kształcie wydłu-
2013-01-22 13:22:48
76
6*.
7.
7*.
8.
żonych szczelin, soredia igiełkowate, plecha
i soralia P+(czerwone)...............................
włostka brązowa Bryoria fuscescens
(Gyelnik) Brodo et Hawksw.
Plecha nitkowata, ale o cechach innych niż
podane w pkt. 6 i w opisie włostki brązowej ....
włostka Bryoria sp.
Plecha dwupostaciowa: występuje plecha
pierwotna w postaci łusek (z reguły zielonkawych lub szarozielonkawych na stronie
górnej i białawych na dolnej) oraz podecja,
czyli plecha wtórna, w postaci pojedynczych lub rozgałęzionych krzaczkowatych
wyrostków, okrągłych i pustych w środku
(rurkowatych), często kieliszkowato zakończonych, wyrastających z łusek; porosty rosnące z reguły u nasady pni drzew
lub w szczelinach kory na zgromadzonym
tam humusie ............................................. 8
Plecha jednopostaciowa, krzaczkowata,
o gałązkach spłaszczonych ..................... 15
Na szczytach podecjów są owocniki lub
pyknidy koloru czerwonego (pyknidy są widoczne w postaci czerwonych kropek)....... 9
454_12 Porosty.indd 76
8*. Na szczytach podecjów są owocniki lub
pyknidy koloru brązowego ..................... 10
9. Łuski plechy pierwotnej duże (od 0,5 do
1,5 cm), podecja kieliszkowate na szczycie,
z palczastymi wyrostkami na brzegach,
pokryte sinozielonkawymi łatkami kory
......................................................................
chrobotek palczasty Cladonia digitata (L.) Schaer.
9*. Łuski plechy pierwotnej drobne (do 3–4
mm), podecja całe pokryte mączystymi
sorediami, pałeczkowate, bez kieliszków,
czasem słabo rozgałęzione ..........................
chrobotek cienki Cladonia macilenta
Hoffm.
10. Podecja zakończone kieliszkowato......... 11
10*. Podecja bez kieliszków na szczycie ........ 13
11. Kieliszki wąskie, na brzegach stulone ku
środkowi, często zawinięte do wewnątrz,
dno kieliszków dziurawe ..............................
chrobotek otwarty Cladonia cenotea
(Ach.) Schaerer
11*. Kieliszki o brzegach rozchylonych, dno zamknięte ................................................... 12
2013-01-22 13:22:48
77
12. Podecja pokryte ziarenkowatymi sorediami
i częściowo, zwykle u nasady, korą, kieliszki
duże w stosunku do wielkości trzonka ...........
chrobotek kieliszkowaty Cladonia
chlorophaea (Flk.) Spreng.
12*. Podecja pokryte mączystymi sorediami, bez
kory, kieliszki wąskie i małe w stosunku do
wielkości trzonka …………………....……..
chrobotek strzępiasty Cladonia fimbriata (L.) Fr.
13. Podecja P-, pokryte ziarenkowatymi sorediami i drobnymi łuseczkami ............................
chrobotek siwy Cladonia glauca Flk.
13*. Podecja P+ czerwone, zwykle bez łuseczek ......................................................... 14
14. Podecja na szczycie jakby ucięte, z sorediami
i niekiedy z drobnymi płatami kory, ich koniec nie zaostrzony .....................................
chrobotek rdzawy Cladonia ochrochlora Flk.
14*. Podecja zaostrzone, z sorediami, bez kory
..... .................................................................
chrobotek szydlasty Cladonia coniocraea (Flk.) Vainio
454_12 Porosty.indd 77
15. Odcinki plechy zwykle płożą się po korze,
z długimi rzęskami na brzegach; na ich
powierzchni często występują guzkowate
brodawki ......................................................
obrostnica rzęsowata Anaptychia ciliaris (L.) Koerber
15*. Odcinki plechy zwykle krzaczkowato odstające od kory, bez rzęsek i guzkowatych
brodawek ................................................. 16
16. Plecha listkowato-krzaczkowata lub krzaczkowata, z izidiami, o gałązkach zwykle rynienkowato pod spód podwiniętych, dolna strona
czarniawa, rzadziej jasna ...............................
mąklik otrębiasty Pseudevernia furfuracea (L.) Zopf
16*. Plecha krzaczkowata, o gałązkach płaskich, z obu stron jednakowej barwy lub od
strony dolnej białawych (ale wtedy górna
powierzchnia odcinków szaro- lub żółtozielonkawa) .................................................. 17
17. Górna powierzchnia odcinków szarolub żółtozielonkawa, dolna biaława, z licznymi soraliami, często zlewającymi się
w większe skupienia, sucha plecha, w do-
2013-01-22 13:22:48
78
tyku miękka ................................................
mąkla tarniowa Evernia prunastri
(L.) Ach.
17*. Plecha z obu stron jednakowej barwy, zwykle szara, z soraliami lub bez nich, sucha
plecha w dotyku sztywna ....................... 18
18. Plecha zwykle z owocnikami, bez soraliów 19
18*. Plecha bez owocników, z soraliami ........ 20
19. Plecha zwykle dłuższa niż szeroka, o powierzchni pomarszczonej, z owocnikami
na brzegach lub na płaskiej stronie, z podłużnymi pseudocyfelami w postaci białawych szczelinek w korze ...........................
odnożyca jesionowa Ramalina fraxinea (L.) Ach.
19*. Plecha zwykle szersza niż długa, o powierzchni gładkiej, z licznymi owocnikami na końcach, bez pseudocyfeli ...............................
odnożyca kępkowa Ramalina fastigiata (Liljebl.) Ach.
20. Soralia na brzegach odcinków, wyraźnie ograniczone ................................................................
odnożyca mączysta Ramalina farinacea (L.) Ach.
454_12 Porosty.indd 78
20*. Soralia głównie na płaskich powierzchniach odcinków, płatowate, często zlewające się ze sobą ...........................................
odnożyca opylona Ramalina pollinaria (Westr.) Ach.
21. Porosty listkowate .................................. 22
21*. Porosty skorupiaste lub łuseczkowate .. 46
22. Plecha żółta, pomarańczo- lub zielonkawożółta (jeżeli bardzo ściśle przylega do podłoża, to patrz punkt 33) ......................... 23
22*. Plecha innej barwy, zwykle szara lub brązowa (w różnych odcieniach) ................. 26
23. Plecha z soraliami, bez owocników........ 24
23*. Plecha prawie zawsze z owocnikami, bez
soraliów ................................................... 25
24. Plecha duża (do kilkunastu cm śr.), zielonkawożółta lub żółtawa, soralia na łatkach
lub na brzegach odcinków, białawe do żółtawych, dolna strona czarna, na obwodzie
brunatnawa, z licznymi czarnymi chwytnikami .........................................................
żółtlica chropowata Flavoparmelia
caperata (L.) Hale
24*. Plecha drobna, rzadko powyżej 1,5 cm
2013-01-22 13:22:48
79
25.
25*.
26.
26*.
27.
śr., zwykle złotożółta, soralia jaskrawożółte, głównie na brzegach odcinków, dolna strona bladożółta lub żółtobrunatna,
chwytniki bardzo nieliczne .........................
złotlinka jaskrawa Vulpicida pinastri
(Scop.) J.E. Mattsson et Lai
Plecha duża, rozetkowata, o odcinkach do
0,5–1,0 cm szer. ............................................
złotorost ścienny Xanthoria parietina (L.) Th. Fr.
Plecha drobna, często w kształcie wypukłych, poduszeczkowatych skupień, odcinki do 1 mm szer., łatek plechy czasem
nie widać spod apotecjów ...........................
złotorost wieloowocnikowy Xanthoria polycarpa (Ehrh.) Rieber
Plecha brązowa lub oliwkowobrązowa .. 27
Plecha innej barwy, zwykle szara (w różnych odcieniach) ..................................... 30
Plecha duża, zielono- lub jasnobrunatna,
z wypukłościami na górnej stronie, którym odpowiadają wklęśnięcia na stronie
dolnej, odcinki szerokie, z wyraźnymi siateczkowatymi wyniesieniami i z soraliami
454_12 Porosty.indd 79
granicznik płucnik Lobaria pulmonaria (L.) Hoffm.
27*. Plecha mniejsza, bez wypukłości i wklęśnięć,
odcinki wąskie (do 1 cm), bez siateczkowatych
wyniesień, z soraliami lub z izidiami ...........28
28. Plecha brunatna (w różnych odcieniach),
z soraliami i izidiami, dolna strona jasnobrunatna lub biaława, z pojedynczymi
chwytnikami ................................................
brązowniczka płotowa Tuckermannopsis chlorophylla (Willd.) A. Zahlbr.
28*. Plecha oliwkowobrunatna lub oliwkowozielona, z izidiami, dolna strona plechy
czarna, na obwodzie brunatna, chwytniki
liczne ....................................................... 29
29. Izidia cienkie, wałeczkowate lub igiełkowate, niespłaszczone i u nasady niezwężone
.....................................................................
płaszczynka okopcona Melanelixia fuliginosa (Fr. ex Duby) Blanco et all.
29*. Izidia spłaszczone, maczużkowate lub łuseczkowate, zwężone u nasady .................
płaskunka łuseczkowata Melanohalea exasperatula (Nyl.) Blanco et all.
2013-01-22 13:22:48
80
30. Plecha bez chwytników .......................... 31
30*. Plecha z chwytnikami ............................ 32
31. Soralia na końcach odcinków, w miejscu styku kory górnej i dolnej, często z górną stroną
wywiniętą (soralia paszczowate), odcinki
plechy po dolnej stronie płaskie ...................
pustułka pęcherzykowata Hypogymnia physodes (L.) Nyl.
31*. Soralia na górnej powierzchni odcinków,
wypukłe (główkowate), wyglądające jak
gdyby powstały przez starcie kory, odcinki
plechy często prawie obłe ...........................
pustułka rurkowata Hypogymnia tubulosa (Schaerer) Havaas
32. Plecha ściśle przylegająca do kory, z listkowatymi odcinkami widocznymi zwykle
tylko na obwodzie, w środku często z masą
sorediów lub izidiów .............................. 33
32*. Plecha przynajmniej częściowo wyraźnie
odstająca od podłoża, z dobrze widocznymi
listkowatymi odcinkami ......................... 34
33. Plecha z soraliami, żółtawa lub żółtozielonawa, dolna strona czarna, na obwodzie jaśniejsza .........................................................
454_12 Porosty.indd 80
33*.
34.
34*.
35.
35*.
płaskotka rozlana Parmeliopsis ambigua (Wulf.) Nyl.
Plecha z izidiami, czasem także z soraliami, szara, dolna strona biaława lub jasnobrunatna ......................................................
popielak pylasty Imshaugia aleurites
(Ach.) Fricke Meyer
Plechy bardzo drobne (do 1 cm), ale często
skupione w rozległe murawki, o odcinkach
bardzo wąskich (do 1 mm), z rzęskami lub
bez rzęsek na brzegach, przylegające ściśle
do podłoża lub o łatkach mniej lub bardziej
odstających od kory ................................ 35
Plechy większe (zwykle ponad 2 cm śr.),
nie skupione w murawki, bez rzęsek na
brzegach, nie przylegające ściśle do podłoża ........................................................ 37
Plechy bez rzęsek na brzegach, przylegające ściśle do podłoża, zwykle ciemnoszare
lub czarniawe, najczęściej na korze topól
i wierzb .........................................................
orzast czarniawy Phaeophyscia nigricans (Flk.) Moberg
Plechy z rzęskami na brzegach, o łatkach
2013-01-22 13:22:48
81
36.
36*.
37.
37*.
38.
38*.
39.
mniej lub bardziej odstających od kory,
najczęściej jasnoszare lub szare ............. 36
Odcinki plechy płaskie, na końcach nieznacznie wachlarzykowato poszerzone,
z płaskimi wargowymi soraliami ................
obrost drobny Physcia tenella (Scop.)
DC. in Lam. et DC.
Odcinki plechy na zakończeniach hełmikowato uwypuklone, nie płaskie, soralia na dolnej
stronie uwypukleń …..............................………
obrost wzniesiony Physcia adscendens
(Fr.) Olivier
Plecha z soraliami lub z izidiami ........... 38
Plecha bez soraliów i izidiów ................. 44
Plecha wyłącznie z izidiami ................... 39
Plecha zawsze z soraliami, czasem też
z izidiami ................................................ 40
Plecha bez pseudocyfeli, o powierzchni
gładkiej, często mączysto przyprószona,
izidia dość krótkie, brodawkowate, wałeczkowate, zwykle pojedyncze, rzadziej
rozgałęzione ................................................
szarzynka skórzasta Parmelina tiliacea (Hoffm.) Hale
454_12 Porosty.indd 81
39*. Plecha z pseudocyfelami, o powierzchni siateczkowato-dołeczkowatej, bez przyprószenia, izidia cylindryczne, rozgałęzione ..........
tarczownica skalna Parmelia saxatilis (L.) Ach.
40. Plecha dołeczkowata, z pseudocyfelami,
które tworzą na powierzchni białawą siateczkę, soralia wydłużone, zwykle na podłużnych wyniesieniach, soredia drobnoziarenkowate lub mączyste …...........………
tarczownica bruzdkowana Parmelia
sulcata Taylor
40*. Plecha bez pseudocyfeli, soralia zwykle
okrągławe, a jeżeli wydłużone to występują na brzegach odcinków, soredia gruboziarenkowate ............................................... 41
41. Plecha często duża (do 10 cm), luźno przylegająca do podłoża, izidia i soralia głównie na
brzegach odcinków, chwytniki nieliczne ........
płucnik modry Platismatia glauca (L.)
W. Culb. et C. Culb.
41*. Plecha mniejsza (do 5 cm), ściśle przylegająca do podłoża, z soraliami, chwytniki
bardzo liczne ........................................... 42
2013-01-22 13:22:48
82
42. Dolna strona plechy jasna, biaława, z jasnymi, pojedynczymi lub widełkowato rozgałęzionymi chwytnikami, soralia na brzegach
odcinków, wydłużone, tasiemkowate, odcinki na końcach zwykle przyprószone ………
soreniec popielaty Physconia grisea
(Lam.) Poelt
42*. Dolna strona plechy ciemna, czarna, czarnobrunatna, tylko na obwodzie może być
jaśniejsza; jeżeli jasna to soralia nie tasiemkowate ............................................. 43
43. Chwytniki szczoteczkowate (od głównej
osi chwytnika odchodzą liczne, krótkie,
prostopadłe rzęski), soralia zwykle tasiemkowate, na brzegach odcinków .................
soreniec żółtawy Physconia enteroxantha (Nyl.) Poelt
43*. Chwytniki proste lub widełkowato rozgałęzione, soralia okrągławe, liczne, rozrzucone
po całej plesze …......….......…………………..
orzast kolisty Phaeophyscia orbicularis (Necker) Moberg
44. Plecha duża, nawet do 20 cm śr., skórkowata, o odcinkach do 2 cm szer., na dolnej
454_12 Porosty.indd 82
44*.
45.
45*.
46.
46*.
47.
47*.
48.
stronie na obwodzie z wyraźnym szlakiem
bez chwytników ...........................................
wabnica kielichowata Pleurosticta
acetabulum (Necker) Elix et Lumbsch
Plecha mniejsza (do 8 cm śr.), o odcinkach
do 3 mm szer., chwytniki dochodzą do
brzegu plechy .......................................... 45
Odcinki plechy przynajmniej na zakończeniach białawo przyprószone, dolna strona
czarna, na obwodzie jaśniejsza, chwytniki
szczoteczkowate ….....……………………….
soreniec opylony Physconia distorta
(With.) Laundon
Odcinki plechy nie przyprószone, dolna
strona jasna, chwytniki nie szczoteczkowate ..............................................................
obrost gwiazdkowaty Physcia stellaris (L.) Nyl.
Plecha łuseczkowata............................... 47
Plecha skorupiasta ................................. 50
Plecha żółta lub zielonożółta ................. 48
Plecha zielonkawa, brązowozielonkawa lub
brązowawa .............................................. 49
Plecha K+(czerwona) .................................
2013-01-22 13:22:48
83
złotorost postrzępiony Xanthoria candelaria (L.) Arnold
48*. Plecha K- ....................................................
świetlinka pospolita Candelaria concolor (Dickson) B. Stein
49. Plecha w postaci łuseczek zachodzących na
siebie dachówkowato, zwykle do 1 mm śr.,
z ziarenkowatymi sorediami na brzegach
i na dolnej stronie, C+(czerwone) ...............
paznokietnik ostrygowy Hypocenomyce scalaris (Ach.) Choisy
49*. Łuseczki plechy nie zachodzą na siebie
dachówkowato, zwykle powyżej 1 mm śr.,
z sorediami lub bez nich, C-………….....……
chrobotek Cladonia sp. ..........................
50. Plecha proszkowata (pajęczynowato połączone ziarenka), bez kory ....................... 51
50*. Plecha częściowo okryta korą ................ 52
51. Plecha żółta lub złotożółta ……...........……
złociszek jaskrawy Chrysothrix candelaris (L.) Laundon
51*. Plecha innej barwy, szara, zielonkawa, sina,
biaława .........................................................
liszajec Lepraria sp.
454_12 Porosty.indd 83
52. Owocniki peritecja, bardzo drobne, liczne,
widoczne na plesze w postaci małych, ciemnych brodaweczek .......................................
przewiertnica grabowa Porina aenea
(Wallr.) A. Zahlbr.
52*. Owocniki apotecja lub owocników brak ..53
53. Plecha w postaci drobnych, żółtych lub
zielonkawożółtych ziarenek, zebranych
w skupienia lub rozproszonych, zwykle bez
owocników ....................................................
liszajecznik ziarnisty Candelariella
xanthostigma (Pers.) Lettau
53*. Plecha inna ............................................. 54
54. Owocniki czarne, w postaci kreseczek lub
nieregularnych plamek........................... 55
54*. Owocniki inne lub owocników brak
............................................................. 57
55. Owocniki bez brzeżka, zwykle widoczne
w postaci nieregularnych plamek lub gwiazdek, płaskie .................................................
plamica Arthonia sp.
55*. Owocniki z brzeżkiem, wydłużone, proste
lub rozgałęzione, o szczelinowatych tarczkach ......................................................... 56
2013-01-22 13:22:48
84
56. Owocniki często długie, porozgałęziane,
plecha biaława, szara lub szarozielonkawa, zarodniki 6–16-komórkowe, wnętrza
komórek zarodników soczewkowate lub
prawie kuliste ..............................................
literak właściwy Graphis scripta (L.)
Ach.
56*. Owocniki krótkie, nierozgałęzione lub słabo rozgałęzione, plecha różnej barwy, zarodniki 4–8-komórkowe (wyjątkowo 16-komórkowe), wnętrza komórek mają kształt
bardzo zbliżony do kwadratu lub prostokąta ….......................................................…
pismaczek Opegrapha sp.
57. Plecha z reguły bez owocników.............. 58
57*. Plecha zwykle z owocnikami.................. 64
58. Plecha z soraliami oraz z izidiami, izidia
ziarenkowate, kuliste, cylindryczne, czasem rozgałęzione, niekiedy nieliczne (oglądamy plechę pod silną lupą) ................... 59
58*. Plecha wyłącznie z soraliami ................. 60
59. Plecha K+(krwistoczerwona), izidia ziarenkowate lub cylindryczne (wtedy często
rozgałęzione), plecha szara …......................
454_12 Porosty.indd 84
59*.
60.
60*.
61.
61*.
62.
62*.
otwornica szkarłatna Pertusaria coccodes (Ach.) Nyl.
Plecha K-, izidia drobne, ziarenkowate, soralia żółtawe, plecha żółtawa ……........……
otwornica żółtawa Pertusaria flavida
(DC.) Laundon
Plecha bardzo gorzka, P+(pomarańczowa
lub czerwona) ……………………............…..
otwornica gorzka Pertusaria amara
(Ach.) Nyl.
Plecha nie gorzka, P- ............................. 61
Plecha nie barwi się od żadnych odczynników, biaława lub szara ……………………..
otwornica zwyczajna Pertusaria albescens (Huds.) Choisy et Werner
Plecha C+(czerwona) lub K+(czerwona)
................................................................. 62
Plecha K+(czerwona), biaława lub szara,
soralia jaśniejsze od plechy, zlewają się
i tworzą nieregularne, duże skupienia, soredia mączyste …….........................………..
rozsypek srebrzysty Phlyctis argena
(Ach.) Flotow
Plecha K- (czasem K+żółta), C+(czerwo-
2013-01-22 13:22:48
85
63.
63*.
64.
64*.
65.
65*.
66.
na), często żółtawa, zielonkawa lub niebieskawozielona, jeśli szara, to srebrzystobiało obrzeżona i z białawymi, wypukłymi
soraliami ................................................. 63
Plecha szara, na obwodzie z srebrzystobiałym, lśniącym obrzeżeniem, soralia wyraźnie
ograniczone, wypukłe lub półkuliste ………...
otwornica półkulista Pertusaria hemisphaerica (Flk.) Erichsen
Plecha szara, bez obrzeżenia, o powierzchni brodawkowatej, K-, z soraliami żółtawymi lub zielonkawymi ………........................
szarek Trapeliopsis sp.
Owocniki złożone z główki i cienkiego trzoneczka (przypominają miniaturowe szpilki) ............................................................ 65
Owocniki bez trzoneczka, o apotecjum siedzącym na plesze lub w niej zanurzonym........68
Zarodniki 2-komórkowe ...............................
pałecznik Calicium sp.
Zarodniki 1-komórkowe ......................... 66
Zarodniki bezbarwne, główki owocników
kuliste, plecha proszkowata, żółtozielonawa do siarkowożółtej ……………………..
454_12 Porosty.indd 85
66*.
67.
67*.
68.
68*.
69.
69*.
trzonecznica otrębiasta Chaenotheca
furfuracea (L.) Tibell
Zarodniki brunatne, główki owocników
kieliszkowate lub soczewkowate, plecha
inna.......................................................... 67
Plecha z rdzawymi przebarwieniami ………
trzonecznica czarnoowocnikowa Chaenotheca ferruginea (Turner ex Sm.) Migula
Plecha bez rdzawych przebarwień .............
trzonecznica Chaenotheca sp.
Owocniki w wyraźnie widocznych brodawkach, tarczki ukryte, widoczne w postaci
czarnych kropek na szczytach brodawek
................................................................. 69
Owocniki apotecja z odsłoniętą tarczką,
zwykle z brzeżkiem ................................ 70
Brodawki z owocnikami u nasady zwężone,
na szczycie często spłaszczone i jakby powgniatane ....................................................
otwornica dziurawa Pertusaria pertusa (L.) Tuck.
Brodawki z owocnikami u nasady poszerzone,
pagórkowate, na szczycie zaokrąglone ...........
2013-01-22 13:22:48
86
70.
70*.
71.
71*.
72.
otwornica gładka Pertusaria leioplaca
DC. in Lam. et DC.
Dojrzałe owocniki czarne lub czarniawe,
brzeżek bez glonów, często zanika i wtedy
owocniki bez brzeżka, zarodniki co najmniej 2-komórkowe (wyjątkowo 1-komórkowe u Lecidella) .................................... 71
Dojrzałe owocniki brunatne (w różnych
odcieniach) lub zielonkawe, brzeżek
z glonami (lekanorowy), trwały, zarodniki
1-komórkowe (wyjątkowo u Lecania 2- lub
4-komórkowe) ......................................... 74
Zarodniki 1-komórkowe, owocniki zwykle
z brzeżkiem, plecha szara, czasami zielonkawa lub żółtawa ……………………………....
amylka oliwkowa Lecidella elaeochroma (Ach.) Choisy
Zarodniki co najmniej 2-komórkowe ..... 72
Zarodniki 4–8-komórkowe, plecha brudnozielona lub szarozielona, ziarenkowato-proszkowata, owocniki drobne
(0,2–0,3 mm), silnie wypukłe, czasem błyszczące .......................................................
szadziec ciemnozielony Scoliciospo-
454_12 Porosty.indd 86
72*.
73.
73*.
74.
74*.
75.
75*.
76.
76*.
rum chlorococcum (Graeve ex Stenham.) Vězda
Zarodniki 2-komórkowe ........................ 73
Zarodniki bezbarwne, wąskie, elipsoidalne, czasem równowąskie, na plesze liczne brodawkowate pyknidy z widoczną na
szczycie masą pyknokonidiów (w postaci
białawej kropki) .........................................
krużynka czerniejąca Micarea denigrata (Fr.) Hedl.
Zarodniki brunatne, szerokie, pyknidy,
jeżeli są, to bez białawych pyknokonidiów …...................................................……
brunatka kropkowata Buellia punctata (Hoffm.) A. Massal.
Zarodniki 2- lub 4-komórkowe .................
miseczniczka Lecania sp.
Zarodniki 1-komórkowe ......................... 75
Brzeżek owocników P+(czerwony, pomarańczowy lub żółty) ................................ 76
Brzeżek owocników P- ........................... 79
Brzeżek owocników P+(czerwony) ....... 77
Brzeżek owocników P+(żółty lub pomarańczowy) ................................................ 78
2013-01-22 13:22:48
87
77. Plecha cienka, gładka, jasnoszara, tarczki
owocników brunatne (w różnych odcieniach) ...........................................................
misecznica brązowa Lecanora pulicaris (Pers.) Ach.
77*. Plecha różnej grubości, ziarenkowata lub
brodawkowata, szarozielonawa lub brudnozielonawa, często z soraliami, tarczki
owocników szarozielonawe do brunatnozielonawych .................................................….
misecznica proszkowata Lecanora conizaeoides Nyl. in Crombie
78. Plecha cienka, biaława do jasnoszarej,
tarczki jasnobrunatne do ciemnobrunatnych, zwykle białawo przyprószone, brzeżek bez kory, pilśniowany (pod silną lupą
widać sterczące z brzeżka delikatne nitki
grzybni)…...…………………………………
misecznica wytworna Lecanora intumescens (Rebent.) Rabenh.
78*. Plecha zwykle dość gruba, o odcieniu
żółtozielonawym lub żółtawym, tarczki
cieliste lub żółtobrunatne, rzadko ciemniejsze, brzeżek gładki, gruby, o barwie
454_12 Porosty.indd 87
plechy, z korą ...............................................
misecznica zmienna Lecanora varia
(Ehrh.) Ach.
79. Tarczki owocników (przynajmniej młodych) silnie, białawo lub jasnoszaro przyprószone .................................................. 80
79*. Tarczki owocników nie przyprószone.... 81
80. Tarczki owocników silnie przyprószone (białawe lub białoszare), C+(jaskrawożółte) .......
misecznica grabowa Lecanora carpinea (L.) Vainio
80*. Często tylko tarczki młodych owocników
przyprószone, starszych są nagie, od jasnodo ciemnobrunatnych, C- ….................……
misecznica Hagena Lecanora hagenii
(Ach.) Ach.
81. Plecha cienka, szaro- lub żółtozielonawa,
często prawie zanikająca, ziarenkowata,
K-, owocniki małe (do 0,8 mm śr.) …………
misecznica wierzbowa Lecanora saligna (Schrader) A. Zahlbr.
81*. Plecha wyraźnie widoczna, szara (w różnych
odcieniach), nie ziarenkowata, K+(żółta),
owocniki do 2,5 mm śr. .............................82
2013-01-22 13:22:48
88
82. Tarczki owocników cieliste do jasnobrunatnych, plecha często z soraliami ..................
misecznica jaśniejsza Lecanora chlarotera Nyl.
82*. Tarczki owocników czerwono- lub ciemnobrunatne, plecha bez soraliów ....................
misecznica kasztanowata Lecanora
argentata (Ach.) Malme
Klucz B – do oznaczania porostów rosnących na drewnie
1. Porosty krzaczkowate ............................... 2
1*. Porosty listkowate, skorupiaste lub łuseczkowate ..................................................... 15
2. Plecha dwupostaciowa: plecha pierwotna w postaci łusek (zwykle zielonkawych
lub szarozielonkawych na stronie górnej
i białawych na dolnej) oraz podecja (plecha
wtórna) w postaci krzaczkowatych wyrostków, pojedynczych lub rozgałęzionych, na
przekroju okrągłych i pustych w środku
(rurkowatych), często kieliszkowato zakończonych, wyrastających z łusek (chrobotek Cladonia) .................................... 3
2*. Plecha jednopostaciowa, krzaczkowata,
gałązki obłe lub spłaszczone .................. 13
454_12 Porosty.indd 88
3. Na szczytach podecjów owocniki lub pyknidy koloru czerwonego (oglądać pod dobrą
lupą; pyknidy są widoczne w postaci czerwonych kropek) ....................................... 4
3*. Na szczytach podecjów owocniki lub pyknidy koloru brązowego ............................. 6
4. Łuski plechy pierwotnej drobne (do 3–
4 mm), podecja okryte ciągłą korą i bez
sorediów albo całe pokryte mączystymi
sorediami, pałeczkowate, bez kieliszków,
czasem słabo rozgałęzione........................ 5
4*. Łuski plechy pierwotnej duże (0,5–1,5 cm),
podecja o powierzchni pokrytej sinozielonkawymi łatkami kory, typowe na szczycie
kieliszkowate, z palczastymi wyrostka-
2013-01-22 13:22:48
89
mi na brzegach ............................................
chrobotek palczasty Cladonia digitata (L.) Schaer.
5. Podecja okryte ciągłą, brodawkowatą korą
i bez sorediów, P- ……...............……………..
chrobotek Floerkego Cladonia floerkeana (Fr.) Flörke
5*. Podecja całe pokryte mączystymi sorediami, P+ (var. macilenta) lub P- (var.
bacillaris).............................................
chrobotek cienki Cladonia macilenta
Hoffm.
6. Podecja zakończone kieliszkowato ........... 7
6*. Podecja bez kieliszków............................ 10
7. Kieliszki wąskie, na brzegach stulone ku środkowi i często lekko zawinięte do wewnątrz,
dno kieliszków dziurawe...................................
chrobotek otwarty Cladonia cenotea
(Ach.) Schaerer
7*. Kieliszki o brzegach rozchylonych, często
szerokie, dno zamknięte ........................... 8
8. Podecja bez sorediów, okryte ciągłą korą,
z wąskimi lub szerokimi kieliszkami, na
ich brzegach często liczne szydlaste wy-
454_12 Porosty.indd 89
8*.
9.
9*.
10.
10*.
11.
11*.
rostki (prolifikacje) .... .................................
chrobotek wysmukły Cladonia gracilis (L.) Willd.
Podecja z mączystymi lub ziarenkowatymi
sorediami, bez kory lub z korą tylko u nasady i przy kieliszkach.............................. 9
Podecja pokryte ziarenkowatymi sorediami
i częściowo, zwykle u nasady, korą, kieliszki
duże w stosunku do wielkości trzonka .......
chrobotek kieliszkowaty Cladonia
chlorophaea (Flk.) Spreng.
Podecja pokryte mączystymi sorediami, bez kory, kieliszki regularne, wąskie
i małe w stosunku do wielkości trzonka ....
chrobotek strzępiasty Cladonia fimbriata (L.) Fr.
Podecja P- ............................................... 11
Podecja P+(czerwone)............................ 12
Podecja pokryte ziarenkowatymi sorediami i drobnymi łuseczkami, wyjątkowo
z brunatnymi owocnikami .........................
chrobotek siwy Cladonia glauca Flk.
Podecja bez sorediów i łuseczek, okorowane, zawsze z bardzo jasnymi, cielistymi, żół-
2013-01-22 13:22:48
90
12.
12*.
13.
13*.
14.
tawymi lub jasnobrunatnymi owocnikami,
prawie wyłącznie na poziomej powierzchni
pniaków po ściętych drzewach .....................
chrobotek gronkowaty Cladonia botrytes (Hagen) Willd.
Podecja na dole (± do połowy) okorowane,
wyżej z sorediami, szydlaste .......................
chrobotek rożkowaty Cladonia cornuta (L.) Schaerer
Podecja bez kory, szydlaste, zaostrzone,
z soraliami lub z łatkami kory, ale wtedy
na szczycie stępione, z niewielkim wgłębieniem ......................................................... 13
Podecja na szczycie jakby ucięte, z drobnymi płatami kory ...........................................
chrobotek rdzawy Cladonia ochrochlora Flk.
Podecja na szczycie zaostrzone, bez kory......
chrobotek szydlasty Cladonia coniocraea (Flk.) Vainio
Plecha często listkowato-krzaczkowata
lub wyłącznie krzaczkowata, szara, o gałązkach płaskich, zwykle rynienkowato
pod spód podwiniętych, na dolnej stronie
454_12 Porosty.indd 90
14*.
15.
15*.
16.
16*.
17.
17*.
czarniawych, rzadziej jasnych, z izidiami...
mąklik otrębiasty Pseudevernia furfuracea (L.) Zopf
Plecha krzaczkowata, zielonkawa, gałązki
obłe, o powierzchni dołeczkowato powyginanej, zwykle silnie rozgałęziona i rozpierzchła, z soraliami ..................................
brodaczka kępkowa Usnea hirta (L.)
Weber in Mot.
Porosty listkowate .................................. 16
Porosty skorupiaste lub łuseczkowate .. 21
Plecha żółta lub zielonkawożółta .......... 17
Plecha szara (w różnych odcieniach) ..... 18
Plecha żółtawa lub żółtozielonawa, z soraliami na powierzchni odcinków, dolna strona czarna, na obwodzie jaśniejsza, chwytniki liczne .....................................................
płaskotka rozlana Parmeliopsis ambigua (Wulf.) Nyl.
Plecha zwykle złotożółta, czasem zielonawo- lub szarożółta, soralia jaskrawożółte,
głównie na brzegach odcinków, dolna strona plechy bladożółta lub żółtobrunatna,
chwytniki bardzo nieliczne .........................
2013-01-22 13:22:48
91
18.
18*.
19.
19*.
20.
złotlinka jaskrawa Vulpicida pinastri
(Scop.) J.E. Mattsson et Lai
Plecha z izidiami, czasem także z soraliami, szara, dolna strona biaława lub jasnobrunatna, chwytniki nieliczne, jasne..........
popielak pylasty Imshaugia aleurites
(Ach.) Fricke Meyer
Plecha bez izidiów, z soraliami, bez chwytników lub z licznymi czarnymi chwytnikami, dolna strona w środkowej części czarna, na obwodzie jaśniejsza, brunatna .... 19
Plecha z licznymi czarnymi chwytnikami,
górna strona dołeczkowata, z pseudocyfelami, które często tworzą na powierzchni delikatną siateczkę, soralia wydłużone, zwykle
na wyniesieniach .............................................
tarczownica bruzdkowana Parmelia
sulcata Taylor
Plecha bez chwytników i pseudocyfeli, soralia inne ................................................. 20
Soralia na końcach odcinków, powstające
w miejscu pęknięcia na styku kory górnej
i dolnej, często z górną stroną wywiniętą
(tzw. soralia paszczowate), odcinki plechy
454_12 Porosty.indd 91
20*.
21.
21*.
22.
22*.
23.
po dolnej stronie płaskie..............................
pustułka pęcherzykowata Hypogymnia physodes (L.) Nyl.
Soralia na górnej powierzchni odcinków,
wypukłe (tzw. główkowate), wyglądające
jak gdyby powstały przez starcie kory pilnikiem, odcinki plechy często prawie obłe .....
pustułka rurkowata Hypogymnia tubulosa (Schaerer) Havaas
Plecha łuseczkowata............................... 22
Plecha skorupiasta ................................. 23
Plecha w postaci łuseczek zachodzących na
siebie dachówkowato, do 1 mm śr., z ziarenkowatymi sorediami na brzegach i na
dolnej stronie, C+(czerwone)......................
paznokietnik ostrygowy Hypocenomyce scalaris (Ach.) Choisy
Łuseczki plechy nie zachodzą na siebie dachówkowato, zwykle o śr. ponad
1 mm, z sorediami lub bez nich, C-...............
chrobotek Cladonia sp.
Plecha z pajęczynowato połączonych ziarenek, nieokorowana ......................................
liszajec Lepraria sp.
2013-01-22 13:22:48
92
23*. Plecha inna, przynajmniej częściowo okryta korą ..................................................... 24
24. Owocnikami bardzo drobne, żółtawe lub
siarkowożółte apotecja (podobne do ziarenek maku), z reguły występujące licznie ....
siarczynka Laurera Thelocarpon laureri (Flotow) Nyl.
24*. Owocniki apotecja lub owocników brak 25
25. Plecha ziarenkowata lub brodawkowata,
u okazów rosnących na drewnie zwykle
bez owocników, z soraliami lub bez, brunatna, szara lub zielonkawoszara.......... 26
25*. Plecha z owocnikami .............................. 27
26. Plecha zwykle dość gruba, o powierzchni
brodawkowatej, szara, często z soraliami
.......................... szarek Trapeliopsis sp.
26*. Plecha cienka, złożona z ziarenek i brodawek, brunatna (w różnych odcieniach), bez
soraliów ........................................................
ziarniak Placynthiella sp.
27. Owocniki złożone z główki i cienkiego
trzoneczka (przypominają miniaturowe
szpilki) ..................................................... 28
27*. Owocniki bez trzoneczka, o apotecjum
454_12 Porosty.indd 92
siedzącym na plesze lub w niej zanurzonym ......................................................... 29
28. Zarodniki 2-komórkowe ..............................
pałecznik Calicium sp.
28*. Zarodniki 1-komórkowe ..............................
trzonecznica Chaenotheca sp.
29. Owocniki pomarańczowe, plecha bardzo
słabo widoczna lub jej brak .........................
jaskrawiec obojętny Caloplaca holocarpa (Hoffm.) Wade
29*. Owocniki innej barwy, plecha zwykle dobrze widoczna ......................................... 30
30. Dojrzałe owocniki bardzo ciemne, czarne lub
czarniawe, zarodniki co najmniej 2-komórkowe, jeśli 1-komórkowe, to wtedy drobne,
okrągłe i po 50–200 w worku, brzeżek bez
glonów (lecideowy), często szybko zanika
i wtedy owocniki bez brzeżka ......................31
30*. Dojrzałe owocniki brunatne lub zielonkawe, zarodniki 1-komórkowe, brzeżek z glonami (lekanorowy), trwały ..................... 33
31. Zarodniki bardzo drobne, kuliste, po 50–
200 w worku, owocniki bez brzeżka, silnie
wypukłe ........................................................
2013-01-22 13:22:49
93
stuziarnka Strangospora sp.
31*. Zarodniki 2–8-komórkowe, znacznie dłuższe niż szerokie, po 8 w worku .............. 32
32. Zarodniki 4–8-komórkowe, plecha brudnozielona lub szarozielona, ziarenkowato-proszkowata, owocniki bardzo drobne
(0,2–0,3 mm), silnie wypukłe, czasem
błyszczące .....................................................
szadziec ciemnozielony Scoliciosporum chlorococcum (Graeve ex Stenham.) Vězda
32*. Zarodniki bezbarwne, wąskie, elipsoidalne, czasem równowąskie, na plesze liczne brodawkowate pyknidy z widoczną na
szczycie (w postaci białawej kropki) masą
pyknokonidiów.............................................
krużynka czerniejąca Micarea denigrata (Fr.) Hedl.
33. Owocniki bez brzeżka, zwykle ściśle przyle-
454_12 Porosty.indd 93
gające do plechy (wyglądają jakby były rozlane), brzeżek P- ...........................................
misecznica niestała Lecanora symmicta (Ach.) Ach.
33*. Owocniki siedzące na plesze, z brzeżkiem,
brzeżek P+(żółty lub czerwony) ............ 34
34. Plecha zwykle dość gruba, o odcieniu żółtozielonawym lub żółtawym, tarczki cieliste
lub żółtobrunatne, rzadko ciemniejsze, brzeżek gładki, gruby, barwy plechy, P+ żółty ....
misecznica zmienna Lecanora varia
(Ehrh.) Ach.
34*. Plecha ziarenkowata lub brodawkowata,
cienka do grubej, szarozielonawa lub brudnozielonawa, często z soraliami, tarczki
owocników szarozielonawe do brunatnozielonawych, brzeżek P+(czerwony) ..........
misecznica proszkowata Lecanora conizaeoides Nyl. in Crombie
2013-01-22 13:22:49
94
Klucz C – do oznaczania porostów rosnących na ziemi
1. Porosty listkowate, skorupiaste lub łuseczkowate.......................................................... 2
1*. Porosty krzaczkowate ............................. 10
2. Porosty listkowate .................................... 3
2*. Porosty skorupiaste lub łuseczkowate ..... 7
3. Górna strona plechy lśniąca, gładka, nie
pilśniowana ..................................................
pawężnica palczasta Peltigera polydactylon (Necker) Hoffm. sensu lato2
3*. Górna strona plechy matowa, pokryta
pilśnią, zwłaszcza na brzegach (pod lupą
widać nitkowate, pojedyncze, delikatne
strzępki grzyba) ........................................ 4
2
Peltigera polydactyla została podzielona na kilka gatunków, jednak ich wyróżnianie może sprawić dużo
kłopotu, a ponadto nie jest to konieczne w kontekście
problematyki tej książki. Dlatego zdecydowałem się
na podanie w kluczu gatunku zbiorowego (sensu lato
– znaczy „w szerokim ujęciu”).
454_12 Porosty.indd 94
4. Plecha drobna, z soraliami, a wtedy odcinki muszelkowate, lub z apotecjami, ale
wtedy bez soraliów; apotecja na palczasto
zwężających się końcach odcinków, siodełkowato wygięte; dolna strona z nielicznymi, krótkimi chwytnikami ..........................
pawężnica drobna Peltigera didactyla (With.) Laundon
4*. Plecha zwykle duża, rozetkowata, bez soraliów, dolna strona z licznymi, długimi
chwytnikami ............................................. 5
5. Plecha z łuseczkowatymi izidiami, powstającymi na krawędziach łatek i na spękaniach plechy, zwykle rośnie w lasach liściastych u nasady pni drzew i na mszakach ...
pawężnica łuseczkowata Peltigera
praetextata (Flörke ex Sommerf.) Zopf
5*. Plecha bez izidiów, rośnie na ziemi.......... 6
6. Plecha na brzegach kędzierzawo pofałdowana, sztywna, odcinki na końcach do
góry wzniesione ...........................................
2013-01-22 13:22:49
95
6*.
7.
7*.
8.
8*.
9.
3
pawężnica rudawa Peltigera rufescens (Weis.) Humb.
Plecha na brzegach falista, nie kędzierzawa, miękka, odcinki na końcach lekko
w dół odgięte ................................................
pawężnica psia Peltigera canina (L.)
Willd. sensu lato3
Plecha łuseczkowata, łuski odstające od
podłoża, na górnej stronie zielonkawe lub
żółtawozielonkawe, na dolnej białawe ........
chrobotek Cladonia sp.
Plecha skorupiasta.................................... 8
Plecha P+(żółta), K+(żółta), C-, szara,
często z soraliami, owocniki brunatne, często na króciutkich trzoneczkach .................
grzybinka brunatna Baeomyces rufus
(Huds.) Rebent.
Plecha P-, K-, owocniki siedzące, dojrzałe
ciemnobrunatne do czarnych .................. 9
Plecha zazwyczaj dość gruba, o powierzchni brodawkowatej, szara (w różnych od-
Porównaj przypis przy Peltigera polydactyla.
454_12 Porosty.indd 95
9.
10.
10*.
11.
cieniach szarości), często z soraliami, C+
(czerwonawa) .................................................
szarek Trapeliopsis sp.
Plecha cienka, złożona z ziarenek i brodawek, brunatna (w różnych odcieniach), bez
soraliów ........................................................
ziarniak Placynthiella sp.
Plecha brunatna do prawie czarnej, silnie
rozgałęziona, złożona z odcinków listkowato-krzaczkowatych, wyraźnie spłaszczonych
(przynajmniej przy rozgałęzieniach) .........11
Plecha szara, dwupostaciowa: plecha
pierwotna skorupiasta lub łuseczkowata, trwała albo szybko zanikająca; plecha
wtórna w postaci podecjów, pojedynczych
lub rozgałęzionych, pustych w środku lub
wypełnionych miąższem......................... 13
Gałązki plechy obłe lub kanciaste, ale zawsze przynajmniej przy rozgałęzieniach
spłaszczone, z licznymi kolcowatymi wyrostkami, tworzące gęste, ciemne murawki
lub kępki ......................................................
płucnica kolczasta Cetraria aculeata
(Schreber) Fr.
2013-01-22 13:22:49
96
11*. Odcinki plechy wzniesione, wyraźnie listkowato spłaszczone, płaskie lub rurkowato zwinięte, z kolcowatymi wyrostkami na
brzegach .................................................. 12
12. Odcinki płaskie, czasem tylko na brzegach
podwinięte, z białawymi, szczelinowatymi pseudocyfelami na całej powierzchni,
miąższ P+(żółty albo pomarańczowy) .......
płucnica islandzka Cetraria islandica (L.) Ach.
12*. Odcinki rurkowato zwinięte, pseudocyfele
tylko na brzegach, miąższ P- ......................
płucnica kędzierzawa Cetraria ericetorum Opiz
13. Podecja w środku wypełnione miąższem,
o powierzchni pilśniowanej, pokryte brodawkowatymi, łuseczkowatymi lub tarczkowatymi wyrostkami (fyllokladiami), które
są organami asymilacyjnymi, plecha pierwotna skorupiasta, zwykle bardzo szybko
zanika ............................................................
chróścik Stereocaulon sp.
13*. Plecha dwupostaciowa: plecha pierwotna
w postaci łusek (zielonkawych lub szaro-
454_12 Porosty.indd 96
14.
14*.
15.
15*.
16.
zielonkawych na stronie górnej i białawych
na dolnej) oraz plecha wtórna (podecja),
w postaci krzaczkowatych wyrostków, pojedynczych lub rozgałęzionych, na przekroju
okrągłych i pustych w środku (rurkowatych), często kieliszkowato zakończonych,
wyrastających z łusek; czasem plechy pierwotnej brak, ale wtedy podecja silnie rozgałęzione i bez kory, o powierzchni pilśniowatej ........................................................ 14
Podecja silnie rozgałęzione, bez kory,
o powierzchni pilśniowatej, plecha pierwotna skorupiasta i szybko zanika, soraliów brak ................................................. 15
Plecha pierwotna łuseczkowata, trwała;
jeżeli zanika, to podecja zakończone kieliszkowato albo przynajmniej częściowo
z korą ...................................................... 20
Zakończenia podecjów wyprostowane, skierowane w różne strony ............................16
Zakończenia podecjów łukowato zagięte
w bok lub do dołu.................................... 17
Podecja bardzo gęsto rozgałęzione, bez
wyraźnej gałązki głównej, szczyty gałązek
2013-01-22 13:22:49
97
16*.
17.
17*.
18.
18*.
19.
z otworkiem, wokół którego wyrasta kilka krótkich ząbków ułożonych gwiazdkowato ..............................................................
chrobotek alpejski Cladonia stellaris
(Opiz) Pouzar et Vězda
Podecja luźno rozgałęzione, z wyraźną gałązką główną, bez otworka na szczycie.......
chrobotek najeżony Cladonia portentosa (Dufour) Coem.
Podecja P-, w smaku nie gorzkie (można
bezpiecznie spróbować!) ..............................
chrobotek łagodny Cladonia mitis
Sandst.
Podecja P+, w smaku gorzkie (można bezpiecznie spróbować!) ............................... 18
Podecja P+(czerwone), K+(żółte), szaropopielate lub białawoszare ..........................
chrobotek reniferowy Cladonia rangiferina (L.) Weber ex F.H. Wigg.
Podecja P+(czerwone), K-, o odcieniu zielonawym lub żółtawym .......................... 19
Podecja delikatne, końce gałązek silnie
przegięte do dołu, na podecjach liczne brodawki z glonami, które sprawiają, że ple-
454_12 Porosty.indd 97
19*.
20.
20*.
21.
21*.
chy często są pstre, szarozielonkawe ..........
chrobotek smukły Cladonia ciliata
(Stirton) Harm.
Podecja dość grube, końce gałązek lekko
przegięte, brodawek z glonami brak lub są
nieliczne, plechy jednolicie żółtozielonawe
lub szarozielonawe ......................................
chrobotek leśny Cladonia arbuscula
(Wallr.) Flot. emend. Ruoss
Na szczytach podecjów owocniki lub pyknidy koloru czerwonego (oglądać pod dobrą lupą); pyknidy widoczne w postaci
czerwonych kropek ................................. 21
Na szczytach podecjów owocniki lub pyknidy koloru brązowego ........................... 24
Łuski plechy pierwotnej duże (0,5–1,5 cm),
podecja o powierzchni pokrytej sinozielonkawymi łatkami kory, na szczycie kieliszkowate, z palczastymi wyrostkami na
brzegach .......................................................
chrobotek palczasty Cladonia digitata (L.) Schaer.
Łuski plechy pierwotnej drobne (do 3–
4 mm), podecja okryte ciągłą korą albo całe
2013-01-22 13:22:49
98
22.
22*.
23.
23*.
24.
pokryte mączystymi sorediami, pałeczkowate, bez kieliszków i czasem pod szczytem słabo rozgałęzione albo trąbkowate
lub z kieliszkami, ale wtedy żółtawe, a nie
sinozielone............................................... 22
Podecja pałeczkowate, bez kieliszków, okorowane lub pokryte sorediami, o odcieniu
sinym, pod szczytem rozgałęzione ......... 23
Podecja trąbkowate lub z kieliszkami,
o odcieniu żółtawym, pokryte całe lub częściowo sorediami ..................................... 24
Podecja okryte ciągłą, brodawkowatą korą
i bez sorediów, P- .........................................
chrobotek Floerkego Cladonia floerkeana (Fr.) Flörke
Podecja całe pokryte mączystymi sorediami, P+ (var. macilenta) lub P- (var. bacillaris) ................................................................
chrobotek cienki Cladonia macilenta
Hoffm.
Podecja na szczycie z szerokim, nagle rozszerzonym kieliszkiem ................................
chrobotek mączysty Cladonia pleurota (Flk.) Schaerer
454_12 Porosty.indd 98
24*. Podecja rozszerzające się od dołu, trąbkowate lub lejkowate, czasem równowąskie .........
chrobotek niekształtny Cladonia deformis (L.) Hoffm.
25. Łuski plechy pierwotnej bardzo duże (do
2 cm dł.), wznoszące się lub pokładające po
podłożu, podzielone na wąskie odcinki, K-,
P-, podecja małe, rzadko spotykane ...........
chrobotek rosochaty Cladonia foliacea (Huds.) Willd.
25*. Łuski plechy pierwotnej drobniejsze (do
5–6 mm), podecja w stosunku do łusek
duże albo łusek brak............................... 26
26. Podecja skupione w gęste murawki, bez łusek, żółtawe, wielokrotnie rozgałęzione, na
zakończeniach ostro nastroszone ...............
chrobotek gwiazdkowaty Cladonia
uncialis (L.) Wigg.
26*. Łuski plechy pierwotnej zawsze obecne,
podecja szare ........................................... 27
27. Łuski plechy pierwotnej tylko na podecjach; podecja silnie rozgałęzione, zwykle
z otworkami w pachwinach rozgałęzień,
bez kieliszkowatych zakończeń ............. 28
2013-01-22 13:22:49
99
27*. Łuski plechy pierwotnej obecne na podłożu i (często) również na podecjach, podecja
z nielicznymi rozgałęzieniami lub pojedyncze, zakończone szydlasto lub kieliszkowato, często o budowie pięterkowej (tj.
z prolifikacjami) ...................................... 30
28. Podecja z korą gładką, ± jednolitą i ciągłą,
starsze z wyraźnymi szczelinowatymi pęknięciami, P+(czerwone) ..............................
chrobotek widlasty Cladonia furcata
(Huds.) Schrader
28*. Podecja z korą areolkowaną, areolki zielonawe, oddzielone od siebie białawymi
pasemkami (pstre) albo podecja o powierzchni szorstkiej, ze sterczącymi zadziorkowatymi łuseczkami i licznymi ziarenkami, P- lub P+(czerwone)............... 29
29. Podecja P-, pstre, z korą areolkowaną, areolki zielonawe, oddzielone od siebie białawymi pasemkami ........................................
chrobotek kolczasty Cladonia rangiformis Hoffm.
29*. Podecja o powierzchni szorstkiej, ze sterczącymi, trocinowatymi, zadziorkowatymi
454_12 Porosty.indd 99
30.
30*.
31.
31*.
32.
32*.
łuseczkami, w górnej części ziarenkowate,
P+(czerwone) ..............................................
chrobotek trocinowaty Cladonia scabriuscula (Delise) Leighton
Podecja bez sorediów .............................. 31
Podecja z sorediami ................................ 35
Podecja bez kieliszków, u szczytu spłaszczone, zakończone baldaszkowato lub miotlasto, bez prolifikacji, P- lub P+(jasnożółtawe), z ciemnobrunatnymi owocnikami ...
chrobotek próchniejący Cladonia cariosa (Ach.) Sprengel
Podecja z wąskimi lub szerokimi kieliszkami, zwykle z prolifikacjami, P+(czerwone), z owocnikami lub bez nich .............. 32
Podecja wysmukłe, wąsko- lub szerokokieliszkowate, po części szydlaste, ustawione
± równolegle, zwykle z prolifikacjami,
tworzące kępki lub murawki.......................
chrobotek wysmukły Cladonia gracilis (L.) Willd.
Podecja ustawione nieregularnie, z szerokimi kieliszkami, nie tworzą murawek
i kępek ......................................................33
2013-01-22 13:22:49
100
33. Pięterka (prolifikacje) wyrastają ze środka
kieliszków.....................................................
chrobotek okółkowy Cladonia cervicornis (Ach.) Flotow
33*. Prolifikacje wyrastają z brzegu kieliszków.... 34
34. Podecja krótkie, nie obumierające od nasady, z regularnymi szerokimi kieliszkami,
pokryte brodawkowatą korą .......................
chrobotek kubkowaty Cladonia pyxidata (L.) Hoffm.
34*. Podecja obumierajace i czerniejące od
nasady, pokryte gładką lub areolkowaną
korą, często z łuskami, o nieregularnych
kieliszkach....................................................
chrobotek zwyrodniały Cladonia phyllophora Hoffm.
35. Podecja P- ................................................ 36
35*. Podecja P+(czerwone)............................ 37
36. Podecja rożkowate lub wałeczkowate, pojedyncze lub słabo rozgałęzione, z ziarenkowatymi sorediami i drobnymi łuseczkami ..........
chrobotek siwy Cladonia glauca Flk.
36*. Podecja kieliszkowate, kieliszki wąskie, na
brzegach stulone ku środkowi i często lek-
454_12 Porosty.indd 100
ko zawinięte do wewnątrz, dno kieliszków
dziurawe, soredia mączyste.........................
chrobotek otwarty Cladonia cenotea
(Ach.) Schaerer
37. Podecja zakończone szerokokieliszkowato .38
37*. Podecja bez kieliszków na szczycie lub wąskokieliszkowate ..................................... 39
38. Podecja pokryte ziarenkowatymi sorediami i częściowo, zwykle u nasady, korą, kieliszki duże w stosunku do wielkości trzonka ..................................................................
chrobotek kieliszkowaty Cladonia
chlorophaea (Flk.) Spreig
38*. Podecja pokryte mączystymi sorediami,
bez kory, kieliszki małe w stosunku do
wielkości trzonka .........................................
chrobotek strzępiasty Cladonia fimbriata (L.) Fr.
39. Podecja na dole (± do połowy) okorowane,
wyżej z sorediami, szydlaste .......................
chrobotek rożkowaty Cladonia cornuta (L.) Schaerer
39*. Podecja bez kory, szydlaste, zaostrzone lub
z rozrzuconymi łatkami kory, ale wtedy na
2013-01-22 13:22:49
101
szczycie stępione, z niewielkim wgłębieniem ......................................................... 40
40. Podecja na szczycie ucięte, z sorediami oraz
czasem z drobnymi płatami kory....................
chrobotek rdzawy Cladonia ochrochlora Flk.
40*. Podecja na szczycie zaostrzone, z sorediami, bez kory lub z korą u nasady .....41
41. Podecja wysmukłe, długie (zazwyczaj po-
454_12 Porosty.indd 101
wyżej 2 cm), zakończone szydłowato lub wąskokieliszkowato, czasem rozgałęzione lub
z szydlastymi wyrostkami ............................
chrobotek rogokształtny Cladonia subulata (L.) Weber
41*. Podecja krótkie (do 2 cm dł.), ostro zakończone, bez rozgałęzień .................................
chrobotek szydlasty Cladonia coniocraea (Flk.) Vainio
2013-01-22 13:22:49
454_12 Porosty.indd 102
2013-01-22 13:22:49
103
5. Wykaz gatunków wraz z ich opisami
Wykaz jest alfabetyczny, przy czym pod uwagę brałem nazwy łacińskie, które są znacznie
częściej podawane w literaturze; w celu uzyskania szerszych informacji o poszczególnych
gatunkach znajomość ich nazw naukowych
(tj. łacińskich) jest niezbędna. Współcześnie
używane nazwy łacińskie i polskie są napisane
wytłuszczonym drukiem. Wiele gatunków jest
podawanych w literaturze pod nazwami synonimicznymi (pełen wykaz synonimów z przekierowaniem do nazwy aktualnej można znaleźć
w pracy Fałtynowicza 2003b).
Opisy są uproszczone i skrócone. Starałem się zamieścić w nich głównie cechy istotne przy oznaczaniu, rezygnując jednak np.
z podawania wymiarów zarodników i wysoko-
454_12 Porosty.indd 103
ści hymenium (wychodziłem z założenia, że
większość osób, do których adresowana jest
książka, nie ma dobrego mikroskopu z okularem pomiarowym). Przy każdym gatunku zamieściłem również dane o podłożach, na których rośnie oraz o rozmieszczeniu i częstości
występowania w Polsce. W niektórych przypadkach umieściłem również skrócone opisy
gatunków, których nie ma w kluczu, ale które
można pomylić z gatunkami częściej spotykanymi w lasach.
W nawiasach kwadratowych zamieszczono
informacje o ochronie gatunków i kategoriach
ich zagrożenia:
gatunek prawnie chroniony: [CH] – ochrona
ścisła, [CHcz] – ochrona częściowa;
2013-01-22 13:22:49
104
kategoria zagrożenia w przypadku taksonów
znajdujących się na czerwonej liście: [RE] – regionalnie wymarły, [CR] – na granicy wymarcia, [EN] – wymierający, [VU] – narażony, [NT]
– bliski zagrożenia, [LC] – słabo zagrożony,
[DD] – niedostateczne dane.
Anaptychia – obrostnica
Porosty o plechach listkowatych lub listkowato-krzaczkowatych. W Polsce występują trzy gatunki
z tego rodzaju, wszystkie są objęte ochroną ścisłą.
A. ciliaris (L.) Koerber, obrostnica rzęsowata (ryc. 46) [CH; EN]. Plecha listkowata,
czasem o odcinkach wzniesionych i wtedy prawie krzaczkowata, zwykle do 5 cm śr., szara,
czasem brunatniejąca, o wąskich odcinkach
(zwykle 1–2 mm szer.), wielokrotnie porozgałęzianych, o powierzchni pilśniowanej. Na
brzegach odcinków wyraźne, długie (do 7 mm)
rzęski. Dolna strona plechy biaława, bez chwytników. Owocniki (apotecja) do 5 mm śr., o czarniawych tarczkach, z brzeżkiem barwy plechy,
dosyć często wytwarzane.
454_12 Porosty.indd 104
Ryc. 46. Obrostnica rzęsowata Anaptychia ciliaris –
widoczne długie rzęski na brzegach łatek
Rośnie na korze drzew liściastych, głównie na
przydrożnych topolach, wierzbach, klonach i lipach. Wymaga podłoża słabo kwaśnego lub o odczynie obojętnym i dobrego oświetlenia. Porost
obecnie rzadki, wrażliwy na zanieczyszczenia, na
większości obszaru Polski ginący. Coraz częściej
spotykane są okazy o plechach zazielenionych,
pokrytych glonami, ze zniszczonymi rzęskami.
2013-01-22 13:22:49
105
Arthonia – plamica
A. sp., plamica (ryc. 47). W Polsce stwierdzono ponad 30 gatunków z tego rodzaju, z których część to grzyby nielichenizowane. Wszystkie porosty z rodzaju Arthonia mają plechy
skorupiaste, czasem wewnętrzne, tj. całkowicie
pogrążone w podłożu (w korze, drewnie lub
w skale). Owocniki są różnego kształtu (zwy-
Ryc. 47. Plamica kasztanowata Arthonia spadicea
454_12 Porosty.indd 105
kle nieregularnie plamkowate, czasem koliste
lub kreseczkowate), bez brzeżka. Tarczki mają
barwę od czerwonobrązowej do czarnej. Zarodniki są co najmniej 2-komórkowe, elipsoidalne
lub wrzecionowate; u najczęściej znajdowanego
gatunku – plamicy promienistej A. radiata – występują zarodniki 4-komórkowe.
Gatunki z rodzaju Arthonia rosną na korze
drzew i na skałach. Większość jest bardzo rzadka
w Polsce. Najczęściej można znaleźć plamicę promienistą A. radiata, która rośnie na korze drzew
i krzewów liściastych (olsza, leszczyna, grab,
buk, dąb, klon, jawor) w zbiorowiskach leśnych.
W miejscach zacienionych i o dużej wilgotności (najczęściej na korze olsz w olesach i łęgach
w dolnych partiach pni) występuje plamica kasztanowata A. spadicea, o brunatnej plesze i o plamkowatych, kasztanowobrunatnych owocnikach, które wyglądają jak krople tuszu zaschnięte na korze.
Baeomyces – grzybinka
Porosty o plechach skorupiastych, łuseczkowatych lub nawet z drobnymi odcinkami na
2013-01-22 13:22:49
106
(sprawiają wrażenie łuseczek), biaława lub szara (w różnych odcieniach), w miejscach ciemniejszych zielonkawa, K+ żółta, P+ pomarańczowa. Owocniki apotecja, na trzoneczkach (do
1 cm wys.) lub siedzące na plesze, nieregularne,
brunatne (w różnych odcieniach).
Na ziemi, zwłaszcza na skarpach dróg, szczególnie w miejscach, gdzie rośliny kwiatowe mają
mały udział, a także na bezwapiennych skałach
i kamieniach. Porost bardzo częsty w całym kraju.
Ryc. 48. Grzybinka brunatna Baeomyces rufus – różowe
apotecja osadzone są na krótkich trzonkach
obwodzie. Spośród czterech gatunków z tego
rodzaju stwierdzonych w Polsce tylko niżej opisany jest często spotykany w całym kraju.
B. rufus (Huds.) Rebent., grzybinka brunatna (ryc. 48). Plecha skorupiasta, spękana
na areolki, często pokryta soraliami, na tle których widoczne są płaty szarozielonkawej kory
454_12 Porosty.indd 106
Bryoria – włostka
Porosty krzaczkowate, o nitkowatych, zwykle silnie porozgałęzianych plechach, przeważnie luźno zwisających, czasem odstających,
przyczepionych do podłoża nasadą. Owocniki
(apotecja) wytwarzane są bardzo rzadko. W Polsce rosło kilkanaście gatunków włostek, jednak
ze względu na bardzo dużą wrażliwość na zanieczyszczenia wiele z nich od dawna nie było już
zbieranych, a niektóre prawdopodobnie wyginęły. Wszystkie gatunki z tego rodzaju są objęte
ochroną ścisłą.
2013-01-22 13:22:50
107
B. fuscescens (Gyelnik) Brodo et Hawksw.
(Alectoria fuscescens Gyelnik, A. crispa Mot.),
włostka brązowa (ryc. 11, 49) [CH, VU]. Plecha zwisająca, do kilkunastu i więcej centymetrów
długości, brunatna, rzadko szara, matowa lub lekko lśniąca, na zakończeniach czasem kędzierzawa. Gałązki obłe, o budowie promienistej, miejscami spłaszczone i pomarszczone. Soralia zawsze
obecne, w postaci szczelinek, z białawymi lub
brunatniejącymi sorediami. Po wypadnięciu sorediów pozostają wklęsłe, kraterowate zagłębienia
w gałązkach. Plecha i soralia P+ czerwone, K-, C-.
Na korze drzew liściastych (na niżu szczególnie często i licznie na brzozach) i iglastych,
rzadziej na drewnie, wyjątkowo na ziemi. W niektórych regionach kraju (np. w Borach Tucholskich i wzdłuż brzegu Bałtyku oraz w górach)
jeszcze miejscami częsta, ale generalnie, podobnie jak wszystkie brodaczkowate, należy do
gatunków, które znacznie zmniejszyły swój stan
posiadania. W ostatnich latach w wielu miejscach kraju obserwuje się rekolonizację przez
ten gatunek, który szczególnie często osiedla się
na martwym drewnie i na korze modrzewi.
454_12 Porosty.indd 107
Ryc. 49. Włostka brązowa Bryoria fuscescens –
na nitkach plechy widać białe kropki soraliów
2013-01-22 13:22:51
108
Buellia – brunatka
Porosty skorupiaste, w Polsce reprezentowane przez 20 gatunków epilitycznych (głównie)
i epifitycznych.
B. punctata (Hoffm.) Massal. [Amandinea
punctata (Hoffm.) Coppins et Scheid.], brunatka kropkowata. Porost o bardzo zmiennej barwie i fakturze plechy oraz kształcie owocników.
Plecha skorupiasta, gładka albo gruzełkowata,
zwykle dość cienka, szara (w różnych odcieniach), P-, K-, C-. Owocniki (apotecja) niewielkie, koliste, do 0,6 mm śr., płaskie lub wypukłe,
z cienkim brzeżkiem (u starszych owocników
brzeżek często zanika). Zarodniki eliptyczne
lub jajowate, 2-komórkowe, brunatne, o dość
grubych ścianach komórkowych.
Występuje głównie na korze bogatej z związki mineralne, stąd bardzo częsty na liściastych
drzewach przydrożnych i pojedynczo rosnących.
Dobrze znosi zapylenie. Rzadziej można go znaleźć na pniach drzew iglastych, na drewnie oraz
na betonie i na naturalnym podłożu skalnym.
Porost pospolity w całym kraju, odporny na zanieczyszczenia.
454_12 Porosty.indd 108
Calicium – pałecznik
C. sp., pałecznik. Porosty o skorupiastych
lub drobnołuseczkowatych plechach (u niektórych gatunków wewnętrznych) i o bardzo specyficznych owocnikach, które przypominają
krótkie szpileczki wbite w korę lub w drewno.
Owocniki składają się z trzoneczka oraz główki,
która ma zwykle kształt lejkowaty lub soczewkowaty, rzadziej kulisty. Wierzchołek główki
zajmuje mazedium, czyli pylasta masa, powstała z kawałków strzępek grzyba, zarodników
i fragmentów worków. Mazedium jest zwykle
czarne lub czarnobrunatne i często przyprószone (biało, szaro, żółto lub brunatno). Zarodniki
są dwukomórkowe, brunatne.
Gatunki z rodzaju Calicium występują
przede wszystkim na korze drzew oraz na murszejącym drewnie. Na niżu szczególnie licznie
spotyka się je jeszcze na pniach starych dębów,
a w górach na świerkach. Do gatunków częściej
spotykanych, zwłaszcza w górach i w północnej
Polsce, należy pałecznik zielony C. viride [VU],
o żółtozielonawej, brodawkowatej plesze, czarnym mazedium i główkach od dołu brunatno
2013-01-22 13:22:52
109
przyprószonych. Pałeczniki stają się porostami
coraz rzadszymi, ponieważ zmniejsza się liczba
siedlisk im odpowiadających, tj. starych drzew liściastych i iglastych w lasach. Okazy bez owocników lub z owocnikami zniekształconymi są zwykle niemożliwe do oznaczenia nawet do rodzaju.
Caloplaca – jaskrawiec
Porosty o plechach skorupiastych, u niektórych gatunków na obwodzie wytwarzane
są listkowate odcinki, rzadziej cała plecha jest
listkowata. Jaskrawce mają bardzo charakterystyczne zarodniki: są one dwukomórkowe,
a obie komórki oddziela gruba przegroda,
przez którą przebiega łączący je kanalik. Jeden
z najbardziej zróżnicowanych rodzajów; w Polsce znaleziono prawie 80 gatunków, z których
większość występuje na południu kraju, w pasie
wyżyn i w górach. Wszystkie gatunki rosnące na
niżu, poza opisanym poniżej oraz kilkoma gatunkami naskalnymi, są bardzo rzadkie.
C. holocarpa (Hoffm.) Wade [C. lithophila
H. Magn., C. pyracea (Ach.) Th. Fr.], jaskrawiec
454_12 Porosty.indd 109
obojętny (ryc. 50). Plecha skorupiasta, bardzo
cienka, czasami trudno dostrzegalna, jasnoszara.
Owocniki zawsze obecne, liczne, niewielkie (do
Ryc. 50. Jaskrawiec obojętny Caloplaca holocarpa –
szarawa plecha pod pomarańczowymi owocnikami jest
prawie niewidoczna
2013-01-22 13:22:52
110
0,5 mm śr.), o płaskich, pomarańczowych (w różnych odcieniach) tarczkach, z cienkim, białawoszarym brzeżkiem. Plecha K-, owocniki K+ czerwone.
Na korze drzew liściastych, zwłaszcza
na osikach, na drewnie oraz na naturalnych
i sztucznych podłożach skalnych. Porost pospolity w całym kraju, szczególnie obficie rosnący
na starych konstrukcjach betonowych. Gatunek
azotolubny i pyłolubny.
Candelaria – świetlinka
C. concolor (Dickson) B. Stein, świetlinka pospolita. Jedyny porost z tego rodzaju
występujący w Polsce. Plecha drobnołuseczkowata lub w postaci niewielkich listków, zwykle
nieregularna, rzadko w postaci delikatnych
rozetek do 1–2 cm śr., żółta (w różnych odcieniach), w miejscach zacienionych zielonkawa,
P-, K-, C-. Odcinki bardzo drobne, wcinane
lub podzielone, zazwyczaj odstające od podłoża, z soraliami. Soredia ziarenkowate, żółtawe. Dolna strona odcinków białawożółta,
z nielicznymi jasnymi chwytnikami. Owocniki
454_12 Porosty.indd 110
apotecja, bardzo rzadkie, barwy plechy, z grubym brzeżkiem.
Na korze drzew, głównie liściastych i rosnących pojedynczo, szczególnie często na drzewach przydrożnych, rzadko na innym podłożu
(drewno, skały). Najczęściej rośnie u nasady
pni. Gatunek dość częsty w całym kraju, ale niekiedy niewyróżniany i mylony ze złotorostem
postrzępionym Xanthoria candelaria (porównaj opis poniżej), od którego różni się brakiem
barwienia plechy od K. Porost dość odporny na
zanieczyszczenia, azotolubny i pyłolubny.
Candelariella – liszajecznik
Porosty o żółtych (w różnych odcieniach)
plechach skorupiastych, o powierzchni ziarenkowatej lub brodawkowatej, czasem nawet
drobnołuseczkowatej, K-. W Polsce znaleziono
osiem gatunków liszajeczników.
C. xanthostigma (Pers.) Lettau, liszajecznik ziarnisty. Plecha złożona z bardzo
drobnych, kulistych, żółtych, okorowanych ziarenek, zwykle rozproszonych po podłożu. Owoc-
2013-01-22 13:22:53
111
niki są dość rzadko wytwarzane i mają tarczki
ciemniejsze od plechy.
Na korze drzew liściastych, zwłaszcza na terenach otwartych, np. na drzewach przydrożnych
i owocowych. Porost pospolity w całym kraju, dosyć odporny na zanieczyszczenia. Ponieważ zwykle występuje w postaci drobnych, pozbawionych
owocników plech, może być przeoczany w czasie
zbioru materiałów w terenie. Gatunek pyłolubny
i azotolubny. Może być łatwo pomylony z liszajecznikiem odmiennym Candelariella reflexa.
Cetraria – płucnica
Porosty o plechach krzaczkowatych lub listkowato-krzaczkowatych. W Polsce występuje
sześć gatunków płucnic; wszystkie są objęte
ochroną ścisłą. Trzy niżej opisane są porostami
naziemnymi, rosnącymi na podłożu piaszczystym i ubogim, na wydmach i w borach w całej
Polsce, natomiast pozostałe to gatunki epifityczne, dość często spotykane na obszarze kraju.
C. aculeata (Schreber) Fr. [Cornicularia
aculeata (Schreber) Ach., Coelocaulon aculeatum
454_12 Porosty.indd 111
(Schreber) Link.], płucnica kolczasta [CH].
Plecha krzaczkowata, widełkowato (dychotomicznie) rozgałęziona, kasztanowobrunatna do
ciemnobrunatnej. Gałązki obłe lub kanciaste,
spłaszczone przy rozgałęzieniach, z białawymi
pseudocyfelami, zwykle z licznymi kolcowatymi
wyrostkami. Owocniki apotecja, bardzo rzadkie.
Na ziemi w miejscach widnych, piaszczystych, rzadziej w prześwietlonych suchych borach sosnowych; gatunek pospolity w Polsce.
Uwaga! W Polsce występuje również płucnica
darenkowa C. muricata, o plesze bardzo ciemnej, prawie czarnej, o odcinkach obłych, niespłaszczonych i niedołeczkowanych, ale poza
tym bardzo podobna do płucnicy kolczastej;
w przeszłości często mylono oba te gatunki.
C. ericetorum Opiz [C. crispa (Ach.) Nyl.],
płucnica kędzierzawa [CH, NT]. Plecha
krzaczkowata, do 5–7 cm wys., od jasno- do
ciemnobrunatnej; odcinki silnie rynienkowato
lub rurkowato zwinięte, na brzegach z pseudocyfelami i z licznymi kolcowatymi wyrostkami,
miąższ i pseudocyfele nie barwią się od P. Owocniki bardzo rzadko spotykane.
2013-01-22 13:22:53
112
Na piaszczystej ziemi w miejscach odsłoniętych,
rzadziej w widnych borach. Dosyć częsta w Polsce.
C. islandica (L.) Ach., płucnica islandzka (ryc. 3, 51) [CH, VU]. Plecha krzaczkowa-
Ryc. 51. Płucnica islandzka Cetraria islandica
454_12 Porosty.indd 112
ta, do 10 cm wys., odcinki spłaszczone, czasem
bardzo szerokie (do 3 cm), z pseudocyfelami
w postaci białych plamek na dolnej, jaśniejszej,
powierzchni. Miąższ i pseudocyfele P+ pomarańczowe. Owocniki rzadko wykształcone, na
spłaszczonych końcach łatek.
Na piaszczystej ziemi w miejscach odsłoniętych, rzadziej w widnych borach. W Polsce
miejscami pospolita i masowo rosnąca (np. na
Mierzei Wiślanej i w Borach Tucholskich). Porost leczniczy, z którego napar już od stuleci
używany był jako lekarstwo na choroby płuc
i górnych dróg oddechowych, obecnie również
wykorzystywany przy produkcji tabletek na
nieżyt gardła oraz syropów i past do zębów.
Chaenotheca – trzonecznica
Spośród 15 gatunków trzonecznic znalezionych w Polsce tylko kilka jest względnie
częstych; większość należy do bardzo rzadko
spotykanych, a niektóre do ginących porostów
w naszym kraju. Są to porosty o plechach skorupiastych lub drobnołuseczkowatych. Podobnie
2013-01-22 13:22:53
113
jak u pałeczników Calicium, owocniki składają
się z trzoneczka oraz główki, która ma zwykle
kształt kulisty lub soczewkowaty, rzadziej lejkowaty lub kieliszkowaty. Wierzchołek główki
zajmuje mazedium, czyli pylasta masa, powstała z kawałków strzępek grzyba, zarodników
i fragmentów worków. Mazedium ma kolor brunatny, czasem jest przyprószone. Zarodniki są
1-komórkowe, kuliste lub elipsoidalne.
C. ferruginea (Turner ex Sm.) Migula [C. melanophaea (Ach.) Zwackh], trzonecznica czarnoowocnikowa (ryc. 52). Plecha skorupiasta, ziarenkowato-brodawkowata, białawoszara, zwykle
z charakterystycznymi rdzawymi przebarwieniami (w tych miejscach barwi się od K na czerwono).
Owocniki zwykle obecne, liczne, z czarnymi trzoneczkami (czasem skąpo rozgałęzionymi) i z kieliszkowatymi główkami, o brunatnym mazedium.
Przynajmniej część zarodników elipsoidalna.
Na korze drzew, zwłaszcza iglastych, także
na murszejącym drewnie, zwykle w zbiorowiskach leśnych, wyjątkowo w miejscach otwartych. Porost częsty w całym kraju, zwłaszcza na
niżu na obszarach pokrytych borami sosnowymi
454_12 Porosty.indd 113
Ryc. 52. Trzonecznica rdzawa Chaenotheca ferruginea –
wyróżniają ją rdzawe plamy na skorupiastej plesze
(fot. M. Romański)
w miejscach o nieco większej wilgotności powietrza, np. w borach nadmorskich i bagiennych.
C. furfuracea (L.) Tibell [Coniocybe furfuracea (L.) Ach.], trzonecznica otrębiasta
2013-01-22 13:22:54
114
[NT]. Plecha skorupiasta, proszkowata, w miejscach widnych siarkowożółta, w zacienionych –
żółtozielonkawa. Owocniki częste, na krótkich
(do 7 mm wys.) trzoneczkach, o kulistych główkach, zwykle całe siarkowożółto przyprószone.
Zarodniki kuliste, bardzo drobne.
Na korze drzew, zwykle liściastych, także na
murszejącym drewnie, ziemi oraz szczątkach roślin, w miejscach zacienionych i wilgotnych; często
rośnie w płytkich dziuplach oraz we wnękach pod
korzeniami. Porost dawniej częsty w całym kraju,
ale bardzo rzadko spotykany poza zbiorowiskami
leśnymi, obecnie w wielu regionach coraz rzadszy.
Gatunki z rodzaju trzonecznica Chaenotheca można łatwo pomylić z grzybami nielichenizowanymi z rodzaju trzoneczniczka Chaenothecopsis. Te ostatnie nie wytwarzają plechy,
a owocniki, zwykle bardzo drobne (do 3–4 mm
wys.), rosną najczęściej na nagim drewnie
(głównie na przesuszonych, pozbawionych kory,
stojących pniach drzew iglastych), czasami bardzo licznie.
454_12 Porosty.indd 114
Chrysothrix – złociszek
Porosty skorupiaste, o proszkowatych plechach. W Polsce stwierdzono trzy gatunki z tego
rodzaju, ale tylko niżej opisany jest dosyć częsty
na całym terenie kraju.
C. candelaris (L.) Laundon [Lepraria candelaris (L.) Fr.], złociszek jaskrawy (ryc. 53)
[CH, CR]. Plecha proszkowata, jaskrawożółta,
prawie złota, zwykle cienka, dostrzegalna jako
nalot na korze, P- lub P+ czerwona, K- lub K+
czerwona, C-. Owocniki apotecja, zupełnie wyjątkowo spotykane.
Na korze starych drzew o silnie spękanej korowinie, zwłaszcza liściastych, przede wszystkim w szczelinach kory, wyjątkowo na drewnie,
wyłącznie w zbiorowiskach leśnych. Na niżu
najczęściej spotykany na korze starych dębów,
buków, klonów i lip. Gatunek niezbyt rzadki
w całej Polsce, ale zagrożony w wyniku niszczenia siedlisk najbardziej mu odpowiadających,
tj. wycinania starych drzew liściastych w zbiorowiskach grądowych i buczynach.
2013-01-22 13:22:54
115
Ryc. 53. Złociszek jaskrawy Chrysothrix candelaris
rośnie najczęściej w szczelinach spękanej kory dębów,
klonów, lip i jesionów
Cladonia – chrobotek
Rodzaj Cladonia jest bardzo bogaty w gatunki; ponad 70 spośród nich występuje w Polsce.
Większość chrobotków ma dwupostaciową plechę: pierwotną skorupiastą lub łuseczkowatą,
oraz wtórną krzaczkowatą, w postaci podecjów.
454_12 Porosty.indd 115
Podecja są puste w środku (rurkowate), okorowane lub nieokorowane, zaostrzone lub kieliszkowate, proste albo mniej lub bardziej rozgałęzione. Często, zwłaszcza u podecjów zakończonych
kieliszkowato, z brzegów kieliszków wyrastają
następne podecja (prolifikacje), tworząc strukturę kilkupięterkową. Owocniki apotecja, zwykle
umieszczone są na szczycie podecjów lub rozgałęzień, u niektórych gatunków są stale lub często
obecne, u innych są wytwarzane sporadycznie.
C. arbuscula (Wallr.) Flot. emend. Ruoss
(C. sylvatica auct.), chrobotek leśny (ryc. 27,
54) [CHcz]. Podecja szare, zwykle o odcieniu
wyraźnie żółtawym, wielokrotnie porozgałęziane, szczyty rozgałęzień dość grube i wyraźnie
w jedną stronę łukowato przegięte. Powierzchnia podecjów jednorodnie pilśniowata, tylko
w dolnej części występują nieliczne zielonkawe
brodawki. Podecja P+ czerwone, K-, C-.
Na ziemi, na niżu głównie w borach sosnowych, rzadziej w napiaskowych murawach i we
wrzosowiskach, w górach równie często w lasach, jak i w zbiorowiskach nieleśnych. Porost
pospolity w całej Polsce.
2013-01-22 13:22:54
116
Ryc. 54. Chrobotek leśny Cladonia arbuscula
C. botrytes (Hagen) Willd., chrobotek
gronkowaty [EN]. Łuski plechy pierwotnej
drobne, trwałe, żółtozielonawe. Podecja małe
(zwykle do 1 cm wys.), wałeczkowate, okoro-
454_12 Porosty.indd 116
wane, bez sorediów i bez kieliszkowatych zakończeń, szare (w różnych odcieniach) lub zielonkawe, pojedyncze lub (częściej) na szczycie
z nielicznymi gałązkami. Gałązki zawsze zakończone cielistymi lub jasnobrunatnymi owocnikami. Podecja P-, K- lub K+ żółte, C-.
Na murszejącym drewnie, szczególnie często
na górnych powierzchniach pniaków po ściętych drzewach, bardzo rzadko na ziemi, głównie
w obrębie dużych kompleksów leśnych. Porost
rzadki, tylko w północnej Polsce dość częsty,
zwykle występuje nielicznie.
C. cariosa (Ach.) Sprengel, chrobotek
próchniejący. Łuski plechy pierwotnej trwałe,
szarozielonkawe. Podecja niewysokie (do 3 cm),
zwykle przynajmniej częściowo spłaszczone,
o popękanych i bruzdkowanych ściankach, bez
sorediów i bez kieliszków, pojedyncze lub skąpo
porozgałęziane. Gałązki zawsze zakończone ciemnobrunatnymi, wypukłymi owocnikami. Podecja
P+ żółte lub rdzawoczerwone, K+ żółte, C-.
Na ziemi w miejscach odsłoniętych i piaszczystych, szczególnie często na skarpach dróg
i na nasypach kolejowych, ale także w mura-
2013-01-22 13:22:55
117
wach napiaskowych i we wrzosowiskach na obrzeżach lasów. Porost w większej części kraju rzadki,
tylko miejscami (np. na Pomorzu) dość częsty.
C. cenotea (Ach.) Schaerer, chrobotek
otwarty (ryc. 55). Łuski plechy pierwotnej
trwałe, szarozielone. Podecja zwykle niewysokie (1–3 cm wys.), wałeczkowate, w górnej części wąsko kieliszkowato rozszerzone, na dnie
kieliszków otwarte („dziurawe”), zakończenia
kieliszków charakterystycznie zagięte do środka. Z brzegów kieliszków czasem wyrastają następne podecja (prolifikacje), tworząc nawet 2–3
pięterka. Podecja bez kory, pokryte mączystymi
sorediami, w dolnej części często z drobnymi łuseczkami, szare (w różnych odcieniach), P-, K-,
C-. Owocniki rzadko wykształcone na końcach
podecjów, brunatne.
Na humusie, murszejącym drewnie, na korze i ziemi u nasady pni drzew, w lasach, na
torfowiskach i we wrzosowiskach, rzadziej
w napiaskowych murawach. Pospolity w całym
kraju, chociaż zwykle rośnie nielicznie.
C. chlorophaea (Flk.) Spreng., chrobotek
kieliszkowaty (ryc. 56). Łuski plechy pier-
454_12 Porosty.indd 117
wotnej trwałe, szarozielone. Podecja zwykle do
1–1,5 cm wys., rzadko wyższe, regularnie kieliszkowato rozszerzające się prawie od nasady,
Ryc. 55. Chrobotek otwarty Cladonia cenotea; widoczne
są „dziurawe” dna kieliszków
2013-01-22 13:22:56
118
Ryc. 56. Chrobotek kieliszkowaty C. chlorophaea;
podecja rozszerzają się stopniowo od samej nasady
często z licznymi prolifikacjami wyrastającymi
z brzegów kieliszków, na dole okorowane, u góry
i wewnątrz kieliszków z ziarenkowatymi sore-
454_12 Porosty.indd 118
diami, szare (w różnych odcieniach), P+ czerwone, K- lub K+ czerwone, C-. Owocniki często
spotykane, brunatne, na brzegach kieliszków.
Na ziemi, drewnie, korze drzew, w lasach
i w zbiorowiskach nieleśnych. Pospolity w całym kraju. Uwaga! Chrobotek kieliszkowaty jest
gatunkiem zbiorowym, co oznacza, że wyróżnia
się w jego obrębie kilka tzw. drobnych gatunków, różniących się przede wszystkim właściwościami chemicznymi. Bardzo podobny chrobotek kubkowaty C. pyxidata nie ma sorediów,
natomiast chrobotek strzępiasty C. fimbriata
jest cały pokryty jasnymi, mączystymi sorediami (porównaj opisy poniżej).
C. ciliata (Stirton) Harm. [C. tenuis (Flk.)
Harm.], chrobotek smukły [CHcz]. Podecja
szare, zwykle o odcieniu zielonkawym, wielokrotnie rozgałęzione, szczyty rozgałęzień
bardzo cienkie i silnie jednostronnie przegięte
w dół. Powierzchnia podecjów pstra, z licznymi
zielonkawymi brodawkami. Podecja P+ czerwone, K-, C-.
Na ziemi, szczególnie licznie w borach sosnowych, rzadziej w murawach i we wrzosowiskach.
2013-01-22 13:22:57
119
Porost pospolity w północno-zachodniej części
kraju, na pozostałym obszarze dość częsty.
C. coniocraea (Flk.) Vainio, chrobotek szydlasty (ryc. 57). Łuski plechy pierwotnej trwałe,
szarozielone. Podecja niewysokie (do 2 cm), szydlasto zakończone, bez kieliszków, pojedyncze,
bez kory lub z korą tylko u nasady, pokryte mączystymi sorediami, często w dolnej części z drobnymi łuseczkami, szarozielonawe lub białawe, P+
czerwone, K-, C-. Owocniki wykształcają się rzadko na szczytach podecjów, są brązowe.
Na drewnie, korze drzew, rzadziej na ziemi,
w lasach i w zbiorowiskach nieleśnych. Pospolity
w całej Polsce. Uwaga! Można go pomylić z chrobotkiem rożkowatym C. cornuta, który jest w dolnej
części pokryty wyraźną, areolkowaną, oliwkowoszarą lub zielonawą korą (porównaj opis poniżej).
C. cornuta (L.) Schaerer, chrobotek
rożkowaty. Łuski plechy pierwotnej trwałe,
zielonkawe. Podecja wysokie, zwykle powyżej
3 cm, skupione w darenki lub małe murawki,
ostro zakończone, bez kieliszków (tylko wyjątkowo wąskokieliszkowate), pojedyncze, zwykle
proste, w dolnej części (± do połowy) pokryte
454_12 Porosty.indd 119
areolkowaną, oliwkowoszarą lub zielonawą
korą i często z łuskami, powyżej z ziarenkowatymi sorediami, P+ czerwone, K-, C-. Owocniki,
koloru brązowego, spotykane są wyjątkowo.
Ryc. 57. Chrobotek szydlasty Cladonia coniocraea
2013-01-22 13:22:58
120
Na ziemi, rzadko na drewnie oraz na korze
drzew, w borach oraz w zbiorowiskach nieleśnych: murawach napiaskowych, wrzosowiskach i torfowiskach. Gatunek pospolity w całej
Polsce. Uwaga! Czasem podobnie wyglądają niektóre formy chrobotka wysmukłego C. gracilis,
które jednak nigdy nie wytwarzają sorediów
(porównaj opis poniżej). Można go też pomylić
z chrobotkiem rogokształtnym C. subulata, który nie ma kory na podecjach i jest cały pokryty
sorediami
C. deformis (L.) Hoffm., chrobotek niekształtny. Łuski plechy pierwotnej trwałe,
drobne, sinozielonkawe. Podecja wysokości do
3–4 cm, wałeczkowate, ku górze lekko rozszerzające się, na zakończeniach trąbkowate lub
kieliszkowate, z czerwonymi kropkami pyknidów na brzegach, w dolnej części okorowane,
w górnej pokryte żółtawymi, mączystymi sorediami, P-, K-, C-. Owocniki koloru czerwonego,
rzadkie, wykształcają się na szczytach podecjów.
Na ziemi, rzadko na murszejącym drewnie,
w borach sosnowych oraz w murawach i we
wrzosowiskach. Porost częsty w całej Polsce.
454_12 Porosty.indd 120
Uwaga! Bardzo podobny, ale znacznie rzadziej
spotykany, głównie w górach, chrobotek rozdarty C. sulphurina ma podecja na szczytach
popękane i rozdarte, miejscami czerniejące, K+
żółtawe i P+ jasnożółte.
C. digitata (L.) Schaerer, chrobotek palczasty (ryc. 12, 34, 58). Łuski plechy pierwotnej
trwałe, duże, czasem do 1,5 cm śr., sinozielone,
Ryc. 58. Chrobotek palczasty Cladonia digitata
2013-01-22 13:22:59
121
często z sorediami. Podecja zwykle do 2–3 cm
wys. (rzadko wyższe), wałeczkowate, zakończone wąsko- lub szerokokieliszkowato, na brzegach kieliszków często z palczastymi wyrostkami, z ciągłą korą tylko w dolnej części, a w górnej
pokryte sorediami i rozerwanymi płatami kory,
szarozielone lub żółtawozielone, K+ żółte, P+
czerwone, C-. Owocniki czerwone, tworzące się
dosyć rzadko, natomiast na brzegach kieliszków i na zakończeniach wyrostków zwykle są
widoczne czerwone, kropkowate pyknidy.
Na humusie, ziemi, murszejącym drewnie,
ale szczególnie licznie u nasady drzew, zwłaszcza szpilkowych, przede wszystkim w borach,
rzadziej w lasach, rzadko w zbiorowiskach nieleśnych. Porost pospolity w całej Polsce, łatwy
do rozpoznania po charakterystycznych dużych,
sinozielonych łuskach.
C. fimbriata (L.) Fr. [C. minor (Hag.) Vainio],
chrobotek strzępiasty (ryc. 59). Łuski plechy
pierwotnej trwałe, drobne, szarozielonkawe. Podecja rzadko powyżej 2 cm wys., wałeczkowate,
w górnej części nagle rozszerzające się w regularny kieliszek, bez kory i bez łusek, całe pokryte
454_12 Porosty.indd 121
Ryc. 59. Chrobotek strzępiasty Cladonia fimbriata;
zakończenia podecjów są nagle rozszerzone i krótkie
mączystymi, zielonawobiałymi lub szarobiałymi
sorediami, P+ czerwone, K-, C-. Owocniki niezbyt
częste, na brzegach kieliszków, brunatne.
2013-01-22 13:23:00
122
Ryc. 60. Chrobotek Floerkego Cladonia floerkeana
zawsze ma liczne czerwone apotecja
Na ziemi, murszejącym drewnie i na korze
drzew. Porost rosnący w różnych zbiorowiskach
roślinnych, pospolity w całym kraju. Uwaga! Czasem można go pomylić z chrobotkami:
454_12 Porosty.indd 122
kieliszkowatym C. chlorophaea, mączystym
C. pleurota i kubkowym C. pyxidata – porównaj
opisy tych gatunków.
C. floerkeana (Fr.) Flörke, chrobotek
Floerkego (ryc. 60). Łuski plechy pierwotnej
drobne, trwałe, sinozielonkawe. Podecja zwykle
do 1,5 cm wys., pałeczkowate, pojedyncze lub
pod szczytem skąpo rozgałęzione, na zakończeniach czasami wyraźnie zgrubiałe, całe okryte
korą, często silnie brodawkowaną. Owocniki
czerwone, na szczytach podecjów, prawie zawsze obecne, często też wśród nich występują
czerwonawe pyknidy. Podecja P-, K-, C-.
Na piaszczystej, kwaśnej glebie, murszejącym drewnie, rzadziej na korze drzew, w zbiorowiskach nieleśnych, a w lasach w lukach drzewostanu w miejscach silnie prześwietlonych
i suchych. Pospolity w całym kraju. Uwaga! Od
chrobotka koralkowego C. coccifera różni się
brakiem kieliszków, a od chrobotka cienkiego
C. macilenta zupełnym brakiem sorediów.
C. foliacea (Huds.) Willd., chrobotek
rosochaty (ryc. 12). Łuski plechy pierwotnej
trwałe, nawet do 2–2,5 cm dł., podzielone na wą-
2013-01-22 13:23:01
123
skie odcinki, często odwinięte do góry, żółto- lub
sinozielone na stronie górnej, białawe lub żółtawe na dolnej, tworzące gęste murawki i darenki,
P+ czerwone, K-, C-. Podecja rzadko obecne, do
1 cm wys., pałeczkowate, bez sorediów.
Na ziemi, zwłaszcza na podłożu piaszczystym, w miejscach odsłoniętych, w murawach
i we wrzosowiskach, na obrzeżach borów. Porost
dość częsty w całej Polsce.
C. furcata (Huds.) Schrader, chrobotek
widlasty (ryc. 61). Łuski plechy pierwotnej
drobne, nietrwałe, szybko zanikające. Podecja
wałeczkowate, czasem w górnej części spłaszczone, wielokrotnie nieregularnie porozgałęziane (w miejscach rozgałęzień bardzo często występują otworki), bez sorediów, pokryte ciągłą
lub areolkowaną korą, czasem z drobnymi łuseczkami w dolnej części, zielonkawe, szarozielonkawe, niekiedy brunatniejące, P+ czerwone,
K- lub K+ żółte, C-. Owocniki często wykształcone, pojedynczo lub po kilka na szczytach gałązek, ciemnobrunatne, niekiedy bardzo liczne.
Na ziemi, wyjątkowo na drewnie, w różnych
zbiorowiskach roślinnych, zarówno leśnych (głów-
454_12 Porosty.indd 123
Ryc. 61. Chrobotek widlasty Cladonia furcata
nie bory suche i świeże), jak i nieleśnych, niekiedy występuje bardzo licznie i tworzy rozległe
murawki. Jeden z najbardziej rozpowszechnionych i najbardziej zmiennych porostów naziem-
2013-01-22 13:23:02
124
nych; występuje pospolicie w całej Polsce. Uwaga!
U bardzo podobnego chrobotka kolczastego C. rangiformis kora ma wyraźne zielonkawe, liczne brodawki, przez co sprawia wrażenie pstrej, natomiast
u chrobotka trocinowatego C. scabriuscula podecja
w górnej części pokryte są drobnymi, zadziorkowatymi łuseczkami i brodawkami, wśród których
znajdują się liczne soredia (porównaj opisy poniżej).
C. glauca Flk., chrobotek siwy. Łuski plechy pierwotnej trwałe, drobne, szarozielone. Podecja zwykle do 4 cm wys., czasem wyższe, wałeczkowate, pojedyncze lub nieregularnie rozgałęzione,
w dolnej części z korą i zwykle z drobnymi łuseczkami, wyżej z ziarenkowatymi, szarawymi sorediami,
całe szare (w różnych odcieniach), P-, K-, C-. Owocniki wykształcają się bardzo rzadko, na szczytach
podecjów lub na końcach gałązek, są brunatne.
Na ziemi, humusie, drewnie, korze drzew
(zwłaszcza u nasady pni), w lasach i w zbiorowiskach nieleśnych. Porost pospolity w całym
kraju. Uwaga! Podobny chrobotek łuskowaty
C. squamosa ma łuski plechy pierwotnej oraz
łuski na podecjach bardzo silnie, wielokrotnie
powcinane i występuje przede wszystkim w gó-
454_12 Porosty.indd 124
rach. Chrobotek siwy pomylić można również
z chrobotkiem rogokształtnym C. subulata, który jednak barwi się P+ czerwono.
C. gracilis (L.) Willd., chrobotek wysmukły (ryc. 62). Łuski plechy pierwotnej drobne,
trwałe. Podecja do 7–9 cm wys., zwykle rosnące
równolegle do siebie i tworzące murawki, wałeczkowate, na zakończeniach zaostrzone albo
Ryc. 62. Chrobotek wysmukły Cladonia gracilis; gatunek
bardzo zmienny – na fotografii postać typowa
2013-01-22 13:23:03
125
wąsko- lub szerokokieliszkowate, bez sorediów,
okryte korą, bez łuseczek albo z łuseczkami,
oliwkowozielone, czasem – zwłaszcza w miejscach nasłonecznionych – brunatniejące, P+
czerwone, K-, C-. Owocniki często wykształcone, brunatne, na końcach podecjów.
Na ziemi, rzadko na murszejącym drewnie,
w lasach (charakterystyczny dla borów suchych)
i w zbiorowiskach nieleśnych. Gatunek pospolity w całej Polsce, bardzo zmienny. Uwaga!
U podobnego chrobotka zwyrodniałego (C. phyllophora) podecja nie są ułożone równolegle, a ich
zakończenia są nieregularnie kieliszkowate lub
miotełkowate. Chrobotek rożkowaty (C. cornuta)
ma zawsze soredia w górnej części podecjów.
C. macilenta Hoffm. (C. bacillaris Nyl.),
chrobotek cienki (ryc. 63). Łuski plechy pierwotnej drobne, trwałe, sinozielonkawe. Podecja
zwykle do 2 cm wys., pałeczkowate, pojedyncze
lub pod szczytem skąpo rozgałęzione, na zakończeniach czasami wyraźnie zgrubiałe, całe okryte mączystymi sorediami, tylko u nasady może
występować wąski pasek kory, P+ czerwone,
K+ żółte (var. macilenta) albo P-, K- (var. ba-
454_12 Porosty.indd 125
Ryc. 63. Chrobotek cienki Cladonia macilenta
cillaris), albo bez sorediów, okryte korą, często
silnie brodawkowaną. Owocniki czerwone, na
szczytach podecjów, tam też można dostrzec
czerwonawe, punkcikowate pyknidy.
2013-01-22 13:23:04
126
Na ziemi, murszejącym drewnie i korze
drzew, w lasach i w zbiorowiskach nieleśnych.
Porost pospolity w całej Polsce.
C. mitis Sandst., chrobotek łagodny
[CHcz]. Podecja szarożółtawe, wielokrotnie porozgałęziane, szczyty rozgałęzień dość grube
i wyraźnie w jedną stronę łukowato przegięte.
Powierzchnia podecjów jednorodnie pilśniowata. Podecja P-, K-, C-.
Na ziemi, głównie w napiaskowych murawach i w suchych wrzosowiskach, w borach sosnowych rzadziej, przede wszystkim w lukach
drzewostanu w miejscach silnie oświetlonych.
Porost światłolubny, pospolity w całej Polsce.
Pokrojowo bardzo podobny do chrobotka leśnego Cladonia arbuscula, od którego różni się
brakiem barwienia od P, siedliskami i smakiem
(!) – jest łagodny, podczas gdy chrobotek leśny
jest wyraźnie gorzki (można bez obaw spróbować – żaden z nich nie jest trujący).
C. ochrochlora Flk., chrobotek rdzawy.
Łuski plechy pierwotnej trwałe, drobne, szarozielonawe. Podecja zwykle do 2 cm wys., wałeczkowate, nieostro zakończone (jakby ścięte) lub
454_12 Porosty.indd 126
z bardzo wąskimi kieliszkami, w dolnej części
z korą, często porozdzielaną na areolki, w górnej
z mączystymi sorediami, białawe, jasnoszare do
szarozielonkawych, P+ czerwone, K-, C-. Owocniki dość częste, na końcach podecjów, zwykle
jasnobrązowe, czasem ciemnobrązowe.
Na ziemi, murszejącym drewnie i na korze
drzew, głównie w lasach, rzadziej w zbiorowiskach nieleśnych. Gatunek pospolity w całej
Polsce, ale zwykle występuje nielicznie. Uwaga!
Chrobotek szydlasty (C. coniocraea) ma podecja
ostro zakończone i nie ma areolkowatych łatek
kory u nasady podecjów.
C. phyllophora Hoffm. [C. degenerans
(Flk.) Sprengel], chrobotek zwyrodniały.
Łuski plechy pierwotnej trwałe, drobne, szarozielone. Podecja zwykle do 3–4 cm wys., wałeczkowate, na końcach z nieregularnymi kieliszkami i prolifikacjami albo bez kieliszków,
miotełkowato rozgałęzione, całe okorowane,
bez soraliów, bez łusek lub z niewielkimi łuskami, tworzące murawki, P+ czerwone, K- C-.
Owocniki niezbyt częste, na szczytach podecjów,
brunatne.
2013-01-22 13:23:05
127
Na ziemi, wyjątkowo na murszejącym drewnie, w borach oraz w zbiorowiskach nieleśnych.
Porost pospolity w całym kraju. Uwaga! Łatwy do pomylenia z chrobotkiem wysmukłym
C. gracilis, którego podecja mają regularnie kieliszkowate lub szydlaste zakończenia i rosną ±
równolegle do siebie (porównaj opis wyżej).
C. pleurota (Flk.) Schaerer, chrobotek
mączysty (ryc. 64). Łuski plechy pierwotnej
trwałe, drobne, żółtozielonkawe. Podecja zwykle do 2 cm wys., rzadko wyższe, z kieliszkowatymi rozszerzeniami na szczycie, z korą tylko
w części nasadowej, wyżej pokryte ziarenkowatymi sorediami, sinawożółtawe lub sinawoszare,
P-, K-, C-. Owocniki często obecne, krwistoczerwone, na brzegach kieliszków; zwykle widoczne
też są kropeczkowate, czerwone pyknidy.
Na ziemi, bardzo rzadko na murszejącym
drewnie, przede wszystkim w zbiorowiskach
nieleśnych, rzadziej w miejscach prześwietlonych w borach sosnowych. Gatunek częsty
w całym kraju. Uwaga! U podobnego chrobotka koralkowego C. coccifera (ryc. 65) podecja są
całe okorowane i nie ma sorediów.
454_12 Porosty.indd 127
Ryc. 64. Chrobotek mączysty Cladonia pleurota;
podecja pokryte mączystymi sorediami
C. portentosa (Dufour) Coem. (C. impexa
Harm.), chrobotek najeżony [CHcz] – Podecja szare, często z odcieniem żółtawym lub
2013-01-22 13:23:05
128
Ryc. 65. Chrobotek koralkowy Cladonia coccifera;
podecja pokryte brodawkowatą korą
zielonawym, wielokrotnie porozgałęziane, o zakończeniach wyprostowanych i skierowanych
w różne strony (nie przegiętych w dół), czasem
tworzące gęste poduszeczkowate skupienia, ale
454_12 Porosty.indd 128
z wyraźnie widoczną gałązką główną. Podecja
P-, K-, C-.
Na ziemi, zarówno w lasach, jak i w zbiorowiskach nieleśnych, bardzo często na torfowiskach, gdzie nierzadko można znaleźć okazy
z owocnikami (brunatne apotecja na szczytach gałązek). Porost subatlantycki, pospolity
w strefie przymorskiej i na zachodzie kraju,
częsty w pozostałej części Pomorza (występuje
szczególnie w Borach Tucholskich i w Puszczy
Noteckiej), natomiast na pozostałym obszarze
rzadki.
C. pyxidata (L.) Hoffm., chrobotek kubkowaty. Łuski plechy pierwotnej trwałe, drobne, szarozielone, czasem brunatniejące. Podecja
rzadko powyżej 2 cm wys., trąbkowate, z szerokimi kieliszkami, całe okorowane, o korze na
dole gładkiej, a w górnej części podecjów wyraźnie brodawkowatej i areolkowanej, bez sorediów, P+ czerwone, K-, C-. Owocniki częste,
brunatne, na brzegach kieliszków.
Na ziemi, murszejącym drewnie i na korze
drzew, w borach szpilkowych i lasach liściastych
oraz w zbiorowiskach nieleśnych. Gatunek po-
2013-01-22 13:23:06
129
spolity w całej Polsce. Uwaga! W miejscach silnie nasłonecznionych i na żyznym, wapnistym
podłożu często występuje chrobotek przypłaszczony C. pocillum, o dużych, przylegających do
ziemi łuskach, często tworzących wyraźną rozetkę. Chrobotek kubkowaty można także łatwo
pomylić z chrobotkiem kieliszkowatym C. chlorophaea (porównaj opis wyżej).
C. rangiferina (L.) Weber ex F. H. Wigg.,
chrobotek reniferowy (ryc. 3, 12, 27, 66)
[CHcz]. Podecja wyraźnie szare, czasem białawoszare lub popielate, wielokrotnie rozgałęzione, o zakończeniach dość grubych i jednostronnie łukowato przegiętych. Powierzchnia
podecjów jednorodnie pilśniowata. Podecja P+
czerwone, K+ żółte, C-.
Na ziemi, na ubogich i kwaśnych glebach
w borach sosnowych (charakterystyczny dla
boru suchego) i w zbiorowiskach nieleśnych
(murawy, wrzosowiska, torfowiska). Pospolicie
w całym kraju.
C. rangiformis Hoffm., chrobotek kolczasty. Łuski plechy pierwotnej szybko zanikają i zwykle nie są zbierane w terenie. Podecja
454_12 Porosty.indd 129
Ryc. 66. Chrobotek reniferowy Cladonia rangiferina ma
charakterystyczne popielatoszare podecja
zwykle do 5 cm wys., wałeczkowate, widełkowato lub nieregularnie porozgałęziane, bez
sorediów, okorowane, o korze areolkowanej
z wyraźnie widocznymi zielonkawymi brodaw-
2013-01-22 13:23:07
130
kami glonowymi, przez co sprawia wrażenie
pstrej, często z licznymi drobnymi łuseczkami, sinozielonkawe lub białawosine, P- lub P+
czerwone, K+ żółte, C-. Owocniki bardzo
rzadko wykształcone, na końcach gałązek,
brunatne.
Na ziemi, w napiaskowych murawach, wrzosowiskach, na suchych obrzeżach borów. Gatunek dość częsty w całej Polsce. Uwaga! Można
go łatwo pomylić z chrobotkiem widlastym
C. furcata (porównaj opis powyżej), a także
z chrobotkiem trocinowatym C. scabriuscula
(porównaj opis niżej).
C. scabriuscula (Delise) Leighton, chrobotek trocinowaty. Łuski plechy pierwotnej
szybko zanikają. Podecja do 6–7 cm wys., wałeczkowate, widełkowato lub nieregularnie rozgałęzione, tworzące czasem rozległe murawki,
białawoszare lub szarozielonkawe, w dolnej
części z gładką korą, wyżej w licznymi izidiami
i łuseczkami, pomiędzy którymi znajdują się
ziarenkowate soredia, P+ czerwone, K-, C-.
Owocniki bardzo rzadko wykształcone, na końcach gałązek, brunatne.
454_12 Porosty.indd 130
Na ziemi w zbiorowiskach nieleśnych, szczególnie licznie w murawach napiaskowych na
wydmach nadmorskich. Gatunek subatlantycki,
pospolity wzdłuż wybrzeża Bałtyku, na pozostałym obszarze kraju rzadki, tylko w pasie wyżyn
nieco bardziej częsty w ciepłolubnych murawach. Uwaga! Można go pomylić z chrobotkiem
widlastym C. furcata i chrobotkiem kolczastym
C. rangiformis (porównaj opisy powyżej).
C. stellaris (Opiz) Pouzar et Vezda [C. alpestris (L.) Rabenh.], chrobotek alpejski (ryc. 67)
[CH, EN]. Podecja zwykle białawoszare, czasem
o odcieniu żółtawym, bardzo silnie porozgałęziane, bez wyraźnej głównej gałązki, gęste, poduszeczkowate. Ich powierzchnia jednorodnie
pilśniowata. Podecja P-, K-, C-.
Na ziemi w borach sosnowych (głównie
w chrobotkowych i bagiennych) oraz na torfowiskach wysokich, rzadziej we wrzosowiskach
i napiaskowych murawach. Często rośnie w postaci zwartych skupień, wyraźnie widocznych
w runie (ryc. 68). Porost bardzo rzadki w Polsce, ginący, rośnie głównie w górach oraz we
wschodniej i północnej części kraju.
2013-01-22 13:23:08
131
Ryc. 67. Chrobotek alpejski Cladonia stellaris wyróżniają
wyjątkowo gęsto rozgałęzione podecja
C. subulata (L.) Weber [C. cornutoradiata (Coem.) Zopf], chrobotek rogokształtny.
Łuski plechy pierwotnej trwałe, drobne, szarozielonkawe. Podecja do 5–8 cm wys., wałeczkowate, wysmukłe, na końcach zaostrzone lub
wąskokieliszkowate, często z charakterystycznymi łukowato przegiętymi prolifikacjami,
454_12 Porosty.indd 131
Ryc. 68. Skupienia chrobotka alpejskiego w borze
chrobotkowym w Nadl. Przymuszewo
bez kory lub okorowane tylko u nasady, całe
mączysto sorediowane, P+ czerwone, K-, C-.
Owocniki rzadko spotykane, na końcach podecjów, brunatne.
2013-01-22 13:23:08
132
Na ziemi, czasem na murszejącym drewnie,
głównie w zbiorowiskach nieleśnych, w murawach
i we wrzosowiskach, rzadko w borach sosnowych
w miejscach odsłoniętych. Porost pospolity w całej Polsce, ale rzadko występujący licznie. Uwaga!
Bardzo podobne podecja wykształca czasem chrobotek siwy C. glauca, nie barwią się one jednak od
P; można go też pomylić z chrobotkiem szydlastym.
C. uncialis (L.) Wigg., chrobotek gwiazdkowaty (ryc. 69). Łuski plechy pierwotnej szybko zanikające. Podecja do 3–5 cm wys., zawsze
skupione w murawki, rozgałęzione widełkowato lub nieregularnie, na zakończeniach z 2–5
krótkimi, zaostrzonymi gałązkami, na szczytach brunatniejącymi. Podecja wałeczkowate,
czasami jakby spuchnięte, bez soraliów, pokryte
gładką korą, żółtawe (w różnych odcieniach) lub
zielonkawe, P-, K-, C-. Owocniki spotykane wyjątkowo, na szczytach gałązek, brunatne.
Na ziemi, w miejscach ubogich i piaszczystych,
w suchych borach sosnowych oraz w zbiorowiskach nieleśnych. Porost pospolity w całej Polsce.
C. verticillata (Hoffm.) Schaerer [C. cervicornis (Ach.) Flotow], chrobotek okółkowy
454_12 Porosty.indd 132
Ryc. 69. Chrobotek gwiazdkowaty Cladonia uncialis
(ryc. 70). Łuski plechy pierwotnej trwałe, szarozielone. Podecja do 5 cm wys., zwykle regularnie
kieliszkowate, z prolifikacjami wyrastającymi
ze środka kieliszków, czasem 4–6-pięterkowe,
okorowane, bez sorediów, zwykle ciemnoszare,
czasem oliwkowoszare, P+ żółte lub czerwone,
K-, C-. Owocniki często wykształcone, brunatne, na brzegach kieliszków.
2013-01-22 13:23:10
133
Evernia – mąkla
Plechy krzaczkowate, porozgałęziane, o odcinkach spłaszczonych. W Polsce występują trzy
gatunki z tego rodzaju, ale tylko E. prunastri
Ryc. 70. Chrobotek okółkowy Cladonia verticillata
Na ziemi w miejscach otwartych i widnych,
zwłaszcza w murawach, we wrzosowiskach i na
obrzeżach borów. Dość częsty w całym kraju,
w niektórych regionach pospolity, np. w północno-zachodniej Polsce.
Ryc. 71. Mąkla tarniowa Evernia prunastri
454_12 Porosty.indd 133
2013-01-22 13:23:12
134
jest częsta; dwa pozostałe są bardzo rzadkie
i należą do porostów ginących.
E. prunastri (L.) Ach., mąkla tarniowa
(ryc. 71) [CHcz, NT]. Plecha listkowato-krzaczkowata, zwisająca lub odstająca od podłoża, czasem płożąca się, rozgałęziona, miękka, na górnej stronie zielonawa (w różnych odcieniach)
lub żółtawa, na dolnej – biaława, czasem z żółtymi przebarwieniami. Odcinki płaskie, dołeczkowane, pomarszczone, zmarszczki tworzą nieregularną siateczkę. Miąższ P-, K-, C-. Soralia
liczne, porozrzucane po całej plesze, z białawymi, mączystymi sorediami. Owocniki apotecja,
wykształcają się wyjątkowo.
Na korze drzew, głównie liściastych (powszechnie na korze starych dębów), czasem na
murszejącym drewnie i na podłożu skalnym,
a na wydmach nadmorskich – również na piasku. Gatunek pospolity w całej Polsce; spośród
epifitycznych porostów krzaczkowatych jest jednym z bardziej odpornych na zanieczyszczenia
powietrza.
454_12 Porosty.indd 134
Flavoparmelia – żółtlica
F. caperata (L.) Hale [Parmelia caperata
(L.) Ach.], żółtlica chropowata (ryc. 72) [CH,
EN]. Jedyny porost z tego rodzaju w Polsce. Plecha listkowata, często duża (do 20 cm śr.), żółtozielona lub żółtawa, w miejscach zacienionych
szarozielona, o szerokich (do 1,5 cm), pofałdowanych i zwykle pomarszczonych odcinkach.
Izidiów brak. Soralia wydłużone, na brzegach
lub na powierzchni odcinków. Liczne czarne
chwytniki nie dochodzą do brzegu; na obwodzie
występuje szeroki pas bez chwytników. Miąższ
i soralia P+ pomarańczowoczerwone, K-, C-.
Owocniki apotecja, występują wyjątkowo.
Rośnie na korze drzew, rzadziej na skałach,
w miejscach o dużej wilgotności powietrza i podłoża, na niżu prawie zawsze w lasach, na wyżynach i w górach również w miejscach otwartych.
Porost dosyć częsty na południu Polski, na pozostałym obszarze kraju rzadki i ginący, wrażliwy
na zanieczyszczenia powietrza.
2013-01-22 13:23:14
135
Ryc. 72. Żółtlica chropowata Flavoparmelia caperata
Graphis – literak
G. scripta (L.) Ach., literak właściwy (ryc.
14, 73) [NT]. Jedyny porost z tego rodzaju w Polsce. Plecha skorupiasta, cienka, często prawie cała
wewnętrzna, gładka, jasnoszara, w miejscach zacienionych i bardziej wilgotnych szarozielonkawa,
P-, K-. Owocniki apotecja, szczelinowate, o bardzo
zmiennych kształtach, najczęściej długie, kre-
454_12 Porosty.indd 135
Ryc. 73. Literak właściwy Graphis scripta
seczkowate, pogięte, pojedyncze lub rozgałęzione,
czarne, często o białawo przyprószonych tarczkach. Zarodniki długie i wąskie, wrzecionowate,
wielokomórkowe (do 16 komórek), bezbarwne.
2013-01-22 13:23:14
136
Na korze drzew liściastych, głównie o gładkiej korze, szczególnie licznie na bukach, grabach i leszczynach, rzadko na korze drzew
iglastych oraz na murszejącym drewnie. Porost
leśny, bardzo rzadko spotykany na drzewach pojedynczo rosnących. Gatunek częsty w całej Polsce, nierzadko rośnie bardzo obficie i pokrywa
duże powierzchnie na pniach, zwłaszcza w ich
dolnych częściach.
Hypocenomyce – paznokietnik
W Polsce występuje sześć gatunków.
Oprócz niżej opisanego, dosyć częsty jest
paznokietnik brunatnawy H. caradocensis,
o brodawkowatych łuskach bez soraliów; gatunek ten, jeszcze kilkanaście lat temu bardzo
rzadki, rozprzestrzenia się na terenie naszego kraju i jest już znany z wielu stanowisk,
zwłaszcza w północno-zachodniej i południowej części Polski.
H. scalaris (Ach.) Choisy [Lecidea scalaris (Ach.) Ach.], paznokietnik ostrygowy
(ryc. 8, 74). Plecha łuseczkowata. Łuseczki do
454_12 Porosty.indd 136
Ryc. 74. Paznokietnik ostrygowy Hypocenomyce
scalaris zwykle tworzy murawkowate skupienia
na nasłonecznionych stronach pni
2 mm dł., szarozielonawe, szarobrunatnawe lub
zielonkawobrunatne, ± koliste, muszelkowato
wypukłe, odstające od podłoża i często dachówkowato zachodzące na siebie, od spodu białawe,
z ziarenkowatymi sorediami na brzegach i na
dolnej stronie, P-, K-, C+ czerwone. Owocniki
2013-01-22 13:23:16
137
apotecja, o nieregularnych kształtach, czarne, o tarczkach charakterystycznie niebieskawo przyprószonych, rzadkie, wykształcają się
u okazów rosnących w miejscach bardziej wilgotnych, np. u nasady pni drzew.
Na korze drzew iglastych i liściastych, czasem na krzewach, także na murszejącym drewnie, wyjątkowo na głazach i skałach. Porost
światłolubny i kwasolubny, bardzo odporny na
zanieczyszczenia. Często masowo występuje na
korze sosen i brzóz w zbiorowiskach borowych,
zwykle od południowej, bardziej suchej strony
pni. Gatunek pospolity w całej Polsce.
Hypogymnia – pustułka
Z sześciu gatunków pustułek znanych z Polski tylko dwa niżej opisane są powszechne na
terenie całego kraju. Dość częsta (zwłaszcza w
górach i w północno-zachodniej Polsce) jest także pustułka oprószona H. farinacea [CH, VU],
o soraliach umieszczonych na górnej powierzchni plechy. Pozostałe trzy gatunki są bardzo
rzadkie i rosną tylko w górach. Wszystkie ga-
454_12 Porosty.indd 137
Ryc. 75. Pustułka pęcherzykowata Hypogymnia
physodes z wyraźnie widocznymi wargowymi soraliami
tunki z tego rodzaju, z wyjątkiem niżej opisanej
pustułki pęcherzykowatej Hypogymnia physodes, podlegają ochronie ścisłej.
2013-01-22 13:23:17
138
H. physodes (L.) Nyl. [Parmelia physodes
(L.) Ach.], pustułka pęcherzykowata (ryc.
9, 75). Plecha listkowata, zwykle o średnicy do
5 cm, silnie podzielona na odcinki różnej szerokości, szara do szarozielonkawej, czasem na
końcach brunatno nabiegła (zwłaszcza w miejscach silnie nasłonecznionych), o odcinkach
wypukłych, luźno przyczepionych do podłoża
za pomocą zmarszczek kory dolnej. Soralia powstają na granicy kory górnej i dolnej na końcach odcinków; białawe, mączyste soredia są
umieszczone na wywiniętej do góry łatce (są to
soralia wargowe). Dolna strona plechy czarna,
tylko na obwodzie brunatna, bez chwytników.
Miąższ i soralia P+ pomarańczowoczerwone, K-, C-. Owocniki (apotecja) wykształcają
się bardzo rzadko, tylko u okazów rosnących
w warunkach dużej wilgotności powietrza i podłoża, np. na torfowiskach, nad brzegiem morza
i w górach.
Na bardzo różnych podłożach i w wielu siedliskach, np. na korze drzew, gałązkach krzewów
i krzewinek, na murszejącym drewnie i na skałach, a wzdłuż brzegu Bałtyku – również na piasku
454_12 Porosty.indd 138
na wydmach nadmorskich, w lasach i w zbiorowiskach nieleśnych. Najbardziej rozpowszechniony
porost listkowaty w całej Polsce, pospolity na całym obszarze kraju, dosyć odporny na zanieczyszczenia powietrza. Gatunek powszechnie wykorzystywany jako porost testowy w bioindykacji.
H. tubulosa (Schaerer) Havaas [Parmelia
tubulosa (Schaerer) Bitter], pustułka rurkowata (ryc. 76) [CH, NT]. Plecha listkowata,
o średnicy rzadko przekraczającej 3 cm, rozetkowata, szara (w różnych odcieniach), o odcinkach
wypukłych, rozgałęzionych, przylegających do
podłoża. Soralia wypukłe (tzw. główkowate),
w większości na końcach odcinków, soredia białawe lub szare. Miąższ i soralia P-, K-, C-. Dolna
strona plechy czarna, na obwodzie brunatna,
bez chwytników. Owocniki apotecja, wyjątkowo
wykształcone.
Na korze drzew liściastych, rzadziej iglastych oraz na murszejącym drewnie, wyjątkowo
na skałach. Gatunek dosyć częsty w całym kraju, mało odporny na zanieczyszczenia.
2013-01-22 13:23:18
139
Ryc. 76. Pustułka rurkowata Hypogymnia tubulosa;
widać główkowate soralia na końcach odcinków
Imshaugia – popielak
I. aleurites (Ach.) Fricke Meyer (Parmeliopsis aleurites Nyl.), popielak pylasty
(ryc. 77) [CH]. Jedyny porost z tego rodzaju
w Polsce. Plecha listkowata, rozetkowata, ściśle przylegająca do podłoża, białawoszara do
ciemnoszarej, z brodawkowatymi, krótkimi izi-
454_12 Porosty.indd 139
Ryc. 77. Popielak pylasty Imshaugia aleurites
diami i często z soraliami na końcach izidiów.
Dolna strona bardzo jasna, z równie jasnymi
chwytnikami. Kora i miąższ K+ żółta, P+ pomarańczowoczerwona, C-.
2013-01-22 13:23:18
140
Częsty w całym kraju na korze drzew,
zwłaszcza iglastych, rzadziej na murszejącym
drewnie; szczególnie częsty w miejscach o dużej
wilgotności powietrza, np. na sosnach w borach
bagiennych i w świerkowych borach górnoreglowych. Porost bardzo wrażliwy na zanieczyszczenia i w niektórych regionach ginący.
Lecania – miseczniczka
L. sp., miseczniczka. Porosty o plechach
skorupiastych, zazwyczaj cienkich, z drobnymi (do 1 mm śr.) owocnikami typu apotecjów,
o brzeżku trwałym lub zanikającym. Tarczki zwykle jasne. Zarodniki 2–4-komórkowe,
wydłużone, eliptyczne lub sztabkowate, bezbarwne.
W Polsce znaleziono 12 gatunków z tego rodzaju. Rosną na korze drzew, drewnie oraz na
naturalnych i sztucznych podłożach skalnych.
Większość z nich była bardzo rzadko znajdowana. Do częstszych należą: miseczniczka drobna L. cyrtella, która rośnie na korze drzew i na
drewnie (szczególnie na korze osik), oraz misecz-
454_12 Porosty.indd 140
niczka rdzawa L. erysibe, znajdowana na betonie,
cegłach oraz skałach wapiennych. Oznaczanie
gatunków Lecania jest bardzo trudne; konieczna jest tutaj pomoc specjalisty oraz porównanie
z dobrze oznaczonymi okazami zielnikowymi.
Lecanora – misecznica
Porosty o plechach skorupiastych, tylko
u nielicznych gatunków na obwodzie występują listkowate odcinki. Wszystkie wytwarzają
owocniki typu apotecjów z brzeżkiem, w którym
znajdują się glony (są to owocniki lekanorowe). Zarodniki są jednokomórkowe, bezbarwne, zwykle niewielkie (do 20 µm dł. i do 10 µm
szer.). W Polsce znaleziono ponad 70 gatunków
z rodzaju Lecanora, z których liczne są pospolite
lub częste; ich oznaczanie jest trudne i wymaga
sporego doświadczenia.
L. argentata (Ach.) Malme (L. subfuscata
H. Magn.), misecznica kasztanowata (ryc. 6,
78). Plecha skorupiasta, cienka, gładka, niekiedy drobno popękana, zwykle jasnoszara, czasem
ciemniejsza, P- lub P+ słabo żółta, K+ żółta, C-.
2013-01-22 13:23:19
141
Ryc. 78. Misecznica kasztanowata Lecanora argentata
Owocniki do 2 mm śr., koliste, zwykle liczne,
z cienkim brzeżkiem o barwie plechy. Tarczki brunatne, nie przyprószone, płaskie, tylko
u starszych owocników lekko wypukłe.
Na korze drzew liściastych, rzadko na murszejącym drewnie oraz na drzewach iglastych,
w lasach i w miejscach otwartych. Gatunek dość
pospolity w całej Polsce.
454_12 Porosty.indd 141
L. carpinea (L.) Vainio, misecznica grabowa. Plecha skorupiasta, cienka, gładka,
jednolita, bardzo jasna, szara, P-, K+ żółta,
C-. Owocniki zwykle do 1 mm śr., liczne, przeważnie skupione i przylegające do siebie, koliste lub kanciaste, z cienkim brzeżkiem barwy
plechy. Tarczki płaskie, od jasno- do ciemnobrunatnych, bardzo silnie białawo przyprószone,
C+ cytrynowożółte do pomarańczowych.
Na korze drzew liściastych, szczególnie licznie na topolach i wierzbach, znacznie rzadziej
na drzewach iglastych i na murszejącym drewnie. Porost pospolity w całej Polsce.
L. chlarotera Nyl., misecznica jaśniejsza (ryc. 13, 79). Plecha skorupiasta, dość gruba, brodawkowata, rzadko prawie gładka, jasnoszara lub białawoszara, czasem z żółtawymi
sorediami, P-, K+ żółta, C-. Owocniki duże, do
2,5 mm śr., koliste, z dość grubym brzeżkiem,
o tarczce płaskiej, jasnobrunatnej, rzadko ciemniejszej.
Na korze drzew liściastych, zwłaszcza rosnących pojedynczo; szczególnie licznie występuje na topolach i wierzbach, natomiast bar-
2013-01-22 13:23:19
142
Ryc. 79. Misecznica jaśniejsza Lecanora chlarotera
dzo rzadko na murszejącym drewnie. Gatunek
pospolity w całym kraju.
L. conizaeoides Nyl. in Crombie [L. conizaea
(Ach.) Nyl.], misecznica proszkowata (ryc. 24,
454_12 Porosty.indd 142
80). Plecha skorupiasta, zmienna, od bardzo cienkiej, zanikającej do grubej nawet do 2 mm, gładka
lub ziarenkowata albo brodawkowata, zielonkawa (w różnych odcieniach), zwykle z licznymi
owocnikami. Soralia są obecne u niektórych okazów, jaśniejsze od plechy. Apotecja do 1 mm śr.,
koliste, z trwałym brzeżkiem barwy plechy, P+
czerwonym, K-, C-. Tarczka zielonkawa.
Na korze drzew liściastych i iglastych, gałązkach krzewów i krzewinek oraz na murszejącym
drewnie, w lasach oraz w miejscach otwartych.
Porost bardzo odporny na zanieczyszczenia
powietrza, pospolity w całym kraju, jest często
jedynym gatunkiem epifitycznym w miejscach
silnie zanieczyszczonych, obecnie – w miarę poprawy stanu czystości powietrza – ustępuje.
L. hagenii (Ach.) Ach., misecznica Hagena. Plecha skorupiasta, bardzo cienka, proszkowata lub ziarenkowata, białawoszara, czasem trudna do zauważenia. Owocniki drobne,
zwykle ok. 0,5 mm śr., koliste, z cienkim szarobiaławym brzeżkiem. Tarczki od jasno- do
ciemnobrunatnych, przynajmniej u młodych
owocników wyraźnie białawo przyprószone.
2013-01-22 13:23:20
143
Ryc. 80. Misecznica proszkowata Lecanora
conizaeoides
Na korze drzew liściastych i na murszejącym
drewnie, rzadziej na skałach i betonie oraz na
korze drzew iglastych. Gatunek częsty w całej
Polsce, ale zwykle rośnie nielicznie.
L. intumescens (Rebent.) Rabenh., misecznica wytworna [EN]. Plecha skorupiasta,
cienka, zwykle gładka, jasnoszara lub biaława,
454_12 Porosty.indd 143
matowa, czasem jakby delikatnie mączysta, P+
żółta, K+ żółta, C-. Owocniki rozproszone, koliste, czasem nawet do 2 mm śr., o dość grubym,
białawym, nie okorowanym (pilśniowatym)
brzeżku, który barwi się od P na pomarańczowo. Tarczki płaskie, od jasno- do ciemnobrunatnych, zwykle sinawo przyprószone.
Na korze drzew liściastych, zwłaszcza na
bukach i grabach w lasach, ale także często na
przydrożnych lipach i klonach. Gatunek dość
rzadki w całym kraju, mało odporny na zanieczyszczenia.
L. pulicaris (Pers.) Ach. [L. chlarona (Ach.)
Nyl.], misecznica brązowa (ryc. 81). Plecha skorupiasta, niewielka, cienka, gładka, czasem ziarenkowata, zwykle jasnoszara, czasem ciemniejsza,
K+ żółta lub żółtawa, C-. Owocniki liczne, drobne,
koliste, do 1 mm śr., z jasnoszarym, trwałym brzeżkiem, który barwi się od P na czerwono. Tarczki
płaskie, ciemnobrunatne, rzadko jaśniejsze.
Na korze drzew liściastych i iglastych, rzadko na murszejącym drewnie, w lasach i w miejscach otwartych. Porost pospolity w całym kraju, dosyć odporny na zanieczyszczenia.
2013-01-22 13:23:21
144
Ryc. 81. Misecznica brązowa Lecanora pulicaris
L. saligna (Schrader) A. Zahlbr., misecznica wierzbowa. Plecha skorupiasta, bardzo
cienka, gładka lub ziarenkowata, szarozielonkawa, często zanikająca i trudna do zauważenia, P-, K-, C-, z licznymi owocnikami. Apo-
454_12 Porosty.indd 144
tecja drobne, zwykle do 0,5 mm śr., koliste,
o brzeżku barwy plechy, dobrze widocznym tylko
u młodych owocników, u starszych zanikającym.
Tarczki początkowo płaskie, później lekko wypukłe, od jasno- do ciemnobrunatnych, zwykle
nagie, czasem delikatnie szarawo przyprószone.
Na korze drzew liściastych i na drewnie, częściej na drzewach rosnących pojedynczo niż w lasach. Gatunek pospolity w całej Polsce, czasem,
ze względu na niewielkie plechy, przeoczany.
L. symmicta (Ach.) Ach. [Lecidea symmicta
(Ach.) Ach.], misecznica niestała. Plecha skorupiasta, cienka, ziarenkowata, czasem w postaci
proszkowatego nalotu, żółtawa, w miejscach cienistych zielonkawa, P-, K-, C- lub C+ pomarańczowa.
Owocniki do 1 mm śr., koliste, ściśle przylegające
do plechy, czasem zlewające się po kilka, z cienkim
brzeżkiem, który szybko zanika, dostrzec go można
tylko na bardzo młodych apotecjach. Tarczki płaskie lub wypukłe, najczęściej żółtawe, cieliste, woskowe, ale także mogą być ciemne do czarniawych.
Na korze drzew iglastych i liściastych oraz
na murszejącym drewnie, w lasach oraz w miejscach otwartych. Porost pospolity w całej Polsce.
2013-01-22 13:23:22
145
L. varia (Ehrh.) Ach., misecznica zmienna. Plecha skorupiasta, o zmiennej grubości,
brodawkowata, często spękana na areolki, zielonawożółta lub słomkowożółta, w miejscach
ciemniejszych szarozielonkawa, P+ żółta, Klub K+ żółtawa, C-. Owocniki do 2 mm śr., koliste, z grubym brzeżkiem barwy plechy, barwiącym się od P na żółto. Tarczki płaskie, cieliste
lub jasnobrunatne, rzadko ciemniejsze.
Na korze drzew iglastych i liściastych oraz
na murszejącym drewnie. Porost dość pospolity w całej Polsce, ale zwykle rośnie nielicznie.
Wyjątkowo odporny na zanieczyszczenia powietrza.
Lecidella – amylka
Porosty skorupiaste, z owocnikami typu apotecjów, o tarczkach czarnych, wyjątkowo jaśniejszych. Zarodniki 1-komórkowe, bezbarwne, po
osiem w worku. Szczyty worków bardzo silnie
barwią się od płynu Lugola (jod w jodku potasu) na niebiesko. Spośród 13 gatunków amylki rosnących w Polsce tylko niżej opisany jest
454_12 Porosty.indd 145
pospolity (nie licząc naskalnej amylki murowej
L. stigmatea). Pozostałe są znacznie rzadsze
i występują głównie w górach.
L. elaeochroma (Ach.) Choisy [Lecidea
olivacea (Hoffm.) Massal.], amylka oliwkowa (ryc. 82). Plecha skorupiasta, zwykle cien-
Ryc. 82. Amylka oliwkowa Lecidella elaeochroma
2013-01-22 13:23:23
146
ka, gładka, rzadko pomarszczona, jasnoszara
lub szarozielonkawa, czasem z żółtawym odcieniem, K+ żółtawa, C+ czerwona. Owocniki
liczne, koliste, do 1 mm śr., z brzeżkiem barwy
plechy. Tarczki płaskie lub słabo wypukłe, czarne, niekiedy jaśniejsze.
Na korze drzew liściastych, rzadziej na murszejącym drewnie, w lasach i w miejscach otwartych. Gatunek pospolity w całej Polsce.
Lepraria – liszajec
L. sp., liszajec (ryc. 83). Porosty z tego
rodzaju wyjątkowo wytwarzają owocniki i występują wyłącznie w postaci płonnych plech.
Plechy te są proszkowate, zbudowane z drobnych, pilśniowatych ziarenek połączonych ze
sobą. Poszczególne gatunki liszajców różnią się
od siebie chemicznie i – często – ekologicznie.
Są bardzo trudne do poprawnego oznaczenia,
tym bardziej że taksonomia tego rodzaju uległa
znacznym zmianom w ostatnich kilku latach;
w Polsce rosną 24 gatunki liszajców, możliwe do
oznaczenia dopiero po zastosowaniu chromatografii cienkowarstwowej (TLC).
454_12 Porosty.indd 146
Na korze drzew, zwłaszcza w szczelinach
głęboko spękanej korowiny, a także na drewnie, ziemi oraz na podłożu skalnym. Liszajce
są pospolitymi porostami; niektóre gatunki są
bardzo odporne na zanieczyszczenia powietrza i rosną nawet na granicy pustyni porostowej.
Ryc. 83. Liszajec Lepraria sp. – seledynowy proszek
może należeć do różnych gatunków
2013-01-22 13:23:24
147
Lobaria – granicznik
Duże porosty listkowate o szerokich łatkach,
przyczepione do podłoża licznymi chwytnikami.
W Polsce stwierdzono występowanie czterech
gatunków z tego rodzaju, ale tylko L. pulmonaria można jeszcze czasami spotkać w dużych
kompleksach leśnych w miejscach o względnie
czystym powietrzu (Pomorze Zachodnie, puszcze: Augustowska, Białowieska, Piska, Romincka i Knyszyńska, Bieszczady). Pozostałe trzy
gatunki są wybitnie rzadkie i w ostatnich latach
znajdowano je w naszym kraju na pojedynczych
stanowiskach. Wszystkie graniczniki są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza;
umieszczono je na „Czerwonej liście porostów
zagrożonych w Polsce”, wszystkie też podlegają
ochronie ścisłej.
L. pulmonaria (L.) Hoffm., granicznik
płucnik (ryc. 84) [CH, EN]. Plecha nawet do
30 cm śr. (obecnie rzadko znajduje się plechy
o średnicy przekraczającej 10 cm), jasno- lub
zielonobrunatna, po wyschnięciu o odcieniu
miedzianym. Odcinki do kilku centymetrów szerokości, na zakończeniach tępe, dołeczkowane,
454_12 Porosty.indd 147
Ryc. 84. Granicznik płucnik Lobaria pulmonaria; plecha
jest specyficznie dołeczkowana
z siatką listewkowatych wyniesień, na których
znajdują się jasnoszare soralia. Dolna strona
z wypukłościami, ciemnobrunatna w środku, ja-
2013-01-22 13:23:24
148
snobrunatna na obwodzie, pilśniowata. Miąższ
P+ pomarańczowy, K+ żółtopomarańczowy,
C-. Owocniki apotecja, o czerwonobrunatnych
tarczkach, obecnie spotykane są wyjątkowo.
Na korze drzew liściastych i iglastych,
zwłaszcza na starych dębach i bukach; w górach
była też znajdowana na omszonych skałach. Występuje w całej Polsce, ale na większości obszaru
bardzo rzadko; liczniej tylko w północno-wschodniej Polsce i w Bieszczadach. Dokładne dane
o występowaniu granicznika płucnika w Lasach
Państwowych zawarte są w książce Andrzeja Rysia (2005), leśnika z Nadleśnictwa Strzałowo.
Melanelixia – płaszczynka
Należą tutaj cztery gatunki porostów polskich o plechach listkowatych, zwykle dość
mocno przylegających do podłoża, koloru oliwkowobrunatnego, przyczepione do kory licznymi chwytnikami. Są to porosty epifityczne,
z których tylko opisana dalej płaszczynka okopcona jest pospolita, natomiast spośród pozostałych dosyć rzadko spotykane są: płaszczynka
454_12 Porosty.indd 148
złotawa Melanelixia subaurifera – o żółtawo zabarwionych sorediach i miąższu, który występuje
głównie w zacienionych lasach, oraz płaszczynka
brodawkowata M. subargentifera – z drobnymi
włoskami na powierzchni łatek, tworzącymi na
końcach odcinków delikatną pilśń, która rośnie
przede wszystkim na korze drzew przydrożnych.
Czwarty gatunek, płaszczynka łysiejąca M. glabra, jest znany tylko z pojedynczych stanowisk
w południowej Polsce. Wszystkie gatunki z tego
rodzaju podlegają ochronie ścisłej.
M. fuliginosa (Fr. ex Duby) Blanco et all. [Melanelia fuliginosa (Fr. ex Duby) Essl., Parmelia
fuliginosa (Wib.) Nyl.], płaszczynka okopcona
(ryc. 9, 21, 85) [CH]. Plecha rozetkowata, do 5–6 cm
śr., ale zwykle mniejsza, ściśle przylegająca do
podłoża, matowa lub lekko lśniąca. Izidia cienkie,
cylindryczne, często rozgałęzione, zwykle bardzo
liczne. Soraliów brak; czasem występują pozorne
soralia, powstałe po starciu izidiów. Dolna strona plechy czarna, tylko na obwodzie brunatna;
chwytniki liczne, czarne. Miąższ P-, K- lub K+
fioletowy, C+ czerwony. Owocniki, o średnicy do
2–3 mm i barwie plechy, spotyka się dosyć często.
2013-01-22 13:23:25
149
Ryc. 85. Płaszczynka okopcona Melanelixia fuliginosa
Pospolity w całym kraju na korze drzew liściastych, rzadko na drewnie, głównie w lasach.
Porost wrażliwy na zanieczyszczenia.
Melanohalea – płaskunka
W Polsce występuje pięć gatunków z tego
rodzaju. Są to porosty listkowate, o plechach
brunatnych, przyczepionych do kory licznymi
454_12 Porosty.indd 149
chwytnikami. Tylko opisana poniżej płaskunka
łuseczkowata jest pospolita na całym obszarze
kraju. Pozostałe gatunki są rzadkie lub bardzo
rzadkie i znajdują się na czerwonej liście porostów
zagrożonych i wymierających w Polsce. Wszystkie
gatunki z tego rodzaju podlegają ochronie ścisłej.
M. exasperatula (Nyl.) Blanco et all. [Melanelia exasperatula (Nyl.) Essl., Parmelia exasperatula Nyl.], płaskunka łuseczkowata [CH].
Plecha zwykle niewielka (2–3 cm) i nieregularna,
o odcinkach odstających od podłoża, lśniących.
Soraliów brak. Izidia spłaszczone (łuseczkowate),
nierozgałęzione, często bardzo liczne. Dolna strona plechy ciemnobrunatna, na obwodzie jaśniejsza, z nielicznymi, jasnymi chwytnikami. U gatunku tego nie znaleziono żadnych specyficznych
substancji porostowych, stąd nie barwi się od powszechnie stosowanych odczynników. Owocniki
wykształcają się wyjątkowo.
Na korze drzew liściastych, prawie wyłącznie na siedliskach utworzonych przez człowieka
(drzewa przydrożne i owocowe); gatunek być
może obcy dla naszego kraju. Pospolity na całym
obszarze, względnie odporny na zanieczyszczenia.
2013-01-22 13:23:25
150
Micarea – krużynka
Porosty skorupiaste o wielokomórkowych zarodnikach. Spośród prawie 40 gatunków Micarea
znanych z terenu Polski do częściej znajdowanych, poza M. denigrata, należy tylko krużynka
galaretowata M. prasina, której brudnozielone,
gruzełkowate plechy z małymi owocnikami, silnie
pęczniejące po zwilżeniu, można znaleźć głównie
na murszejącym drewnie w cienistych i wilgotnych lasach. Pozostałe gatunki występują przede
wszystkim w górach i są porostami rzadko notowanymi. W starszych opracowaniach gatunki
Micarea zaliczane były do rodzajów kropnica Bacidia, krużyk Catillaria lub krążniczka Lecidea.
Zainteresowanym polecam świetną, nowoczesną
monografię rodzaju Micarea (Czarnota 2007).
M. denigrata (Fr.) Hedl. [Catillaria denigrata (Fr.) Hedl.], krużynka czerniejąca
(ryc. 86). Plecha skorupiasta, cienka, o powierzchni ziarenkowatej lub brodawkowatej,
ciemnoszara do czarniawej. Na plesze zwykle są
dobrze widoczne wyniesione pyknidy, na szczycie których znajdują się kropeczkowate, białawe
skupienia bardzo drobnych zarodników koni-
454_12 Porosty.indd 150
Ryc. 86. Krużynka czerniejąca Micarea denigrata
– liczne białe kropki to skupienia zarodników
(pyknokonidia) osadzone na stożkowatych zarodniach
(pyknidach)
dialnych (wyglądają jak małe, mleczne krople).
Owocniki (apotecja) zwykle bardzo liczne, bez
brzeżka (tylko u najmłodszych można dostrzec
2013-01-22 13:23:26
151
cienki brzeżek), wypukłe, o czarnych tarczkach.
Zarodniki dwukomórkowe.
Na drewnie w miejscach suchych i nasłonecznionych, rzadziej na korze drzew. Porost
pospolity w całej Polsce.
Opegrapha – pismaczek
O. sp., pismaczek (ryc. 87). Porosty o plechach skorupiastych, czasem rosnących wewnątrz podłoża. Owocniki wydłużone, szczelinowate, czarne, często rozgałęzione, o tarczkach
bardzo wąskich lub nieco rozszerzonych. Zarodniki co najmniej czterokomórkowe, wydłużone.
W Polsce występuje ok. 20 gatunków. Część
z nich to porosty naskalne, znane tylko z gór.
Spośród epifitów kilka gatunków rośnie dosyć często na terenie całego kraju, głównie
w zbiorowiskach leśnych, np. pismaczek zmienny
O. varia [NT] i pismaczek czarny O. atra [EN].
Gatunki z tego rodzaju są dosyć trudne do oznaczania; osobom zainteresowanym można polecić obszerną monografię m.in. dotyczącą tego
rodzaju (Nowak 1983).
454_12 Porosty.indd 151
Ryc. 87. Pismaczek Opegrapha sp. – czarne,
kreskowate owocniki wyróżniają ten rodzaj
Parmelia – tarczownica
Dwa opisane niżej gatunki są powszechne
w całej Polsce, natomiast pozostałe trzy taksony
z tego rodzaju należą do bardzo rzadkich składni-
2013-01-22 13:23:26
152
ków naszej przyrody. Tarczownice są porostami
o plechach listkowatych, zwykle dużych, mniej lub
bardziej odstających od podłoża, z soraliami lub
z izidiami. Taksonomia Parmelia uległa w ostatnich latach bardzo dużym zmianom i większość
gatunków została przeniesiona do innych rodzajów, np. Arctoparmelia, Flavoparmelia, Melanelia,
Melanelixia, Melanohalea, Parmelina, Pleurosticta i Xanthoparmelia. Wszystkie gatunki z tego
rodzaju, z wyjątkiem niżej opisanej tarczownicy
bruzdkowanej P. sulcata, podlegają ochronie ścisłej.
P. saxatilis (L.) Ach., tarczownica skalna
(ryc. 3, 21, 88) [CH]. Plecha rozetkowata, szara
(w różnych odcieniach), na brzegach czasami
brązowawo nabiegła, z izidiami, zwykle licznymi, oraz z pseudocyfelami, które tworzą na
powierzchni plechy białą sieć. Miąższ P+ pomarańczowy, K+ pomarańczowy, C-. Izidia proste lub rozgałęzione, na szczytach ciemniejsze.
Dolna strona plechy czarna, z licznymi czarnymi chwytnikami. Owocniki spotykane rzadko,
głównie u okazów rosnących w górach.
Na skałach krzemianowych oraz na korze
drzew. Gatunek często spotykany w całej Polsce,
454_12 Porosty.indd 152
Ryc. 88. Tarczownica skalna Parmelia saxatilis –
widoczne są liczne pałeczkowate izidia
ale szczególnie liczny w górach oraz w północnej
części kraju.
P. sulcata Taylor, tarczownica bruzdkowana (ryc. 22, 89). Plecha w postaci rozetek, białoszara do szarozielonej, czasami
białawo przyprószona, niekiedy z niebieskawym odcieniem, z owalnymi lub wydłużonymi
2013-01-22 13:23:27
153
starych i rosnących w warunkach dużej wilgotności powietrza i podłoża.
Rośnie przede wszystkim na korze drzew,
ale także na drewnie, bezwapiennych skałach,
a nad morzem także na piasku na wydmach. Pospolita w całej Polsce. Porost względnie odporny
na zanieczyszczenia powietrza; obecnie pojawia
się już nawet w centrach miast.
Ryc. 89. Tarczownica bruzdkowana Parmelia sulcata –
na całej plesze widać białawe kreski i punkty pseudocyfeli
pseudocyfelami. Miąższ P+ pomarańczowy,
K+ pomarańczowy, C-. Izidiów brak. Soralia
wydłużone, na brzegach oraz na górnej powierzchni plechy, wydłużone, z ziarenkowatymi sorediami. Dolna strona plechy czarna,
z licznymi czarnymi chwytnikami. Owocniki
dość często spotykane, zwłaszcza u okazów
454_12 Porosty.indd 153
Parmelina – szarzynka
Gatunki z rodzaju Parmelina (w Polsce znaleziono trzy) do niedawna były włączane do
rodzaju tarczownica Parmelia. Są to porosty
listkowate, o plechach szarych, czasem lekko
przyprószonych, z licznymi czarnymi chwytnikami. Dwa gatunki – szarzynka dębowa P. quercina i szarzynka brodawkowata P. pastillifera –
są bardzo rzadkie; pierwszy należy do porostów
ginących, a drugi znaleziono zaledwie na kilku
stanowiskach w południowo-wschodniej części
kraju. Tylko opisana niżej P. tiliacea występuje
częściej. Wszystkie gatunki z tego rodzaju podlegają ochronie ścisłej.
2013-01-22 13:23:28
154
Ryc. 90. Szarzynka skórzasta Parmelina tiliacea – środek
plechy zajmują ciemnoszare skupienia brodawkowatych
izydiów. Wokół niej pomarańczowe plechy złotorostu
postrzępionego Xanthoria candelaria
454_12 Porosty.indd 154
P. tiliacea (Hoffm.) Hale [Parmelia scortea
(Ach.) Ach.], szarzynka skórzasta (ryc. 90)
[CH, VU]. Plecha jasnoszara, czasem o odcieniu
białawym lub niebieskawym, z dosyć krótkimi,
zaokrąglonymi na końcach odcinkami. Miąższ
P-, K-, C+ czerwony. Soraliów brak. Izidia jasnobrązowe do szarobrązowych lub barwy plechy, cylindryczno-maczużkowate, proste lub
rozgałęzione, na szczytach często ciemniejsze.
Dolna strona plechy czarna, tylko na obwodzie
jaśniejsza, z licznymi chwytnikami. Owocniki
spotykane wyjątkowo.
Na korze drzew liściastych, głównie przydrożnych oraz pojedynczo rosnących, zwykle
w dolnych partiach pni. Gatunek dość częsty
w Polsce, a nawet rozprzestrzeniający się w niektórych regionach.
Parmeliopsis – płaskotka
Oba występujące w Polsce gatunki z tego rodzaju charakteryzują się listkowatymi plechami
ściśle przylegającymi do podłoża (kora drzew
i drewno) i przyczepionymi do niego licznymi
2013-01-22 13:23:29
155
chwytnikami. Płaskotka reglowa Parmeliopsis
hyperopta występuje głównie w górach i ma białawe lub szare soralia oraz plechę, natomiast
plecha i soralia pospolitej w całym kraju płaskotki rozlanej P. ambigua są żółtawe lub żółtozielonkawe. Wszystkie gatunki z tego rodzaju
podlegają ochronie ścisłej.
P. ambigua (Wulf.) Nyl., płaskotka rozlana (ryc. 91) [CH]. Plecha żółtawa, żółtozielonawa lub szarozielonawa, z bladożółtawymi
soraliami, K- (u P. hyperopta plecha K+ żółta).
Soralia często pokrywają prawie całą plechę,
przez co sprawiać może ona wrażenie skorupiastej. Odcinki wąskie, ściśle przylegające do
podłoża, na dolnej stronie bardzo ciemne, tylko
na brzegach jaśniejsze, z licznymi, jasnymi lub
ciemnymi chwytnikami. Owocniki (apotecja)
bardzo rzadko spotykane, głównie u okazów rosnących w warunkach dużej wilgotności powietrza (np. w lasach przymorskich).
Na korze drzew liściastych i iglastych oraz
na drewnie. Pospolity w całym kraju. Porost
dość odporny na zanieczyszczenia, często spotykany nawet w miastach.
454_12 Porosty.indd 155
Ryc. 91. Płaskotka rozlana Parmeliopsis ambigua
– środek listkowatej plechy często się rozsypuje
na mączyste soredia
2013-01-22 13:23:30
156
Peltigera – pawężnica
Większość z 21 gatunków stwierdzonych
w Polsce to duże porosty listkowate z cyanobakteriami (sinicami) jako partnerem autotroficznym, o charakterystycznie żyłkowanej
dolnej stronie plechy z licznymi chwytnikami.
Monografia polskich gatunków z tego rodzaju
(Miądlikowska 1999), która niestety nie ukazała się drukiem, zawiera nowoczesny klucz do
ich oznaczania. Poza opisanymi niżej taksonami
kilka innych gatunków można dosyć często znaleźć w czasie badań terenowych. Między innymi
głównie w lasach liściastych, rośnie pawężnica
łuseczkowata Peltigera praetextata, z charakterystycznymi łuseczkowatymi izidiami, szczególnie licznie rozmieszczonymi wzdłuż spękań plechy. Wszystkie gatunki z tego rodzaju podlegają
ochronie ścisłej.
P. canina (L.) Willd., pawężnica psia [CH,
VU]. Plecha nawet do 20 cm śr., zwykle jasnoszara, czasem ciemniejsza. Odcinki szerokie,
o łatkach zaokrąglonych, na brzegach pilśniowane (pod lupą widoczne są splątane, pojedyncze nitkowate strzępki grzyba), powyginane, ale
454_12 Porosty.indd 156
nie karbowane, miękkie. Dolna strona z nieregularnie rozgałęzionymi chwytnikami. Owocniki (apotecja) koliste, na końcach odcinków,
o brunatnych tarczkach.
Na ziemi na obrzeżach lasów i w zbiorowiskach
nieleśnych. Gatunek dość częsty w całej Polsce.
P. didactyla (With.) Laundon [P. spuria
(Ach.) DC.], pawężnica drobna (ryc. 92) [CH].
Plecha mała, zwykle do 2–3 cm dł., przeważnie
złożona z pojedynczych odcinków tworzących
murawki, rzadko rozetkowata, dwupostaciowa.
Odcinki bez owocników są drobne (zwykle do
1 cm dł.), muszelkowate i na ich powierzchni
występują koliste, szare soralia. Odcinki z owocnikami (apotecja) są na zakończeniach wydłużone, o powierzchni pilśniowatej, bez soraliów;
na ich końcach osadzone są drobne, wydłużone
owocniki o brunatnych tarczkach.
Na piaszczystej glebie w miejscach otwartych, szczególnie licznie w zbiorowiskach inicjalnych na skarpach przydrożnych, nasypach
kolejowych, w starych żwirowniach itp. Porost
pospolity w całym kraju, ale czasem – ze względu
na niewielkie wymiary – może być przeoczany.
2013-01-22 13:23:31
157
gach lub wzdłuż spękań zwykle wykształcają
się bardzo liczne łuseczkowate izidia, wyraźnie
widoczne nawet bez lupy. Dolna strona z ciem-
Ryc. 92. Pawężnica drobna Peltigera didactyla; forma
z soraliami, które widać w postaci białawych plam
na muszelkowatych odcinkach plechy
P. praetextata (Flörke ex Sommerf.)
Zopf, pawężnica łuseczkowata (ryc. 9, 93)
[CH, VU] – Plecha zwykle rozetkowata, do 20
cm śr., podzielona na odcinki do 2 cm szer.,
dość sztywna, nie pilśniowata, gładka, czasem
błyszcząca. Na jej górnej powierzchni, na brze-
454_12 Porosty.indd 157
Ryc. 93. Pawężnica łuseczkowata Peltigera praetextata
z widocznymi gęstymi skupieniami ciemnych izydiów
2013-01-22 13:23:31
158
nobrązowymi żyłkami. Owocniki często spotykane, koliste, na końcach odcinków, o brunatnych tarczkach.
Na ziemi i na mszakach, czasami na korze
drzew. Gatunek charakterystyczny dla żyznych
lasów liściastych (głównie grądów i buczyn),
gdzie często rośnie na mszakach u nasady pni
drzew lub w ich dolnych partiach, a także na
omszałych kłodach i pniakach. W górach występuje również na zacienionych, omszonych
skałach i głazach. Gatunek dość rzadki w całym
kraju.
P. rufescens (Weis.) Humb., pawężnica
rudawa (ryc. 29, 94) [CH]. Plecha zwykle duża,
do 10 cm śr. lub większa, rozetkowata, rzadziej
nieregularna, szarobrunatna, odcinki na brzegach wzniesione i silnie karbowane (kędzierzawe), sztywne, na obrzeżu pilśniowate. Owocniki na końcach odcinków, częste, o brunatnych
tarczkach.
Na piaszczystej ziemi w zbiorowiskach nieleśnych, często występuje masowo w mało zwartych i jednocześnie, suchych murawach. Gatunek pospolity w całej Polsce.
454_12 Porosty.indd 158
Ryc. 94. Pawężnica rudawa Peltigera rufescens
o charakterystycznie mocno karbowanych brzegach plechy
Pertusaria – otwornica
Porosty skorupiaste, rosnące na korze drzew
lub na skałach. Rodzaj bardzo zróżnicowany;
w Polsce znaleziono prawie 40 gatunków, z których większość to epifity, czasem przechodzące
na murszejące drewno. Oprócz opisanych poniżej pozostałe taksony są rzadkie lub bardzo
2013-01-22 13:23:33
159
rzadkie, a niektóre należą do gatunków ginących i silnie zagrożonych.
P. albescens (Huds.) Choisy et Werner [P. discoidea (Pers.) Malme, P. globulifera (Turner)
Massal.], otwornica zwyczajna (ryc. 95). Plecha
o zmiennej grubości, jasnoszara lub ciemniejsza, na
obwodzie często z jasnym obrzeżeniem, z wyraźnie
odgraniczonymi soraliami lub soralia nieregularne,
Ryc. 95. Otwornica zwyczajna Pertusaria albescens
454_12 Porosty.indd 159
czasem prawie cała plecha jest w postaci masy sorediów, P-, K-, C-. Owocniki wyjątkowo spotykane.
Na korze drzew liściastych (szczególnie starych brzóz) w lasach i rosnących pojedynczo.
Gatunek częsty w całym kraju.
P. amara (Ach.) Nyl., otwornica gorzka (ryc. 19, 96). Plecha zwykle gruba, tylko
u młodych okazów cienka, szara (w różnych odcieniach), z soraliami, o wyjątkowo gorzkim smaku
(nie jest trująca ani szkodliwa, można spróbować).
Soralia liczne, zwykle odgraniczone od siebie, czasem wypukłe, białawe, P- lub P+ czerwone, K-,
C-. Owocniki wykształcają się wyjątkowo.
Na korze drzew liściastych, rzadko na murszejącym drewnie, wyjątkowo na korze drzew
iglastych, zarówno w lasach, jak i poza nimi.
Porost pospolity w całej Polsce.
P. coccodes (Ach.) Nyl. [P. phymatodes
(Ach.) Erichsen], otwornica szkarłatna [NT].
Plecha zwykle cienka, gładka, szara (w różnych
odcieniach), bez soraliów lub z niewielkimi białawymi soraliami, z izidiami w postaci drobnych
ziarenek (var. coccodes) lub cylindrycznymi, pojedynczymi albo rozgałęzionymi (var. phymato-
2013-01-22 13:23:34
160
Ryc. 96. Otwornica gorzka Pertusaria amara; białe
soredia są wyjątkowo gorzkie
454_12 Porosty.indd 160
des), P+ pomarańczowa, K+ żółtoczerwona, C-.
Owocniki spotyka się bardzo rzadko.
Na korze drzew liściastych (głównie buków,
grabów i dębów) w lasach oraz rosnących pojedynczo, np. przy drogach, czasem na murszejącym drewnie. Gatunek częsty w Polsce.
P. flavida (DC.) Laundon, otwornica żółtawa [EN]. Plecha cienka, żółtawa (w różnych
odcieniach), z bardzo drobnymi kulistymi izidiami oraz z małymi żółtawymi soraliami. P-, K-, C+
pomarańczowa. Owocniki spotykane wyjątkowo.
Na korze drzew liściastych, szczególnie częsta na bukach i dębach w lasach, wyjątkowo
poza zbiorowiskami leśnymi. Gatunek ginący,
rzadki w Polsce, tylko na Pomorzu jeszcze miejscami dosyć częsty.
P. hemisphaerica (Flk.) Erichsen, otwornica półkulista (ryc. 97) [VU]. Plecha zwykle
gruba, pomarszczona, jasnoszara lub biaława,
rzadko ciemniejsza, na obwodzie ze srebrzystobiałym brzeżkiem, bez izidiów, z soraliami. Soralia drobne, koliste, zwykle wypukłe, białawe,
u okazów rosnących w cieniu czasem zielonkawe, P-, K-, C+ czerwona.
2013-01-22 13:23:35
161
Ryc. 97. Otwornica półkulista Pertusaria hemisphaerica
z bladożółtawymi, półkolistymi soraliami
Na korze starych drzew liściastych, zwłaszcza
na bukach, dębach, lipach i grabach, w dobrze
zachowanych ekosystemach leśnych, rzadko na
drzewach przydrożnych, wyjątkowo na skałach.
Gatunek ginący, jeszcze niedawno dosyć częsty
i licznie rosnący, teraz rzadki w całym kraju. Bardzo wrażliwy na zanieczyszczenia powietrza.
454_12 Porosty.indd 161
Ryc. 98. Otwornica gładka Pertusaria leioplaca wyróżnia
się regularnymi brodawkami, w których znajdują się
owocniki
P. leioplaca DC. in Lam. et DC., otwornica gładka (ryc. 98) [NT]. Plecha bardzo cienka,
biaława, w miejscach zacienionych zielonkawa,
2013-01-22 13:23:36
162
Ryc. 99. Otwornica dziurawa Pertusaria pertusa
z nieforemnymi brodawkami, które zawierają owocniki
bez soraliów i izidiów, zawsze z owocnikami, P+
pomarańczowoczerwona lub P-, K+ żółta, C-.
Owocniki po 1–4 w wypukłych, u nasady posze-
454_12 Porosty.indd 162
rzonych brodawkach, często na szczycie jakby
wgniecionych, otwierające się drobnym otworkiem, który jest widoczny na brodawce jako niewielka czarniawa kropka.
Na korze drzew liściastych w cienistych lasach w miejscach o dużej wilgotności powietrza,
szczególnie licznie na korze buków, grabów,
leszczyn i młodych egzemplarzach drzew innych gatunków, które mają gładką korę. Gatunek częsty w całej Polsce.
P. pertusa (L.) Tuck., otwornica dziurawa (ryc. 99) [VU]. Plecha gruba, gładka lub pomarszczona, szara (w różnych odcieniach), bez
soraliów i izidiów, P+ pomarańczowoczerwona,
K+ żółta, C-, zawsze z owocnikami. Owocniki
(od jednego do kilkunastu) w brodawkach, które są zwężone u nasady, na szczycie spłaszczone
i wgniecione, z widocznymi czarniawymi punktami. Zarodniki bardzo duże, nawet do ponad
0,2 mm dł., po 2–3 w zarodni (worku).
Na korze drzew liściastych (głównie buków,
dębów i grabów), rzadko iglastych, zarówno
w lasach, jak i poza nimi. Porost dość częsty
w całej Polsce.
2013-01-22 13:23:37
163
Phaeophyscia – orzast
Porosty listkowate. W Polsce występuje dziewięć gatunków, z których tylko dwa opisane
poniżej są pospolite w skali całego kraju, natomiast pozostałe należą do porostów rzadkich.
W większości wcześniejszych prac porosty te zaliczano do rodzaju Physcia.
P. nigricans (Flk.) Moberg [Physcia nigricans
(Flk.) Stiz.], orzast czarniawy. Plecha drobnolistkowata, czasami sprawiająca wrażenie łuseczkowatej, o odcinkach zwykle splątanych i zachodzących na siebie, tworzących nieregularne murawki,
tylko czasem rośnie w postaci drobnej, regularnej,
rozetkowatej plechy, z nielicznymi chwytnikami;
plecha ciemnobrunatna do prawie czarnej. Izidiów
brak, natomiast na końcach i brzegach odcinków
występują gruboziarenkowate, czarniawe, drobne
soredia. Owocniki bardzo rzadko spotykane, do
1 mm śr., o czerwonobrunatnych tarczkach.
Na skałach wapiennych oraz – szczególnie
licznie – na betonie, rzadziej na korze drzew
liściastych, głównie na topolach i wierzbach.
Gatunek pospolity w całym kraju, pyłolubny
i azotolubny, odporny na zanieczyszczenia.
454_12 Porosty.indd 163
Ryc. 100. Orzast kolisty Phaeophyscia orbicularis;
ciemne soralia są dobrze widoczne na plesze
P. orbicularis (Necker) Moberg [Physcia
orbicularis (Necker) Poetsch], orzast kolisty
(ryc. 37, 100). Plecha listkowata, tworząca nie-
2013-01-22 13:23:38
164
wielkie (do 3 cm śr.) rozetki, o wąskich odcinkach, ciemna, od szarozielonkawej do prawie
czarnej, przymocowana do podłoża licznymi
chwytnikami, bez izidiów, z soraliami. Owocniki dosyć częste, o brunatnych lub czarnych
tarczkach.
Na korze drzew liściastych – w warunkach
naturalnych szczególnie osik i wierzb, a na siedliskach antropogenicznych – różnych gatunków o korze pokrytej pyłem. Rośnie także często
na skałach wapiennych oraz na betonie (tutaj
szczególnie licznie). Porost odporny na zanieczyszczenia, pyłolubny i azotolubny, pospolity
w całej Polsce.
Phlyctis – rozsypek
Porosty skorupiaste, w Polsce reprezentowane przez dwa gatunki nadrzewne, z których P. argena jest pospolity w całym kraju,
natomiast rozsypek gładki P. agelaea [EN] jest
porostem rzadkim, prawdopodobnie ginącym
w naszym kraju, który charakteryzuje się obecnością drobnych, ograniczonych, punktowatych
454_12 Porosty.indd 164
Ryc. 101. Rozsypek srebrzysty Phlyctis argena; dwie
młode plechy, w środku których dopiero powstają soralia
soraliów, zawsze tworzących się na powierzchni
ukrytych pod nimi owocników (jest to gatunek
rosnący głównie w dobrze zachowanych ekosystemach lasów liściastych).
P. argena (Ach.) Flotow, rozsypek srebrzysty (ryc. 19, 101). Plecha cienka, szara
(w różnych odcieniach), z soraliami, P+ poma-
2013-01-22 13:23:39
165
rańczowoczerwona, K+ czerwona, C-. Soralia
u młodych okazów drobne, ograniczone,
a u starszych zwykle zlewają się z sobą i często
pokrywają większą część plechy.
Na korze drzew liściastych, rzadziej iglastych,
wyjątkowo na murszejącym drewnie, zarówno
w lasach, jak i poza nimi. Gatunek pospolity
w całym kraju; często występuje masowo, pokrywając znaczne powierzchnie na pniach drzew.
Physcia – obrost
Porosty o plechach listkowatych, dość dużych lub bardzo drobnych, a w tym ostatnim
przypadku czasem prawie łuseczkowatych.
W Polsce znaleziono dziewięć gatunków, które
rosną na korze drzew lub na podłożu skalnym
(naturalnym bądź sztucznym); trzy spośród
nich opisane poniżej są pospolite w całym kraju.
Są to porosty azotolubne i pyłolubne, o wysokim
stopniu odporności na zanieczyszczenia, stąd
powszechnie występują na siedliskach zmienionych przez człowieka, np. na drzewach przydrożnych i owocowych oraz na betonie.
454_12 Porosty.indd 165
P. adscendens (Fr.) Olivier, obrost wzniesiony (ryc. 102). Plecha szara, w postaci drobnych
(do 1 cm dł.) odcinków, na końcach rozszerzonych,
Ryc. 102. Obrost wzniesiony Physcia adscendens;
dobrze widoczne są hełmikowato sklepione końce
drobnych odcinków plechy
2013-01-22 13:23:40
166
wzniesionych i hełmikowato uwypuklonych,
u dołu uwypukleń z białawymi soraliami, na brzegach z licznymi długimi rzęskami. Kora K+ żółta,
miąższ K-. Odcinki zwykle liczne, tworzące murawkowate skupienia. Owocniki dosyć rzadkie,
o bardzo ciemnych tarczkach, często niebieskawo
przyprószonych. Uwaga! W miejscach o dużym
zanieczyszczeniu powietrza rzęski i hełmikowate
końce odcinków często ulegają zniszczeniu i wtedy trudno odróżnić obrost wzniesiony od również
uszkodzonych okazów obrostu drobnego P. tenella
(porównaj opis poniżej).
Na korze drzew liściastych pojedynczo rosnących, głównie przydrożnych, równie często
na betonie w miejscach dobrze oświetlonych
oraz na skałach wapiennych, rzadziej na murszejącym drewnie. Porost odporny na zanieczyszczenia, pospolity w całym kraju.
P. stellaris (L.) Nyl., obrost gwiazdkowaty (ryc. 13, 103). Plecha listkowata, tworząca regularne rozetki do 7–8 cm śr., podzielona
na wąskie odcinki, jasnoszara. Kora K+ żółta,
miąższ K-. Dolna strona jasna, z równie jasnymi
chwytnikami. Owocniki prawie zawsze obecne,
454_12 Porosty.indd 166
Ryc. 103. Obrost gwiazdkowaty Physcia stellaris zawsze
wytwarza apotecja; na zdjęciu w towarzystwie złotorostu
wieloowocnikowego Xanthoria polycarpa
duże (do 5 mm śr.), o tarczkach czarniawych,
zwykle niebieskawo przyprószonych.
Na drzewach liściastych o bogatej w związki
mineralne korze, zwłaszcza rosnących pojedynczo, szczególnie na topolach, wierzbach i klonach. Gatunek częsty w całym kraju.
2013-01-22 13:23:41
167
P. tenella (Scop.) DC. in Lam. et DC., obrost drobny (ryc. 25, 104). Plecha drobnolistkowata, niekiedy sprawiająca wrażenie łuseczkowatej, czasem tworząca drobne rozetki (do
2 cm śr.), ale częściej w postaci gęstych murawek. Odcinki wąskie i krótkie (do 1 cm dł.),
płaskie, na zakończeniach nieco poszerzone,
Ryc. 104. Obrost drobny Physcia tenella – długie rzęski
wyrastają licznie z płaskich łatek plechy
454_12 Porosty.indd 167
z długimi rzęskami i z soraliami. Kora K+ żółta,
miąższ K-. Owocniki wykształcają się rzadko,
o tarczkach czarniawych, często niebieskawo
przyprószonych.
Na korze drzew liściastych pojedynczo rosnących, głównie przydrożnych, równie często
na betonie w miejscach dobrze oświetlonych
oraz na skałach wapiennych, rzadziej na murszejącym drewnie. Porost odporny na zanieczyszczenia, pospolity w całym kraju. Uwaga!
Można go pomylić z uszkodzonymi okazami
obrosta wzniesionego P. adscendens (porównaj
opis powyżej).
Physconia – soreniec
Porosty listkowate, o zwykle dość dużych
plechach, których odcinki są na końcach białawo lub szaro przyprószone (jakby posypane ziarenkami grubo zmielonej mąki), w większości
epifityczne. Spośród sześciu gatunków znanych
z terenu Polski powszechnie występują trzy niżej opisane. Poza nimi, częściej spotkać można
jedynie soreniec dachówkowaty P. perisidio-
2013-01-22 13:23:43
168
sa [EN], którego łuseczkowate odcinki plechy
ułożone są dachówkowato, tworząc charakterystyczne murawki na korze drzew, zwłaszcza
przydrożnych i pojedynczo rosnących. Do niedawna porosty te zaliczano do rodzaju Physcia.
P. distorta (With.) Laundon [Physcia pulverulenta (Schreber) Hampe], soreniec opylony
[EN]. Plecha zwykle duża, bardzo zmienna, rozetkowata lub nieregularna, szara (w różnych
odcieniach), czasem brunatniejąca, P-, K-, C-.
Odcinki wąskie (do 2 mm szer.), na zakończeniach białawo przyprószone, bez izidiów i soraliów, czasem z brodawkami. Dolna strona plechy
czarna, tylko na obwodzie jaśniejsza, chwytniki
ciemne, z licznymi bocznymi wyrostkami (tzw.
szczoteczkowate). Owocniki często spotykane,
o tarczkach czarniawych, czasem białawo przyprószonych.
Na korze drzew liściastych w miejscach widnych, szczególnie często na drzewach przydrożnych. Porost dość częsty w całej Polsce.
P. enteroxantha (Nyl.) Poelt (Physcia enteroxantha Nyl.), soreniec żółtawy. Plecha zwykle rozetkowata, do 5–6 cm śr., brunatna (w róż-
454_12 Porosty.indd 168
nych odcieniach), na zakończeniach odcinków
białawo przyprószona, bez izidiów, z soraliami.
Kora P-, K-, C-, miąższ K+ żółty. Dolna strona
plechy czarna, tylko na obwodzie jaśniejsza,
z szczoteczkowatymi chwytnikami. Soralia wydłużone, na brzegach odcinków, z ziarenkowatymi żółtawymi lub jasnobrązowymi sorediami.
Na drzewach liściastych o korze bogatej
w związki mineralne, zwłaszcza na przydrożnych i pojedynczo rosnących. Porost pospolity
w całym kraju.
P. grisea (Lam.) Poelt [Physcia grisea
(Lam.) Lettau], soreniec popielaty. Plecha rozetkowata lub nieregularna, do 6–7 cm śr., szara
(w różnych odcieniach) do brunatnej, o odcinkach na końcach białawo przyprószonych. Kora
i miąższ P-, K-, C-. Izidiów brak, soralia wydłużone na brzegach odcinków, z szarymi, ziarenkowatymi sorediami, które czasem pokrywają
prawie całą plechę. Dolna strona plechy biaława
lub jasnobrunatna, z jasnymi, pojedynczymi lub
widełkowato rozgałęzionymi chwytnikami.
Na drzewach liściastych, których kora jest
bogata w związki mineralne; zwłaszcza na drze-
2013-01-22 13:23:43
169
wach przydrożnych i pojedynczo rosnących. Porost często występujacy w całym kraju.
Placynthiella – ziarniak
P. sp., ziarniak (ryc. 28). Porosty o plechach
skorupiastych, zwykle zbudowanych z drobnych ziarenek lub brodawek koloru brunatnego
(w różnych odcieniach). Owocniki z reguły występują; są nimi drobne apotecja z brzeżkiem,
o ciemnych, często czarniawych tarczkach.
Wszystkie cztery gatunki znane z terenu
Polski [ziarniak humusowy P. uliginosa (= Lecidea humosa), ziarniak próchnicowy P. oligotropha (= Lecidea uliginosa), ziarniak malutki
P. dasaea oraz ziarniak drobny P. icmalea] są
porostami pospolitymi, chociaż ze względu na
brunatną barwę plech często są brane za humus
lub rozkładające się drewno i przeoczane. Ziarniaki rosną na ziemi i drewnie, rzadziej spotkać
je można na korze drzew (szczególnie w dolnych
partiach pni). Masowo występują na porębach
w borach sosnowych, na których często w 3–4
lata po zrębie opanowują znaczne powierzchnie
454_12 Porosty.indd 169
gleby, ale potem szybko ustępują przed znacznie
silniejszymi konkurencyjnie roślinami naczyniowymi, mchami i dużymi porostami krzaczkowatymi. Również w pierwszych etapach rozkładu drewna w warunkach niewielkiej wilgotności
powietrza i podłoża, gatunki z tego rodzaju
szybko pokrywają murszejące powierzchnie.
Platismatia – płucnik
P. glauca (L.) W. Culb. et C. Culb. [Cetraria glauca (L.) Ach.], płucnik modry (ryc.
105) [CH, VU]. Jedyny gatunek z tego rodzaju
w Polsce, o plesze listkowatej, zwykle dość dużej, szarej, o odcieniu zielonkawym lub niebieskawym. Odcinki plechy dosyć szerokie, mocno
odstające od podłoża, na brzegach zwykle silnie
karbowane, z izidiami i sorediami. Dolna strona na obwodzie jasna, czasem prawie biała, ku
środkowi ciemniejąca do czarnej, z pojedynczymi chwytnikami. Kora K+ żółta, miąższ P-, K-,
C-. Owocniki apotecja, spotykane są wyjątkowo.
Płucnik modry jest porostem epifitycznym,
chociaż można go też znaleźć na drewnie, a na-
2013-01-22 13:23:43
170
wet na skałach oraz na piasku wydm nadmorskich. Rośnie zarówno na drzewach liściastych,
jak i na iglastych, szczególnie licznie w miejscach widnych, o względnie dużej wilgotności
powietrza. Występuje w całej Polsce, ale w wielu
regionach ginie, ponieważ jest wrażliwy na zanieczyszczenia. Gatunek objęty ścisłą ochroną
prawną.
Ryc. 105. Płucnik modry Platismatia glauca; łatki plechy
zawsze odstają od podłoża, ukazując dolną stronę
w kolorze brązowym
454_12 Porosty.indd 170
Pleurosticta – wabnica
P. acetabulum (Necker) Elix et Lumbsch
[Melanelia acetabulum (Necker) Essl., Parmelia
acetabulum (Necker) Duby], wabnica kielichowata (ryc. 13, 106) [CH, EN]. Jedyny gatunek
z tego rodzaju występujący w Polsce. Porost nadrzewny, o plesze listkowatej, zwykle dużej (nawet
do ponad 20 cm śr.), o szerokich odcinkach koloru
niebieskawozielonego lub zielonkawobrunatnego,
w stanie wilgotnym ciemnooliwkowozielona. Często plecha jest na górnej stronie pomarszczona,
zwłaszcza u okazów degenerujących, rosnących
w niekorzystnych warunkach siedliskowych. Soraliów i izidiów brak. Miąższ P+ pomarańczowy,
2013-01-22 13:23:43
171
Wabnica kielichowata powszechnie występowała w całym kraju, głównie na drzewach liściastych przydrożnych i samotnie rosnących. Obecnie jest częsta tylko w północnej części Polski, ale
i tutaj jest zagrożona w wyniku wzrostu zanieczyszczenia powietrza, a także niszczenia odpowiadających jej siedlisk (m.in. wycinanie drzew
przydrożnych). Podlega ścisłej ochronie prawnej.
Ryc. 106. Wabnica kielichowata Pleurosticta
acetabulum; jej wielkie plechy są prawie zawsze pokryte
licznymi i dużymi apotecjami
K+ czerwony. Plecha przytwierdzona do podłoża licznymi chwytnikami, które nie dochodzą
do brzegu, zostawiając wolny pas na obwodzie.
Owocniki apotecja o brunatnych tarczkach, zawsze obecne u okazów normalnie wykształconych, często mają powyżej 1 cm śr.
454_12 Porosty.indd 171
Porina – przewiertnica
Porosty skorupiaste o cienkiej plesze, nadrzewne lub naskalne. Owocniki peritecja,
zwykle liczne, drobne, do 0,5 mm śr. Zarodniki wielokomórkowe, wydłużone. Spośród ok.
10 gatunków u nas stwierdzonych, licznie
w całej Polsce rośnie tylko P. aenea; pozostałe
występują rzadko lub bardzo rzadko i głównie
w górach.
P. aenea (Wallr.) A. Zahlbr. [P. carpinea
(Pers. ex Ach.) A. Zahlbr.], przewiertnica grabowa (ryc. 107). Plecha cienka, gładka, ciemnobrunatna lub brunatnoczarna,
rzadko jaśniejsza, oliwkowozielona, z liczny-
2013-01-22 13:23:44
172
Na drzewach liściastych o gładkiej korze,
szczególnie licznie na grabach, leszczynach,
młodych jesionach i jarzębinach, w zacienionych i wilgotnych lasach. Porost dosyć odporny na zanieczyszczenia, częsty w całym kraju,
w niektórych regionach (np. na północy Polski)
pospolity.
Ryc. 107. Przewiertnica grabowa Porina aenea; wyróżniają
ją drobne, czarne peritecja na brunatnej plesze
mi, drobnymi (do 0,2 mm średnicy), czarnymi
peritecjami. Zarodniki wąskie, wrzecionowate, czerokomórkowe.
454_12 Porosty.indd 172
Pseudevernia – mąklik
P. furfuracea (L.) Zopf [Parmelia furfuracea (L.) Ach.], mąklik otrębiasty (ryc. 10, 108)
[CH]. Jedyny gatunek z tego rodzaju w Polsce,
o plesze listkowato-krzaczkowatej lub wyłącznie krzaczkowatej. Odcinki od bardzo wąskich
(ok. 1 mm) do szerokich (nawet do 1 cm), rozgałęzione, podwinięte na brzegach do dołu, o barwie popielatej lub szarej (w różnych odcieniach),
z izidiami. Dolna strona plechy o zmiennym kolorze, od białego do czarnego. Kora K+ żółta,
miąższ P–, K–, C– lub C+ czerwony. Owocniki
(apotecja) spotykane bardzo rzadko.
Pospolity porost nadrzewny (szczególnie
na drzewach o kwaśnej korze), czasem rosnący
2013-01-22 13:23:45
173
również na drewnie oraz na podłożu skalnym,
a na wydmach nadmorskich – nawet na piasku.
Gatunek dosyć odporny na zanieczyszczenia,
ale mimo to w niektórych regionach Polski należy do porostów ustępujących.
Ryc. 108. Mąklik otrębiasty Pseudevernia furfuracea;
plechy szare od góry i czarniawe od dołu są zwykle
gęsto pokryte pałeczkowatymi izydiami
454_12 Porosty.indd 173
Ramalina – odnożyca
Porosty krzaczkowate, o odcinkach spłaszczonych, jednakowo zabarwionych z każdej strony
(na przekroju poprzecznym o budowie promienistej). W Polsce występuje 16 gatunków odnożyc,
w większości nadrzewnych, z których tylko niżej
opisane są dosyć częste na całym obszarze kraju.
Wszystkie gatunki są objęte ochroną ścisłą.
R. farinacea (L.) Ach., odnożyca mączysta
(ryc. 10, 109) [CH, VU]. Plecha zwykle do 6–7 cm
dł., czasem dłuższa, białawo- lub szarozielona,
czasem o odcieniu żółtawym, porozgałęziana,
sztywna, P+ pomarańczowa lub P-, K+ pomarańczowa lub K-, C-. Soralia głównie na brzegach
spłaszczonych odcinków, koliste lub wydłużone,
z mączystymi, białawymi sorediami. Owocniki
rzadko spotykane, na brzegach odcinków.
Na korze drzew liściastych w lasach (szczególnie na dębach) oraz rosnących pojedynczo,
zwłaszcza na drzewach przydrożnych. Gatunek
jeszcze niedawno pospolity w całym kraju, obecnie coraz rzadszy.
R. fastigiata (Liljebl.) Ach., odnożyca
kępkowa (ryc. 110) [CH, EN]. Plecha zwykle
2013-01-22 13:23:47
174
Ryc. 110. Odnożyca kępkowa Ramalina fastigiata;
apotecja wykształcają się na końcach odcinków plechy
Ryc. 109. Odnożyca mączysta Ramalina farinacea;
białawe soralia występują zazwyczaj na brzegach
odcinków plechy
454_12 Porosty.indd 174
drobnokrzaczkowata, do 5 cm dł., rzadko większa, szarozielona, P-, K-, C-. Odcinki spłaszczone, rozgałęzione, dołeczkowane, na zakończeniach z owocnikami. Owocniki (apotecja)
do 0,5 cm śr., czasem większe, z brzeżkiem,
o tarczkach jasnobrunatnych, zwykle różowawo
przyprószonych.
2013-01-22 13:23:48
175
Na korze drzew liściastych rosnących pojedynczo, zwłaszcza na drzewach przydrożnych.
Gatunek jeszcze niedawno pospolity w całym
kraju, obecnie coraz rzadszy, w niektórych regionach zanikający.
R. fraxinea (L.) Ach., odnożyca jesionowa (ryc. 111) [CH, EN]. Plecha duża, nawet
do 30 cm dł., chociaż obecnie rzadko spotyka
się okazy, które mają powyżej 15 cm, P-, K-, C-.
Odcinki sztywne, szarozielone, czasem o odcieniu oliwkowym, rozgałęzione, spłaszczone,
pomarszczone lub dołeczkowane, z białawymi
szczelinkami (pseudocyfelami). Soraliów i izidiów brak. Owocniki prawie zawsze wykształcone, na brzegach lub na płaskiej stronie odcinków, duże (do 1 cm śr.), zwykle bez brzeżka,
o cielistych tarczkach.
Na korze drzew liściastych rosnących pojedynczo, zwłaszcza na drzewach przydrożnych.
Gatunek jeszcze niedawno pospolity w całym
kraju, obecnie coraz rzadszy, w niektórych regionach zanikający.
R. pollinaria (Westr.) Ach., odnożyca
opylona [CH, VU]. Plecha do 5–6 cm dł., zie-
454_12 Porosty.indd 175
Ryc. 111. Odnożyca jesionowa Ramalina fraxinea;
apotecja tworzą się na bocznych powierzchniach
odcinków plechy
lonawa (w różnych odcieniach), obficie porozgałęziana, P-, K-, C-. Odcinki spłaszczone, bez
izidiów, z soraliami na płaskiej stronie oraz na
2013-01-22 13:23:50
176
brzegach, soredia mączyste, białawe. Owocniki
wyjątkowo wykształcone.
Na korze drzew liściastych w lasach oraz
rosnących pojedynczo, zwłaszcza na drzewach
przydrożnych. Gatunek jeszcze niedawno częsty w całym kraju, obecnie coraz rzadszy, w niektórych regionach zanikający.
Scoliciosporum – szadziec
Porosty skorupiaste, o proszkowatej lub gruzełkowatej, zielonej (w różnych odcieniach) plesze.
Owocniki (apotecja) drobne (do 0,5 mm śr.), silnie
wypukłe do półkulistych, z zanikającym brzeżkiem. Zarodniki długie i bardzo wąskie, czasem
igiełkowate, wielokomórkowe. W Polsce znaleziono pięć gatunków, z których tylko niżej opisany
jest pospolity. Na skałach bezwapiennych częsty
jest szadziec skręcony S. umbrinum, o igiełkowatych, robakowato poskręcanych zarodnikach.
S. chlorococcum (Graeve ex Stenham.)
Vězda [Bacidia chlorococca (Graeve ex Stenham.) Lettau], szadziec ciemnozielony.
Plecha gruzełkowata lub proszkowata, często
454_12 Porosty.indd 176
w postaci brudnozielonego nalotu. Owocniki
drobne, do 0,3 mm śr., silnie wypukłe, bez
brzeżka, młode jasnoczerwonobrunatne, starsze czarne, błyszczące. Zarodniki wrzecionowate, 4–8-komórkowe.
Na korze drzew liściastych i iglastych, w lasach i w miejscach otwartych. Porost bardzo odporny na zanieczyszczenia powietrza, pospolity
w całym kraju.
Stereocaulon – chróścik
S. sp., chróścik. Plecha pierwotna skorupiasta, zwykle szybko zanikająca, tylko u niektórych gatunków trwała. Plecha wtórna krzaczkowata, w postaci podecjów pojedynczych lub
(częściej) rozgałęzionych, rosnących prosto do
góry albo pokładających się po podłożu, często
o powierzchni pilśniowanej. Na podecjach liczne brodawki, łuseczki lub wyrostki (fyllokladia),
których kształt jest ważną cechą, braną pod uwagę przy oznaczaniu gatunków.
Naziemne lub naskalne. Spośród 14 gatunków znanych z Polski większość występuje tylko
2013-01-22 13:23:51
177
w górach. Na niżu chróściki rosną w miejscach
piaszczystych i zwykle widnych, w murawach
napiaskowych oraz w prześwietlonych borach
sosnowych, czasem na kamieniach i głazach. Do
najczęściej spotykanych należy bardzo drobny
chróścik karłowaty S. condensatum [CH, VU],
który przeważnie spotkać można w postaci
skorupiastej, szarej, grubobrodawkowanej plechy, zwykle bez podecjów i owocników; podecja
u tego gatunku mają do 1 cm wysokości i są pojedyncze lub skąpo rozgałęzione.
Strangospora – stuziarnka
S. sp. (Biatorella sp.), stuziarnka. Plecha
skorupiasta, bardzo cienka, czasami trudno dostrzegalna, biaława lub szara. Owocniki silnie
wypukłe, bez brzeżka, o czarnych tarczkach,
z bardzo drobnymi, kulistymi zarodnikami,
które występują w workach w dużych ilościach
(ponad 50).
Porosty epifityczne, równie często spotykane
na korze drzew liściastych, jak i iglastych, rzadziej na murszejącym drewnie. Spośród trzech
454_12 Porosty.indd 177
gatunków notowanych z Polski dwa są dosyć
częste, głównie na niżu: stuziarnka sosnowa
S. pinicola i stuziarnka guzkowata S. moriformis. Różnią się one między sobą wysokością
hymenium (czyli warstwy w owocnikach zawierającej worki z zarodnikami) oraz jego barwą;
S. pinicola ma górną warstwę hymenium brunatną, a S. moriformis – oliwkową, zielonawą
lub fioletową.
Thelocarpon – siarczynka
Porosty skorupiaste, które nie wykształcają
plechy lub plecha jest bardzo drobna i trudno
dostrzegalna. Owocniki apotecja u góry stulone (przypominają peritecja), bardzo drobne, do
0,3 mm śr., ale zwykle mniejsze, na wierzchołku zwykle u większości gatunków żółto przyprószone. Zarodniki bardzo drobne, kuliste lub
elipsoidalne, po kilkadziesiąt, a nawet kilkaset
w worku.
Siarczynki rosną na ziemi, skałach oraz na
drewnie, czasami także na plechach innych porostów, np. na pawężnicach Peltigera. W Polsce
2013-01-22 13:23:51
178
stwierdzono występowanie dziewięciu gatunków z tego rodzaju, z których tylko niżej opisany jest pospolity w całym kraju. Dosyć częsta,
zwłaszcza na południu Polski, jest także siarczynka zgrabna T. epibolum, o bardzo małych
(do 0,15 mm śr.) i nieco wydłużonych owocnikach, którą znaleźć można najczęściej na górnej
powierzchni pniaków po ściętych drzewach.
T. laureri (Flotow) Nyl., siarczynka Laurera. Plechy brak, owocniki do 0,3 mm śr.,
kuliste lub półkuliste, zwykle wyraźnie żółto
przyprószone, łatwo dostrzegalne zwłaszcza po
deszczu, kiedy wyglądają jak rozsypane po kamieniu czy drewnie żółtozielonkawe ziarenka.
Na murszejącym drewnie płotów, poręczy,
ławek i pniaków oraz na skałach, głazach i kamieniach. Gatunek pospolity w całej Polsce, rozprzestrzeniający się na siedliskach inicjalnych.
Trapeliopsis – szarek
T. sp., szarek (ryc. 112). Plecha skorupiasta,
cienka, błonkowata lub gruba, brodawkowata,
u większości gatunków z soraliami. Owocniki ko-
454_12 Porosty.indd 178
Ryc. 112. Szarek pogięty Trapeliopsis flexuosa
najczęściej rośnie na drewnie
liste, do 1,5 mm śr., z brzeżkiem trwałym lub zanikającym, o tarczce zwykle ciemnej, często czarnej.
Porosty naziemne lub rosnące na murszejącym drewnie, rzadziej na korze drzew i na skałach. W Polsce stwierdzono siedem gatunków
z tego rodzaju; większość z nich rośnie wyłącznie lub przede wszystkim w górach. Pospolite
2013-01-22 13:23:51
179
w całym kraju są tylko: szarek gruzełkowaty T. granulosa, spotykany głównie na ziemi
i na murszejącym drewnie, oraz szarek pogięty
T. flexuosa, który rośnie na korze drzew i na drewnie. Plechy obu tych gatunków są z soraliami (soredia u T. granulosa są żółto- lub szarobiaławe,
a u T. flexuosa – zielonawe, często o odcieniu niebieskim) oraz barwią się na czerwono od C.
Tuckermannopsis – brązowniczka
Porosty listkowate, o plechach zwykle drobnych, brunatnych, silnie odstających od podłoża,
z nielicznymi chwytnikami. W Polsce znaleziono dwa gatunki. Poza niżej opisanym występuje
także brązowniczka płotowa T. sepincola (ryc.
113) [CH, EN], której ciemnobrunatne, poduszeczkowate plechy z licznymi owocnikami
szczególnie często i obficie rosną na cienkich
gałązkach brzóz lub na murszejącym drewnie.
Oba gatunki są pod ścisłą ochroną.
T. chlorophylla (Willd.) Hale [Cetraria
chlorophylla (Willd.) Vainio], brązowniczka
brzozowa (ryc. 114) [CH, VU]. Plecha drob-
454_12 Porosty.indd 179
Ryc. 113. Brązowniczka płotowa Tuckermannopsis
sepincola zawsze wytwarza liczne apotecja, pod którymi
trudno dostrzec drobnolistkowatą plechę
2013-01-22 13:23:52
180
nolistkowa, rozetkowata lub poduszeczkowata,
zwykle do 3 cm śr., czasem większa, oliwkowobrunatna, jasnobrunatna, rzadziej ciemnobrunatna, na brzegach zwykle kędzierzawa,
z soraliami, niekiedy z izidiami, bez owocników.
Soredia białawe. Dolna strona jasna, pomarszczona, z nielicznymi chwytnikami.
Na korze drzew i na drewnie, na niżu szczególnie często i licznie na brzozach. Gatunek
coraz rzadszy w całym kraju, w niektórych regionach ginący.
Ryc. 114. Brązowniczka brzozowa Tuckermannopsis
chlorophylla – brązowe, błyszczące łatki plechy silnie
odstają od podłoża
454_12 Porosty.indd 180
Usnea – brodaczka
Plecha krzaczkowata, zwisająca lub odstająca od podłoża, złożona z obłych, zwykle rozgałęzionych gałązek. W środku gałązek znajduje się rdzeń (walec osiowy), bardzo elastyczny
i odporny na zerwanie. Z Polski podawano ok.
50 gatunków brodaczek. Są to porosty wyjątkowo wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza,
ginące w całej Europie. Duża część spośród gatunków podawanych z Polski już prawdopodobnie wyginęła, m.in. już od wielu lat nie widziano
2013-01-22 13:23:53
181
w naszym kraju największego porostu świata
(do prawie 10 m dł.) – brodaczki najdłuższej
U. longissima [CH, RE], która rosła w Karpatach, Puszczy Białowieskiej i Puszczy Boreckiej.
Brodaczki, poza opisanymi niżej trzema gatunkami, są bardzo rzadko spotykane. Wszystkie
gatunki są pod ścisłą ochroną.
U. filipendula Stirton [U. dasypoga
(Ach.) Röhl.], brodaczka zwyczajna (ryc. 11,
115) [CH, VU]. Plecha zwisająca, zwykle do
15 cm dł., czasem dłuższa, z zaczernioną nasadą, szarozielona, niekiedy o żółtawym odcieniu. Miąższ P+ pomarańczowy, K+ czerwony,
C-. Główne gałązki pokryte drobnymi brodawkami. Soralia zawsze obecne, niewielkie,
z igiełkowatymi sorediami. Owocniki bardzo
rzadko wykształcone.
Na korze drzew liściastych i iglastych, na
niżu głównie na brzozach, w górach – na świerkach, prawie wyłącznie w większych kompleksach leśnych. Gatunek rzadki w całej Polsce,
tylko w niektórych regionach jeszcze dosyć częsty (np. w Borach Tucholskich, Puszczy Białowieskiej i Puszczy Rominckiej), wszędzie ginący.
454_12 Porosty.indd 181
Ryc. 115. Brodaczka zwyczajna Usnea filipendula ma
kształt wiotkiej, zwisającej brody
2013-01-22 13:23:54
182
Ryc. 117. Brodaczka kędzierzawa Usnea subfloridana
Ryc. 116. Brodaczka kępkowa Usnea hirta
U. hirta (L.) Weber in Mot., brodaczka kępkowa (ryc. 116) [CH, VU]. Plecha krzaczkowata,
odstająca od podłoża, rzadko zwisająca, zwykle do
3–4 cm dł., przyczepiona niezaczernioną nasadą,
szarozielona. Miąższ P+ pomarańczowy lub P-,
454_12 Porosty.indd 182
K+ czerwony lub K–, C–. Gałązki bez brodawek,
dołeczkowane, z drobnymi soraliami. Soredia
igiełkowate. Owocniki spotykane wyjątkowo.
Na korze drzew liściastych i iglastych oraz
na martwym drewnie, w lasach, ale także na
drzewach przydrożnych i pojedynczo rosnących. Porost częsty w całym kraju, miejscami
pospolity.
2013-01-22 13:23:55
183
U. subfloridana Stirton [U. comosa (L.)
Vainio], brodaczka kędzierzawa (ryc. 117)
[CH, EN]. Plecha krzaczkowata, odstająca od
podłoża, zwykle do 5–6 cm dł., z zaczernioną
nasadą, szarozielona. Miąższ P+ żółtopomarańczowy lub P-, K+ żółty lub K-, C-. Główne gałązki pokryte drobnymi brodawkami,
z drobnymi soraliami. Soredia igiełkowate.
Owocniki bardzo rzadkie.
Na korze drzew iglastych i liściastych. Gatunek dość częsty w całym kraju, na niżu głównie
na korze buków i brzóz.
Vulpicida – złotlinka
Porosty listkowate, o niewielkich żółtych lub
żółtozielonych plechach. W Polsce znaleziono
dwa gatunki, ale tylko złotlinka jaskrawa jest
częsta w całym kraju. Złotlinka halna V. tilesii
znana jest jedynie z Tatr.
V. pinastri (Scop.) J.E. Mattsson et Lai [Cetraria pinastri (Scop.) Ach.], złotlinka jaskrawa (ryc. 118) [CH, NT]. Plecha z jaskrawożółtymi soraliami, listkowata, niewielka (u nas do
454_12 Porosty.indd 183
Ryc. 118. Złotlinka jaskrawa Vulpicida pinastri ze złotymi
soraliami na brzegach odcinków
1,5 cm śr., rzadko większa), żółta lub zielonożółta, na dolnej stronie żółtawa, z nielicznymi
chwytnikami. Odcinki na brzegach karbowane,
wyraźnie odstające od podłoża. Miąższ żółty.
Owocniki spotykane wyjątkowo.
2013-01-22 13:23:57
184
Na korze drzew iglastych i liściastych, zwykle u nasady pni oraz na drewnie. Dość częsta
w całym kraju, ale wszędzie występuje nielicznie i w postaci drobnych plech. Porost bardzo
silnie trujący!
Xanthoria – złotorost
Porosty o plechach listkowatych, dużych lub
bardzo drobnych, czasami sprawiających wrażenie łuseczkowatych, zwykle o barwie żółtej
lub pomarańczowej, tylko w miejscach zacienionych zielonkawej. Plecha K+ krwistoczerwona. Owocniki apotecja, u niektórych gatunków
zawsze obecne, o tarczkach barwy plechy lub
ciemniejszych. W Polsce występuje dziewięć gatunków, z których tylko niżej opisane są częste
lub pospolite.
X. candelaria (L.) Arnold, złotorost postrzępiony (ryc. 90). Plecha drobnolistkowata,
czasem prawie łuseczkowata, o odcinkach do
2–3 mm dł., często tworząca gęste murawki, na
brzegach i końcach z ziarenkowatymi, żółtymi
sorediami. Owocniki spotyka się rzadko.
454_12 Porosty.indd 184
Na korze drzew liściastych, rzadko iglastych, czasem na murszejącym drewnie,
w miejscach widnych. Gatunek pospolity
w całym kraju, szczególnie częsty na drzewach
przydrożnych.
X. parietina (L.) Th. Fr., złotorost
ścienny (ryc. 37, 119). Plecha duża, zwykle
rozetkowata, nawet do kilkunastu centymetrów średnicy, dość luźno przylegająca do
podłoża, na górnej powierzchni gładka albo
pomarszczona, ale bez brodawek i pęcherzykowatych uwypukleń, zawsze z owocnikami,
bez soraliów i izidiów.
Na korze drzew liściastych, rzadko iglastych,
na skałach, betonie oraz na murszejącym drewnie, w miejscach otwartych, ale także w widnych
lasach. Gatunek pospolity w całym kraju, często
rosnący masowo. Porost azotolubny.
X. polycarpa (Ehrh.) Rieber, złotorost
wieloowocnikowy (ryc. 25, 103, 120). Plecha
drobnolistkowata, do 1,5 cm śr., zwykle w postaci poduszeczkowatych skupień, o bardzo wąskich i drobnych odcinkach, z licznymi owocnikami, które często zakrywają całą plechę.
2013-01-22 13:23:58
185
Ryc. 119. Złotorost ścienny Xanthoria parietina; apotecja
tej samej barwy co plecha, zwykle liczne
Na korze drzew liściastych, szczególnie licznie na gatunkach o korze bogatej w związki
mineralne (wierzby, topole, klony), rzadziej na
drzewach iglastych i na murszejącym drewnie,
wyjątkowo na skałach. Gatunek pospolity w całej Polsce, często rośnie masowo.
454_12 Porosty.indd 185
Ryc. 120. Złotorost wieloowocnikowy Xanthoria
polycarpa; łatki plechy są niewidoczne spod masy
różnowiekowych apotecjów
2013-01-22 13:23:58
186
6. Tych porostów warto szukać!
W rozdziale 2.4. wspomniano o porostach będących wskaźnikami ekologicznej ciągłości lasu,
czyli reliktami lasów pierwotnych. Są to taksony
wyjątkowo rzadkie i cenne, które świadczą m.in.
o bardzo dobrej kondycji ekosystemu leśnego
i o jego charakterze zbliżonym do lasów naturalnych. Na te gatunki należy zwrócić szczególną uwagę i objąć ochroną. W większości są to
porosty o dużych plechach, łatwo „wpadające
w oczy” i także stosunkowo proste do identyfikacji. O znalezieniu takiego porostu warto powiadomić któregoś z lichenologów (por. rozdz. 7),
ponieważ będzie to również bardzo wartościowa
informacja naukowa.
Poniżej zamieszczono opisy i fotografie tylko
tych gatunków puszczańskich, które charakte-
454_12 Porosty.indd 186
ryzują się dużą swoistością i są stosunkowo łatwe do zauważenia i do rozpoznania (ze względu na to, a także z powodu ich sporadycznego
występowania, nie umieszczono ich w kluczach
do oznaczania). Często tym porostom towarzyszą inne taksony, zaliczane również do reliktów
lasów pierwotnych, ale o plechach drobnych,
skorupiastych i trudnych do odszukania oraz do
oznaczania. Gatunkami, których należy poszukiwać, są:
• nibypłucnik wątpliwy Cetrelia olivetorum,
• chrobotek delikatny Cladonia parasitica,
• mąkla rozłożysta Evernia divaricata,
• mąkla odmienna Evernia mesomorpha,
• przystrumycznik pustułkowy Hypotrachyna
revoluta,
2013-01-22 13:24:01
187
tarczynka dziurkowana Menegazzia terebrata,
pawężnica rozłożysta Peltigera horizontalis,
odnożyca włosowata Ramalina thrausta.
Cetrelia olivetorum (Nyl.) W.L. Culb.
& C.F. Culb [Parmelia cetrarioides (Delise &
Duby) Nyl.], nibypłucnik wątpliwy (ryc.
121). Plecha listkowata, duża lub bardzo duża,
do 20 cm śr., zwykle dosyć mocno odstająca od
podłoża, szara o odcieniu żółtawym lub białawym, w stanie mokrym zielonawa, zawsze
z białymi, mączystymi soraliami na brzegach
odcinków. Na plesze zawsze są białawe plamki
pseudocyfeli. Dolna strona plechy czarna, tylko
na brzegach brunatnawa. Chwytniki nieliczne,
czarne, w środkowej części plechy, na brzegach
wyraźny szeroki pas bez chwytników.
Na korze różnych gatunków drzew liściastych, wyjątkowo na jodłach, rzadko na drewnie i na omszonych skałach, przede wszystkim
w dobrze zachowanych fragmentach lasów liściastych z przestojami.
Cladonia parasitica (Hoffm.) Hoffm.
(C. delicata auct.), chrobotek delikatny. Łuski plechy pierwotnej drobne (do 2 mm dł.),
•
•
•
454_12 Porosty.indd 187
Ryc. 121. Nibypłucnik wątpliwy Cetrelia olivetorum
– widoczne są białawe, tasiemkowate soralia na
wzniesionych brzegach odcinków
trwałe, delikatne, skupione w gęste murawki,
na ich brzegach i na dolnej stronie liczne ziarenkowate soredia, a czasem łuski prawie całkowi-
2013-01-22 13:24:01
188
cie rozpadają się na soredia. Łuski K+ czerwone i P+ czerwone. Podecja również niewielkie,
zwykle do 1 cm wys., proste, rzadziej rozgałęzione, bez kory, pokryte sorediami, barwiące się
od K i P tak samo jak łuski. Owocniki brunatne,
skupione po kilka na podecjach lub bezpośrednio na łuskach.
Przede wszystkim na drewnie murszejących
pniaków (zwłaszcza dębowych), czasem na ziemi, w dobrze zachowanych lasach liściastych.
Porost bardzo rzadki, notowany głównie w południowej części kraju.
Evernia divaricata (L.) Ach. [Letharia
divaricata (L.) Hue], mąkla rozłożysta (ryc.
122). Plecha krzaczkowata, bardzo miękka
i wiotka, zwisająca, zwykle długa (nawet do
30 cm dł.), silnie rozgałęziona, zielonawa w różnych odcieniach. Gałązki spłaszczone, wąskie
(zwykle do 1 mm szer.), pomarszczone lub dołeczkowane, z krótkimi bocznymi gałązeczkami,
bez soraliów i izydiów.
Na korze drzew liściastych i iglastych, wyjątkowo na drewnie lub na skałach. Bardzo rzadka,
spotykana głównie na południu kraju. Przede
454_12 Porosty.indd 188
Ryc. 122. Mąkla rozłożysta Evernia divaricata
wszystkim w dobrze zachowanych ekosystemach
leśnych, ale w Nadleśnictwie Oleśnica znaleziono
ją na ok. 20-letnich modrzewiach posadzonych
w gniazdach w drągowinie sosnowej.
Evernia mesomorpha Nyl., mąkla odmienna. Plecha krzaczkowata, dość krótka (do
10 cm dł.), zwisająca lub odstająca od podłoża,
zielonkawa. Gałązki wąskie (do 2 mm szer.), po-
2013-01-22 13:24:02
189
marszczone lub dołeczkowane, zawsze z licznymi
białawymi sorediami i izidiowymi wyrostkami.
Znajdowana na korze brzóz, dębów i olsz,
a także na jodłach, świerkach i sosnach. Gatunek
rzadki w południowej i wschodniej części kraju.
Hypotrachyna revoluta (Flörke) Hale
(Parmelia revoluta Flörke), przystrumycznik pustułkowy. Plecha listkowata, zwykle
niewielka (do kilku cm szerokości), najczęściej
nieregularna, szara (w różnych odcieniach).
Odcinki plechy gładkie, na końcach zwykle
z szarymi soraliami. Dolna strona plechy czarna,
z licznymi czarnymi chwytnikami.
Na korze drzew liściastych, najczęściej na
olszach i czeremchach, rzadko iglastych, w wilgotnych lasach olsowych lub łęgowych.
Menegazzia terebrata (Hoffm.) Körb.
[Parmelia pertusa (Schrank) Schaer.], tarczynka dziurkowana (ryc. 123). Plecha listkowata,
zwykle regularnie rozetkowata, do 10 cm śr.,
szara (w różnych odcieniach), w miejscach wilgotnych zielonkawa, czasem na końcach odcinków brunatnieje. Odcinki plechy ściśle przylegają do podłoża i do siebie. Na ich górnej stronie
454_12 Porosty.indd 189
Ryc. 123. Tarczynka dziurkowana Menegazzia
terebrata; na plesze widoczne są otworki oraz wypukłe
białawe soralia
widoczne są, zwykle liczne, charakterystyczne
okrągłe lub wydłużone otworki. Dolna strona
plechy czarna, tylko na obwodzie brunatniejąca,
2013-01-22 13:24:02
190
bez chwytników. Soralia zwykle obecne, wypukłe, białawe.
Na korze drzew liściastych i iglastych, rzadziej na innych podłożach (drewno, skały), w dobrze zachowanych zbiorowiskach leśnych. Podawana z różnych regionów, ale obecnie najczęściej
znajdowana w południowej i wschodniej Polsce
(Bieszczady, Puszcza Białowieska i Knyszyńska).
Peltigera horizontalis (Huds.) Baumg.,
pawężnica rozłożysta. Plecha listkowata,
duża (o średnicy do 10 cm lub większej), szara
(w różnych odcieniach). Odcinki plechy dosyć
szerokie (do 2 cm), gładkie, lekko błyszczące,
na końcach z owocnikami. Dolna strona plechy
biaława lub brunatniejąca, z szerokimi brunatnymi żyłkami, które w środku plechy zlewają się
ze sobą. Owocniki tarczkowate, koliste, do 5–
10 mm śr., o brunatnych tarczkach.
454_12 Porosty.indd 190
Na glebie lub na mszakach pokrywających
nasady pni drzew (głównie liściastych). Podawana z różnych części kraju, ale najczęściej notowana w lasach liściastych na południu Polski,
w niższych położeniach gór.
Ramalina thrausta (Ach.) Nyl. [R. crinalis
(Ach.) Gyeln.], odnożyca włosowata. Plecha
nitkowata, długa (do 30 cm), wiotka, zwisająca,
bardzo krucha, białawo- lub szarozielonawa, wielokrotnie widełkowato porozgałęziana; łatwa do pomylenia z gatunkiem z rodzaju brodaczka Usnea.
Gałązki do 1 mm grubości, na przekroju okrągłe
lub spłaszczone, na zakończeniach włosowato cienkie, z licznymi drobnymi soraliami na końcach.
Na korze drzew liściastych i iglastych,
w dobrze zachowanych zbiorowiskach leśnych.
Gatunek wyjątkowo rzadki, znany z Puszczy
Białowieskiej, Lubelszczyzny i gór.
2013-01-22 13:24:04
191
7. Kto może pomóc w oznaczaniu porostów?
W Polsce pracuje liczna grupa dobrych specjalistów od porostów. Są to pracownicy naukowi
wyższych uczelni lub Instytutu Botaniki Polskiej
Akademii Nauk. Po pomoc można udać się do:
Białegostoku:
• Zakład Botaniki, Uniwersytet w Białymstoku
(dr Anna Matwiejuk, dr Katarzyna Kolanko);
Gdańska:
• Katedra Taksonomii i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdański (dr hab. Martin Kukwa);
• Trójmiejski Park Krajobrazowy w Gdańsku
(dr Agnieszka Kowalewska);
Gorzowa Wielkopolskiego:
• Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej
w Gorzowie Wlkp. (prof. dr hab. Ludwik Lipnicki, dr Piotr Grochowski);
454_12 Porosty.indd 191
Kielc:
• Zakład Botaniki, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach (prof. dr hab. Stanisław Cieśliński, dr Anna Łubek);
• Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, Uniwersytet Jana Kochanowskiego
w Kielcach (dr Małgorzata Jóźwiak);
Krakowa:
• Instytut Botaniki im. Władysława Szafera
Polskiej Akademii Nauk (prof. dr hab. Lucyna Śliwa, dr Beata Krzewicka, dr Adam Flakus, dr Karina Wilk);
• Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloński
(prof. dr hab. Maria Olech, dr Piotr Osyczka,
dr Michał Węgrzyn);
• Katedra Botaniki, Uniwersytet Pedagogiczny
2013-01-22 13:24:04
192
(prof. dr hab. Urszula Bielczyk, dr Laura Betleja, dr Robert Kościelniak);
Lublina:
• Zakład Botaniki i Mykologii, Uniwersytet
im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (dr
Hanna Wójciak);
Łodzi:
• Zakład Mikologii, Wydział Biologii i Ochrony
Środowiska, Uniwersytet Łódzki (prof. dr hab.
Krystyna Czyżewska, dr Mariusz Hachułka);
Olsztyna:
• Katedra Botaniki, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski (dr Anna Zalewska);
• Zakład Mikologii, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski (dr Dariusz Kubiak);
Opola:
• Samodzielna Katedra Biosystematyki, Uniwersytet Opolski (dr Grzegorz Leśniański);
Poznania:
• Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska
w Poznaniu (dr Daria Zarabska);
Rzeszowa:
• Katedra Agroekologii i Architektury Krajo-
454_12 Porosty.indd 192
brazu, Uniwersytet Rzeszowski (prof. dr hab.
Paweł Czarnota);
Siedlec:
• Instytut Biologii, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny w Siedlcach (dr Beata Jastrzębska);
Szczecina:
• Katedra Ekologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Szczeciński (dr Anetta Wieczorek);
Torunia:
• Zakład Taksonomii i Geografii Roślin, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu
(dr Edyta Adamska);
Warszawy:
• Zakład Molekularnej Fizjologii Roślin, Uniwersytet Warszawski (mgr Piotr Zaniewski);
Wrocławia:
• Katedra Bioróżnorodności i Ochrony Szaty
Roślinnej, Uniwersytet Wrocławski (prof. dr
hab. Wiesław Fałtynowicz, dr Maria Kossowska);
• Katedra Botaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy (dr Katarzyna Szczepańska).
2013-01-22 13:24:04
193
8. Piśmiennictwo
AHMADJIAN V., 1993, The lichen symbiosis, John
Wiley & Sons, New York.
BARKMAN J. J., 1969, Phytosociology and ecology
of cryptogamic epiphytes, Van Gorcum and
Comp. N.V., Assen, 628 ss.
BYSTREK J., 1997, Porosty Roztocza, [w:] Michalczyk Z. (red.), Kompleksowe badania
środowiska przyrodniczego Roztocza, Wyd.
UMCS, Lublin, s. 26–32.
CIEŚLIŃSKI S., 2003, Atlas rozmieszczenia porostów (Lichenes) w Polsce Północno-Wschodniej, Phytocoenosis, 15(N.S.), Suppl. Cartogr. Geobot. 15, s. 1–426.
CIEŚLIŃSKI S., 2008, Znaczenie ochrony rezerwatowej dla zachowania bioty porostów (Ascomycota lichenisati) w Puszczy Kozienickiej,
454_12 Porosty.indd 193
Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 10.3, s. 99–109.
CIEŚLIŃSKI S., CZYŻEWSKA K., 1992, Problemy zagrożenia porostów w Polsce, Wiadomości Botaniczne 36,1–2, s. 5–17.
CIEŚLIŃSKI S., CZYŻEWSKA K., FABISZEWSKI J., 2003,
Czerwona lista porostów wymarłych i zagrożonych w Polsce, Monographiae Botanicae
91, s. 13–49.
CZARNOTA, P. 2007, The lichen genus Micarea Fr.
(Lecanorales, Ascomycota) in Poland, Polish
Bot. Stud. 23, s. 1–199.
CZYŻEWSKA K. (red.) 2003, Zagrożenie i ochrona porostów, Monographiae Botanicae 91, s. 5–249.
CZYŻEWSKA K., CIEŚLIŃSKI S. 2003, Porosty –
wskaźniki niżowych lasów puszczańskich
2013-01-22 13:24:04
194
w Polsce, [w:] Czyżewska K. (red.), Zagrożenie i ochrona porostów, Monographiae Botanicae 91, s. 223–239.
DANIELEWICZ W., PAWLACZYK P. 2004, Śródlądowy
bór chrobotkowi, [w:] Herbich J. (red.), Lasy
i bory. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – poradnik metodyczny,
Ministerstwo Środowiska, Warszawa, 5,
s. 289–296.
FAŁTYNOWICZ W., 1986, The dynamics and role of
lichens in a managed Cladonia-Scotch pine
forest (Cladonio-Pinetum), Monogr. Bot. 69,
s. 3–96.
FAŁTYNOWICZ W., 1992, The lichens of Western Pomerania – an ecogeographical study, Polish
Bot. Studies 4, s. 1–183.
FAŁTYNOWICZ W., 1995, Wykorzystanie porostów
do oceny zanieczyszczenia powietrza. Zasady,
metody, klucze do oznaczania wybranych gatunków, Wyd. Fundacja Centrum Edukacji
Ekologicznej Wsi, Krosno, s. 141.
FAŁTYNOWICZ W., 1997, Zagrożenia porostów
i problemy ich ochrony, Przegląd Przyrodniczy 8.3, s. 35–46.
454_12 Porosty.indd 194
FAŁTYNOWICZ W., 2001, Ocena stopnia zanieczyszczenia powietrza w Starogardzie Gdańskim
przy wykorzystaniu porostów jako wskaźników biologicznych, Prace Geograficzne 179,
s. 187–195.
FAŁTYNOWICZ W., 2003a, Różnorodność gatunkowa – porosty, [w:] Andrzejewski R., Weigle
A. (red.), Różnorodność biologiczna Polski,
Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska,
Warszawa, s. 29–35.
FAŁTYNOWICZ W., 2003b, The lichens, lichenicolous and allied fungi of Poland – an annotated
checklist, Instytut Botaniki im. W. Szafera,
Polska Akademia Nauk, Kraków, 435 ss.
FAŁTYNOWICZ W., 2004, Rekolonizacja przez porosty – optymistyczny trend w stanie środowiska, [w:] Kejna M., Uscka J. (red.),
Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego: Funkcjonowanie i monitoring
geoekosystemów w warunkach narastającej
antropopresji, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Wyd. UMK, Toruń, s. 321–325.
FAŁTYNOWICZ W., 2005, Ochrona porostów, [W:]
Gwiazdowicz D. J. (red.), Ochrona przyrody
2013-01-22 13:24:04
195
w lasach, 2. Ochrona szaty roślinnej, Wydawnictwo PTL, Poznań, s. 27–33.
FAŁTYNOWICZ W., 2006, Porosty w lasach Polski
– znaczenie, zagrożenie, ochrona, Studia
i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, Rogów, 8.4, s. 193–200.
FAŁTYNOWICZ W., IZYDOREK I., BUDZBON E., 1991,
The lichen flora as bioindicator of air pollution of Gdańsk, Sopot and Gdynia, Monogr.
Bot., 73, s. 3–52.
FAŁTYNOWICZ W., KRÓLAK D., 2001, Porosty rezerwatu „Jar rzeki Raduni” na Pojezierzu Kaszubskim (północna Polska), Acta Botanica
Cassubica 2, s. 133–141.
FAŁTYNOWICZ W., KUKWA M., 2000, Lichens of the
„Cisy w Czarnem” reserve (Western Pomerania,
N Poland) with emphasis on old growth forest
species, Folia Cryptog. Estonica 36, s. 11–15.
FAŁTYNOWICZ W., ZALEWSKA A., 2005, Inwentaryzacja porostów występujących na martwych
i obumierających drzewach wraz z opracowaniem zaleceń ochronnych, Mscr. Praca
na zlecenie Parku Krajobrazowego Puszczy
Rominckiej, Wrocław–Olsztyn.
454_12 Porosty.indd 195
GUTOWSKI J., BOBIEC A., PAWLACZYK P., ZUB K.,
2004, Drugie życie drzewa, WWF Polska,
Warszawa-Hajnówka.
JESIONOWSKA M., ZWOLIŃSKI Z., 2003, Zastosowanie technik cyfrowych w monitoringu
porostów, [w:] Bochenek W., Gil E. (red.),
Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego, Wyd. Inspekcja Ochrony Środowiska, Szymbark, s. 52–62.
KISZKA J., 1977, Wpływ emisji miejskich i przemysłowych na florę porostów (Lichenes)
Krakowa i Puszczy Niepołomickiej, Prace
Monogr. WSP w Krakowie 19, s. 5–132.
KISZKA J., 1993, Wpływ emisji miejsko-przemysłowych na florę porostów Górnego Śląska
i okolicy, Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej 21, s. 183–218.
KOLANKO K., 2001, Porosty rezerwatów przyrody
Puszczy Knyszyńskiej, Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 19.3, s. 55–64.
KONDRATYUK S. Ya., COPPINS B. J. (eds), 1998, Lobarion lichens as indicators of the primeval
forests of the Eastern Carpathians. Darwin
International Workshop 25–30 May 1998,
2013-01-22 13:24:04
196
Kostrino, Ukraine, Phytosociocentre, Kiev.
KOŚCIELNIAK R., 2008, Znaczenie lasów o charakterze pierwotnym i naturalnym dla zachowania różnorodności gatunkowej porostów
w Bieszczadach, Roczniki Bieszczadzkie 16
(2008), s. 67–76.
KUBIAK D., 2007, Zastosowanie porostów do
oceny antropogenicznych przekształceń
i waloryzacji przyrodniczej obszarów leśnych
miasta Olsztyna, Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej 16.2/3,
s. 303–316.
KUBIAK D., RYŚ A., 2000, Nowe stanowiska Lobaria pulmonaria (L.) Hoffm. w północno-wschodniej Polsce, Rocznik Naukowy
PTOP „Salamandra” 4, s. 5–8.
MALICKI J., 1970, Wpływ kwasów porostowych na
mikroorganizmy glebowe. Część III. Wpływ
gatunków z rodzaju Cladonia na stosunki
bakteryjne w glebie zespołu Peucedano-Pinetum cladonietosum, Ann. UMCS, C 25.11, s.
75–80.
MOTIEJŨNAITÉ J., CZYŻEWSKA K., CIEŚLIŃSKI S.,
2004, Lichens – indicators of old-growth fo-
454_12 Porosty.indd 196
rests in biocentres of Lithuania and North-East Poland, Bot. Lithuanica 10.1, s. 59–74.
NOWAK J., 1983, Porosty (Lichenes). 1.1. Arthoniales, PWN, Warszawa, 241 ss.
NOWAK J., TOBOLEWSKI Z., 1975, Porosty polskie,
PWN, Warszawa-Kraków, 1177 ss.
Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie
gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną z dn. 09 lipca 2004 r., Dz.U.
04.168.1765 z dn. 28 lipca 2004 r., Warszawa.
RYŚ A., 2005, Granicznik płucnik Lobaria pulmonaria w Lasach Państwowych i jego
ochrona, Studio AVALON, Olsztyn, 27 ss.
TEHLER A., 1996, Systematics, phylogeny and
classification, [w:] Nash III T. H. (red.), Lichen biology, Cambridge University Press,
Cambridge, s. 217–239.
WAWRZONIAK J., MAŁACHOWSKA J., SOLON J., FAŁTYNOWICZ W., KOLK A., DOBROWOLSKI M., LECH
P., KLUZIŃSKI L., JANEK M., WÓJCIK J., 2004,
Forest condition in Poland in 2003, Inspectorate for Environmental Protection, Warszawa, 63 ss.
2013-01-22 13:24:04
197
WIECZOREK A., 2005, Biota porostów Szczecińskiego Parku Krajobrazowego, Fragmenta
Floristica et Geobotanica, Ser. Polonica
12.1, s. 143–156.
454_12 Porosty.indd 197
ZALEWSKA A., RUTKOWSKI P., 2001, Porosty rezerwatu „Lipowy Jar” w Puszczy Boreckiej (Pojezierze Mazurskie, NE Polska), Acta Botanica Warmiae et Masuriae 1, s. 147–163.
2013-01-22 13:24:04
454_12 Porosty.indd 198
2013-01-22 13:24:04
199
Indeks nazw polskich
a
amylka 145
– murowa 145
– oliwkowa 86, 145, 145
b
biedronecznik zmienny 66
brązowniczka 179
– brzozowa 66, 179, 180
– płotowa 66, 79, 179, 179
brodaczka 20, 40, 49, 67, 74, 180, 190
– buczynowa 66
– grabowa 66
– karpacka 66
– kaukaska 66
– kędzierzawa 67, 75, 182, 183
– kępkowa 49, 38, 66, 75, 90, 182, 182
454_12 Porosty.indd 199
– lapońska 66
– łysiejąca 66
– nadobna 66
– najdłuższa 181
– niezwykła 66
– pajęczynowata 66
– południowa 67
– rogowata 66
– rozpierzchła 66
– sina 66
– Wasmutha 67
– włosowata 66
– wyprostowana 67
– zaniedbana 67
– zwyczajna 23, 66, 75, 181, 181
brudziec kropkowaty 48
2013-01-22 13:24:04
200
brunatka 33, 108
– kropkowata 86, 108
c
chrobotek 23, 25, 33, 39, 39, 43, 44, 46, 54, 55,
56, 83, 91, 95, 115
– alpejski 97, 130, 131
– cienki 76, 89, 98, 125, 125
– czarniawy 63
– delikatny 58, 186, 187
– Floerkego 89, 98, 122, 122
– gronkowaty 90, 116
– gwiazdkowaty 98, 132, 132
– kieliszkowaty 35, 50, 77, 89, 100, 117, 118,
122, 129
– kolczasty 99, 124, 129, 130
– koralkowy 122
– kubkowaty 100, 118, 128, 129
– leśny 40, 42, 63, 97, 115, 116, 126
– łagodny 63, 97, 126
– mączysty 98, 122, 127, 127
– najeżony 63, 97, 127
– niekształtny 98, 120
– okółkowy 100, 132, 133
– otwarty 76, 89, 100, 117, 117
454_12 Porosty.indd 200
– palczasty 24, 44, 50, 76, 89, 97, 120, 120
– próchniejący 99, 116
– przypłaszczony 129
– rdzawy 77, 90, 101, 126
– reniferowy 15, 25, 35, 55, 63, 97, 129, 129
– rogokształtny 101, 120, 124, 131
– rosochaty 23, 25, 98, 122
– rożkowaty 90, 100, 119, 125
– siwy 77, 89, 100, 124, 132
– smukły 63, 97, 118
– strojny 24
– strzępiasty 77, 89, 100, 118, 121, 121
– szydlasty 77, 90, 101, 119, 119, 126, 132
– trocinowaty 99, 124, 130
– widlasty 99, 123, 123, 130
– wysmukły 89, 99, 120, 124, 124, 127
– zwyrodniały 100, 125, 126
chróścik 14, 96, 176
– inkrustowany 66
– karłowaty 66, 177
– orzęsiony 66
– palczasty 66
– pasterski 66
– tasiemcowaty 66
2013-01-22 13:24:04
201
czasznik modrozielony 64
d
dzbanusznik wapieniowy 18
g
granicznik 49, 147
– płucnik 58, 61, 62, 64, 74, 79, 147, 147, 148
– tarczowy 61, 64
– wykwintny 64
grzybinka 105
– brunatna 95, 106
j
jaskrawiec 19, 35, 43, 109
jaskrawiec obojętny 92, 109, 109
k
kobiernik Arnolda 61, 65
– orzęsiony 61, 65
– postrzępiony 61, 65
– wybredny 61, 65
krużynka 44, 150
– czerniejąca 86, 93, 150, 150
– galaretowata 150
l
liszajec 35, 48, 50, 83, 91, 146, 146
liszajecznik 110
454_12 Porosty.indd 201
– odmienny 111
– ziarnisty 83, 110
literak 135
– właściwy 27, 84, 135, 135
m
mąklik 44, 172
– otrębiasty 22, 48, 50, 65, 77, 90, 172, 173
mąkla 133
– odmienna 58, 63, 186, 188
– rozłożysta 58, 61, 63, 186, 188, 188
– tarniowa 48, 63, 78, 133, 134
miseczniczka 86, 140
– drobna 140
– rdzawa 140
misecznica 44
– brązowa 87, 143, 144
– grabowa 87, 141
– Hagena 87, 142
– jaśniejsza 27, 88, 141, 142
– kasztanowata 18, 88, 140, 141
– murowa 42
– niestała 93, 144
– proszkowata 37, 38, 48, 87, 93, 142, 143
– wierzbowa 87, 144
2013-01-22 13:24:04
202
– wytworna 87, 143
– zmienna 87, 93, 145
n
nibypłucnik wątpliwy 58, 63, 186, 187, 187
o
obrost 37, 165
– drobny 38, 81, 166, 167, 167
– gwiazdkowaty 27, 82, 166, 166
– wzniesiony 48, 81, 165, 165, 166, 167
obrostnica 104
– rzęsowata 62, 77, 104, 104
odnożyca 20, 48, 173
– bałtycka 66
– chińska 66
– jesionowa 66, 78, 175
– kępkowa 66, 78, 173, 174
– mączysta 22, 66, 78, 173, 174
– Motyki 66
– opylona 66, 78, 175
– Roeslera 66
– rynienkowata 66
– tępa 66
– włosowata 58, 61, 66, 187, 190
orzast 37, 163
454_12 Porosty.indd 202
– czarniawy 80, 163
– kolisty 46, 82, 163, 163
oskrzelka niwalna 63
otocznica lśniąca 29
otwornica 33, 158
– dziurawa 85, 162, 162
– gładka 86, 161, 161
– gorzka 30, 84, 159, 160
– półkulista 58, 85, 160, 161
– szkarłatna 84, 159
– zwyczajna 84, 159, 159
– żółtawa 84, 160
p
pakłaczek 17
pałecznik 45, 85, 92, 108, 113
– zielony 108
pawężnica 14, 40, 156, 177
– Degena 65
– drobna 94, 156, 157
– Elżbiety 65
– forteczna 65
– jabłkowata 65
– łuseczkowata 21, 65, 94, 156, 157, 157
– Neckera 65
2013-01-22 13:24:04
203
– nibypalczasta 65
– pagórkowa 65
– palczasta 65, 94
– pergaminowa 65
– psia 65, 95, 156
– rozłożysta 58, 65, 187, 190
– rudawa 40, 41, 95, 158, 158
– sałatowa 65
– węgierska 65
– żyłkowana 65
pawężniczka 49
– arktyczna 49
– gładka 64
– odwrócona 64
– sorediowa 61, 64
– zachodnia 64
pawężnik Laurera 66
paznokietnik 136
– brunatnawy 136
– ostrygowy 20, 48, 50, 83, 91, 136, 136
– pilśnik 12
pismaczek 74, 84, 151, 151
– czarny 151
– zmienny 151
454_12 Porosty.indd 203
plamica 74, 83, 105
– kasztanowata 105, 105
– promienista 105
płaskotka 154
– reglowa 65, 155
– rozlana 50, 65, 80, 90, 155, 155
płaskunka 149
– listeczkowata 64
– łuseczkowata 64, 79, 149
– oliwkowa 64
– szorstka 64
– wytworna 64
płaszczynka 148
– brodawkowata 64, 148
– łysiejąca 64, 148
– okopcona 21, 31, 64, 79, 148, 149
– złotawa 64, 148
płucnica 33, 39, 54, 111
– darenkowa 63, 111
– islandzka 15, 54, 55, 63, 96, 112, 112
– kędzierzawa 63, 96, 111
– kolczasta 63, 95, 111
płucnik modry 49, 50, 65, 81, 169, 170
podgranicznik ponury 66
2013-01-22 13:24:04
204
popielak pylasty 80, 91, 139, 139
przewiertnica grabowa 83, 171, 172
przystrumycznik pustułkowy 64, 186, 189
puchlinka ząbkowata 66
pustułka 44, 137
– Bittera 64
– brunatniejąca 64
– oprószona 64, 137
– pęcherzykowata 21, 37, 48, 50, 80, 91, 137, 138
– rozdęta 64
– rurkowata 64, 80, 91, 138, 139
r
rozetnik murowy 19
rozsypek 164
– gładki 164
– srebrzysty 30, 84, 164, 164
s
siarczynka 177
– Laurera 92, 178
– zgrabna 178
skórnica zwinięta 20
soreniec 167
– dachówkowaty 167
– opylony 82, 168
454_12 Porosty.indd 204
– popielaty 82, 168
– żółtawy 82, 168
stuziarnka 93, 177
– guzkowata 177
– sosnowa 177
szadziec 176
– ciemnozielony 86, 93, 176
– skręcony 176
szarek 40, 43, 56, 85, 92, 95, 178
– gruzełkowaty 179
– pogięty 178, 179
szarzynka 153
– brodawkowata 65, 153
– dębowa 65, 153
– skórzasta 51, 65, 81, 154, 154
szydlina 20
– różowa 22
ś
świetlinka pospolita 83, 110
t
tarczownica 44, 151
– skalna 15, 16, 31, 65, 81, 152, 152
– bruzdkowana 32, 32, 48, 81, 91, 152, 153
– pogięta 65
2013-01-22 13:24:04
205
tarczyna przygraniczna 61, 64
tarczynka dziurkowana 58, 187, 189, 189
trzonecznica 45, 85, 92, 112, 114
– czarnoowocnikowa 85, 113
– naga 29
– otrębiasta 85, 113
– rdzawa 50, 113
turzynka okazała 64
w
wabnica kielichowata 27, 65, 82, 170, 171
wielosporek 33
włostka 20, 49, 67, 74, 76, 106
– brązowa 23, 49, 63, 76, 107, 107
– ciemniejsza 63
– cieniutka 62
– dwubarwna 62
– gniazdowa 63
– karpacka 62
– Kümmerlego 63
– Motyki 63
– Nádvornika 63
– osobliwa 63
– prosta 63
– Smitha 63
454_12 Porosty.indd 205
– spleciona 63
– zwiewna 62
wzorzec 33
– geograficzny 18
z
zeżyca seledynowa 64
ziarniak 40, 40, 43, 56, 92, 95, 169
– drobny 169
– humusowy 169
– malutki 169
– próchnicowy 169
złociszek jaskrawy 58, 61, 63, 83, 114, 115
złotlinka 183
– halna 183
– jaskrawa 50, 67, 79, 91, 183, 183
złotorost 37, 184
– postrzępiony 48, 51, 83, 110, 154, 184
– ścienny 35, 46, 79, 184, 185
– wieloowocnikowy 38, 79, 166, 184, 185
ż
żełuczka izidiowa 42
żółtlica chropowata 63, 78, 134, 135
żyłecznik zwisający 62
2013-01-22 13:24:04
206
Indeks nazw łacińskich
Objaśnienia: Arthonia – nazwa aktualna rodzaju i gatunku opisanego
w kluczu; Arthonia radiata – nazwa aktualna innych rodzajów i gatunków;
Amandinea punctata – nazwa synonimiczna.
A
Acarospora 33
Alectoria fuscescens 107
– crispa 107
– sarmentosa 62
Amandinea punctata 48, 108
Anaptychia ciliaris 62, 77, 104, 104
Arthonia 105
– radiata 105
– spadicea 105, 105
Aspicilia calcarea 18
454_12 Porosty.indd 206
B
Bacidia chlorococca 176
Baeomyces rufus 95, 106, 106
Biatorella 177
Bryoria 20, 49, 76, 106
– bicolor 62
– capillaris 62
– carpatica 62
– fremontii 62
– furcellata 63
– fuscescens 23, 49, 76, 107, 107
– kümmerleana 63
2013-01-22 13:24:04
207
– mirabilis 63
– motykana 63
– nadvornikiana 63
– simplicior 63
– smithii 63
– subcana 63
Buellia 33, 108
Buellia punctata 86, 108
C
Calicium 45, 85, 92, 108, 113
– viride 108
Caloplaca 19, 35, 43, 109
– holocarpa 92, 109, 109
– lithophila 109
– pyracea 109
Candelaria concolor 83, 110
Candelariella xanthostigma 83, 110
– reflexa 111
Catillaria denigrata 150
Cetraria 33, 39, 54, 111
– aculeata 63, 95, 111
– chlorophylla 179
– crispa 111
454_12 Porosty.indd 207
– ericetorum 63, 96, 111
– glauca 169
– islandica 15, 55, 63, 96, 112, 112
– muricata 63
– pinastri 183
Cetrelia olivetorum 58, 63, 186, 187, 187
Chaenotheca sp. 85, 92, 112
– ferruginea 85, 113, 113
– furfuracea 85, 113
– melanophaea 113
– xyloxena 29
Chaenothecopsis 114
Chrysothrix candelaris 58, 61, 63, 83, 114, 115
Cladonia 23, 33, 39, 54, 55, 56, 57, 83, 88, 91,
95, 115
– alpestris 130
– arbuscula 40, 63, 97, 115, 116, 126
– bacillaris 125
– bellidiflora 24
– botrytes 90, 116
– cariosa 99, 116
– cervicornis 100, 132
– cenotea 76, 89, 100, 117, 117
– chlorophaea 35, 77, 89, 100, 117, 118, 122, 129
2013-01-22 13:24:04
208
– ciliata 63, 97, 118
– coccifera 122, 127, 128
– coniocraea 77, 90, 101, 119, 119, 126
– cornuta 90, 100, 119, 125
– cornutoradiata 131
– deformis 98, 120
– degenerans 126
– delicata 187
– digitata 44, 57, 76, 89, 97, 120, 120
– fimbriata 77, 89, 100, 118, 121, 121
– floerkeana 89, 98, 122, 122
– foliacea 25, 98, 122
– furcata 99, 123, 123, 130
– glauca 77, 89, 100, 124, 132
– gracilis 89, 99, 120, 124, 124, 127
– impexa 127
– macilenta 76, 89, 98, 122, 125
– minor 121
– mitis 63, 97, 126
– parasitica 58, 186, 187
– ochrochlora 77, 90, 101, 126
– parasitica 58
– phyllophora 100, 125, 126
– pleurota 98, 122, 127, 127
454_12 Porosty.indd 208
– pocillum 129
– portentosa 63, 97, 127
– pyxidata 100, 118, 122, 128
– rangiformis 99, 124, 129, 130
– rangiferina 15, 35, 40, 63, 97, 129, 129
– scabriuscula 99, 124, 130
– stellaris 63, 97, 130, 131
– stygia 63
– subulata 101, 120, 131
– sulphurina 120
– sylvatica auct. 115
– tenuis 118
– uncialis 98, 132, 132
– verticillata 132, 133
Coelocaulon aculeatum 111
Coniocybe furfuracea 113
Cornicularia aculeata 111
Cystocoleus 12
D
Dermatocarpon intestiniforme 20
E
Evernia 133
2013-01-22 13:24:04
209
– divaricata 58, 61, 63, 186, 188, 188
– mesomorpha 186, 188
– prunastri 48, 78, 133, 134
F
Flavocetraria nivalis 63
Flavoparmelia caperata 63, 78, 134, 135
Flavopunctelia flaventior 64
G
Graphis scripta 27, 84, 135, 135
H
Heterodermia speciosa 64
Hypocenomyce caradocensis 136
– scalaris 20, 48, 57, 83, 91, 136, 136
Hypogymnia 44, 137
– austerodes 64
– bitteri 64
– farinacea 64, 137
– physodes 21, 37, 48, 53, 57, 80, 91, 137, 138
– tubulosa 64, 80, 91, 138, 139
– vittata 64
Hypotrachyna revoluta 64, 186, 189
454_12 Porosty.indd 209
I
Icmadophila ericetorum 64
Imshaugia aleurites 64, 80, 91, 139, 139
L
Lecania sp. 86, 140
– cyrtella 140
– erysibe 140
Lecanora 44, 140
– argentata 88, 140, 141
– carpinea 87, 141
– chlarona 143
– chlarotera 27, 88, 141, 142
– conizaea 57, 142
– conizaeoides 37, 38, 48, 87, 93, 142, 143
– hagenii 87, 142
– intumescens 87
– muralis 19
– pulicaris 87, 143, 144
– saligna 87, 144
– subfuscata 140
– symmicta 93, 144
– varia 87, 93, 145
Lecidea 150
2013-01-22 13:24:04
210
– humosa 169
– olivacea 136, 145
– scalaris 144
– symmicta 144
– uliginosa 169
Lecidea olivavea 145
Lecidella 86, 145
– elaeochroma 86, 145, 145
– stigmatea 145
Lepraria 35, 48, 83, 91, 146, 146
– candelaris 114
Letharia divaricata 188
Lobaria 49, 147
– amplissima 61, 64
– pulmonaria 58, 61, 64, 79, 147, 147
– virens 64
Lobarina scrobiculata 61, 64
M
Melanelia 152
– acetabulum 170
– fuliginosa 148
– exasperatula 149
Melanelixia 148, 152
454_12 Porosty.indd 210
– fuliginosa 21, 31, 64, 79, 148, 149
– glabra 64
– subaurifera 64, 148
– subargentifera 64, 148
Melanohalea 149, 152
– elegantula 64
– exasperata 64
– exasperatula 64, 79, 149
– laciniatula 64
– olivacea 64
Micarea 44, 150
– denigrata 86, 93, 150, 150
– prasina 150
N
Nephroma 49
– bellum 64
– laevigatum 64
– parile 64
– resupinatum 64
O
Opegrapha 74, 84, 151, 151
– atra 151
2013-01-22 13:24:04
211
– varia 151
P
Parmelia 44, 151
– acetabulum 170
– caperata 134
– cetrarioides 187
– exasperatula 149
– fuliginosa 148
– furfuracea 172
– pertusa 189
– physodes 138
– revoluta 189
– saxatilis 15, 15, 31, 65, 81, 152, 152
– scortea 154
– sulcata 32, 32, 48, 81, 91, 152, 153
– submontana 65
– tubulosa 138
Parmelina 152, 153
– pastillifera 65, 153
– quercina 153
– tiliacea 51, 81, 153, 154, 154
Parmeliopsis 154
– aleurites 139
454_12 Porosty.indd 211
– ambigua 65, 80, 90, 155, 155
– hyperopta 65, 155
Parmotrema 61, 65
– arnoldii 61, 65
– chinense 61
– crinitum 61
– stuppeum 61
Peltigera 14, 40, 156, 177
– canina 65, 95, 156
– collina 65
– degenii 65
– didactyla 94, 156, 157
– elisabethae 65
– horizontalis 58, 65, 187, 190
– hymenina 65
– leucophlebia 65
– malacea 65
– membranacea 65
– monticola 65
– neckeri 65
– neopolydactyla 65
– polydactylon 65, 94
– ponojensis 65
– praetextata 21, 65, 94, 157, 157
2013-01-22 13:24:04
212
– rufescens 40, 41, 95, 158, 158
– spuria 156
Pertusaria 33, 158
– albescens 84, 159, 159
– amara 30, 84, 159, 160
– coccodes 84, 159
– discoidea 159
– flavida 84, 160
– globulifera 159
– hemisphaerica 85, 160, 161
– leioplaca 86, 161, 161
– pertusa 85, 162, 162
– phymatodes 159
Phaeophyscia 37, 163
– nigricans 80, 163
– orbicularis 46, 82, 163, 163
Phlyctis 164
– agelaea 164
– argena 30, 84, 164, 164
Physcia 37, 163, 165, 168
– adscendens 48, 81, 165, 165, 167
– enteroxantha 168
– grisea 168
– nigricans 163
454_12 Porosty.indd 212
– orbicularis 163
– pulverulenta 168
– stellaris 27, 82, 166, 166
– tenella 38, 81, 166, 167, 167
Physconia 167
– distorta 82
– enteroxantha 82
– grisea 82
Placynthiella 40, 43, 56, 92, 95, 169
– dasaea 169
– icmalea 169
– oligotropha 169
– uliginosa 57, 169
Pleurosticta acetabulum 27, 65, 82, 170, 171
Platismatia glauca 49, 65, 81, 169, 170
Porina aenea 83, 171, 172
– carpinea 171
Pseudevernia 44, 172
– furfuracea 22, 48, 65, 77, 90, 172, 173
Punctelia subrudecta 66
Pyrenula nitida 29
R
Racodium 17
2013-01-22 13:24:04
213
Ramalina 20, 48, 173
– baltica 66
– calicaris 66
– crinalis 190
– farinacea 22, 66, 78, 173, 174
– fastigiata 66, 78, 173, 174
– fraxinea 66, 78, 175, 175
– motykana 66
– obtusata 66
– pollinaria 66, 78, 175
– roesleri 66
– sinensis 66
– thrausta 58, 66, 187, 190
Rhizocarpon 33
Rhizocarpon geographicum 18
S
Scoliciosporum chlorococcum 86, 93, 176
– umbrinum 176
Stereocaulon 14, 32, 96, 176
– condensatum 66, 177
– dactylophyllum 66
– incrustatum 66
– paschale 66
454_12 Porosty.indd 213
– taeniarum 66
– tomentosum 66
Sticta fuliginosa 66
Strangospora 93, 177
– moriformis 177
– pinicola 177
T
Thamnolia 20
– vermicularis 22
Thelocarpon 177
– epibolum 178
– laureri 92, 178
Thelotrema lepadinum 66
Trapeliopsis 40, 43, 56, 85, 92, 95, 178
– flexuosa 179
– granulosa 179
Trebouxia 14, 33
– arboricola 16
– irregularis 16
– jamesii 16
Trentepohlia 14, 15
Tuckermannopsis 179
– chlorophylla 66, 79, 179, 180
2013-01-22 13:24:05
214
– sepincola 179, 179
Tuckrenaria laureri 66
U
Usnea 20, 44, 49, 180, 190
– capillaris 66
– carpatica 66
– carpinea 66
– caucasica 66
– certina 66
– chaetophora 66
– comosa 183
– dasypoga 181
– faginea 66
– filipendula 23, 61, 75, 181, 181
– florida 66
– fulvoreagens 66
– glabrata 66
– glauca 66
– hirta 49, 61, 66, 75, 90, 182, 182
454_12 Porosty.indd 214
– longissima 181
– lapponica 66
– monstruosa 66
– neglecta 67
– perplectans 67
– puostrata 67
– subfloridana 61, 67, 75, 182, 183
– wasmuthii 67
V
Vulpicida 183
– pinastri 67, 79, 91, 183, 183
– tilesii 183
X
Xanthoparmelia conspersa 42
Xanthoria 37, 184
– candelaria 48, 51, 83, 110, 154, 184
– parietina 35, 46, 79, 184, 185
– polycarpa 38, 79, 166, 184, 185
2013-01-22 13:24:05