Alicja Zemanek i Piotr Köhler Instytut Botaniki, Wydział Biologii, Uniwersytet Jagielloński BOTANIKA NA USB W WILNIE P f 1. Uruchomienie Uniwersytetu a dawne tradycje botaniki wileńskiej pr oo owołaniu do życia uczelni wileńskiej w 1919 roku towarzyszyła żywa pamięć świetnej przeszłości botaniki rozwijanej tutaj pod koniec XVIII wieku i w pierwszej połowie XIX wieku. Reforma XVI-wiecznej Akademii Wileńskiej przeprowadzona dzięki staraniom Komisji Edukacji Narodowej przyczyniła się do wprowadzenia na polski grunt nowych idei w organizacji i sposobie naukowego poznawania przyrody. Jednym z badaczy propagujących nowatorskie, empiryczne podejście do badań był Francuz Jean-Emmanuel Gilibert (1741–1814)1, wychowanek uniwersytetu w Montpellier, który założył dwa pierwsze polskie ogrody botaniczne związane z uczelniami, najpierw w 1776 roku w Grodnie w krótko istniejącej Królewskiej Szkole Le- 1 P. Daszkiewicz, Polityka i przyroda. Rzecz o Jean Emmanuelu Gilibercie, Warszawa 1995, ss. 79; idem, Jean Emmanuel Gilibert (1741–1814): życie i praca w świetle korespondencji i świadectw z epoki [summ.: J. E. Gilibert – his life and work in the light of a correspondence and testimonies of his time], Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 2015, R. 60, nr 1, s. 117– –132; Mowsz. [J. Mowszowicz], Gilibert Jan Emanuel (1741–1814), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 180–181; W. Sławiński, Dr. Jan Emmanuel Gilibert, profesor i założyciel Ogrodu Botanicznego w Wilnie. Przyczynek bio-bibliograficzny do historii Uniwersytetu Wileńskiego, Ateneum Wileńskie, 1925–1926, t. 3, s. 8–45; idem, Jan Emanuel Gilibert. Przyczynki do życiorysu profesora historii naturalnej i założyciela Ogrodu Botanicznego Wszechnicy Wileńskiej, Archiwum Historii i Filozofii Medycyny oraz Historii Nauk Przyrodniczych, 1926, t. 4, z. 2, s. 233–249. - 121 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler 2 3 4 5 6 pr oo f karskiej, później w Uniwersytecie Wileńskim w 1781 (1782)2 roku, przemianowanym wtedy na Szkołę Główną Litewską. Pracując na stanowisku profesora katedry historii naturalnej oraz dyrektora ogrodu, Gilibert zainicjował badania flory Litwy i nauczanie z zastosowaniem zasad wprowadzonych przez szwedzkiego uczonego Karola Linneusza (1707–1778), tj. łacińskiej binominalnej nomenklatury gatunków i terminologii zrozumiałej w całym świecie naukowym, połączonych z gromadzeniem dokumentacji w formie zielników. Publikacje Giliberta ogłaszane w języku łacińskim i francuskim znalazły się w międzynarodowym obiegu naukowym3. Następca Giliberta ks. Stanisław Bonifacy Jundziłł (1761–1847)4, wykształcony w Wilnie i zachodnioeuropejskich uczelniach, autor klasycznego opracowania w języku polskim flory Litwy (1791), które stało się wzorem dla badaczy następnych generacji, profesor pierwszej nowoczesnej katedry botaniki na naszych ziemiach założonej tutaj w 1803 roku, w ciągu swojej długoletniej działalności postawił na wysokim poziomie Ogród Botaniczny. Wyżej wymienieni przyrodnicy oraz kilku innych reprezentujących następne pokolenie, m.in. Józef Jundziłł (1794– –1877)5, Jan Fryderyk Wolfgang (1775–1859), a także współpracujący z nimi Willibald (Wilibald) Besser (1784–1842) zatrudniony w Liceum Krzemienieckim, stworzyli zręby badań szaty roślinnej Kresów północno-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej. „Wileńsko-krzemieniecka botaniczna szkoła naukowa” miała pionierski charakter w nauce i edukacji przyrodniczej na naszych ziemiach6. Zamknięcie Uniwersytetu w 1832 roku przez rosyjskiego zaborcę Ogród Botaniczny utworzony w 1781 r. jako zakład pomocniczy katedry historii naturalnej zaczął działać w 1782 r. P. Köhler, Naukowa spuścizna Jeana Emmanuela Giliberta w Polsce (egzemplarze dzieł, recepcja) [summ.: The scientific legacy of Jean Emmanuel Gilibert in Poland (copies of his works; their reception)], Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 2015, R. 60, nr 1, s. 185–215. Idem, Leksykon Botaników Polskich. Dictionary of Polish Botanists. 80. Stanisław Bonifacy Jundziłł, Wiadomości Botaniczne, 2011, vol. 55, no. 1/2, s. 94–98; W. Sławiński, X. Stanisław Bonifacy Jundziłł, profesor Historii Naturalnej Wszechnicy Wileńskiej. The Rev. Stanisław Bonifacy Jundziłł, Professor of Natural History in the University of Wilno, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio E, 1947, vol. 1, Suppl., ss. 208 + 13 nlb. [tabl.]. P. Köhler, Józef Jundziłł (1794–1877). Materiały do biografii [summ.: Józef Jundziłł (1794– –1877). Materials for his biography], Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 2004, R. 49, nr 1, s. 83–117. W. Grębecka, L’enseignement de la botanique à l’Université de Vilna (1781–1839), Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1979, R. 24, nr 3, s. 595–610; eadem, Badania szaty ro- - 122 - BOTANIKA NA USB W WILNIE stało się tragedią dla całego pokolenia. Przetrwały jednak publikowane prace, niektóre rękopisy oraz częściowo zbiory naukowe, głównie zielniki7. Przez długie lata kultywowano pamięć działalności dawnych botaników wileńskich, a ich idee były rozwijane w innych ośrodkach. Powstały też liczne opracowania na temat tego pierwszego nowoczesnego centrum polskiej botaniki8. Wiele lat później wychowanek USB, pracujący na UŁ prof. Jakub Mowszowicz (1901–1983), pisał o inspirującej roli uczonych związanych niegdyś z uczelnią, a także poetów, którzy opiewali piękno rodzimej przyrody: oo f Pomiędzy poszczególnymi etapami rozwojowymi Uniwersytetu Wileńskiego pozostawał żywy związek. Również w działalności naukowej na polu botaniki te więzy istniały. […] „Brzegi Wilii są usiane kwiatami naszej poezji”. Tu studiował w Uniwersytecie Wileńskim w latach 1815–1819 Adam Mickiewicz, który znał i kochał florę krajową, co przejawiało się w twórczości wieszcza, jak np. w Panu 8 pr 7 ślinnej prowadzone w ośrodku wileńskim i krzemienieckim (1781–1840), w: Wkład wileńskiego ośrodka naukowego w przyrodnicze poznanie kraju (1781–1842), red. J. Babicz, W. Grębecka, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1988, s. 115–225; eadem, The Vilna school of botany (1781–1832), w: Studies on the history of botanical gardens and arboreta in Poland, eds. A. Zemanek, B. Zemanek, Polish Botanical Studies, Guidebook Series, 1993, no. 9, s. 59–76; eadem, Wilno–Krzemieniec. Botaniczna szkoła naukowa (1781– –1841) [rés., summ.], Warszawa 1998, ss. 288. P. Köhler, Collections of 18th century Vilna botanists in the Józef Jundziłł herbarium, Botanical Journal of Scotland, 1994, vol. 46, no. 4, s. 589–593; idem, Old herbaria of Polish botanists in Vilna and Kiev, Taxon, 1994, vol. 43, no. 3, s. 487–488; idem, Zielniki botaników ośrodka wileńskiego z lat 1780–1840 w Kijowie, Krakowie i Wilnie [summ.: Herbariums of botanists from Vilnius centre in the years 1780–1840 (remained in Kiev, Cracow and Vilnius)], Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1994, R. 39, nr 1, s. 109–116; idem, Zielniki botaników polskich w Wilnie i Kijowie zebrane przed rokiem 1840. Herbaria of Polish botanists collected before 1840 in Vilna and Kiev, Wiadomości Botaniczne, 1994, vol. 38, no. 3/4, s. 74–77; idem, Józef Jundziłł i jego zielnik, Wszechświat, 1995, nr 7–8, s. 183–186; idem, Zielnik Józefa Jundziłła. Herbarium of Józef Jundziłł, Polish Botanical Studies, Guidebook Series, 1995, no. 13, ss. 154; idem, Badania Józefa Jundziłła nad florą Litwy po 1830 r. (w świetle nieznanych materiałów rękopiśmiennych) [summ.: Józef Jundziłł’s studies on flora of Lithuania after 1830 (on the basis of his unknown manuscripts)], Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1997, R. 42, nr 1, s. 43–74; idem, Herbarium of Józef Jundziłł (1794–1877), Taxon, 1997, vol. 46, no. 2, s. 365–366; idem, Zielnik Józefa Jundziłła – addendum. Herbarium of Józef Jundziłł – addendum, Wiadomości Botaniczne, 1999, vol. 43, no. 1/2, s. 86–88. H. Baranowski, Bibliografia Wilna, t. 1–3, Toruń 1996–2007. - 123 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Tadeuszu, Konradzie Wallenrodzie, w Grażynie i w pozostałych jego dziełach. […] Znali również tę przyrodę Czeczott i Malewski, Odyniec i Chodźko9. Symbolicznym łącznikiem odradzającej się wszechnicy ze światem roślin były nowe insygnia władz rektorskich i dziekańskich, wyrzeźbione w drewnie gruszy, zaprojektowane przez dziekana WSP USB prof. Ferdynanda Ruszczyca (1870–1936), w miejsce pierwotnych, zaginionych. Emblematami Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego zostały lipa i słonecznik10 odgrywające od dawna dużą rolę w gospodarce i kulturze Polski i Litwy (słonecznik pochodzi wprawdzie z Ameryki, ale już w XVIII wieku był u nas uprawiany)11. f 2. Opracowania na temat dziejów botaniki na USB oraz dostępne źródła rękopiśmienne 9 10 11 12 pr oo Dotychczasowe polskie opracowania historyczno-botaniczne ośrodka wileńskiego skupiają się głównie na okresie do zamknięcia uniwersytetu w 1832 roku. Lat międzywojennych dotyczą publikacje Jakuba Mowszowicza i Ireny Sokołowskiej-Rutkowskiej. Artykuły Mowszowicza o jego mistrzach i kolegach z wileńskiej odrodzonej wszechnicy, pisane z dużym zaangażowaniem emocjonalnym, są niezastąpionym źródłem ukazującym atmosferę prac nad powoływaniem do życia uczelni oraz jej działalności12. Podobny charakter ma J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie w latach 1919–1939 (Przyczynki i wspomnienia) [rés.: La chaire de botanique et ses représentants à l’Université de Stefan Batory à Vilna en cours de la période de 1919 à 1939], Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, Seria B, 1966, z. 12, s. 99–124, cyt. s. 100. [S. Władyczko], Pierwszy okres prac organizacyjnych nad odbudową Uniwersytetu Wileńskiego, w: Księga Pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, t. 2: Dziesięciolecie 1919–1929, Wilno 1929, s. 53; J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 103. A. Zemanek, B. Zemanek, K. Harmata, J. Madeja, P. Klepacki, Selected foreign plants in old Polish botanical literature, customs and art (Acorus calamus, Aesculus hippocastanum, Cannabis sativa, Fagopyrum, Helianthus annuus, Iris), w: Plants and culture: seeds of the cultural heritage of Europe, eds. J.-P. Morel, A. M. Mercuri, Bari 2009, s. 188–189. J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, oraz biografie i inne prace cytowane w dalszej części tego rozdziału. - 124 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 14 15 16 17 I. Sokołowska-Rutkowska, Materiały do dziejów Katedry Botaniki Uniwersytetu Stefana Batorego, w: Z dziejów Almae Matris Vilnensis. Księga pamiątkowa ku czci 400-lecia założenia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, red. L. Piechnik, K. Puchowski, Kraków 1996, s. 140–143. J. Klimavičiūtė, Stepono Batoro Universiteto botanikos katedros (1919–1939) ir joje atliktų mokslinių tyrinėjimų vertė botanikos mokslui Lietuvoje. Lietuvos Jaunųjų Botanikų Darbai, Vilnius 1997, s. 113–119; eadem, Botanikos mokslo raida Lietuvoje 1919–1943 metais, Vilnius 1998; eadem, Botanikos mokslo raidos Lietuvoje 1919–1943 m. mokslometrinė charakteristika, Botanica Lithuanica, 1998, vol. 4, no. 1, s. 85–98. Eadem, Botanikos mokslo raida Lietuvoje 1919–1943 m. [summ.: Development of botany science in Lithuania in 1919–1943], Vilnius 2002. LCVA, Zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (wszystkie dalej cytowane archiwalia pochodzą z tego jednego zespołu, więc skrót jego nazwy nie będzie używany). A. Zemanek, P. Köhler, Historia Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1919–1939). History of the Botanic Garden of the Stefan Batory University in Vilna (Vilnius) (1919–1939), Studia Historiae Scientiarum, 2016, vol. 15, s. 301–345; eidem, Botany at Stefan Batory University in Vilna (Wilno, Vilnius) (1919–1939), Studia Historiae Scientiarum, 2019, vol. 18, s. 93–137; eidem, „Mierz siłę na zamiary” – nauczanie botaniki w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (1919–1939), Analecta (w druku). pr 13 oo f opracowanie Sokołowskiej-Rutkowskiej13. Są to – jak dotychczas – najobszerniejsze polskie opracowania z zakresu botaniki na USB. Zawierają wprawdzie niekompletne dane, gdyż odtwarzane były częściowo z pamięci, ale „przyoblekają w ciało” suche fakty, jakie można znaleźć w źródłach archiwalnych. Historii botaniki na USB poświęcone są artykuły Jolity Klimavičiūtė w języku litewskim, przy czym są one wplecione w cały wachlarz zagadnień dotyczących nauki o roślinach na Litwie w dwudziestoleciu międzywojennym14. W swojej monografii z 2002 roku autorka ta omówiła powyższą tematykę szerzej, ale znowu tylko w języku litewskim15. Prowadzone przez autorów tego rozdziału studia nad botaniką w USB opierały się na analizie materiałów archiwalnych zachowanych w LCVA, w zespole Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (sprawozdania z działalności zakładów oraz Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, a także akta osobowe i inne materiały)16. Wzięto również pod uwagę drukowane publikacje botaników oraz opracowania różnych aspektów rozwoju nauki o roślinach w latach międzywojennych. Dotychczas ukazały się nasze artykuły na temat historii Ogrodu Botanicznego, działalności dydaktycznej pracowników oraz syntetyczna praca w języku angielskim17. Celem tego rozdziału jest nakreślenie dziejów zakładów botanicznych oraz działalności naukowej, dydaktycznej - 125 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler i popularyzatorskiej badaczy roślin. Przez pokazanie wielu szczegółów z ich pracy i cytatów ze źródeł usiłowano ocalić od zapomnienia nazwiska nie tylko wybitnych uczonych, ale też mało znanych osób, które swoje siły poświęcały wileńskiej wszechnicy, a po których już dzisiaj nie został być może żaden inny ślad. 3. Trudne początki pr oo f Prace przygotowawcze i organizacyjne związane z uruchomieniem studiów botanicznych rozpoczął Piotr Wiśniewski (1881–1971), dotychczasowy profesor SGGW w Warszawie. Należał on do komisji rzeczoznawców pracującej jeszcze przed oficjalnym otwarciem Uniwersytetu, znalazł się też w grupie 11 osób, która 20 sierpnia 1919 roku wyruszyła wraz z przyszłym rektorem, zoologiem z UJ Michałem M. Siedleckim (1873–1940), z Warszawy do Wilna18. Wiśniewski był jednym z organizatorów USB. Był on także w roku akademickim 1919/1920 pierwszym dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego, w którym znalazła się nauka o roślinach, uczestniczył ponadto w tworzeniu podstaw zakładów botanicznych19. Wydział rozpoczął pracę 19 września 1919 roku, kiedy odbyło się pierwsze posiedzenie Rady Wydziału – wówczas Wiśniewskiemu powierzono wykłady botaniki, zatwierdzono ich program i powołano asystentów20. Jakub Mowszowicz wiele lat później wspominał: 18 19 20 M. Siedlecki, Wspomnienia z pierwszych dwu lat organizacji Uniwersytetu Wileńskiego, w: Księga Pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, t. 2: Dziesięciolecie 1919–1929, s. 66 (s. 8). F. 175 I Bb 784 – Teczka osobowa Piotra Wiśniewskiego. Dziekanem został wybrany dwukrotnie, po raz drugi na rok akademicki 1926/1927, przy czym zrezygnował z tej funkcji na początku 1927 r. Zob. B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w latach 1919–1929, w: Księga Pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, t. 2: Dziesięciolecie 1919– –1929, s. 280 (s. 8); A. Paszewski, Profesor dr Piotr Wiśniewski w dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, Sectio C, 1971, vol. 2, s. I–IV, cyt. s. IV; A. Pasz. [A. Paszewski], Wiśniewski Piotr (1884 [sic!]–1971), w: Słownik biologów polskich, s. 578. B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 274 (s. 2). - 126 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Uczelnia Wileńska otworzyła podwoje 11 X 1919, rozpoczynając nowy okres swych dziejów. […] Znowu ożywiły się kompleksy dawnych budynków uniwersyteckich, znowu po siedemdziesięciu siedmiu latach zawrzało tu życie w salach wykładowych i pracowniach. Stąd roztaczała się panorama Wilna z jego starymi zabytkami, ulicami i zieleńcami, placami i górami […] oraz z rzeką Wilią i wpadającą do niej Wilejką, gdzie w pobliżu istniał dawniej Jundziłłowski uniwersytecki ogród botaniczny21. oo f Entuzjazmowi w reaktywacji uczelni towarzyszyła konieczność stawienia czoła wielu trudnościom natury politycznej, finansowej, lokalowej i personalnej22. W następnych latach ich powolne przezwyciężanie pozwoliło na uruchomienie dwóch zakładów botanicznych oraz Ogrodu Botanicznego, które podjęły w pierwszej kolejności działalność dydaktyczną, a później naukową. Profesor Wiśniewski już w 1919 roku rozpoczął organizację pierwszej katedry botanicznej, nazwanej następnie Zakładem Botaniki Ogólnej (oficjalnie powierzono mu kierownictwo dopiero na posiedzeniu Rady Wydziału 14 maja 1920 roku23, a profesorem zwyczajnym został mianowany 1 czerwca 1920 roku24). Rozpoczął też starania o utworzenie Ogrodu, którego teren wybrano w 1919 roku. O problemach z tworzeniem tej placówki pisał rektor Siedlecki: pr Sprawa zakładu botanicznego była złączona ze sprawą utworzenia również ogrodu botanicznego. W folwarku należącym do Uniwersytetu, na tzw. Zakrecie, był kawałek gruntu otoczony murem, wprawdzie trochę walącym się, ale zawsze jednak dającym pewną osłonę, i ten kawałek wybrano jako pierwszy zawiązek ogrodu botanicznego. Prof. Piotr Wiśniewski rozpoczął pracę około wyzyskania tego kawałka gruntu, a równocześnie zajął na zakład botaniczny mały budynek przy szkole junkierskiej. […] Bardzo powoli szła organizacja tych zakładów botanicznych, bo też nie było to rzeczą łatwą; muszę jednak stwierdzić, iż z wiosną roku 1920 istniał już zawiązek ogrodu botanicznego z dość znaczną liczbą okazów, a zakład botaniczny był zorganizowany, zielniki zaś w nim się znajdujące zostały zabezpieczone25. 21 22 23 24 25 J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 102. R. Mienicki, Pierwsze dziesięciolecie Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, w: Księga Pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, t. 2: Dziesięciolecie 1919–1929, s. 125 (s. 11). B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 275 (s. 3). F. 175 I Bb 784 – Teczka osobowa Piotra Wiśniewskiego. M. Siedlecki, Wspomnienia z pierwszych dwu lat organizacji Uniwersytetu Wileńskiego, s. 85 (s. 27). - 127 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f W czerwcu 1920 roku wobec zbliżającego się frontu wojny polsko-radzieckiej zarządzono ewakuację Uniwersytetu. Część ruchomości wywieziono najpierw do Warszawy, później do Poznania26. W październiku Siedlecki z Ruszczycem oraz m.in. z asystentem botaniki Witoldem Sławińskim (1888–1962), członkiem Komisji Organizacyjno-Rewindykacyjnej USB, powrócili do Wilna. Kiedy Siedlecki z towarzyszącymi mu osobami rankiem 16 października 1920 roku dotarł do miasta, był już tam Sławiński, który pozdzierał pieczęcie radzieckie i litewskie z gmachu Uniwersytetu. Wojna przypadająca na okres wakacyjny przerwała na krótko prace organizacyjne, jedynie zawiązki tworzonego Ogrodu Botanicznego uległy dewastacji27. Powoli i z trudem rozwijała się sytuacja lokalowa pierwszego Zakładu Botaniki. Początkowo aż do 1921 roku zajęcia prowadzone były w pojedynczych pokojach zastępczych w głównym gmachu uniwersyteckim. W 1919 roku ówczesne władze przekazały uczelni budynek dawnej szkoły junkierskiej przy ul. Zakretowej 15 (później 23), częściowo zajęty przez armię. Po wyprowadzeniu wojska w gmachu tym przemianowanym na Kolegium Adama Czartoryskiego przydzielono pomieszczenia poszczególnym jednostkom Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego (w lutym 1920 roku)28. W starej części wyznaczono lokale dla przyszłego Zakładu Botaniki Ogólnej oraz Zakładu Systematyki Roślin, a także dla innych już istniejących lub projektowanych jednostek przyrodniczych, których sąsiedztwo było korzystne z punktu widzenia dydaktyki. W roku akademickim 1919/1920 odremontowane zostały lokale m.in. dla Zakładu Botaniki Ogólnej. W następnym roku 1920/1921 wykłady i ćwiczenia przyrodnicze odbywały się jeszcze w głównym gmachu uniwersyteckim. Dopiero w maju 1921 roku Rada Wydziału przystąpiła do rozplanowania pomieszczeń między poszczególne zakłady. Gmach podzielono na dwie części. Stara część (od ul. Sierakowskiego) została przekazana zakładom Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego. Ponieważ jednak pokoje na parterze nie nadawały się na urządzenie pracowni, dla botaniki ogólnej przeznaczono osobny dom na podwórzu. W 1923 roku Uniwersytet otrzymał po długich staraniach gmach przy ul. Objazdowej 2, nazwany później Kolegium Piłsudskiego, ponieważ pieniądze na remont wykonany w następnym roku pochodzi26 27 28 Ibidem, s. 98 (s. 40). Ibidem, s. 104 (s. 46), s. 107 (s. 49). B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 294 (s. 22). - 128 - BOTANIKA NA USB W WILNIE ły z dotacji Naczelnika Państwa. Dopiero po gruntownym remoncie można było zasiedlić (jesienią 1924 roku) pokoje przeznaczone dla drugiego zakładu botanicznego. Rada Wydziału zaprojektowała wówczas następne inwestycje, m.in. budowę pawilonu dla nauk biologicznych, gmachu dla SR oraz szklarni w Ogrodzie Botanicznym, ale spośród nich jedynie ostatni projekt doczekał się powolnej, trwającej etapami realizacji29. W tabeli 1 zestawiono daty powstania katedr (Zakładów) i innych jednostek organizacyjnych związanych z botaniką na USB. Wyznaczały one poszczególne etapy rozwoju organizacji badań. W dalszych częściach tego rozdziału podjęto próbę odtworzenia mozolnych starań profesorów i asystentów nad tworzeniem wileńskiego ośrodka botanicznego na podstawie zachowanych źródeł. Rok założenia f Tab. 1. Jednostki organizacyjne USB związane z botaniką Kierownicy (lata życia) oraz lata zatrudnienia na USB oo Nazwya Zakład Botaniki Ogólnej (Zakład Botaniki I) 1920 (1919 – wyznaczenie terenu) Ogród Botaniczny 1921 Zakład Farmakognozji i Hodowli Roślin Lekarskich 1923 1924 1931 a 29 pr 1919 Ogród Roślin Lekarskich Zakład Systematyki Roślin (Zakład Botaniki II, Zakład Botaniki Rolniczej, Zakład Systematyki i Geografii Roślin) Muzeum Przyrodnicze USB (gromadzące m.in. okazy botaniczne) Piotr Wiśniewski (1881–1971) – 1919–1939 Piotr Wiśniewski – 1919–1923 Józef Trzebiński (1867–1941) – 1924–1937 Franciszek Ksawery Skupieński (1888–1962) – 1937–1939 Jan Muszyński (1884–1957) – 1921–1939 Jan Muszyński – 1923–1939 Józef Trzebiński – 1924–1937 Franciszek Ksawery Skupieński – 1937–1939 Jan Prüffer (1890–1959) – 1928–1939 Podano najczęściej stosowaną nazwę jednostki, w nawiasie – inne nazwy stosowane w różnych latach. Ibidem, s. 295 (s. 23). - 129 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler 4. Dzieje zakładów botanicznych 4.1. Zakład Botaniki Ogólnej oo f Urządzanie Zakładu rozpoczął w 1919 roku Piotr Wiśniewski, którego celem było jak najszybsze rozpoczęcie zajęć dydaktycznych. Początkowo używano roboczej nazwy Zakład Botaniki I, ale w trymestrze letnim roku akademickiego 1919/1920 Wydział zatwierdził nazwę Katedra i Zakład Botaniki Ogólnej (w skrócie Zakład Botaniki Ogólnej)30. Prowadzono tutaj badania z kilku działów botaniki. Studia fizjologiczne dotyczyły głównie okresu spoczynkowego różnych gatunków roślin, morfologiczne i anatomiczne – wyrośli, czyli cecidiów (cecydiów) wywołanych przez pasożyty grzybowe lub zwierzęce, cytologiczne – kariologii i mechanizmów podziału jądra komórkowego. Drugim nurtem badawczym były eksploracje terenowe szaty roślinnej Wileńszczyzny, rzadziej dalszych okolic. Prace terenowe wchodziły w zakres takich specjalności, jak florystyka, czyli florystyczna geografia roślin, mykologia i fitosocjologia. pr Profesor Piotr Wiśniewski – organizator Zakładu, fizjolog roślin Stosunkowo młody Piotr Wiśniewski (1881–1971), który w chwili przyjazdu do Wilna miał 38 lat, był przede wszystkim fizjologiem, a także anatomem roślin wykształconym w wiodących ośrodkach naukowych. W jego życiu 20-lecie spędzone w USB było drugim etapem działalności, po drugiej wojnie światowej jeszcze raz podjął się pracy organizacyjnej, tworząc od podstaw botanikę na nowym UMCS w Lublinie. Studiował początkowo w Cesarskim UW, gdzie słuchał wykładów rosyjskiego fizjologa roślin Michaila S. Cveta (1872–1919). Doktorat z anatomii eksperymentalnej uzyskał w Uniwersytecie Lwowskim, pod kierunkiem wszechstronnego botanika Mariana Raciborskiego (1863– –1917), systematyka, geografa roślin i paleobotanika. Później przebywał w holenderskich i niemieckich zakładach naukowych, np. w Heidelbergu, gdzie znaczny wpływ na niego miał fizjolog roślin Georg Klebs (1857–1918), badacz m.in. okresów wzrostu i spoczynku roślin tropikalnych. Po powrocie do 30 J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 103. W sprawozdaniach stosowano jeszcze przez długi czas nazwę Katedra Botaniki I lub Zakład Botaniki I, podczas gdy w Składach USB: Zakład Botaniczny (1920/1921), Zakład Botaniki (1921/1922–1923/1924) oraz Zakład Botaniki Ogólnej (1924/1925–1938/1939). - 130 - BOTANIKA NA USB W WILNIE oo f kraju Wiśniewski pracował jako profesor botaniki i fizjologii roślin SGGW, gdzie zorganizował katedrę botaniki. Na prośbę ówczesnego ministra WRiOP Jana Łukasiewicza (1878–1956) zdecydował się jednak przenieść jeszcze w 1919 roku do Wilna, żeby współorganizować odradzającą się wszechnicę31. W czasie zatrudnienia na USB Wiśniewski prowadził głównie studia nad okresem spoczynkowym wodnych gatunków roślin, a szczególnie nad kiełkowaniem pączków zimowych. Były to badania wnikliwie prowadzone i starannie przygotowywane, a ich wyniki przyniosły uznanie autorowi. Ponieważ znał on również dobrze rośliny naczyniowe, opublikował kilka prac na temat flory Wileńszczyzny, a także artykuł poświęcony fitopatologii. Zagadnienia te kontynuowali w swoich pracach jego uczniowie, głównie magistranci. Jak pisze Mowszowicz, profesor pozostawił wiele nieopublikowanych materiałów dotyczących badań nad „florą mykologiczną” nawozów zwierzęcych, anatomią i cytologią zoocecidiów oraz okresem spoczynkowym roślin. Adam Paszewski (1903–1991), po wojnie uczeń i współpracownik na UMCS, pisze, że Wiśniewski był twórcą wileńskiej szkoły botanicznej32. Jakub Mowszowicz wspominał profesora w następujących słowach: pr Byłem Jego uczniem w Wilnie. W ciągu lat 15 miałem możność z bliska przyglądać się i obserwować mojego Nauczyciela i Zwierzchnika. Przede wszystkim uderzały: wyjątkowa skromność i głęboka szlachetność tej pięknej postaci – Nauczyciela i Wychowawcy. My, Jego uczniowie, szczycimy się, że Profesor był naszym Nauczycielem; był dla nas wzorem niezwykłej uprzejmości w życiu osobistym i niezmiernej ofiarności w pracy naukowej33. Paszewski, pisząc o profesorze kilkadziesiąt lat później, z okazji 90-lecia jego urodzin, podkreślał: 31 32 33 F. 175 I Bb 784 – Teczka osobowa Piotra Wiśniewskiego; Z. Kurancowa, Uroczystości jubileuszowe 60-lecia pracy naukowej prof. dr. Piotra Wiśniewskiego, Wiadomości Botaniczne, 1970, t. 14, z. 1, s. 65–67; A. Paszewski, Profesor dr Piotr Wiśniewski, s. I–V; J. Mowszowicz, Prof. dr Piotr Wiśniewski (1881–1971), Wiadomości Botaniczne, 1973, t. 17, z. 2, s. 75–77; B. Sałata, Leksykon Botaników Polskich. 15. Piotr Wiśniewski, Wiadomości Botaniczne, 1995, vol. 39, no. 3/4, s. 111–112. A. Pasz. [A. Paszewski], Wiśniewski Piotr (1884 [sic!]–1871), w: Słownik biologów polskich, s. 578. J. Mowszowicz, Prof. dr Piotr Wiśniewski, s. 77. - 131 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Na zakończenie chciałbym uwypuklić następujące momenty z życia Jubilata, który: 1) wybierał tak w życiu osobistym, jak i w nauce drogę trudną, nie szedł w kierunku wygodnictwa i łatwizny, podejmował problematykę naukową zawsze oryginalną; 2) potrafił rozwiązywać zagadnienia metodami niezwykle prostymi, a to dzięki temu, że doświadczenia były doskonale obmyślane […]34. Asystent Stefan Kownas (1898–1978) Okres asystentury 1938–1939 asystent wolontariusz 1936–1939 asystent wolontariusz, w 1936 roku doktorat USB 1929–1931 młodszy asystent, 1 I 1931–15 XII 1939 starszy asystent od 1 XI 1925 przez rok akademicki 1926/1927 (być może do końca roku akademickiego 1928/1929) młodszy asystent pr Jakub Mowszowicz (1901–1983) oo Tab. 2. Asystenci Zakładu Botaniki Ogólnej USB f Zespół pracowników Początkowo profesor miał do pomocy tylko jednego asystenta, którym był Witold Sławiński, później udało się uzyskać następne etaty. Na tych stanowiskach35 pracowało łącznie co najmniej 12 osób (tab. 2), od jednej do kilku rocznie. Anna Niekrasz (1896–1973) Maria Oszurkówna (Bagieńska) (?–?) 34 35 Dalsza praca po drugiej wojnie światowej profesor w WSR w Szczeciniea po drugiej wojnie światowej profesor w UŁb po drugiej wojnie światowej pracownik naukowy UMK i UŁc nauczycielkad A. Paszewski, Profesor dr Piotr Wiśniewski, s. VIII. Było kilka kategorii asystentów: adiunkt, asystent starszy, p.o. asystenta starszego, zastępca asystenta starszego, asystent młodszy, p.o. asystenta młodszego, zastępca asystenta młodszego, asystent pomocniczy, asystent wolontariusz (na podstawie Składów USB). - 132 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Tab. 2. Asystenci Zakładu Botaniki Ogólnej USB (ciąg dalszy) pr oo f Asystent Okres asystentury Dalsza praca Helena Peksza 1924–1928 młodszy nauczycielka, po drugiej wojnie (z d. Korwin-Kurasystent światowej pracownik naukowy UŁe kowska) (1900–1971) Anna Przewłocka od 1 I 1921 młodszy (Moksiewiczówna) asystent, 1 X 1923–31 brak innych informacji (1897–?) XII 1925 starszy asystentf 1 X 1925–30 IX 1929 Irena Renigerówna brak innych informacji asystent (początkowo (?–?) młodszy)g Czesława Rudnicka 1 XII 1922–30 IX 1923 brak innych informacji (?–?) młodszy asystenth 1929–1938 asystent, po drugiej wojnie światowej pracownik Antonina Sienicka 1 XI 1938–5 XII 1939 naukowy UMK, później docent w WSR (1898–1979) adiunkt w Szczeciniei po drugiej wojnie światowej profesor Witold Sławiński 15 IX 1919–30 IX 1923 w UMCS, PW i Akademii Medycznej (1888–1962) starszy asystent w Białymstokuj od 1 VI 1921 młodszy asystent, od 1 X 1925 Bronisław Szakien starszy asystent, a od (1890–1938) 1 X 1935 adiunkt, 1927 – doktorat, 1937 – habilitacja na USBk Kazimiera od 1929/1930 asystentka, Wilczyńska po drugiej wojnie światowej pracowała 1 X 1930–15 XII 1939 (Urbanowiczówna) m.in. w UMKl starsza asystentka (1897–1980) a b c d P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. Dictionary of Polish Botanists. 86. Stefan Apoloniusz Kownas, Wiadomości Botaniczne, 2016, vol. 60, no. 1/2, s. 32–36. Idem, Leksykon Botaników Polskich. 96. Jakub Mowszowicz, Wiadomości Botaniczne, 2018, vol. 62, https://doi.org/10.5586/wb.2018.014; J. Hereźniak, K. Czyżewska, Profesor Jakub Mowszowicz, Łódź 2000, ss. 28 (seria: Sylwetki Łódzkich Uczonych, z. 58). Idem, Leksykon Botaników Polskich. 87. Anna Niekrasz, Wiadomości Botaniczne, 2016, vol. 60, no. 1/2, s. 37–39. F. 175 I Ab 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934, F. 175 VII B 59 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1925/1926. - 133 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler e f g h i j k l J. Mowszowicz, Helena Peksza (13 III 1900–4 I 1971). Wspomnienie pośmiertne, Acta Univ. Lodz., Zesz. Nauk. Uniw. Łódzk., Nauki Mat.-Przyr., Folia Bot., 1976, seria 2, t. 8, s. 149–150. F. 175 I Ab 56 – Wydz. Mat.-Przyr. 1930/1931, F. 175 VII B 54 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1920/1921, F. 175 VII B 57 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924, F. 175 VII B 58 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1924/1925. F. 175 I Ab 391, F. 175 VII B 59. F. 175 VII B 56 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1922/1923. P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 89. Antonina Saturnina Lucyna Sienicka, Wiadomości Botaniczne, 2016, vol. 60, no. 1/2, s. 43–46. B. Czeczuga, Sławiński Witold (1888–1962), w: PSB, t. 38, s. 618–620. P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 90. Bronisław Szakien, Wiadomości Botaniczne, 2016, t. 60, no. 1/2, s. 47–50. F. 175 1 (I Bb) 1013 – Teczka osobowa Kazimiery Wilczyńskiej, F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936; Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945–1984. Materiały do biografii, red. S. Kalembka, Toruń 1987, s. 729–730. oo f Zakładowi przydzielono etat woźnego, na którym w roku akademickim 1920/1921 pracował Adam Stankiewicz (w następnych latach było na ogół dwóch woźnych), a także od roku 1923/1924 laboranta, którym był początkowo Józef Czerniawski36. pr Trudy urządzania pracowni W 1919 roku profesor otrzymał do dyspozycji tylko jeden pokój w gmachu głównym przy ul. św. Jana. W kilka miesięcy później uzyskał większy lokal, również tymczasowy, w gmachu głównym przy ul. Zamkowej 11. Tutaj rozpoczęto ćwiczenia ze studentami, w trudnych warunkach, gdyż nie było odpowiednich mebli, przyrządów ani książek. Studenci korzystali z wypożyczonych mikroskopów. W listopadzie 1920 roku Zakład został przeniesiony do domu na podwórzu Kolegium Czartoryskiego. Konieczne remonty i prace adaptacyjne, niezbędne dla prowadzenia działalności naukowej i dydaktycznej, ukończono w 1922 roku i wtedy dopiero sytuacja uległa poprawie. W części pobliskiego ogrodu zaaranżowano ogródek doświadczalny dla celów naukowo-dydaktycznych, uprawiano tam rośliny do ćwiczeń i pokazów oraz badań naukowych. „Obok roślin dziko rosnących, przynoszonych z wycieczek przez prof. P. Wiśniewskiego i jego asystentów i studentów, pielęgnowano tysiące cebulek hodowanych dla celów doświadczalnych”, znajdowała się tu rów36 Na podstawie Składów USB. - 134 - BOTANIKA NA USB W WILNIE nież niewielka szklarnia doświadczalna37. O postępie prac oraz o prowadzonych zajęciach dydaktycznych informuje sprawozdanie kierownika Zakładu za rok 1923/1924: Znikome dotacje naukowe nie dozwoliły na sprowadzenie cenniejszych przyrządów i dzieł. Biblioteka Zakładu powiększyła się o 248 dzieł i broszur, z czego nabyte zostało 24 dzieła, 224 dzieła i broszury otrzymano w darze od pp. Dziewulskiego. Dział meblowy powiększył się o 2 szafy i 2 krzesła. Remont szklarenki doświadczalnej nie mógł być dotąd wykończony z powodu braku funduszów. Ćwiczenia botaniczne przerabiało około 110 osób, w tym około 50 osób przerabiało ćwiczenia dla początkujących, 60 osób – dla zaawansowanych. Półdzienne practicum przerabiało około 10 osób, samodzielne prace rozpoczęło 8 osób. Wilno, 7 VIII 1924. P. Wiśniewski, Kierownik Zak. Bot. USB38. oo f W roku akademickim 1928/1929 wybudowano w ogrodzie trzy cementowe baseny dla prowadzenia doświadczeń nad roślinami wodnymi39. Powoli kompletowano aparaturę do badań i ćwiczeń ze studentami oraz wzbogacano bibliotekę. Po dziesięciu latach funkcjonowania Zakładu stan posiadania niewiele się zwiększył: pr Inwentarz pomocy naukowych zakładu nie jest dostateczny. Odczuwa się zwłaszcza brak mikroskopów do ćwiczeń, które przerabiają studenci wydziału matematyczno-przyrodniczego i studium rolniczego. W dziale aparatury jako najważniejsze należy wymienić: 20 mikroskopów do ćwiczeń oraz jeden mikroskop do prac specjalnych z soczewkami apochromatycznymi, 2 wagi analityczne, 2 termostaty – jeden gazowy i jeden naftowy, przyrząd Chamberlaina, 2 mikrotomy, globoskop. Biblioteka zakładu składała się do dn. 1 stycznia 1929 roku z 1453 tomów i broszur, w tym darowanych około 30040. Uzyskanie w roku akademickim 1931/1932 nadzwyczajnej dotacji 1500 zł poprawiło sytuację: 37 38 39 40 B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 332–333 (s. 60–61); J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 103–104. F. 175 I Ab 391 – Sprawozdanie Kierownika Zakładu Botaniki Ogólnej za rok 1923/1924. F. 175 I Ab 391 – Sprawozdanie z działalności Kierownika Zakładu Botaniki Ogólnej USB za rok akademicki 1928/1929. B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 332–333 (s. 60–61). - 135 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler […] został nabyty szereg przedmiotów niezbędnych do prowadzenia ćwiczeń z fizjologii roślin. Pomiędzy innymi nabyto: a) mikroskop preparacyjny, b) termoregulator precyzyjny Lantenschlägera, c) łaźnia wodna, d) termostat wodny, e) niektóre przyrządy szklane jak rury Petenkoffera, aparat Kippa, eksykator itp., poza tym powiększono zapas chemikaliów, szkła i drobnych przyrządów niezbędnych do prowadzenia ćwiczeń41. f Uczeni i ich badania Pracując pod kierunkiem Wiśniewskiego, stopnie naukowe doktora uzyskali: najpierw Bronisław Szakien (1927), który również zrobił habilitację (1937), później Jakub Mowszowicz (1936). Ponadto doktorem UW była Antonina Sienicka, a doktorem zoologii USB Kazimiera Wilczyńska (Urbanowiczówna). Opublikowano kilkadziesiąt prac naukowych i popularnonaukowych. Spośród uczniów Wiśniewskiego zaznaczyli się szczególnie w dalszych dziejach botaniki: Witold Sławiński, Bronisław Szakien i Jakub Mowszowicz. pr oo Witold Sławiński – pierwszy asystent, badacz szaty roślinnej i historyk botaniki Witold Sławiński był absolwentem Akademii Rolniczej w Dublanach i Instytutu Piotrkowsko-Razumowskiego (Akademii Rolniczej) pod Moskwą, studiował też nauki przyrodnicze na USB. Pracował najpierw w Zakładzie Botaniki Ogólnej pod kierunkiem Wiśniewskiego, później u boku Józefa Trzebińskiego w Zakładzie Systematyki. Jako pierwszy asystent obydwu Zakładów zasłużył się pracami przy ich organizacji. Badania naukowe rozpoczął od opracowania flory Zielonych Jezior pod Wilnem (publikacja w 1924 roku), które, już po odejściu z USB, przyniosło mu doktorat na UP, gdzie zrobił również habilitację. W Wilnie zebrał materiały do pracy fitosocjologicznej wydanej dopiero w 1934 roku. Na marginesie głównego, florystyczno-fitosocjologicznego nurtu badań prowadził studia nad historią botaniki poświęcone przyrodnikom dawnej wszechnicy wileńskiej, ukończone dopiero po wojnie. W latach 1923–1924 przebywał na bezpłatnym urlopie – udał się wtedy do Paryża, gdzie studiował na Sorbonie mikrobiologię techniczną i fitosocjologię, zbierał też dane źródłowe do opracowania o Gilibercie. Po powrocie praco41 F. 175 VII B 52 – Sprawozdanie z działalności Kierownika Zakładu Botaniki Ogólnej USB za rok akademicki 1931/1932. - 136 - BOTANIKA NA USB W WILNIE wał przez rok w zakładzie Trzebińskiego, po czym zwolnił się z USB. Po drugiej wojnie światowej został profesorem kolejno trzech uczelni: UMCS, PW i Akademii Medycznej w Białymstoku, autorem wielu cennych publikacji florystycznych, fitosocjologicznych i historyczno-botanicznych, a także zasłużonym działaczem ochrony przyrody42. pr oo f Bronisław Szakien – cytolog i mykolog Do najbardziej interesujących współpracowników Wiśniewskiego należał Bronisław Szakien (1890–1938), cytolog i mykolog43. Studiował nauki przyrodnicze na uniwersytetach w Petersburgu, Warszawie i Wilnie. W Zakładzie Botaniki Ogólnej rozpoczął pracę w 1921 roku jako młodszy asystent, jednocześnie zatrudniony przez długie lata jako nauczyciel gimnazjalny. W działalności naukowej podjął stosunkowo nową i niełatwą w realizacji tematykę cytologii roślin. Dla zaznajomienia się z metodyką tej specjalności wyjechał w roku akademickim 1925/1926 na studia przyrodnicze do Belgii do laboratorium Victora Grégoire’a (1870–1938) na Katolickim Uniwersytecie Leuven (Université catholique de Louvain). Wyjazd był możliwy dzięki otrzymaniu stypendium MWRiOP. Po powrocie Szakien obronił w 1927 roku pracę doktorską, której tematem był przebieg procesu mejozy u paproci długosz królewski. Drugi pobyt w pracowni Grégoire’a, na krótkim stypendium jesienią 1935 roku, przyczynił się do ukończenia pracy habilitacyjnej poświęconej procesowi mejozy u dwóch gatunków skrzypów. Szakien otrzymał veniam legendi na USB w 1937 roku. Oprócz prac laboratoryjnych prowadził rzadkie i cenne badania nad pasożytniczymi rdzami, zajmował się też florystyką roślin kwiatowych. Od 2 grudnia 1929 roku był współpracownikiem 42 43 F. 175 I Ab 18 – Fotografie i życiorysy członków Komit. Wykon., F. 175 I Ab 56 – Wydz. Mat.-Przyr. 1930/1931; B. Czeczuga, Sławiński Witold, s. 618–620, J. Gątkiewiczowa, Profesor dr Witold Sławiński zasłużony naukowiec, pedagog i społecznik, 27 XI 1888 r. – 4 IX 1962 r., Wiadomości Botaniczne, 1963, t. 7, z. 2, s. 113–116; IRG [I. Rejment-Grochowska], Sławiński Witold (1888–1962), w: Słownik biologów polskich, s. 492–493; W. Szafer, Witold Sławiński 1888–1962, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 1963, R. 19, z. 3, s. 33–34. F. 175 I Bb 637 – Teczka osobowa Bronisława Szakiena, F. 175 VII B 111 – Teczka osobowa Bronisława Szakiena. Zob. P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 90. Bronisław Szakien, s. 47–50; Mowsz. [J. Mowszowicz], Szakien Bronisław (1890–1938), w: Słownik biologów polskich, s. 524; S. T. Sroka, Szakien Bronisław (1890–1938), w: PSB, t. 46, s. 518–519; P. Wiśniewski, † Bronisław Szakien. Wspomnienie pośmiertne – Nachruf (Z portretem – Mit Bildnistafel), Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1938, vol. 15, no. 4, s. XXXI–XXXVI. - 137 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler KF PAU, która finansowała jego badania rdzy (w latach 1924–1925, 1927– –1928 i 1930)44. Kilkakrotnie był nagradzany, m.in. w roku 1927/1928 otrzymał Nagrodę im. Marszałka Piłsudskiego za pracę naukową, w 1929 roku – medal 10-lecia Odzyskania Niepodległości, a w 1937 roku – nagrodę z Funduszu im. Marszałka Józefa Piłsudskiego za pracę Nowy przyczynek do znajomości rdzy Wileńszczyzny. Jego przedwczesna, nagła śmierć w 1938 roku, po zaledwie dwudniowej chorobie, była wstrząsem dla środowiska naukowego i wielką stratą dla uczelni. Profesor Wiśniewski pisał: oo f […] był On w pełnym rozpędzie naukowym. Miał rozpoczętych szereg ciekawych tematów, które niewątpliwie doprowadziłyby Go do nowych doniosłych wyników, gdyby nie przedwczesna śmierć, która zabrała Go w przededniu pełnego rozkwitu naukowego. Zmarły odznaczał się też wyjątkowo dużymi zaletami swego charakteru, które instynktownie wyczuwał każdy, kto chociaż powierzchownie zetknął się z Nim. Był niezmiernie łagodny, cichy, skromny i wyjątkowo uczynny. Toteż pozostawił po sobie szczery i głęboki żal wśród kolegów, uczniów i szerokiego ogółu znajomych45. 44 45 46 pr Jakub Mowszowicz – badacz szaty roślinnej i popularyzator Drugi doktor wypromowany przez Wiśniewskiego, Jakub Mowszowicz, został wiele lat później systematykiem (taksonomem), fitogeografem, fitosocjologiem i historykiem botaniki, znanym popularyzatorem biologii i ochrony przyrody, po drugiej wojnie światowej profesorem UŁ, gdzie stworzył łódzką szkołę geobotaniczną46. W 1925 roku jako student trzeciego roku zjawił się P. Köhler, Botanika w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności. Botany at the Academic Society of Cracow, Academy of Sciences and Letters and the Polish Academy of Sciences and Letters (1815–1952), Studia i materiały do dziejów Polskiej Akademii Umiejętności, 2002, t. 2, ss. 373, cyt. s. 342. P. Wiśniewski, † Bronisław Szakien, s. XXXIV–XXXV. Zob. m.in. F. 175 VII B 232 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdania Zakładów 1936/1937, 1937/1938, F. 175 VII B 312 – Wydz. Mat.-Przyr., sprawy profesorskie (różne), teczki osobowe: F. 175 A 14, nr 270, F. 175 6(VII Db) 128, F. 175 VII B 284; Archiwum UŁ: teczka osobowa Jakuba Mowszowicza. Zob. Profesor Jakub Mowszowicz, red. K. Czyżewska, J. Hereźniak, Łódź 2000, ss. 28 (seria: Sylwetki Łódzkich Uczonych, z. 58); J. Hereźniak, Jakub Mowszowicz (1901–1983), Rocznik Dendrologiczny (Rocznik Sekcji Dendrologicznej Polskiego Towarzystwa Botanicznego), 1984/1985, t. 36, s. 167–172; P. Köhler, Leksykon botaników polskich. 96. Jakub Mowszowicz; J. K. Kurowski, Dwudziestolecie śmierci profesora Jakuba Mowszowicza twórcy łódzkiej szkoły geobotanicznej. 20th anniversary of death of Professor Jakub Mowszowicz – a founder of Łódź geobotanical school, Wiadomości Botaniczne, - 138 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f w pracowni Zakładu Botaniki Ogólnej i pracował tutaj 15 lat bez wynagrodzenia (jako asystent wolontariusz). Jednocześnie zarabiał na życie jako nauczyciel szkół powszechnych i gimnazjów. Pod kierunkiem profesora napisał pracę magisterską z florystyki dotyczącą traw i turzycowatych Wileńszczyzny, opublikowaną w 1933 roku i wyróżnioną nagrodą MWRiOP. Później Mowszowicz był asystentem wolontariuszem, pełniąc funkcję kustosza Muzeum Botanicznego Zakładu Botaniki Ogólnej, pomagał także przy wzbogacaniu zbiorów Ogrodu Botanicznego oraz w urządzaniu Muzeum Przyrodniczego USB. W 1936 roku obronił pracę doktorską poświęconą florze i zespołom roślinnym Gór Ponarskich. W wileńskim okresie działalności Mowszowicz ogłosił kilkanaście publikacji dotyczących różnych aspektów flory i roślinności Wileńszczyzny, w tym przeznaczone dla szkół klucze do oznaczania roślin oraz inne prace popularnonaukowe. Przeprowadzał z ramienia Komitetu Ochrony Przyrody w Wilnie badania torfowisk województwa wileńskiego, współpracował też przy zakładaniu parku przyrodniczego na wileńskim Antokolu. Po lituanizacji Uniwersytetu pracował w nim nadal. Po dramatycznych przejściach w czasie okupacji niemieckiej powrócił do uczelni należącej wówczas do ZSRR. Zdecydował się jednak na repatriację do Polski (jego późniejsze losy przedstawione zostaną dokładniej w dalszej części rozdziału). Czas młodości i początków działalności naukowej w Wilnie odcisnął niezatarte piętno w jego pamięci, o czym świadczą cytowane wielokrotnie w tym opracowaniu publikacje na temat botaniki oraz jego mistrzów i kolegów. W jednej z nich pisał: Pragnąłem wspomnieć też o tych, których cechowała bezgraniczna i ofiarna służba dla nauki, którzy z pełnym poświęceniem budzili u swoich uczniów zamiłowanie do nauk przyrodniczych i botaniki w szczególności. Wielkie umiłowanie i głęboką wdzięczność mam dla moich mistrzów i nauczycieli, którzy dali mi podstawy do dalszych poszukiwań naukowych. Dziwnym zbiegiem okoliczności mogłem ich naśladować, zakładając fundamenty Katedry i Zakładu Systematyki Roślin w nowo powstałym Uniwersytecie Łódzkim47. 47 2004, t. 48, nr 1/2, s. 35–37; H. Rutowicz, Profesor dr Jakub Mowszowicz, Wiadomości Botaniczne, 1971, t. 15, z. 4, s. 251–256. J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 119. - 139 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler oo f Prace innych asystentów i magistrantów Duże obciążenia dydaktyczne, konieczność pomocy przy urządzaniu Zakładu oraz podejmowanie dodatkowych zajęć, głównie nauczycielskich, z powodu niskich zarobków na uczelni, były zapewne przyczyną stosunkowo małego dorobku naukowego pozostałych osób. Antonina Sienicka doktorat uzyskała na UW na podstawie pracy z anatomii i embriologii roślin, którą wykonała pod kierunkiem cytologa Zygmunta Wóycickiego (1871–1941)48. W Wilnie ogłosiła tylko jedną publikację z zakresu morfologii i anatomii narośli na korzeniach zawilca spowodowanych przez pasożytniczego nicienia. Anna Niekrasz opublikowała opracowanie poświęcone anatomii zoocecidiów, Stefan Kownas oraz Maria Oszurkówna ogłosili artykuły dotyczące okresu spoczynkowego roślin. Pod kierunkiem profesora wykonano wiele prac magisterskich, z których najlepsze ukazały się w druku. Tytuły pozostałych zachowały się w rocznych sprawozdaniach, zawierających też informacje o badaniach pracowników. Tak np. w roku akademickim 1924/1925: pr […] pod kierunkiem prof. Wiśniewskiego p. Ostrowski pracował nad naroślami okolic Wilna i Grodna, Panna Renigerówna – nad biologią Claviceps purpurea. Pani Hajkowiczowa zajmowała się opracowaniem rozsiedlenia niektórych roślin na ziemiach polskich. Panna Dowoynianka rozpoczęła badanie grzybów wyższych Wileńszczyzny. Prof. Wiśniewski prowadził badania nad głownią prosa (Ustilago Maydis), a p. Szakien – nad rdzami Wileńszczyzny49. O rozwoju prowadzonych badań świadczy sprawozdanie z roku akademickiego 1928/192950. Atmosfera w Zakładzie była przyjacielska. Więzy przyjaźni miały okazać się bardzo ważne w czasie wojny, kiedy Mowszowicz został uratowany od niechybnej śmierci dzięki pomocy koleżanek. 48 49 50 Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny – teczka osobowa Antoniny Sienickiej; J. Jasnowska, Sienicka (Siennicka) Antonina Saturnina Lucyna (1898–1979), w: PSB, t. 37, s. 149–151; P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 89. Antonina Saturnina Lucyna Sienicka, s. 43–46. F. 175 I Ab 152 – Sprawozdanie z działalności Kierownika Zakładu Botaniki Ogólnej USB za rok akademicki 1924/1925. F. 175 I Ab 152 – Sprawozdanie z działalności Kierownika Zakładu Botaniki Ogólnej USB za rok akademicki 1928/1929. Zob. Aneks. - 140 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Dydaktyka W Zakładzie prowadzono głównie zajęcia z botaniki ogólnej, morfologii, anatomii i cytologii oraz fizjologii roślin. Profesor Wiśniewski wraz z Witoldem Sławińskim tworzyli od podstaw warsztat dydaktyczny, począwszy od urządzania sal, a skończywszy na gromadzeniu pomocy do wykładów i ćwiczeń. O skali ówczesnych trudności pisał po latach Mowszowicz: Ileż to zabiegów wymagały sprawy uruchomienia ćwiczeń z botaniki, ileż to czasu kosztowało nabycie zwykłego mikroskopu albo przygotowanie odpowiednich tablic i rycin51. pr oo f W zajęciach uczestniczyli studenci Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego52, a także, w mniejszym zakresie, słuchacze Studium Farmaceutycznego działającego początkowo przy tym Wydziale, od 1921 roku przekształconego w Oddział Farmaceutyczny Wydziału Lekarskiego. Ponadto obsługiwano SR utworzone w 1924 roku53. Dzięki energicznym staraniom Wiśniewskiego i Sławińskiego udało się rozpocząć zajęcia już w pierwszym roku akademickim 1919/1920 – odbyły się wówczas ćwiczenia z botaniki dla początkujących, w których uczestniczyło ok. 20 osób. Niestety, tok prac dydaktycznych przerwał pod koniec czerwca zbliżający się front wojny polsko-radzieckiej, która spowodowała ewakuację Uniwersytetu. Po przymusowej przerwie przypadającej na pierwszy trymestr roku akademickiego 1920/1921 zajęcia wznowiono w połowie stycznia 1921 roku. Piotr Wiśniewski rozpoczął wówczas kurs wykładów z botaniki ogólnej przeznaczony dla studentów pierwszego roku, prowadzono też ćwiczenia dla początkujących i zaawansowanych, w których uczestniczyło łącznie ok. 70 osób. W następnych latach równocześnie z nauczaniem profesor musiał kształcić swoich asystentów. O ile Sławiński był dojrzałym, wszechstronnie wykształconym przyrodnikiem i leśnikiem, po jego przejściu do drugiego zakładu następne osoby musiały dopiero nabywać umiejętności przekazywania wiedzy na poziomie uniwersyteckim, przy czym większość z nich pracowała równocześnie w szkołach. 51 52 53 J. Mowszowicz, Prof. dr Piotr Wiśniewski, s. 76. Do 1921 r. Wydział Matematyczno-Przyrodniczy połączony był z Wydziałem Lekarskim. B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 385 (s. 9), s. 288 (s. 16). - 141 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Podstawowym kursem prowadzonym przez Wiśniewskiego przez cały czas istnienia USB był wykład z botaniki ogólnej (botanika – kurs ogólny, cztery godziny tygodniowo) wprowadzający najważniejszą terminologię oraz podstawy wiedzy o budowie i funkcjonowaniu organizmu roślinnego. Przeznaczony dla studentów pierwszego roku, odbywał się na ogół w pierwszym i drugim trymestrze. W ciągu swojej długoletniej działalności dydaktycznej Wiśniewski wykładał również inne przedmioty zestawione w tabeli 3. Tab. 3. Wykłady prof. Piotra Wiśniewskiego Tytuły w Spisach wykładów Wydział Matematyczno-Przyrodniczya – Botanika – 1920/1921–1923/1924, Botanika ogólna dla studentów Botanika ogólna I roku – 1924/1925, Zasady botaniki (Botanika ogólna) – 1925/1926, Botanika (kurs ogólny) – 1926/1927–1938/1939 Systematyka – Ogólna systematyka zarodnikowych – 1924/1925, Zasady botaniki roślin (Systematyka plechowców) – 1925/1926, Botanika (Kurs ogólny) zarodnikowych Systematyka plechowców – 1926/1927 Biologia rozmnażania – Rozmnażanie roślin (morfologia i powstawanie organów rozmnażania: biologia rozmnażania) – 1921/1922 – Morfologia roślin (Capita selecta) – 1924/1925–1925/1926, Morfologia i anatomia roślin (Capita selecta) – 1926/1927, Anatomia roślin (Capita selecta) – 1927/1928, Anatomia i cytologia roślin – 1928/1929–1933/1934, 1936/1937, 1937/1938 – Fizjologia roślin – 1921/1922–1922/1923, 1931/1932, 1938/1939, Fizjologia roślin, Capita selecta dla studentów II, III i IV roku – 1924/1925, Fizjologia roślin, cz. II: Wzrost i ruchy roślin – 1928/1929– –1930/1931, Fizjologia roślin, cz. II – 1934/1935–1935/1936 Wydział Lekarski – Botanika – 1921/1922, 1923/1924 Oddział Farmaceutyczny (Studium Farmaceutyczne) – Botanika – 1920/1921–1922/1923, 1923/1924 (wraz z J. Trzebińskim), 1924/1925–1926/1927, 1928/1929, 1930/1931, Botanika ogólna – 1924/1925–1938/1939, Botanika ogólna i fizjologia – 1923/1924–1925/1926 pr Morfologia, anatomia, cytologia roślin oo f Przedmiot Fizjologia roślin Botanika ogólna Botanika ogólna i fizjologia - 142 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Tab. 3. Wykłady prof. Piotra Wiśniewskiego (ciąg dalszy) Przedmiot Tytuły w Spisach wykładów – Botanika (morfologia i anatomia) – 1927/1928, 1930/1931, Morfologia 1932/1933–1933/1934, 1936/1937–1937/1938, Morfologia i anatomia – i anatomia 1926/1927, 1928/1929 Studium Rolnicze Botanika ogólna – Botanika ogólna – 1924/1925, 1927/1928–1938/1939 a Początkowo funkcjonował połączony Wydział Matematyczno-Przyrodniczy i Lekarski, na którym Wiśniewski rozpoczął wykłady. W roku akademickim 1920/1921 rozdzielono ten Wydział na Wydział Matematyczno-Przyrodniczy oraz Lekarski. Zob. B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 273 (s. 1) i inne strony. pr oo f Pod kierunkiem profesora asystenci prowadzili ćwiczenia botaniczne dla początkujących (trzy godziny tygodniowo) dla pierwszego roku przez cały rok oraz dla zaawansowanych (trzy godziny tygodniowo) dla drugiego roku również przez cały rok. Ponadto odbywały się ćwiczenia z fizjologii roślin dla słuchaczy drugiego, trzeciego i czwartego roku (sześć godzin tygodniowo) w trzecim trymestrze, a także półdzienne practicum botaniczne (na ogół codziennie przez cały rok) dla studentów, którzy specjalizowali się w botanice. Powyższe zajęcia przeznaczone były dla przyszłych przyrodników, ale uczestniczyli w nich studenci farmacji (głównie w wykładach z botaniki ogólnej oraz morfologii i anatomii, ale też w ćwiczeniach z botaniki ogólnej). Słuchacze SR brali udział w wykładach z botaniki ogólnej oraz ćwiczeniach z tego przedmiotu. Profesor Wiśniewski cieszył się opinią świetnego wykładowcy: Wykłady prowadzone przez prof. P. Wiśniewskiego należały do precyzyjnych, jasnych, dobrze skonstruowanych oraz bardzo starannie przygotowywanych. Doskonałym uzupełnieniem wykładów były liczne tablice, ilustracje i epidiaskop54. Bronisław Szakien prowadził dla przyrodników wykłady z cytologii roślin (1928/1929–1930/1931, 1933/1934–1937/1938), a także przez jeden rok anatomię i cytologię (1932/1933) oraz dla studentów SR ćwiczenia z botaniki ogólnej (1931/1932–1936/1937). 54 J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 104. - 143 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Jakub Mowszowicz, pełen pasji do badań naukowych i pracy dydaktycznej, pomagał przy ćwiczeniach i wycieczkach, a po wojnie został jednym z najwybitniejszych polskich dydaktyków biologii. Profesor Maria Ławrynowicz, jego dawna studentka na UŁ, przypomina opinię Mowszowicza o wykładach Piotra Wiśniewskiego: f Osiągnięcia dydaktyczne prof. Wiśniewskiego to najwyższy poziom sztuki nauczania. Jako uczeń Profesora Wiśniewskiego głęboko jestem wdzięczny mojemu Mistrzowi, u którego mogłem się uczyć metod i podstaw wykładania i nauczania. Profesor był wzorem doskonałego nauczyciela, niezmiernie pieczołowitego i starannego wykładowcy, który ogromną wagę przywiązywał do sposobu i treści wykładu. Każdy wykład był dla nas – Jego słuchaczy – specjalnym wydarzeniem, jakimś szczególnym przeżyciem. Sam Profesor przyczyniał się do tegoż wzorową i starannie opracowaną tematyką, jasnością stylu i umiejętnością precyzyjnego wykładu55. oo Po przytoczeniu powyższego cytatu Ławrynowicz dodaje: Czyż nie jest w tym opisie zawarta wierna charakterystyka wykładu Mowszowicza? Myślę, że to skojarzenie nasuwa się automatycznie każdemu, kto uczęszczał na jego wykłady […]56. pr Podsumowując działalność dydaktyczną Zakładu, trzeba zaznaczyć, że zajęcia tu prowadzone miały charakter podstawowy, a uwzględniane specjalności: morfologia, anatomia i fizjologia były już w XIX wieku wykładane w wielu innych uczelniach, m.in. w UJ57. Stosunkowo nową specjalnością była cytologia oraz kurs biologii rozmnażania omawiający zagadnienia rozwijającej się w świecie embriologii roślin, ale odbył się tylko jeden raz (1921/1922). Konieczność dostarczania ogólnej wiedzy dużej liczbie studentów nie sprzyjała wprowadzaniu nowych prądów w specjalistycznych kursach. 55 56 57 Idem, Prof. dr Piotr Wiśniewski, s. 76. M. Ławrynowicz, Wkład Profesora Jakuba Mowszowicza w upowszechnianie wiedzy botanicznej w Polsce, w: Aktualne kierunki i perspektywy badań w geobotanice na progu trzeciego tysiąclecia. Wkład Profesora Jakuba Mowszowicza w powstanie i rozwój łódzkiej szkoły geobotanicznej, red. K. Czyżewska, J. Hereźniak, Łódź 2003, s. 90. A. Zemanek, Dzieje nauczania botaniki w Uniwersytecie Jagiellońskim. History of teaching the botany at the Jagiellonian University (1783–1917), Kraków 1991, s. 15. - 144 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Liczba studentów Dane na temat frekwencji na zajęciach zawierają sprawozdania roczne, których fragmenty przytoczono poniżej. W roku akademickim 1923/1924 liczba uczestników zajęć była następująca58: Ćwiczenia botaniczne przerabiało około 110 osób, w tym około 50 osób przerabiało ćwiczenia dla początkujących, 60 osób – dla zaawansowanych. Półdzienne practicum przerabiało około 10 osób, samodzielne prace rozpoczęło 8 osób. W roku akademickim 1926/1927 (przytoczony fragment zawiera też tematy przygotowywanych prac magisterskich): oo f Ćwiczenia botaniczne przerabiało 162 osoby. Półdzienne practicum 9 osób. Razem około 170 osób. Prace zaawansowanych studentów: p. A. Czarnocka w dalszym ciągu pracowała nad okresem spoczynkowym roślin wyższych, p. Bagieński pracował nad mchami okolic Trok, p. Mowszowicz opracowywał trawy wileńskie, pp. Janicka i Biesiekierska pracowały nad anatomią galasówek i galasówkami okolic Trok. W roku akademickim 1931/1932: pr Ćwiczenia przerabiało ok. 180 osób. Półdzienne practicum – 3 osoby. Wykonywało prace magisterskie i inne – 10 osób. Prace zaawansowanych studentów [m.in.]: J. Mowszowicz pracował nad florą łąkową okolic Wilna, A. Znamierowska – nad zdolnością kiełkowania wieloletnich nasion. Szczegółowe liczby uczestników poszczególnych ćwiczeń zawiera sprawozdanie z roku akademickiego 1936/1937: Frekwencja studentów na ćwiczeniach w poszczególnych trymestrach przedstawia się następująco: I trymestr – Studium Rolnicze – 29 osób, Wydział: I rok – 69, II rok – 27, prakt. i prace magisterskie – 10; II trymestr – Studium Rolnicze – 72 osoby; Wydział: I rok – 56, II rok – 25, prakt. i prace magisterskie – 8. Na podstawie powyższych danych można stwierdzić, że liczba uczestników zajęć botanicznych w Zakładzie była duża – w ciągu trwania USB mogła sięg58 F. 175 I Ab 152 – Sprawozdania z działalności kierownika Zakładu Botaniki Ogólnej USB z lat 1923/1924, 1926/1927, 1931/1932, 1936/1937. - 145 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler nąć powyżej 2 tys. osób (oceniając z dużym przybliżeniem). Stosunkowo niewielka była liczba studentów specjalizujących się w botanice przygotowujących prace magisterskie – od jednej do 10 osób rocznie, co i tak dawało w sumie kilkadziesiąt prac magisterskich. Studenci otrzymywali solidne przygotowanie w zakresie nie tylko teoretycznej, ale i praktycznej wiedzy o roślinach dzięki dużej liczbie godzin ćwiczeń oraz wycieczek, a prace magisterskie miały charakter opracowań naukowych. oo f Muzeum Zakładu Botaniki Ogólnej W Zakładzie Botaniki Ogólnej gromadzono zbiory naukowo-dydaktyczne określane czasem mianem Muzeum lub Muzeum Botanicznego. Zbiory obejmowały przede wszystkim zielniki historyczne oraz współczesne kompletowane przez pracowników: Mowszowicza, Szakiena i Wiśniewskiego oraz inspektora Ogrodu Botanicznego Konstantego Prószyńskiego. Gromadzono także tablice do celów dydaktycznych. Po 10 latach funkcjonowania kolekcja ta była niemała: pr Poza tym zakład posiada około 200 tablic, jest też w posiadaniu dużego zielnika roślin wyższych i niższych, składającego się z około 1100 okazów muzealnych. Zielnik roślin wyższych pochodzi przeważnie z okazów, przekazanych zakładowi przez Towarzystwo Lekarskie, oraz z muzeum przyrodniczego przy dawnej Bibliotece Publicznej59. Szerzej pisał później o zielniku Mowszowicz, który od początku swojej dobrowolnej działalności w Zakładzie pełnił funkcję kustosza muzealnego: Poza tym w Zakładzie Botaniki Ogólnej przechowywany był z wielkim pietyzmem Zielnik roślin pochodzący z dawnego Uniwersytetu Wileńskiego. Prof. P. Wiśniewski zawsze dbał o należyte zabezpieczenie i częstą dezynfekcję tych wartościowych zbiorów. Zasadnicza część Zielnika pochodziła z dawnej Biblioteki Publicznej, dokąd zielniki zawędrowały po zamknięciu uczelni w 1832 r. Inna część zielników pochodziła z Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego, gdzie dostały się one po likwidacji dawnej Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie w 1842 r. Niektóre zbiory pochodziły też z Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, które przekazało je w charakterze depozytów Katedrze Botaniki Ogólnej Uniwersy59 B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 332–333 (s. 60–61). - 146 - BOTANIKA NA USB W WILNIE tetu Stefana Batorego w Wilnie. W Zielniku tym znajdowały się rośliny zebrane i oznaczone przez S. B. Gorskiego, J. F. Wolfganga i ich uczniów, często z adnotacjami w języku łacińskim lub polskim. Materiały zielnikowe pochodzą głównie z lat 1821–1840. Przechowały się także rośliny pochodzące z lat późniejszych, zbierane głównie przez S. B. Gorskiego oraz miłośników i znawców flory krajowej. Wśród zbiorów znajdowały się rośliny pochodzące ze zbiorów Wilibalda Bessera, a zbierane przez niego na Podolu, Wołyniu i Ukrainie. Znajdowały się tam również jako depozyty Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie następujące herbaria: Zielnik Marii Burhardtówny, Zielnik Wsiewołoda Izmailskiego, S. Ławrowa, Wacława Hryniewskiego, Januarego Kołodziejczyka i Józefa Niekrasza. Dość zniszczony Zielnik Józefa Jundziłła został w swoim czasie przekazany Katedrze Botaniki Ogólnej przez ks. Jana Wołodźkę. Z nowszych zbiorów w skład Zielnika wchodziły rośliny zebrane przez: P. Wiśniewskiego, K. Proszyńskiego, B. Szakiena, J. Mowszowicza60. f 4.2. Zakład Systematyki Roślin pr oo Zakład zaczął funkcjonować w 1924 roku – działalność dydaktyczną rozpoczęto w trzecim trymestrze roku akademickiego 1923/192461. Początkowo stosowano nazwę Zakład Botaniki II lub Zakład Botaniki Rolniczej. Na posiedzeniu Rady Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego 13 stycznia 1926 roku62 zmieniono ją na Zakład Systematyki Roślin (stosowaną później w rocznych sprawozdaniach)63. Od 1937 roku zaczęto używać nazwy Zakład Systematyki i Geografii Roślin64 (którą stosował w swoich opracowaniach Mowszowicz). Tematyka naukowa Zakładu obejmowała głównie mykologię, fitopatologię i zoocecidiologię. Prowadzono też eksploracje florystyczne i fitosocjologiczne dotyczące roślin naczyniowych i innych grup organizmów. 60 61 62 63 64 J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 106–107. F. 175 I Ab 391 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Botaniki Rolniczej USB w Wilnie z 1824 r. F. 175 VII B 59 – Protokół nr X z posiedzenia Rady Wydz. Mat.-Przyr. USB z 13 stycznia 1926 r. Nazwę tę przyjęto w tym opracowaniu. F. 175 VII B 161 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1936/1937–1937/1938 (Protokół nr XVII z posiedzenia Rady Wydz. Mat.-Przyr. USB z 25 maja 1937 r.). W Składach USB pojawiają się nazwy: Zakład Botaniki II 1923/1924, Zakład Morfologii i Systematyki Roślin 1924/1925–1928/1929, Zakład Systematyki Roślin 1929/1930–1935/1936, Zakład Systematyki i Geografii Roślin 1936/1937–1938/1939. - 147 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler oo f W 1928 roku przy Zakładzie rozpoczął działalność prowadzony przez Trzebińskiego Dział Mykologiczny Stacji Ochrony Roślin w Wilnie kierowanej również przez tego profesora. Stacja powstała w 1928 roku przy Wileńskim Towarzystwie Organizacji i Kółek Rolniczych, w 1933 roku przejęła ją Wileńska Izba Rolnicza. Trzebiński kierował Stacją prawdopodobnie do przejścia na emeryturę. Spośród asystentów Zakładu pracowali tam Nadzieja Rojecka (1898–1986) (w latach 1932–1935) oraz praktykant bezpłatny Ryszard Kruszyński (1934–1939)65. Co roku udzielano po kilkaset porad, wiedzę o zapobieganiu chorobom roślin szerząc przy pomocy broszur i ulotek, prowadzono pogadanki, opracowywano wykaz chorób roślin uprawnych na Wileńszczyźnie. Pracownicy, głównie Trzebiński, publikowali na łamach popularnej prasy rolniczej i ogrodniczej liczne artykuły i komunikaty66. Organizator Zakładu Józef Trzebiński był kierownikiem w latach 1924–1937, sprawował też od 1 maja 1924 roku dyrekcję Ogrodu Botanicznego67. Po jego przejściu na emeryturę obydwa stanowiska objął Franciszek K. Skupieński (1888–1962), mianowany profesorem nadzwyczajnym 14 września 1937 roku68, i pełnił je do likwidacji USB w 1939 roku. pr Józef Trzebiński – organizator Zakładu, współtwórca polskiej fitopatologii Józef Trzebiński (1867–1941) był jednym z twórców polskiej fitopatologii i uznanym mykologiem specjalizującym się w grzybach pasożytniczych. Pobyt w Wilnie był ostatnim okresem jego życia. Wychowanek uniwersytetów w Warszawie i Krakowie, uzyskał stopień kandydata nauk na Cesarskim UW, a następnie przebywał na uczelni w Lipsku, gdzie pod kierunkiem klasyka fizjologii roślin Wilhelma Pfeffera (1845–1920) prowadził badania z zakresu mykologii, które po ukończeniu w pracowni prof. Edwarda Janczewskiego 65 66 67 68 T. Majewski, Dzieje poznania chorób roślin w Polsce, Warszawa 2016, s. 120. B. Hryniewiecki, Prof. dr Józef Trzebiński. Czterdziestolecie pracy naukowej [rés.: Le professeur dr. Józef Trzebiński. Note biographique à l’occasion du quarantenaire de son travail scientifique], Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1937, vol. 14, no. 4, s. 255; T. Majewski, Dzieje poznania chorób roślin, s. 120. F. 175 VII B 57 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924 (Protokół nr XIX z posiedzenia Rady Wydz. Mat.-Przyr. USB z 7 kwietnia 1924 r., poz. 7) – „W sprawie Ogrodu Botanicznego dziekan wnosi przekazanie Ogrodu Botanicznego prof. Józefowi Trzebińskiemu od dnia 1 V 1924 roku. – Uchwalono jednomyślnie”. LCVA, Franciszek Skupieński – teczka osobowa, bez sygnatury. - 148 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f (1846–1918), anatoma, systematyka i mykologa, przyniosły mu doktorat na UJ, gdzie uzyskał również habilitację. Pracował w różnych instytucjach, m.in. w PINGW w Puławach, odwiedził wiele krajów Europy oraz podróżował po Rosji, zapoznając się ze stacjami ochrony roślin. Cieszył się dużym autorytetem w środowisku naukowym i rolniczym. W Wilnie rozpoczął prace organizacyjne nad założeniem Zakładu w 1922 roku. Przez pierwszy trymestr roku akademickiego 1922/1923 był zastępcą profesora botaniki (dojeżdżał na zajęcia do Wilna, mieszkając i pracując jeszcze w Puławach), dopiero od 1 stycznia 1924 roku został profesorem zwyczajnym69. Prowadził głównie badania mykologiczne i fitopatologiczne. Ważnym jego osiągnięciem było wydanie podręcznika z fitopatologii. Ponieważ dobrze znał również rośliny wyższe, opublikował prace florystyczne, a także artykuł poświęcony systematyce grzybieni, zajmował się też fitosocjologią. Niestety, jego obszerne opracowanie Flora Jezior Trockich przygotowane do druku w wydawanej przez Zygmunta Wóycickiego serii „Krajobrazy roślinne Polski” uległo zniszczeniu w drukarni Towarzystwa Naukowego Warszawskiego podczas drugiej wojny światowej70. W związku z prowadzeniem Stacji Ochrony Roślin i jej Działu Mykologicznego wiele energii poświęcał szerzeniu wiedzy na temat chorób roślin uprawnych i sposobów ich zwalczania. Większość jego wileńskiego dorobku dotyczyła popularyzacji tych zagadnień. W roku akademickim 1925/1926 był dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego USB. Przejawem uznania dla wielostronnej działalności profesora było przyznanie mu w 1937 roku doktoratu honoris causa SGGW w Warszawie. W 1938 roku został mianowany przez prezydenta RP profesorem honorowym systematyki i geografii roślin na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB71. Bolesław Hryniewiecki, przewodniczący Polskiego Towarzystwa Botanicznego, pisał z okazji 40-lecia pracy naukowej o jubilacie: 69 70 71 B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 279 (s. 67). P. Köhler, T. Majewski, Leksykon Botaników Polskich. 91. Józef Trzebiński, Wiadomości Botaniczne, 2016, vol. 60, no. 1/2, s. 51–55. F. 175 I Bb 59 – akta osobowe Józef Trzebiński; P. Köhler, T. Majewski, Leksykon Botaników Polskich. 91. Józef Trzebiński, s. 51–55; Mowsz. [J. Mowszowicz], Trzebiński Józef (1867– –1941), w: Słownik biologów polskich, s. 547. - 149 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Jeżeli obejrzymy się wstecz na drogę, jaką przebył jubilat w ciągu 40-letniej pracy naukowej, to musimy złożyć hołd zasłudze człowieka, który oddawał siebie całego służbie naukowej aż do zapamiętania się. […] rozszerzył on znacznie i pogłębił wiadomości o grzybach pasożytniczych Polski, zorganizował kolejno 4 warsztaty badawcze, lecz przede wszystkim, stojąc na tak ważnej placówce dla naszego kraju rolniczego, jak walka z chorobami roślin, masę energii wkładał, by być w ciągłym kontakcie z postępami tej wiedzy i sprawdzać jej wyniki oraz służyć krajowi swą erudycją, udzielając tysięcy wskazówek praktycznej natury72. Trzebiński przeszedł na emeryturę w 1937 roku, a w 1941 roku zmarł w Wilnie. Ponad 30 lat później wspominała go asystentka z USB Irena Rutkowska (Sokołowska-Rutkowska): oo f […] profesor Trzebiński był nie tylko wybitnym naukowcem, był również człowiekiem o wielostronnych zainteresowaniach, szerokich horyzontach i głębokiej kulturze wewnętrznej, był profesorem, który swym taktem, bezinteresownością i wielką życzliwością dla ludzi stwarzał wyjątkowo sprzyjającą atmosferę do pracy. Wysyłając nas w teren, zwykł mówić: „Proszę teraz czytać z żywej księgi przyrody”73. pr Franciszek Ksawery Skupieński – sławny badacz śluzowców Następca Trzebińskiego, Franciszek Ksawery Skupieński, po wojnie profesor UŁ oraz Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi74, zajmował się śluzowcami, bakteriami i grzybami. Studiował w Paryżu na Sorbonie, gdzie uzyskał doktorat na podstawie pracy poświęconej cyklowi rozwojowemu śluzowców (1920), w której udowodnił, że u organizmów tych oprócz rozmnażania wegetatywnego (co ówcześnie było powszechnie przyjęte w nauce) można zaobserwować proces płciowy. Teza była nowatorska i przyniosła Skupieńskiemu z biegiem czasu rozgłos (odkrycie to – w pierwszych latach przyjmowane z dystansem – potwierdził w 1953 roku amerykański botanik Edward O. Wilson). Po powrocie do kraju Skupieński pracował w UW, gdzie uzyskał habilitację, i na PW. W czasie dwuletniej działalności w Wilnie prowadził m.in. studia nad ekologią śluzowców, opublikowane w formie komunikatów w języku francuskim wraz z asystentami Andrzejem Michalskim i Ireną Michalską 72 73 74 B. Hryniewiecki, Prof. dr Józef Trzebiński. Czterdziestolecie pracy naukowej, s. 259–260. I. Rutkowska, Józef Trzebiński, Wiadomości Botaniczne, 1974, t. 18, z. 4, s. 240. Wyższa Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi to państwowa szkoła wyższa istniejąca w latach 1945–1950. - 150 - BOTANIKA NA USB W WILNIE (Malinowską-). Zajmował się także organizmami niszczącymi drewno, głównie grzybami, w aspekcie praktycznym75. Zespół pracowników Zespół pracowników Zakładu był początkowo dwuosobowy – w roku akademickim 1923/1924 profesorowi pomagał starszy asystent Witold Sławiński, który przeszedł z Zakładu Botaniki Ogólnej. Później przydzielono więcej etatów. W latach 1924–1939 pracowało tu od 1–4 asystentów rocznie, łącznie ok. 10 osób (tab. 4)76. Tab. 4. Asystenci Zakładu Systematyki Roślin Ryszard Kruszyński (1908–1940) f pr Irena Michalska (Malinowska-) (1910–2000) Okres asystentury Dalsza praca 15 V 1924 do 1928/1929 brak innych informacji młodszy asystenta 1935/1936 do 1939 asystent zginął zamordowany przez NKWD wolontariusz, zatrudniony w Charkowie wraz z innymi również w Stacji Ochrony więźniami Starobielskab Roślin w Wilnie po drugiej wojnie światowej 1 XI 1935–15 XII 1939 profesor w Instytucie Fizjologii młodszy asystent i Żywienia Zwierząt Polskiej Akademii Nauk w Bydgoszczyc od 1 X 1930 zastępca po drugiej wojnie światowej – asystenta, 1 IX 1936 (może pracownik naukowy PINGW, już od 1935) – 15 XII 1939 kierownik Działu Mykologii starszy asystent, od 1936 w Bydgoszczy, kierownik Oddziału był także inspektorem, czyli Bydgoskiego IOR i jego pracowni głównym ogrodnikiem fitopatologiid Ogrodu Botanicznego USB oo Asystent Zofia Fiedorowiczówna (może 1895–1983?) Andrzej Michalski (1904–1973) 75 76 F. 175 1 (I Bb) 775 – teczka osobowa Franciszka Ksawerego Skupieńskiego, F. 175 A 14, nr 523 (teczka osobowa) oraz teczka osobowa bez sygnatury; S. Konarski, Franciszek Ksawery Skupieński (Pumski) (1888–1962), w: PSB, t. 38, s. 515–516; WG [W. Grębecka], Skupieński Franciszek Ksawery (21 XI 1888, Tum k. Łęczycy – 26 VI 1962, Łódź), w: PWkł, t. 4, s. 72. Życiorysy wraz z pełnym wykazem źródeł zamieszczone są w aneksie poświęconym biografiom pracowników USB. Poniżej zacytowano wybór najważniejszych źródeł. W składach USB figuruje ponadto Irena Spryngowiczówna – młodszy asystent 1924/1925–1928/1929. Niestety, nie udało się znaleźć o niej żadnych informacji. - 151 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Tab. 4. Asystenci Zakładu Systematyki Roślin (ciąg dalszy) Okres asystentury Dalsza praca 1 IV–31 XII 1926 i 1930/1931–1932/1933 (być Irena Morawskamoże bez przerwy) młodszy brak innych informacji -Boguszewska (?–?) asystent, 1933–1935 starszy asystent, w 1933 roku – doktorat na USBe od 1 X 1931 młodszy asystent, od 1 IX 1935 po drugiej wojnie światowej – Nadzieja Rojecka starszy, prawdopodobnie pracownik naukowy UMK, adiunkt (1898–1986) do 15 XII 1939, 1931–1935 PINGW w Puławach i Oddziału sezonowy asystent w Stacji Puławskiego IORf Ochrony Roślin w Wilnie 1924/1925–1926/1927 Henryk Rylski (?–?) zastępca asystenta brak innych informacji młodszegog po drugiej wojnie światowej Witold Sławiński 1 X 1923–31 XII 1925 profesor w UMCS, PW i Akademii (1888–1962) starszy asystent Medycznej w Białymstokuh nauczycielka Szkoły Powszechnej Irena Sokołowskaod 15 X 1925 do końca roku w Dubnie (woj. wołyńskie), -Rutkowska akademickiego 1929/1930 po drugiej wojnie światowej (1904–1995) młodszy asystent mieszkała w Warszawiei 1928/1929 zastępca Antoni Zieliński (?–?) brak innych informacji młodszego asystentaj a b c d pr oo f Asystent F. 175 I Ab 391, F. 175 VII B 57, F. 175 VII B 58, F. 175 VII B 59. F. 175 I Ab 314, F. 175 VII B 52, F. 175 VII B 200 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1938/1939, F. 175 VII B 232; T. Majewski, Dzieje poznania chorób roślin w Polsce, s. 120; idem, Ryszard Kruszyński (1908–1940), Acta Mycologica, 1982 [wyd. 1986], vol. 18, no. 2, s. 171–174, https://nekropole.info/pl/Ryszard-Kruszynski (dostęp: 27.11.2016). F. 175 A 14, nr 299 – teczka osobowa Ireny Michalskiej (Malinowskiej), F. 175 VII B 52, F. 175 VII B 161 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1936/1937–1937/1938, F. 175 VII B 197 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdanie za 1937/1939, F. 175 VII B 198 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdanie za rok akademicki 1938/1939, F. 175 VII B 232. Zob. Prof. dr Irena Michalska (1910–2000), w: Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt im. Jana Kielanowskiego Polskiej Akademii Nauk. 50 lat działalności 1955–2005, Jabłonna 2005, s. 103–104. T. M. [T. Majewski], Michalski Andrzej (1904–1973), w: Słownik biologów polskich, s. 365; I. Sokołowska-Rutkowska, K. M. Piszcz, Andrzej Michalski, Wiadomości Botaniczne, 1975, t. 19, z. 1, s. 73–76. - 152 - BOTANIKA NA USB W WILNIE e f g h i j F. 175 I Ab 314, F. 175 1(I A) B 955 – Protokoły posiedzeń Senatu 1930–1931, F. 175 VII B 52, F. 175 VII B 59, F. 175 6(VII)B 105 – Teczka doktorska; F. 175 6(VII)B 311 – Doktoraty. Pracownicy nauki i dydaktyki, s. 581; I. Sokołowska-Rutkowska, Mgr Nadzieja Rojecka, Wiadomości Botaniczne, 1988, t. 32, z. 1, s. 3–4. F. 175 VII B 52. B. Czeczuga, Sławiński Witold (1888–1962), w: PSB, t. 38, s. 618–620. F. 175 I Ab 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934, F. 175 VII B 48 – Nagrody za prace studenckie 1928/1929–1935/1936, F. 175 VII B 52, F. 175 VII B 59. F. 175 I Ab 391. Uzyskano jeden etat woźnego, który zajmowała przez cały czas Józefa Szukścina (Szuksztowa). pr oo f Urządzanie pracowni Z powodu braku lokalu i funduszów powoli trwało urządzanie tej jednostki. Początkowo profesor prowadził wykłady i ćwiczenia z systematyki roślin w Zakładzie Botaniki Ogólnej, korzystając z miejscowych urządzeń i pomocy naukowych77. Jak wspomniano na początku tego rozdziału, do pomieszczeń na trzecim piętrze Kolegium Piłsudskiego można było się wprowadzić dopiero po gruntownym remoncie, jesienią 1924 roku. W następnych latach stopniowo urządzano poszczególne pokoje, które w 1929 roku rozplanowane były następująco: Lokal zakładu obejmuje: gabinet kierownika, poczekalnię, salę wykładową, sale dla studentów zaawansowanych i magistrantów, muzeum, pokój biblioteczny, pokój asystenta, pokój przygotowawczy, pokój do przygotowywania pożywek, pokój woźnego. Przy zakładzie jest również mieszkanie woźnego. Oprócz tego zakład korzysta z małego ogródka przy gmachu Collegium78. Skąpe środki finansowe sprawiły, że wyposażanie w aparaturę i zbiory wzbogacano stopniowo. Trzebiński 24 lipca 1924 roku pisał: […] zostały nabyte: dwa mikroskopy, 2) tablice do wykładu kwiatowych (161 tablic), 3) słoiki i pudełka do zbiorów. Niedawno, bo w 1922 roku, założony dział zbiorów został uzupełniony przez kierownika pracowni próbkami nasion i owo77 78 B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 334 (s. 62); adres Zakładu podaje Mowszowicz w: Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 108. Ibidem. - 153 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler ców, drzew i grzybów wyższych przywiezionymi z Puław. […] Co się tyczy inwestycji Zakładu botaniki rolniczej, to wskutek zbyt skromnych środków pieniężnych odbywają się one bardzo powoli. Dotąd zakład posiada: 5 szaf, 6 stołów, 1 tablicę i kilkanaście krzesełek. Brak ławek, katedry i najniezbędniejszych przyrządów naukowych, a także książek fachowych (Zakład posiada zaledwie kilkanaście tomów). Niezbędną jest zatem dotacja nadzwyczajna, prócz normalnej, przynajmniej w ciągu dwóch lat79. W oknie pokoju bibliotecznego urządzono w roku akademickim 1926/1927 małą szklarnię w celu prowadzenia doświadczeń z żywymi roślinami80. Sytuacja uległa poprawie w roku akademickim 1929/1930 dzięki uzyskaniu dodatkowej dotacji 5000 zł z MWRiOP oraz 1500 zł (z FKN otrzymanych od Komitetu do Badań Trok) przeznaczonych na zakup książek oo f […] zakupiono 3 duże mikroskopy, przyrząd Michaelisa do oznaczania jonów wodorowych, termostat z elektrycznym ogrzewaniem i zielnik porostów obejmujący ok. 400 gat81. Z drukowanego sprawozdania z 1929 roku wynika, że wyposażenie i biblioteka wzbogaciły się znacznie: pr Dział pomocy naukowych składa się z następujących najważniejszych pozycyj: 13 mikroskopów, 42 lup, mikrotomu, wirownicy, termostatu naftowego, łaźni wodnej, 3 wag, autoklawu, aparatu Kocha, komory do odkażania zbiorów. Biblioteka zakładu składa się z 754 tomów (521 tytułów), w tej liczbie 31 tytułów pochodzi z darów. Rozpoczęto prenumeratę 12 czasopism, jednakże z powodu braku funduszów musiano je zredukować z czasem do czterech. Cztery czasopisma otrzymuje zakład w postaci daru82. W roku akademickim 1936/1937 w Zakładzie znajdowały się następujące przyrządy: 79 80 81 82 F. 175 I Ab 391 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Botaniki Rolniczej USB z 1924 r. (trymestr letni). F. 175 I Ab 391 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin z roku akademickiego 1926/1927. F. 175 VII B 52 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin USB z roku akademickiego 1929/1930. B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 334 (s. 62). - 154 - BOTANIKA NA USB W WILNIE […] aparat Kocha, autoklaw, suszarka, termostat elektryczny i naftowy, łaźnia wodna, 3 wagi, komora do odkażania zbiorów, mikrotom, aparat fotograficzny, mikroskopów 17, lup 40. Stan biblioteki: dzieł tomów 1197 o 1018 tytułach i czasopism tomów 234 o 14 tytułach (stan bibl. z dnia 18 II 1937)83. W następnym roku zakupiono: […] epidiaskop, zasłony do okien, lampę do mikrofotografii, nasadę binokularną […]. Ma mebli: biurko dębowe, dwie szafy biblioteczne, szafę do szkła, szafę do kultur […]84. pr oo f Prace naukowe asystentów i magistrantów W Zakładzie powstała tylko jedna praca doktorska. Irena Morawska-Boguszewska uzyskała doktorat 14 stycznia 1933 roku na podstawie rozprawy z zakresu fitopatologii dotyczącej grzyba z grupy rdzy pasożytującego na lnie. Na dobrych specjalistów w zakresie mykologii i fitopatologii wyrośli Ryszard Kruszyński i Andrzej Michalski. Kruszyński, który pracował również w Stacji Ochrony Roślin, badał grzyby pasożytnicze w okolicach Lidy, zestawił krytyczny wykaz chorób roślin północno-wschodniej Polski, publikował także artykuły o grzybach pasożytniczych roślin uprawnych. Niestety, jego życie przerwała tragiczna śmierć w czasie wojny. Interesującym badaczem był Andrzej Michalski, mykolog i fitopatolog, inspektor Ogrodu Botanicznego, po wojnie zasłużony pracownik naukowy placówek fitopatologicznych w Bydgoszczy, popularyzator i działacz społeczny. W okresie wileńskim ogłosił publikacje dotyczące grzybów pasożytniczych, śluzowców i porostów, w tym pierwszą polską pracę o grzybach naporostowych. Jego żona Irena Michalska (z domu Malinowska) poświęciła się później mikrobiologii spożywczej i została po wojnie profesorem PAN. W czasie pracy na USB Michalscy byli współautorami komunikatów ogłoszonych wraz z prof. Skupieńskim na temat ekologii śluzowców. Witold Sławiński kontynuował badania rozpoczęte w Zakładzie Botaniki Ogólnej. Niektórzy spośród innych asystentów ogłosili po jednej pracy. Zofia Fiedorowiczówna badała zoocecidia w wybranych miejscowościach Ziemi Wileń83 84 F. 175 VII B 232 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin USB z roku akademickiego 1936/1937. F. 175 VII B 232 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki i Geografii Roślin USB z roku akademickiego 1937/1938. - 155 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler skiej, Nadzieja Rojecka – rośliny rosnące na cmentarzu karaimskim w Trokach, Irena Sokołowska-Rutkowska – zbiorowiska roślinne w Puszczy Rudnickiej. Wiele prac magisterskich opracowanych pod kierunkiem Trzebińskiego ukazało się w druku, tytuły niepublikowanych zachowały się częściowo w sprawozdaniach rocznych Zakładu zawierających też informacje o pracach profesora i asystentów. Ich tematy obejmowały szeroki zakres zagadnień. Tak np. w roku akademickim 1929/1930: oo f Helena Jodkówna – [opracowała] zespoły roślinne okolic Lidy; Maria Danielakówna – monografia rodziny Compositae i udział jej we florze polskiej; Monam [?] Szmukler – Zespoły roślinne okolic Włodzimierza Wołyńskiego; Nadzieja Rojecka – Badania fitosocjologiczne nad roślinnością starego karaimskiego cmentarza i łąk przyległych w Nowych Trokach; Żenia Mańkówna – Ekologiczne własności pleśni Botrytis cinerea; M. Ungerówna – Ekologia dwóch odmian zbiorowego gatunku pleśni Penicillium glaucum. Prócz tego Antoni Kożuchowski przeprowadzał obserwacje nad grzybkiem pasożytniczym buraka Cercospora beticola i zapoznawał się z pasożytniczymi grzybkami roślin uprawnych85. W roku akademickim 1931/1932: pr Magistranci: Irena Duninówna – Badania nad biologią grzyba Macrosporium na cebuli; Sylwia Jarocińska – Badania nad biologią grzybka Cladosporium na dyni; Ita Frydmanówna – kontynuowała pracę: Flora okolic Zamościa; Zofia Tumiłowiczówna – Flora grzybów okolic Wołkowyska; Irena Szkodzianka – Badania nad biologią i pasożytnictwem grzybka Nectria cinnabarina; ks. Antoni Ząbek – Zespoły roślinne okolic Pińska; Henryk Rylski – Badania nad rozwojem siwej pleśni (Penicillium glaneum) w pożywkach zawierających siarczki miedzi; Janina Perepeczkówna – kontynuowała badania nad zoocecydiami okolic Oszmiany; Anna Kirpszowa – kontynuowała pracę: grzybki na kiełkujących nasionach; Antoni Kożuchowski – kontynuował zeszłoroczne badania nad ekologią grzybka Cercospora beticola na buraku cukrowym86. W sprawozdaniu rocznym Zakładu za rok akademicki 1936/1937 Józef Trzebiński przygotowujący się do przejścia na emeryturę podał dane liczbowe związane z jego pracownią od 1924 roku: 85 86 F. 175 VII B 52 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin USB z roku akademickiego 1929/1930. F. 175 I Ab 391 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Botaniki Rolniczej USB z roku akademickiego 1931/1932. - 156 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Wykonano w Zakładzie prac magisterskich – 39, rozpraw nauczycielskich – 7, wydrukowano prac – 18. […] większość prac dotyczy fitosocjologii (39%), pozostałe dotyczą mikologii [mykologii], zoocecydii, glonów i mchów87. Tytuły w Spisach wykładów Wydział Matematyczno-Przyrodniczy – Botanika (kurs ogólny) rośliny kwiatowe – 1926/1927, Botanika Botanika ogólna ogólna (rośliny kwiatowe) – 1927/1928, Botanika ogólna (zasady (systematyka systematyki roślin) – 1928/1929–1932/1933, 1934/1935, 1935/1936, roślin Rośliny kwiatowe dla studentów I roku – 1924/1925, Zasady botaniki kwiatowych) (rośliny kwiatowe, poprzedzone wstępem o rodniowcach) – 1925/1926, Zasady systematyki roślin (botanika ogólna), cz. II – 1933/1934 Systematyka roślin – Rośliny zarodnikowe – 1924/1925, Systematyka roślin (zarodnikowe) zarodnikowych – 1926/1927 Morfologia – Morfologia i systematyka roślin zarodnikowych – 1925/1926, jw.: gloi systematyka ny i rodniowce – 1927/1928–1928/1929, Morfologia i systematyka roślin roślin (glony) – 1928/1929, 1936/1937, Morfologia i systematyka zarodnikowych: zarodnikowych, glony i mszaki – 1929/1930, 1931/1932, jw.: grzyby i mszaki – 1933/1934– glonów i grzybów –1935/1936, jw.: grzyby i porosty – 1930/1931, 1932/1933, Szczegółowa morfologia i systematyka roślin (grzyby) – 1937/1938 pr Przedmiot oo Tab. 5. Wykłady prof. Józefa Trzebińskiego f Działalność dydaktyczna W Zakładzie prowadzono zajęcia z botaniki ogólnej, systematyki roślin kwiatowych i zarodnikowych, fizjologii, ekologii, geografii roślin oraz fitopatologii88. W roku akademickim 1924/1925 profesor rozpoczął wykłady dla przyrodników z botaniki ogólnej (rośliny kwiatowe), a także kursy dotyczące roślin zarodnikowych i biologii roślin. Ponadto dla farmaceutów zaczął wykład z systematyki roślin, a na SR – kursy na temat roślin kwiatowych i patologii roślin (fitopatologii). W Zakładzie podjęto też ćwiczenia z botaniki dla przyrodników i rolników, dla tych ostatnich również z fitopatologii. W ciągu 13-letniej pracy nauczyciela akademickiego na USB aktywność Trzebińskiego była ogromna (tab. 5). 87 88 F. 175 I Ab 391 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin USB za rok akademicki 1936/1937. Na podstawie Spisów wykładów. - 157 - Tab. 5. Wykłady prof. Józefa Trzebińskiego (ciąg dalszy) Tytuły w Spisach wykładów – Biologia roślin – 1924/1925 – Fizjologia roślin – 1925/1926–1929/1930, Fizjologia roślin (PrzeFizjologia roślin miana materii i wzrastanie) – 1930/1931–1931/1932, 1933/1934– –1934/1935, 1936/1937–1937/1938 – Geografia roślin (Geo-botanika). Geografia roślin genetyczna i florystyczna – 1928/1929, 1930/1931, Geobotanika (Geografia roślin) – 1927/1928, 1937/1938, jw.: cz. I. Geografia genetyczna i florystyczna – Geografia roślin 1936/1937, jw.: cz. II. Geobotanika genetyczna (rośliny kopalne) i florystyczna – 1932/1933, Geografia roślin (Geo-botanika). Geografia roślin ekologiczna i fitosocjologiczna – 1929/1930, 1931/1932, Geobotanika (Geografia roślin), cz. I. Ekologia i fitosocjologia – 1933/1934–1935/1936 Ekologia roślin – Ekologia kwiatowych – 1925/1926–1926/1927 – Fitopatologia – 1925/1926–1926/1927, Fitopatologia (choroby roFitopatologia ślin) – 1931/1932, 1933/1934–1936/1937, Fitopatologia (choroby roślin uprawnych) – 1937/1938 Oddział Farmaceutyczny (Studium Farmaceutyczne) – Botanika, systematyka (systematyka roślin) – 1924/1925–1933/1934, Systematyka roślin 1937/1938 Morfologia – Botanika (morfologia i anatomia) – 1927/1928 i anatomia roślin Studium Rolnicze – Rośliny kwiatowe – 1924/1925, Zasady botaniki (Rośliny kwiatowe, – Botanika ogólna poprzedzone wstępem o rodniowcach) – 1925/1926, Zasady botaniki (Rośliny kwiatowe) – 1926/1927, Botanika ogólna (Rośliny kwiatowe) – 1927/1928, Botanika ogólna – 1929/1930–1935/1936, 1937/1938 Systematyka roślin – Zasady botaniki (systematyka plechowców) – 1925/1926 zarodnikowych Fizjologia roślin – Fizjologia roślin – 1924/1925–1934/1935, 1936/1937–1937/1938, jw.: Przemiana materii i wzrastanie – 1928/1929 – Patologia roślin – 1924/1925, Fitopatologia (choroby roślin) – Fitopatologia 1925/1926–1926/1927, 1929/1930–1937/1938, Fitopatologia (choroby roślin uprawnych) – 1928/1929 pr oo f Przedmiot Biologia roślin BOTANIKA NA USB W WILNIE W Zakładzie prowadzono ćwiczenia z kilku przedmiotów: z botaniki ogólnej, systematyki roślin kwiatowych, morfologii i systematyki zarodnikowych, ekologii i systematyki kwiatowych, półdzienne practicum botaniczne, pracownię botaniczną dla magistrantów oraz wycieczki botaniczne. O szczegółowym przebiegu zajęć mówią niektóre sprawozdania kierownika Zakładu zawierające nie tylko program wykładów oraz ćwiczeń, ale i frekwencje uczestników, np. dla trymestru letniego 1924 roku: oo f Zakład Botaniki rolniczej mógł być czynnym dopiero z przyjazdem kierownika do Wilna, tj. dopiero w 3-cim trymestrze. W ciągu tego trymestru odbyły się wykłady pt.: „Rośliny kwiatowe ze szczególnym uwzględnieniem gatunków uprawnych” (5 godzin tygodniowo). Kurs ten obejmował: wstępne wiadomości o mszakach i paprotnikach, przemianę pokoleń w tych grupach i u kwiatowych, szczegółową morfologię, systematykę i ekologię kwiatowych, przy roślinach zaś uprawnych krótkie wiadomości o ich pochodzeniu i użytkowaniu. Uzupełnieniem wykładów były ćwiczenia praktyczne (badanie, opis i przerysowywanie 16 gatunków kwiatowych) i wycieczki botaniczne (2 godziny tygodniowo). Z wykładów korzystali studenci Wydziału matematyczno-przyrodniczego (przyrodnicy), Wydziału rolniczego i farmaceutycznego [nie były to wydziały, zob. rozdział Zakład Botaniki Ogólnej – Dydaktyka – przypisy 65, 66 – A. Z. i P. K.]. Ćwiczenia przerabiali przyrodnicy (37 osób) i rolnicy (28 osób) 89. pr Sprawozdanie z roku akademickiego 1926/1927 pokazuje warsztat prowadzenia ćwiczeń zaplanowanych w sposób wzorcowy, wymienia też tematy prac magisterskich (całość tego sprawozdania znajduje się w aneksie): Pracownia botaniczna dla zaawansowanych (półdzienne practicum botaniczne). Słuchacze obowiązani byli oznaczyć, wyrysować i opisać 30 gatunków kwiatowych (okazy zielnikowe) i około 50 gatunków zarodnikowych, prócz tego uczyli się przyrządzania pożywek i otrzymywania czystych hodowli grzybków. Practicum to odrabiało 12 osób. Po przerobieniu practicum trzy osoby otrzymały tematy do opracowania jako rozprawę magisterską, a mianowicie: 1. Irena Sokołowska – Flora pewnego szczątku Puszczy Rudnickiej. 2. Helena Krzyżanowska – 89 F. 175 I Ab 391 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Botaniki Rolniczej USB w Wilnie z roku 1924 (trymestr letni). - 159 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Zespoły roślinne okolic Święcian. 3. Irena Morawska – Rozwój i ekologia grzybka Septoria Lycopersici90. Ważną funkcję w praktycznym poznawaniu roślin różnych grup i grzybów pełniły wycieczki botaniczne, zwykle w okolice Wilna, które wpływały także na zacieśnianie więzi między studentami a prowadzącymi. Mniejsze grupy osób jechały ogrodowym wozem zaprzężonym w parę koni. W sprawozdaniach Zakładu zachowały się wzmianki o niektórych wyjazdach. Na przykład w roku akademickim 1928/1929: Wycieczki botaniczne ze słuchaczami I roku odbywające się w soboty od 4–8 ppoł. [W] wycieczkach tych uczestniczyło przeciętnie 35 osób. Wycieczek było 591. W roku akademickim 1929/1930: pr oo f Wycieczki botaniczne. Ze słuchaczami 1-go roku odbywały się wycieczki botaniczne w III trym. co sobota (4 godz.) w okolice Wilna. Uczestniczyło w każdej wycieczce przeciętnie 70 osób. Dla słuchaczy starszych kursów odbyła się jedna wycieczka do Ogrodu Botanicznego na Zakrecie oraz dalsza wycieczka (w końcu czerwca) do Brasławia i Opsy. W wycieczce tej wzięło udział 9 osób. Podobne wycieczki odbyły się w czerwcu do Świtezi i we wrześniu nad jezioro Narocz w roku ubiegłym92. W zajęciach terenowych pomagał czasem inspektor Ogrodu, świetny dydaktyk oraz znawca roślin naczyniowych i grzybów Konstanty Prószyński, o którym pisał później Wiśniewski: Głównym […] przedmiotem Jego zainteresowań przyrodniczych były grzyby wyższe, którym poświęcił znaczną część swego życia, co pozwoliło Mu gruntownie poznać ten tak trudny do opanowania dział flory. Będąc z natury wyjątkowo bezinteresownym i uczynnym, zawsze chętnie dzielił się swą wiedzą i doświadczeniem ze wszystkimi, którzy wykazywali zainteresowania w tej dziedzinie, i nie 90 91 92 F. 175 I Ab 391 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin USB z roku akademickiego 1926/1927. F. 175 I Ab 391 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin USB z roku 1928/1929. F. 175 VII B 52 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin USB z roku akademickiego 1929/1930. - 160 - BOTANIKA NA USB W WILNIE żałując swego czasu i fatygi, pomimo podeszłego wieku, zawsze najchętniej urządzał bliższe i dalsze wycieczki dla wszystkich, którzy z tym działem mikologii [mykologii] pragnęli się zapoznać93. Prószyńskiego wspominał też Jakub Mowszowicz: Pamiętam wycieczki, które odbywałem wraz z Prószyńskim, […] podczas których zbieraliśmy trawy i turzyce dla potrzeb Ogrodu Botanicznego, uczył mnie przy tym grzybów, podając praktyczne wskazówki oraz własne uwagi, ułatwiające rozpoznanie tych tak trudnych do oznaczania roślin94. O Trzebińskim-dydaktyku wypowiadał się Mowszowicz: f Profesor Trzebiński czytał swoje wykłady, ale to nie przeszkadzało słuchaczom odbierać umiejętnie i interesująco podaną tematykę, poruszającą najnowsze osiągnięcia i postępy odpowiednich gałęzi botanicznych95. pr oo W działalności dydaktycznej Józefa Trzebińskiego uderza różnorodność prowadzonych zajęć oraz precyzyjna realizacja niektórych tematów, np. ćwiczeń (na ile pozwalają to ocenić zachowane fragmentarycznie źródła). Oprócz klasycznych, wykładanych od dawna przedmiotów, takich jak systematyka czy fizjologia roślin, znajdujemy tu specjalności stosunkowo nowe, wydzielone w drugiej połowie XIX wieku, jak ekologia oraz fitosocjologia (na początku XX wieku). Specjalnością wyodrębnioną dawno, ale stopniowo wprowadzaną do nauczania na poziomie wyższym, była fitopatologia (Trzebiński był jej współtwórcą na gruncie polskim) – niełatwa, wymagająca umiejętności widzenia w przyrodzie roślin porażonych np. pasożytniczymi grzybami, a następnie prowadzenia hodowli laboratoryjnych zebranego materiału i fachowego oznaczenia. Uczenie prowadzenia badań z tego zakresu należało do rzadkości, zwłaszcza w Polsce. Dużą popularnością cieszyły się wykłady. Na zajęcia dla rolników przychodzili nie tylko studenci, ale też wzbudziły „zain- 93 94 95 P. Wiśniewski, † Konstanty Proszyński. Wspomnienie pośmiertne – Nachruf (Z portretem – Mit Bildnistafel), Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1938, vol. 15, no. 4, s. XXVIII. J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 115. Ibidem, s. 109. - 161 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler teresowania rolników wileńskich teoretyczną stroną rolnictwa, co wyraziło się w licznym udziale społeczeństwa wileńskiego na wykładach akademickich”96. Następca Trzebińskiego, Franciszek Ksawery Skupieński, prowadził zajęcia przez dwa lata, kontynuując najważniejsze nauczane wcześniej przedmioty. Według Mowszowicza: […] jako wykładowca prof. Skupieński odznaczał się wysokimi walorami pedagogicznymi, troszczył się bowiem o wartościową treść wykładu, ujętą w piękną formę językową. […] odbywał też i prowadził wycieczki do Zielonych Jezior. […] Prof. Skupieński ilustrował swoje wykłady własnymi, bardzo starannie wykonywanymi rysunkami. Przez długie godziny pozostawały na tablicy te precyzyjne rysunki, stanowiące przedmiot ogólnego podziwu i zainteresowania jego licznych słuchaczy97. pr oo f Muzeum Zakładu Systematyki Roślin Od początku działalności Józef Trzebiński przy pomocy asystentów gromadził zbiory porównawcze do badań i zajęć dydaktycznych – kolekcje te określano często mianem Muzeum. Składały się z zielników, okazów suchych i zakonserwowanych w płynach oraz z preparatów mikroskopowych. W 1922 roku profesor przywiózł z Puław pierwsze „próbki nasion i owoców, drzew i grzybów wyższych”. W późniejszych latach kolekcje wzbogacały się szybko, głównie dzięki darom oraz zielnikom magistrantów, którzy przekazywali dokumentację prowadzonych prac (zob. tab. 6). W roku akademickim 1936/193798 zbiory obejmowały 895 okazów muzealnych (spreparowanych w różny sposób) oraz 27 zielników. 96 97 98 B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 293 (s. 21). J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 112; idem, Wkład botaników wileńskich w organizację łódzkich wyższych uczelni (summ.: Wilno University botanists’ contribution to the organization of high schools in Łódź), Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, Seria B, 1968, z. 14, s. 234. F. 175 VII B 232 – Sprawozdanie z Zakładu Systematyki Roślin USB za rok akademicki 1936/1937. - 162 - Tab. 6. Zielniki, owoce, nasiona i inne okazy uzyskane przez Muzeum Zakładu Systematyki Roślin w latach 1922–1936/1937*; b.d. – brak danych Rok 1922 Osoby, które przekazały zbiory J. Trzebiński przed 1929 W. Sławiński przed 1929 I. Sokołowska przed 1929 H. Krzyżanowska Grupa organizmów (lub inny opis) próbki nasion i owoców, b.d. drzew i grzybów wyższych zielnik roślin kwiatookolice Zielonych Jezior wych (800 gat.) nadleśnictwo międzyrzeckie zielnik roślin kwiatow Puszczy Rudnickiej wych (400 gat.) zielnik roślin kwiatookolice Nowych Święcian wych (300 gat.) Obszar przed 1929 Z. Fiedorowiczówna powiat Dzisna b.d. 1928/1919 b.d. 1928/1919 b.d. 1929/1910 J. Trzebiński 1930/1931 b.d. b.d. b.d. jeziora w Trokach F. Majer M. Szmukler (magistrant) J. Perepeczkówna Tatry okolice Włodzimierza Wołyńskiego okolice Oszmiany 1930/1931 b.d. b.d. 1930/1931 b.d. b.d. 1931/1932 J. Perepeczkówna okolice Oszmiany 1930/1931 1930/1931 grzyby f 1928/1929 północno-wschodnia Polska oo J. Trzebiński, K. Prószyński pr przed 1929 zoocecidia (120 gat.) zielniki z zakresu systematyki roślin i fitopatologii zielnik roślin górskich zielnik gatunków reliktowych zielnik roślinności torfowisk i oczeretów b.d. b.d. zoocecidia zielniki dydaktyczne ważniejszych kwiatowych i zarodnikowych preparaty mokre, suche (100 szt.) i mikroskopowe (kilkadziesiąt) zoocecidia * Na podstawie źródeł archiwalnych (zob. Aneks) oraz: J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 109, 111; B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 334–335 (s. 62–63). Alicja Zemanek i Piotr Köhler Tab. 6. Zielniki, owoce, nasiona i inne okazy uzyskane przez Muzeum Zakładu Systematyki Roślin w latach 1922–1936/1937 (ciąg dalszy) 1934/1935 1934/1935 1934/1935 1935/1936 1935/1936 1935/1936 1935/1936 1935/1936 1935/1936 1936/1937 1936/1937 przed 1936/1937 przed 1936/1937 przed 1936/1937 cmentarz karaimski w Trokach J. Trzebiński Dalmacja b.d. Ogród Botaniczny USB L. Anisimowiczówna pow. Sokółka woj. warszawskie I. Rutkowska i pomorskie A. Michalski Wilno, Nowe Troki i okolice A. Michalski Wilno, Nowe Troki i okolice F. Krawiec okolice Poznania Z. Sinicynówna okolice Nieświeża okolice Brześcia nad M. Ostrowicka Bugiem i Kobrynia G. Szulmanówna okolice Dołhinowa Z. Gołąbówna okolice Druskiennik A. Michalski okolice Wilna K. Stankiewiczówna jezioro Narocz okolice m. Koziny S. Macuk pow. brasławski N. Rojecka Grupa organizmów (lub inny opis) rośliny kwiatowe rośliny kwiatowe zielnik geobotaniczny rośliny kwiatowe zoocecidia porosty grzyby pasożytnicze porosty (dar UP) zielnik roślin torfowisk f 1931/1932 1931/1932 1934/1935 Obszar oo 1931/1932 Osoby, które przekazały zbiory pr Rok mchy rośliny kwiatowe rośliny kwiatowe śluzowce rośliny naczyniowe? rośliny naczyniowe? M. Danelakówna Wilno [rośliny z rodziny] Compositae H. Jodkówna okolice Lidy b.d. J. Trzebiński b.d. zoocecidia 4.3. Ogród Botaniczny Ogród Botaniczny miał niemal równie dawne i chlubne tradycje co Uniwersytet Wileński. Założony w 1781 roku (czynny od 1782 roku) przez francuskiego przyrodnika Jean-Emmanuela Giliberta, stał się sławny na początku XIX wieku w czasach kierownictwa Stanisława Bonifacego Jundziłła dzięki bogatym zbiorom roślin, szerokim kontaktom zagranicznym i prowadzonej - 164 - BOTANIKA NA USB W WILNIE działalności naukowej i dydaktycznej99. Jego likwidacja w 1842 roku przez rosyjskie władze była dużą stratą dla nauki i miasta. Po wskrzeszeniu Uniwersytetu nie można było odzyskać utraconego terenu – należało założyć od nowa „żywe muzeum flory świata”. Była to już trzecia lokalizacja wileńskiego Ogrodu Botanicznego (pierwszy ogród założony przez Giliberta usytuowany był na niewielkim dziedzińcu Collegium Medicum, drugi, znacznie większy, zaaranżowany w czasach Jundziłła, mieścił się nad Wilenką w dzielnicy Sorokiszki). Wybrany przez Wiśniewskiego obszar położony był na lewym brzegu Wilii, w zakolu rzeki określanym nazwą Zakret, na terenie podmiejskiej dzielnicy Wilcza Łapa100. W 1919 roku funkcjonowało na Zakrecie gospodarstwo rolne (folwark) przekazane odrodzonemu Uniwersytetowi. 99 100 101 pr oo f Początki Ogrodu 1919–1923 Pierwszym dyrektorem został Piotr Wiśniewski, który prawdopodobnie już od 1 września 1919 roku nieformalnie kierował pracami nad organizacją tej placówki. Nie zachowały się informacje o jego nominacji na dyrektora. Datę 1 czerwca 1920 roku, gdy został mianowany profesorem, trzeba przyjąć za oficjalne objęcie obowiązków kierowniczych. Przez cały czas istnienia Ogrodu jego dyrektor miał niewiele osób do pomocy. Oprócz inspektora kierującego pracami ogrodniczymi pracowało od jednego do dwóch ogrodników, rzadziej trzech, jednakże wiosną i latem zatrudniano pracowników sezonowych (maksymalnie trzy osoby)101. W. Grębecka, Badania szaty roślinnej, s. 179–182; eadem, The Vilna school of botany; S. Jundziłł, Gabinet historii naturalnej i ogród botaniczny wileńskiego Uniwersytetu, Biblioteka Warszawska, 1850, t. 1, s. 39–59; P. Köhler, Botanika w Krakowie i Wilnie w latach 1780–1840, Wszechświat, 1991, nr 1, s. 10–13; idem, Dawne ogrody botaniczne Wilna. Old botanic gardens in Vilna (Vilnius, Lithuania), Wiadomości Botaniczne, 1995, vol. 39, no. 1/2, s. 144–147; L. R., Ogród botaniczny w Wilnie, Tygodnik Illustrowany, 1871, seria 2, t. 7, nr 170, s. 153–154; J. Mowszowicz, Z historii dawnych ogrodów botanicznych Uniwersytetu Wileńskiego. (Contribution à l’histoire des anciens jardins botaniques de Wilno), Kosmos, 1948–1951, seria A (wyd. 1951), R. 66, s. 209–230; A. Skridaila, J. R. Naujalis, Results of woody plant introduction in the Vilnius University Botanical Garden (1781–2000), Biologia, 2002, t. 1, s. 72–74; A. Zemanek, P. Köhler, Historia Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1919–1939) [summ.: History of the Botanic Garden of the Stefan Batory University in Vilna (Vilnius) (1919–1939)], Studia Historiae Scientiarum, 2016, vol. 15, s. 301–345. P. Köhler, Dawne ogrody botaniczne Wilna, s. 144–147. Na podstawie Składów USB. - 165 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f Konstanty Prószyński (Proszyński) (1859–1936) położył duże zasługi dla rozwoju tej jednostki. Pracował już od 1919 roku, oficjalnie mianowany inspektorem 1 marca 1920 roku (początkowo jako zastępca inspektora)102. Odegrał on zasadniczą rolę przy projektowaniu działów, a następnie w ich tworzeniu, w utrzymaniu kolekcji roślin, a także w przygotowywaniu nasion do wymiany. Był niegdyś właścicielem ogromnego majątku ziemskiego w guberni mińskiej oraz filantropem. Przez dwa lata studiował nauki przyrodnicze na Cesarskim UW, następnie poszerzał wiedzę już we własnym zakresie. Po utracie majątku zatrudnił się w nowo tworzonym Ogrodzie. Był wprawdzie tylko przyrodnikiem amatorem, lecz doskonale wypełniał swe obowiązki. Bardzo dobrze znał rośliny kwiatowe, a na grzybach kapeluszowych znał się nieprzeciętnie. W okresie wileńskim opublikował obszerny artykuł na temat grzybów z rzędu obłoczniaków występujących w okolicach Trok zawierający diagnozy nowych gatunków. Badania te w latach 1925–1926 i 1929–1930 finansowała KF PAU. Ponadto w 1926 roku uzyskał dotację na zbieranie grzybów w Puszczy Białowieskiej103. Prószyński miał duże zdolności plastyczne i ze znawstwem rysował i malował rośliny uprawiane w Ogrodzie – kilkadziesiąt obrazów przetrwało w zbiorach obecnego Vilniaus Universiteto Botanikos Sodas, a klikaset arkuszy rycin dziko rosnących gatunków przechowywanych jest w uniwersyteckim Herbarium104. Nowo utworzony Ogród o powierzchni ok. 2 ha otrzymał służbowe budynki. W drewnianej willi urządzono mieszkanie dyrektora, a na piętrze – pracownię (której ściany były jednakże tak cienkie, że zimą nie można jej było dostatecznie ogrzać, więc korzystano z niej tylko od kwietnia do września). W domu folwarcznym było mieszkanie inspektora ogrodu i ogrodników. W ogrodzie urządzono inspekty „na 12 okien”. Skromne wyposażenie Ogrodu, oprócz pary koni, składało się z 4 mikroskopów, 37 modeli grzybów wyższych oraz 107 dzieł w 149 tomach tworzących podręczną biblioteczkę105. 102 103 104 105 F. 175 VII B, nr 53 – Protokół nr XIV z posiedzenia Rady Wydz. Mat.-Przyr. z 28 lutego 1920 r. P. Köhler, Botanika w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, s. 336. Idem, Leksykon Botaników Polskich. 88. Konstanty Hektor Prószyński (Proszyński), Wiadomości Botaniczne, 2016, vol. 60, no. 1/2, s. 40–42. B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 337 (s. 65). - 166 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 106 107 108 109 pr oo f Na wiosnę 1920 roku założono pierwsze kwatery z roślinami zielnymi oraz drzewami z materiału otrzymanego z Ogrodu Botanicznego UW. Jak już wspomniano wcześniej, zawiązki kolekcji zostały zniszczone w czasie krótkiej okupacji radzieckiej; na grządkach pasano konie, etykiety powyrywano, zniszczono zbiór rzadkich okazów. Na szczęście sporo roślin udało się uratować. Sprowadzono też wiele nowych, także nasion, i w ten sposób Ogród Botaniczny zaczął rozwijać się na nowo, przy czym uprawiano na razie tylko rośliny, które można było utrzymać bez cieplarni106. Jedną z pierwszych, koniecznych inwestycji miało być odnowienie zrujnowanego muru otaczającego Ogród, ale z braku funduszów sprawa ciągnęła się przez wiele lat. Na posiedzeniu Rady Wydziału 24 kwietnia 1923 roku Piotr Wiśniewski zgłosił rezygnację (od 1 listopada) ze stanowiska dyrektora „wobec trudności budżetowych”107. Rezygnacja została przyjęta, a 22 października 1923 roku powierzono tymczasowe kierownictwo dziekanowi Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Edwardowi Bekierowi (1883–1945), profesorowi Zakładu Chemii Fizycznej108. Dużym sukcesem inspektora Prószyńskiego było wydanie wspólnie z Bekierem pierwszego katalogu nasion za 1923 rok pt. Delectus seminum quae hortus botanicus vilnensis Anno 1923 pro mutua commutatione offert. Katalog oferujący do wymiany nasiona 306 gatunków przyczynił się do nawiązania kontaktów z innymi ogrodami botanicznymi w Polsce i za granicą. Wydawnictwo to było kontynuowane w następnych latach109. Dzięki temu R. Mienicki, Pierwsze dziesięciolecie Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, s. 122 (s. 8). F. 175 VII B 56 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1922/1923 (Protokół nr XVI z posiedzenia Rady Wydz. Mat.-Przyr. USB z 24 kwietnia 1923 r., poz. 5. Sprawa rezygnacji prof. Wiśniewskiego z kierownictwa Ogrodu Botanicznego). F. 175 VII B 57 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924 (Protokół nr IV z posiedzenia Rady Wydz. Mat.-Przyr. USB z 22 października 1923 r., poz. 7. Sprawa kierownictwa Ogrodu Botanicznego). Są to dzisiaj bardzo rzadkie druki. W zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej znajdują się następujące: E. Bekier, K. Prószyński, Delectus seminum quae hortus botanicus vilnensis Anno 1923 pro mutua commutatione offert, Vilno Polonia 1923, Wilno 1923, ss. 6; J. Trzebiński, C. Prószyński, Enumeratio seminum, quae hortus botanicus universitatis reg. Stephani Batorii ad mutuam commutationem offert. Vilnae, anno 1932, Wilno [s.a.], ss. 14; iidem, Enumeratio seminum, quae hortus botanicus universitatis reg. Stephani Batorii ad mutuam commutationem offert. Vilnae, anno 1933, Wilno [s.a.], ss. 15; J. Trzebiński, A. Michalski, Delectus seminum, quae permutationi offert Hortus Botanicus Universitatis Batoreanae in Wilno (Polonia) anno 1937, Wilno [s.a.], ss. 14; F. X. Skupieński, A. Michalski, Delectus seminum, quae permutationi offert Hortus Botanicus Universitatis Batoreanae in Wilno (Polonia) anno 1937/1938, Wilno [s.a.], ss. 14; - 167 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler zaczęto otrzymywać materiał roślinny (siewny) pochodzący z różnych regionów geograficznych, co sprawiło, że kolekcje sukcesywnie wzrastały. Jeszcze w maju 1923 roku110 zaplanowano w budżecie na 1924 rok budowę szklarni, ale na realizację tego projektu trzeba było czekać jednak kilka lat. pr oo f Rozwój Ogrodu w latach 1924–1936 Począwszy od 1 maja 1924 roku111, dyrektorem został Józef Trzebiński. Kierował Ogrodem do przejścia na emeryturę w 1937 roku. W roku akademickim 1923/1924 w Ogrodzie rosły 1182 gatunki roślin zielnych i 165 drzew i krzewów (razem: 1347 gatunków) w takich działach, jak: systematyka ogólna roślin, flora krajowa, rośliny uprawne, drzewa i krzewy (arboretum). Na terenie Ogrodu było wprawdzie kilka małych, standardowych szklarni, nadal jednak brakowało większego obiektu na rośliny stref cieplejszych112. Dopiero w 1926 roku rozpoczęto budowę okazalszej oranżerii, która początkowo nie miała ogrzewania z powodu braku funduszów. Pierwszy jej oddział został oddany do użytku w styczniu 1929 roku, w maju przeniesiono tam rośliny z małej cieplarni, która została później odnowiona. Drugi oddział zaczęto budować jeszcze w 1928 roku. Wyjątkowo mroźna zima 1928 roku bardzo uszczupliła grządki z roślinami gruntowymi (zginęło ponad 350 gatunków)113. W roku akademickim 1929/1930 do najważniejszych inwestycji należało postawienie nowego muru na długości 90 m w miejscu starego, który groził zawaleniem114. Następnym ciężkim doświadczeniem stała się powódź wiosną 1931 roku. 110 111 112 113 114 iidem, Delectus seminum, quae permutationi offert Hortus Botanicus Universitatis Batoreanae in Wilno (Polonia) anno 1938/1939, Wilno [s.a.], ss. 14. F. 175 VII B 56 – Protokół nr XVII z posiedzenia Rady Wydz. Mat.-Przyr. USB z 1 maja 1923 r., poz. 4 (Wybór komisji do planowania Ogrodu Botanicznego). F. 175 VII B 57 – Protokół nr XIX z posiedzenia Rady Wydz. Mat.-Przyr. USB z 7 kwietnia 1924 r., poz. 7. F. 175 I Ab 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934 (Sprawozdanie z działalności Ogrodu Botanicznego w ciągu roku akademickiego 1923/1924). F. 175 I A 391 – Sprawozdanie z działalności Ogrodu Botanicznego USB z roku akademickiego 1928/1929. F. 175 VII B 52 – Sprawozdanie z działalności Ogrodu Botanicznego USB na folwarku Zakret w roku akademickim 1929/1930. - 168 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Wysiano wiosną 1931 roku do doniczek, na inspekta i do gruntu 1280 gatunków roślin; z tego wykiełkowało zaledwie 555 gatunków. Wiosną na skutek powodzi cały Ogród Botaniczny uległ silnemu zamuleniu: część zaś (około ⅓ powierzchni) była zasypana piaskiem na głębokość od ½ do 1 metra, przy tym zginęło około 150 gatunków. Odkopanie zasypanych roślin kosztowało wiele pracy i trudu. Nagromadzony zaś piasek użyto do wysypania dróg. […] Rośliny szklarniane prawie zupełnie nie ucierpiały115. oo f Dla uzupełnienia strat w kolekcjach urządzano wycieczki w okolice Wilna. Większych remontów nie było z powodu znacznego ograniczenia funduszów. Kilka lat później z powodu bezśnieżnej i zmiennej zimy roku 1933/1934 oraz niezwykle suchej wiosny i takiego samego lata wiele roślin wyginęło lub silnie ucierpiało (ubyły 604 gatunki)116. W roku akademickim 1936/1937 znacznie poprawiła się sytuacja sanitarna Ogrodu dzięki doprowadzeniu bieżącej wody117. Inspektor Konstanty Prószyński przeszedł na emeryturę 31 lipca 1936 roku, a niespełna miesiąc później po krótkiej chorobie zmarł w Wilnie. Jego następcą został Andrzej Michalski (1904–1973), bliski współpracownik Trzebińskiego zatrudniony od 1930 roku jako asystent w Zakładzie Systematyki Roślin118. pr Ostatnie lata 1937–1939 Z dniem 1 maja 1937 roku przeszedł na emeryturę zasłużony dyrektor Trzebiński119. Jego następcą został Franciszek K. Skupieński120. Pod jego kierownictwem kontynuowano rutynowe prace nad utrzymaniem działów roślinnych. 115 F. 175 VII B 52 – Sprawozdanie z działalności Ogrodu Botanicznego USB na folwarku Zakret od 1 lipca 1930 r. do 1 lipca 1931 r. 116 F. 175 VII B 52 – Sprawozdanie z działalności Ogrodu Botanicznego USB na Zakrecie pod Wilnem w roku akademickim 1933/1934. 117 F. 175 VII B 232 – Sprawozdanie z działalności Ogrodu Botanicznego USB na Zakrecie pod Wilnem w roku akademickim 1936/1937. 118 Zatrudniony na różnych stanowiskach asystenckich – zastępcy, młodszego i starszego asystenta od 1 października 1930 r., ostatni raz mianowany od 1 września 1939 do 31 sierpnia 1940 r. F. 175 A 14, nr 300 – akta osobowe Andrzej Michalski. Zob. J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 113. 119 F. 175 I Bb, nr 59 – akta osobowe Józef Trzebiński. 120 F. 175 I Bb, nr 775 – akta osobowe Franciszek K. Skupieński. Zob. S. Konarski, Franciszek Ksawery Skupieński, s. 515–516. - 169 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler oo f W następnym roku (1938/1939) udało się poszerzyć Ogród o niewielki grunt (0,2 ha), który przeznaczono na cele doświadczalne. Zrealizowano także inwestycje techniczne, m.in. rozszerzono instalację wodociągową w szklarni, wprowadzono instalację elektryczną do przedsionków szklarni oraz do kancelarii Ogrodu, pracowni botanicznej i pomieszczeń technicznych. Nabyto też pociągową klacz do pracy w Ogrodzie121. Na posiedzeniu Rady Wydziału 28 lutego 1939 roku Skupieński referował projekt podziału posiadłości Zakret na tereny doświadczalne WR oraz Ogrodu Botanicznego opracowany przez komisję złożoną z przedstawicieli obu Wydziałów122. Począwszy od marca 1939 roku, toczyła się sprawa przyznania Ogrodowi nowej lokalizacji, ponieważ od dawna zdawano sobie sprawę z tego, że teren położony w bliskim sąsiedztwie rzeki jest stale zagrożony powodzią. Na posiedzeniu Rady Wydziału 27 czerwca 1939 roku uchwalono na wniosek dyrektora Skupieńskiego rozpoczęcie starań o przeniesienie Ogrodu Botanicznego: pr […] z obecnego nieodpowiedniego pod każdym względem terenu na teren właściwszy i związany bezpośrednio z miastem i z Lasem Zakretowym, Rada Wydziału Mat.-Przyr. USB zwraca się do Ministerstwa W.R i O.P. z prośbą o uzyskanie od Skarbu Państwa i przekazanie na ten cel Wydziałowi Mat.-Przyr. USB terenów państwowych zabudowanych drewnianymi domkami przez tzw. czynszowników. Tereny te przylegają do Lasu Zakretowego i ograniczone są ulicą Zakretową, Ogrodem Botaniki Lekarskiej USB z jednej strony, a ulicą Zakretową, rzeką Wilią i Cmentarzem ewangelickim i terenem Obserwatorium Astronomicznego z drugiej strony. Uchwalono jednomyślnie123. Powyższą prośbę wysłano do Ministerstwa 15 lipca 1939 roku, ale ze względu na zbliżającą się wojnę nigdy nie doszło do realizacji tej inicjatywy. 121 122 123 F. 175 VII B 198 – Sprawozdanie z działalności Ogrodu Botanicznego USB na Zakrecie pod Wilnem w roku 1938/1939. F. 175 VII B 200 – Protokół nr IX z posiedzenia Rady Wydz. Mat.-Przyr. USB z 28 lutego 1939 r. F. 175 VII B 200 – Protokół nr XVII z posiedzenia Rady Wydz. Mat.-Przyr. USB z 27 czerwca 1939 r., poz. 8. Sprawa przyznania terenów na Ogr. Bot. - 170 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Kolekcja roślin Ogólna koncepcja gromadzenia zbiorów wileńskiego Ogrodu według Trzebińskiego przedstawiała się następująco: Zadaniem ogrodu jest możliwie zupełne skompletowanie ważniejszych i charakterystycznych gatunków flory województw wileńskiego i nowogrodzkiego, uzupełnienie kolekcji roślin obcokrajowych gruntowych zasługujących na uwagę, zgromadzenie ważniejszych roślin szklarniowych krajów egzotycznych124. pr oo f Położenie nacisku na gromadzenie reprezentantów flory okolic Wilna i Nowogródka było wyrazem recepcji prądów światowych. W wielu ogrodach zakładano wówczas działy eksponujące rośliny specyficzne dla danego regionu dla celów dydaktycznych i popularyzatorskich. Wiązało się to z rozwojem idei ochrony przyrody. Niezależnie od tego, na małym obszarze i przy bardzo skromnych funduszach, jakimi dysponował wileński Ogród, można było stosunkowo tanim kosztem zgromadzić interesujące kolekcje, zbierając w terenie żywe okazy lub nasiona. Sprawozdania roczne informują o działach roślin, liczbie uprawianych gatunków w poszczególnych latach oraz liczbie nasion oferowanych do wymiany w wydawanych drukiem katalogach nasion. W 1922 roku urządzono dla celów dydaktycznych pierwsze działy: systematyki ogólnej, flory krajowej oraz sztuczną wydmę przeznaczoną dla gatunków siedlisk piaskowych (psammofilnych)125. W roku akademickim 1924/1925 były już zaaranżowane dział roślin uprawnych oraz arboretum (kolekcja drzew i krzewów). Większość okazów była oznakowana tabliczkami. W 1926 roku zaczęto gromadzić rośliny cieplejszych regionów (liczące w tym roku 153 gatunki). Przechowywano je „w małej szklarence, albowiem duża szklarnia dotąd nie posiada[ła] ogrzewania”. W roku akademickim 1927/1928 założono dział ekologii ro124 125 Zestawienie wiadomości o kolekcji roślin zawiera sprawozdanie z roku akademickiego 1936/1937, w którym odchodzący na emeryturę dyrektor Trzebiński przedstawił „zarys historii Ogrodu Botanicznego za lat 13, a mianowicie od roku 1924 do 1937”. F. 175 VII B 232 – Sprawozdanie z działalności Ogrodu Botanicznego USB na Zakrecie pod Wilnem w roku akademickim 1936/1937. Na podstawie rocznych sprawozdań z działalności Ogrodu Botanicznego cytowanych wyżej. Wiadomości o kolekcji roślin podaje też: B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 336–338 (s. 64–66) oraz J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 113. - 171 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f ślin126, przy czym istniejąca wcześniej wydma była już ekspozycją o charakterze ekologicznym. W latach 1927–1929 powstało małe alpinarium oraz sztuczne torfowisko wysokie, na którym posadzono gatunki odpowiednie dla tego typu siedliska, m.in. modrzewnicę zwyczajną (Andromeda polifolia L.), tłustosza pospolitego (Pinguicula vulgaris L.), żurawinę błotną (Oxycoccus palustris Pers.) i inne. Dla urozmaicenia równinnego krajobrazu Ogrodu usypano dwa pagórki i obsadzono je drzewami. W odnowionym basenie posadzono gatunki błotne z okolic Wilna. W roku akademickim 1929/1930 powstała niewielka kolekcja bylin ozdobnych, a na dziale ekologii roślin zostały założone poletka z „typami biologicznymi według Raunkiaera”127. Z większych przybytków posadzono w arboretum 66 gatunków drzew i krzewów oraz 24 krzewy różnych odmian róż. Z krakowskiego Ogrodu Botanicznego przywieziono do szklarni 20 gatunków roślin ciepłych regionów. Polepszyło się oznakowanie gatunków, ponieważ sporządzonych zostało 165 tabliczek. „Prócz tego zostało u roślin gruntowych przez stosowne podkreślenie farbą kolorową zaznaczone ich geograficzne występowanie”128. W roku akademickim 1936/1937 w Ogrodzie znajdowały się następujące grupy roślin: „[…] dział systematyki roślin krajowych i pozakrajowych, dział roślin uprawnych, dział roślin rosnących na piaskach, dział ekologii roślin, arboretum, alpinarium i szereg innych działów pomniejszych”129. W roku 1938/1939 wymieniano ponadto grupę roślinności stepowej i piasków (być może dosadzono na wydmę również gatunki stepowe) oraz rośliny błotne uprawiane w basenach, tak samo jak rośliny wodne. Działy ogrodu wileńskiego odpowiadały podobnym grupom roślinnym w innych ogrodach botanicznych i były odzwierciedleniem prądów panu126 127 128 129 Być może eksponowano tutaj różne sposoby zapylania kwiatu i rozsiewania nasion, tak jak było w krakowskim Ogrodzie Botanicznym. Dzisiaj określane mianem form życiowych. Są to morfologiczne typy roślin będące wyrazem ich przystosowania do warunków ekologicznych. Najbardziej znaną klasyfikację form życiowych wprowadził duński badacz Christen Raunkiaer (1905). Głównym kryterium tej klasyfikacji jest położenie zimujących pąków względem powierzchni gleby. Zob. J. Kornaś, A. Medwecka-Kornaś, Geografia roślin. Wydanie nowe, Warszawa 2002, s. 41–45, 605; Słownik botaniczny, red. A. i J. Szweykowscy, wyd. 2, zmienione i uzupełnione, Warszawa 2003, s. 230–231. F. 175 VII B 52 – Sprawozdanie z działalności Ogrodu Botanicznego USB na folwarku Zakret w roku akademickim 1929/1930. F. 175 VII B 232 – Sprawozdanie z działalności Ogrodu Botanicznego USB na Zakrecie pod Wilnem w roku akademickim 1936/1937. - 172 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f jących w nauce i dydaktyce. Podstawową rolę w nauczaniu odgrywał dział systematyki roślin. Wiedzy tej uczono w praktyczny sposób: na grządkach uprawiano rośliny omawiane w czasie wykładów i ćwiczeń, reprezentujące poszczególne grupy systematyczne, rozmieszczone według przyjętego systemu (odzwierciedlającego ich pokrewieństwo). Atrakcyjność nauczania systematyki zwiększyła się po wybudowaniu szklarni, gdzie eksponowano gatunki egzotyczne. Arboretum pozwalało na zapoznawanie się z podstawowymi gatunkami drzew i krzewów rodzimych oraz uprawianych w Polsce, podczas gdy dział roślin uprawnych – z ważnymi gatunkami użytkowymi. Grupy pokazujące roślinność różnych typów siedlisk odzwierciedlały ówczesny stan ekologii i fitosocjologii. Znajdowały się tu bowiem dział ekologii roślin ilustrujący określone zjawiska, m.in. wspomniane typy biologiczne Raunkiaera, sztucznie odtworzone zbiorowiska roślinności piaskowej i torfowiskowej, a także fragmenty roślinności wodnej i błotnej. Kolekcję roślin systematycznie wzbogacano (tab. 7) w zależności od wysokości otrzymanych funduszów, przy czym niesprzyjające pod względem klimatycznym lata przyczyniały się do strat. Przy ocenie stanu zbiorów roślin wileńskiego Ogrodu Botanicznego należy uwzględnić jego niewielki obszar oraz trudne warunki, w jakich funkcjonował. Biorąc pod uwagę te uwarunkowania, trzeba uznać ogrodowe kolekcje za bogate i urozmaicone. Dużą wartość miał dział dokumentujący różnorodność rodzimej flory, głównie na przykładzie okolic Wilna. Tab. 7. Liczba gatunków roślin uprawianych w Ogrodzie Botanicznym w Wilnie* Rok akad. 1923/1924 1924/1925 1926/1927 Działy lub większe kolekcje roślin (liczba gatunków) Systematyka ogólna (823), Flora krajowa (327), Rośliny uprawne (32), Arboretum (drzewa i krzewy) (165) Systematyka ogólna (ok. 1000), Flora krajowa (349), Rośliny uprawne (139), Drzewa i krzewy (167) Rośliny zielne (1874), Arboretum (72), Rośliny szklarniowe (153) Łączna liczba gatunkówa 1347 1665 2099 * Na podstawie rocznych sprawozdań Ogrodu Botanicznego USB z lat 1923/1924– –1936/1937. - 173 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Tab. 7. Liczba gatunków roślin uprawianych w Ogrodzie Botanicznym w Wilnie (ciąg dalszy) Rok akad. 1928/1929 1929/1930 1930/1931 1931/1932 1933/1934 1934/1935 1935/1936 1936/1937 Łączna liczba gatunkówa 1575 1731 2234 2244 2565 2509 2490 ok. 2800 f Liczby, mimo że podane dokładnie, należy traktować jako przybliżone. Wynika to z dużej dynamiki kolekcji w ogrodach botanicznych, co znajduje wyraz w tym, że czasem w sprawozdaniach dla tego samego roku podawane są różne liczby. oo a Działy lub większe kolekcje roślin (liczba gatunków) b.d. Rośliny gruntowe (1531) – w tym przybytki róż (24 odmiany), Rośliny szklarniowe (ok. 200) b.d. jw. jw. jw. Arboretum (180), Rośliny szklarniowe (325), byliny – przybytki gatunków i odmian (641) Rośliny gruntowe (ok. 2500), Rośliny szklarniowe (ok. 300) pr Źródłem materiału roślinnego były początkowo dziko rosnące gatunki zbierane podczas wycieczek. Wiele okazów otrzymano też od polskich ogrodów botanicznych, m.in. w Warszawie i Krakowie. Jak wspomniano, począwszy od 1923 roku, zaczęto publikować drukowane katalogi nasion oferowanych do wymiany (które ukazywały się pod różnymi tytułami). Dzięki temu Ogród włączył się w krajową i międzynarodową wymianę nasion. Wkrótce nawet największe ogrody botaniczne zaczęły chętnie korzystać z nasion ogrodu wileńskiego, gdyż inspektor Prószyński bardzo skrupulatnie kontrolował cały proces zbioru, suszenia i wysyłki nasion130. Działalność dydaktyczna i popularyzatorska, prace naukowe Od początku swego istnienia kolekcja wykorzystywana była do celów dydaktycznych w czasie zajęć ze studentami Uniwersytetu. Rozpoznawania gatunków i ich rozmieszczenia w terenie uczono na wycieczkach florystycznych, ale materiały do demonstracji w czasie wykładów i do robienia preparatów 130 J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 114. - 174 - BOTANIKA NA USB W WILNIE na ćwiczeniach z anatomii, fizjologii, fitopatologii czy z innych przedmiotów pozyskiwano głównie z ogrodowych upraw. W czasie zajęć w „żywej sali wykładowej” pokazywano bogactwo form morfologicznych roślin różnych części świata. Przychodzili tu ze studentami nie tylko nauczyciele akademiccy dwóch zakładów botanicznych, ale również jednostek o nastawieniu praktycznym: Zakładu Ogólnej Uprawy Roli i Roślin oraz Zakładu Farmakognozji i Hodowli Roślin Lekarskich. Zakres udostępniania zbiorów stopniowo wzbogacano, np. w roku akademickim 1930/1931: f Do Ogrodu Botanicznego odbywały się wycieczki słuchaczy grupami i pojedynczo. Zwiedzały Ogród szkoły i osoby prywatne. W miarę możności udzielano nasion i sadzonek innym ogrodom botanicznym przy Zakładach szkolnych w Wilnie i okolicy. Były także i zapotrzebowania z b. Kongresówki. W roku ubiegłym podobnie jak i w poprzednich zostały przeprowadzone w Ogrodzie Botanicznym badania i doświadczenia z dziedziny fitopatologii131. pr oo Oprócz celów dydaktycznych ważne było również naukowe wykorzystanie zbiorów. O tym, że prowadzono tu doświadczenia z fitopatologii, świadczy powyższa informacja. Badania Tomasza Majewskiego wykazały, że Józef Trzebiński i jego współpracownicy prowadzili doświadczenia polowe (m.in. związane z odkażaniem ziarna zbóż i siemienia lnianego różnymi zaprawami) zakładane na poletkach w Ogrodzie Botanicznym132. W roku akademickim 1931/1932 „Ogród Botaniczny dostarczał materiału do nowo założonego ogólnego zielnika geobotanicznego Zakładu [Systematyki Roślin]”133. Krótkie, niespełna dwudziestoletnie funkcjonowanie Ogrodu Botanicznego, i to w trudnych warunkach, spowodowało, że nie zdołał uzyskać on tak dużego uznania jak jego poprzednik z końca XVIII i początku XIX wieku. Trzeba podkreślić znaczenie dydaktyczne zbiorów, na których uczyło się roślin kilkanaście roczników studentów biologii, farmacji i rolnictwa (jak wynika z rocznych, niekompletnych sprawozdań, było to ok. 2 tys. osób). Nie 131 132 133 F. 175 VII B 52 – Sprawozdanie z działalności Ogrodu Botanicznego USB na folwarku Zakret od 1 lipca 1930 do 1 lipca 1931 r. Opublikowane w Roczniku Ochrony Roślin A, t. 1, 1933, s. 78–83; A, t. 2, 1935, s. 191–210; t. 3, 1937, z. 4, s. 138–147. F. 175 VII B 52 – Sprawozdanie z działalności Ogrodu Botanicznego USB na folwarku Zakret w roku akademickim 1931/1932. - 175 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler można pominąć znaczenia popularyzacji wiedzy przyrodniczej w szerokich kręgach społeczeństwa, zwłaszcza wśród młodzieży szkolnej. Ogród udostępniany był do zwiedzania uczniom, którzy mogli otrzymać dla swych szkolnych ogródków żywe rośliny i nasiona, a także katalogi nasion. Może po części popularność starego Ogrodu Botanicznego na Zakrecie wśród mieszkańców Wilna przyczyniła się do tego, że nigdy nie został zlikwidowany i mimo burz dziejowych oraz zmiany państwowych granic przetrwał do dzisiaj jako jeden z działów współczesnego Vilniaus Universiteto Botanikos Sodas. 5. Inne Zakłady, w których prowadzono badania z botaniki (głównie stosowanej) oo f Oprócz wyżej omówionych jednostek zajmujących się naukowym badaniem roślin oraz przekazywaniem wiedzy na ich temat w strukturze USB było jeszcze kilka innych Zakładów, które rozwijały dziedziny nauki leżące na pograniczu botaniki i innych nauk. 5.1. Zakład Farmakognozji i Hodowli Roślin Lekarskich pr Zakład Farmakognozji i Hodowli Roślin Lekarskich powstał w 1921 roku na Wydziale Lekarskim, w obrębie Oddziału Farmaceutycznego, przekształconego w roku akademickim 1926/1927 w Studium Farmaceutyczne134. Oprócz prac z zakresu farmakognozji i fitochemii publikowano tu opracowania dotyczące roślin leczniczych i innych użytkowych. Prowadzone badania leku roślinnego przedstawiła Anita Magowska135. Organizatorem Zakładu był Jan Muszyński (1884–1957), zatrudniony od 1 lipca 1921 roku136 jako zastępca profesora, a od 9 lipca 1923 roku – pro134 135 136 Oddział funkcjonował początkowo na połączonym Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym i Lekarskim, a od roku 1920/1921 po usamodzielnieniu się Wydziału Lekarskiego stał się jego częścią. Zob. B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 383 (s. 7), s. 405 (s. 29). A. Magowska, Badania leków roślinnych w II Rzeczpospolitej. Geneza, determinanty, problematyka i praktyka eksperymentalna, Poznań 2001, s. 108–109, 160–161 i in. F. 175 I Ab 56 – Wydz. Mat.-Przyr. 1930/1931 (Dziekanat Wydz. Mat.-Przyr. do Senatu Akademickiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Wilno, 25 czerwca 1921 r.). - 176 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f fesor nadzwyczajny. Muszyński kierował Zakładem przez cały okres działalności USB, a po drugiej wojnie światowej został profesorem UŁ. W późniejszych latach stał się jednym z klasyków polskiej farmakognozji, pionierem badań fitochemicznych, współtwórcą krajowego przemysłu zielarskiego. Według Anny Trojanowskiej, już pod koniec lat 30. XX wieku należał do najwybitniejszych badaczy leków roślinnych nie tylko w kraju137. W okresie wileńskim Muszyński opublikował ponad 130 prac różnej rangi, w większości popularnonaukowych i jedynie częściowo dotyczących badań naukowych nad roślinami138. Największą sławę przyniosły mu prace doświadczalne z zakresu fitochemii nad widłakami, w których poszukiwał związków czynnych. Opublikował również m.in. opracowanie poświęcone morfologii i anatomii nasion niektórych roślin tropikalnych. Na uwagę zasługują publikacje związane z pracami aklimatyzacyjnymi prowadzonymi w Ogrodzie Roślin Lekarskich, przede wszystkim monografia na temat soi (opublikowana wspólnie z Wacławem Strażewiczem). Muszyński wydał także dwa podręczniki, w tym do mikroskopowego rozpoznawania roślinnych surowców leczniczych. Prowadził wykłady m.in. z botaniki lekarskiej i hodowli roślin leczniczych, a w roku akademickim 1935/1936 miał kurs „Historia fitoterapii i uprawy roślin leczniczych”. Pod kierunkiem profesora odbywały się ćwiczenia z botaniki lub botaniki lekarskiej oraz hodowli roślin leczniczych. Wiosną lub wczesnym latem organizowano wycieczki florystyczne139. Jak wspominał później Mowszowicz: Prof. Muszyński był gorącym entuzjastą badań naukowych, był fanatykiem wiedzy. Stąd wykłady jego były żywe i interesujące, dlatego też młodzież wypełniała po brzegi salę uniwersytecką, słuchając z wielką uwagą jego wykładów, aby słówka nie uronić z tego, co powiedział nauczyciel. Prof. Muszyński darzył gorącą miłością młodzież, dla której był autorytetem, uosobieniem wiedzy i obowiązku140. 137 138 139 140 F. 175 1 (I Bb), nr 755 – teczka osobowa Jana Muszyńskiego; Mowsz. [J. Mowszowicz], Muszyński Jan Kazimierz (1884–1957), w: Słownik biologów polskich, s. 383–384; AT [A. Trojanowska], Muszyński Jan Kazimierz (3 VII 1884, Wólka Nosowska k. Białej Podlaskiej – 28 IV 1957, Łódź), w: PWkł, t. 3, s. 147–149. M. Chmielińska, Polska bibliografia zielarstwa za okres od początku XVI wieku do roku 1940, Warszawa 1954, s. 328–339. Spisy wykładów. J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 243. - 177 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler oo f Spośród asystentów zagadnieniami botaniki użytkowej zajmował się Wacław Strażewicz (1889–1950), który pod kierunkiem Muszyńskiego uzyskał doktorat na USB, potem habilitował się na tej uczelni. W Zakładzie pracował od 20 września 1922 roku jako inspektor Ogrodu Roślin Lekarskich. W 1937 roku zakończył pracę w USB, otrzymał bowiem stanowisko profesora farmakognozji na UP. W późniejszych latach stał się jednym ze znanych specjalistów w zakresie zielarstwa. W czasie pobytu w Wilnie ogłosił kilkadziesiąt publikacji, głównie popularnonaukowych141. Do najważniejszych należała praca doktorska dotycząca kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis L.) jako surowca leczniczego. Interesował się również m.in. miętą pieprzową oraz przegorzanem kulistogłówkowym jako rodzimą rośliną oleistą. Był autorem dwóch popularnych podręczników poświęconych roślinom leczniczym opublikowanych jeszcze w czasie studiów na USB. W 1927 roku Strażewicz zorganizował Polskie Towarzystwo Popierania Produkcji Roślin Leczniczych, któremu przewodniczył w latach 1929–1930. Zainicjował też wydawanie czasopisma tego Towarzystwa „Rośliny Lecznicze i Przemysłowe” i w latach 1928–1932 je redagował142. 5.2. Ogród Roślin Lekarskich pr W 1923 roku z inicjatywy Muszyńskiego urządzono Ogród Roślin Lekarskich143, którego inspektorem był w latach 1922–1937 Wacław Strażewicz, a po jego odejściu tę funkcję przejęła Maria Dobrzyńska. Ogród obejmował powierzchnię ok. 3 ha i usytuowany był na Zakrecie w sąsiedztwie Ogrodu Botanicznego. Z czasem zostały postawione doświadczalna szklarnia oraz małe baseny do uprawy roślin wodnych. Prowadzono tutaj krajową i międzynarodową wymianę nasion, wydawano ich katalogi, produkowano sadzonki 141 142 143 M. Chmielińska, Polska bibliografia zielarstwa, s. 424–427. F. 175 1 (I Bb), nr 52 – teczka osobowa Wacława Strażewicza. Zob. A. Dzięczkowski, Strażewicz Wacław Jan (1889–1950), w: PSB, t. 44, s. 295–298; W. W. Głowacki, Wacław Strażewicz, znawca zielarstwa i farmakognosta (1889–1950), Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1991, R. 36, nr 1, s. 146–149; AT [A. Trojanowska], Strażewicz Wacław Jan (2 V 1889, Sakniewo, Suwalszczyzna – 5 VIII 1950, Darłowo), w: PWkł, t. 4, s. 167–169. S. Trzebiński, Wydział Lekarski USB w latach 1919–1929, w: Księga Pamiątkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy założenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, t. 2: Dziesięciolecie 1919–1929, Wilno 1929, s. 405 (s. 29). - 178 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f roślin leczniczych, które były wysyłane na zamówienie144, utrzymywano dużą kolekcję roślin doświadczalnych, o czym świadczy wydany w roku akademickim 1933/1934 katalog obejmujący nasiona 916 gatunków ze 101 rodzin, wysłany do 109 ogrodów i zakładów botanicznych krajowych i zagranicznych145. Ogród był kilkakrotnie nagradzany przez różne organizacje za wzorowe prowadzenie kolekcji i udział w wystawach146, np. w roku akademickim 1933/1934 „na III Targach Północnych i Wystawie Lniarskiej w Wilnie Ogrodowi Roślin Lekarskich przyznano złoty medal”147. Celem prowadzonej uprawy doświadczalnej było uzyskanie odmian bardziej wydajnych pod względem zawartości związków czynnych od stosowanych wcześniej oraz odporniejszych na choroby148. Do najważniejszych sukcesów należało wyselekcjonowanie odmiany soi wileńskiej (Soia vilnensis) w obrębie soi owłosionej149 – gatunku pochodzenia azjatyckiego uprawianego od dawna jako roślina olejodajna. Odmiana wileńska cechowała się wysoką zawartością oleju. Niestety, nie wykorzystano w pełni tego osiągnięcia w ówczesnej gospodarce. Dzięki selekcji otrzymano wydajną odmianę bylicy cytwarowej (Artemisia cina Berg.) pochodzącej z Turkiestanu, używanej jako środek przeciwrobaczny, co umożliwiło rezygnację z importu. Pionierskie były badania prowadzone przez Strażewicza nad wyselekcjonowaniem szerokolistnej odmiany kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis L.) odpornej na choroby. Otrzymano także odmianę mięty pieprzowej (Mentha x piperita L.) bogatszą w olejek eteryczny, co miało duże znaczenie dla produkcji krajowej. Prowadzono uprawę i aklimatyzację innych roślin obcych regionów, m.in. anyżu (Pimpinella anisum L.) i rącznika (Ricinus communis L.). Ważne 144 145 146 147 148 149 F. 175 I Ab 152 – Sprawozdanie za rok akademicki 1924/1925. Sprawozdanie Oddziału Farmaceutycznego USB. F. 175 I Ab 314 – druk. Zob. W. Jasiński, Sprawozdanie z działalności Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w roku akademickim 1933–1934 r. XV rok działalności Wydziału, Pamiętnik Wileńskiego Tow. Lekarskiego, 1934, R. 10, z. 5–6, Zakład Farmakognozji i Hodowli Roślin Lekarskich, 1933–1934, s. 22. B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 405 (s. 29), s. 461 (s. 85); J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 118. F. 175 I Ab 314 – druk. Zob. W. Jasiński, Sprawozdanie z działalności Wydziału Lekarskiego, s. 22. F. 175 I Ab 314 – druk. Zob. ibidem, s. 22. Obecna nazwa Glycine max (L.) Merr. - 179 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler były prace nad rodzimymi gatunkami: naparstnicą zwyczajną (Digitalis purpurea L.) i innymi gatunkami z tego rodzaju, głogiem dwuszyjkowym (Crataegus oxyacantha L.)150 i grzybieniami białymi (Nymphaea alba L.). Muszyński podejmował próby zakażenia żyta buławinką czerwoną (Claviceps purpurea Tulasne), której rożkowate przetrwalniki znane pod nazwą sporyszu używane są w lecznictwie151. Prowadził też prace nad hodowlą gorzknika kanadyjskiego (Hydrastis canadensis L.) – rośliną zawierającą alkaloid hydrastynę o właściwościach homeostatycznych. W 1939 roku Ogród Roślin Lekarskich USB miał największą w Polsce plantację tej rośliny152. 5.3. Zakład Chemii Rolnej i Mikrobiologii 150 151 152 153 154 155 156 157 pr oo f Zakład został zorganizowany w 1920 roku153 przez Stefana Bazarewskiego (1871–1939), bakteriologa, mikrobiologa gleby154. Po jego przejściu na emeryturę kierownictwo objął w 1937 roku Wacław Moycho (1884–1965)155, botanik, fizjolog, mikrobiolog, badacz m.in. wirusa mozaiki tytoniowej. Tematyka badawcza Zakładu dotyczyła głównie mikrobiologii gleby. Bazarewski prowadził wykłady z chemii rolnej, a także wybrane działy z mikrobiologii dla biologów. Moycho wykładał m.in. fizjologię roślin156. Zakład ten funkcjonował początkowo na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym, a od 1924 roku w obrębie SR przekształconego w 1938 roku157 w WR. Obecna nazwa Crataegus laevigata (Poir.) DC. D. Grodzicka, Prof. dr Jan Kazimierz Muszyński (1884–1957) – wybitny polski farmakognosta, botanik i zielarz, Wszechświat, 1983, nr 1, s. 12–14; J. Mowszowicz, Wkład botaników wileńskich w organizację łódzkich wyższych uczelni, s. 239. AT [A. Trojanowska], Muszyński Jan Kazimierz (3 VII 1884, Wólka Nosowska k. Białej Podlaskiej – 28 IV 1957, Łódź), w: PWkł, s. 147. B. Rydzewski, Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, s. 275 (s. 3). Mowsz. [J. Mowszowicz], Bazarewski Stefan (1871–1939), w: Słownik biologów polskich, s. 62–63. P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 97. Wacław Ludomir Moycho, Wiadomości Botaniczne, 2018, vol. 62, https://doi.org/10.5586/wb.2018.005; Mowsz. [J. Mowszowicz], Moycho Wacław (1884–1965), w: Słownik biologów polskich, s. 382. Składy USB. Ibidem. - 180 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 6. Muzeum Przyrodnicze USB pr oo f Przed pierwszą wojną światową przy wileńskiej Bibliotece Publicznej istniało dość duże muzeum zawierające liczne eksponaty zarówno przyrodnicze, jak i archeologiczne pochodzące częściowo z dawnej wszechnicy wileńskiej. Po utworzeniu USB muzeum zostało zlikwidowane, a zbiory, mocno uszczuplone przez okupantów Wilna, zostały przeniesione do różnych zakładów uniwersyteckich, m.in. wspomniane wyżej cenne stare zielniki – do Zakładu Botaniki Ogólnej. Na posiedzeniu Rady Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego 9 listopada 1928 roku powzięto uchwałę, aby na podstawie tych kolekcji utworzyć Muzeum Przyrodnicze otwarte dla publiczności. Jako jednostka ogólnouniwersytecka miało podlegać bezpośrednio Senatowi USB, który przyznał w tym roku na potrzeby placówki dużą salę w nowej części gmachu Kolegium Czartoryskiego. Organizatorami byli: zoolog dr Jan Prüffer (1890–1959)158, zastępca profesora, później profesor i kierownik Zakładu Zoologii USB oraz Muzeum Przyrodniczego, a także prof. Bronisław Rydzewski (1884–1945), kierownik Zakładu Geologii i Paleontologii USB. W urządzaniu części botanicznej uczestniczył wolontariusz z Zakładu Botaniki Ogólnej Jakub Mowszowicz159. Muzeum miało na celu gromadzenie nie tylko kolekcji typu ogólnego, ale przede wszystkim okazów ilustrujących przyrodę Wileńszczyzny i ziem przyległych, w tym rysunki i fotografie. Nową placówkę otwarto dla publiczności 6 czerwca 1931 roku, o czym można się dowiedzieć ze sprawozdania rektora USB, który również wspomina, że zbiory botaniczne były stosunkowo szczupłe w porównaniu do kolekcji reprezentujących świat zwierząt i minerałów. Zbiory geologiczne, zoologiczne i botaniczne odnoszą się przeważnie do terenu Wileńszczyzny, z depozytu Stacji Ochrony Roślin w Wilnie i z darów drobniejszych. Pod względem liczbowym zbiory geologiczne zawierają 562 numerów, botaniczne 143, uszkodzonych roślin 56, zoologiczne 1986 (razem 2747 numerów)160. 158 159 160 M. Gr. [M. Gromadska], Prüffer Jan (1890–1959), w: Słownik biologów polskich, s. 435–436. J. Mowszowicz, Wkład botaników wileńskich w organizację łódzkich wyższych uczelni, s. 244. F. 175 I Ab 311 – Sprawozdanie roczne [Rektora] z roku akademickiego 1930/1931. - 181 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Dział botaniczny został wzbogacony dzięki Mowszowiczowi, który przekazał część materiałów zebranych do pracy doktorskiej pt. Flora Wileńszczyzny, m.in. zbiory mchów, wątrobowców i porostów pochodzących z Gór Ponarskich koło Wilna. Okazy te zostały wyeksponowane w specjalnych szafach i witrynach. Osobne miejsce zajęły tu piękne i rzadkie storczyki występujące na Wileńszczyźnie. W gablotach, obok zasuszonych okazów dostarczonych przez Mowszowicza, znajdowały się barwne rysunki wykonane przez Eugenię Kowalską161. 7. Działalność naukowa botaników USB f 7.1. Rozwój botaniki w dwudziestoleciu międzywojennym a kierunki badań w Wilnie pr oo Pierwsze 10-lecia XX wieku charakteryzują się wzrostem tempa rozwoju nauk biologicznych, m.in. botaniki. Rozwinęły się zarówno badania laboratoryjne w zakresie anatomii, cytologii i fizjologii roślin, jak i studia połączone z poszukiwaniami terenowymi – systematyka (taksonomia), geografia roślin (fitogeografia), paleobotanika oraz ekologia. Dzięki postępującej eksploracji różnych kontynentów stopniowo zwiększał się stopień poznania flory, czyli gatunków występujących w określonych regionach świata162. Interdyscyplinarnym polem refleksji teoretycznej i działalności praktycznej była ochrona przyrody skupiająca przyrodników różnych dziedzin. Dynamiczny postęp nauki o roślinach na świecie znalazł zaledwie częściowe odzwierciedlenie w nauce polskiej163. Flora Europy Środkowej i Wschodniej, w tym Litwy, zwłaszcza rośliny niższe i grzyby, była wciąż jeszcze słabo 161 162 163 J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 115–116. A. G. Morton, History of botanical science. An account of the development of botany from ancient times to the present day, London–New York–Toronto–Sydney–San Francisco 1981, s. 448–466; K. Mägdefrau, Historia botaniki. Życie i dokonania wielkich badaczy, Wrocław 2004, m.in. s. 274–280, 328–331; A. Zemanek, Historia botaniki, w: Dzieje nauki. Nauki ścisłe i przyrodnicze, red. M. Siwiec, Warszawa–Bielsko-Biała 2011, s. 431–448. B. Hryniewiecki, Zarys dziejów botaniki, Warszawa 1949, s. 120–126; A. Paszewski, Z dziejów botaniki polskiej w ostatnim pięćdziesięcioleciu, Wiadomości Botaniczne, 1973, t. 17, z. 4, s. 220–227; Z. Kosiek, Botanika, w: Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, red. K. Maślankiewicz, Warszawa 1983, s. 455–470. - 182 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f poznana. Badania florystyczne polegające na identyfikowaniu gatunków występujących w terenie były tutaj dominujące, po części ze względu na to, że nie wymagały kosztownej aparatury naukowej, niezbędnej w pracach laboratoryjnych (poza tym ten etap rozwoju botaniki był dużo wcześniejszy w krajach Europy Zachodniej, więc było to po części „odrabianie zaległości”). Wiele uwagi poświęcono trudnym i słabo zbadanym grzybom (zaliczanym wówczas do roślin), przy czym badania te były inspirowane praktycznymi potrzebami rolnictwa i wiązały się z rozwojem fitopatologii. Fitopatologia – nauka o chorobach roślin wywoływanych przez grzyby i inne organizmy oraz czynniki abiotyczne, zapoczątkowana w poprzednim stuleciu164 – była wysoko postawiona na USB, a jej uprawianie cieszyło się poparciem władz. Duży postęp geografii roślin, w której czołowym polskim ośrodkiem był UJ, gdzie działała krakowska szkoła geobotaniczna165, znalazł tutaj odbicie jedynie w postaci badań florystycznych zaliczanych do florystycznej geografii roślin, brakowało szerszych prac syntetycznych. Prawie nie uprawiano paleobotaniki, gdyż powstała tylko jedna praca, i to w zakładzie geologicznym. W studiach nad ekologią zbiorowisk roślinnych zyskała natomiast recepcję metodyka fitosocjologii tzw. francusko-szwajcarskiej szkoły fitosocjologicznej Josiasa Braun-Blanqueta (1884–1980), wprowadzona przez krakowskich uczonych na polski grunt w 1923 roku166. Do wiodących działów botaniki światowej należała wówczas cytologia, w związku ze sformułowaniem w 1915 roku przez Thomasa Morgana (1866–1945) chromosomowej teorii dziedziczności167. W nauce polskiej liczącym się ośrodkiem cytologicznym był UW. W Wilnie prowadzono na niewielką skalę badania w tym zakresie. Znacznie intensywniej rozwijały się morfologia, anatomia i fizjologia roślin. Ośrodek botaniki wileńskiej 164 165 166 167 T. Majewski, Dzieje poznania chorób roślin w Polsce, s. 13–34. A. Zemanek, Geneza krakowskich botanicznych szkół naukowych. Origin of Cracow scientific botanical schools, w: Naukowe szkoły botaniczne w Krakowie – tradycje i nowe zadania. Scientific botanical schools in Cracow – traditions and new tasks, red. A. Zemanek, B. Zemanek, Kraków 2007, s. 25–80. A. Zemanek, A. Medwecka-Kornaś, D. Zdebska, E. Kuta, A. Joachimiak, Instytut Botaniki [summ.: Institute of Botany], w: Uniwersytet Jagielloński. Złota Księga Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi, cz. 2: Historia instytutów. Universitas Iagellonica. Liber Aureus Facultatis Biologico-Geographicae, pars 2: Historia institutorum. The Golden Book of the Faculty of Biology and Earth Sciences, part 2: History of the institutes, red. A. Zemanek, Kraków 2010, s. 76–77. A. Zemanek, Historia botaniki, s. 448. - 183 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler oo f miał wyraźne związki z praktyką i służył realizacji idei podniesienia poziomu rolnictwa i lecznictwa na Kresach północno-wschodnich II RP. Stąd też podejmowano mało tematów teoretycznych, a na pierwszy plan wybijała się fitopatologia i botanika farmaceutyczna (oprócz badań nad szatą roślinną) zarówno jeśli chodzi o liczbę publikacji, jak i skalę działalności popularyzatorskiej. Przejawem zainteresowań interdyscyplinarnych, a zarazem kultu przeszłości własnej wszechnicy były prace z historii botaniki w ośrodku wileńskim. Wyniki badań naukowych ogłaszano na ogół w języku polskim, z krótkimi obcojęzycznymi streszczeniami w języku niemieckim lub francuskim, w przeważającej większości na łamach miejscowego czasopisma „Prace Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. Wydział Nauk Matematycznych i Przyrodniczych” oraz ogólnopolskiego „Acta Societatis Botanicorum Poloniae”. Nieliczne prace drukowano w językach obcych, zwłaszcza niemieckim, głównie w tym ostatnim periodyku, znacznie rzadziej w czasopismach zagranicznych. Niektóre spośród tematów badawczych zapoczątkowanych przez botaników w okresie zatrudnienia w USB zostały ukończone i opublikowane po wojnie. W tym opracowaniu uwzględniono najważniejsze spośród nich. 7.2. Kontakty z innymi ośrodkami naukowymi pr Wileńscy badacze roślin utrzymywali kontakty naukowe z różnymi ośrodkami botaniki polskiej, zwłaszcza z tymi, na których studiowali lub uzyskali stopnie naukowe – przede wszystkim z UW i SGGW, a także UJ. Wzięli udział w utworzeniu i działalności PTB, uczestniczyli też w zebraniach i zjazdach rolniczych, farmaceutycznych i innych. Znacznie mniej ożywione były kontakty zagraniczne, bardziej okazjonalne – wyjazdy na konferencje i w pojedynczych przypadkach dłuższe pobyty za granicą: Witolda Sławińskiego – Francja, Paryż, 1923–1924; Bronisława Szakiena – Belgia, Leuven, 1925–1926 i w 1935 roku oraz Wacława Strażewicza – Węgry, m.in. Budapeszt, i Austria, Wiedeń, 1936–1937. Najszerzej udokumentowana jest aktywność pracowników USB w PTB. 7.3. Działalność w PTB PTB zostało powołane 9–10 kwietnia 1922 roku na zjeździe założycielskim w Warszawie. Jego celem było „popieranie rozwoju botaniki i nauk pokrew- - 184 - BOTANIKA NA USB W WILNIE nych oraz szerzenie ich w społeczeństwie”168. Do urzeczywistnienia tego zadania miało służyć m.in. odbywanie posiedzeń naukowych, wydawanie własnych czasopism, organizowanie zjazdów oraz wygłaszanie publicznych odczytów i wykładów. O oryginalnym wystąpieniu Konstantego Prószyńskiego – inspektora Ogrodu Botanicznego USB – na zjeździe założycielskim mówi fragment sprawozdania opublikowanego na łamach „Kuriera Warszawskiego” (z 9–10 kwietnia 1922 roku): f Prof. B. Hryniewiecki [pierwszy prezes – przewodniczący Zarządu Głównego PTB] „witał gości, potem zaś w dowcipnej formie przedstawił sylwetki wybitniejszych botaników naszych, opisując ich, jako niby to przez siebie znalezione nowe gatunki roślin, świetną łaciną. W odpowiedzi p. [Konstanty] Prószyński nakreślił jego postać tą samą mową klasyczną. Zebranie przeciągnęło się poza północ, dając uczestnikom wrażenie, jak gdyby się znajdowali wśród wielkiej, bo do stu osób liczącej, a zgodnej rodzinie”169. pr oo Na siedzibę naczelnych władz wyznaczono Warszawę, przy czym powołano pięć oddziałów regionalnych w miastach uniwersyteckich, m.in. w Wilnie. W okresie międzywojennym we władzach PTB zasiadali członkowie Oddziału Wileńskiego: Wacław Moycho (skarbnik 1931–1937, członek Zarządu Głównego 1938–1939) i Franciszek K. Skupieński (bibliotekarz 1929– –1938). W skład komitetu redakcyjnego wydawanego przez PTB czasopisma „Acta Societatis Botanicorum Poloniae” wchodził Piotr Wiśniewski170. Ten sam botanik był organizatorem i pierwszym przewodniczącym Wileńskiego Oddziału PTB, który powstał w roku 1922/1923. Członkami założycielami byli także: Stefan Bazarewski, Jan Muszyński i Józef Trzebiński. Następcami Wiśniewskiego w pełnieniu funkcji przewodniczącego Oddziału byli Józef Trzebiński i Jan Muszyński. Pierwszym sekretarzem był Bronisław Szakien, 168 169 170 M. Kostyniuk, Polskie Towarzystwo Botaniczne w okresie międzywojennym, w: 50 lat Polskiego Towarzystwa Botanicznego, red. L. Karpowiczowa, Wrocław–Warszawa–Kraków– –Gdańsk 1972, s. 7. T. Majewski, Zjazdy Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Meetings of Polish Botanical Society, Wiadomości Botaniczne, 1986, t. 30, z. 3–4, s. 244. F. 175 VII B 197 – druk: Sprawozdanie z działalności Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego i Studium Rolniczego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie za rok akademicki 1936/1937, Wilno 1938. - 185 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler później funkcję te pełniła m.in. Antonina Sienicka (1930–1939)171. Inni pracownicy USB należeli również do Towarzystwa, m.in. Wacław Strażewicz172. Liczba członków wahała się w poszczególnych latach. Zachowane dane liczbowe z lat 30. świadczą, że było ich np. 33 w 1930 roku oraz 25 w 1937 roku. Roczna liczba posiedzeń, w czasie których wygłaszano referaty, zmieniała się od jednego w 1930 roku do sześciu (1932, 1933, 1934)173. Jak podkreśla historiograf PTB Tomasz Majewski: Szczególną i ważną formą działalności Towarzystwa były zawsze zjazdy ogólne, stanowiące okazję do spotkania się w szerszym gronie i do zaznajomienia się z najnowszymi osiągnięciami specjalistów z różnych dziedzin. Referaty i wycieczki wypełniają część naukową zjazdu, którą poprzedza część organizacyjna, z reguły Walne Zgromadzenie174. f Cztery zjazdy zostały zorganizowane w Wilnie: pr oo 5. Zjazd – 23–24 V 1926 roku, Wilno (brak danych nt. wycieczek i liczby referatów) 7. Zjazd – 8–10 VI 1928 roku, Wilno; wycieczki: Werki, Zielone Jeziora (liczba referatów – b.d.) 13. Zjazd – 29 VI–1 VII 1934 roku, Wilno; wycieczki: Puszcza Rudnicka (liczba referatów – 25) 18. Zjazd – 27–29 V 1939 roku, Wilno; wycieczki: jez. Narocz (liczba referatów – b.d.)175. W materiałach archiwalnych zachowały się dane o szczegółowym programie dwóch spośród nich. O 13 zjeździe z 1934 roku znajdujemy następujące, niestety fragmentaryczne informacje: W Zjeździe Polskiego Towarzystwa Botanicznego w Wilnie brali udział wszyscy pracownicy naukowi Zakładu Botaniki Ogólnej i Zakładu Systematyki Roślin. Na zjeździe tym J. Trzebiński wygłosił referat Roślinność Jezior Trockich, P. Wiśniew171 172 173 174 175 J. Mowszowicz, Oddział Wileński (z braku dokumentacji fragmentaryczne wspomnienia), w: 50 lat Polskiego Towarzystwa Botanicznego, s. 69; P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 89. Antonina Saturnina Lucyna Sienicka, s. 43–46. W. W. Głowacki, Wacław Strażewicz, s. 147. M. Kostyniuk, Polskie Towarzystwo Botaniczne, s. 12–13. T. Majewski, Zjazdy Polskiego Towarzystwa Botanicznego, s. 241. Ibidem, s. 242. - 186 - BOTANIKA NA USB W WILNIE ski wygłosił trzy referaty: 1) Badania nad okresem spoczynkowym cebul i bulw, 2) Badania nad okresem spoczynkowym korzeni, 3) Badania nad zoocecydiami kwiatowymi. A. Sienicka wygłosiła referat pt. Dotychczasowe wyniki badań powstawania na korzeniach Anemone silvestris L. pąków z narośli, spowodowanych przez Heterodera radicicola Greoff. 176 Na temat zjazdu z 1939 roku zachowały się poniższe wyrywkowe dane: W dn. 27 V–29 V br. odbył się w Wilnie Zjazd Botaników Polskich, w którym czynny udział wzięli Kierownik oraz pracownicy Zakładu Botaniki Ogólnej177. Warto podkreślić, że dwaj wileńscy botanicy uzyskali w późniejszych latach najwyższą godność – członka honorowego PTB. Byli to: Piotr Wiśniewski (1961) i jego uczeń Jakub Mowszowicz (1978)178. f 7.4. Członkostwo innych towarzystw i aktywność w różnych gremiach pr oo Pracownicy USB byli też członkami innych gremiów naukowych. Jan Muszyński – współpracownikiem KF PAU (od 1924 roku), Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, TPN w Wilnie, Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego oraz Towarzystwa Przyrodników im. Mikołaja Kopernika. Współpracownikiem KF PAU był Konstanty Prószyński (do 1919 roku – KF AU), od której otrzymywał dotacje na badania grzybów179. Członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego był Franciszek Skupieński, należał również do Société Botanique de France180. Bronisław Szakien był współpracownikiem KF PAU (od 1929 roku), od której uzyskiwał wsparcie finansowe na badania rdzy181, należał także do TPN w Wilnie oraz Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Mikołaja Kopernika182. Józef Trzebiński był członkiem korespondentem PAU (1930), wcześniej – 176 177 178 179 180 181 182 F. 175 I Ab 314 – Sprawozdania roczne 1933/1934 (Sprawozdanie z działalności Wydz. Mat.-Przyr. USB za rok akademicki 1933/1934). F. 175 VII B 198 – Sprawozdanie Wydz. Mat.-Przyr. USB za rok akademicki 1938/1939. T. Majewski, Z. Mirek, Członkowie honorowi Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Polish Botanical Society Honorary Members, Wiadomości Botaniczne, 1994, vol. 38, no. 1/2, s. 15, 19. P. Köhler, Botanika w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, s. 336. S. Konarski, Franciszek Ksawery Skupieński, s. 515–516; WG [W. Grębecka], Skupieński Franciszek Ksawery (21 XI 1888, Tum k. Łęczycy – 26 VI 1962, Łódź), w: PWkł, t. 4, s. 72. P. Köhler, Botanika w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, s. 342. Idem, Leksykon Botaników Polskich. 90. Bronisław Szakien, s. 47–50. - 187 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler 183 184 185 186 187 188 189 190 pr oo f współpracownikiem KF AU (od 1901 roku) i członkiem KF PAU, podobnie jak Towarzystwa Naukowego Warszawskiego oraz TPN w Wilnie183. Roczne sprawozdania Zakładów dostarczają fragmentarycznych danych o wyjazdach botaników i referatach wygłaszanych w różnych gremiach (szczególnie dynamiczną aktywność w tym względzie wykazywał Trzebiński). Kilka przykładów zestawiono poniżej. W lutym 1927 roku botanik ten brał udział w obradach Zjazdu Fitopatologów i Entomologów Polskich w Warszawie, wygłaszając referat O kształceniu zawodowych fitopatologów184. W styczniu 1928/1929 Trzebiński uczestniczył w zjeździe dyrektorów ogrodów botanicznych szkół akademickich, który odbył się w Warszawie z inicjatywy MWRiOP185. W styczniu 1929/1930 brał udział w zjeździe pracowników w dziedzinie ochrony roślin w Warszawie. W marcu 1929/1930 uczestniczył w zjeździe fizjografów polskich zwołanym w Krakowie przez Ministerstwo186. W lutym 1931 roku – w III Zjeździe Fitopatologów w Warszawie urządzonym przez Ministerstwo Rolnictwa. „Na Zjeździe tym zdawał […] sprawozdanie z występowania chorób i szkodników na roślinach uprawnych w Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie”187. Profesorowie Trzebiński i Wiśniewski w czerwcu 1931 roku brali udział w III Zjeździe Słowiańskich Botaników w Warszawie, przy czym Trzebiński wystąpił z referatem Stosunek grzybków pasożytujących na roślinach kwiatowych do ich żywicieli188. W grudniu 1933 roku na Zjeździe Fitopatologów i Entomologów Stosowanych w Warszawie był obecny m.in. Trzebiński189, podobnie jak w styczniu 1936 roku na dorocznym Zjeździe Fitopatologów i Entomologów190. Idem, Botanika w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, s. 35, 303. F. 175 I Ab 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934 (Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin z roku akademickiego 1926/1927). F. 175 I Ab 391 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin USB z roku akademickiego 1928/1929. F. 175 I Ab 391 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin USB z roku akademickiego 1929/1930. F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936 (Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin USB z roku akademickiego 1930/1931). F. 175 VII B 52 – Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin USB z roku akademickiego 1930/1931. F. 175 I Ab 314 – Sprawozdanie z działalności Wydz. Mat.-Przyr. USB w Wilnie za rok akademicki 1933/1934. F. 175 VII B 52 – druk: Sprawozdanie z działalności Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego i Studium Rolniczego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie za rok akademicki 1935/1936, Wilno 1937. - 188 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Zachowały się bardzo skąpe dane na temat udziału w międzynarodowych konferencjach. Dysponujemy notatką: W roku [1930/1931] prof. Muszyński brał udział w IV Międzynarodowym Kongresie Hodowli Roślin Lekarskich w Paryżu jako delegat Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Wileńskiego, wygłosił dwa referaty191. 7.5. Doktoraty i habilitacje pr oo f Doktoraty W okresie międzywojennym początkowo – do 1926 roku – do doktoratu mogły przystąpić osoby, które uzyskały absolutorium na zakończenie studiów. Po 1926 roku, czyli po wprowadzeniu stopnia magistra, doktorat można było otrzymać po uzyskaniu magisterium i zdaniu odpowiednich egzaminów. W przypadku doktoratu filozofii w zakresie botaniki egzaminy obejmowały przedmiot główny (tzw. rygorozum, najczęściej systematykę roślin) i poboczny (m.in. chemię, geologię czy geografię) oraz filozofię. Ostatnim etapem była promocja doktorska odbywana bardzo uroczyście w obecności promotora, rektora, członków Rady Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego oraz zaproszonych gości192. Liczba doktoratów filozofii w zakresie botaniki wypromowanych na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB była znikoma. Jedynie trzy osoby taki doktorat uzyskały. Promocja doktorska Bronisława Szakiena odbyła się 14 czerwca 1927 roku193. Rozprawa doktorska nosiła tytuł Tworzenie się chromozomów heterotypowych w [sic!] Osmunda regalis194, promotorem był Piotr Wiśniewski195. Ten sam profesor wypromował 3 lipca 1936 roku Jakuba Mowszowicza na podstawie dysertacji Flora Wileńszczyzny196. Pod kierunkiem Józefa Trzebińskiego powstała tylko jedna praca doktorska – Ireny Morawskiej-Boguszewskiej, któ191 192 193 194 195 196 F. 175 I Ab 311 – Sprawozdanie roczne 1930–1931 r. (Sprawozdanie z działalności Wydz. Lekar. USB w Wilnie w roku akademickim 1930/1931). J. Jastrzębski, Państwowe szkolnictwo akademickie II Rzeczypospolitej: zagadnienia systemowe, Kraków 2013. F. 175 VII B 111 – Bronisław Szakien – doktorat. Publikowana: B. Szakien, La formation des chromosomes hétérotypiques dans l’Osmunda regalis, La Cellule, 1927, vol. 38 (volume jubilaire V. Grégoire, 3e partie), s. 369–394. F. 175 VII B 111 – Bronisław Szakien – doktorat. F. 175 VII B 284 – Jakub Mowszowicz (dyplom doktorski J. Mowszowicza). - 189 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler ra 14 stycznia 1933 roku197 uzyskała stopień na podstawie badań z zakresu fitopatologii dotyczących grzyba z grupy rdzy Melampsora lini198 pasożytującego na lnie. W 1931 roku Wacław Strażewicz otrzymał na USB doktorat z farmacji na podstawie rozprawy Kozłek lekarski jako surowiec oraz jego przetwory. Na USB być może został obroniony też doktorat z zakresu paleobotaniki. Około 1923 roku do doktoratu miała przystąpić Alina Makarewiczówna, asystentka w Zakładzie Geologii i Paleontologii USB199, autorka opracowania kopalnej flory jurajskiej (mezozoik) ze stanowiska koło Ostrowca w Górach Świętokrzyskich200. O zamiarze Makarewiczówny informował kierownik Zakładu Bronisław Rydzewski w jednym ze sprawozdań201. Brak jednak bliższych informacji. W roku akademickim 1936/1937 w Zakładzie Systematyki Roślin miały rozpocząć prace nad rozprawami doktorskimi dwie osoby202. Także i w tym przypadku brakuje informacji na ten temat. 197 198 199 200 201 202 203 pr oo f Habilitacje W latach międzywojennych w Polsce zatwierdzenie habilitacji pozwalało na samodzielne prowadzenie wykładów, ale bez otrzymania własnej katedry. Osoba po uzyskaniu habilitacji zatrudniana była najczęściej na etacie adiunkta i tytułowana docentem. W okresie funkcjonowania USB na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym odbyła się tylko jedna habilitacja w zakresie botaniki – dr. Bronisława Szakiena. Podstawą habilitacji była rozprawa Kształtowanie się chromozomów w profazie mejotycznej w Equisetum silvaticum L. i Equisetum palustre L.203 Podanie o dopuszczenie do habilitacji Szakien złoF. 175 6(VII)B 105 – Teczka doktorska; F. 175 6(VII)B 311 – Doktoraty (tu data 17 grudnia 1932 r.). F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936 (Sprawozdanie z Zakładu Systematyki Roślin USB w roku akademickim 1931/1932). P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 94. Alina Makarewiczówna, Wiadomości Botaniczne, 2017, vol. 61, https://doi.org/10.5586/wb.2017.005. A. Makarewiczówna, Flora dolno-liasowa okolic Ostrowca. (Étude sur la flore fossile du lias inferieur des environs d’Ostrowiec, Pologne), Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1927), 1928, t. 4, s. 97–146 + 4 tabl. F. 175 I Ab 389 – Wydz. Mat.-Przyr. sprawy ogólne 1921/1922–1922/1923. F. 175 VII B 232 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdania Zakładów 1936/1937, 1937/1938. Prace Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. Wydział Nauk Matematycznych i Przyrodniczych. Travaux de la Société des Sciences et des Lettres de Wilno. Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles (za 1936), 1937, t. 11, s. 53–71 + tabl. I. - 190 - BOTANIKA NA USB W WILNIE żył 14 lutego 1937 roku. Pozytywne recenzje spłynęły bardzo szybko, tak że już 16 marca 1937 roku Rada Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego postanowiła dopuścić do kolokwium (dyskusji habilitacyjnej), które odbyło się 20 kwietnia 1937 roku. Wykład habilitacyjny Chondriosomy w komórce roślinnej i zwierzęcej zorganizowano 23 kwietnia 1937 roku i tego samego dnia Rada Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego USB podjęła uchwałę o nadaniu veniam legendi w zakresie botaniki. MWRiOP zatwierdziło habilitację dr. Bronisława Szakiena 11 czerwca 1937 roku204. Habilitacja Wacława Strażewicza uzyskana w 1933 roku dotyczyła farmakognozji. 8. Publikacje botaniczne pr oo f Tempo pracy naukowej wyrażające się roczną liczbą publikacji, początkowo dość wolne, zwiększyło się w latach 30. Łącznie wydrukowano ok. 300 prac, w tym ponad 100 naukowych. Prawie wszyscy botanicy prowadzili poszukiwania w zakresie kilku specjalności, ponieważ specjalizacja w nauce nie była wówczas tak daleko posunięta jak dzisiaj. Często studia laboratoryjne łączono z eksploracjami terenowymi, np. cytolog Bronisław Szakien zajmował się badaniami grzybów i roślin wyższych, fitopatolog i mykolog Józef Trzebiński prowadził badania florystyczne, podobnie jak fizjolog Piotr Wiśniewski. 8.1. Cytologia Specjalistą w zakresie cytologii, a szczególnie w kariologii koncentrującej się na badaniach jądra komórkowego, był Bronisław Szakien, uczeń Wiśniewskiego oraz cytologa i kariologa Victora Grégoire’a z Katolickiego Uniwersytetu w Leuven (Université catholique de Louvain) w Belgii205. Dostęp do nowoczesnego laboratorium z dobrą aparaturą i wyposażeniem w odczynniki oraz zapoznanie się ze specjalistyczną metodyką i z najnowszą literaturą umożliwiły mu prowadzenie trudnych studiów kariologicznych nad podziałem jądra u paproci i skrzypów – posiadających dużą liczbę chromosomów. Badania nad 204 205 F. 175 VII B 265 – Habilitacja dr. Bronisława Szakiena, F. 175 I Bb, nr 637 – Bronisław Szakien. Zob. P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 90. Bronisław Szakien, s. 47–50. Zob. podrozdział Bronisław Szakien – cytolog i mykolog. - 191 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler 8.2. Fizjologia roślin oo f przebiegiem podziału jądra w profazie mejotycznej u paproci długosz królewski (Osmunda regalis L.) pozwoliły na wykrycie szczegółów znanych wówczas jedynie z analiz materiału zwierzęcego (podział drogą parasyndezy)206. Wyniki opublikowane w języku francuskim w czasopiśmie „La Cellule”207 stały się podstawą doktoratu Szakiena na USB w 1927 roku. Równie trudne pod względem metodycznym i technicznym były wieloletnie studia nad podziałem mejotycznym jądra u dwóch gatunków skrzypów – skrzypu błotnego (Equisetum palustre L.) i skrzypu leśnego (Equisetum sylvaticum L.). Autor prowadził je w laboratorium Zakładu Botaniki Ogólnej, a dla ich ukończenia wyjechał ponownie na krótki czas do Leuven. Stwierdzenie innych niż u paproci szczegółów podziału (następującego drogą metasyndezy) wpłynęło na poglądy jego mistrza Grégoire’a208. Wyniki badań opublikowane w języku francuskim oraz po polsku w obszernej monografii209 stały się podstawą habilitacji autora na USB w 1937 roku. Jego przedwczesna śmierć sprawiła, że nie zdążył wykształcić uczniów, którym mógłby przekazać tajniki swego warsztatu badawczego. pr Doświadczonym, wykształconym w kraju i za granicą fizjologiem roślin był Piotr Wiśniewski, który rozwinął własną szkołę naukową obejmującą głównie magistrantów Zakładu Botaniki Ogólnej. Zajmował się okresem spoczynkowym roślin i wpływem różnych czynników na sztuczne regulowanie czasu jego trwania. Wysoko cenione przez specjalistów były jego prace (ogłoszone częściowo w języku niemieckim) nad kiełkowaniem turionów, czyli pąków przetrwalnikowych roślin wodnych wytwarzanych jesienią i zimujących na dnie zbiorników wodnych, a wiosną wypływających na powierzchnię. Uczony badał m.in. pąki zimowe osoki aloesowatej (Stratiotes aloides L.)210. Według 206 207 208 209 210 P. Wiśniewski, † Bronisław Szakien, s. XXXIII. Zob. przypis 221. P. Wiśniewski, † Bronisław Szakien, s. XXXIII. B. Szakien, Profase meiotique dans l’Equisetum silvaticum et l’Equisetum palustre, La Cellule, 1936, vol. 45, s. 16–26; idem, Kształtowanie się chromozomów w profazie mejotycznej u Equisetum silvaticum L. i Equisetum palustre L. La formation des chromosomes dans la profase meiotique chez l’Equisetum silvaticum L. et l’Equisetum palustre L., Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 53–71 + tabl. I [rés.]. P. Wiśniewski, Beiträge zur Kenntins der Ruheperiode der Winterknospen von Stratiotes aloides, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1930, vol. 7, no. 1, s. 17–45. - 192 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 211 212 213 214 215 pr oo f Adama Paszewskiego badania Wiśniewskiego nad turionami były trwałym wkładem do nauki. Jak pisze Zofia Kurancowa, niektóre ich wyniki były cytowane w niemieckich podręcznikach: Pflanzenphysiologie Ludwiga Josta i Wilhelma Benecke oraz w Pathologische Pflanzenanatomie Ernsta Küstera211. Również i w studiach na ten temat pozostawił nieopublikowane materiały212. Wiele pomysłów zrealizował natomiast w pracach magisterskich swoich uczniów. Niestety, niewielka część tych opracowań dotyczących wpływu czynników zewnętrznych na długość okresu spoczynkowego organów zimujących u różnych gatunków ukazała się w druku. Należy do nich praca Marii Oszurkówny, która badała jeden z gatunków szczawika213 (Oxalis Deppei Lodd.214). Autorka wykazała, że okres spoczynkowy cebulek można skrócić przez zranienie, eteryzację, suszenie czy ciepłą kąpiel. Cebulki przechowywane w niskiej temperaturze przez miesiąc i następnie przeniesione do ciepłego pomieszczenia wykazywały wydłużenie okresu spoczynkowego. Ukazały się też publikacje o innych gatunkach autorstwa Nojmy Goldmanówny215, Janiny Giecówny Z. Kurancowa, Uroczystości jubileuszowe, s. 66. J. Mowszowicz, Prof. dr Piotr Wiśniewski, s. 77; A. Paszewski, Profesor dr Piotr Wiśniewski, s. IX. M. Oszurkówna, Wpływ czynników zewnętrznych na skrócenie okresu spoczynkowego cebulek Oxalis Deppei Lodd. Einfluss der äusseren Bedingungen auf die Verkürzung der Ruheperiode der Zwiebeln von Oxalis Deppei Lodd., Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1928–1929), 1929, t. 5, s. 195–209 [Zusamm.; badania z lat 1926–1929]. Obecna nazwa Oxalis deppei Lodd. ex Sweet. N. Goldmanówna, Wpływ czynników zewnętrznych na okres spoczynkowy kłączy paproci Aspidium Filix mas Sw. i Athyrium Filix femina R. Einfluss äusserer Faktoren auf die Ruheperiode der Rhizome der Farne Aspidium Filix mas Sw. und Athyrium Filix femina R., Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1930), 1931, t. 6, s. 155–214 + tabl. I [Zusamm.]; N. Goldmanówna, Przyczynek do przedłużenia okresu spoczynkowego paproci Aspidium Filix mas Sw. Beitrag zur Verlängerung der Ruheperiode des Farnes Aspidium Filix mas Sw., Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1931–1932), 1933, t. 7, s. 139–141 [Zusamm.]. - 193 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler i Tamary Tyszkiewiczówny216, a także Stefana Kownasa217, którego niepublikowana rozprawa dotycząca wpływu dwusiarczku węgla na skracanie okresu spoczynkowego roślin – przygotowana do druku – uległa zniszczeniu w czasie wojny218. 8.3. Morfologia i anatomia – badania z zoocecidiologii pr oo f Zarówno w Zakładzie Botaniki Ogólnej, jak i w Zakładzie Systematyki Roślin prowadzono badania nad problematyką rzadko uprawianej cecidiologii, stojącej na pograniczu botaniki, zoologii i fitopatologii. Cecidia (cecydia), czyli galasy, są to wyrośla lub inne zniekształcenia na różnych narządach roślin indukowane przez obce organizmy, spowodowane wydzielaniem przez nie substancji pobudzających tkanki roślinne do nienormalnego rozwoju219. Badano przede wszystkim zoocecidia rozwijające się na liściach pod wpływem nakłucia przez owady i złożenia w ranie jaj oraz na korzeniach wywołane przez robaki z grupy nicieni, rzadziej mykocecidia spowodowane przez grzyby. Powyższa tematyka, znana od dawna, na świecie zaczęła rozwijać się na początku XX wieku220. Miała znaczenie gospodarcze, ponieważ przyczyniała się do ujawniania potencjalnych szkodników roślin uprawnych. Badania cecidiów miały zwykle dwa etapy. Pierwszy polegał na rejestracji wyrośli w terenie – ten etap należał po części do fitogeografii i wymagał znajomości gatunków dotkniętych anomaliami morfologicznymi. Ukazało się kilka prac będących wynikiem tych niełatwych poszukiwań prowadzonych na Wileńszczyźnie, m.in. Weronika Sawicka-Milewska opracowała cecidia (zarówno zoocecidia, jak 216 217 218 219 220 J. Giecówna, T. Tyszkiewiczówna, Badania nad okresem spoczynkowym korzeni klonów Acer platanoides L. oraz nad wpływem czynników zewnętrznych na pędzenie korzeni przybyszowych niektórych drzew i krzewów. Untersuchungen über die Ruheperiode der Wurzeln der Ahornbäumchen (Acer platanoides L.), wie auch über Einfluss der äusseren Faktoren auf das Treiben der Adventivwurzeln einiger Holzgewächse, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1935), 1936, t. 10, s. 287–309. S. Kownas, Badania nad okresem spoczynkowym cebulek Gladiolus Gandavensis van Houtte. Untersuchungen der Ruheperiode bei Gladiolus Gandavensis van Houtte, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1938), 1939, t. 13, s. 327–343 [Zusamm.]. P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 86. Stefan Apoloniusz Kownas, s. 32–36. Słownik botaniczny, s. 1015–1016. K. Mägdefrau, Historia botaniki, s. 200. - 194 - BOTANIKA NA USB W WILNIE i fitocecidia) zebrane na roślinach w okolicach Trok221, Zofia Fiedorowiczówna – zoocecidia w powiecie dziśnieńskim i brasławskim Ziemi Wileńskiej222, Janina Perepeczko-Baumanowa – w Oszmianie i jej najbliższych okolicach223. Drugim etapem były analizy morfologiczne i anatomiczne zniekształceń organów oraz próby identyfikacji organizmów, które je powodowały. Badania te prowadzono częściowo w laboratorium. Wyniki analiz morfologicznych i anatomicznych zoocecidiów kwiatowych dotyczące pojedynczych gatunków należały do pierwszych na terenie Litwy i jednych z nielicznych w botanice polskiej, jak wynika z opracowania historii zoocecidiologii Mowszowicza224. Były to m.in. prace uczniów prof. Wiśniewskiego, na ogół magisterskie, wykonywane pod jego kierunkiem: Anny Niekraszówny225, Chai Kelnerówny226, Olgi Kotlarówny227 i Lei 223 224 225 226 227 f oo 222 W. Sawicka-Milewska, Narośla (cecidia) zebrane w okolicach Trok. Les cécidies trouvées dans les environs de Troki, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1928– –1929), 1929, t. 5, s. 235–246 [rés.; 72 gat. roślin bez gat. owadów powodujących narośla]. Z. Fiedorowiczówna, Zoocecidia roślin zebrane w powiecie dziśnieńskim i brasławskim Ziemi Wileńskiej. Les zoocecidiés trouvées sur les plantes dans les environs des villages de Szarkowszczyzna, Pohost, Druja du district de Dzisna, province de Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1930), 1931, t. 6, s. 25–39 [123 zoocecida na 57 gat. roślin (praca wykonana z zasiłku KF PAU 1924 r.), zebrane zoocecidia złożone w Zakł. Bot. Roln.]. J. Perepeczko-Baumanowa, Zoocecidia zebrane w Oszmianie i najbliższych okolicach. Die in Stadt Oszmiana und Umgebung in Jahren 1930–32 gesammelten Zoocecidien, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1934), 1935, t. 9, s. 239–261 [Zusamm.; 48 gat. roślin]. J. Mowszowicz, Wybrane materiały do historii zoocecidiologii Polski i ziem ościennych [summ.: Selected materials to the history of zoocecidiology of Poland and the adjoining lands), Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, Seria B, 1973, z. 24, s. 79–88. A. Niekraszówna, Przyczynek do anatomii zoocecidium kwiatowego Contarinia loti Deg. (C. craccae Kieff) na Vicia cracca L. Ein Beitrag zur Anatomie der Galle Contarinia loti Deg. (C. craccae Kieff) an der Blüten von Vicia cracca L., Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1930), 1931, t. 6, s. 133–144 + tabl. I [Zusamm.]. Ch. Kelnerówna, Przyczynek do morfologii i anatomii zoocecidium kwiatowego Diplosis steini Karsch. na Melandrium album Gcke. Ein Beitrag zurMorphologie und Anatomie der Galle Diplosis steini Karsch. an den Blüten von Melandrium album Gcke, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 565–583 + tabl. I–V [Zusamm.]. O. Kotlarówna, Przyczynek do anatomii zoocecidium kwiatowego na Phlox paniculata L., wywołanego przez muchówki (Diptera). Ein Beitrag zur Anatomie der Galle an den Blüten von Phlox paniculata L., verursacht durch Dipteren, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 371–380 + I–II tabl. [Zusamm.]. pr 221 - 195 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Wolpianówny228. Doktor Antonina Sienicka ogłosiła wstępne wyniki studium na temat budowy narośli na korzeniach zawilca wielkokwiatowego (Anemone silvestris L.)229 spowodowanych przez gatunek pasożytniczego nicienia (Heterodera radicicola Greeff)230. Profesor miał duży wkład w prace swoich uczniów. Niestety, nie opublikował własnego opracowania o anatomii i cytologii zoocecidiów231. 8.4. Florystyka (florystyczna geografia roślin) i systematyka 228 229 230 231 232 pr oo f Mimo że Litwa należała do wcześnie eksplorowanych pod względem florystycznym obszarów dawnej Rzeczpospolitej, wciąż jeszcze jej zasoby roślinne były bardzo słabo poznane, szczególnie rośliny niższe – mszaki, glony oraz inne organizmy: grzyby, śluzowce i porosty. Pracownicy USB podjęli badania flory (czyli gatunków danego terenu) i roślinności (czyli zbiorowisk roślinnych określonego obszaru), zwłaszcza najbliższej terytorialnie Wileńszczyzny. Był to obszar województw wileńskiego i nowogródzkiego, wyróżniony przez autorów Roślin polskich (1924) w osobny okręg botaniczny obejmujący część prawego dorzecza Niemna w jego górnym i środkowym biegu oraz odcinek dorzecza wpadającej do niego rzeki Wilii232. Autorami prac florystycznych byli w większości botanicy specjalizujący się zasadniczo w różnych zagadnieniach, ale dobrze znający rośliny w terenie, zatrudnieni zarówno w Zakładzie Botaniki Ogólnej, jak i Zakładzie Systematyki Roślin, a także magistranci, których najlepsze prace były ogłaszane drukiem. Opublikowano kilkadziesiąt prac różnej rangi, od krótkich notatek florystycznych do obszernych kilkudziesięL. Wolpjanówna, Przyczynek do morfologii i anatomii zoocecidium kwiatowego Dasyneura violae F. Lw. na Viola tricolor L. Ein Beitrag zur Morphologie und Anatomie der Galle Dasyneura violae F. Lw. an den Blüten von Viola tricolor L., Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 393–405 + tab I–III [Zusamm.]. Obecnia nazwa Anemone sylvestris L. A. Sienicka, Powstawanie na korzeniach Anemone silvestris L. pąków z naroślin, spowodowanych przez Heterodera radicicola Greeff. Komunikat tymczasowy. Die Entstehung von Adventivknospen aus den durch Heterodera radicicola Greeff. hervorgerufenen Wurzelcecidien der Anemone silvestris L. Vorläufige Mitteilung, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1931–1932), 1933, t. 7, s. 251–253 [Zusamm.]. A. Paszewski, Profesor dr Piotr Wiśniewski, s. IX; J. Mowszowicz, Prof. dr Piotr Wiśniewski, s. 77. Mowszowicz: Conspectus, cz. 3, 1959, s. 5 (zob. niżej). Por. W. Szafer, S. Kulczyński, B. Pawłowski, Rośliny polskie, Lwów–Warszawa 1924, s. XX. - 196 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f ciostronicowych monografii (flor regionalnych). Były to na ogół wykazy liczące od kilku do kilkuset gatunków z dokładnym określeniem stanowisk występowania w badanym terenie, a czasem też z opisami roślinności. Badano przede wszystkim obszary najbardziej interesujące pod względem przyrodniczym – lasy, wzgórza nieobjęte uprawą, torfowiska, czy wybrzeża jezior, gdzie rosło wiele rzadkich gatunków. Być może ukrytym motywem tych eksploracji było poszukiwanie nowych dla nauki gatunków i odmian – udało się je znaleźć jedynie w grupie grzybów. Ponieważ na początku XX wieku zaczęły się wyraźnie zaznaczać zmiany w szacie roślinnej wywołane działalnością człowieka, botanicy wileńscy, wzorując się na opracowaniach z innych ośrodków, badali też siedliska antropogeniczne w miastach lub terenach podmiejskich, charakteryzujące się dużą liczbą obcych, zawleczonych gatunków. Oprócz drukowanych prac ważna była dokumentacja w postaci zielników, czyli zakonserwowanego materiału biologicznego umożliwiającego późniejszym badaczom sprawdzenie poprawności oznaczeń taksonów (gatunków i innych jednostek taksonomicznych) oraz prowadzenie różnego typu analiz (np. ekologicznych nad zachowywaniem zdolności kiełkowania nasion, cytologicznych nad liczbą chromosomów czy obecnie – genetycznych badań DNA). W toku eksploracji terenowych dokonano częściowej inwentaryzacji flory (kilkadziesiąt tysięcy notowań florystycznych głównie z obszaru Wileńszczyzny). W drukowanych pracach i w zachowanych zielnikach znajduje się ogromna baza informacji, która może być wykorzystywana współcześnie do rozmaitych rozważań, np. nad zmianami geograficznych zasięgów roślin. 8.5. Rośliny naczyniowe (czyli kwiatowe i paprotniki) Badania roślin naczyniowych (do których zaliczane są rośliny wyższe, czyli kwiatowe oraz paprotniki) podjął Witold Sławiński, który wiele lat później zyskał miano wybitnego znawcy flory polskiej233. Opublikował monografię flory rejonu Zielonych Jezior pod Wilnem234 wraz z jego charakterystyką fitogeograficzną i fitosocjologiczną. Praca ta stała się podstawą jego doktoratu 233 234 W. Szafer, Witold Sławiński 1888–1962, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 1963, R. 19, z. 3, s. 34. W. Sławiński, Zielone Jeziora pod Wilnem [nadtytuł: Przyczynek do znajomości flory okolic Wilna, [cz. ?] 2], Wilno 1924, ss. 234. - 197 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler 236 237 238 239 240 J. Trzebiński, Rzadkie lub zawleczone rośliny w Polsce. (Seltene oder in der letzten Zeit nach Polen eingeschleppte Pflanzenarten), Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1930, vol. 7, no. 2, s. 81–86 [Zusamm.; stanowiska 14 gat. rzadkich, głównie zawleczonych roślin synantropijnych (dzisiejszy termin), z różnych stanowisk, m.in. z Wilna, np. Galinsoga hispida (obecnie G. ciliata (Raf.) S.F. Blake) – chwast ogrodowy z Am. Płd. Po raz pierwszy zauważył ten nowy dla Polski gat. żółtlicy owłosionej w Warszawie w Ogr. Bot.]. Idem, Nowe stanowiska Nymphaea candida Presl. w Polsce. Über einige neue Standorte von Nymphaea candida Presl. in Polen, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1934, vol. 11, suppl., s. 201–205 [Zusamm.; 2 gat.; ryc. 41]. P. Wiśniewski, Materiały do rozmieszczenia rzadszych roślin w Wileńszczyźnie. Beitrag zur Kenntnis der Standorte seltener Pflanzen in der Umgegend von Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1935), 1936, t. 10, s. 1–4 [Zusamm.; 29 gat.]; idem, Materiały do rozmieszczenia rzadszych roślin w Wileńszczyźnie. Beitrag zur Kenntnis der Standorte seltener Pflanzen in der Umgebung von Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1937), 1938, t. 12, s. 235–243 [Zusamm.; 78 gat.]. N. Rojecka, Flora starego cmentarza karaimskiego w Trokach. Flore du vieux cimetière Caraïte à Troki, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 381–391 [rés.; 161 gat. (129 gat. rośl. naczyniowych + 11 gat. mchów + 21 gat. porostów)]. B. Szakien, Notatki florystyczne z Wileńszczyzny. Notices floristiques de l’arrondissement de Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 103–110 + tabl. I [rés.; 50 gat.; rośl. naczyniowe; badania z lat 1922–1936]. Idem, Nowe stanowiska Linnea borealis L. na Wileńszczyźnie. De nouvelles stations de la Linnea borealis L. dans l’arrondissement de Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 111–114 + tabele I–II [rés.]. pr 235 oo f na UP. Szerszy obszar rozważań wybrał Józef Trzebiński, który ogłosił dane florystyczne dotyczące rzadszych dziko rosnących lub zawleczonych gatunków w różnych miejscowościach na terenie Polski235 oraz nowe stanowiska trudnej do odróżnienia rośliny wodnej grzybienie północne (Nymphaea candida C. Presl.), wraz z rozważaniami o systematyce gatunku236. Autorem kilku prac florystycznych był Piotr Wiśniewski, m.in. materiałów do rozmieszczenia rzadszych roślin na Wileńszczyźnie237. Nadzieja Rojecka wydała artykuł na temat flory starego cmentarza karaimskiego w Trokach238. Bronisław Szakien opublikował dane florystyczne dotyczące rzadszych roślin Wileńszczyzny239, podał też informacje o nowych stanowiskach zimoziołu północnego (Linnaea borealis L.) wraz z charakterystyką towarzyszącej mu roślinności240. Do najaktywniejszych badaczy szaty roślinnej należał Jakub Mowszowicz specjalizujący się we florystyce i w fitosocjologii. Eksploracje prowadził głównie na Wileńszczyźnie ze szczególnym uwzględnieniem okolic Wilna i Trok. - 198 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 243 244 245 246 oo 242 J. Mowszowicz, Trawy i turzycowate Wileńszczyzny ze szczególnem uwzględnieniem okolic Wilna i Trok. Gramineen und Cyperaceen der Umgebung von Wilno und Troki, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1931–1932), 1933, t. 7, s. 125–138 [Zusamm.; z zasiłku KF PAU; 74 gat. traw i 47 gat. turzycowatych; badania z lat 1925–1931]. Idem, Flora i zespoły roślinne Gór Ponarskich i ich najbliższych okolic. Flora und Pflanzengesellschaften von Ponary und nächster Umgebung. Część I, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 273–283, 353–402 [234 gat. grzybów, 63 gat. porostów, 16 gat. wątrobowców, 84 gat. mchów, 750 gat. roślin naczyniowych]; idem, Flora i zespoły roślinne Gór Ponarskich i ich najbliższych okolic. Flora und Pflanzengesellschaften von Ponary und nächster Umgebung. Część II, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1937), 1938, t. 12, s. 248–282 i 367–411 [Zusamm.]. Idem, Notatki o rzadszych roślinach Wileńszczyzny zebranych w najbliższych okolicach Wilna. Über einige neue Standorte seltener Pflanzen in der nächsten Umgebung von Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1937), 1938, t. 12, s. 244–247 [Zusamm.; 43 gat.]. W. Szeliga-Mierzeyewski, J. Mowszowicz, Koniczyna łubinowata Trifolium lupinaster L. var. albiflorum Ser. in DC. na Wileńszczyźnie. Trifolium lupinaster L. var. albiflorum Ser. in DC. im Gebiete von Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1938), 1939, t. 13, s. 320–326 [Zusamm.]. J. Mowszowicz, Wykaz roślin naczyniowych Wileńszczyzny z wyszczególnieniem dotychczas podanych stanowisk (Pteridophyta, Gymnospermae, Angiospermae (Monocotyledones)), Wilno 1938, s. nlb. 2 + 96 + nlb. 2. Mowszowicz pisze o tym w trzeciej części Conspectus na s. 5, a na s. 96 podaje następujący cytat tej pracy: Wykaz roślin naczyniowych Wileńszczyzny z wyszczególnieniem dotychczas podanych stanowisk (Pteridophyta, Gymnospermae, Angiospermae, Monocotyledones, Dicotyledones do Rosaceae), Wilno 1938, s. 1–160. pr 241 f Jego praca magisterska dotyczyła traw i turzycowatych tego obszaru241. Dwuczęściowa rozprawa doktorska Flora i zespoły roślinne Gór Ponarskich i ich najbliższych okolic242 była monografią florystyczno-fitosocjologiczną zawierającą spisy zarówno roślin naczyniowych, jak i mchów, wątrobowców, grzybów oraz porostów. Obecnie tak szeroki wachlarz specjalizacji należy do rzadkości. Mowszowicz ogłosił też m.in. notatkę na temat rzadszych roślin zebranych w okolicach Wilna243 oraz wspólnie z Władysławem Szeligą-Mierzeyewskim (1882–1959) artykuł poświęcony występowaniu jednej z odmian koniczyny łubinowatej (Trifolium lupinaster L. var. albiflorum Ser. in DC.) na tym samym obszarze244. Pierwszą próbą podsumowania dotychczasowych badań Wileńszczyzny był obszerny wykaz roślin naczyniowych tego terenu wraz ze spisem wszystkich znanych dotychczas stanowisk245. Niestety, publikacja wydana z datą 1938 obejmowała tylko część przygotowanego (być może już wydrukowanego tekstu), reszta zaginęła w czasie wojny246. Wiele lat później autor, bę- - 199 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler oo f dąc już pracownikiem UŁ, dokonał obszernej syntezy badań flory swych rodzinnych stron. W ten sposób powstała trzyczęściowa monografia Conspectus Florae Vilnensis (Przegląd flory wileńskiej). Część I–III (1957, 1958, 1959), która stała się podstawą jego habilitacji na UŁ247. Dzieło zawiera zarówno spis stanowisk wyekscerpowanych z drukowanych prac różnych autorów, z zielników znajdujących się w Zakładzie Botaniki Ogólnej USB, jak i wyniki badań własnych autora. Dwie pierwsze części dotyczą Wilna i najbliższych okolic: część pierwsza – roślin niższych oraz grzybów i śluzowców, a część druga – roślin naczyniowych. Część trzecia uwzględniająca szerszy zasięg terytorialny – Wileńszczyznę – obejmuje spis stanowisk wybranych gatunków roślin naczyniowych. Powyższa praca Mowszowicza jest jedną z ważnych syntez o florze tego obszaru i do dzisiaj pełni funkcję punktu odniesienia do rozważań florystyczno-fitogeograficznych. Jest też podsumowaniem polskich badań tego terenu, co zostanie szerzej przedstawione w części rozdziału poświęconego historii botaniki. 8.6. Rośliny niższe – glony pr Niewiele poszerzono wiedzę o glonach – niełatwych do oznaczania, mało ówcześnie poznanej grupy ekologicznej. Pojedyncze informacje o przedstawicielach tej grupy znajdują się w pracach Ireny Sokołowskiej-Rutkowskiej (1933) i Andrzeja Michalskiego (1937), które będą omówione poniżej. Ukazał się artykuł Jadwigi Matuszkiewiczówny na temat glonów Wilna i najbliższych 247 J. Mowszowicz, Conspectus Florae Vilnensis. Przegląd flory wileńskiej. Część I. Wstęp i flora zarodnikowa okolic Wilna, Łodź 1957, ss. 168 [wstęp – historia badań, w dalszych częściach podaje wykazy gat. poszczególnych grup wraz z wykazem stanowisk własnych oraz zebranych przez innych botaników na podstawie ich prac oraz zielników. Teren – Wilno i najbliższe okolice w promieniu ok. 50 km; glony – spis 128 gat., śluzowce – 29 gat., grzyby – 843 gat., porosty – 148 gat., wątrobowce – 26 gat., mchy – 162 gat., paprotniki – 27 gat.]; idem, Conspectus Florae Vilnensis. Przegląd flory wileńskiej. Część II. Flora kwiatowa okolic Wilna, Łodź 1958, ss. 128 [teren jw. – spis 1057 gat. roślin kwiatowych]; idem, Conspectus Florae Vilnensis. Przegląd flory wileńskiej. Część III. Flora Wileńszczyzny, Łodź 1959, ss. 105 [szerszy teren niż w cz. 1–2: Wileńszczyzna, tzn. dawne woj. wileńskie i nowogródzkie; zawiera m.in.: s. 7–33 – Zarys historii badań botanicznych dalszych okolic Wilna, s. 34–89 – Przegląd niektórych gatunków roślin naczyniowych występujących w Wileńszczyźnie – kilkaset gat., s. 90–105 – Literatura – 334 pozycje]. - 200 - BOTANIKA NA USB W WILNIE okolic248. Mowszowicz opublikował po wojnie pracę dotyczącą zielenic z rodziny ramienicowatych (Characeae) Wilna i jego okolic249. Podał kilkanaście gatunków z własnych poszukiwań, przypomniał też pionierskie badania Jana Wolfganga i Stanisława Batysa Gorskiego z XIX wieku. Syntetyczny obraz poznawania flory glonów tego terenu na podstawie badań własnych i innych autorów nakreślił w pierwszej części Conspectus Florae Vilnensis (1957)250. 8.7. Mszaki – wątrobowce i mchy 249 250 251 252 253 J. Matuszkiewiczówna, Glony Wilna i najbliższych okolic. Die Algen von Wilno und Umgebung, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1934), 1935, t. 9, s. 263– –275 [Zusamm.; 115 gat.]. J. Mowszowicz, Characeae Wilna i jego okolic. Les Charophytes des environs de Wilno, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1947, vol. 18, no. 2, s. 209–216 [rés.; materiał zebrany częściowo podczas prac finansowanych przez PAU; 19 gat.; informacja o historii badań Characeae na Wileńszczyźnie]. Idem, Conspectus Florae Vilnensis, cz. 1, na s. 32–41 wykaz 128 gat. A. Michalski, Materiały do flory niższych zarodnikowych Wilna i okolic. Ein Beitrag zur Kenntnis der niederen Kryptogamen in Wilno und Umgebung, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 177–180 [Zusamm.; 22 gat.]. Dane liczbowe dotyczące wątrobowców i mchów na podstawie Conspectus I Mowszowicza, s. 144 (wątrobowce), s. 148–149 (mchy). I. Sokołowska-Rutkowska, Zespoły roślinne Puszczy Rudnickiej w okolicy Rudnik i Żegaryna. Associations végétales de la forêt de Rudniki dans les environs de Rudniki et de Żegaryno (dép. de Vilno), Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1931–1932), 1933, t. 7, s. 49–86 [separatum 1932; rés.; zbiorowiska leśne, zespoły roślinności wodnej i bagiennej, łąki kośne, roślinność synantropijna; 405 gat.: naczyniowe; 4 fot., tabele, mapka: tabl. I (II); badania z lat 1926–1928]. pr 248 oo f Niewiele badań dotyczyło mszaków – wątrobowców i mchów. Andrzej Michalski w krótkim artykule o roślinach zarodnikowych Wilna i okolic251 zawierającym dane o glonach, grzybach, porostach i wątrobowcach podaje 12 gatunków wątrobowców, podczas gdy Mowszowicz w pracy Flora i zespoły roślinne Gór Ponarskich (1937, 1938) wymienia 16 gatunków252. Nieco więcej danych zebrano o mchach przy okazji badań roślin wyższych. Irena Sokołowska-Rutkowska w pracy o zespołach roślinnych Puszczy Rudnickiej253 w okolicy Rudnik i Żegaryna zamieszcza spis 22 gatunków mchów, Nadzieja Rojecka w omówionym wcześniej artykule na temat flory starego cmentarza karaimskiego w Trokach (1934) podaje 11 gatunków, podczas gdy Mowszowicz w opracowaniu o Górach Ponarskich zamieszcza znacznie bogatszą li- - 201 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler stę liczącą 84 gatunki. Podobnie jak w innych grupach roślin, syntetyczne dane o mszakach autor ten zamieszcza w pierwszej części Conspectus Florae Vilnensis (1957)254. 8.8. Grzyby (mykologia i fitopatologia) pr oo f Do największych osiągnięć ośrodka wileńskiego należał dorobek z mykologii i fitopatologii. Fitopatologia zajmująca się chorobami roślin ma szerszy zakres niż mykologia, ale w ośrodku wileńskim analizowano głównie choroby grzybowe. Opublikowano kilkadziesiąt prac różnej objętości, w tym niektóre pionierskie w tej części Europy. Do czołowych mykologów należał Józef Trzebiński zaliczany do współtwórców polskiej fitopatologii255. Jak wspomina Mowszowicz256, był doskonałym i wybitnym znawcą grzybów pasożytniczych, opracował skuteczne metody ich zwalczania. Według jego asystentki Ireny Rutkowskiej (Sokołowskiej-Rutkowskiej)257, prace naukowe Trzebińskiego charakteryzowała wielka erudycja, doskonałe znawstwo i wyjątkowe opanowanie metody badania i zwalczania chorób roślin. Profesor zajęty pracami organizatorskimi, działalnością dydaktyczną oraz prowadzoną na wielką skalę popularyzacją w Stacji Ochrony Roślin i jej Dziale Mykologicznym, ogłaszał głównie artykuły i komunikaty w czasopismach popularnonaukowych, przy czym niektóre z nich zawierały wyniki badań. Dlatego w jego dorobku trudno oddzielić prace popularne od ściśle naukowych. Do tych ostatnich należał spis wyższych grzybów (podstawczaków i workowców) zebranych w Wilnie i w okolicach w latach 1925–1932258, a także przyczynek do znajomości grzybów pasożytniczych południowo-zachodniej części Litwy i północno-wschodniej Polski259. Wypowiadał się zarówno na ogólniejsze tematy, jak i szczegółowe nawiązujące do 254 255 256 257 258 259 Jw., na s. 144–147 zamieszcza 26 gat. wątrobowców, a na s. 148–163 – 162 gat. mchów. T. Majewski, Dzieje poznania chorób roślin, s. 120, 251 i in. J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 109. I. Rutkowska, Józef Trzebiński, s. 239. J. Trzebiński, Spis wyższych grzybów podstawczaków i workowców zebranych w Wilnie i okolicach w latach 1925–32. Verzeichniss des gesammelten höheren Basidiomyceten und Ascomyceten in Umgebung von Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 171–184 [Zusamm.; także jako odbitka, ss. 14; 384 gat.]. Idem, Przyczynek do znajomości grzybów pasożytniczych południowo-zachodniej części Litwy i północno-wschodniej Polski. Ein Beitrag zur Kenntnis der parasitischen Pilze in Süd- - 202 - BOTANIKA NA USB W WILNIE oo f praktyki, np. Najważniejsze choroby zbóż260. Podsumowaniem o charakterze podręcznikowym był obszerny rozdział Fitopatologia w siódmym tomie Poradnika dla samouków (1927) (uzupełnienia ukazały się w 1929 roku)261. Pozycją klasyczną odgrywająca dużą rolę w kształceniu specjalistów stał się podręcznik Trzebińskiego Choroby roślin. (Ogólna fitopatologia) (1930)262. Doświadczonym mykologiem był inspektor Ogrodu Botanicznego Konstanty Prószyński, życzliwy dla młodych, których uczył rozpoznawania grzybów w terenie. Był autorem obszernego spisu wyższych grzybów z rzędu obłoczniaków (Hymenomycetes) zaliczanych do podstawczaków (Basidiomycetes) zebranych w okolicach Trok i w lasach przyległych w latach 1926–1929263. W pracy zawierającej spis 370 gatunków wyróżnił osiem nowych dla nauki oraz jedną odmianę. Publikacja ukazała się po polsku, ale diagnozy opisanych przez siebie nowych gatunków napisał po łacinie (zgodnie z obowiązującymi zasadami taksonomicznymi), zamieścił też ich własnoręczne ryciny. Niestety, przepadło dzieło jego życia poświęcone grzybom. Współpracujący z nim przez wiele lat Piotr Wiśniewski wspominał je następująco: 260 261 262 263 pr Głównym [przedmiotem] Jego zainteresowań przyrodniczych były grzyby wyższe, którym poświęcił znaczną część swego życia, co pozwoliło Mu gruntownie poznać ten tak trudny do opanowania dział flory. Przygotował i pozostawił w rękopisie wyczerpujące opracowanie, zawierające szczegółowe opisy w języku łaciń-West Litauen und Nord-Ost Polen, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 163–170 [Zusamm.; także jako odbitka; 104 gat.]. Idem, Najważniejsze choroby zbóż, Tygodnik Rolniczy (Wilno), 1929, t. 13, nr 31–32, s. 382–386, nr 33–34, s. 402–406 [także jako odbitka, Wilno 1929, ss. 28]; idem, Najważniejsze choroby zbóż. Wydanie II uzupełnione, Wilno 1933, ss. 30. Idem, Fitopatologia, w: Poradnik dla samouków, t. 7: Botanika II. Guide des autodidactes, vol. 7: Botanique II, Warszawa 1927, s. 241–300; idem, XI. Uzupełnienia do fitopatologii (T. VII), w: Poradnik dla samouków, t. 8: Botanika III. Handbook for self-education, vol. 8: Botany III, Warszawa 1929, s. 261–274. Idem, Choroby roślin. (Ogólna fitopatologia). Z licznymi rysunkami, Poznań–Warszawa– –Wilno–Lublin 1930, ss. 278 [ser.: Podręczniki i monografie nauk rolniczych, leśnych i pokrewnych, t. 6]. K. Prószyński, Spis wyższych grzybów z rzędu Obłoczniaków (Hymenomycetes) zebranych w okolicy m. Trok i w lasach przyległych – w latach 1926–29. Liste des champignons Hymenomycetes, trouvés dans la région de Troki (palatinat de Wilno, Pologne), Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1930), 1931, t. 6, s. 1–15 + tab IV [rés.; wymienia 370 gat., w tym 8 nowych i jedna odmiana – spis oraz numery stron z łacińskimi diagnozami w Bibliografii botaniki w Uniwersytecie Stefana Batorego]. - 203 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler skim, znalezionych przez siebie bardzo licznych gatunków grzybów, w tym wielu wyróżnionych jako nowe, oraz wykonany z dużym talentem atlas tych grzybów, składający się z paru tysięcy barwnych tablic. […] Od wielu lat dążył do wydania dużego dzieła o grzybach wyższych i tragedią Jego życia, która przyczyniła się nawet może do przyspieszenia Jego zgonu, była niemożliwość opublikowania tego dzieła z powodu dużych kosztów wydawnictwa264. 265 266 267 268 P. Wiśniewski, † Konstanty Proszyński, s. XXVIII. Idem, Wpływ kwasu octowego na zwalczanie głowni prosa (Ustilago panici miliacei) i na kiełkowanie ziarn prosa, Roczniki Nauk Rolniczych i Leśnych, 1929, t. 22, s. 363–378 [Zusamm.]. B. Szakien, Przyczynek do znajomości rdzy Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny. (Un aperçu sommaire des connaissances de la rouille de l’arrondissement de Wilno et de Grodno), Kosmos (Lwów), 1927, t. 51 (za 1926), s. 75–138. Idem, Spis rdzy okolic Trok ziemi Wileńskiej. Aperçu des espèces de rouille provenant des environs de Troki de l’arrondissement de Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1928–1929), 1929, t. 5, s. 211–221 [rés.; wymienia 81 gat., dla 5 gat. podaje nowych żywicieli, praca wykonana w ramach Komitetu Badań Trockich dzięki zasiłkowi MWRiOP]; idem, Dodatkowy spis rdzy Wileńszczyzny (powiaty dziśnieński i postawski). Aperçu supplémentaire des espèces de rouille provenant de l’arrondissement de Wilno (Cantons de Dzisna et de Postawy), Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1934), 1935, t. 9, s. 139–144; idem, Nowy przyczynek do znajomości rdzy Wileńszczyzny. Un nouvel aperçu sommaire de la rouille de l’arrondissement de Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 1–17 + tabl. I [rés.; 82 gat.]. P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 90. Bronisław Szakien, s. 47–50; P. Wiśniewski, † Bronisław Szakien, s. XXXIV. pr 264 oo f Piotr Wiśniewski badał wpływ kwasu octowego na zwalczanie głowni prosa (Ustilago panici miliacei) i na kiełkowanie ziarna265. Bronisław Szakien zajmował się pasożytniczymi grzybami należącymi do rdzy. Opublikował przyczynek do znajomości rdzy Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny266 oraz kilka dalszych spisów rdzy z Wileńszczyzny267. W pracach tych zamieścił stanowiska kilkuset gatunków, niektóre nowe dla Polski, wyróżnił nowe odmiany, dla wielu rdzy podał nowych żywicieli, a dla prawie wszystkich gatunków dokonał pomiarów zarodników i wykazał m.in., że materiały wileńskie wykazywały inne wymiary niż zachodnioeuropejskie268. Jan Muszyński opublikował komunikat na temat masowego wystąpienia rdzy kozłkowej (Puccinia commutata Sydow) na okazach kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis L.) uprawia- - 204 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 270 271 272 273 274 J. Muszyński, Masowe wystąpienie rdzy kozłkowej Puccinia commutata Sydow na hodowanej Valeriana officinalis L. (Das massenhafte Auftreten des Baldrianrostes auf der kultivierten Valeriana officinalis in Wilno), Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1930, vol. 7, no. 2, s. 89–92 [Zusamm.; ryc. 25–27]. R. Kruszyński, Spis grzybów pasożytniczych zebranych w latach 1930–1931 w okolicach Lidy. Liste des champignons parasites à Lida et aux environs (palatinat Wilno) en 1930 et 1931, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 443–459 [rés.; 237 gat.]. Idem, Uzupełniający spis grzybów pasożytniczych zebranych w latach 1934–1936 w okolicach Lidy (woj. nowogródzkie). Liste des champignons parasites à Lida et aux environs (palatinat Nowogródek) en 1934–1936, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 171–175 [Zusamm.; 41 gat.]. T. Majewski, Dzieje poznania chorób roślin, s. 120; R. Kruszyński, Krytyczny przegląd chorób roślin zaobserwowanych w północno-wschodniej Polsce w latach 1928–1937, Rocznik Ochrony Roślin, 1938, R. 5, nr 6, s. 67–110. A. Michalski, Grzyby pasożytnicze zaobserwowane na roślinach dziko rosnących oraz uprawnych na terenie powiatu wileńsko-trockiego. [Verzeichnis der im Kreis Wilno-Nowe Troki gesammelten parasitischen Pilze], Kosmos, 1936, seria A, t. 61, s. 239–279 [Zusamm.; 419 gat. (183 po raz pierwszy z tego terenu)]. Idem, Grzybki pasożytnicze na porostach. Die Flechtenparasiten, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1937, vol. 14, no. 1, s. 45–48 [Zusamm., 5 gat. porostów, a na nich oznaczył 5 gat. grzybów]. pr 269 oo f nego w Ogrodzie Roślin Lekarskich269. Ryszard Kruszyński badał grzyby pasożytnicze w okolicach Lidy w latach 1930–1931270 oraz w 1934–1936271. Ten sam autor opublikował krytyczny przegląd chorób roślin zaobserwowanych w północno-wschodniej Polsce w latach 1928–1937 będący podsumowaniem dotychczasowej działalności rejestracyjnej Stacji Ochrony Roślin w Wilnie272. Andrzej Michalski był autorem obszernego artykułu o grzybach pasożytniczych zaobserwowanych na roślinach dziko rosnących i uprawianych na terenie powiatu wileńsko-trockiego273, a także pierwszej polskiej pracy dotyczącej „grzybków pasożytniczych” na porostach274. Jak wspominał, podczas wycieczek botanicznych w okolice Wilna w 1935 roku zebrał pięć gatunków porostów, a na nich oznaczył pięć gatunków grzybów, dokładnie opisując ich morfologię. Dodaje przy tym (na s. 46): „W polskiej literaturze naukowej botanicznej nie spotkałem się z pracami na temat niniejszej notatki”. Cytuje obcojęzyczną literaturę, głównie niemiecką, na podstawie której oznaczał znalezione materiały. Ten sam autor opublikował wspomniany krótki artykuł o roślinach zarodnikowych Wilna i okolic zawierający dane o glonach, - 205 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler 276 277 278 279 280 281 282 283 Idem, Materiały do flory niższych zarodnikowych Wilna i okolic. Ein Beitrag zur Kenntnis der niederen Kryptogamen in Wilno und Umgebung, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 177–180 [Zusamm.; 22 gat.]. Z. Tumiłowiczówna, Spis grzybów z okolic Wołkowyska. Verzeichnis der in Wołkowysk und Umgegend (Woj. Białystok) gesammelten Pilze, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1934), 1935, t. 9, s. 119–137 [Zusamm.; 234 gat. grzybów i 3 gat. śluzowców; badania z lat 1931–1932]. J. Krejwisówna, Flora mykologiczna nawozu króliczego. Die Pilze auf Kaninchenmist, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1935), 1936, t. 10, s. 19–29 [Zusamm.; 7 gat.]. W. Łastowski, Zakażenie żyta przez Fusarium w związku z pochodzeniem nasion i jego wpływ na wartość porównawczą wyników doświadczeń odmianowych, Roczniki Nauk Rolniczych i Leśnych, 1937, t. 43, s. 50–84 [Zusamm.]. J. Mowszowicz, Flora i zespoły roślinne Gór Ponarskich (1937, 1938) [wykaz 234 gat.]. Idem, Conspectus Florae Vilnensis, cz. 1 [na s. 46–130 spis 843 gat.]. Grzyby domowe i inne szkodniki budulca oraz metody i środki walki, red. F. Skupieński, Warszawa 1937, ss. XI + 300. F. Skupieński, Wpływ różnych frakcji oleju krezolowego na rozwój ważniejszych grzybów rozkładających drewno. (Wyniki wstępne), Biul. Nauk. Labor. Mykol.-Chem. „Fungus”, 1939, nr 1, s. 39–57 [rés.]. J. Mowszowicz, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 111. pr 275 oo f grzybach, porostach i wątrobowcach275. Zofia Tumiłowiczówna ogłosiła spis grzybów i śluzowców z okolic Wołkowyska (w ówczesnym województwie białostockim)276. Janina Krejwisówna zbadała „florę mikologiczną [mykologiczną]” nawozu króliczego277. Wacław Łastowski, profesor Zakładu Uprawy Roli i Roślin, ogłosił artykuł o zakażeniu żyta przez jeden z gatunków grzybów278. Jakub Mowszowicz w wymienionej wcześniej pracy doktorskiej dotyczącej Gór Ponarskich (1937, 1938) zamieścił bogaty spis gatunków grzybów279. Obszerną syntezą wiedzy na temat tej grupy organizmów jest ponad 80-stronicowy rozdział w Conspectus Florae Vilnensis. Cz. I (1957)280. Franciszek Skupieński publikował wówczas prace z fitopatologii. Interesowały go organizmy niszczące drewno, głównie grzyby. W 1937 roku ukazało się pod jego redakcją ważne pod względem gospodarczym opracowanie Grzyby domowe i inne szkodniki budulca oraz metody i środki walki281. Opublikował również wstępne wyniki pracy na temat wpływu różnych frakcji oleju krezolowego na rozwój ważniejszych grzybów rozkładających drewno282. Jak podaje Mowszowicz283, Irena Morawska-Boguszewska wykonała dla potrzeb Stacji Ochrony Roślin mapy porażenia lnów rdzą Melampsora lini województw wi- - 206 - BOTANIKA NA USB W WILNIE leńskiego i nowogródzkiego w latach 1929–1930, prawdopodobnie nieopublikowane. Powyższy gatunek rdzy był tematem jej pracy doktorskiej, o czym wspomniano wcześniej. 8.9. Śluzowce Andrzej Michalski opracował przyczynek do znajomości śluzowców Wilna i okolic284. Razem z żoną Ireną Michalską (Malinowską-) pomagał prof. Skupieńskiemu w badaniach nad ekologią kilku gatunków śluzowców. Opublikowano na ten temat dwa komunikaty we Francji285. Krótki rozdział o śluzowcach zawiera pierwsza część Conspectus Mowszowicza286. 8.10. Porosty 284 285 286 287 288 pr oo f Badania porostów należały do pierwszych na tym terenie (po studiach Józefa Jundziłła z pierwszej połowy XIX wieku). Michalski wydał pracę Porosty okolic Wilna i Trok287 oraz omówioną wcześniej publikację z 1937 roku na temat grzybów pasożytniczych występujących na porostach. Litewska badaczka Jurga Motiejūnaitė wspomina, że duża część jego kolekcji zielnikowej jest wciąż dostępna na Uniwersytecie w Wilnie, gdzie można sprawdzać oznaczenia288. Według tej autorki duży wkład w badania lichenologiczne miał również wszechstronny Mowszowicz, który w pracy doktorskiej o florze i roślinności Gór Ponarskich wymienia 63 gatunki porostów (dwa z nich były nowo A. Michalski, Przyczynek do znajomości śluzowców (Myxomycetes) Wilna i okolic. Beitrag zur Kenntnis der Schleimpilze (Myxomycetes) von Wilno und Umgebung, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1935), 1936, t. 10, s. 5–8 [Zusamm.; 26 gat.]. I. Michalska, F.-X. Skupieński, Recherche écologiques sur les Acrasiées Polysphondylium pallidum Olice, Polysphondylium violaceum Bref, Dictyostelium mucoroides Bref, Comptes rendus hebdomadaires des séances de l’Académie des sciences (Paris), 1938, no. 207, juillet–décembre, s. 1239–1241; A. Michalski, F.-X. Skupieński, Recherches écologiques sur Physarum didermoides Rost., Myxomycète endosporé, Comptes rendus hebdomadaires des séances de l’Académie des sciences (Paris), 1939, no. 208, janvier, s. 225–227. J. Mowszowicz, Conspectus, cz. 1, na s. 42–45 spis 29 gat. A. Michalski, Porosty (Lichenes) okolic Wilna i Trok. Die Flechtenflora (Lichenes) der Umgebung von Wilno und Troki, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1934), 1935, t. 9, s. 335–348 [Zusamm.; 141 gat.; badania z lat 1930–1931]. J. Motiejūnaitė, Lichenology at the Vilnius University and the role of Professor Jakub Mowszowicz in it, w: Aktualne kierunki i perspektywy badań, s. 61. - 207 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler znalezione na obszarze Wileńszczyzny). Niestety, w wileńskim zielniku brak zbiorów do tej pracy. Porosty ujmuje też Mowszowicz w pierwszej części Conspectus Florae Vilnensis – wymienia tu 148 gatunków (s. 131–143) pochodzących zarówno z prac Jundziłła, Michalskiego, Rojeckiej, jak i z własnych badań. Według autorki lista Mowszowicza z Conspectus może być traktowana jako pierwsza czeklista289 litewskich porostów. 9. Ekologia gatunków i zbiorowisk (fitosocjologia) pr oo f Dynamiczny rozwój ekologii znalazł odbicie w botanice wileńskiej. Nieliczne prace dotyczyły ekologii gatunków, czyli autekologii, większość poświęcona była ekologii zbiorowisk roślinnych (synekologii), z zastosowaniem metodyki tzw. francusko-szwajcarskiej szkoły fitosocjologicznej Braun-Blanqueta. Badania Wiśniewskiego i jego uczniów (omówione w rozdziale poświęconym fizjologii) koncentrujące się na długości okresu spoczynkowego różnych gatunków w zależności od warunków środowiska, prowadzone częściowo w terenie, można włączyć do ekofizjologii. Niektóre prowadzone przez niego prace magisterskie poświęcone były tematyce ekologicznej, jak np. Heleny Pekszy, która badała „Tworzenie się torfowiska w Zakrecie”290. Ekologią kiełkowania nasion zajmowała się Anna Znamierowska, która ogłosiła artykuł Przyczynek do badań nad kiełkowaniem nasion wieloletnich291. Profesor Wiśniewski wspominał interesujące wyniki uzyskane przez przedwcześnie zmarłą autorkę: Pracowała głównie nad warunkami kiełkowania nasion: część tylko swych badań zdołała wykończyć i ogłosiła drukiem […]. Autorka poddawała kiełkowaniu nasiona ze zbiorów dawnego Uniwersytetu Wileńskiego i częściowo z nowszych czasów i wykazała, że niektóre nasiona zachowały zdolność do kiełkowania przez 289 290 291 Pełny w danym momencie spis gatunków występujących w określonym terenie. J. Mowszowicz, Helena Peksza, s. 149. A. Znamierowska, Przyczynek do badań nad kiełkowaniem nasion wieloletnich. Beitrag zum Kenntnis der Keimfähigkeit von vieljährigen Samen, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 585–590 [Zusamm.]; P. Wiśniewski, † Anna Znamierowska. Wspomnienie pośmiertne – Nachruf, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1938, vol. 15, no. 4, s. XXXVII–XXXVIII [Zusamm.]. - 208 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 100, względnie nawet 105 lat. Z nasion 10-letnich największy procent kiełkowania (około 94%) dała smagliczka Alyssum calycinum292. pr oo f Najwięcej prac poświęcono ekologii zbiorowisk roślinnych, czyli fitosocjologii. Studia nad zbiorowiskami prowadzono zarówno w zakładzie Wiśniewskiego, jak i Trzebińskiego. Trzeba wspomnieć, że ostatni z profesorów miał szeroką wiedzę w tym zakresie, ponieważ był wraz z Edwardem Strumpfem (1873–1901) autorem tłumaczenia klasycznego dzieła pioniera ekologii i fitosocjologii Eugeniusa Warminga (1841–1924) Zbiorowiska roślinne (1900)293, którego edycje ukazały się w wielu językach294. W okresie pracy w USB Trzebiński opracował rozdział na temat roślinności Ziemi Wileńskiej zawierający ogólny przegląd flory i zbiorowisk roślinnych, zamieszczony w pięknie wydanym, bogato ilustrowanym dziele zbiorowym Wilno i Ziemia Wileńska (1930)295. Jak wspomniano wcześniej, jego obszerna monografia Flora Jezior Trockich, zawierająca również według Hryniewieckiego opisy zbiorowisk roślinnych, uległa zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej. Irena Sokołowska-Rutkowska opracowała zespoły roślinne Puszczy Rudnickiej w okolicy Rudnik i Żegaryna296. Witold Sławiński, który po wojnie wydał podręcznik fitosocjologii i opublikował wiele prac z tego zakresu, we wspomnianej wcześniej monografii Zielonych Jezior pod Wilnem (1924) zamieścił też charakterystykę zespołów roślinnych. W jednym z artykułów zanalizował zbiorowisko z zimoziołem północnym (Linnaea borealis L.) (zespół Piceeto-Pinetum Linnaeosum) w Kienie pod Wilnem (według Mowszowicza – wyniki badań pro- 292 293 294 295 296 P. Wiśniewski, † Anna Znamierowska, s. XXXVII– XXXVIII. E. Warming, Zbiorowiska roślinne. Zarys ekologicznej geografii roślin, przełożyli z upoważnienia autora E. Strumpf i J. Trzebiński, Warszawa 1900, ss. XV + 1 nlb. + 450 + 1 nlb. K. Mägdefrau, Historia botaniki, s. 274. J. Trzebiński, Roślinność Ziemi Wileńskiej, w: Wilno i Ziemia Wileńska. Zarys monograficzny, t. 1, Wilno 1930, s. 83–93. I. Sokołowska-Rutkowska, Zespoły roślinne Puszczy Rudnickiej w okolicy Rudnik i Żegaryna. Associations végétales de la forêt de Rudniki dans les environs de Rudniki et de Żegaryno (dép. de Vilno), Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1931–1932), 1933, t. 7, s. 49–86 [separatum 1932; rés.; zbiorowiska leśne, zespoły roślinności wodnej i bagiennej, łąki kośne, roślinność synantropijna; 405 gat.: naczyniowe; 4 fot., tabele, mapka: tabl. I (II); badania z lat 1926–1928]. - 209 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler wadzonych w okresie zatrudnienia w USB)297. Zinaida Sinicynówna opublikowała obszerną monografię dotyczącą zespołów roślinnych torfowisk pod Nieświeżem298. Sergiusz Macuk prowadził badania fitosocjologiczne w okolicach miasteczka Koziany w powiecie brasławskim299. Oprócz powyższych publikacji ukazała się omówiona wyżej dwuczęściowa monografia florystyczno-fitosocjologiczna Mowszowicza na temat Gór Ponarskich i ich najbliższych okolic. Było to wszechstronne opracowanie obejmujące, jak wspomniano wcześniej, oprócz spisu gatunków analizę zespołów roślin wyższych razem z niższymi, porostami i grzybami300 (zob. wcześniejsze omówienia tej pracy). W powojennych latach Mowszowicz odwiedził stację geobotaniczną Braun-Blanqueta w Montpellier, a fitosocjologia stała się jedną z ważnych dziedzin jego działalności. 10. Paleobotanika 297 298 299 300 301 pr oo f W Zakładzie Geologii i Paleontologii USB kierowanym przez Bronisława Rydzewskiego powstała praca asystentki Aliny Makarewiczówny, która zbadała materiały roślin kopalnych z mezozoiku (dolnej jury) zebrane przez profesora koło Ostrowca w Górach Świętokrzyskich. Opublikowana monografia zawierała opisy dwóch nowych gatunków301. Była to planowana praca doktorska, której prawdopodobnie nigdy nie obroniła. W. Sławiński, Zespół Piceto-Pinetum-Linnaeosum w Kienie pod Wilnem. Association: Piceto-Pinetum-Linnaeosum à Kiena près de Vilno, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1934, vol. 11, suppl., s. 213–216 [rés.; stanowisko Linnea borealis i opis zespołu roślinności]. Z. Sinicynówna, Zespoły roślinne torfowisk pod Nieświeżem. Les associations végétales de tourbières des environs de Nieśwież, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1935), 1936, t. 10, s. 115–174 + tabl. I–II [rés.; 401 gat. okrytozalążkowych + 79 gat. mszaków + 4 gat. porostów]. S. Macuk, Zespoły roślinne okolic miasteczka Koziany powiatu brasławskiego. Pflanzenvereine der Umgegend von Städtchen Koziany Kreis Brasław, Woiewodschaft Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1937), 1938, t. 12, s. 320–366 + I tabl. [Zusamm.; 458 gat. rośl. kwiatowych, 32 gat. mszaków, 5 gat. porostów]. M. Ławrynowicz, Profesor Jakub Mowszowicz (1901–1983) – in memoriam, Wiadomości Botaniczne, 1985, t. 29, z. 3, s. 180; J. Motiejūnaitė, Lichenology at the Vilnius University, s. 61. A. Makarewiczówna, Flora dolno-liasowa okolic Ostrowca. (Étude sur la flore fossile du lias inferieur des environs d’Ostrowiec, Pologne), Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1927), 1928, t. 4, s. 97–146 + 4 tabl. [rés.; praca dotyczy Gór Świętokrzyskich, kolekcja zebrana przez Bronisława Rydzewskiego; 43 gat.; diagnozy nowych taksonów kopalnych: Dictyophyllum (?) Rydzewskii n. sp. – diagn. s. 102–103, Pterophyllum polonicum - 210 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 11. Badania roślin leczniczych i innych użytkowych pr oo f Badania roślin leczniczych i innych grup gatunków użytkowych prowadzili pracownicy Zakładu Farmakognozji i Hodowli Roślin Lekarskich – prof. Jan Muszyński i jego uczeń Wacław Strażewicz – doktor, a później docent USB. Odegrali dużą rolę w rozwoju polskiego ziołolecznictwa, zielarstwa, badań związków czynnych, hodowli roślin leczniczych, a także aklimatyzacji gatunków użytkowych pochodzących z obcych regionów, byli też pełnymi pasji dydaktykami i popularyzatorami nauki. Ich badania wchodziły w zakres farmakognozji, czyli biologii farmaceutycznej – wiedzy o leku pochodzenia naturalnego, głównie roślinnego. Mieli też znakomite osiągnięcia w prowadzeniu praktycznej hodowli gatunków użytkowych, co zostało wcześniej omówione. Jan Muszyński łączył, według Bolesława Hryniewieckiego, wiedzę z zakresu farmacji z gruntowną znajomością metod systematyki oraz anatomii roślin, należał do doskonałych znawców flory polskiej302. Jeden z jego wcześniejszych artykułów Modligroszek właściwy (Abrus precatorius) i modligroszki rzekome303 (rozwinięty temat jego pracy magisterskiej na Uniwersytecie w Dorpacie) dotyczył zagadnień systematyki i poświęcony był morfologicznym i anatomicznym cechom diagnostycznym nasion tych tropikalnych gatunków użytkowanych w Europie i często błędnie identyfikowanych. W rezultacie prac Podkomisji Farmakognostycznej, którą kierował, uczestniczył w wydaniu Materiałów do Farmakopei Polskiej304. Interesowały go roślinne leki nasercowe otrzymywane z różnych gatunków, m.in. z głogu (Crataegus sp.)305. 302 303 304 305 n. sp. – diagn. s. 116–117]. Współczesna ocena m.in. tej pracy: G. Pacyna, Critical review of research on the Lower Jurassic flora of Poland, Acta Palaeobotanica, 2013, vol. 53, no. 2, s. 141–163, cyt. s. 142. F. 175 I Ab 56 – Dziekanat Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego do Senatu Akademickiego USB w Wilnie, Wilno, 25 czerwca 1921 r.; D. Grodzicka, Prof. dr Jan Kazimierz Muszyński, s. 12. J. Muszyński, Modligroszek właściwy (Abrus precatorius) i modligroszki rzekome. (Le vrai et le faux „jequirity”), Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1924, vol. 2, no. 3, s. 200–207 [rés.; analiza cech morfologicznych i anatomicznych nasion 5 gat.]. [J. Muszyński (pod kierunkiem)], Materiały do Farmakopei Polskiej, [t.] II. Materiały Podkomisji Farmakognostycznej opracowane przez prof. Jana Muszyńskiego, Warszawa 1927, ss. 164. J. Muszyński, Głóg (Crataegus) nowy, nieszkodliwy środek nasercowy (niem. Weissdorn, fr. aubèpine, ang. Howthorn), Pamiętnik Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego i Wydzia- - 211 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler oo f Do najważniejszych prac doświadczalnych Muszyńskiego należało poszukiwanie związków czynnych w widłakach306. Punktem wyjścia tych poszukiwań było zainteresowanie opisanym w prasie przypadkiem zatrucia kobiety wywarem z widłaka wrońca (Lycopodium selago L.)307 oraz zebranie wiadomości na temat użytkowania go w lecznictwie ludowym. Wyodrębnił z pięciu gatunków trujące alkaloidy, którym nadał własne nazwy. Badania te kontynuowane po wojnie przyniosły mu duże uznanie, dzięki wyodrębnieniu z widłaka wrońca zespołu alkaloidów o działaniu leczniczym, które nazwał selaginą, i wykazał, że w pewnych warunkach mogłaby ona zastąpić importowaną pilokarpinę308. Interesował się ponadto m.in. uprawą roślin leczniczych w Polsce, zwłaszcza na Kresach północno-wschodnich, a także zasiewaniem roślin leczniczych w lasach309. Osobną grupą prac były publikacje związane z doświadczeniami w Ogrodzie Roślin Lekarskich nad aklimatyzacją i hodowlą różnych gatunków użytkowych obcego pochodzenia, np. bylicy cytwarowej, gorzknika kanadyjskiego310 oraz innych gatunków leczniczych i technicznych, wśród których duże znaczenie miały prace nad uzyskaniem nowej odmiany soi. W związku z tymi ostatnimi pracami opublikował wspólnie ze Strażewiczem monografię Soja, jej historia, znaczenie gospodarcze, uprawa, użytkowanie oraz dotychczasowe wyniki uprawy w Polsce (1933)311. Ogłosił też wy- 307 308 309 310 311 pr 306 łu Lekarskiego Uniw. Stefana Batorego. Organ T-wa Lekarskiego Woj. Nowogródzkiego i Wileńsko-Nowogródzkiej Izby Lekarskiej, 1928, t. 4, nr 3, s. 117–121 [odb. Wilno, Tow. Wyd. „Pogoń”, ss. 7]. Idem, Alkaloidy europejskich gatunków Lycopodium. (Alkaloide der europäischen Lycopodium-Arten.), Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1934, vol. 11, no. 3, s. 277–286 [wyodrębnia z 5 gat. widłaków nowe alkaloidy, którym nadaje nazwy]. Obecna nazwa Huperzia selago (L.) Bernh. ex Schrank. Wysoka ocena prac Muszyńskiego nad widłakami: R. Rembieliński, B. Kuźnicka, Historia farmacji, wyd. 2 rozszerzone, Warszawa 1972, s. 164; D. Grodzicka, Prof. dr Jan Kazimierz Muszyński, s. 12. J. Muszyński, O zasiewaniu roślin leczniczych w lasach, Polskie Zioła, 1938, t. 5, nr 12, s. 1–9. Idem, Próby hodowli bylicy cytwarowej – Artemisia Cina Berg (Willkomm) w Polsce, w: Pamiętnik XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników w Poznaniu 11–15 IX 1933, t. 1, red. A. K. Jakubski, K. Jonscher, Poznań 1933, s. 1022–1032; idem, Jak rośnie Gorzknik kanadyjski w Polsce (Hydrastis canadensis), Polskie Zioła, 1936, t. 3, s. 7 i 9–13. J. Muszyński, W. Strażewicz, Soja, jej historia, znaczenie gospodarcze, uprawa, użytkowanie oraz dotychczasowe wyniki uprawy w Polsce, Wilno 1933, ss. VIII + 152 [uzup. według Chmielińskiej, s. 339]. - 212 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 312 oo f niki doświadczeń dotyczących przechowalnictwa nasion różnych gatunków użytkowych312. Z myślą o studentach m.in. własnej uczelni opublikował podręczniki: ponad 600-stronicową Farmakognozję (1933)313 oraz Podręcznik do mikroskopowego rozpoznawania surowców lekarskich dla farmaceutów, lekarzy i ekspertów celnych (1926, wyd. 2 – 1934)314. Współpracujący ściśle z Muszyńskim Wacław Strażewicz opublikował kilkadziesiąt prac, głównie popularnonaukowych315. Jak pisał Witold W. Głowacki, 15-letni wileński okres życia uformował jego osobowość naukową jako badacza, wychowawcy i popularyzatora nie tylko z zakresu farmakognozji, ale i jako dobrego znawcy problemów zielarstwa. Zajmował się roślinami zarówno leczniczymi, jak i przemysłowymi, którymi były zainteresowane władze gospodarcze kraju316. Do najważniejszych prac naukowych Strażewicza należała rozprawa doktorska obroniona na USB dotycząca kozłka lekarskiego (Valeriana officinalis L.) – ważnego środka leczniczego, m.in. nasercowego, opublikowana w formie monografii317. Prowadził też prace badawcze nad innymi gatunkami i odmianami tego rodzaju, porównując zawartość i jakość olejku. Gatunkiem, który już wcześniej przyciągnął jego uwagę, był przegorzan kulistogłówkowy (Echinops sphaerocephalus L.) jako nowa, rodzima roślina oleista318. Dużą popularnością cieszyły się podręczniki Strażewicza ogło- pr J. Muszyński, Wpływ chloropikrynowania (w celach dezinsekcji oraz dezinfekcji) na kiełkowanie nasion. Wirkung des Chlorpikrins (zum Zwecke der Desinsektion und Desinfektion) auf die Keimung der Samen, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1935, vol. 12, no. 1, s. 83– –97 [Zusamm.; doświadczenia z próbkami nasion 23 gat.]. 313 Idem, Farmakognozja. Opracowana i wydana przez Akademickie Towarzystwo Farmaceutyczne „Lechia” Studentów USB w Wilnie na podstawie wykładów prof. […], Wilno 1933, ss. 3 nlb. + 611. 314 Idem, Podręcznik do mikroskopowego rozpoznawania surowców lekarskich dla farmaceutów, lekarzy i ekspertów celnych, Warszawa 1926, ss. 304 (ryc. XI + 95) + 2nlb. + VII; idem, Podręcznik do mikroskopowego rozpoznawania surowców lekarskich dla farmaceutów, lekarzy i ekspertów celnych, wyd. 2, Warszawa 1934, s. 6 nlb. + 314 (ryc. XI + 95) + 4nlb. + VII. 315 M. Chmielińska, Polska bibliografia zielarstwa, s. 424–427. 316 W. W. Głowacki, Wacław Strażewicz, s. 149. 317 W. J. Strażewicz, Kozłek lekarski jako surowiec oraz jego przetwory, Warszawa 1932, ss. 151; seria: Biblioteka „Wiadomości Farmaceutycznych”, t. 16, seria: Universitas Vilnensis Batoreana Facultas medica, Sectio pharmaceutica, no. 1, tabl. 1–44. 318 W. J. Strażewicz, M. Bibersztejn, Nowa roślina oleista – przegorzan kulistogłówkowy (Echinops sphaerocephalus L.), Wiadomości Farmaceutyczne, 1928, t. 55, nr 38, s. 483–485, nr 39, s. 496–497. - 213 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler szone jeszcze w czasie studiów na USB: Nasze rośliny lekarskie. (Opis 44 roślin lekarskich) (1925) i Hodowla roślin lekarskich (1926)319. 12. Etnobotanika pr oo f Jednym z ważnych nurtów zainteresowań Muszyńskiego była ludowa wiedza o roślinach, głównie leczniczych i jadalnych, wciąż kultywowana na Litwie w pierwszych dekadach XX wieku. Uliczna sprzedaż ziół, zwyczaj sięgający czasu zaborów, a może i czasów I RP, skłaniała ludzi nauki do podjęcia prób rozpoznania i oceny surowców roślinnych stosowanych w medycynie ludowej320. W 1927 roku Muszyński opublikował artykuł Wileńskie zioła ludowe321, uważany obecnie za jedno z najciekawszych doniesień etnobotanicznych z lat 20. XX wieku związanych z terenem Wileńszczyzny. Publikacja ta dokumentuje rośliny sprzedawane na targu świętojańskim, odbywającym się corocznie 24 czerwca pod murami kościoła św. Andrzeja w Wilnie. Autor doliczył się ponad 100 gatunków, podał ich zastosowania lecznicze, nazwy botaniczne oraz ludowe, używane przez miejscową ludność322. Zbierał też materiały dotyczące innych obszarów. W 1935 roku, spędzając wakacje nad morzem, zgromadził w terenie nazwy 149 gatunków w trzech miejscowościach (Tupadły, Rozewie i Chłapowo) w ówczesnym województwie pomorskim. Rezultatem był artykuł Ludowe kaszubskie nazwy roślin323. 319 320 321 322 323 W. Strażewicz, Nasze rośliny lekarskie. (Opis 44 roślin lekarskich), Warszawa 1925, ss. 126 + 1 nlb.; idem, Hodowla roślin lekarskich, Wilno 1925, ss. 146 + VI + 1 nlb. [odbitka z „Tygodnika Rolniczego”]; idem, Hodowla roślin lekarskich, Wilno 1926, ss. 146 + V. A. Magowska, Badania leków roślinnych w II Rzeczpospolitej, s. 108. J. Muszyński, Wileńskie zioła ludowe, Wiadomości Farmaceutyczne (Warszawa), 1927, t. 54, nr 21–22, s. 469–476. Mowszowicz (Conspectus III, s. 96) cytuje również szerszą wersję tej pracy (J. Muszyński, Wileńskie zioła ludowe, Warszawa 1927, s. 1–64), ale nie udało się jej odnaleźć. R. Petkevičius, J. Typek, M. Bilek, Jan Kazimierz Muszyński (1884–1957) prekursorem badań etnobotanicznych na Litwie, Etnobiologia Polska, 2014, t. 4, s. 60. J. Muszyński, Ludowe kaszubskie nawy roślin, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1936, vol. 13, no. 3, s. 161–169. - 214 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 13. Historia botaniki i użytkowania roślin pr oo f Żywa pamięć o działalności dawnych badaczy flory w Uniwersytecie Wileńskim końca XVIII i początków XIX wieku oraz kontakt ze starymi zbiorami zielnikowymi inspirowały do refleksji nad przeszłością nauki. Witold Sławiński i Jakub Mowszowicz zostali po wojnie wybitnymi historykami botaniki, pracując jednocześnie w innych dziedzinach. Jako badacze przeszłości nauki zajmowali się m.in. historią USB oraz życiem i działalnością zatrudnionych tam botaników. Pierwsza praca Sławińskiego Przyczynek do znajomości flory okolic Wilna. Część I. Historia i bibliografia (1922)324 zestawia bibliografię prac dawnych przyrodników. Niebawem ukazały się jego dwa cenne opracowania poświęcone życiu i działalności francuskiego botanika Jean-Emmanuela Giliberta, pierwszego profesora historii naturalnej po reformie Uniwersytetu Wileńskiego w czasach Komisji Edukacji Narodowej, będące wynikiem badań źródłowych w archiwach wileńskich i francuskich325. W 1947 roku Sławiński opublikował książkę X. Stanisław Bonifacy Jundziłł, profesor Historii Naturalnej Wszechnicy Wileńskiej opierającą się głównie na pamiętnikach uczonego326. Pozycja ta pozostawała przez długie lata głównym źródłem wiedzy o życiu i działalności tego pioniera polskich badań florystycznych. Mowszowicz jako młody pracownik USB zaczynał swoją fascynację przeszłością. Opublikował w czasopiśmie przyrodniczym „Wszechświat” artykuł popularnonaukowy Karol Linneusz – reformator systematyki roślin327. Dopiero po wojnie powstały jego najważniejsze, cytowane wielokrotnie w tym opracowaniu prace poświęcone różnym aspektom zamkniętego rozdziału dziejów nauki polskiej, jakim była i pozostała w jego pamięci historia botaniki w USB. Warto podkreślić, że w omówionym wcześniej opracowaniu Conspectus Florae Vilnensis (Przegląd flory wileńskiej) zamieścił obszerny zarys historii badań flory tego obszaru. W części pierwszej (1957) jest to rozdział Przegląd ogólny flory wileńskiej (s. 8–28), w części trzeciej (1959) – Zarys historii ba324 325 326 327 W. Sławiński, Przyczynek do znajomości flory okolic Wilna, cz. 1: Historia i Bibliografia, Wilno 1922, ss. 32 + nlb. 1. Idem, Dr. Jan Emmanuel Gilibert; idem, Jan Emanuel Gilibert. Przyczynek. Idem, X. Stanisław Bonifacy Jundziłł. J. Mowszowicz, Karol Linneusz – reformator systematyki roślin, Wszechświat, 1938, nr 7, s. 201–207 [portret K. Linneusza – s. 202, ryc. Linnea borealis – s. 203]. - 215 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler dań botanicznych dalszych okolic Wilna (s. 7–33), której ważnym dopełnieniem jest zamieszczona na końcu tomu Literatura licząca 334 pozycje. Trzeba dodać, że w późniejszych latach Mowszowicz opublikował dziesiątki prac poświęconych dziejom botaniki w naszym kraju, zarówno instytucjom, ludziom, zbiorom, jak i historii idei. Wanda Grębecka, która współpracowała z nim przez wiele lat na polu historii nauki, pisze: f Historia botaniki towarzyszyła Profesorowi Mowszowiczowi od początku Jego kariery uniwersyteckiej. Gdy jako młody kustosz pracujący w Muzeum Przyrodniczym Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie porządkował zielniki, poznał ogromny dorobek uczonych z dawnego Uniwersytetu, działającego w końcu wieku XVIII i w pierwszych dziesięcioleciach XIX. Jak pisze w swoim życiorysie, przeglądał i sprawdzał bogaty zbiór S. B. Jundziłła, J. Jundziłła, S. B. Gorskiego i innych. Od tego czasu zawsze Jego pracom botanicznym na różnych polach towarzyszyła refleksja historyczna. Został wiernym kronikarzem swojego uniwersytetu, zarówno okresu jego dawnej świetności, jak i czasów Mu współczesnych328. pr oo Innym badaczem zainteresowanym dziejami nauki o roślinach i farmacji był Jan Muszyński – autor prac na temat historii użytkowania roślin przez człowieka, np. Warzywa, owoce i przyprawy korzenne w Polsce w wieku XIV329, a także artykułu o renesansowych zielnikarzach Ziołopisarze i botanicy polscy XVI wieku330. Wiśniewski napisał nekrologi swoich uczniów i współpracowników: Konstantego Prószyńskiego, Bronisława Szakiena i Anny Znamierowskiej331. Życiorysy oprócz osobistych wspomnień zawierają rzetelną ocenę prac naukowych uczonych, których przyszło mu żegnać. 328 329 330 331 W. Grębecka, Wkład Profesora Jakuba Mowszowicza w historiografię botaniki Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej, w: Aktualne kierunki i perspektywy badań, s. 65. J. Muszyński, Warzywa, owoce i przyprawy korzenne w Polsce w wieku XIV, Wiadomości Farmaceutyczne, 1924, t. 51, nr 32, s. 508, nr 33, s. 524–527, nr 34, s. 544–547, nr 36, s. 584–587, nr 37, s. 604–607, nr 38–39, s. 626–629, nr 40, s. 648–651, nr 42, s. 682–685 [odb. Warszawa 1924, ss. 45]. Idem, Ziołopisarze i botanicy polscy XVI wieku, Medycyna i Przyroda, 1938, t. 2, nr 8, s. 1, 7–9. P. Wiśniewski, † Anna Znamierowska, s. XXXVII–XXXVIII; idem, † Bronisław Szakien, s. XXXI–XXXVI; idem, † Konstanty Proszyński, s. XXVII–XXIX. - 216 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 14. Botaniczny ośrodek naukowy i dydaktyczny w Wilnie lat międzywojennych – podsumowanie pr oo f Wileński ośrodek botaniczny działający niespełna 20 lat był jednym ze skromniejszych w odrodzonej Polsce. Nie odniósł spektakularnych sukcesów naukowych, ale zasłużył się pracowitym gromadzeniem faktów z różnych dziedzin, które składają się na kumulacyjny rozwój biologii. Z uznaniem specjalistów spotkały się prace z fizjologii roślin Piotra Wiśniewskiego i jego uczniów poświęcone okresowi spoczynkowemu roślin wodnych, m.in. kiełkowaniu turionów, czyli pąków przetrwalnikowych wytwarzanych jesienią i zimujących na dnie zbiorników wodnych, a wiosną wypływających na powierzchnię. Nowe fakty dotyczące procesu podziału redukcyjnego komórki (mejozy) u paproci i skrzypów zawierały prace cytologiczne Bronisława Szakiena. Publikacje na temat roślin naczyniowych, grzybów i innych grup przyniosły fakty związane z lokalną florą badanego terenu, głównie Wileńszczyzny. Badania ekologii zbiorowisk roślinnych z wykorzystaniem metodyki fitosocjologii Braun-Blanqueta przyczyniły się do szczegółowego poznania wybranych punków tego obszaru, co miało perspektywiczne znaczenie dla ich ochrony. Charakter pionierski na badanym obszarze miały studia nad grzybami i porostami, które przyniosły odkrycie ponad 10 nowych taksonów oraz opublikowanie pierwszej polskiej pracy o grzybach naporostowych. Jedyne opracowanie paleobotaniczne zawierało opisy dwóch nowych gatunków kopalnych roślin mezozoicznych. Powyższe dane, udokumentowane częściowo zbiorami zielnikowymi, mogą być jedną z podstaw stworzenia bazy rozmieszczenia gatunków na Litwie oraz prowadzenia rozważań o historii bioróżnorodności tego obszaru. Podobne znaczenie mają prace z zakresu fitopatologii i zoocecidiologii. Materiały te są do dzisiaj wykorzystywane, głównie przez litewskich badaczy. Twórcy botanicznego ośrodka w Wilnie lat międzywojennych mieli duże sukcesy organizacyjne i dydaktyczne. Zorganizowanie, praktycznie od zera, dwóch zakładów ściśle botanicznych wraz z ogrodem botanicznym oraz zakładu botaniki lekarskiej wraz z ogrodem roślin lekarskich przyczyniło się do stworzenia ważnego centrum nauczania i popularyzacji wiedzy o roślinach na Kresach północno-wschodnich II RP. Usytuowanie tych jednostek niedaleko od siebie, poza centrum miasta, w interesującej pod względem przyrodniczym dzielnicy Zakret, umożliwiło powstanie „kampusu botanicznego”, któ- - 217 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler ry miał duży potencjał dla przyszłego rozwoju. Dwóch wybitnych uczonych i dydaktyków – Piotra Wiśniewskiego i Józefa Trzebińskiego – można uznać za twórców wileńskiej szkoły botanicznej332, w której wychowało się kilkanaście roczników biologów, w tym wielu botaników. Dziedzictwo duchowe tej szkoły przetrwało w Polsce po drugiej wojnie światowej. 15. Botanicy wileńscy w służbie społeczeństwu pr oo f Szerzenie wiedzy przyrodniczej w społeczeństwie było ważnym polem aktywności botaników, którzy publikowali książki popularnonaukowe, artykuły w prasie, wygłaszali referaty w wielu gremiach, organizowali konferencje i kursy różnego typu. Zakładem łączącym działalność naukową, edukację i popularyzację był Ogród Botaniczny. Badaniom i popularyzacji roślin użytkowych, zwłaszcza leczniczych, służył Ogród Roślin Lekarskich. Dla praktyki rolniczej niezastąpione znaczenie miał Oddział Mykologiczny Stacji Ochrony Roślin. Śledząc koleje życia i działalności twórczej wileńskich botaników, zwłaszcza kierowników zakładów wykształconych w czołowych ośrodkach krajowych i zagranicznych, nie sposób oprzeć się wrażeniu, że poświęcili własne zainteresowania teoretyczne dla realizacji idei służby społeczeństwu. Do najważniejszych popularyzatorów fitopatologii i mykologii należał Józef Trzebiński. Upowszechnianiem farmacji i ziołolecznictwa zajmowali się Jan Muszyński i Wacław Strażewicz. Pracę popularyzatora rozpoczął wówczas Jakub Mowszowicz, który w powojennej Polsce stał się jednym z głównych krzewicieli nauki o roślinach i ochrony przyrody. O motywach działalności na tym polu pisała wiele lat później Maria Ławrynowicz, jego studentka, później profesor na UŁ: Profesor Mowszowicz powoływał się na autorytety […] uczonych, którzy uważali, że obowiązkiem człowieka nauki jest nie tylko odkrywanie prawdy, ale dzielenie się nią ze społeczeństwem i podnoszenie poziomu jego wiedzy i świadomości botanicznej, [co] jest wkładem do kultury narodowej. Profesor J. Mowszowicz 332 A. Zemanek, P. Köhler, „Mierz siłę na zamiary” – nauczanie botaniki w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (1919–1939) (w druku). - 218 - BOTANIKA NA USB W WILNIE popularyzację wiedzy traktował jako obywatelski obowiązek, misję uczonego na niwie społecznej333. 15.1. Artykuły i książki popularnonaukowe pr oo f Ponad połowa drukowanego dorobku pracowników katedr botanicznych (blisko 200 publikacji) to artykuły i komunikaty ogłaszane w prasie i czasopismach popularnonaukowych oraz kilka książek przeznaczonych dla czytelników niemających specjalistycznego wykształcenia. Jak już wyżej wspomniano, do najwybitniejszych popularyzatorów fitopatologii i mykologii należał Józef Trzebiński. Ogłosił kilkadziesiąt artykułów, które znacznie przyczyniły się do rozszerzenia wiedzy i upowszechnienia walki z chorobami roślin uprawnych w Polsce. Artykuły te zamieszczał w czasopismach ogrodniczych i rolniczych, takich jak: „Choroby i Szkodniki Roślin”, „Gazeta Rolnicza” „Rolnik” i wileński „Tygodnik Rolniczy”. Dotyczyły różnych zagadnień fitopatologii, jak np. Główne podstawy nauki o chorobach roślin334, Grzybki pasożytujące na zbożu335 czy Najważniejsze choroby kłębów i łęcin ziemniaczanych336. Ogłaszał również krótkie odpowiedzi na listy czytelników oraz liczne notatki wyjaśniające bieżące problemy. Dużym drukowanym dorobkiem mógł poszczycić się Jan Muszyński, który opublikował ponad 100 krótkich artykułów i komunikatów mających na celu upowszechnianie farmacji, zwłaszcza ziołolecznictwa, uprawy roślin leczniczych, a także zagadnień biologii ogólnej, czego przykładem może być artykuł Chlorofil jako środek krwiotwórczy i jego pokrewieństwo z hemoglobiną337. Swoje teksty ogłaszał m.in. w „Polskich Ziołach”, „Wiadomościach Farmaceutycznych” i „Wiadomościach Zielarskich”. Wacław Strażewicz, podobnie jak jego mistrz, wiele czasu i energii poświęcał upowszechnianiu wiedzy. W krót333 334 335 336 337 M. Ławrynowicz, Wkład Profesora Jakuba Mowszowicza w upowszechnianie wiedzy botanicznej w Polsce, w: Aktualne kierunki i perspektywy badań, s. 87–88. J. Trzebiński, Główne podstawy nauki o chorobach roślin. (Odczyt prof. J. Trzebińskiego wygłoszony w dn. 4 III 1925 r. w Sali Śniadeckich USB w Wilnie), Tygodnik Rolniczy (Wilno), 1925, t. 9, nr 21–22, s. 187–189, nr 23–24, s. 203–206. Idem, Grzybki pasożytujące na zbożu, Tygodnik Rolniczy (Wilno), 1928, t. 12, nr 17–18, s. 166–169, nr 19–20, s. 186–189. Idem, Najważniejsze choroby kłębów i łęcin ziemniaczanych, Wilno 1939, ss. 27. J. Muszyński, Chlorofil jako środek krwiotwórczy i jego pokrewieństwo z hemoglobiną, Wiadomości Farmaceutyczne, 1923, t. 50, nr 25, s. 5–9. - 219 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler szych lub dłuższych artykułach referował wyniki prowadzonych prac naukowych i hodowlanych, np. Mięta w doświadczeniach odmianowych338, Kminek zwyczajny. Carum carvi L. Badanie kminku na wydajność olejku i zawartość w nim karwonu339. Pisał też doniesienia o działalności Ogrodu Roślin Lekarskich340. Jakub Mowszowicz w czasach młodości wileńskiej wydał dwie książki przeznaczone głównie dla uczniów i nauczycieli: Szata roślinna północno-wschodniej Polski341 i Świat przyrody żywej (hodowle)342, a także dwa klucze do oznaczania roślin343. Na łamach „Wszechświata” opublikował artykuł Przybysze we florze Wileńszczyzny344 oraz wspomniany wcześniej tekst o Linneuszu. W różnych czasopismach ukazywały się też artykuły popularnonaukowe innych autorów, np. Wacława Moycho Hormony w świecie roślinnym345. 15.2. Referaty, odczyty i inne formy działalności 339 340 341 342 343 344 345 346 W. J. Strażewicz, Mięta w doświadczeniach odmianowych. (Doniesienie tymczasowe), Wiadomości Farmaceutyczne, 1931, t. 58, nr 22, s. 300–301, nr 23, s. 313–315. Idem, Kminek zwyczajny. Carum Carvi L. Badanie kminku na wydajnośc olejku i zawartość w nim karwonu, Wiadomości Farmaceutyczne, 1933, t. 60, nr 22, s. 285–287, nr 23, s. 299–301, nr 24, s. 315–317. Zob. m.in. idem, Pięciolecie istnienia Ogrodu Roślin Lekarskich przy Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (1923–1927), Wiadomości Farmaceutyczne, 1928, t. 55, nr 42, s. 535–536. J. Mowszowicz, Szata roślinna północno-wschodniej Polski, Wilno 1937, ss. 78, 14 ilustr. Idem, Świat przyrody żywej (hodowle), Wilno 1938, ss. 56, 18 ilustr. Idem, Flora przedwiośnia i pierwiośnia. (Klucz do oznaczania wczesnych wiosennych roślin zielnych), Wilno 1939, ss. 78, 1 nlb., 105 ilustr.; idem, Rozpoznawanie drzew i krzewów rosnących w dzikim stanie i hodowanych w Wileńszczyźnie [nadtytuł: Pomoc dla nauczyciela realizującego program publicznej szkoły powszechnej na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie], pod red. dr. W. Arcimowicza, Wilno 1939, ss. 64, Bezpłatny dodatek nr 49–50 do nr 2–3, 1939 r. Dziennika Urzędowego K. O. S. Wileńskiego [ryc. I–XVII]. Idem, Przybysze we florze Wileńszczyzny, Wszechświat, 1938, nr 4, s. 109–113. W. Moycho, Hormony w świecie roślinnym, Wszechświat, 1935, nr 1, s. 16–21. F. 175 I Ab 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934 (Sprawozdanie z działalności Wydz. Mat.-Przyr. USB za rok akademicki 1927/1928). pr 338 oo f Do najaktywniejszych prelegentów należał Józef Trzebiński, który często uczestniczył w różnych zebraniach organizowanych przez kręgi związane z gospodarką, np. w roku akademickim 1927/1928 brał udział w konferencji zwołanej przez Związek Cukrowników w sprawie zwalczania chorób grzybowych buraków cukrowych346, a w roku akademickim 1935/1936 – w zjeździe pracowników ochrony roślin, zorganizowanym przez Ministerstwo Rolnictwa - 220 - BOTANIKA NA USB W WILNIE i Reform Rolnych w Warszawie347. Dla szerokiej publiczności wygłaszał referaty i odczyty, w których nierzadko wypowiadał się na tematy teoretyczne. Jak pisał Bolesław Hryniewiecki: Nie osłabła jego energia i w Wilnie, gdzie wygłosił kilkanaście odczytów nie tylko w kole przyrodników, lecz również i w Towarzystwie Lekarskim (Rzut oka na organizację i czynności fizjologiczne roślin, Ogólny pogląd na choroby roślin) i w Tow. Filozoficznym (Życie umysłowe u roślin) – słowem, gdziekolwiek się znajdował, przyczyniał się do ożywienia ruchu umysłowego348. pr oo f Jan Muszyński, znakomity popularyzator zielarstwa i rodzącego się w latach międzywojennych przemysłu zielarskiego, organizował i prowadził osobiście i ze współpracownikami liczne kursy i szkolenia związane z roślinami leczniczymi, poczynając od kursów prowizorskich, kursów dokształcających dla aptekarzy z zakresu uprawy i zbioru roślin leczniczych, ziołolecznictwa oraz ziołowych postaci leku i ich wytwarzania349. Był też inicjatorem, opiekunem duchowym i wieloletnim patronem Akademickiego Towarzystwa Farmaceutycznego „Lechia” – organizacji zrzeszającej młodzież farmaceutyczną studiującą na USB. „Lechia” skupiała się na pracy naukowej, samopomocowej, towarzyskiej oraz propagowała postawę obywatelską350. Prowadził wiele prelekcji i wykładów popularnych, np. w roku akademickim 1930/1931: Wykładał dział „jady zwierzęce i rośliny trujące” na kursach medycyny podzwrotnikowej przy Państwowym Zakładzie Higieny w Warszawie, prowadził kurs chemii gazów bojowych na kursie obrony przeciwgazowej dla rezerwistów351. Wacław Strażewicz rozwijał wraz z Muszyńskim oraz samodzielnie akcję popularyzatorską i organizacyjną zielarstwa na terenach północno-wschodnich kraju. Wygłaszał referaty, prowadził wykłady i ćwiczenia z zakresu farma347 348 349 350 351 F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936 (Sprawozdanie z działalności Wydz. Mat.-Przyr. USB w Wilnie za rok akademicki 1935/1936). B. Hryniewiecki, Prof. dr Józef Trzebiński. Czterdziestolecie pracy naukowej, s. 258. R. Petkevičius, J. Typek, M. Bilek, Jan Kazimierz Muszyński (1884–1957), s. 59. R. Rembieliński, B. Kuźnicka, Historia farmacji, wyd. 2 rozszerzone, Warszawa 1972, s. 329, 348. F. 175 I Ab 56 – Sprawozdanie Wydz. Mat.-Przyr. 1930/1931 (Sprawozdanie z działalności Wydz. Lekar. USB w roku akademickim 1930/1931. Działalność Oddziału Farmakognozji). - 221 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler oo f kognozji na kursach prowizorskich, aktywnie działał w Akademickim Towarzystwie Farmaceutycznym „Lechia”. Działalność jego była znana władzom centralnym i organizatorom krajowego ruchu zielarskiego. Przez Ministerstwo zapraszany był jako prelegent na kursy urządzane dla rolników, szkolił też instruktorki Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet w Warszawie. Tuż przed wyjazdem na stałe do Poznania był jeszcze wykładowcą i prowadzącym ćwiczenia oraz kierownikiem przeszło dwumiesięcznego kursu zielarskiego w Wilnie, urządzonego staraniem Koła Wileńskiego Towarzystwa Oświaty Zawodowej352. Pracownicy naukowi ośrodka wileńskiego włączyli się w ruch ochrony przyrody rozkwitający na terenie kraju. Do liczących się działaczy na tym polu należał geolog Stanisław Małkowski (1890–1962), profesor mineralogii i geologii USB, członek PROP od 1925 roku, który położył ogromne zasługi dla ochrony przyrody nieożywionej353. Współtwórca ruchu ochroniarskiego w Polsce i Europie Władysław Szafer (1886–1970) pisał o Witoldzie Sławińskim, że zasłużył się on dobrze sprawom ochrony przyrody, zwłaszcza w północnych i północno-wschodnich połaciach kraju: pr W pierwszej fazie swej działalności w Wilnie zajmował się gorliwie ochroną przyrody tego obszaru, a zwłaszcza Mickiewiczowskiej Świtezi oraz Zielonych jezior, których przyrodę opisał w pięknej monografii354. Jakub Mowszowicz rozpoczął współpracę z Komitetem Ochrony Przyrody. Badał roślinność zasługującą na ocalenie przed zniszczeniem (co podkreślał), wygłaszał na ten temat referaty. Z ramienia Okręgowego Komitetu Ochrony Przyrody w Wilnie rozpoczął badania torfowisk województwa wileńskiego, czemu na przeszkodzie stanęła nadciągająca wojna355. 352 353 354 355 W. W. Głowacki, Wacław Strażewicz, s. 147–148. W. Szafer, Stanisław Małkowski 1880–1962, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 1963, R. 19, z. 3, s. 32–33. Idem, Witold Sławiński, s. 33–34. J. Mowszowicz, Wkład botaników wileńskich w organizację łódzkich wyższych uczelni, s. 244; H. Rutowicz, Profesor dr Jakub Mowszowicz, s. 252. - 222 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 16. Wojenne losy botaników i ich udział w tajnym nauczaniu pr oo f Postępujący rozwój naukowego ośrodka wileńskiego został przerwany wypadkami politycznymi. Wcielenie Wilna do Republiki Litewskiej stało się przyczyną likwidacji USB 15 grudnia 1939 roku. Do Wilna przeniesiono litewski uniwersytet z Kowna356. Większość katedr dawnego USB została przejęta przez profesorów z kowieńskiego Uniwersytetu Witolda Wielkiego. Środowisko polskich botaników uległo rozproszeniu. Wyrywkowe dane o wojennych losach można znaleźć w ich życiorysach, przy czym informacje są często lakoniczne, nie oddające dramatyzmu tamtych lat. Spośród profesorów Józef Trzebiński, emerytowany w 1937 roku, zmarł w Wilnie 30 sierpnia 1941 roku w wieku 74 lat357. Nie przeżył wojny Ryszard Kruszyński, asystent wolontariusz Zakładu Systematyki Roślin, zatrudniony również w Stacji Ochrony Roślin. Zginął w 1940 roku zamordowany przez NKWD358. Profesor Jan Muszyński pracował w Wilnie w laboratorium aptecznym, później wyjechał do Warszawy, gdzie brał udział w tajnym nauczaniu UW i Uniwersytetu Ziem Zachodnich w Warszawie359. Profesor Franciszek Skupieński spędził lata wojenne z rodziną w Warszawie, gdzie uczestniczył w tajnym nauczaniu botaniki na UW i Uniwersytecie Ziem Zachodnich, a po powstaniu warszawskim przedostał się do Częstochowy, gdzie wykładał botanikę na tajnych kursach akademickich360. Profesor Piotr Wiśniewski utrzymywał się z lekcji prywatnych, uczył też chwilowo w polskiej szkole średniej. W 1941 roku, po zajęciu Wilna przez Niemców, wyjechał do tzw. Generalnej Guberni, gdzie spędził resztę wojny361. Niektórzy członkowie personelu pomocniczego spędzili ten okres w Wilnie, utrzymując się z różnych zajęć, przy czym nierzadko angażowali się w tajne nauczanie. Anna Niekrasz uczyła na tajnych kompletach362. Stefan Kownas początkowo pracował jako nauczyciel w litewskim gimnazjum z polskim językiem nauczania, a po zwol356 357 358 359 360 361 362 Uniwersytet im. Witolda Wielkiego, lit.: Vytauto Didžiojo universitetas. P. Köhler, T. Majewski, Leksykon Botaników Polskich. 91. Józef Trzebiński, s. 51–55. T. Majewski, Dzieje poznania chorób roślin, s. 120. D. Grodzicka, Prof. dr Jan Kazimierz Muszyński, s. 12–14. J. Mowszowicz, Wkład botaników wileńskich w organizację łódzkich wyższych uczelni, s. 229. A. Paszewski, Profesor dr Piotr Wiśniewski, s. V. P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 87. Anna Niekrasz, s. 37–39. - 223 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler oo f nieniu znalazł zatrudnienie w wytwórni chemicznej „Hygiena” jako robotnik, później kierownik techniczny. Równocześnie uczestniczył w tajnym nauczaniu (1941–1944). Po zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną był więziony, przebywał w obozie jenieckim w Stalinogorsku, potem pracował niewolniczo w jednaj z kopalń w Donbasie363. Helena Peksza pracująca przed wojną jako nauczycielka w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Elizy Orzeszkowej w Wilnie znalazła zatrudnienie (do 1941 roku, kiedy nastąpiła inwazja niemiecka) w tejże szkole funkcjonującej pod nazwą Gimnazjum nr 4, później uczyła na tajnych kompletach364. Antonina Sienicka była pracownicą fizyczną w ogrodach miejskich i prywatnych, a w latach 1941–1942 pracowała w litewskim Ministerstwa Zdrowia jako siostra epidemiczka. W latach 1942– –1944 uczyła biologii i geografii na kompletach tajnego nauczania (w Ośrodku Tajnego Szkolnictwa Średniego w Wilnie). Od zajęcia Wilna przez Armię Czerwoną w lipcu 1944 do maja 1945 roku (do wyjazdu do Polski) pracowała w piekarni miejskiej jako rachmistrz365. pr 17. Praca Jakuba Mowszowicza w litewskim Uniwersytecie Wileńskim i dramatyczne losy w czasie okupacji niemieckiej Jakub Mowszowicz podjął pracę w uniwersytecie litewskim, gdzie, jedyny spośród botaników z USB, znalazł zatrudnienie od 1 listopada 1940 roku jako asystent Zakładu Systematyki i Geografii Roślin, jednocześnie sprawował opiekę nad Ogrodem Botanicznym. W ciągu następnych ośmiu miesięcy opublikował dziewięć prac w języku litewskim. Na ich podstawie można zrekonstruować jego ówczesną działalność naukową. Przede wszystkim kontynuował badania okolic Wilna rozpoczęte pracą doktorską, uzupełnił je o historię poznania tamtejszej flory366. Rozpoczął badania występowania roślin 363 364 365 366 Idem, Leksykon Botaników Polskich. 86. Stefan Apoloniusz Kownas, s. 32–36. J. Mowszowicz, Helena Peksza, s. 149. P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 89. Antonina Saturnina Lucyna Sienicka, s. 43. J. Movšovičius [J. Mowszowicz], Vilniaus miesto ir jo apylinkių floros tyrinėjimų apžvalga ypač kreipiant dėmesį į jos buvusių ir dabartinių augalų įžymybes. Entwarf von Forschungen der Pflanzenwelt Wilnas und seiner nächsten Umgegend unter spezieller Besonderheiten, - 224 - BOTANIKA NA USB W WILNIE trujących367 i lekarskich na Litwie368, tematykę tę kontynuował w Łodzi już po wojnie. Z zakresu etnomykologii ogłosił analizę asortymentu grzybów sprzedawanych w Wilnie przez okoliczną ludność369. Rozpoczął także badania zoocecidiów370. Z dziedziny zmienności roślin opublikował artykuł o niezwykłym zabarwieniu kwiatów niektórych roślin na Wileńszczyźnie371. Wreszcie jeden artykuł poświęcił twórcy naturalnego systemu świata roślin Antoine’owi Laurentowi de Jussieu (1748–1836) z okazji 150-lecia powstania tego systemu przypadającego w 1939 roku372. Po zajęciu Wilna przez wojska niemieckie Mowszowicz, który był Żydem, został zwolniony 1 lipca 1941 roku373 i osadzony wraz z rodziną w wileńskim getcie, gdzie przebywał do 1943 roku. O pomocy udzielanej mu m.in. przez prof. Wiśniewskiego pisał po latach: oo f Nigdy nie zapomnę tej chwili w okresie prześladowań hitlerowskich, gdy jako więzień ciężko pracowałem fizycznie na Górze Zamkowej w Wilnie i przyszedł do mnie prof. Wiśniewski, przynosząc być może swój ostatni kawałek chleba, którym chciał się ze mną podzielić374. O tym trudnym okresie pisała również Halina Rutowicz: 367 368 369 370 371 372 373 374 pr Lata 1941–43 spędza w nieludzkich warunkach getta wileńskiego, gdzie został przesiedlony wraz z rodziną. Mimo doznawanych prześladowań, upokorzeń Kosmos [Kaunas], 1940, nr 7–12, s. 233–266; idem, Retų ir atneštinių naujos buvimo vietos Vilniaus krašte, Kosmos [Kaunas], 1940, nr 21, s. 143–146. Idem, Kai kurie Lietuvos nuodingi augalai, Gamta, 1940, no. 3/4, s. 175–185. K. Grybauskas, J. Movšovičius [J. Mowszowicz], Lietuvos vaistinių augalų sąrašas, Kaunas 1941, ss. 130. J. Movšovičius [J. Mowszowicz], Vilniaus prekyvietėse parduodamieji grybai, Gamta, 1940, no. 1, s. 38–40. Idem, Vilniaus miesto apylinkių ir Vilniaus krašto augalų zoocecidijos, Vilniaus universiteto Matematikos-gamtos fakulteto darbai, 1941, vol. 1, no. 14, s. 113–142; idem, Kai kurios naujos zoocecidijos Lietuvoje, Vilniaus universiteto Matematikos-gamtos fakulteto darbai, 1941, vol. 1, no. 14, s. 145–149. Idem, Kai kuri Vilniaus srities augalų rūšių neiprasta žiedų spalva, Gamta, 1940, no. 1, s. 38–40. Idem, Antoine Laurent de Jussieu – pirmos augalų natūralios sistemos kūrėjas, Gamta, 1940, no. 3/4, s. 206–210. Idem, Wkład botaników wileńskich w organizację łódzkich wyższych uczelni, s. 245. Idem, Botanika i botanicy w Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, s. 107. - 225 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler i ciężkiej pracy fizycznej, od pierwszych dni pobytu w getcie pracuje w zakonspirowanym szkolnictwie podstawowym i średnim. W tym okresie w okropnych okolicznościach ginie cała Jego rodzina, a w przeddzień ostatecznej likwidacji getta udaje Mu się zbiec w aryjską dzielnicę miasta, gdzie przez 10 miesięcy, aż do wyzwolenia, ukrywają Go z narażeniem życia koleżanki ze studiów uniwersyteckich375. O swojej pracy w zakonspirowanym szkolnictwie podstawowym i średnim pisał (w trzeciej osobie): [...] od września 1941 roku do września 1943 roku uczył w tych szkołach biologii, geografii i chemii376. f Po ucieczce z getta ukrywał się dzięki pomocy koleżanek z uczelni. Najwięcej zawdzięczał Annie Niekrasz i Weronice Milewskiej (Sawickiej-Milewskiej), które wspominał wiele lat później: pr oo […] Anna Niekrasz odznaczała się wysoką etyką, nieskazitelnością i prawością charakteru, była wzorem szlachetności i wzorowej koleżeńskości […]. Piszący te słowa zawdzięcza [jej] swoje ocalenie, w okresie prześladowań rasistowskich i mrocznych lat hitlerowskich. Pełna poświęceń i humanitaryzmu nie tylko chowała u siebie, ale również czyniła starania i wysiłki, aby znaleźć schronienie dla człowieka, przeznaczonego przez bestię hitlerowską na zagładę. Dzięki zabiegom szlachetniej Pani […] Anny Niekrasz znalazłem, po długich poszukiwaniach i perypetiach, schronienie i opiekę u naszej wspólnej koleżanki z Uniwersytetu mgr Weroniki Milewskiej, gdzie mogłem przetrwać ostatnie 10 miesięcy czarnej nocy hitlerowskiej. Pragnę na tym miejscu oddać w głębokim ukłonie hołd Koleżankom – Polkom, które niosły ratunek swojemu koledze bez względu na jego pochodzenie377. O swoich dalszych losach w Wilnie Mowszowicz pisze w następujących słowach: Po wypędzeniu Niemców z Wilna, 15 VII 1944 roku […], wrócił do pracy w Uniwersytecie Wileńskim, a 2 VIII 1944 – został mianowany docentem Katedry Geobotaniki (na posiedzeniu Komisji Wydziału Matem.-Przyrodniczego) i zatwier375 376 377 H. Rutowicz, Profesor dr Jakub Mowszowicz, s. 252. J. Mowszowicz, Wkład botaników wileńskich w organizację łódzkich wyższych uczelni, s. 24. Idem, Anna Niekrasz (8 VII 1896–14 IV 1973), s. 148–149. - 226 - BOTANIKA NA USB W WILNIE dzony jako taki 4 VIII 1944 roku. Następnie 20 X 1944 roku został desygnowany na kierownika Katedry Geobotaniki […]. W dniu 20 XI 1944 roku Rada Wydziału Nauk Przyrodniczych powierzyła [mu] kierownictwo Ogrodu Botanicznego w Wilnie; na tym stanowisku zatwierdzony został 16 XII 1944 roku. Dnia 17 III 1945 roku [przyznano mu tytuł docenta geobotaniki oraz zatwierdzono w stopniu naukowym kandydata nauk biologicznych]378. Mimo uzyskanej stabilizacji zawodowej w powojennym Związku Radzieckim starał się o repatriację i 2 lipca 1945 roku wyjechał do Polski. Podjął pracę w nowo utworzonym UŁ, z którym związał się do końca życia. Jak pisała Rutowicz: f Po utracie całej swej rodziny, po przeżytej gehennie, poświęca się bez reszty nauce, która stała się celem Jego życia379. oo 18. Pracownicy USB w odbudowie botaniki polskiej pr Po likwidacji USB ludzie, którzy odbudowali go własnymi siłami, starali się utrzymać jego dziedzictwio w powojennej Polsce. Botanicy rozjechali się do różnych miast, gdzie nowo zakładane uczelnie potrzebowały ich doświadczenia, hartu ducha i wiedzy. Wielu z nich uczestniczyło w zakładaniu katedr, oddziałów PTB i innych towarzystw naukowych, a także w nauczaniu nowych pokoleń przyrodników, gotowych na podjęcie badań i walki o ochronę przyrody rodzinnego kraju. Niektórzy wzięli udział w organizacji nowych uczelni – w Bydgoszczy, Lublinie, Łodzi, Poznaniu i Szczecinie. Byli to profesorowie USB: Wacław Moycho, Jan Muszyński, Franciszek Skupieński i Piotr Wiśniewski, Wacław Strażewicz – docent USB, profesor UP, oraz badacze, którzy tytuły profesorskie otrzymali już po wojnie: Stefan Kownas, wspomniany wyżej Jakub Mowszowicz i Witold Sławiński. Dawni pracownicy USB zasłużyli się szczególnie w tworzeniu łódzkiego centrum naukowego380. Wacław Moycho objął kierownictwo i zbudował od podstaw Katedrę Fizjologii 378 379 380 Idem, Wkład botaników wileńskich w organizację łódzkich wyższych uczelni, s. 245–246. H. Rutowicz, Profesor dr Jakub Mowszowicz, s. 252. J. Mowszowicz, Wkład botaników wileńskich w organizację łódzkich wyższych uczelni, s. 227– –255. - 227 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f Roślin i Mikrobiologii w UŁ, gdzie był także prodziekanem Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi oraz długoletnim przewodniczącym Oddziału Łódzkiego PTB381. Jakub Mowszowicz był m.in. współorganizatorem i dziekanem Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UŁ oraz twórcą i długoletnim kierownikiem Zakładu Systematyki i Geografii Roślin. Zasłużył się również współorganizacją i długoletnim przewodnictwem Oddziału Łódzkiego PTB. Franciszek Skupieński – współzałożyciel UŁ – przyczynił się do założenia Katedry Anatomii i Cytologii Roślin, był rektorem krótko działającej Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w tym mieście. Jan Muszyński został organizatorem i dziekanem Wydziału Farmaceutycznego UŁ, był też twórcą i kierownikiem Katedry Farmakognozji i Uprawy Roślin Leczniczych. Z jego inicjatywy powstał w Łodzi Miejski Ogród Botaniczny, w którego obrębie znajdował się Ogród Roślin Leczniczych382. Wacław Strażewicz, mianowany jeszcze przed wojną profesorem farmakognozji Uniwersytetu w Poznaniu, był organizatorem i pierwszym dyrektorem Państwowego Instytutu Naukowego Leczniczych Surowców Roślinnych w Poznaniu, przewodniczącym Oddziału Poznańskiego PTB383. Jednym z pierwszych profesorów UMCS w Lublinie został Piotr Wiśniewski – organizator i kierownik Katedry Botaniki Ogólnej oraz organizator i kierownik Zakładu i Katedry Botaniki Farmaceutycznej, współzałożyciel Lubelskiego Oddziału PTB i członek założyciel Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. Profesor przeniósł tu problematykę swojej szkoły naukowej fizjologii roślin, która cieszyła się w dalszych latach znacznymi osiągnięciami384. Organizatorem życia naukowego i społecznego w ośrodku szczecińskim został Stefan Kownas, profesor i kierownik Katedry Botaniki WSR w Szczecinie, współtwórca i przewodniczący Oddziału Szczecińskiego PTB, współorganizator Szczecińskiego Towarzystwa Naukowego oraz Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Przyrody w Szczecinie385. W kilku ośrodkach pracował po wojnie Witold Sławiński, profesor na Wydziale Rolnym UMCS w Lublinie, PW, później m.in. Katedry Biologii Akademii Medycznej w Białymstoku, gdzie zało381 382 383 384 385 P. Köhler, Leksykon botaników polskich. 97. Wacław Ludomir Moycho. AT [A. Trojanowska], Muszyński Jan Kazimierz, w: PWkł, t. 3, s. 148. Eadem, Strażewicz Wacław Jan, w: ibidem, t. 4, s. 148. A. Paszewski, Profesor dr Piotr Wiśniewski, s. V–VI; B. Sałata, Leksykon botaników polskich. 15. Piotr Wiśniewski, s. 111. P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 86. Stefan Apoloniusz Kownas, s. 34. - 228 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f żył Ogród Farmaceutyczny Akademii Medycznej, był też założycielem i przewodniczącym Oddziału Białostockiego PTB, a także inicjatorem i pierwszym prezesem Białostockiego Towarzystwa Naukowego386. Niełatwo ocenić rolę wychowanków wileńskiej uczelni w dydaktyce, popularyzacji biologii i ochrony przyrody w powojennej Polsce. Wielu spośród absolwentów USB – kilkanaście roczników studentów biologii (ok. 2 tys. osób) znalazło zatrudnienie w szkołach różnego szczebla i służbach ochrony przyrody oraz na etatach samodzielnych lub pomocniczych pracowników nauki na różnych uczelniach. Warto wspomnieć kilku spośród nich. Anna Niekrasz – starszy asystent UMK w Toruniu, adiunkt Katedry Systematyki i Geografii Roślin UŁ, współpracowała przez wiele lat z Jakubem Mowszowiczem387. Antonina Sienicka – adiunkt UMK w Toruniu, docent WSR w Szczecinie, dziekan i prodziekan Wydziału Rolnego, współpracowała z kolegą z Wilna prof. Stefanem Kownasem. Zorganizowała Oddział Miejski Ligi Ochrony Przyrody w Szczecinie388. Andrzej Michalski pracował w PINGW, gdzie był kierownikiem Działu Mikologii (Mykologii), później kierował Oddziałem Bydgoskiego IOR i Pracownią Fitopatologii. Zorganizował w Bydgoszczy Miejski Ogród Botaniczny, przejęty przez IHAR. Był też twórcą i przewodniczącym Oddziału Bydgoskiego PTB389. Irena Michalska (Malinowska-) została prof. Instytutu Fizjologii i Żywienia Zwierząt PAN (kierownikiem Zakładu Mięsoznawstwa w Bydgoszczy). Na zakończenie warto przytoczyć słowa Wandy Grębeckiej, absolwentki UŁ, badaczki wczesnych dziejów wileńskiej botaniki: W krajach, w których ciągłość pracy była przerywana przez zmienne warunki geograficzne i polityczne, umiejętność przenoszenia prac i tematów w nowe warunki oraz rozpoczynania życia naukowego od nowa bez przerywania ciągłości badań jest umiejętnością cenną i decydującą o powodzeniu. Uczeni wileńscy nie tylko zorganizowali botanikę łódzką, ale także pozostali jej wierni przez cały 386 387 388 389 J. Gątkiewiczowa, Profesor dr Witold Sławiński, s. 114–115. P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 87. Anna Niekrasz, s. 37–39. Idem, Leksykon Botaników Polskich. 89. Antonina Saturnina Lucyna Sienicka, s. 43–46. I. Sokołowska-Rutkowska, K. M. Piszcz, Andrzej Michalski, Biuletyn Ogrodów Botanicznych, nr 1, Wiadomości Botaniczne, 1975, t. 19, z. 1, s. 74–75. - 229 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler okres swego życia zawodowego, gwarantując ciągłość pracy w prezentowanych przez siebie dziedzinach390. 19. Ogród Botaniczny – Vilniaus Universiteto Botanikos Sodas po wojnie i pozostałości z czasów USB pr oo f Po przyłączeniu Wilna do Litwy w 1939 roku nominalnie kierownictwo Ogrodu przejął Konstantin Regel (1890–1970), dotychczasowy kierownik Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Kowieńskiego. Za radą polskiego personelu ogrodowego Regel powierzył pieczę nad Ogrodem Jakubowi Mowszowiczowi, który sprawował opiekę do czasu mianowania przez władze litewskie nowego kierownika. Został nim w 1940 roku mykolog i botanik Antoni Minkiewicz (Antanas Minkevičius) (1900–1998), kierownik Katedry Systematyki Roślin Niższych391. Okupację niemiecką Ogród przetrwał bez większych zniszczeń. Niestety, podczas walk o Wilno w 1944 roku zarówno kolekcje, jak i szklarnie bardzo ucierpiały, w tym jedna została całkowicie zniszczona. Po wojnie Ogród był raczej w złym stanie, a kolekcje obejmowały zaledwie ok. 300 gatunków. Następny etap historii Ogrodu rozpoczął się w 1954 roku, gdy Aldona Łuczyńska (Aldona Lučinskienė) została mianowana jego kierownikiem. Funkcję tę pełniła do 1974 roku. Do końca lat 50. XX wieku uporządkowano dział systematyki roślin, kwiaciarstwa (roślin ozdobnych), dendrologii i pomologii oraz alpinarium. W 1964 roku wybudowano trzy nowe szklarnie, a powierzchnię Ogrodu powiększono do 7,35 ha. Kolekcje ciągle wzbogacano nowymi gatunkami, tak że w 1971 roku ich liczba osiągnęła prawie 4 tys. Były to najlepsze lata w powojennej historii placówki392. W 1974 roku założono nowy Ogród Botaniczny na wschód od Wilna, w Kairėnai, o powierzchni prawie 150 ha. Tam przeniosła się dyrekcja i, ze zrozumiałych względów, zrobił tak też główny ośrodek działalności naukowej, dydaktycz390 391 392 W. Grębecka, Wkład Profesora Jakuba Mowszowicza w historiografię botaniki Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej, s. 69–70. Antanas Minkevičius. Publikacja online: https://lt.wikipedia.org/wiki/Antanas_Minkevičius (dostęp: 8.09.2016). A. Skridaila, S. Žilinskaitė, Vilniaus universiteto Botanikos sodas. Vilnius University Botanical Garden, w: Lietuvos botanikos sodai. Botanic gardens of Lithuania, red. R. Žadeikienė, Vilnius 2009, s. 5–44. - 230 - B O TA N I KA NA U SB W W I L N I E oo f nej i popularyzatorskiej393. Dawny Ogród USB stracił swe dotychczasowe znaczenie394. Dzisiaj Ogród Botaniczny na Zakrecie jest oddziałem Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Wileńskiego w Kairėnai. Ma kilka działów: systematyki roślin, pomologiczny, roślin ozdobnych, a także arboretum oraz rosarium. Przetrwały niektóre stare budynki gospodarcze, np. kotłownia przy jednej ze szklarni, oraz małe baseny, w których kiedyś uprawiano rośliny wodne. Niestety, wysoka szklarnia na rośliny drzewiaste wygląda na nieużywaną od kilkunastu lat i popada w ruinę395. Nadal na zajęcia przychodzą tu studenci z pobliskiej Katedry Botaniki i Genetyki Uniwersytetu Wileńskiego. Częstym gościem jest telewizja litewska, która filmuje przyrodnicze obrazy zmieniających się pór roku. Po ścieżkach spacerują jak dawniej okoliczni mieszkańcy, a najstarsze drzewa pamiętają czasy USB. Pamięć dawnych badaczy przywołują również zachowane do dzisiaj w uniwersyteckim herbarium zielniki dokumentujące bogactwo natury sprzed lat – kilkadziesiąt tysięcy arkuszy z naklejonymi etykietami zawierającymi oprócz nazw roślin także nazwiska pracowników USB. Zbiory te są ważną częścią dziedzictwa nauki polskiej na Litwie. 393 394 395 pr ❧ A. Skridaila, J. R. Naujalis, Results of woody plant introduction in the Vilnius University Botanical Garden (1781–2000), Biologia, 2002, nr 1, s. 72–74. A. Zemanek, P. Köhler, Historia Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Stefana Batorego, s. 332–333. P. Köhler, Dawne ogrody botaniczne Wilna – dwie dekady później. Old botanic garden in Vilna (Vilnius, Lithuania) – two decades later, Wiadomości Botaniczne, 2011, vol. 55, no. 3/4, s. 175–180. ANEKS 1 Sprawozdanie z działalności Kierownika Zakładu Botaniki Ogólnej USB za rok akademicki 1926/1927* pr oo f I. Stan personalny. Personel Zakładu składa się: 1) z kierownika Zakładu, 2) z 1go asystenta starszego p. Br. Szakiena, 3) z dwóch asystentów młodszych p. Heleny Korwin-Kurkowskiej i p. Ireny Renigerówny, 4) wreszcie czasowo Zakład korzystał z pomocy p. Marii Oszurkówny, płatnej z ryczałtu. II. Najważniejsze zmiany inwentarza. Inwentarz książkowy powiększył się o 65 numerów. Inwentarz pomocy naukowych powiększył się o 14 numerów, w tym 9 tablic rysunkowych. Z cennych przedmiotów nabyto obiektyw apochromatyczny 120 1.30 Zeissa 264 RM. Inwentarz meblowy powiększył się o 4 numery, pomiędzy innymi nabyto 2 stoły do pracy dla specjalistów. III. Większy remont. Został wykończony 1 pokój asystencki. IV. Kierownik Zakładu wykładał: Botanika – kurs ogólny w trym. 1ym i 2im botanikę ogólną (morfologię, anatomię i fizjologię roślin) w trym. 3im systematykę plechowców, ponadto w trym. 3im wykładał kurs specjalny: Morfologia i anatomia roślin: Capita Selecta. V. Były prowadzone następujące ćwiczenia: Ćwiczenia botaniczne (głównie anatomia roślin) dla początkujących. Ćwiczenia botaniczne (głównie anatomia roślin) dla zaawansowanych. Półdzienne practicum botaniczne 15 godzin tygodniowo. Ćwiczenia botaniczne przerabiało 162 osoby. Półdzienne practicum 9 osób. Razem około 170 osób. VI. Prace zaawansowanych studentów: p. A. Czarnocka w dalszym ciągu pracowała nad okresem spoczynkowym roślin wyższych, p. Bagieński pracował nad mchami okolic Trok, p. Mowszowicz opracowywał trawy wileńskie, * F. 175 I Ab 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934. - 232 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pp. Janicka i Biesiekierska pracowały nad anatomią galasówek i galasówkami okolic Trok. VII. Działalność naukowa kierownika i personelu: Kierownik Zakładu prowadził badania nad głównią prosa: „Ustilago Maydis”. Mł. as. p. Renigerówna pracowała nad biologią Claviceps purpurea. Mł. as. p. M. Oszurkówna – nad okresem spoczynkowym roślin wyższych. Nadto st. asystent p. Br. Szakien zajmował się w dalszym ciągu opracowywaniem rdzy okolic Wileńszczyzny. Wilno, 22 września 1927. P. Wiśniewski, prof. botaniki i Kierownik Zakładu Botaniki Ogólnej U.S.B. ANEKS 2 oo f Sprawozdanie z działalności Zakładu Systematyki Roślin z roku akademickiego 1926/1927* pr W roku sprawozdawczym odbyły się następujące wykłady i ćwiczenia: 1. Fitopatologia (nauka o chorobach roślin) – 2 godz. tygodniowo dla słuchaczy 2go roku rolnictwa i przyrodników 3 i 4go roku. Wykłady odbywały się w I i II trymestrze. Równocześnie odbywały się ćwiczenia z fitopatologii, polegające na badaniu chorych roślin, oznaczaniu grzybków pasożytujących i przygotowywaniu ważniejszych preparatów grzybobójczych (2 godz. tygodniowo). W ćwiczeniach brało udział 35 osób. 2. Botanika szczegółowa. Mikologia [mykologia], czyli nauka o grzybach w szerokim znaczeniu. Godzina tygodniowo przez cały rok dla przyrodników 3go i 4go roku. Wykłady mikologii były uzupełnieniem kursu fitopatologii. Ćwiczenia (1 godz. tygodniowo) odbywały się przez cały rok. Odrabiały te ćwiczenia 32 osoby. 3. Fizjologia roślin ze szczególnym uwzględnieniem przemiany materii z demonstracjami. Dla słuchaczy 2go roku rolnictwa i przyrodników 3go i 4go roku dwie godziny tygodniowo. 4. Rośliny kwiatowe. Jako część botaniki ogólnej dla przyrodników, rolników i farmaceutów 1go roku trzy godziny tygodniowo w III trymestrze. Uzupełnieniem wykładów były ćwiczenia w opisywaniu, przerysowywaniu z natury roślin ze szczególnym podkreśleniem właściwości ekologicznych. W ćwiczeniach brało udział 85 osób. Prócz tego ze słuchaczami 1go roku kierownik odbywał co * F. 175 I Ab 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934. - 233 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f tydzień, o ile na to pozwalała pogoda, wycieczki botaniczne w okolice Wilna. W wycieczkach tych brało udział zawsze kilkadziesiąt osób. Podobne ćwiczenia z kursu kwiatowych urządzane były w wiosennym trymestrze dla przyrodników starszych kursów (2 godz. tygodniowo). Polegały one na oznaczaniu trudniejszych gatunków i na badaniu mikroskopowym żyjących roślin kwiatowych. Ćwiczenia te odrabiało 27 osób. 5. Pracownia botaniczna dla zaawansowanych (półdzienne practicum botaniczne). Słuchacze obowiązani byli oznaczyć, wyrysować i opisać 30 gatunków kwiatowych (okazy zielnikowe) i około 50 gatunków zarodnikowych, prócz tego uczyli się przyrządzania pożywek i otrzymywania czystych hodowli grzybków. Practicum to odrabiało 12 osób. Po przerobieniu practicum trzy osoby otrzymały tematy do opracowania jako rozprawę magisterską, a mianowicie: 1. Irena Sokołowska – Flora pewnego szczątku Puszczy Rudnickiej. 2. Helena Krzyżanowska – Zespoły roślinne okolic Święcian. 3. Irena Morawska – Rozwój i ekologia grzybka Septoria Lycopersici. Inne prace Zakładu. Kierownik przy udziale asystentów i inspektora ogrodu botanicznego uzupełniał zbiory botaniczne Zakładu i gromadził materiał do ćwiczeń ze słuchaczami. Prócz tego na wycieczkach kierownik robił obserwacje nad występowaniem grzybków pasożytujących na roślinach dziko rosnących i uprawnych. Na kursach rolniczych zorganizowanych w Wilnie przez Wileńskie Towarzystwo Rolnicze kierownik zakładu miał odczyty o żywieniu się roślin i o chorobach roślin uprawnych. Na posiedzeniu kółka filozoficznego przy Uniwersytecie kierownik wygłosił referat pt. Życie zmysłowe roślin. W lutym kierownik brał udział w obradach Zjazdu fitopatologów i entomologów polskich w Warszawie, przy czym przedstawił referat pt. O kształceniu zawodowych fitopatologów. Prócz tego przez cały rok akademicki pełnił kierownik zakładu obowiązki prodziekana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego. Ważniejsze nabytki Zakładu. Nabyto dzieła Rotha i Brothersa do oznaczania mchów, Miguli do oznaczania porostów. Zaprenumerowano czasopismo „Review of applied mycology” oraz wydawnictwa periodyczne: Forschungen aus dem Gebiete der Pflanzenkrankheiten i Knoblauchy [? – rękopis nieczytelny] – Blätterpilze. Zakupiono dużą szafę do książek i czasopism. Ważniejsze remonty: Pomalowano podłogę w 9 pokojach zakładu. Urządzono w oknie pokoju bibliotecznego małą szklarenkę dla doświadczeń z żywymi roślinami. Kierownik Zakładu: Prof. Józef Trzebiński Wilno, 28 IX 1927 roku - 234 - ANEKS 3 Bibliografia botaniki w USB Bibliografia obejmuje druki powstałe w rezultacie naukowej i dydaktycznej działalności USB w dziedzinie botaniki. Znalazły się tu także publikacje Jakuba Mowszowicza wydane podczas drugiej wojny światowej oraz kilka jego prac powstałych jeszcze w czasach wileńskich, ale wydanych już po wojnie. W poniższej bibliografii nie użyto skrótów tytułów czasopism z jednym wyjątkiem. Tytuł czasopisma „Prace Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. Wydział Nauk Matematycznych i Przyrodniczych. Travaux de la Société des Sciences et des Lettres de Wilno. Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles” został skrócony do: Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. oo f 1922 Sławiński W., Przyczynek do znajomości flory okolic Wilna, cz. 1: Historia i bibliografia, Wilno 1922, ss. 32 + nlb. 1. 1923 Muszyński J., Chlorofil jako środek krwiotwórczy i jego pokrewieństwo z hemoglobiną, Wiadomości Farmaceutyczne, 1923, t. 50, nr 25, s. 5–9. pr 1924 Muszyński J., Modligroszek właściwy (Abrus precatorius) i modligroszki rzekome. (Le vrai et le faux „jequirity”), Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1924, vol. 2, no. 3, s. 200–207. Muszyński J., Warzywa, owoce i przyprawy korzenne w Polsce w wieku XIV, Wiadomości Farmaceutyczne, 1924, t. 51, nr 32, s. 508, nr 33, s. 524–527, nr 34, s. 544– –547, nr 36, s. 584–587, nr 37, s. 604–607, nr 38–39, s. 626–629, nr 40, s. 648– –651, nr 42, s. 682–685. Sławiński W., Zielone Jeziora pod Wilnem [nadtytuł: Przyczynek do znajomości flory okolic Wilna, [cz. ?] 2], Wilno 1924, ss. 234. 1925 Sławiński W., Dr. Jan Emmanuel Gilibert, profesor i założyciel Ogrodu Botanicznego w Wilnie. Przyczynek bio-bibliograficzny do historii Uniwersytetu Wileńskiego, Ateneum Wileńskie, 1925–1926, t. 3, s. 8–45. Strażewicz W., Hodowla roślin lekarskich, Wilno 1925, ss. 146 + VI + 1 nlb. [separatum z „Tygodnika Rolniczego”]. - 235 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Strażewicz W., Nasze rośliny lekarskie. (Opis 44 roślin lekarskich), Warszawa 1925, ss. 126 + 1 nlb. Trzebiński J., Główne podstawy nauki o chorobach roślin. (Odczyt prof. J. Trzebińskiego wygłoszony w dn. 4 III 1925 roku w Sali Śniadeckich USB w Wilnie), Tygodnik Rolniczy (Wilno), 1925, t. 9, nr 21–22, s. 187–189, nr 23–24, s. 203–206. 1926 Muszyński J., Podręcznik do mikroskopowego rozpoznawania surowców lekarskich dla farmaceutów, lekarzy i ekspertów celnych, Warszawa 1926, ss. 304 (ryc. XI + 95) + + 2 nlb. + VII. Sławiński W., Jan Emanuel Gilibert. Przyczynki do życiorysu profesora historii naturalnej i założyciela Ogrodu Botanicznego Wszechnicy Wileńskiej, Archiwum Historii i Filozofii Medycyny oraz Historii Nauk Przyrodniczych, 1926, t. 4, z. 2, s. 233–249. Strażewicz W. J., Hodowla roślin lekarskich, Wilno 1926, ss. 146 + V. pr oo f 1927 [Muszyński J. (pod kierunkiem)], Materiały do Farmakopei Polskiej, [t.] II. Materiały Podkomisji Farmakognostycznej opracowane przez prof. Jana Muszyńskiego, Warszawa 1927, ss. 164. Muszyński J., Wileńskie zioła ludowe, Wiadomości Farmaceutyczne (Warszawa), 1927, t. 54, nr 21–22, s. 469–476. Szakien B., La formation des chromosomes hétérotypiques dans l’Osmunda regalis, La Cellule, 1927, vol. 38 (volume jubilaire V. Grégoire, 3e partie), s. 369–394. Szakien B., Przyczynek do znajomości rdzy Wileńszczyzny i Grodzieńszczyzny. (Un aperçu sommaire des connaissances de la rouille de l’arrondissement de Wilno et de Grodno), Kosmos (Lwów), 1927, t. 51 (za 1926), s. 75–138. Trzebiński J., Fitopatologia, w: Poradnik dla samouków, t. 7: Botanika II. Guide des autodidactes, vol. 7: Botanique II, Warszawa 1927, s. 241–300. 1928 Makarewiczówna A., Flora dolno-liasowa okolic Ostrowca. (Étude sur la flore fossile du lias inferieur des environs d’Ostrowiec, Pologne), Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1927), 1928, t. 4, s. 97–146 + 4 tabl. Muszyński J., Głóg (Crataegus) nowy, nieszkodliwy środek nasercowy (niem. Weissdorn, fr. aubèpine, ang. Howthorn), Pamiętnik Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego i Wydziału Lekarskiego Uniw. Stefana Batorego. Organ T-wa Lekarskiego Woj. Nowogródzkiego i Wileńsko-Nowogródzkiej Izby Lekarskiej, 1928, t. 4, nr 3, s. 117– –121 [separatum Wilno, Tow. Wyd. „Pogoń”, ss. 7]. - 236 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Strażewicz W., Pięciolecie istnienia Ogrodu Roślin Lekarskich przy Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (1923–1927), Wiadomości Farmaceutyczne, 1928, t. 55, nr 42, s. 535–536. Strażewicz W. J., Bibersztejn M., Nowa roślina oleista – przegorzan kulistogłówkowy (Echinops sphaerocephalus L.), Wiadomości Farmaceutyczne, 1928, t. 55, nr 38, s. 483–485, nr 39, s. 496–497. Trzebiński J., Grzybki pasożytujące na zbożu, Tygodnik Rolniczy (Wilno), 1928, t. 12, nr 17–18, s. 166–169, nr 19–20, s. 186–189. pr oo f 1929 Oszurkówna M., Wpływ czynników zewnętrznych na skrócenie okresu spoczynkowego cebulek Oxalis Deppei Lodd. Einfluss der äusseren Bedingungen auf die Verkürzung der Ruheperiode der Zwiebeln von Oxalis Deppei Lodd., Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1928–1929) 1929, t. 5, s. 195–209. Sawicka-Milewska W., Narośla (cecidia) zebrane w okolicach Trok. Les cécidies trouvées dans les environs de Troki, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1928–1929) 1929, t. 5, s. 235–246. Szakien B., Spis rdzy okolic Trok ziemi Wileńskiej. Aperçu des espèces de rouille provenant des environs de Troki de l’arrondissement de Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1928–1929), 1929, t. 5, s. 211–221. Trzebiński J., Najważniejsze choroby zbóż, Tygodnik Rolniczy (Wilno), 1929, t. 13, nr 31–32, s. 382–386, nr 33–34, s. 402–406 [także jako osobny druk, Wilno 1929, ss. 28]. Trzebiński J., XI. Uzupełnienia do fitopatologii (T. VII), w: Poradnik dla samouków, t. 8: Botanika III. Handbook for self-education, vol. 8: Botany III, Warszawa 1929, s. 261–274. Wiśniewski P., Wpływ kwasu octowego na zwalczanie głowni prosa (Ustilago panici miliacei) i na kiełkowanie ziarn prosa, Roczniki Nauk Rolniczych i Leśnych, 1929, t. 22, s. 363–378. 1930 Muszyński J., Masowe wystąpienie rdzy kozłkowej Puccinia commutata Sydow na hodowanej Valeriana officinalis L. (Das massenhafte Auftreten des Baldrianrostes auf der kultivierten Valeriana officinalis in Wilno), Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1930, vol. 7, no. 2, s. 89–92. Trzebiński J., Choroby roślin. (Ogólna fitopatologia). Z licznymi rysunkami, Poznań– –Warszawa–Wilno–Lublin 1930, ss. 278 [ser.: Podręczniki i monografie nauk rolniczych, leśnych i pokrewnych, t. 6]. Trzebiński J., Roślinność Ziemi Wileńskiej, w: Wilno i Ziemia Wileńska. Zarys monograficzny, t. 1, Wilno 1930, s. 83–93. - 237 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Trzebiński J., Rzadkie lub zawleczone rośliny w Polsce. (Seltene oder in der letzten Zeit nach Polen eingeschleppte Pflanzenarten), Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1930, vol. 7, no. 2, s. 81–86. Wiśniewski P., Beiträge zur Kenntins der Ruheperiode der Winterknospen von Stratiotes aloides, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1930, vol. 7, no. 1, s. 17–45. pr oo f 1931 Fiedorowiczówna Z., Zoocecidia roślin zebrane w powiecie dziśnieńskim i brasławskim Ziemi Wileńskiej. Les zoocecidiés trouvées sur les plantes dans les environs des villages de Szarkowszczyzna, Pohost, Druja du district de Dzisna, province de Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1930), 1931, t. 6, s. 25–39. Goldmanówna N., Wpływ czynników zewnętrznych na okres spoczynkowy kłączy paproci Aspidium Filix mas Sw. i Athyrium Filix femina R. Einfluss äusserer Faktoren auf die Ruheperiode der Rhizome der Farne Aspidium Filix mas Sw. und Athyrium Filix femina R., Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1930), 1931, t. 6, s. 155–214 + tabl. I. Niekraszówna A., Przyczynek do anatomii zoocecidium kwiatowego Contarinia loti Deg. (C. craccae Kieff) na Vicia cracca L. Ein Beitrag zur Anatomie der Galle Contarinia loti Deg. (C. craccae Kieff) an der Blüten von Vicia cracca L., Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1930), 1931, t. 6, s. 133–144 + tabl. I. Prószyński K., Spis wyższych grzybów z rzędu Obłoczniaków (Hymenomycetes) zebranych w okolicy m. Trok i w lasach przyległych – w latach 1926–29. Liste des champignons Hymenomycetes, trouvés dans la région de Troki (palatinat de Wilno, Pologne), Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1930), 1931, t. 6, s. 1–15 + tabl. I–IV. Strażewicz W. J., Mięta w doświadczeniach odmianowych. (Doniesienie tymczasowe), Wiadomości Farmaceutyczne, 1931, t. 58, nr 22, s. 300–301, nr 23, s. 313–315. 1932 Strażewicz W. J., Kozłek lekarski jako surowiec oraz jego przetwory, Warszawa 1932, ss. 151 [ser.: Biblioteka „Wiadomości Farmaceutycznych”, t. 16, ser.: Universitas Vilnensis Batoreana Facultas medica, Sectio pharmaceutica, no. 1, tabl. 1–44]. 1933 Goldmanówna N., Przyczynek do przedłużenia okresu spoczynkowego paproci Aspidium Filix mas Sw. Beitrag zur Verlängerung der Ruheperiode des Farnes Aspidium Filix mas Sw., Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1931– –1932), 1933, t. 7, s. 139–141. - 238 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f Mowszowicz J., Trawy i turzycowate Wileńszczyzny ze szczególnym uwzględnieniem okolic Wilna i Trok. Gramineen und Cyperaceen der Umgebung von Wilno und Troki, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1931–1932), 1933, t. 7, s. 125–138. Muszyński J., Farmakognozja. Opracowana i wydana przez Akademickie Towarzystwo Farmaceutyczne „Lechia” Studentów USB w Wilnie na podstawie wykładów prof. […], Wilno 1933, ss. 3 nlb. + 611. Muszyński J., Próby hodowli bylicy cytwarowej – Artemisia Cina Berg (Willkomm) w Polsce, w: Pamiętnik XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników w Poznaniu 11–15 IX 1933, t. 1, red. A. Jakubski, K. Jonscher, Poznań 1933, s. 1022–1032. Muszyński J., Strażewicz W., Soja, jej historia, znaczenie gospodarcze, uprawa, użytkowanie oraz dotychczasowe wyniki uprawy w Polsce, Wilno 1933, ss. VIII + 152. Sienicka A., Powstawanie na korzeniach Anemone silvestris L. pąków z naroślin, spowodowanych przez Heterodera radicicola Greeff. Komunikat tymczasowy. Die Entstehung von Adventivknospen aus den durch Heterodera radicicola Greeff. hervorgerufenen Wurzelcecidien der Anemone silvestris L. Vorläufige Mitteilung, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1931–1932), 1933, t. 7, s. 251–253. Sokołowska-Rutkowska I., Zespoły roślinne Puszczy Rudnickiej w okolicy Rudnik i Żegaryna. Associations végétales de la forêt de Rudniki dans les environs de Rudniki et de Żegaryno (dép. de Vilno), Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1931–1932), 1933, t. 7, s. 49–86. Strażewicz W. J., Kminek zwyczajny. Carum Carvi L. Badanie kminku na wydajność olejku i zawartość w nim karwonu, Wiadomości Farmaceutyczne, 1933, t. 60, nr 22, s. 285–287, nr 23, s. 299–301, nr 24, s. 315–317 [także jako osobny druk Warszawa, ss. 24]. Trzebiński J., Najważniejsze choroby zbóż. Wydanie II uzupełnione, Wilno 1933, ss. 30. 1934 Kelnerówna Ch., Przyczynek do morfologii i anatomii zoocecidium kwiatowego Diplosis steini Karsch. na Melandrium album Gcke. Ein Beitrag zur Morphologie und Anatomie der Galle Diplosis steini Karsch. an den Blüten von Melandrium album Gcke, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 565–583 + tabl. I–V. Kotlarówna O., Przyczynek do anatomii zoocecidium kwiatowego na Phlox paniculata L., wywołanego przez muchówki (Diptera). Ein Beitrag zur Anatomie der Galle an den Blüten von Phlox paniculata L., verursacht durch Dipteren, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 371–380 + I–II tabl. Kruszyński R., Spis grzybów pasożytniczych zebranych w latach 1930–1931 w okolicach Lidy. Liste des champignons parasites à Lida et aux environs (palatinat Wilno) - 239 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f en 1930 et 1931, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 443–459. Muszyński J., Alkaloidy europejskich gatunków Lycopodium. (Alkaloide der europäischen Lycopodium-Arten.), Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1934, vol. 11, no. 3, s. 277–286. Muszyński J., Podręcznik do mikroskopowego rozpoznawania surowców lekarskich dla farmaceutów, lekarzy i ekspertów celnych, wyd. 2, Warszawa 1934, s. 6 nlb. + 314 (ryc. XI + 95) + 4 nlb. + VII. Rojecka N., Flora starego cmentarza karaimskiego w Trokach. Flore du vieux cimetière Caraïte à Troki, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 381–391. Sławiński W., Zespół Piceto-Pinetum-Linnaeosum w Kienie pod Wilnem. Association: Piceto-Pinetum-Linnaeosum à Kiena près de Vilno, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1934, vol. 11, suppl., s. 213–216. Trzebiński J., Nowe stanowiska Nymphaea candida Presl w Polsce. Über einige neue Standorte von Nymphaea candida Presl in Polen, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1934, vol. 11, suppl., s. 201–205. Trzebiński J., Spis wyższych grzybów podstawczaków i workowców zebranych w Wilnie i okolicach w latach 1925–32. Verzeichniss des gesammelten höheren Basidiomyceten und Ascomyceten in Umgebung von Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 171–184. Wolpjanówna L., Przyczynek do morfologii i anatomii zoocecidium kwiatowego Dasyneura violae F. Lw. na Viola tricolor L. Ein Beitrag zur Morphologie und Anatomie der Galle Dasyneura violae F. Lw. an den Blüten von Viola tricolor L., Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 393–405 + + tabl. I–III. Znamierowska A., Przyczynek do badań nad kiełkowaniem nasion wieloletnich. Beitrag zum Kenntnis der Keimfähigkeit von vieljährigen Samen, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1933), 1934, t. 8, s. 585–590. 1935 Matuszkiewiczówna J., Glony Wilna i najbliższych okolic. Die Algen von Wilno und Umgebung, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1934), 1935, t. 9, s. 263–275. Michalski A., Porosty (Lichenes) okolic Wilna i Trok. Die Flechtenflora (Lichenes) der Umgebung von Wilno und Troki, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1934), 1935, t. 9, s. 335–348. Moycho W., Hormony w świecie roślinnym, Wszechświat, 1935, nr 1, s. 16–21. Muszyński J., Wpływ chloropikrynowania (w celach dezinsekcji oraz dezinfekcji) na kiełkowanie nasion. Wirkung des Chlorpikrins (zum Zwecke der Desinsektion und - 240 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Desinfektion) auf die Keimung der Samen, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1935, vol. 12, no. 1, s. 83–97. Perepeczko-Baumanowa J., Zoocecidia zebrane w Oszmianie i najbliższych okolicach. Die in Stadt Oszmiana und Umgebung in Jahren 1930–32 gesammelten Zoocecidien, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1934), 1935, t. 9, s. 239–261. Szakien B., Dodatkowy spis rdzy Wileńszczyzny (powiaty dziśnieński i postawski). Aperçu supplémentaire des espèces de rouille provenant de l’arrondissement de Wilno (Cantons de Dzisna et de Postawy), Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1934), 1935, t. 9, s. 139–144. Tumiłowiczówna Z., Spis grzybów z okolic Wołkowyska. Verzeichnis der in Wołkowysk und Umgegend (Woj. Białystok) gesammelten Pilze, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1934), 1935, t. 9, s. 119–137. pr oo f 1936 Giecówna J., Tyszkiewiczówna T., Badania nad okresem spoczynkowym korzeni klonów Acer platanoides L. oraz nad wpływem czynników zewnętrznych na pędzenie korzeni przybyszowych niektórych drzew i krzewów. Untersuchungen über die Ruheperiode der Wurzeln der Ahornbäumchen (Acer platanoides L.), wie auch über Einfluss der äusseren Faktoren auf das Treiben der Adventivwurzeln einiger Holzgewächse, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1935), 1936, t. 10, s. 287–309. Krejwisówna J., Flora mykologiczna nawozu króliczego. Die Pilze auf Kaninchenmist, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1935), 1936, t. 10, s. 19–29. Michalski A., Grzyby pasożytnicze zaobserwowane na roślinach dziko rosnących oraz uprawnych na terenie powiatu wileńsko-trockiego. [Verzeichnis der im Kreis Wilno–Nowe Troki gesammelten parasitischen Pilze], Kosmos, 1936, seria A, t. 61, s. 239–279. Michalski A., Przyczynek do znajomości śluzowców (Myxomycetes) Wilna i okolic. Beitrag zur Kenntnis der Schleimpilze (Myxomycetes) von Wilno und Umgebung, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1935), 1936, t. 10, s. 5–8. Muszyński J., Jak rośnie Gorzknik kanadyjski w Polsce (Hydrastis canadensis), Polskie Zioła, 1936, t. 3, s. 7, 9–13. Muszyński J., Ludowe kaszubskie nawy roślin, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1936, vol. 13, no. 3, s. 161–169. Sinicynówna Z., Zespoły roślinne torfowisk pod Nieświeżem. Les associations végétales de tourbières des environs de Nieśwież, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1935), 1936, t. 10, s. 115–174 + tabl. I–II. - 241 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler Szakien B., Profase meiotique dans l’Equisetum silvaticum et l’Equisetum palustre, La Cellule, 1936, vol. 45, s. 16–26. Wiśniewski P., Materiały do rozmieszczenia rzadszych roślin w Wileńszczyźnie. Beitrag zur Kenntnis der Standorte seltener Pflanzen in der Umgegend von Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1935), 1936, t. 10, s. 1–4. pr oo f 1937 Grzyby domowe i inne szkodniki budulca oraz metody i środki walki, red. F. Skupieński, Warszawa 1937, ss. XI + 300. Kruszyński R., Uzupełniający spis grzybów pasożytniczych zebranych w latach 1934– –1936 w okolicach Lidy (woj. nowogródzkie). Liste des champignons parasites à Lida et aux environs (palatinat Nowogródek) en 1934–1936, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 171–175. Łastowski W., Zakażenie żyta przez Fusarium w związku z pochodzeniem nasion i jego wpływ na wartość porównawczą wyników doświadczeń odmianowych, Roczniki Nauk Rolniczych i Leśnych, 1937, t. 43, s. 50–84. Michalski A., Grzybki pasożytnicze na porostach. Die Flechtenparasiten, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1937, vol. 14, no. 1, s. 45–48. Michalski A., Materiały do flory niższych zarodnikowych Wilna i okolic. Ein Beitrag zur Kenntnis der niederen Kryptogamen in Wilno und Umgebung, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 177–180. Mowszowicz J., Flora i zespoły roślinne Gór Ponarskich i ich najbliższych okolic. Flora und Pflanzengesellschaften von Ponary und nächster Umgebung. Część I, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 273– –283, 353–402. Mowszowicz J., Szata roślinna północno-wschodniej Polski, Wilno 1937, ss. 78, 14 ilustr. [cytat uzupełniony według Conspectus, t. 3]. Szakien B., Kształtowanie się chromozomów w profazie mejotycznej u Equisetum silvaticum L. i Equisetum palustre L. La formation des chromosomes dans la profase meiotique chez l’Equisetum silvaticum L. et l’Equisetum palustre L., Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 53–71 + tabl. I. Szakien B., Notatki florystyczne z Wileńszczyzny. Notices floristiques de l’arrondissement de Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 103–110 + tabl. I. Szakien B., Nowe stanowiska Linnea borealis L. na Wileńszczyźnie. De nouvelles stations de la Linnea borealis L. dans l’arrondissement de Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 111–114 + tabl. I–II. Szakien B., Nowy przyczynek do znajomości rdzy Wileńszczyzny. Un nouvel aperçu sommaire de la rouille de l’arrondissement de Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 1–17 + tabl. I. - 242 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Trzebiński J., Przyczynek do znajomości grzybów pasożytniczych południowo-zachodniej części Litwy i północno-wschodniej Polski. Ein Beitrag zur Kenntnis der parasitischen Pilze in Süd-West Litauen und Nord–Ost Polen, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1936), 1937, t. 11, s. 163–170. pr oo f 1938 Kruszyński R., Krytyczny przegląd chorób roślin zaobserwowanych w północno-wschodniej Polsce w latach 1928–1937, Rocznik Ochrony Roślin, 1938, R. 5, nr 6, s. 67–110 [Mowszowicz 1966, s. 111. Cytat uzupełniony z Conspectus III, s. 94; zob. T. Majewski, Ryszard Kruszyński (1908–1940), Acta Mycologica, 1987, vol. 18 (za 1982), no. 2, s. 171–174]. Macuk S., Zespoły roślinne okolic miasteczka Koziany powiatu brasławskiego. Pflanzenvereine der Umgegend von Städtchen Koziany Kreis Brasław, Woiewodschaft Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1937), 1938, t. 12, s. 320–366 + I tabl. Michalska I., Skupieński F.-X., Recherche écologiques sur les Acrasiées Polysphondylium pallidum Olice, Polysphondylium violaceum Bref, Dictyostelium mucoroides Bref, Comptes rendus hebdomadaires des séances de l’Académie des sciences (Paris), 1938, no. 207, juillet–décembre 1938, s. 1239–1241. Mowszowicz J., Flora i zespoły roślinne Gór Ponarskich i ich najbliższych okolic. Flora und Pflanzengesellschaften von Ponary und nächster Umgebung. Część II, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1937), 1938, t. 12, s. 248– –282, 367–411. Mowszowicz J., Karol Linneusz – reformator systematyki roślin, Wszechświat, 1938, nr 7, s. 201–207. Mowszowicz J., Notatki o rzadszych roślinach Wileńszczyzny, zebranych w najbliższych okolicach Wilna. Über einige neue Standorte seltener Pflanzen in der nächsten Umgebung von Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1937), 1938, t. 12, s. 244–247. Mowszowicz J., Przybysze we florze Wileńszczyzny, Wszechświat, 1938, nr 4, s. 109– –113. Mowszowicz J., Świat przyrody żywej (hodowle), Wilno 1938, ss. 56, 18 ilustr. Mowszowicz J., Wykaz roślin naczyniowych Wileńszczyzny z wyszczególnieniem dotychczas podanych stanowisk (Pteridophyta, Gymnospermae, Angiospermae (Monocotyledones)), Prace Zakładu Botaniki Ogólnej Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Wilno 1938, s. nlb. 2 + 96 + nlb. 2 [według autora praca przygotowana do druku, częściowo zaginęła w czasie drugiej wojny. Autor podaje cytat prawdopodobnie pierwotnej wersji (zob. Conspectus III, s. 96): Wykaz roślin naczyniowych Wileńszczyzny z wyszczególnieniem dotychczas podanych stanowisk - 243 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler (Pteridophyta, Gymnospermae, Angiospermae, Monocotyledones, Dicotyledones do Rosaceae), Wilno 1938, s. 1–160]. Muszyński J., O zasiewaniu roślin leczniczych w lasach, Polskie Zioła, 1938, t. 5, nr 12, s. 1–9. Muszyński J., Ziołopisarze i botanicy polscy XVI wieku, Medycyna i Przyroda, 1938, t. 2, nr 8, s. 1, 7–9. Wiśniewski P., † Anna Znamierowska. Wspomnienie pośmiertne – Nachruf, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1938, vol. 15, no. 4, s. XXXVII–XXXVIII. Wiśniewski P., † Bronisław Szakien. Wspomnienie pośmiertne – Nachruf, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1938, vol. 15, no. 4, s. XXXI–XXXVI. Wiśniewski P., † Konstanty Proszyński. Wspomnienie pośmiertne – Nachruf, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1938, vol. 15, no. 4, s. XXVII–XXIX. Wiśniewski P., Materiały do rozmieszczenia rzadszych roślin w Wileńszczyźnie. Beitrag zur Kenntnis der Standorte seltener Pflanzen in der Umgebung von Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1937), 1938, t. 12, s. 235–243. pr oo f 1939 Kownas S., Badania nad okresem spoczynkowym cebulek Gladiolus Gandavensis van Houtte. Untersuchungen der Ruheperiode bei Gladiolus Gandavensis van Houtte, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1938), 1939, t. 13, s. 327–343. Michalski A., Skupieński F.-X., Recherches écologiques sur Physarum didermoides Rost., Myxomycète endosporé, Comptes rendus hebdomadaires des séances de l’Académie des sciences (Paris), 1939, no. 208, janvier 1939, s. 225–227. Mowszowicz J., Flora przedwiośnia i pierwiośnia. (Klucz do oznaczania wczesnych wiosennych roślin zielnych), Wilno 1939, ss. 78, 1 nlb., 105 ilustr. Mowszowicz J., Rozpoznawanie drzew i krzewów rosnących w dzikim stanie i hodowanych w Wileńszczyźnie [nadtytuł: Pomoc dla nauczyciela realizującego program publicznej szkoły powszechnej na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie], pod red. dr. W. Arcimowicza, Wilno 1939, ss. 64, Bezpłatny dodatek nr 49–50 do nr 2–3, 1939 r. Dziennika Urzędowego K. O. S. Wileńskiego. Skupieński F., Wpływ różnych frakcji oleju krezolowego na rozwój ważniejszych grzybów rozkładających drewno. (Wyniki wstępne), Biul. Nauk. Labor. Mykol.-Chem. „Fungus” 1939, nr 1, s. 39–57. Steckiewicz J., Spis najpospolitszych roślin zebranych w 1938 roku w okolicach Wilna: na polach, w ogrodach, na miedzach, odłogach, łąkach, pastwiskach, torfowiskach i w płytkich wodach, Wilno 1939, ss. 76, 2 nlb. [oraz zielnik]. Szeliga-Mierzeyewski W., Mowszowicz J., Koniczyna łubinowata Trifolium lupinaster L. var. albiflorum Ser. in DC. na Wileńszczyźnie. Trifolium lupinaster L. var. albiflo- - 244 - BOTANIKA NA USB W WILNIE rum Ser. in DC. im Gebiete von Wilno, Prace Tow. Przyj. Nauk Wil. Wydz. Nauk Mat. i Przyr. (za 1938), 1939, t. 13, s. 320–326. Trzebiński J., Najważniejsze choroby kłębów i łęcin ziemniaczanych, Wilno 1939, ss. 27. oo f 1940 Movšovičius [Mowszowicz] J., Antoine Laurent de Jussieu – pirmos augalų natūralios sistemos kūrėjas, Gamta, 1940, no. 3/4, s. 206–210. Movšovičius [Mowszowicz] J., Kai kuri Vilniaus srities augalų rūšių neiprasta žiedų spalva, Gamta, 1940, no. 1, s. 38–40. Movšovičius [Mowszowicz] J., Kai kurie Lietuvos nuodingi augalai, Gamta, 1940, no. 3/4, s. 175–185. Movšovičius [Mowszowicz] J., Retų ir atneštinių naujos buvimo vietos Vilniaus krašte, Kosmos [Kowno], 1940, nr 21, s. 143–146. Movšovičius [Mowszowicz] J., Vilniaus miesto ir jo apylinkių floros tyrinėjimų apžvalga ypač kreipiant dėmesį į jos buvusių ir dabartinių augalų įžymybes. Entwarf von Forschungen der Pflanzenwelt Wilnas und seiner nächsten Umgegend unter spezieller Besonderheiten, Kosmos [Kowno], 1940, nr 7–12, s. 233–266. Movšovičius [Mowszowicz] J., Vilniaus prekyvietėse parduodamieji grybai, Gamta, 1940, no. 1, s. 38–40. pr 1941 Grybauskas K., Movšovičius [Mowszowicz] J., Lietuvos vaistinių augalų sąrašas, Lietuvos TSR Kauno universiteto Medicinos fakultetas, Kaunas, 1941, ss. 130. Movšovičius [Mowszowicz] J., Kai kurios naujos zoocecidijos Lietuvoje, Vilniaus universiteto Matematikos-gamtos fakulteto darbai, 1941, t. 1, nr 14, s. 145–149. Movšovičius [Mowszowicz] J., Vilniaus miesto apylinkių ir Vilniaus krašto augalų zoocecidijos, Vilniaus universiteto Matematikos-gamtos fakulteto darbai, 1941, t. 1, nr 14, s. 113–142. 1947 Mowszowicz J., Characeae Wilna i jego okolic. Les Charophytes des environs de Wilno, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1947, vol. 18, no. 2, s. 209–216. Sławiński W., X. Stanisław Bonifacy Jundziłł, profesor Historii Naturalnej Wszechnicy Wileńskiej. The Rev. Stanisław Bonifacy Jundziłł, Professor of Natural History in the University of Wilno, Annales UMCS, Sectio E, 1947, vol. 1, Suppl., ss. 208 + + tabl. I–XIII. 1957 Mowszowicz J., Conspectus Florae Vilnensis. Przegląd flory wileńskiej. Część I. Wstęp i flora zarodnikowa okolic Wilna, Łodź 1957, ss. 168. - 245 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler 1958 Mowszowicz J., Conspectus Florae Vilnensis. Przegląd flory wileńskiej. Część II. Flora kwiatowa okolic Wilna, Łodź 1958, ss. 128. pr oo f 1959 Mowszowicz J., Conspectus Florae Vilnensis. Przegląd flory wileńskiej. Część III. Flora Wileńszczyzny, Łodź 1959, ss. 105. ANEKS 4 Biogramy botaników* Maria Bagieńska zob. Maria Oszurkówna Zofia Fiedorowiczówna (może 1895–1983?) Botanik, asystent USB. Od 15 maja 1924 do roku 1928/1929 była młodszym asystentem przy katedrze botaniki II (Zakładzie Systematyki Roślin) USB. Opublikowała Zoocecidia roślin zebrane w powiecie dziśnieńskim i brasławskim Ziemi Wileńskiej. LCVA, Zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 IA b 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934; F. 175 VII B 57 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924; F. 175 VII B 58 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1924/1925; F. 175 VII B 59 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1925/1926. f Składy osobowe USB za lata 1924/1925, 1925/1926, 1926/1927, 1927/1928, 1928/1929. oo Helena Korwin-Kurkowska zob. Helena Peksza pr Stefan Apoloniusz Kownas (1898–1978) Botanik, asystent USB, profesor WSR w Szczecinie. Urodził się 9 lutego 1898 roku w Radomiu, był synem Józefa, urzędnika kolejowego, i Heleny z domu Saskiej. Brak informacji o początkowym etapie edukacji, w latach ok. 1910/1911–1914/1915 uczęszczał do Szkoły Handlowej w Radomiu (pięć klas). W 1915 roku na skutek działań wojennych pierwszej wojny światowej został ewakuowany wraz z rodzicami do Rosji do Woroneża, gdzie mieszkał trzy lata (1915–1918) i uczęszczał do Szkoły Realnej. Po powrocie do Polski uczestniczył jako ochotnik w wojnie polsko-radzieckiej (jako saper po kursie minerskim), w 1919 roku został ciężko ranny. Edukację zakończył w gimnazjum w Wilnie, gdzie w 1922 roku otrzymał świadectwo dojrzałości. Ze względu na trudną sytuację materialną rodziców musiał sam się utrzymywać: od 1 września 1921 do 30 lipca 1923 roku pracował jako wychowawca w internacie Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Wilnie, a od 1 stycznia 1922 do 30 czerwca 1927 roku był nauczycielem w Gimnazjum dla Dorosłych w Wilnie. W latach 1922–1928 studiował na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB (absolutorium w 1933 roku). Od 1 września 1926 do 31 sierpnia 1937 roku był nauczycielem w Państwowej Średniej Szkole Ogrodniczej w Wilnie. Magisterium z filozofii w zakresie botaniki uzyskał 7 maja 1935 roku na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym * Biogramy opracował Piotr Köhler. Współautorem hasła poświęconego Józefowi Trzebińskiemu jest Tomasz Majewski. - 247 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f USB na podstawie pracy Badania nad okresem spoczynkowym cebulek Gladiolus gandavensis van Houtte, promotorem był Piotr Wiśniewski (1881–1971). Druga z przygotowanych wtedy prac naukowych – o wpływie dwusiarczku węgla na skracanie okresu spoczynku u roślin – gotowa do druku uległa zniszczeniu w czasie wojny. W 1936 roku uzyskał dyplom nauczyciela szkół średnich ogólnokształcących, a w 1937 roku – dyplom nauczyciela szkół rolniczych i ogrodniczych. W latach 1937–1938 był nauczycielem w Państwowym Liceum im. Czartoryskich w Wilnie, w latach 1938–1939 – nauczycielem i zastępcą dyrektora w Państwowym Liceum im. Śniadeckich w Wilnie (liceum uniwersyteckie), a w latach 1937–1938 – wykładowcą w Państwowym Pedagogium w Wilnie. W latach 1938–1939 był asystentem wolontariuszem w Zakładzie Botaniki Ogólnej USB. W czasie drugiej wojny światowej od 1 grudnia 1939 do maja 1940 roku pracował w litewskim gimnazjum z językiem polskim w Wilnie (aż do zwolnienia przez władze litewskie). W latach 1940–1945 był początkowo robotnikiem, a następnie kierownikiem technicznym w Wytwórni Chemicznej „Hygiena” w Wilnie, zajmował się tam pod kryptonimem „Kino” fałszowaniem dokumentów dla organizacji konspiracyjnych. Równocześnie w latach 1941–1944 uczył na kompletach tajnego nauczania w Wilnie. Po zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną żona Kownasa została pod koniec 1944 roku aresztowana w szpitalu, w którym pielęgnowała rannych, i wywieziona do obozu w Saratowie. Kownas, szukając pomocy prawnej u adwokata, wpadł w „kocioł” i został również aresztowany 23 grudnia 1944 roku. Był więziony przez NKGB w Wilnie w osławionym więzienia na Łukiszkach, a stamtąd przeniesiony do obozu jenieckiego nr 388 w Stalinogorsku. Pracował niewolniczo w jednej z kopalń węgla w Donbasie. Zwolniony z powodu złego stanu zdrowia, powrócił do Wilna dopiero 26 grudnia 1945 roku. Żona przebywała na zesłaniu dłużej, wróciła w kwietniu 1946 roku. W maju 1946 roku przybył do Torunia w ramach repatriacji. W latach 1946–1952 pracował jako asystent w Katedrze Botaniki Ogólnej UMK, a w latach 1952–1954 jako adiunkt. Równocześnie był w latach 1949–1951 nauczycielem Uniwersytetu Przedmiotowego Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych w Toruniu (lub: Państwowych Kursów Przysposobienia Zawodowego Nauczycieli Szkół Średnich). Doktorat nauk przyrodniczych uzyskał 5 czerwca 1950 roku na podstawie rozprawy Trzeciorzędowe drewna z Dobrzynia nad Wisłą, promotorem był Jan Zabłocki (1894–1978), promocja odbyła się na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UMK. W trakcie pracy w Toruniu głównym obszarem jego badań była paleobotanika. Zbadał wtedy trzeciorzędową florę ze skarpy na prawym brzegu Wisły w okolicach Dobrzynia nad Wisłą, stamtąd opisał 11 nowych gatunków kopalnych roślin (m.in. Carex Lilpopi sp. n., Malva Irenae sp. n., Myrica ceriferiformis sp. n., Polygonum Zablockii sp. n., Sparganium octolineatum sp. n. oraz Amomum europaeum sp. n., Rhizocaulon saportae sp. n., Rhizocaulon zingiberoides sp. n.); badania te rzuciły nowe światło na charakter roślinności trzeciorzędu w Polsce, wskazując równocześnie na jej pokrewieństwo ze współczesną florą wschodniej Azji, wyjaśniły także charakter kilku - 248 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f rodzajów roślin, które dotychczas były słabo poznane lub błędnie interpretowane. Ułożył klucz do oznaczania drzew i krzewów Torunia i okolic (Przewodnik dendrologiczny po Toruniu i okolicach, Łódź 1957, współautor: A. Sienicka). W 1952 roku odkrył koło Rzepin (woj. zielonogórskie) stanowisko Anaphalis margaritacea (L.) Benth. et Hook., które następnie obserwował w latach 1952–1957. W latach 1954–1968 pracował w WSR w Szczecinie (której był jednym z organizatorów) w Katedrze Botaniki na Wydziale Rolnym początkowo jako samodzielny pracownik nauki, a w latach 1954–1960 jako zastępca profesora, 24 czerwca 1955 roku Centralna Komisja Kwalifikacyjna dla Pracowników Nauki przyznała mu tytuł naukowy docenta. Uchwałą Rady Państwa 17 września 1960 roku został powołany na stanowisko profesora nadzwyczajnego w WSR w Szczecinie, a 22 kwietnia 1967 roku uchwałą Rady Państwa otrzymał tytuł naukowy profesora zwyczajnego nauk przyrodniczych. Wypromował sześciu doktorów; był opiekunem dwóch rozpraw habilitacyjnych. Na WSR pełnił wiele funkcji, m.in. 1 kwietnia–31 maja 1955 roku – prodziekan WR (z nominacji), 1 czerwca–31 sierpnia 1955 roku – dziekan (z nominacji), 1 września 1955–30 października 1956 roku – prorektor ds. nauki (z nominacji), 1 listopada 1956–30 września 1962 roku – prorektor ds. nauki (z wyboru), od 1954 roku – kierownik Katedry Botaniki. Aktywnie działał w Szczecińskim Towarzystwie Naukowym: był sekretarzem generalnym (1957–1970) i wiceprezesem (1970–1973). W latach 1955–1970 przewodniczył Szczecińskiemu Oddziałowi PTB (w latach 1970–1978 – zastępca przewodniczącego). Był członkiem m.in. Komitetu Botanicznego PAN, Komisji Historii Botaniki Zakładu Historii Nauki i Techniki PAN, Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Przyrody w Szczecinie, Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Przyrody w Koszalinie, Rady Naukowej Instytutu Pomorza Zachodniego, Prezydium Wojewódzkiego Komitetu Rozwoju Ziem Zachodnich, rad naukowych: Wolińskiego Parku Narodowego (od 1960 roku), Słowińskiego Parku Narodowego (od 1967 roku) i Parku Dendrologicznego w Przelewicach. Był zastępcą przewodniczącego Wojewódzkiego Zarządu Ligi Ochrony Przyrody w Szczecinie, przewodniczącym (lub zastępcą przewodniczącego) Oddziału Szczecińskiego Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Mikołaja Kopernika (1965–1969). Był współorganizatorem Wojewódzkiego Komitetu Ochrony Przyrody w Szczecinie (1954) oraz okręgu Ligi Ochrony Przyrody w Szczecinie, zorganizował Oddział Szczeciński PTB (1955). W początkowym okresie pracy w Szczecinie dokonał inwentaryzacji drzew i krzewów tego miasta (Szczecin – miasto parków i zieleni, Poznań 1958, współautor: C. Piskorski, i Obecny stan zadrzewień miasta Szczecina, współautor: A. Sienicka). Następnie badania te rozszerzył na parki miejskie i podworskie województwa szczecińskiego, a w końcu – gdańskiego; rezultatem tych badań było wykonanie (wspólnie z A. Sienicką) pełnej dokumentacji dendrologicznej parków miejskich, wiejskich i podworskich Pomorza (od Odry po Wisłę), dzięki czemu można było rozpocząć starania o ich ochronę, a w efekcie uratowano je przed zupełną dewastacją. Opisał amerykańskie borówki w lasach po- - 249 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler wiatu szczecińskiego i roślinność dawnego ptasiego rezerwatu na Wyspie Mętnej koło Szczecina (wspólnie z A. Sienicką), a także stosunki fizjograficzne i szatę roślinną Pomorza Szczecińskiego. Jest współautorem podręcznika Botanika dla wyższych szkół rolniczych (pod redakcja K. Steckiego, Warszawa 1966). Był wielokrotnie nagradzany i odznaczany, m.in. Krzyżem Walecznych (1920), Srebrnym (1954) i Złotym (1957) Krzyżem Zasługi, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1968), Odznaką Tysiąclecia Państwa Polskiego (1964), zespołową nagrodą III stopnia Ministra Szkolnictwa Wyższego (1965). Emerytowany 1 października 1968 roku. Był osobą o pogodnym usposobieniu i wyjątkowo łagodnym charakterze, niezwykle życzliwą, wyrozumiałą dla studentów oraz cieszącą się szacunkiem współpracowników. Zmarł 13 grudnia 1978 roku w Szczecinie, został pochowany 16 grudnia na cmentarzu Centralnym w Szczecinie (kw. 3B-10-10). Gimnazjum nr 6 w Szczecinie, Ogród Dendrologiczny w Szczecinie oraz rezerwat leśny w Puszczy Bukowej noszą imię Stefana Kownasa. „Profesor Kownas” – odmiana herbaciana róży wyhodowana przez Stanisława Żyłę (w 1993 roku). Z małżeństwa z Heleną z Dowiejków miał syna Jerzego i córkę Irenę. oo f LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 6(VII Db), nr 301 – teczka osobowa – Stefan Kownas; Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny – teczka osobowa. pr T. Głazek, Pamięci Profesora Dr. Stefana Kownasa (9 II 1898–13 XII 1978), Rocznik Sekcji Dendrologicznej PTB, 1986, t. 34, s. 15–19; T. Głazek, U. Grinn, A. Stachak, Prof. dr Stefan Kownas, zasłużony pedagog, naukowiec i społecznik, Wiadomości Botaniczne, 1973, t. 17 (1), s. 3–7; T. Głazek, U. Grinn, A. Stachak, Profesor dr Stefan Kownas 9 II 1898–13 XII 1978, Wiadomości Botaniczne, 1980, t. 24 (2), s. 119–122; J. Jasnowska, Szczeciński Oddział Polskiego Towarzystwa Botanicznego i botanicy Szczecina w minionym pięćdziesięcioleciu [prezentacja na płytce CD wydana z okazji 54. Zjazdu PTB w Szczecinie], Szczecin 2007; P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. Dictionary of Polish Botanists. 86. Stefan Apoloniusz Kownas, Wiadomości Botaniczne, 2016, vol. 60 (1/2), s. 32–36; Stefan Kownas. Prof. zw. dr nauk przyrodniczych (1898–1978), w: Ludzie nauki Szczecina w 50-leciu. Księga osiągnięć, t. 1, red. J. Rutkowski, Szczecin 1996, s. 109–117; G. Matz, Stefan Kownas 1898–1978. Serdeczny orędownik przyrody, w: Ku Słońcu 125. Księga z miasta umarłych, red. M. Czarniecki, Szczecin 1987, s. 212–217; https://pl.wikipedia.org/wiki/Stefan_Kownas (dostęp: 7.03.2016); Lista polskich więźniów obozu filtracyjnego nr 283 oraz obozu jenieckiego nr 388 w Stalinogorsku, http://www.memo.ru/history/polacy/vved/Index2.htm (dostęp: 7.03.2016). Ryszard Kruszyński (1908–1940) Botanik, mykolog, asystent USB. Urodził się 31 października 1908 roku w Wilnie. Był synem Władysława, kolejarza, i Marii z Kruszewskich. Maturę zdał w gimnazjum w Lidzie w 1927 roku. W 1932 roku ukończył Wołyńską Szkołę Podchorążych Re- - 250 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f zerwy Artylerii we Włodzimierzu i uzyskał stopień podporucznika artylerii konnej lekkiej. W latach 1927–1934 odbył studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB zakończone uzyskaniem magisterium filozofii w zakresie botaniki. Tematem pracy magisterskiej były grzyby pasożytnicze roślin okolic Lidy zebrane w latach 1930–1931; zbiór grzybów pasożytniczych z okolic Lidy (wraz z atlasikiem) przekazał po ukończeniu studiów do zielnika USB. Od roku akademickiego 1935/1936 do wybuchu drugiej wojny światowej był asystentem wolontariuszem w Zakładzie Systematyki (i Geografii) Roślin USB. Równocześnie pracował w Stacji Ochrony Roślin Wileńskiej Izby Rolniczej, początkowo jako bezpłatny praktykant, później jako inspektor ochrony roślin. Opublikował Spis grzybów pasożytniczych zebranych w latach 1930– –1931 w okolicach Lidy. Podał tu 237 gatunków grzybów. W 1937 roku opublikował Uzupełniający spis grzybów pasożytniczych zabranych w latach 1934–1936 w okolicach Lidy (woj. nowogródzkie) zawierający listę 41 gatunków. W 1938 roku wydał Krytyczny przegląd chorób roślin zaobserwowanych w północno-wschodniej Polsce w latach 1928–1937 ze szczególnym uwzględnieniem ich znaczenia gospodarczego. Oprócz powyższych artykułów opublikował także 10 opracowań dotyczących grzybów pasożytniczych roślin uprawnych (np. Grzybek na ogórkach czy Metody i ogólne sposoby walki z chorobami roślin). Był jednym z najzdolniejszych uczniów prof. Józefa Trzebińskiego. Z chwilą wybuchu drugiej wojny światowej został powołany do wojska i skierowany do Lwowa. Dostał się do niewoli radzieckiej i był przetrzymywany w obozie jenieckim w Starobielsku. W 1940 roku wraz z innymi jeńcami został przewieziony do Charkowa i rozstrzelany. Leży na Cmentarzu Ofiar Totalitarmu w Charkowie w Piatichatkach. Był żonaty od 1936 roku z Sylwią Sawicką. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 IA, b. 314, F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936, F. 175 VII B 200 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1938/1939, F. 175 VII B 232 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdania Zakładów 1936/1937, 1937/1938. T. Majewski, Ryszard Kruszyński (1908–1940), Acta Mycologica, 1982 [wyd. 1986], vol. 18 (2), s. 171–174; https://nekropole.info/pl/Ryszard-Kruszynski (dostęp: 27.11.2016). Alina Makarewiczówna (1890–1928) Paleobotanik, asystent USB. Urodziła się 15 czerwca 1890 roku w Suwałkach. Była córką Henryka i Ludwiki z Grabowskich. W 1905 roku opuściła rosyjską szkołę rządową, w której dotychczas się uczyła, i przeniosła się do Gimnazjum Żeńskiego w Suwałkach, które ukończyła w 1909 roku, po czym zamieszkała w Ostrowcu Kieleckim (dzisiaj Ostrowiec Świętokrzyski). W założonej tam przez siostrę prywatnej 4-klasowej szkole żeńskiej (1909) uczyła geografii, historii, języka francuskiego i niemieckiego. Ukończyła kursy pedagogiczne dla kobiet Leonii Rudzkiej w Warszawie, uzy- - 251 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler skując prawo nauczania w szkołach prywatnych. Ponieważ na podstawie uzyskanych świadectw nie mogła zostać przyjęta jako student zwyczajny na uniwersytet, studiowała na WWP w Warszawie, którą ukończyła. Współorganizowała (1915) i aktywnie działała w Ostrowieckim Towarzystwie Nauczycielskim. W 1913 roku była jednym z organizatorów Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Ostrowcu: weszła w skład jego pierwszego zarządu i jednocześnie była bibliotekarzem. Położyła zasługi w reaktywowaniu Towarzystwa po pierwszej wojnie światowej, a także w zorganizowaniu pierwszej wyprawy naukowej do nowo odkrytej koło Krzemionek kopalni krzemienia z epoki neolitu i brązu (1922). Od 1 września 1921 do 31 grudnia 1926 roku pracowała w Zakładzie Geologii i Paleontologii USB początkowo jako młodszy asystent przy katedrze paleontologii, a od 1 maja 1925 roku – starszy asystent. W czasie pracy na USB opracowała florę jurajską (mezozoik) ze stanowiska koło Ostrowca w Górach Świętokrzyskich (Flora dolno-liasowa okolic). Wyróżniła w niej 43 gatunki roślin kopalnych. Praca ta miała być jej rozprawą doktorską. Zmarła 7 lipca 1928 roku w Ostrowcu. Została pochowana na cmentarzu parafialnym w Ostrowcu przy ul. Denkowskiej. oo f LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 VII B 54 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1920/1921, F. 175 VII B 55 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1921/1922, F. 175 VII B 56 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1922/1923, F. 175 VII B 57 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924, F. 175 VII B 58 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1924/1925, F. 175 VII B 59 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1925/1926, F. 175 IA b 389 – Wydz. Mat.-Przyr. sprawy ogólne 1921/1922–1922/1923, F. 175 IA b 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934. pr P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. Dictionary of Polish Botanists. 94. Alina Makarewiczówna, Wiadomości Botaniczne, 2017, vol. 61, https://doi.org/10.5586/ wb.2017.005; http://www.jezewski.ostrowiec.pttk.pl/alina-padarewska--makarewicz. html (dostęp: 24.11.2016). Irena Malinowska zob. Irena Michalska Irena Michalska (Malinowska-) (1910–2000) Botaniczka, asystent w USB, profesor w Instytucie Fizjologii i Żywienia Zwierząt PAN. Urodziła się 22 grudnia 1910 roku w Kownie. Była córką Władysława. W 1930 roku rozpoczęła studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB. W latach 1932– –1933 przebywała w Belgii, studiując języki obce. Jeszcze w czasie studiów rozpoczęła pracę na USB: 1 listopada 1935 roku została mianowana młodszym asystentem w Zakładzie Systematyki (i Geografii) Roślin. Stopień magistra filozofii w zakresie botaniki na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB uzyskała 22 czerwca 1937 roku. Od 1 września 1938 roku do drugiej wojny światowej była starszym asystentem w Za- - 252 - BOTANIKA NA USB W WILNIE oo f kładzie Systematyki i Geografii Roślin. Dodatkowo od 1 maja do 31 sierpnia 1938 roku pełniła obowiązki młodszego asystenta przy Katedrze Chemii Rolnej i Mikrobiologii. W czasie pracy na USB opublikowała notatkę zawierającą wyniki badań ekologicznych nad trzema gatunkami śluzowców. W latach 1939–1943 pracowała w Instytucie Naukowym Miejskiego Muzeum w Wilnie oraz w Laboratorium Badania Wody, zorganizowała wtedy laboratorium bakteriologiczne przy Wydziale Wodociągów Miejskich w Wilnie. Po repatriacji wraz z mężem do Bydgoszczy rozpoczęła karierę naukową, pracując kolejno: od 1946 roku w PINGW (zorganizowała Dział Mikrobiologii Żywności na Wydziale Technologii Rolnej i Żywnościowej), od 1949 roku współpracowała z Centralnym Zarządem Przemysłu Mięsnego, od stycznia 1952 roku pracowała w Zakładzie Badania Surowców Zwierzęcych i Roślinnych Centralnego Instytutu Rolniczego, od sierpnia 1952 roku – w Bydgoskim Oddziale Instytutu Zootechniki (kierowała Pracownią Mikrobiologiczną), od 1955 roku – w Instytucie Fizjologii i Żywienia Zwierząt (kierowała Pracownią Mikrobiologii i Histologii Mięsa do 1980 roku). W 1959 roku uzyskała tytuł doktora nauk przyrodniczych na Uniwersytecie Wrocławskim na podstawie dysertacji pt. Flora grzybowa i bakteryjna jako czynnik niszczący wełnę owczą. Stopień doktora habilitowanego nauk technicznych z zakresu mikrobiologii produktów spożywczych uzyskała w 1965 roku, a tytuł profesora nadzwyczajnego nauk przyrodniczych – w 1975 roku. Na emeryturę przeszła w 1980 roku. Była aktywnym członkiem Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. Odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi. pr LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 A 14, nr 299 (teczka osobowa), F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930– –1935/1936, F. 175 VII B 161 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1936/1937– –1937/1938, F. 175 VII B 197 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdanie za 1937/1939, F. 175 VII B 198 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdanie za rok akademicki 1938/1939, F. 175 VII B 232 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdania Zakładów 1936/1937, 1937/1938. Prof. dr Irena Michalska (1910–2000), w: Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt im. Jana Kielanowskiego Polskiej Akademii Nauk. 50 lat działalności 1955–2005, Jabłonna 2005, s. 103–104. Andrzej Michalski (1904–1973) Asystent, inspektor Ogrodu Botanicznego USB, pracownik naukowy PINGW i IOR. Urodził się 25 sierpnia 1904 roku w Charkowie. Był synem Andrzeja, dyrektora ogrodu botanicznego w Charkowie. Szkołę średnią rozpoczął w Charkowie, a po przyjeździe w 1921 roku z rodzicami do Polski ukończył w 1926 roku gimnazjum humanistyczne w Łomży. Studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB ukończył w 1935 roku, uzyskując stopień magistra. Odbył praktykę w zakresie fitopatologii na Wydziale Ochrony Roślin PINGW w Puławach. Jeszcze w czasie studiów został za- - 253 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f trudniony w Zakładzie Systematyki (i Geografii) Roślin USB jako zastępca asystenta od 1 października 1930 roku, a po uzyskaniu magisterium – jako starszy asystent od 1 września 1936 roku (może już od 1935 roku). W latach 1935–1936 odbył praktykę pedagogiczną w Gimnazjum Króla Zygmunta Augusta w Wilnie. Od 1936 roku był także inspektorem (głównym ogrodnikiem) Ogrodu Botanicznego USB. Został zwolniony 15 grudnia 1939 roku przez władze litewskie. Jego twórczość naukowa z tego okresu obejmuje kilka prac fizjograficznych poświęconych porostom, śluzowcom i grzybom pasożytniczym okolic Wilna. W czasie drugiej wojny światowej przebywał w Wilnie, pracując w Instytucie Higieny, w laboratorium Wodociągów Miejskich oraz jako bakteriolog w Miejskiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej. Repatriowany w 1945 roku wraz z rodziną do Bydgoszczy. Tu od 15 maja 1945 roku pracował w PINGW jako asystent, następnie adiunkt, pełniąc funkcję kierownika Działu Mykologii, razem z Ludwikiem Garbowskim organizował od podstaw zniszczone pracownie Wydziału Chorób Roślin. W 1946 roku zorganizował Miejski Ogród Botaniczny w Bydgoszczy (przejęty w 1951 roku przez IHAR) i kierował nim do przejścia na emeryturę w 1971 roku. W latach 1951–1961 był kierownikiem Oddziału Bydgoskiego IOR i jego pracowni fitopatologii. Aktywnie uczestniczył w reaktywacji bydgoskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Mikołaja Kopernika (1945). W 1952 roku zorganizował Oddział Bydgoski PTB i w latach 1952–1970 był jego przewodniczącym. W latach 1958–1962 był członkiem i wiceprzewodniczącym Komisji Kultury Miejskiej Rady Narodowej w Bydgoszczy. Odznaczony dwukrotnie medalem „Za szczególne zasługi dla rozwoju województwa bydgoskiego” (1966, 1971) i Odznaką 1000-lecia Państwa Polskiego (1966). W powojennych publikacjach naukowych zajmował się m.in. grzybami pasożytniczymi łąk nadnoteckich, okolic Żegiestowa i Bydgoszczy, Wybrzeża Gdańskiego, pasożytami traw i piwonii czy zoocecidiami okolic Bydgoszczy. Zmarł 30 listopada 1973 roku w Bydgoszczy. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 A 14, nr 300 (teczka osobowa). I. Sokołowska-Rutkowska, K. M. Piszcz, Andrzej Michalski, Wiadomości Botaniczne, 1975, t. 19 (1), s. 73–76; T. M. [T. Majewski], Michalski Andrzej (1904–1973), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 365. Weronika Milewska (Sawicka-Milewska) (1900–1968) Przyrodniczka, nauczycielka szkół średnich. Urodziła się 8 lutego 1900 roku w Lidzie. Ukończyła gimnazjum w Połtawie. Studia odbyła na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB. Równocześnie uczyła w wileńskich szkołach średnich. W 1929 roku opublikowała pracę Narośla (cecidia) zebrane w okolicach Trok. Praca zawiera wykaz 120 zoocecidiów i 3 fitocecidiów zebranych w Trokach, 67 było nowych dla okolic Wilna i 27 dla Polski. W latach 1940–1941 była inspektorem IX polskiej szkoły śred- - 254 - BOTANIKA NA USB W WILNIE niej w Wilnie. Podczas okupacji niemieckiej działała w tajnym nauczaniu, prowadząc u siebie w domu tajne komplety, oraz w AK (pseudonim „Alfa”). Udzieliła schronienia Jakubowi Mowszowiczowi (1901–1983), późniejszemu wybitnemu polskiemu botanikowi i profesorowi UŁ, dzięki czemu przetrwał ostatnie 10 miesięcy okupacji niemieckiej Wilna. Po repatriacji pracowała w Polskiej Agencji Prasowej w Słupsku. Od marca 1948 roku była tamże dyrektorem Państwowego Liceum Ogólnokształcącego im. Bolesława Krzywoustego, w Państwowej Szkole Felczerskiej i w Państwowym Liceum Felczerskim. Zmarła 2 lutego 1968 roku w Warszawie i tam została pochowana. Mowsz. [J. Mowszowicz], Milewska Weronika (1900–1968), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 371–372. Anna Moksiewiczówna zob. Anna Przewłocka oo f Irena Morawska-Boguszewska (?–?) Botanik, mykolog, asystent USB. Studiowała prawdopodobnie na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB, absolutorium uzyskała w 1931 roku. Równocześnie była asystentem w Zakładzie Systematyki Roślin: od 1 kwietnia do 31 grudnia 1926 roku i w latach 1930/1931–1932/1933 – młodszym (być może bez przerwy), a w latach 1933–1935 (do 1 listopada) – starszym. W dniu 14 stycznia 1933 roku obroniła pracę doktorską z zakresu fitopatologii, której tematem był jeden z gatunków występującej na lnie rdzy (Melampsora lini). pr LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 IA b 314, F. 175 1(I A) B 955 – Protokoły posiedzeń Senatu 1930–1931, F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr., 1929/1930–1935/1936, F. 175 VII B 59 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1925/1926, F. 175 6(VII)B 105 – Teczka doktorska, F. 175 6(VII)B 311 – Doktoraty. Jakub Mowszowicz (1901–1983) Botanik, asystent USB, docent Państwowego Uniwersytetu Wileńskiego, profesor UŁ. Urodził się 5 grudnia 1901 roku w Wilnie. Był synem Izaaka, fryzjera, i Frumy z Wilkiszskich. W 1919 roku ukończył rosyjskie gimnazjum Obshchestva Rasprostranieniya Sredniego Obrazovaniya w Wilnie. W 1923 roku ukończył, zdając maturę, Państwowe Gimnazjum im. Adama Mickiewicza w Wilnie. W latach 1923–1931 studiował na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB; absolutorium uzyskał już w 1927 roku, jednakże dopiero 16 czerwca 1931 roku uzyskał stopień magistra filozofii w zakresie botaniki na podstawie rozprawy Trawy i turzycowate Wileńszczyzny, otrzymał za tę pracę nagrodę MWRiOP. Od trzeciego roku studiów pracował w Zakładzie Botaniki Ogólnej u prof. Piotra Wiśniewskiego (przez 15 lat do drugiej wojny światowej). Podczas studiów utrzymywał siebie i rodziców z pracy w szkolnictwie. - 255 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f W 1927 roku został powołany do wojska. W latach 1927–1931 był nauczycielem szkół powszechnych w Wilnie (prowadził wtedy świetlice szkolne, pracownie przyrodnicze i kółka samokształceniowe dla dorosłych), a w latach 1931–1934 – nauczycielem w gimnazjum Chaima Epsztejna i L. Szpajzera w Wilnie. W marcu 1934 roku otrzymał dyplom nauczyciela szkół średnich wydany przez Państwową Komisję Egzaminacyjną dla Kandydatów na nauczycieli szkół średnich w Wilnie. Uzyskał stopień doktora nauk ścisłych (3 lipca 1936 roku) na podstawie rozprawy Flora i zespoły roślinne Gór Ponarskich, promocja odbyła się na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB. Po doktoracie został mianowany asystentem wolontariuszem (bez wynagrodzenia) w Zakładzie Botaniki Ogólnej USB. Jako asystent wolontariusz pracował do 15 grudnia 1939 roku (do zwolnienia przez władze litewskie), pełnił funkcję kustosza w Muzeum Botanicznym Zakładu Botaniki Ogólnej (porządkował, oznaczał i sprawdzał zbiory roślin m.in. Willibalda Bessera, Wojciecha Jastrzębowskiego, wzbogacał też zbiory roślin Ogrodu Botanicznego; przeprowadzał z ramienia Komitetu Ochrony Przyrody w Wilnie badania torfowisk województwa wileńskiego, współpracował przy zakładaniu Parku Przyrodniczego na Antokolu w Wilnie i in.). Łącznie w czasie pracy na USB opublikował 13 prac głównie florystycznych. Po zorganizowaniu litewskiego uniwersytetu w Wilnie został 1 listopada 1940 roku mianowany asystentem w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin. W latach 1940–1941 opublikował (po litewsku) dziewięć prac. Ich tematami były flora Wileńszczyzny, gatunki grzybów sprzedawanych na targu w Wilnie i zoocecidia oraz obszerne opracowanie roślin lekarskich Litwy (współautor: K. Grybauskas). Wśród tych pracy dwie dotyczyły historii botaniki: zarysu historii badań florystycznych Wilna i jego okolicy oraz 150-lecia systemu naturalnego roślin i jego twórcy – Antoine’a Laurenta de Jussieu. Na litewskim uniwersytecie pracował do 1 lipca 1941 roku (do zajęcia Wilna przez Niemców). Od 6 września 1941 roku był uwięziony w getcie wileńskim, oprócz obowiązkowej pracy fizycznej uczył tam w nielegalnej szkole powszechnej i gimnazjum; w przededniu likwidacji getta zdołał zbiec 21 września 1943 roku i aż do wyzwolenia Wilna przez Armię Czerwoną ukrywał się przez 10 miesięcy dzięki pomocy przyjaciół. Po otwarciu (litewskiego) Państwowego Uniwersytetu Wileńskiego został mianowany 1 sierpnia 1944 roku docentem w katedrze geobotaniki (17 marca 1945 roku jego tytuł naukowy kandydata nauk biologicznych został zatwierdzony przez Najwyższą Komisję Dyplomową Wszechzwiązkowego Komitetu Szkół Wyższych przy Radzie Komisarzy Ludowych ZSRR). Uniwersytecka Rada Wydziałów Matematycznego, Chemicznego i Przyrodniczego 1 października 1944 roku wyznaczyła go kierownikiem katedry geobotaniki, a później także dyrektorem Ogrodu Botanicznego. Na tych stanowiskach pracował aż do wyjazdu z Wilna do Polski (do 1 lipca 1945 roku). Po repatriacji osiadł w Łodzi. Początkowo został zatrudniony w Katedrze Botaniki Lekarskiej na Wydziale Farmaceutycznym UŁ jako adiunkt, następnie od 1 listopada (lub października) 1945 roku – jako zastępca profesora. Był współorganizatorem w 1946 roku ogrodu botaniczne- - 256 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f go w Łodzi – początkowo w postaci Ogrodu Roślin Leczniczych. Objął kierownictwo (1 maja 1946 roku) Zakładu Systematyki i Geografii Roślin na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UŁ i przystąpił do jego organizacji. Habilitował się 25 czerwca 1947 roku na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UŁ na podstawie rozprawy Consepctus florae Vilnensis (opublikowana w latach 1957–1959, ale prace nad nią rozpoczął jeszcze w getcie wileńskim), 27 września 1947 roku – zatwierdzenie habilitacji przez Ministerstwo Oświaty. Dekretem prezydenta RP 31 maja 1948 roku został mianowany profesorem nadzwyczajnym systematyki i geografii roślin na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UŁ, a w 1958 roku – profesorem zwyczajnym. W 1952 roku współorganizował Wydział Biologii i Nauk o Ziemi UŁ, w 1953 roku został jego prodziekanem, a w latach 1958–1962 – dziekanem. Wykształcił ponad 250 magistrów, 14 doktorów, czterech docentów i dwóch profesorów. Z jego inicjatywy powstało kilkanaście rezerwatów przyrody w środkowej Polsce. Założył i przez całe życie rozwijał Zielnik UŁ. Był autorem licznych prac z takich dziedzin botaniki, jak: florystyka, taksonomia, fitosocjologia, ewolucjonizm, dendrologia, zielarstwo, ochrona szaty roślinnej, botanika stosowana, teratologia i historia botaniki. Opublikował łącznie ponad 800 artykułów, monografii, książek, notatek, recenzji, artykułów popularnonaukowych i in. Był współorganizatorem Oddziału Łódzkiego PTB, a w latach 1961–1972 – jego przewodniczącym. W 1958 roku został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Był ponadto wielokrotnie wyróżniany odznaczeniami resortowymi, otrzymał też tytuł Zasłużonego Nauczyciela PRL, a w 1978 roku – godność Honorowego Członka PTB. W 1988 roku łódzki ogród botaniczny nazwano jego imieniem. Zmarł 18 grudnia 1983 roku w Łodzi i został pochowany w Alei Zasłużonych na cmentarzu komunalnym w Łodzi. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 VII B 48 – Nagrody za prace studenckie 1928/1929–1935/1936, F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936, F. 175 VII B 161 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1936/1937–1937/1938, F. 175 VII B 197 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdanie za 1937/1939, F. 175 VII B 198 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdanie za rok akademicki 1938/1939, F. 175 VII B 200 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1938/1939, F. 175 VII B 232 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdania Zakładów 1936/1937, 1937/1938, F. 175 VII B 312 – Wydz. Mat.-Przyr., sprawy profesorskie (różne), teczki osobowe: F. 175 A 14, nr 270, F. 175 6(VII Db), nr 128, F. 175 VII B, nr 284; Archiwum Uniwersytetu Łódzkiego: teczka osobowa. [anonim], Mowszowicz Jakub, Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, 1949, t. 3, nr 1 (5), s. 16–18; [anonim], Jakub Mowszowicz, Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, 1965, t. za 1957–1962, s. 169–170; [anonim], Prof. dr habil. Jakub Mowszowicz – w 70. rocznicę urodzin, Biologia w Szkole, 1971, t. 24, nr 5, s. 55–56; [anonim], 50-lecie pracy - 257 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f naukowej Profesora Jakuba Mowszowicza, Wiadomości Zielarskie, 1981, t. 23, nr 7/8, s. 23; K. Czyżewska, W 45-lecie działalności naukowej prof. dr. habil. Jakuba Mowszowicza, Acta Univ. Lodz., Zesz. Nauk. Uniw. Łódzk., Nauki Mat.-Przyr., Folia Bot., 1978, seria 2, t. 20, s. 3–8; L. Fagasiewicz, Jakub Mowszowicz 1901–1983, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 1984, t. 40, nr 4, s. 63–65; J. Hereźniak, Jakub Mowszowicz (1901– –1983), Rocznik Sek. Dendrol. PTB, 1985, t. 36, s. 167–172; J. Hereźniak, K. Czyżewska, Profesor Jakub Mowszowicz, Łódź 2000, ss. 28 (seria: Sylwetki Łódzkich Uczonych, z. 58); J. Klimavičiute, 100th birth anniversary of Professor Jakub Mowszowicz, Botanica Lithuanica, 2002, vol. 8 (1), s. 91–96; P. Köhler, Portrety Botaników Polskich. Portraits of Polish Botanists. Jakub Mowszowicz (1901–1983), Wiadomości Botaniczne, 2017, vol. 61, https://doi.org/10.5586/wb.2017.007; P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 96. Jakub Mowszowicz, Wiadomości Botaniczne, 2018, vol. 62, https://doi. org/10.5586/wb.2018.014; J. K. Kurowski, Wspomnienie o Profesorze Jakubie Mowszowiczu, Sylwan, 1984, t. 127 (10), s. 75–78; J. K. Kurowski, Dwudziestolecie śmierci profesora Jakuba Mowszowicza, twórcy łódzkiej szkoły geobotanicznej. 20th anniversary of death of Professor Jakub Mowszowicz – a founder of Łódź geobotanical school, Wiadomości Botaniczne, 2004, vol. 48 (1/2), s. 35–37; M. Ławrynowicz, Profesor Jakub Mowszowicz (1901–1983) – in memoriam, Wiadomości Botaniczne, 1985, t. 29 (3), s. 179–184; H. Rutowicz, Profesor dr Jakub Mowszowicz, Wiadomości Botaniczne, 1971, t. 15 (4), s. 251–256; J. T. Siciński, Prof. dr hab. Jakub Mowszowicz. Zasłużony Nauczyciel PRL 1901–1983, Biologia w Szkole, 1984, t. 37 (2), s. 118–120; I. Sokołowska-Rutkowska, Profesor Jakub Mowszowicz 1901–1983, w: Z dziejów Almae Matris Vilnensis. Księga pamiątkowa ku czci 400-lecia założenia i 75-lecia wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, red. L. Piechnik, K. Puchowski, Kraków 1996, s. 140–143; R. Sowa, Działalność dydaktyczna Profesora dr. habl. Jakuba Mowszowicza, Zesz. Nauk. UŁ, Nauki Mat.-Przyr., 1972, seria 2, nr 51, s. 1–5; R. Sowa, Prof. dr hab. Jakub Mowszowicz (5 XII 1901–18 XII 1983), Acta Univ. Lodz., Folia Bot., 1984, nr 3, s. 347–351; P. Stypiński, Profesor J. Mowszowicz, żarliwy dydaktyk i naukowiec, Biologia w Szkole, 1976, t. 29, nr 4, s. 53–54; P. Stypiński, Działalność popularyzacyjno-naukowa prof. Jakuba Mowszowicza (w 75-lecie urodzin), Wszechświat, 1977, nr 2, s. 45; W. Wróbel-Stermińska, Jakub Mowszowicz: Przegląd botanicznych badań teratologicznych w Polsce w ciągu ostatnich stu lat. Materiały i doniesienia, Kwartalnik Historii i Techniki, 1972, R. 17, nr 1, s. 79–87, Wiadomości Botaniczne, 1973, t. 17 (2), s. 129. Wacław Ludomir Moycho (1884–1965) Botanik, fizjologii roślin, profesor USB, profesor UŁ. Urodził się 3 lipca 1884 roku (według kalendarza gregoriańskiego) w Warszawie. Był synem Bolesława (zm. 1917), urzędnika, i Albiny z domu Haentschel396 (zm. 1928). W latach 1896/1897–1902/1903 uczęszczał do rządowej 7-klasowej Szkoły Realnej w Warszawie. W latach 1903– –1904 studiował na uniwersytecie w szwajcarskim Fryburgu, w 1904–1905 – na Wy396 W źródłach nazwisko to jest zapisywane też jako Henczel, Hanczel. - 258 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f dziale Matematyczno-Przyrodniczym UW (studia przerwał z powodu strajku), a od 1906 roku – na Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Paryskiego (Sorbona)397. Na Sorbonie najpierw uzyskał niższy stopień certificat des hautes études physiques et chimiques, w latach 1911–1912 – kolejno licencié homogène, licencié ès sciences (m.in. botanika, geologia, chemia analityczna, fizjologia ogólna), a w końcu doktorat państwowy: 23 czerwca 1915 roku – dyplom doktora nauk przyrodniczych (docteur ès sciences naturelles) z zakresu fizjologii ogólnej na podstawie zoologicznej rozprawy Action des rayons ultra-violets sur les tissues d’organismes supérieurs (publikowana w 1914 roku, współautor: V. Henri). Od połowy 1914 do końca 1915 roku (przez 16 miesięcy) był asystentem przy katedrze fizjologii eksperymentalnej (fizjologii ogólnej) u prof. Alberta Dastre’a (1844–1917) na Sorbonie. Następnie w 1916 roku (przez 10 miesięcy) pracował jako chemik miejski w Laboratorium Kontroli Produktów Spożywczych w Amiens (Francja). W 1917 roku odbył praktykę analityczną w laboratoriach chemiczno-rolniczych w Paryżu, następnie – do połowy 1918 roku – był chemikiem w laboratorium technicznym w Paryżu. Od połowy 1918 do połowy 1919 roku był stypendystą Akademii Francuskiej przy katedrze botaniki na Sorbonie u profesorów: Gastona E. M. Bonniera (1853–1922) i Marina Molliarda (1866–1944), prowadził tam badania nad saponinami. Po powrocie do Polski pracował od 1 marca 1920 do 30 czerwca 1924 roku w Państwowym Zakładzie Badania Środków Żywnościowych i Przedmiotów Użytku w Warszawie początkowo jako asystent, następnie inspektor (wicedyrektor). Od 5 lipca do 17 grudnia 1920 roku ochotniczo służył w wojsku polskim w czasie wojny polsko-radzieckiej jako szef kolumn oświatowych, w efekcie nabawił się kilkumiesięcznej choroby. Od 1 stycznia 1921 roku (może już od lutego 1920 roku) do 30 września 1937 roku był także asystentem, zastępcą adiunkta, a w końcu został adiunktem na Wydziale Leśnym (Zakład Botaniki Ogólnej) SGGW w Warszawie (od połowy 1924 roku było to jego główne źródło utrzymania), gdzie prowadził zajęcia z fizjologii roślin, botaniki ogólnej i systematyki roślin. W latach 1929/1930–1937/1938 prowadził zlecone wykłady i ćwiczenia z systematyki roślin lekarskich na Wydziale Farmaceutycznym UW oraz od ok. 1927/1928 prawdopodobnie do 1937 roku – w Instytucie Pedagogicznym w Warszawie. Uzyskał habilitację 15 maja 1934 roku w zakresie botaniki ze szczególnym uwzględnieniem fizjologii roślin i mikrobiologii na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UW (zatwierdzona przez MWRiOP dopiero 19 września 1936 roku). W roku akademickim 1937/1938 był docentem botaniki na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UW. Już od 1932398 do 1937 roku prowadził na USB w Wilnie zlecone wykłady fizjologii roślin i mikrobiologii (bakteriologii), a w latach 1937–1939 pracował na USB. Został mia397 398 W jednym z życiorysów podał odmienną chronologię studiów: najpierw w Warszawie, a potem we Fryburgu. Być może dopiero od 1935 r. - 259 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f nowany 14 września 1937 roku przez prezydenta RP profesorem nadzwyczajnym chemii rolnej i mikrobiologii na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB, a 30 lipca 1938 roku – profesorem nadzwyczajnym chemii rolnej i mikrobiologii na WR tegoż Uniwersytetu. W roku akademickim 1937/1938 był profesorem na SR USB, od następnego roku – profesorem na WR USB aż do zamknięcia USB przez władze litewskie. Od 1942 (może od 1943) do połowy 1944 roku (do wybuchu powstania warszawskiego) brał udział w tajnym nauczaniu w Warszawie. Następnie ewakuował się lub został przymusowo wysiedlony z Warszawy i zamieszkał w Włodzimierzowie koło Piotrkowa Trybunalskiego. Po wojnie przeniósł się do Łodzi. Od kwietnia 1945 roku był profesorem nadzwyczajnym fizjologii roślin i mikrobiologii na UŁ, w latach 1945– –1960 kierował Zakładem Fizjologii Roślin i Mikrobiologii (od 1954/1955 – Fizjologii Roślin) UŁ i go zorganizował. Prezydent Krajowej Rady Narodowej mianował go 15 stycznia 1946 roku profesorem zwyczajnym fizjologii roślin na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UŁ. Prowadził tam wykłady i ćwiczenia z fizjologii roślin, z mikrobiologii ogólnej, seminarium z mikrobiologii oraz pracownię półdzienną z mikrobiologii. Równocześnie pracował w latach 1945–1950 w Wyższej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi, a w latach 1950–1956 – w Państwowej Wyższej Szkole Pedagogicznej w Łodzi i prowadził wykłady i ćwiczenia z fizjologii roślin. Od 1 września 1953 do 1 września 1955 roku był prodziekanem Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi UŁ. Wydał wraz ze współpracownikami podręcznik do ćwiczeń z fizjologii roślin (Łódź 1950, wyd. 2 – 1953). Przeprowadził kompleksowe badania drzew i krzewów rosnących w Łodzi dla stwierdzenia zawartości w nich fitoncydów antybiotycznych działających na drobnoustroje w zanieczyszczonym powietrzu miasta. Pod jego kierunkiem prowadzono w Łodzi zupełnie zaniedbane w tamtych latach w Polsce badania nad wirusem mozaiki tytoniowej, m.in. nad występowaniem tej choroby na pomidorach; wspólnie ze Stanisławem Knyplem opublikował monografię wirusa mozaiki tytoniowej (1960) oraz ogłaszał prace z tego zakresu w czasopismach rolniczych i botanicznych. Jego prace poświęcone fizjologii roślin wyższych oraz substancji wzrostowych i wirusów roślinnych były uważane za bardzo cenne. Wypromował czterech doktorów, ok. 100 magistrów; do jego uczniów należeli m.in. prof. Jadwiga Jakubowska (1905–2001), prof. Wacława Maciejewska-Potapczyk (1915–2004), prof. Jan Stanisław Knypl. Emerytowany 30 września 1960 roku. Po przejściu na emeryturę prowadził jeszcze do 28 lutego 1961 roku zlecone wykłady i ćwiczenia z fizjologii roślin na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi UŁ. Był członkiem licznych towarzystw naukowych w kraju i za granicą, m.in. Polskiego Towarzystwa Fizjologicznego (członek założyciel w 1937 roku), Société de Chimie biologique (przed 1939 rokiem), Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (członek korespondent w 1945 roku, członek zwyczajny w 1948 roku), Łódzkiego Towarzystwa Naukowego (1953), Komitetu Botanicznego PAN (1960) oraz członkiem PTB od początku jego istnienia (1922) i długoletnim przewodniczącym Oddziału Łódzkiego PTB. Był odznaczony 17 grudnia - 260 - BOTANIKA NA USB W WILNIE 1938 roku Brązowym Medalem za Długoletnią Służbę, w 1958 roku – Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, ponadto: Medalem X-lecia Polski Ludowej, Honorową Odznaką m. Łodzi. W opinii współpracowników był człowiekiem dobrym i pogodnym, wyrozumiałym dla młodzieży, troskliwym i życzliwym. Pogrzeb odbył się 21 września 1965 roku na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Archiwum Centralne SGGW, akta nr 2762, sygn. 1159/350; Archiwum UŁ: teczka osobowa nr 1876; LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 VII B 161 – Wydz. Mat.-Przyr. Protokoły Rady Wydziału 1936/1937–1937/1938, F. 175 VII B 197 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdanie za 1937/1939, teczki osobowe: F. 175 1 (I Bb) 754 i F. 175 7 (VIII B) 31. pr oo f [anonim], Moycho Wacław, Roczniki Uniwersytetu Warszawskiego, 1962, t. 3, s. 100; [anonim], Wacław Moycho, Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, 1965, t. za 1957–1962, s. 170–171; [anonim], Wacław Moycho nie żyje, Biologia w Szkole, 1965, t. 18 (5), s. 43; Z. Gąsiorowska, Prof. dr Wacław Moycho, Postępy Nauk Rolniczych, 1965, nr 5, s. 147–148; W. Maciejewska-Potapczykowa, Wacław Moycho, Łódzkie Towarzystwo Naukowe. Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń, 1972, t. za 1963–1970, s. 284–285; L. Hayto, Moycho Wacław (1884–1965), w: PSB, t. 22, s. 166–167; J. Kita, S. Pytlas, Wacław Moycho (3 VII 1884–16 IX 1965), w: J. Kita, S. Pytlas, W służbie nauki. Profesorowie Uniwersytetu Łódzkiego w latach 1945–2004. Pro memoria, Łódź 2005, s. 290–291; P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. 97. Wacław Ludomir Moycho, Wiadomości Botaniczne, 2018, vol. 62, https:// doi.org/10.5586/wb.2018.005; Mowsz. [J. Mowszowicz], Moycho Wacław (1884– –1965), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 382; J. Mowszowicz, Prof. Dr Wacław Moycho (3 VII 1884–16 IX 1965), Kosmos, 1966, seria A, t. 15 (1), s. 9–10; J. Mowszowicz, Wkład botaników wileńskich w organizację łódzkich wyższych uczelni, Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, 1968, seria B, z. 14, s. 227–255, cyt. s. 236–239; Księga pamiątkowa ku uczczeniu potrójnej rocznicy zaczątków, założenia i utrwalenia Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie (1906–1911– –1916–1936), red. F. Staff, Warszawa 1937, s. 512 [niektóre informacje błędne]; BUP, s. 194–196; UP XIX–XX stulecia, t. 3, s. 197–198; Uniwersytet Warszawski. Skład Uniwersytetu i spis wykładów [za poszczególne lata]; Uniwersytet Łódzki w drugim dziesięcioleciu 1955–1964. Materiały bibliograficzne, red. H. Więckowska, Łódź 1966, s. 414–415. Jan Kazimierz Muszyński (1884–1957) Botanik farmaceutyczny, farmakognosta, profesor USB, profesor UŁ. Urodził się 3 lipca 1884 roku w Wólce Nosowskiej (pow. konstantynowski, gub. siedlecka). Był synem Jana, administratora majątku, i Anny z Wojtasiewiczów. Szkoły średnie (I Gimnazjum, następnie III Gimnazjum) ukończył w Warszawie. W 1904 roku (lub w 1903 roku) uzyskał stopień pomocnika aptekarskiego. Od 1904 roku należał do PPS (do końca 1906 roku), do jej Warszawskiej Organizacji Spiskowo-Bojowej, był jednym - 261 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f z głównych organizatorów Inteligenckiego Koła Farmaceutycznego PPS, niejednokrotnie przechowywał w swym mieszkaniu broń, materiały wybuchowe oraz wydawnictwa rewolucyjne, udzielał schronienia spiskowcom; aresztowany 20 sierpnia 1905 roku, został osadzony w X pawilonie Cytadeli Warszawskiej (gdzie siedział w jednej celi z Walerym Sławkiem (1879–1939), późniejszym premierem rządu RP). Wypuszczony przez pomyłkę (sic!) 1 listopada 1905 roku, dzięki czemu uniknął poważniejszych konsekwencji swego udziału w konspiracji. Zdekonspirowany ukrywał się do końca 1906 roku, następnie wyjechał do Dorpatu, gdzie w latach 1907–1909 studiował farmację na tamtejszym uniwersytecie i otrzymał dyplom prowizora z odznaczeniem. W latach 1909–1915 (w zasadzie do wybuchu wojny) był głównym inspektorem Ogrodu Botanicznego (lub: Ogrodu Roślin Lekarskich) w Dorpacie. Po wybuchu pierwszej wojny światowej został 5 sierpnia 1914 roku powołany do wojska rosyjskiego, początkowo służył jako farmaceuta w aptece Szpitala Pułku Konnego Lejb-Gwardii w Petersburgu, od października 1915 roku odkomenderowany na Kaukaz do Suchumi w celu założenia plantacji roślin lekarskich i fabryki chemiczno-farmaceutycznej dla potrzeb wojska (uruchomiona z początkiem 1917 roku). W latach 1915– –1920 zarządzał państwową plantacją roślin lekarskich, a później zastępczo Państwową Aklimatyzacyjną Stacją Rolniczą w Suchumi na Kaukazie. Na uniwersytecie w Dorpacie uzyskał 19 marca 1917 roku (inne daty błędne) dyplom magistra (równorzędny ze stopniem doktora w monarchii austro-węgierskiej) na podstawie rozprawy Abrus precatorius i chekviritipodobnyja siemiena s anatomicheskoj charakteristikoj sem. Leguminosae (Juriew 1915). Od czerwca do września 1920 roku wracał przez Konstantynopol do Polski. Przywiózł bogate zbiory botaniczne, które przekazał Ogrodowi Botanicznemu UW. W latach 1920–1921 pracował w Warszawie, początkowo w firmie zielarskiej „Planta”, następnie od 1 kwietnia do 30 października 1921 roku – w Ministerstwie Zdrowia Publicznego (wydział farmaceutyczny). Od 1 lipca 1921 roku pracował w USB, początkowo jako zastępca profesora. Został mianowany 9 lipca 1923 roku przez prezydenta RP profesorem nadzwyczajnym farmakognozji i hodowli roślin lekarskich na Wydziale Lekarskim USB. W 1923 roku założył Ogród Roślin Leczniczych USB. Od roku akademickiego 1923/1924 był dyrektorem Studium Farmaceutycznego USB. Został mianowany 14 września 1937 roku przez prezydenta RP profesorem zwyczajnym farmakognozji i hodowli roślin lekarskich na Wydziale Lekarskim USB. Na USB pracował do 15 grudnia 1939 roku. W okresie wileńskim opublikował kilkadziesiąt artykułów naukowych i popularnonaukowych. Z ważniejszych podręczników należy wymienić Atlas farmakognostyczny dla studentów farmacji i aptekarzy (Warszawa 1923, wyd. 2 – 1933), Podręcznik do mikroskopowego rozpoznania surowców lekarskich (Warszawa 1926, wyd. 2 – 1934), Materiały do Farmakopei Polskiej (Wilno 1928), Framakognozja (Wilno 1933) – skrypt na podstawie jego wykładów. W kierowanym przez siebie Ogrodzie Roślin Leczniczych USB prowadził badania nad krajowymi surowcami leczniczymi; rezultatem tych badań było wyhodowanie - 262 - BOTANIKA NA USB W WILNIE oo f odmiany soi wileńskiej. Prowadził też wraz z zespołem badania nad aklimatyzacją niektórych roślin, np. rącznika (Ricinus communis L.) czy gorzknika kanadyjskiego (Hydrastis canadensis L.) (Dalsze wyniki uprawy i aklimatyzacji roślin leczniczych w ogrodzie roślin leczniczych U.S.B. w Wilnie w roku 1935, Warszawa 1936). W okresie wileńskim zainteresował się etnofarmacją, ziołolecznictwem ludowym i etnobotaniką. Początki okupacji spędził w Wilnie. Pracował w laboratorium aptecznym, następnie w laboratorium Fabryki Chemiczno-Farmaceutycznej „Eska”. Wyjechał 29 września 1942 roku do Warszawy, gdzie brał czynny udział w tajnym nauczaniu UW i Uniwersytetu Ziem Zachodnich. Po powstaniu warszawskim znalazł się w Radomiu. Stamtąd został zaproszony do Łodzi do współudziału w organizowaniu UŁ. Od 1945 roku przebywał w Łodzi, gdzie zorganizował Wydział Farmaceutyczny UŁ i został jego pierwszym dziekanem (w latach 1945–1951). Objął kierownictwo katedry farmakognozji i uprawy roślin leczniczych, założył także ogród roślin leczniczych. Badania prowadzone w okresie łódzkim koncentrowały się na krajowych surowcach roślinnych. Pośmiertnie wydano podręcznik Farmakognozja (Warszawa 1957). Został odznaczony m.in. Krzyżem Niepodległości (1937), Krzyżem Oficerskim i Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Był członkiem Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, PTB (od chwili jego powstania 1923 w roku), TPN w Wilnie, Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego, współpracownikiem KF PAU (od 1924 roku), Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Mikołaja Kopernika, Łódziego Towarzystwa Naukowego. Zmarł 28 kwietnia 1957 roku w Łodzi, został pochowany na cmentarzu św. Rocha na Radogoszczu. Opublikował ok. 250 prac naukowych. Był żonaty z Ireną Seweryną z Baumgartenów, mieli córkę Wandę. pr LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 1 (I Bb) 755 (teczka osobowa). [anonim], Muszyński Jan Kazimierz Mr, Łódzkie Tow. Nauk. Sprawozdania z Czynn. i Posiedz. za pierwsze półrocze 1948, 1949, t. 3 (1), s. 14–16; [anonim], Zgon prof. zw. dr. farm. Jana Muszyńskiego, Biul. Inst. Rośl. Lecz., 1957, t. 3 (2), s. 187–188; H. Bukowiecki, Prof. dr. Janowi Kazimierzowi Muszyńskiemu w hołdzie, Farm. Pol., 1957, t. 13 (7), s. 179–183; E. S., Prof. dr Jan Muszyński nie żyje, Farm. Pol., 1957, t. 13 (5), s. 113–117; D. Grodzicka, Prof. dr Jan Kazimierz Muszyński (1884–1957) – wybitny polski farmakognosta, botanik i zielarz, Wszechświat, 1983, nr 1, s. 12– –14; J. Mowszowicz, Jan Muszyński, Życie Szkoły Wyższej, 1957, nr 7/8, s. 117–118; J. Mowszowicz, Jan Muszyński, Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, 1965, t. za 1957–1962, s. 409–411; Mowsz. [J. Mowszowicz], Muszyński Jan Kazimierz (1884–1957), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 383–384; M. J. Proner, Prof. USB Jan Muszyński znakomity farmakognosta polski, Sad i Owoce, 1939, t. 2 (6), s. 223–224; R. Rembieliński, Pamięci Jana Muszyńskiego (1884–1957), Acta Pol. Pharm., 1957, vol. 14 (4), s. 241–250; R. Rembie- - 263 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler liński, Jan Muszyński 1884–1957, Warszawa 1960, ss. 28; W. Roeske, Materiały farmaceutyczne do historii botaniki i nauk pokrewnych w Polsce, Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, 1967, seria B, t. 13, s. 31–65; W. Rogowski, Prof. USB Jan Muszyński pionier uprawy roślin żywicielskich w Polsce, Sad i Owoce, 1939, t. 2 (6), s. 225–226; Z. Wójcik, Polacy absolwenci i nauczyciele uczelni Dorpatu (Jurjewa) zasłużeni dla rozwoju nauk przyrodniczych i ścisłych, Prace Muzeum Ziemi, 2005, nr 48, s. 29–43; R. Zielińska, O działalności naukowej prof. dra J. Muszyńskiego, Farm. Pol., 1958, t. 14 (20), s. 335–337. pr oo f Anna Niekrasz (1896–1973) Botanik, asystent USB, UMK w Toruniu, Akademii Medycznej w Łodzi i UŁ. Urodziła się 26 maja 1896 roku (według kalendarza gregoriańskiego; inne daty błędne) w Wilnie, była córką Karola i Jadwigi ze Swirskich. Brak informacji o początkowym etapie edukacji; do jesieni 1915 roku uczyła się w prywatnym 8-klasowym gimnazjum żeńskim Anny Jastrzębskiej z prawami gimnazjów rządowych w Rydze, które przed zbliżającym się frontem zostało ewakuowane wraz z uczennicami do Piotrogrodu (obecnie Petersburg, Rosja); ukończyła je w 1916 roku (inne informacje błędne). MWRiOP w drodze wyjątku uznało w 1919 roku naukę w szkole Jastrzębskiej za odpowiadającą ukończeniu szkoły średniej i złożeniu egzaminu dojrzałości w gimnazjum typu neohumanistycznego. W Piotrogrodzie uczęszczała na Wyższe Stebutowskie Żeńskie Kursy Rolnicze (1922 – absolutorium). Po przyjeździe do Wilna studiowała w latach 1923/1924–1929/1930 na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB. Magisterium z filozofii w zakresie botaniki uzyskała 25 listopada 1930 roku na podstawie pracy Anatomia galasówki Contarinia craccae pod kierunkiem prof. Piotra Wiśniewskiego (1881–1971). W tej pracy zbadała po raz pierwszy pod względem morfologicznym i anatomicznym zoocecidium Contarinia loti Deg. (C. craccae Kieff) na Vicia cracca L. W latach 1929–1939 pracowała w Zakładzie Botaniki Ogólnej USB początkowo jako młodszy asystent, a od 1 stycznia 1931 roku – jako starszy asystent. Została zwolniona przez władze litewskie 15 grudnia 1939 roku. W 1933 roku uzyskała dyplom nauczycielski przed Państwową Komisją Egzaminacyjną dla Kandydatów na nauczycieli szkół średnich w Wilnie. Równolegle z pracą na USB była w latach 1935–1939 nauczycielką w Gimnazjum (następnie Liceum) ss. Nazaretanek w Wilnie. W 1940 roku uczyła w Wileńskim Uniwersytecie Ludowym. W latach 1941–1944 brała udział w tajnym nauczaniu na konspiracyjnych kompletach w Wilnie. Przyczyniła się do uratowania w czasie drugiej wojny światowej Jakuba Mowszowicza (1901–1983), późniejszego wybitnego polskiego botanika i profesora UŁ: początkowo ukrywała go w swoim mieszkaniu, następnie wystarała się o schronienie u Weroniki Milewskiej, dzięki czemu przetrwał ostatnie 10 miesięcy okupacji hitlerowskiej Wilna. W latach 1944–1946 była nauczycielką w V Gimnazjum Żeńskim ogólnokształcącym w Wilnie. Repatriowała się w 1946 roku do Torunia. Tam w 1946 roku uczyła w Szkole Ogrodniczej. - 264 - BOTANIKA NA USB W WILNIE oo f W latach 1946–1952 pracowała z Zakładzie Biologii Ogólnej wraz z Hydrobiologią UMK jako młodszy asystent, a od 1949 roku – starszy. W latach 1951–1953 uczyła w Państwowym Liceum Korespondencyjnym w Toruniu. W latach 1953–1955 pracowała na Akademii Medycznej w Łodzi początkowo jako asystent, następnie adiunkt. W latach 1955–1961 była zatrudniona w Katedrze Systematyki i Geografii Roślin na UŁ, 21 września 1955 roku Komisja Kwalifikacyjna dla Pomocniczych Pracowników Nauki na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi UŁ przyznała jej tytuł naukowy adiunkta (bez uzyskania doktoratu). Opisała po raz pierwszy mikoryzę u Medicago falcata. Zaobserwowała zmiany w budowie anatomicznej korzeni Medicago falcata wywołane przez nicienie. Na emeryturę przeszła 30 września 1961 roku, po czym jeszcze do 1967 roku prowadziła wykłady zlecone w Katedrze Pedagogiki dla studentów pierwszego roku kierunku pedagogicznego na UŁ. Między 1955 a 1960 rokiem pracowała nad rozprawą doktorską Wpływ zanurzenia na morfologię i anatomię organów wegetatywnych niektórych roślin wodnych, obronę planowano na 1962 roku. Była bardzo dobrym pracownikiem dydaktycznym, sumiennie traktowała swoje obowiązki. Chętnie pomagała młodszym kolegom, dzieliła się z nimi swym doświadczeniem, wiadomościami, udzielała praktycznych wskazówek. Względem studentów była dobra, lecz wymagająca. Zmarła 14 kwietnia 1973 roku w Łodzi. pr LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 A 14, nr 344, teczka osobowa – Anna Niekraszówna, F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936, F. 175 VII B 157 – Magisteria (zarządzenia), F. 175 VII B 158 – Doktoraty (zarządzenia), F. 175 VII B 200 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1938/1939, F. 175 VII B 224 – Botanika ogólna 1929, F. 175 VII B 312 – Wydz. Mat.-Przyr., sprawy profesorskie (różne); Archiwum UŁ: teczka osobowa. P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. Dictionary of Polish Botanists. 87. Anna Niekrasz, Wiadomości Botaniczne, 2016, vol. 60 (1/2), s. 37–39; J. Mowszowicz, Anna Niekrasz (8 VII 1896–14 IV 1973). Wspomnienie pośmiertne, Acta Univ. Lodz., Zesz. Nauk. Uniw. Łódzk., Nauki Mat.-Przyr., Folia Bot., 1976, seria 2, t. 8, s. 147–149; Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945–1984. Materiały do biografii, red. S. Kalembka, Toruń 1987, s. 498. Maria Oszurkówna (Bagieńska) (?–?) Botanik, asystent USB. Pracowała jako młodszy asystent w Zakładzie Botaniki Ogólnej USB od 1 listopada 1925 roku przez rok akademicki 1926/1927 (być może do końca roku akademickiego 1928/1929). W roku akademickim 1929/1930 złożyła egzamin nauczycielski i następnie uczyła w szkołach średnich. W 1929 roku opublikowała pracę Wpływ czynników zewnętrznych na skrócenie okresu spoczynkowego cebulek Oxalis Deppei Lodd. Wykazała w niej, że okres spoczynkowy cebulek tego gatunku można skrócić przez zranienie, eteryzację, suszenie czy ciepłą kąpiel. Cebulki prze- - 265 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler chowywane w niskiej temperaturze przez miesiąc i następnie przeniesione do ciepłego pomieszczenia wykazywały wydłużenie okresu spoczynkowego. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 IA b 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934, F. 175 VII B 48 – Nagrody za prace studenckie 1928/1929–1935/1936, F. 175 VII B 59 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1925/1926. pr oo f Helena Peksza (1900–1971) Botanik, asystent USB, adiunkt UŁ. Urodziła się 13 marca 1900 roku w Podolcach (pow. święciański). Była córką Józefa Korwin-Kurkowskiego i Heleny z Ostromęckich. W 1919 roku ukończyła ogólnokształcącą szkołę średnią w Wilnie. W latach 1919–1924 studiowała na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB. W latach 1924–1928 była młodszym asystentem w Zakładzie Botaniki Ogólnej USB. Wykonała wtedy pod kierunkiem prof. Piotra Wiśniewskiego pracę magisterską pt. Tworzenie się torfowiska w Zakrecie. Od 1 września 1932 do 30 listopada 1939 roku pracowała jako nauczycielka w Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Elizy Orzeszkowej w Wilnie, a potem w tej samej szkole przemianowanej przez władze litewskie na Gimnazjum nr 4 od 1 grudnia 1939 do 24 czerwca 1941 roku (do inwazji niemieckiej). Od 1 września 1941 roku do połowy 1944 roku uczyła na tajnych kompletach w Wilnie. W końcu 1945 roku repatriowała się do Łodzi. Od 1 lutego 1946 do 1 września 1948 roku pracowała w XXI Gimnazjum w Łodzi, a od 1 września 1948 do 31 sierpnia 1951 roku – w VI Gimnazjum i Liceum Koedukacyjnym w Łodzi. W latach 1946–1949 uczyła biologii na dokształcających Kursach Oficerskich przy Garnizonie Łódzkim. Od 1 marca 1950 roku pracowała w Zakładzie Systematyki i Geografii Roślin UŁ najpierw jako asystent, od 7 grudnia 1951 roku – starszy asystent, a od 20 lutego 1957 roku – adiunkt. Na emeryturę przeszła 30 września 1961 roku. W latach 1962–1967 prowadziła zajęcia zlecone dla studentów drugiego roku geografii i pierwszego roku pedagogiki na Wydziale Filozoficzno-Historycznym UŁ. Dodatkowo w 1953 roku prowadziła zajęcia zlecone na Akademii Medycznej w Łodzi. Prowadziła także w różnych latach zajęcia w Państwowym Ośrodku Dokształcania Nauczycieli w Łodzi. W okresie powojennym opublikowała dwie prace: o włóknach pokrzywy zwyczajnej i o odmianach wrzosów (Calluna vulgaris). Zmarła 4 stycznia 1971 roku w Łodzi. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 IA b 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934, F. 175 VII B 58 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1924/1925. J. Mowszowicz, Helena Peksza (13 III 1900–4 I 1971). Wspomnienie pośmiertne, Acta Univ. Lodz., Zesz. Nauk. Uniw. Łódzk., Nauki Mat.-Przyr., Folia Bot., 1976, seria 2, nr 8, s. 149–150, Skład osobowy USB za lata 1927/1928, 1928/1929. - 266 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f Konstanty Hektor Prószyński (Proszyński) (1859–1936) Botanik, inspektor Ogrodu Botanicznego USB. Urodził się 27 grudnia 1859 roku w majątku Ustroń (gub. mińska, Cesarstwo Rosyjskie). Był synem Konstantego Juliana Prószyńskiego h. Lubicz (1821–1888) i Marii z Uniechowskich h. Ostoja. Przez babkę, Julię z Radziwiłłów, był skoligacony z tym rodem książęcym. Ukończył siedem klas w IV gimnazjum w Warszawie, świadectwo dojrzałości uzyskał jako ekstern w gimnazjum w Kaliszu w 1878 roku. Przez trzy lub cztery semestry studiował nauki przyrodnicze na Cesarskim UW. Na skutek choroby ojca musiał przerwać studia (1880) i powrócić w rodzinne strony, by przejąć zarząd rozległych dóbr rodzinnych (ok. 3 tys. Mórg, czyli ok. 1726 ha) w Mińskiem, gdzie spędził kilkadziesiąt następnych lat. Czas ten wykorzystał na badania przyrody i samokształcenie. Prowadził wtedy także rozległą działalność patriotyczną i społeczną, finansował szkoły istniejące i zakładał nowe. Nie szczędził też pieniędzy, ofiarowując nawet znaczne kwoty na cele patriotyczne i społeczne, m.in. przekazał 10 tys. rubli Towarzystwu „Sokół” na zakup domu w Mińsku. Działał w polskich tajnych organizacjach oraz w Mińskim Towarzystwie Rolniczym. Od 24 marca 1911 roku (wybór zatwierdzony 3 kwietnia) do śmierci był współpracownikiem KF AU (od 1919 PAU). Od 1913 roku był członkiem Rady Miejskiej Mińska. W 1917 roku zgłosił się do pracy w polskim szkolnictwie w Mińsku i uczył w szkołach średnich przez rok szkolny 1917/1918. Po zajęciu Mińszczyzny przez Armię Czerwoną (bolszewików) został inspektorem szkół, początkowo powiatu nowogrodzkiego, a od lutego 1919 roku – powiatu wileńskiego. Pełniąc funkcję inspektora szkół w powiecie nowogrodzkim, założył ok. 50 szkół i jedno gimnazjum, w którym uczył łaciny i historii. Na stanowisko inspektora (głównego ogrodnika) tworzącego się Ogrodu Botanicznego w Wilnie został mianowany być może już w marcu 1919 roku, oficjalną nominację otrzymał natomiast 1 marca 1920 roku (początkowo na zastępcę inspektora). W wileńskim Ogrodzie Botanicznym, mimo znacznych trudności i częstych niedoborów budżetu, zorganizował, a następnie rozwijał szereg interesujących kolekcji roślin: w 1920 roku – pierwsze kwatery gruntowych roślin zielnych oraz drzew i krzewów, w 1922 roku – działy roślin kwiatowych i systematyki oraz sztuczną wydmę z odpowiednią roślinnością, w 1925 roku – kolekcję roślin uprawnych, w 1926 roku – dział ekologii roślin, większy basen z roślinnością wodną, rozpoczął budowę dużej szklarni (pierwszą jej część oddano do użytku w 1929 roku), w 1927 roku – uzupełnił kolekcje drzew i krzewów, sztuczne torfowisko wysokie, alpinarium, w następnych latach – skompletował zestaw gatunków flory wileńskiej i nowogrodzkiej, powiększył kolekcję roślin egzotycznych. Bardzo skrupulatnie kontrolował oznaczenia nasion oferowanych do wymiany, dzięki czemu z nasion tych chętnie korzystały inne ogrody botaniczne. Do Zakładu Systematyki Roślin USB w Wilnie wykonał kilkaset barwnych tablic dydaktycznych (co najmniej 559 sztuk), przygotował także atlas malowanych z natury roślin kwiatowych Polesia i Wileńszczyzny (co najmniej 200 tablic). Mimo braku formalnych stopni naukowych był - 267 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f zamiłowanym badaczem i świetnym znawcą flory kwiatowej i grzybów wyższych północno-wschodniej Polski. Opisał nowe gatunki roślin: Orlaya vilnensis i Salix polessiae, opublikował spis 370 gatunków grzybów (wśród nich kilka po raz pierwszy, m.in. Clitocybe infracta, Cortinarius carniceps, Cortinarius zebrinus, Pholiota elephantopus, Tricholoma viscidum) zaliczanych dawniej do rzędu Hymenomycetes i występujących w okolicach Trok. KF PAU finansowała mu w latach 1925–1926 i 1929–1930 badania grzybów okolic Trok, a w 1926 roku – grzybów Puszczy Białowieskiej. Badania te posłużyły do przygotowania obszernego opracowania zawierającego szczegółowe opisy w języku łacińskim znalezionych przez niego bardzo licznych gatunków grzybów, w tym wielu wyróżnionych jako nowe, oraz atlas tych grzybów składający się z kilku tysięcy barwnych tablic. Przez wiele lat dążył do wydania tego dzieła. Jednak znaczne koszty druku kolorowych tablic spowodowały, że pozostało w rękopisie. W latach 1923–1935 był współautorem spisów nasion oferowanych do wymiany wydawanych przez Ogród Botaniczny USB. Pod koniec życia znacznie pogorszył się stan jego zdrowia. Od 19 czerwca 1936 roku przebywał na płatnym urlopie zdrowotnym (aż do przejścia na emeryturę). Emerytowany 31 lipca 1936 roku. Zmarł 25 sierpnia 1936 roku (data według zaświadczenia rektoratu USB, natomiast według publikowanych wspomnień pośmiertnych – 26) w Wilnie. Został pochowany na cmentarzu św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie. Przez długie lata zwalczał prawosławie i białoruski ruch narodowy. Z natury był życzliwy i uczynny, chętnie dzielił się swoją wiedzą i doświadczeniem. Z małżeństwa z Marią z Dynowskich h. Doliwa (1871–1928, inne lata błędne) miał dzieci: Jarosława (1888–1968), malarza, ucznia Leona Wyczółkowskiego, Wojciecha Kossaka i Jacka Malczewskiego, Barbarę (1890–1943), Janinę (1890–1959), Jerzego (1890), Konstantego (1894–1941), zmarłego w obozie koncentracyjnym Mauthausen, Kazimierza (1901–1944), architekta wnętrz, projektanta mebli, publicystę, monarchistę, który zginął podczas powstania warszawskiego. Z małżeństwa z Malwiną z Kozłowskich miał synów: Leonarda, Mirosława, Lecha. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 A 14, nr 436 – Akta osobowe – Konstanty Prószyński, F. 175 I Ab 56 – Wydz. Mat.-Przyr. 1930/1931, F. 175 I Ab 314 – Sprawozdania roczne 1933/1934, F. 175 I Bb 41 – Akta osobowe – Konstanty Prószyński, F. 175 VII B 53 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1919/1920, F. 175 VII B 55 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1921/1922, F. 175 VII B 59 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1925/1926. [anonim], Śp. Konstanty Prószyński, Wszechświat, 1936, t. 6 (1734), s. 190; P. Köhler, Botanika w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności. Botany at the Academic Society of Cracow, Academy of Sciences and Letters and the Polish Academy of Sciences and Letters (1815–1952), Studia i materiały do dziejów Polskiej Akademii Umiejętności, 2002, t. 2, ss. 373; - 268 - BOTANIKA NA USB W WILNIE P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. Dictionary of Polish Botanists. 88. Konstanty Hektor Prószyński (Proszyński), Wiadomości Botaniczne, 2016, vol. 60 (1/2), s. 40–42; J. Movšovičius [J. Mowszowicz], Vilniaus miesto ir jo apylinkiu floros tyrinejimu apzvalga ypac kreipiant demesi i jos buvusiu ir dabartiniu augalu izymybes. Entwarf von Forschungen der Pflanzenwelt Wilnas und seiner nachsten Umgegend unter spezieller Besonderheiten, Kosmos (Kowno), 1940, t. 21 (7–12), s. 233–266; J. Mowszowicz, Prószyński (Proszyński) Konstanty (1859–1936), w: PSB, t. 28, s. 568– –569; Mowsz. [J. Mowszowicz], Proszyński Konstanty (1859–1936), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 434–435; J. Rukšėnienė, D. Jonynaitė, Vilniaus universiteto herbariumo senoji kolekcija. Augalų atlasas, Vilnius, Lietuvos nacionalinė UNESCO komisija, 2006, ss. 119 [ilustracje – akwarele K. Prószyńskiego, rec.: Kwart. Hist. Nauki Techn., 2007, t. 52 (1), s. 253–254]; P. Wiśniewski, † Konstanty Proszyński. Wspomnienie pośmiertne. – Nachruf, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1938, vol. 15, no. 4, s. XXXVII–XXIX; A. Zemanek, P. Köhler, Historia Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1919–1939), Studia Historiae Scientiarum, 2016, vol. 15, s. 301–345. pr oo f Anna Przewłocka (Moksiewiczówna) (1897–?) Asystent USB. Urodziła się 29 marca 1897 roku w Wilnie. Ukończyła w 1915 roku Instytut Maryjski (osiem klas). W czasie pierwszej wojny światowej była w Moskwie, gdzie pracowała (w biurze Rady Zjazdów, Gerlacha i Szkole Żeńskiej Komitetowej) i uczęszczała do Instytutu Handlowego (wydział ekonomiczny, dwa semestry). Po powrocie do Wilna pracowała jako urzędniczka biurowa, bibliotekarka (w Szkole Polek), nauczycielka (w Ochronie Franciszkańskiej) i w Archiwum Państwowym. W 1919 roku rozpoczęła studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB (została przyjęta od razu na trzeci semestr). Od 1 stycznia 1921 do 30 września 1923 roku była młodszym asystentem w Zakładzie Botaniki Rolniczej (późniejszym Zakładzie Systematyki Roślin), następnie od 1 października 1923 do 31 grudnia 1925 roku – starszym asystentem. Brak szczegółowych danych. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 I A b 56 – Wydz. Mat.-Przyr. 1930/1931, F. 175 VII B 54 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1920/1921, F. 175 VII B 57 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924, F. 175 VII B 58 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1924/1925. Irena Renigerówna (?–?) Asystent (początkowo młodszy) w Zakładzie Botaniki Ogólnej USB od 1 października 1925 roku do końca roku akademickiego 1928/1929. Brak szczegółowych danych. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 IA b 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934, F. 175 VII B 59 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1925/1926. - 269 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f Nadzieja Rojecka (1898–1986) Asystent USB, pracownik naukowy UMK w Toruniu, adiunkt PINGW w Puławach i IOR. Urodziła się 27 maja 1986 roku (s.s.), czyli 8 czerwca (n.s.) w Wilnie. Była córką Elieziera (Eleazarza, tak w dowodzie osobistym) i Cefiry (Zefiryny) ze Szpakowskich. W 1919 roku ukończyła Żeńskie Gimnazjum Suwalskie ewakuowane do Połtawy. Rozpoczęła studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB w roku akademickim 1922/1923 jako słuchaczka nadzwyczajna. Po złożeniu egzaminu uzupełniającego z języka polskiego (1928) zaliczono jej cztery lata studiów odbytych na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB w charakterze studentki nadzwyczajnej do studiów zwyczajnych. Immatrykulowała się 12 grudnia 1929 roku jako słuchaczka zwyczajna. Dyplom magisterski uzyskała 12 czerwca 1934 roku. W 1934 roku uzyskała też dyplom nauczycielski przed Państwową Komisją Egzaminacyjną dla Kandydatów na nauczycieli szkół średnich w Wilnie. Od 1 października 1931 roku była asystentem w Zakładzie Systematyki (i Geografii) Roślin, początkowo młodszym, a od 1 września 1935 roku – starszym. W miesiącach letnich od lipca do września w latach 1931–1935 pracowała jako sezonowy asystent w Stacji Ochrony Roślin przy Izbie Rolniczej w Wilnie. Opracowała florę starego cmentarza karaimskiego w Trokach koło Wilna. Prawdopodobnie zwolniona przez władze litewskie 15 grudnia 1939 roku. W latach 1945–1949 brała udział w organizacji UMK w Toruniu i była starszym asystentem w Katedrze Systematyki i Geografii Roślin na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UMK. W miesiącach letnich w latach 1946–1947 pracowała jako konsultant w Stacji Ochrony Roślin w Toruniu. Od 1 grudnia 1949 roku była adiunktem w PINGW w Puławach, a w latach 1955–1958 samodzielnym pracownikiem i zastępcą kierownika puławskiego oddziału IOR. Prace naukowe z tego okresu poświęciła chorobom pochodzenia grzybowego roślin uprawnych i leczniczych, rakom drzew owocowych i bakteriozie. Utrata słuchu i wzroku były przyczyną jej wcześniejszego przejścia na emeryturę. Zmarła 18 listopada 1986 roku w Puławach. Została pochowana na cmentarzu karaimskim w Warszawie. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 IA b 314, F. 175 1 (I Bb) 895 (teczka osobowa), F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936, F. 175 VII B 197 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdanie za 1937/1939, F. 175 VII B 198 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdanie za rok akademicki 1938/1939, F. 175 VII B 200 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1938/1939, F. 175 VII B 232 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdania Zakładów 1936/1937, 1937/1938. Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945–1984. Materiały do biografii, red. S. Kalembka, Toruń 1987, s. 581; I. Sokołowska-Rutkowska, Mgr Nadzieja Rojecka, Wiadomości Botaniczne, 1988, t. 32 (1), s. 3–4. - 270 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Czesława Rudnicka (?–?) Młodszy asystent w Zakładzie Botanik Ogólnej USB od 1 grudnia 1922 roku do końca roku akademickiego 1922/1923. Brak dalszych danych. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 VII B 56 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1922/1923. Henryk Rylski (?–?) Według Składu osobowego USB za lata 1924/1925, 1925/1926, 1926/1927 był w tym okresie zastępcą asystenta młodszego w Zakładzie Systematyki Roślin USB. W 1931/ /1932 badał rozwój siwej pleśni (Penicillium glaneum) w pożywkach zawierających siarczki miedzi. Magisterium uzyskał w roku akademickim 1934/1935. Brak szczegółowych danych. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936. f Skład osobowy USB za lata 1924/1925, 1925/1926, 1926/1927. oo Weronika Sawicka zob. Weronika Milewska pr Antonina Saturnina Lucyna Sienicka (1898–1979) Botanik, pracownik naukowy USB, UMK w Toruniu, docent WSR w Szczecinie. Urodziła się 4 czerwca 1898 roku (według kalendarza gregoriańskiego) w majątku Zagwizdy (obecnie część wsi Nowe Miasto-Folwark położonej między Nowym Dworem Mazowieckim a Ciechanowem), gubernia warszawska. Była córką Józefa Izydora Siennickiego (sic!), właściciela majątku Zagwizdy, założyciela w 1905 roku straży ogniowej w Nowym Mieście, i Marii z Komorowskich. Brak informacji o wcześniejszym etapie jej edukacji. W latach 1913/1914–1919/1920 uczęszczała początkowo na pensję Józefy Gagatnickiej w Warszawie, po czym naukę kontynuowała w powstałym z tej pensji Gimnazjum Humanistycznym Żeńskim pod wezwaniem św. Teresy od Dzieciątka Jezus; tu w 1920 roku uzyskała maturę. W 1921 roku prowadziła bibliotekę Sekcji Informacyjnej Czerwonego Krzyża w Warszawie. W latach 1921/1922–1926/1927 studiowała na Wydziale Filozoficznym UW, przez pierwsze dwa lata były to nauki matematyczno-fizyczne, następnie (od 1922 roku) botanika. W latach 1923/1924– –1924/1925 pracowała społecznie w Zakładzie Systematyki Roślin UW przy porządkowaniu zielników, w 1926/1927 (lub w 1928 roku) prowadziła społecznie bibliotekę Zakładu Botaniki Ogólnej UW. Uzyskała doktorat filozofii w zakresie botaniki (20 marca 1931 roku) na podstawie rozprawy O budowie kwiatów i procesach tworzenia się pyłku u Hemerocallis fulva L. fl. ploeno, promotorem był prof. Zygmunt Wóycicki (1871–1941), a promocja odbyła się na Wydziale Filozoficzym UW. W latach - 271 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f 1929–1939 pracowała w Zakładzie Botaniki Ogólnej USB, początkowo jako asystent, a od 1 listopada 1938 roku – adiunkt. Badała wtedy powstawanie i anatomię galasów wytworzonych przez zawilec Anemone silvestris. W latach 1930–1939 była sekretarzem Oddziału Wileńskiego PTB. Została zwolniona z USB 15 grudnia 1939 roku przez władze litewskie. W 1940 roku była pracownikiem fizycznym w ogrodach miejskich i prywatnych ogrodach warzywnych w Wilnie. W latach 1941–1942 była zatrudniona przez litewskie Ministerstwo Zdrowia jako siostra epidemiczka (zwolniona przez władze niemieckie). W latach 1942–1944 uczyła biologii i geografii na kompletach tajnego nauczania (w Ośrodku Tajnego Szkolnictwa Średniego w Wilnie). Od zajęcia Wilna przez Armię Czerwoną w lipcu 1944 do maja 1945 roku (do wyjazdu do Polski) pracowała jako rachmistrz w piekarni miejskiej w Wilnie. Po przyjeździe do Torunia pracowała od maja 1945 do czerwca 1947 roku jako nauczycielka w Państwowym Żeńskim Gimnazjum Krawieckim w Toruniu. W latach 1945–1954 była adiunktem w Zakładzie Botaniki Ogólnej UMK. Równocześnie w latach 1946– –1947 prowadziła wykłady w Towarzystwie Uniwersytetów Robotniczych w Toruniu. Od 1946 roku należała do Toruńskiego Towarzystwa Naukowego. W tym czasie wykonała pracę, w której potwierdziła odrębność gatunkową Viola maritima, a także opisała cechy recesywne i dominujące u mieszańców V. maritima × arvensis. Ułożyła też klucz do oznaczania drzew i krzewów Torunia i okolic (współautor: S. Kownas). W latach 1946–1949 była sekretarzem Oddziału Toruńskiego Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Mikołaja Kopernika. W Toruniu badała powstawanie i anatomię galasów wywołanych przez galasówkę Myzus ribis i stwierdziła, że różnice między cecidiami tkankowymi a organowymi (histoid – organoid) wydają się czysto umowne. W 1954 roku przeniosła się do Szczecina i rozpoczęła pracę w Katedrze Botaniki na Wydziale Rolnym nowo organizowanej WSR. Centralna Komisja Kwalifikacyjna dla Pracowników Nauki 20 grudnia 1954 roku nadała jej tytuł naukowy docenta. W roku akademickim 1955/1956 była dziekanem Wydziału Rolnego WSR w Szczecinie (z nominacji), a w 1956/1957 – prodziekanem tegoż Wydziału. W 1955 roku zorganizowała Oddział Miejski Ligi Ochrony Przyrody w Szczecinie. Od 11 lutego 1957 roku była członkiem zwyczajnym Szczecińskiego Towarzystwa Naukowego. W pracy z 1961 roku opisała anatomię i cytologię tworzących się pąków przybyszowych z narośli w korzeniach Anemone silvestris. Większość jej badań prowadzonych w Szczecinie było poświęconych dendrologii. Z tej dziedziny wykonała (wspólnie ze Stefanem Kownasem) pełną dokumentację dendrologiczną parków miejskich Szczecina oraz wiejskich i podworskich Pomorza (od Odry po Wisłę), dzięki czemu można było rozpocząć starania o ich ochronę, a w efekcie uratowano je przed zupełną dewastacją. Rezultatem tych prac był szereg publikacji. Była promotorem dwóch prac doktorskich. W latach 1954–1968 była wiceprzewodniczącą Oddziału Szczecińskiego PTB, a w latach 1955– –1957 – członkiem zarządu tego Oddziału. Aktywnie działała w Szczecińskim Towarzystwie Naukowym; w latach 1959–1963 była sekretarzem II Wydziału Nauk Przy- - 272 - BOTANIKA NA USB W WILNIE rodniczo-Rolniczych i redaktorem jego wydawnictw. Wielokrotnie była nagradzana i odznaczana, m.in. Złotym Krzyżem Zasługi (1959), Złotą Odznaką Gryfa Pomorskiego (1960), otrzymała Zespołową Nagrodę Ministra Szkolnictwa Wyższego (1965 – wraz z całą katedrą). Na emeryturę przeszła 30 września 1968 roku. Była osobą cechującą się prawością charakteru i wielką skromnością, bardzo zaangażowaną w pracę naukową i dydaktyczną, służącą pomocą w rozwiązywaniu różnych spraw i problemów współpracowników. Ostatnie lata życia spędziła u brata w Warszawie, gdzie zmarła 13 października 1979 roku. Została pochowana 18 października 1979 roku w Warszawie na cmentarzu Komunalnym Północnym w Wólce Węglowej, kwatera E-VII-4, rząd 8, miejsce 11. oo f LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 I Bb 898 – Zbiór dokumentów osobowych, F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936, F. 175 VII B 198 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdanie za rok akademicki 1938/1939, F. 175 VII B 200 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1938/1939, F. 175 VII B 224 – Botanika ogólna 1929, F. 175 VII B 232 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdania Zakładów 1936/1937, 1937/1938; Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny – teczka osobowa. pr U. Grinn, A. Stachak, Docent dr Antonina Sienicka 4 VI 1898–13 X 1979, Wiadomości Botaniczne, 1981, t. 25 (1), s. 3–6; J. Jasnowska, Sienicka (Siennicka) Antonina Saturnina Lucyna (1898–1979), w: PSB, t. 37, s. 149–151; P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. Dictionary of Polish Botanists. 89. Antonina Saturnina Lucyna Sienicka, Wiadomości Botaniczne, 2016, vol. 60 (1/2), s. 43–46. Franciszek Ksawery Skupieński (1888–1962) Profesor USB, profesor UŁ, rektor Wyższej Szkoły Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi. Urodził się 21 listopada 1888 roku w Tumie pod Łęczycą. Był synem Michała, rolnika, i Marianny z Culickich. W latach 1895–1900 uczęszczał do szkoły powszechnej w Tumie, w latach 1900–1906 – do Szkoły Miejskiej w Łęczycy, w 1906 roku – do Szkoły Handlowej w Zgierzu, a w latach 1907–1909 – w Pabianicach, w latach 1909–1911 – do Kolegium Humanistycznego Towarzystwa Kursów Naukowych w Warszawie. W 1911 roku wyjechał na studia do Paryża i po zdaniu francuskiej matury (1912) studiował na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Sorbony. Podczas pierwszej wojny wstąpił do armii polskiej gen. Józefa Hallera (1918). W 1919 roku razem z tą armią wrócił do Polski. W szkole oficerskiej pod Warszawą ukończył kurs dowódców kompanii. Uzyskał urlop na ponowny wyjazd do Paryża w celu ukończenia pracy doktorskiej Recherche sur le cycle évolutif de certains Myxomycètes (Paris 1920). W pracy tej opisał procesy płciowe u śluzowców, które dotychczas uważano za organizmy rozmnażające się wyłącznie bezpłciowo. Uzyskał 28 czerwca 1920 roku na Sorbonie stopień docteur ès sciences naturelles z najwyższym odznaczeniem. Został starszym asysten- - 273 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f tem (1 grudnia 1920 roku) przy katedrze botaniki ogólnej UW (ze względu na służbę wojskową obowiązki zaczął pełnić dopiero na początku 1921 roku); od jesieni 1923 roku prowadził ćwiczenia z botaniki ogólnej na studium weterynaryjnym przy Wydziale Lekarskim UW. Równocześnie od 1922 roku wykładał botanikę i mikrobiologię na PW, a w latach 1922–1937 był kierownikiem Zakładu Botaniki i Mikrobiologii PW. Uzyskał habilitację 25 czerwca 1929 roku na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UW na podstawie rozprawy Badania bio-cytologiczne nad Didymium difforme Duby. Część I. W 1934 roku mianowany adiunktem w katedrze botaniki ogólnej UW. Został powołany na kierownika Zakładu Systematyki Roślin USB 27 maja 1937 roku, a 14 września 1937 roku – mianowany profesorem nadzwyczajnym i kierownikiem Ogrodu Botanicznego USB. Wykładał botanikę na Wydziale Weterynarii UW (1937/1938). W roku akademickim 1938/1939 prowadził wykłady i ćwiczenia z botaniki systematycznej, fitopatologii i fizjologii roślin na WR USB. W 1939 roku doprowadził do rozpoczęcia prac nad przeniesieniem Ogrodu Botanicznego USB na bardziej odpowiednie miejsce; ze względu na wybuch drugiej wojny światowej nie doszło do realizacji tej inicjatywy. W czasie pracy na USB głównym tematem jego badań były czynniki mikrobiologiczne niszczące drewno użytkowe. Opublikował m.in. bardzo wartościową pod względem gospodarczym pracę Grzyby domowe i inne szkodniki budulca oraz metody i środki walki (Warszawa 1937). W czasie okupacji wykładał botanikę na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym i Wydziale Farmaceutycznym tajnego UW i na Uniwersytecie Ziem Zachodnich w Warszawie. Równocześnie pracował jako ogrodnik na plantacjach miejskich w Warszawie. Po upadku powstania warszawskiego przedostał się do Częstochowy, gdzie nadal wykładał botanikę na tajnych kursach akademickich. Po wyzwoleniu przybył z grupą innych profesorów wileńskich do Łodzi, gdzie przystąpił do prac organizacyjnych w nowo tworzonym UŁ. W kwietniu 1945 roku został mianowany profesorem zwyczajnym i objął katedrę anatomii i cytologii roślin na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UŁ (do 1960 roku). Od września 1945 roku organizował Wyższą Szkołę Gospodarstwa Wiejskiego w Łodzi; został jej pierwszym rektorem (do 1949 roku). Równocześnie w latach 1947–1949 wykładał na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UW, dojeżdżając do Warszawy. Na przełomie 1949 i 1950 roku na skutek fałszywych zarzutów był przez kilka miesięcy więziony, co odbiło się na jego kondycji psychicznej. Był członkiem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, przewodniczącym Łódzkiego Oddziału PTB. Odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Emerytowany w 1960 roku. Zmarł 26 czerwca 1962 roku w Łodzi. Z małżeństwa z Zuzanną Doucet miał synów Roberta i Maurycego. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 1 (I Bb) 775 (teczka osobowa), F. 175 A 14, nr 523 (teczka osobowa) oraz teczka osobowa bez sygnatury, F. 175 VII B 161 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1936/1937–1937/1938, - 274 - BOTANIKA NA USB W WILNIE F. 175 VII B 197 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdanie za 1937/1939, F. 175 VII B 200 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1938/1939. [anonim], Skupieński Franciszek Ksawery, Roczniki UW, 1962, t. 3, s. 133–134; H. B. [H. Bukowiecki], Skupieński Franciszek Ksawery (1888–1962), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 492; S. Konarski, Franciszek Ksawery Skupieński (Pumski) (1888–1962), w: PSB, t. 38, s. 515–516; J. Mowszowicz, Franciszek Ksawery Skupieński 1888–1962, Życie Szkoły Wyższej, 1962, t. 10 (9), s. 95–97; J. Mowszowicz, Franciszek Ksawery Skupieński, Sprawozdania z Czynności i Posiedzeń Łódzkiego Towarzystwa Naukowego, 1965, t. za 1957–1962, s. 419–421; A. Śródka, P. Szczawiński, Skupieński Franciszek Ksawery, w: BUP, s. 350–352. pr oo f Witold Sławiński (1888–1962) Botanik, asystent USB, profesor UMCS, profesor PW, profesor Akademii Medycznej w Białymstoku. Urodził się 27 listopada 1888 roku w Wilnie. Był synem Wojciecha Jana i Heleny z Narkiewiczów. Szkołę realną ukończył w 1907 roku w Wilnie. Studiował na Akademii Rolniczej w Dublanach, uzyskując w 1910 roku stopień inżyniera rolnika. Następnie przez dwa i pół roku studiował leśnictwo w Instytucie Piotrkowsko-Razumowskim (Akademii Rolniczej) pod Moskwą. Wziął wtedy udział w ekspedycji botanicznej do Mandżurii. W latach 1912–1914 był instruktorem kółek rolniczych w guberni wileńskiej. W czasie pierwszej wojny światowej został w 1914 roku powołany jako oficer do wojska rosyjskiego. Być może wtedy był przez pewien czas w Petersburgu (Piotrogrodzie) w Wyższej Wojskowej Szkole Samochodowej. W 1919 roku wrócił do Wilna, gdzie pracował jako pomocnik referenta Ministerstwa Rolnictwa i Dóbr Państwowych, następnie jako referent gospodarczy na powiat wileński. Od 15 września 1919 do 30 września 1923 roku był starszym asystentem u prof. Piotra Wiśniewskiego w Zakładzie Botaniki Ogólnej USB. W 1919 roku był członkiem Komisji Organizacyjno-Rewindykacyjnej USB. Między październikiem 1919 a czerwcem 1922 roku studiował przez dwa lata na USB (brak szczegółowych informacji). Został przeniesiony 1 października 1923 roku na starszą asystenturę u prof. Józefa Trzebińskiego w Zakładzie Botaniki Rolniczej USB. Przedmiotem jego ówczesnych badań była flora okolic Wilna; ich wyniki publikował w prasie wileńskiej i warszawskiej, np. Flora okolic Wilna (1922). Interesował się także historią botaniki, czego rezultatem były opracowanie Przyczynek do znajomości flory okolic Wilna. Cz. 1. Historia i bibliografia (Wilno 1922) oraz publikacje na temat francuskiego botanika Jean-Emmanuela Giliberta (1741–1814), pierwszego profesora historii naturalnej po reformie Uniwersytetu Wileńskiego w czasach Komisji Edukacji Narodowej. Od 1 listopada 1923 do 1 października 1924 roku na bezpłatnym urlopie, studiował wtedy na Sorbonie w Paryżu mikrobiologię techniczną i fitosocjologię. Po powrocie na USB pracował jako starszy asystent w Zakładzie Botaniki Rolniczej; 31 grudnia 1925 roku zwolnił się na własną prośbę z USB. W 1925 roku uzyskał stopień doktora na UP - 275 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f na podstawie rozprawy Zielone Jeziora pod Wilnem (Wilno 1924) i rozpoczął pracę jako adiunkt w katedrze systematyki i socjologii roślin UP. W 1928 roku wyjechał na ponowne studia do Francji (Paryż, Grenoble). Z Francji udał się do Algieru, Włoch i Niemiec. Po powrocie do kraju został we wrześniu 1938 roku inspektorem w Wydziale Agrarnym Państwowego Banku Rolnego w Warszawie i równocześnie objął katedrę botaniki stosowanej na PW, ponadto wykładał botanikę rolniczą na Wydziale Chemicznym i Inżynierii PW. W 1939 roku habilitował się z fitosocjologii na UP. Naukowo zajmował się wtedy fitosocjologią, z której opublikował m.in. trzyczęściową monografię Les Associations végétales de la Haute-Maurienne (Savoie) (1933–1935, cz. 1–2; cz. 3 wyszła po polsku: Zespoły roślinne Haute-Maurienne, Warszawa 1938) czy Piceeto-Pinetum Linnaeosum w Kienie pod Wilnem (1934). Interesował się także łąkarstwem, opublikował z tej dziedziny m.in. Spostrzeżenia i uwagi dotyczące łąk torfowych w majątku Młyńsk (Wołyń) (1932). W czasie drugiej wojny światowej w 1942 roku ze względów zdrowotnych przeszedł w banku na emeryturę, kontynuował jednak wykłady biochemii na utworzonej przez Niemców Państwowej Wyższej Szkole Technicznej, brał też czynny udział w tajnym nauczaniu PW, Wydziału Lekarskiego UW i tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich. W latach 1944–1945 przebywał w Zakopanem, gdzie pracował w nadleśnictwie jako instruktor leśny. Po wojnie, od kwietnia do lipca 1945 roku, wykładał systematykę i fitosocjologię na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym UP. Dorywczo pracował w oddziale poznańskim Państwowego Banku Rolnego jako biegły w sprawach kredytowych. W listopadzie 1946 roku został mianowany profesorem zwyczajnym botaniki i fizjologii roślin na Wydziale Rolnym UMCS. Pracował tam do 1950 roku. Równocześnie w latach 1946–1954 prowadził wykłady zlecone z mikrobiologii na Wydziale Chemicznym i z botaniki rolnej na Wydziale Geodezyjnym PW. W tamtym okresie zajmował się badaniami lasów, czego rezultatem było m.in. opracowanie Lasy bukowe na Wyżynie Lubelskiej (1946). Wydał także podręcznik Podstawy fitosocjologii (cz. 1–3, Lublin 1949–1950, cz. 4, Białystok 1958). Z historii botaniki opublikował monografię X. Stanisław Bonifacy Jundziłł, profesor Historii Naturalnej Wszechnicy Wileńskiej. The Rev. Stanisław Bonifacy Jundziłł, Professor of Natural History in the University of Wilno. W lipcu 1950 roku został profesorem i kierownikiem katedry biologii na Wydziale Lekarskim Akademii Medycznej w Białymstoku. Z jego inicjatywy powstał w 1951 roku Ogród Farmaceutyczny Akademii Medycznej. Zorganizował w 1952 Oddział Białostocki PTB i był jego pierwszym przewodniczącym. W latach 1956–1957 był prorektorem ds. nauczania Akademii Medycznej w Białymstoku. W tamtym okresie interesował się torfem; zorganizował zespołowe badania torfowiska Gorbacz koło Michałowa; wyniki tych badań zostały ogłoszone w trzyczęściowym opracowaniu pt. Torfowisko wysokie Gorbacz (1954–1957). W latach 1958–1960 był kierownikiem katedry ekologii roślin na Wydziale Melioracyjnym SGGW w Warszawie. Był inicjatorem i pierwszym prezesem Białostockiego Towarzystwa Naukowego. Odznaczony m.in. Krzyżem Oficerskim Or- - 276 - BOTANIKA NA USB W WILNIE deru Odrodzenia Polski (1952), Złotym Krzyżem Zasługi (1955). Zmarł w 4 września 1962 roku w Białymstoku. Został pochowany na cmentarzu w Supraślu. Był trzykrotnie żonaty. Pierwszą żoną była Wacława Żmigrodzka. Małżeństwo zakończyło się rozwodem. Drugą żoną od 1928 roku była Adrianna Lenczewska. Małżeństwo również zakończyło się rozwodem (1945). Trzecią żoną była od 1945 roku Jadwiga z Rudominów. Z pierwszego małżeństwa miał dwoje dzieci: Jana oraz Zofię. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 IA b 18 – Fotografie i życiorysy członków Komit. Wykon., F. 175 IA b 56 – Wydz. Mat.-Przyr. 1930/1931, F. 175 IA b 106 – Statystyka składu uniwersytetu i studentów 1919/1922, F. 175 IA b 152 – sprawozdania roczne, F. 175 VII B 53 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1919/1920, F. 175 VII B 54 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1920/1921, F. 175 VII B 55 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1921/1922, F. 175 VII B 56 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1922/1923, F. 175 VII B 57 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924, F. 175 VII B 58 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1924/1925. pr oo f [anonim], Dr n. Witold Sławiński, w: Księga Pamiątkowa Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, t. 1: SGGW, red. F. Majewski, A. Żabko-Potopowicz, Warszawa 1958, s. 601–603; [anonim], Witold Sławiński (życiorys), Kronika Uniwersytetu Poznańskiego za lata 1945–1954/1955, 1958, s. 595–596; E. Bernacki, Witold Sławiński 1888– –1962, Białostocczyzna, 1994, t. 2, s. 139–144; B. Czeczuga, Sławiński Witold (1888– –1962), w: PSB, t. 38, s. 618–620; T. Dzierżykray-Rogalski, Witold Sławiński (1888–1962), Rocznik Białostocki, 1963, t. 4, s. 568–570; IRG [I. Rejment-Grochowska], Sławiński Witold (1888–1962), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 492–493; W. Sławiński, Dr n. Witold Sławiński, profesor zwyczajny, kierownik Katedry Ekologii Roślin, w: Księga Pamiątkowa Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, t. 1: SGGW, red. F. Majewski, A. Żabko-Potopowicz, Warszawa 1958, s. 601–603; W. Szafer, Witold Sławiński 1888–1962, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 1963, t. 19 (3), s. 33–34. Irena Sokołowska-Rutkowska (1904–1995) Asystent USB, nauczycielka Szkoły Powszechnej w Dubnie (woj. wołyńskie). Urodziła się w 1904 roku w Woroneżu. Asystent młodszy w Zakładzie Botaniki Rolniczej (Systematyki Roślin) USB od 15 października 1925 roku do końca roku akademickiego 1929/1930. Rada Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego USB 1 lipca 1930 roku przyznała jej nagrodę za pracę Zespoły roślinne Puszczy Rudnickiej. Po opuszczeniu Uniwersytetu opublikowała przed drugą wojną światową jeszcze dwie prace z zakresu cecidiologii. Brak informacji o dalszej pracy zawodowej. Po wojnie mieszkała w Warszawie, wydawała m.in. prace związane z historią botaniki na USB. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 IA, b. 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934, F. 175 VII B 48 – Nagrody za - 277 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler prace studenckie 1928/1929–1935/1936, F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936, F. 175 VII B 59 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1925/1926. pr oo f Wacław Jan Strażewicz (1889–1950) Botanik farmaceutyczny, farmakognosta, docent USB, profesor UP, profesor Akademii Lekarskiej (Medycznej) w Poznaniu. Urodził się 2 maja (s.s.), czyli 14 maja (n.s.), 1889 roku w Sakniewie (pow. Sejny, gub. suwalska). Był synem Kazimierza (1864– –1950), właściciela gospodarstwa w Mereczu (pow. trocki), i Bronisławy z Żytkowskich (zm. 1927). Początkowe nauki pobierał w 3-klasowej szkole rosyjskiej w Mereczu. Od 1904 roku uczył się w polskiej szkole z internatem Heleny Szabłowskiej w Wilnie. W 1906 roku (w jednym z życiorysów podał: 1907) zdał eksternistycznie egzamin na ucznia aptekarskiego przy Kuratorium Okręgu Szkolnego w Petersburgu, następnie do 1910 roku odbywał praktykę aptekarską w europejskiej części Rosji i na Syberii. W grudniu 1910 roku uzyskał na uniwersytecie w Tomsku stopień pomocnika aptekarskiego (prowizora farmacji). Od 1913 roku prowadził własną aptekę w osadzie Kupino (gub. tomska). Powołany do wojska carskiego, był w latach 1914– –1916 kierownikiem apteki szpitala wojskowego w Nowonikołajewsku. W 1917 roku uruchomił drugą własną aptekę w uzdrowisku Czemał w Kraju Ałtajskim, prowadził tam równocześnie kursy zielarskie. Po rewolucji październikowej bolszewicy skonfiskowali mu apteki, a w czasie kontrrewolucji był aresztowany (6 listopada–26 grudnia 1921 roku). W latach 1920–1922 zajmował się zbiorem ziół leczniczych w górach Ałtaju. Dzięki pomocy byłego prezesa Syberyjskiej Delegacji Repatriacyjnej powrócił w 1922 roku do Wilna. Studiował jako student nadzwyczajny na Oddziale Farmaceutycznym Wydziału Lekarskiego USB, równocześnie 20 września 1922 roku został mianowany inspektorem Ogrodu Roślin Lekarskich w Zakładzie Farmakognozji i Hodowli Roślin Lekarskich USB. W 1924 roku przed specjalną komisją wyłonioną przez USB złożył egzaminy uzupełniające maturę, na podstawie których został studentem zwyczajnym. Jeszcze w czasie studiów opublikował dwa podręczniki Hodowla roślin lekarskich (1925) oraz Nasze rośliny lekarskie (1925). Uzyskał 5 maja 1926 roku na USB stopień magistra farmacji z odznaczeniem. W 1927 roku ukończył czwarty kurs studiów farmaceutycznych na Wydziale Farmaceutycznym UW. W 1927 roku zorganizował Polskie Towarzystwo Popierania Produkcji Roślin Leczniczych, od 1928 roku był członkiem jego zarządu, a w latach 1929–1930 – przewodniczącym. Zainicjował wydawanie czasopisma tego Towarzystwa „Rośliny Lecznicze i Przemysłowe” i w latach 1928–1932 je redagował. Zdał egzaminy doktorskie 9 czerwca 1931 roku, a 24 czerwca uzyskał doktorat (promocja) na podstawie rozprawy Kozłek lekarski jako surowiec oraz jego przetwory, promotorem był prof. Jan Muszyński, promocja doktorska odbyła się na Wydziale Lekarskim USB. Uchwałą Rady Wydziału Lekarskiego USB 30 maja 1933 roku otrzymał veniam legendi w zakresie farmakognozji na - 278 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f podstawie rozprawy Kwasowość destylatów wodnych niektórych surowców leczniczych; 22 sierpnia 1933 roku MWRiOP zatwierdziło habilitację. Prowadził wspólnie z prof. Muszyńskim prace nad aklimatyzacją soi (Soja, jej historja, znaczenie gospodarcze, uprawa, użytkowanie oraz dotychczasowe wyniki jej uprawy w Polsce, Wilno 1933). Od roku akademickiego 1934/1935 był docentem farmakognozji na USB. Od 1 października 1936 do 1 kwietnia 1937 roku otrzymał sześciomiesięczny urlop naukowy, przebywał wtedy na stypendium na Węgrzech (w Budapeszcie i Szegedzie) i w Austrii (w Wiedniu). Zapoznawał się tam z produkcją papryki jako surowca bogatego w witaminę C oraz z mikroanalizą ilościową związków organicznych występujących w roślinach leczniczych. Przebywał od 18 maja do 18 czerwca 1937 roku w Zakładzie Genetyki SGGW u prof. Edmunda Malinowskiego celem zapoznania się z naukowymi podstawami selekcji roślin hodowanych. Zwolnił się z USB 1 października 1937 roku w związku z uzyskaniem nominacji na profesora farmakognozji UP. W okresie wileńskim opublikował ok. 45 prac i sprawozdań z badań farmakognostycznych. Był także współautorem Delectus seminum – corocznych spisów nasion oferowanych innym ogrodom do wymiany przez Ogród Roślin Lekarskich w Wilnie. Został mianowany profesorem nadzwyczajnym w katedrze farmakognozji UP 14 września 1937 roku, a 1 października 1937 roku objął kierownictwo katedry. W 1938 roku został przewodniczącym Oddziału Poznańskiego PTB. Podczas drugiej wojny światowej przebywał w Santoce koło Wilna, gdzie prowadził duże gospodarstwo rolne i uprawiał rośliny lecznicze. Od 22 grudnia 1944 do lutego 1945 roku był więziony przez NKWD. W maju 1945 roku przyjechał do Poznania i podjął ponownie pracę na UP. Był zastępcą dyrektora Oddziału Farmaceutycznego, a po przekształceniu Oddziału Farmaceutycznego w Wydział Farmaceutyczny był od 11 grudnia 1948 do 1949 roku jego prodziekanem, zorganizował Państwowy Instytut Naukowy Leczniczych Surowców Roślinnych w Poznaniu i od 1947 roku był jego pierwszym dyrektorem. W 1946 roku organizował Wydział Farmaceutyczny Akademii Lekarskiej w Gdańsku. Był członkiem Państwowej Rady Zdrowia, Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, PTB, PTChem, Poznańskiego TPN (od 1947 roku), Komisji Farmaceutycznej PAU (od 1947 roku). Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1949). Zmarł nagle 5 sierpnia 1950 roku w Drewnicy pod Gdańskiem. Został pochowany na cmentarzu Jeżyckim w Poznaniu (kwatera L, rząd 0f, miejsce 41). Był żonaty z Zofią Bagrańcewą, mieli syna Włodzimierza. Imieniem Wacława Strażewicza nazwano jedną z ulic w Poznaniu. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 1 (I Bb) 52, teczka osobowa. F. Adamanis, Wacław Jan Strażewicz, Spraw. PTPN, 1957, t. 19, za 1955, nr 1, s. 208– –212; [anonim], Liste des principaux travaux scientiques du prof. W. Strażewicz, Acta Pol. Pharm., 1950, vol. 7 (3/4), s. 244–247; [anonim], Spis (niekompletny) prac, opu- - 279 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler oo f blikowanych przez prof. dra W. Strażewicza, Acta Pol. Pharm., 1950, vol. 7 (3/4), s. 238– –240; [anonim], Wacław Jan Strażewicz, prof. en matiere médicale à l’Académie Médecine de Poznań souvenir posthume, Acta Pol. Pharm., 1950, vol. 7 (3/4), s. 242–243; [anonim], Zgon prof. Wacława Strażewicza, Farm. Pol., 1950, t. 6 (8), s. 300–305; [anonim], Życiorys śp. dra Wacława Jana Strażewicza, profesora fagmakognozji na Wydziale Farmaceutycznym Akademii Medycznej w Poznaniu, Acta Pol. Pharm., 1950, vol. 7 (3/4), s. 236–238; A. Dzięczkowski, Strażewicz Wacław Jan (1889–1950), w: PSB, t. 44, s. 295–298; W. W. Głowacki, Wacław Jan Strażewicz, znawca zielarstwa i farmakognosta (1889–1950), Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1991, R. 36, nr 1, s. 145–158; [J. Muszyński], Extrait du discours tenu par le professeur J. Muszyński, doyen de la Faculté de Pharmacie de l’Académie Médicale de Lodz et président de la Societé Polonaise des Pharmaciens, à l’occasion du décès du professeur W. Strażewicz, Acta Pol. Pharm., 1950, vol. 7 (3/4), s. 240–241; [J. Muszyński], Mowa prof. Muszyńskiego, prezesa Polskiego Towarzystwa Farmaceutycznego, wygłoszona na pogrzebie śp. prof. dra Wacława Jana Strażewicza w Poznaniu w dniu 9 sierpnia 1950 roku, Acta Pol. Pharm., 1950, vol. 7 (3/4), s. 235–236; W. Roeske, Materiały farmaceutyczne do historii botaniki i nauk pokrewnych w Polsce, Studia i Materiały z Dziejów Nauki Polskiej, 1967, seria B, t. 13, s. 31–65; W. R. [W. Roeske], Strażewicz Wacław (1889–1950), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 510; E. Szyszko, Wacław Jan Strażewicz 1889–1950, Warszawa 1962; AT [A. Trojanowska], Strażewicz Wacław Jan (2 V 1889, Sakniewo, Suwalszczyzna – 5 VIII 1950, Darłowo), w: PWkł, t. 4, s. 167–169. pr Bronisław Szakien (1890–1938) Botanik, cytolog, docent USB. Urodził się 29 lipca 1890 roku (według kalendarza gregoriańskiego) w mieście Kizlar (leżącym ok. 60 km od zachodniego wybrzeża Morza Kaspijskiego na terenie dzisiejszego Dagestanu), Cesarstwo Rosyjskie. Był synem Józefa (1851–1892), lekarza wojskowego, i Marii z Kodziów. Po śmierci ojca rodzina przeniosła się do Wilna. W 1911 roku ukończył Państwowe Ośmioklasowe Gimnazjum Humanistyczne w Wilnie (dawne I gimnazjum wileńskie), w latach 1911–1915 odbył studia na Uniwersytecie w Petersburgu (jeden semestr nauk matematyczno-fizycznych i sześć semestrów nauk przyrodniczych) przerwane z powodu pierwszej wojny światowej. W 1915 roku, gdy po odejściu wojsk rosyjskich z Wilna powstała możliwość powołania do życia polskiej szkoły, razem z kolegami przerwał studia, przyjechał do Wilna i zorganizował późniejsze Gimnazjum im. Joachima Lelewela, gdzie uczył i pełnił obowiązki inspektora gimnazjum (wrzesień 1915–październik 1918 roku). W październiku 1918 roku wyjechał do Warszawy na dalsze studia uniwersyteckie (od 15 października), które wkrótce przerwał z powodu wstąpienia jako ochotnik do wojska polskiego. Od listopada 1918 do grudnia 1920 roku służył w 77. Kowieńskim Pułku Piechoty 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej i razem z nią uczestniczył w wojnie polsko-radzieckiej. Korzystając z urlopów, podczas służby wojskowej dokończył studia (dwa semestry) na UW (absolutorium w 1920 roku). Z chwi- - 280 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f lą wznowienia działań wojennych wrócił na front, gdzie walczył do końca 1920 roku. Na mocy ustawy z 1920 roku o nadawaniu ziemi żołnierzom Wojska Polskiego otrzymał folwark Janowo (pow. Dzisna), w którym gospodarowanie powierzył bratu Klaudiuszowi. W styczniu 1921 roku wrócił do Wilna i rozpoczął pracę w Państwowym Gimnazjum Żeńskim im. Elizy Orzeszkowej (do września 1935 roku). Odbył jeszcze jeden rok studiów na USB (1921/1922). Równocześnie rozpoczął 1 czerwca 1921 roku pracę na USB w Zakładzie Botaniki Ogólnej jako młodszy asystent, od 1 października 1925 roku – starszy asystent, a od 1 października 1935 roku – adiunkt. Rada Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego USB 12 lipca 1922 roku zaliczyła mu trzy lata studiów w Uniwersytecie Petersburskim i rok w UW. W 1923 roku złożył egzamin nauczycielski z nauk przyrodniczych jako przedmiotu głównego i geografii jako przedmiotu pobocznego przed Państwową Komisją Egzaminacyjną dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich w Wilnie. W roku akademickim 1925/1926 otrzymał stypendium MWRiOP na studia przyrodnicze w Belgii pod kierunkiem prof. Victora Grégoire’a (1870–1938) na Katolickim Uniwersytecie Lowańskim (Université catholique de Louvain). Po powrocie uzyskał 14 czerwca 1927 roku doktorat filozofii w zakresie botaniki na podstawie rozprawy Tworzenie się chromozomów heterotypowych w [sic!] Osmunda regalis; promocja odbyła się na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB, promotorem był prof. Piotr Wiśniewski. Praca zawiera opis przebiegu podziału jądra w profazie mejozy u Osmunda regalis. Jesienią 1935 roku przebywał na krótkim stypendium ponownie u prof. Grégoire’a w celu dalszych studiów w zakresie cytologii roślin. Rada Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego USB 23 kwietnia 1937 roku nadała mu veniam legendi w zakresie botaniki na podstawie rozprawy habilitacyjnej Kształtowanie się chromozomów w profazie mejotycznej w Equisetum silvaticum L. i Equisetum palustre L.; MWRiOP zatwierdziło habilitację 11 czerwca 1937 roku. W rozprawie habilitacyjnej stwierdził m.in. brak stadiów leptotenu i zygotenu u badanych gatunków skrzypów. Jego prace cytologiczne wniosły nowe dane do opisu przebiegu redukcyjnego podziału jądra (mejozy). Równolegle z badaniami cytologicznymi prowadził badania mykologiczne – badał wyłącznie występowanie rdzy na Wileńszczyźnie i częściowo Grodzieńszczyźnie, opisał ok. 190 ich gatunków, w tym osiem nowych dla Polski, dla kilkunastu z nich podał nowych żywicieli, wyróżnił nowe odmiany, m.in. Puccinia Menthae Pers. Syn. var. Clinopodii czy Phragmidium Potentillae var. major, dla wielu gatunków podał mezospory, które poprzednio nie były opisywane, wykonał pomiary wielkości zarodników dla wszystkich gatunków, które stwierdził na badanych terenach. Florystyką i geobotaniką roślin wyższych zajmował się w ostatnim okresie życia. Opublikował wtedy dane florystyczne dotyczące 50 rzadszych gatunków roślin naczyniowych z Wileńszczyzny (w tym 11 nowych dla tego regionu), podał także gatunki roślin, z którymi Andromeda calyculata rośnie na dwóch stanowiskach. Zestawił wszystkie stanowiska Linnaea borealis na Wileńszczyźnie i wyznaczył gatunki charakterystyczne dla zbiorowisk roślinnych, w których ona - 281 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler oo f rośnie. Od 2 grudnia 1929 roku był współpracownikiem KF PAU, która finansowała jego badania rdzy (w latach 1924–1925, 1927–1928 i 1930). Kilkakrotnie był nagradzany, m.in. w 1927/1928 otrzymał Nagrodę im. Marszałka Piłsudskiego za pracę naukową, w 1929 roku – medal 10-lecia Odzyskania Niepodległości, a w 1937 roku – nagrodę z Funduszu im. Marszałka Józefa Piłsudskiego za pracę pt. Nowy przyczynek do znajomości rdzy Wileńszczyzny. Był członkiem PTB (co najmniej od 1923 roku), TPN w Wilnie, Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Mikołaja Kopernika. Był osobą bardzo łagodną, cichą, skromną i wyjątkowo uczynną. Zmarł 25 marca 1938 roku w Wilnie po dwudniowej chorobie. Został pochowany na cmentarzu Na Rossie w Wilnie. Jego żoną była Sabina z Kowalewskich (1891–1976), nauczycielka języka łacińskiego w Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej w Wilnie, po drugiej wojnie światowej nauczycielka w Toruniu, mieli trzy córki: Zofię (1931–2012), nauczycielkę języka polskiego w Gdańsku, Danutę (1933–?), konserwatora dzieł sztuki w Toruniu, oraz Irenę (1937–2009), nauczycielkę języka angielskiego w Sopocie. Jego krewnym był Konstanty Szakien (Konstantinas Šakenis, 1881–1959), od 1926 roku poseł na sejm litewski, w latach 1927–1934 – minister oświaty rządu litewskiego, a w latach 1936– –1940 – marszałek sejmu litewskiego, który przetłumaczył na język litewski m.in. Pana Tadeusza (1924). LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 I Bb, nr 637, teczka osobowa, F. 175 VII B 111, teczka osobowa. pr P. Köhler, Botanika w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności. Botany at the Academic Society of Cracow, Academy of Sciences and Letters and the Polish Academy of Sciences and Letters (1815– –1952), Studia i materiały do dziejów Polskiej Akademii Umiejętności, 2002, t. 2, s. 373; P. Köhler, Bibliografia botaniki w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności (1818–1952–2000). Bibliography of botany at the Academic Society of Cracow, Academy of Sciences and Letters and the Polish Academy of Sciences and Letters (1818–1952–2000), Kraków 2004, s. 459; P. Köhler, Leksykon Botaników Polskich. Dictionary of Polish Botanists. 90. Bronisław Szakien, Wiadomości Botaniczne, 2016, vol. 60 (1/2), s. 47–50; J. Movšovičius [J. Mowszowicz], Vilniaus miesto ir jo apylinkiu floros tyrinejimu apzvalga ypac kreipiant demesi i jos buvusiu ir dabartiniu augalu izymybes. Entwarf von Forschungen der Pflanzenwelt Wilnas und seiner nachsten Umgegend unter spezieller Besonderheiten, Kosmos [Kowno], 1940, t. 21 (7–12), s. 233–266; Mowsz. [J. Mowszowicz], Szakien Bronisław (1890–1938), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 524; S. T. Sroka, Szakien Bronisław (1890–1938), w: PSB, t. 46, s. 518–519; P. Wiśniewski, † Bronisław Szakien. Wspomnienie pośmiertne – Nachruf. (Z portretem – Mit Bildnistafel), Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1938, vol. 15, no. 4, s. XXXI–XXXVI. - 282 - BOTANIKA NA USB W WILNIE pr oo f Józef Trzebiński (1867–1941) Botanik, fitopatolog, profesor USB, członek korespondent PAU, dr h.c. SGGW. Urodził się 1 marca 1867 roku we wsi Kozuby (pow. Turek, gub. kaliska). Był synem Mikołaja (zm. 1879), zubożałego ziemianina, i Teofili z Kruszyńskich (zm. 1891). Edukację elementarną odebrał w domu. W 1879 roku po śmierci ojca przeniósł się wraz z matką i rodzeństwem do Siedlec, gdzie w latach 1880–1888 uczęszczał do gimnazjum filologicznego (od trzeciej klasy). W latach 1888–1890 studiował na Wydziale Medycznym Cesarskiego UW, a w latach 1890–1894 na oddziale przyrodniczym Wydziału Fizyko-Matematycznego. W czasie studiów redagował skrypty z zoologii. Po śmierci matki wyjechał (na krótko) uczyć na wieś do majątków Lubomirskich. Pod koniec 1893 roku został aresztowany na kilka dni, a w kwietniu 1894 roku ponownie aresztowany i pięć miesięcy przesiedział w Cytadeli Warszawskiej. W 1894 roku złożył egzaminy na stopień kandydata nauk. W latach 1894–1895 odbył roczną praktykę nauczycielską w Warszawie (być może skróconą, dane niepotwierdzone), następnie – od jesieni 1894 do września 1898 roku – był prywatnym nauczycielem w rodzinie Hordliczków w Hucie Garwolińskiej koło Garwolina. W kwietniu 1897 roku uzyskał stopień kandydata nauk przyrodniczych na Cesarskim UW. W 1898 roku spędził dwa semestry w Prusach w Królewskim Instytucie Pomologicznym w Proskau (obecnie Prószków koło Opola), gdzie zainteresował się grzybami pasożytniczymi i chorobami roślin. W 1899 roku przez semestr przebywał na Uniwersytecie Lipskim w laboratorium prof. Wilhelma Pfeffera (1845–1920), prowadził tam badania z zakresu fizjologii grzybów. W 1900 roku opublikowano przetłumaczony przez niego wspólnie z Edwardem Strumpfem podręcznik Eugeniusa Warminga Zbiorowiska roślinne. W latach 1900–1904 był asystentem przy katedrze anatomii i fizjologii roślin u prof. Edwarda Janczewskiego (1846–1918) na UJ. Doktorat filozofii w zakresie botaniki uzyskał 8 stycznia 1903 roku na podstawie rozprawy Wpływ podrażnień na wzrost u Phycomyces nitens, promocja odbyła się na Wydziale Filozoficznym UJ, promotorem był prof. Emil Godlewski sen. (1847–1930). Od 30 marca 1901 roku był współpracownikiem (od 1930 roku członkiem) KF AU (od 1919 roku PAU). W 1903 roku próbował zdać egzamin nauczycielski z biologii jako przedmiotu głównego i matematyki oraz fizyki jako przedmiotu dodatkowego przed Państwową Komisją Egzaminacyjną dla Kandydatów na nauczycieli szkół średnich w Krakowie; niestety, nie zdał matematyki. Dzięki studiom w Niemczech i asystenturze u prof. Edwarda Janczewskiego w UJ zyskał dużą wiedzę o grzybach, którą rozszerzył własną pracą na inne dziedziny botaniki, m.in. na florystykę i fizjologię roślin. W latach 1904–1912 był kierownikiem Działu Mykologicznego Stacji Entomologicznej Wszechrosyjskiego Związku Cukrowników w Śmile na Ukrainie, pracował nad chorobami buraka cukrowego i innych roślin uprawnych. W czasie ośmioletniego pobytu w Śmile stał się najlepszym w tej części Europy znawcą chorób buraka cukrowego, opublikował wtedy co najmniej 13 rozpraw naukowych dotyczących najważniejszych chorób buraka - 283 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f i ich sprawców. W Śmile zorganizował dobrze wyposażoną pracownię. W 1909 roku opublikował jedyny w naszej literaturze przewodnik metodyczny do nauki botaniki na poziomie średnim (Metodyka botaniki. Prace metodyczne w zakresie wykształcenia średniego 3c, Warszawa 1909). W 1912 roku wydał wartościowy podręcznik fitopatologii (Choroby roślin uprawnych powodowane przez grzyby i inne ustroje pasożytnicze, Warszawa). W latach 1912–1916 pracował w Stacji Ochrony Roślin przy Towarzystwie Ogrodniczym Warszawskim. W latach 1916–1918 był inspektorem (głównym ogrodnikiem) Ogrodu Botanicznego UW. Od 1916 roku był członkiem zwyczajnym Warszawskiego Towarzystwa Naukowego. Od 1 lutego 1918 do 31 grudnia 1923 roku kierował Działem (później Wydziałem) Ochrony Roślin w PINGW w Puławach. Habilitację w zakresie botaniki ze szczególnym uwzględnieniem fitopatologii uzyskał 16 stycznia 1920 roku na Wydziale Filozoficznym UJ na podstawie rozprawy Sucha i śluzowa zgnilizna korzeni buraka cukrowego w związku z niepłodnością wysadków buraczanych (4 marca 1920 roku – zatwierdzenie habilitacji przez MWRiOP). Przez pierwszy trymestr 1922/1923 był zastępcą profesora botaniki na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB w Wilnie (dojeżdżał na zajęcia do Wilna, mieszkając i pracując jeszcze w Puławach). Aktywnie działał w PTB od początku jego istnienia (1922), był zastępcą członka pierwszego Zarządu PTB. Duże znaczenie dla poznania mykoflory Polski mają m.in. jego obszerne spisy chorób roślin Królestwa Polskiego. Na USB był organizatorem Zakładu Botaniki II (Botaniki Rolniczej), a w latach 1924– –1937 – kierownikiem (w 1926 roku zmieniono nazwę na Zakład Systematyki Roślin, a w 1937 roku – Systematyki i Geografii Roślin). Od 1 stycznia 1924 roku był profesorem zwyczajnym botaniki rolniczej na USB, a od 1 maja 1924 roku – kierownikiem Ogrodu Botanicznego USB. W roku akademickim 1925/1926 był dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego USB. Od 1925 roku był członkiem TPN w Wilnie. W latach 1927–1933/1934 był współpracownikiem (od 1930 roku członkiem) Komisji Geograficznej PAU. W Wilnie wprowadził fitopatologię do nauczania w USB, wykształcił tam kilku zdolnych uczniów oraz zorganizował (1928) i prowadził Stację Ochrony Roślin, był też kierownikiem jej działu fitopatologicznego. Członek Komitetu Redakcyjnego fachowych czasopism „Choroby i Szkodniki Roślin” (1925–1927) oraz „Choroby Roślin” (1929–1931). Działalność popularyzującą zagadnienia ochrony roślin prowadził do końca życia; był autorem dużej liczby różnej wielkości artykułów w wielu polskich tygodnikach fachowych poświęconych rolnictwu (często „Gazeta Rolnicza” i wileński „Tygodnik Rolniczy”), zarówno krótkich odpowiedzi na listy czytelników i notatek wyjaśniających bieżące problemy, jak i wyczerpujących opracowań monotematycznych (m.in. opisy chorób ważniejszych roślin użytkowych i sposobów ich zwalczania), które ukazywały się także drukiem jako samodzielne ulotki lub broszury. Został wybrany 20 marca 1930 roku na członka korespondenta PAU. W 1930 roku opublikował swój drugi bardzo ceniony podręcznik fitopatologii (Choroby roślin. Ogólna fitopatologia, Poznań–Warszawa–Wilno–Lublin). W 1934 roku - 284 - BOTANIKA NA USB W WILNIE oo f współorganizował zjazd PTB w Wilnie. Duże znaczenie dla poznania mykoflory Polski mają też m.in. jego badania grzybów terenu Wileńszczyzny. Na emeryturę przeszedł 1 maja 1937 roku; ale jeszcze do 1 października 1937 roku opiekował się Zakładem Systematyki Roślin i Ogrodem Botanicznym USB. Jego opracowanie Flora Jezior Trockich przygotowane do druku w wydawanej przez Zygmunta Wóycickiego serii „Krajobrazy roślinne Polski” uległo zniszczeniu w drukarni Towarzystwa Naukowego Warszawskiego podczas drugiej wojny światowej. Otrzymał wiele odznaczeń i wyróżnień, m.in. w 1936 roku Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski, w 1937 roku złotą odznakę Stacji Ochrony Roślin w Krakowie, w 1937 roku adres od WR UJ, 30 czerwca 1937 roku – doctor honoris causa SGGW w Warszawie, 27 września 1938 roku został mianowany przez prezydenta RP profesorem honorowym systematyki i geografii roślin na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczych USB. Na jego cześć Karol Zaleski nazwał nowo odkryty gatunek grzyba Penicillium Trzebińskii. Pod koniec życia wzrok mu się znacznie pogorszył. W latach 1940–1941 obłożnie chorował. Zmarł 30 sierpnia 1941 roku w Wilnie. Został pochowany w alei profesorskiej na Starej Rossie na cmentarzu Na Rossie w Wilnie. Był dwukrotnie żonaty: od 1901 roku z Anną z domu Okulicz (zm. 1907), mieli córki: Helenę i Annę; od ok. 1909–1911 z Heleną z domu Brazajtis, mieli syna Tadeusza. pr Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: PAU WIII-5 – PAU. Wydz. III Mat.-Przyr. Protokoły posiedzeń (1920–1925), PAU WIII-6 – PAU. Wydz. III Mat.-Przyr. Protokoły posiedzeń (1926–1934), PAU WIII-45 – Księga protokołów Komisji Fizjograficznej, 1873–1911; Archiwum SGGW: Księga Protokołów Rady Wydz. Ogr., SGGW, nr 1, 1936–1946; Archiwum UJ: PKEN 26 – teczka nauczycielska J. Trzebińskiego, S II 875 – Wydz. Filoz. Botanika, WF II 121 – teczka habilitacyjna J. Trzebińskiego, WF II 504 – teczka doktorska J. Trzebińskiego, WF II 505 – praca doktorska J. Trzebińskiego; LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 I Bb 59, akta osobowe (Józef Trzebiński). [anonim], Józef Trzebiński […], Rocznik PAU, 1929/1930, 1931, s. XXXVII–XXXIX; [anonim], Jozef Trzebinski [sic!]. Polish Science and Learning, London–New York–Toronto 1942, s. 48; B. Hryniewiecki, Tentamen Florae Lithuanie. Zarys flory Litwy, Archiwum Nauk Biologicznych Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, 1933, t. 4, s. I–XVI + 1–368; B. Hryniewiecki, Prof. dr Józef Trzebiński. Czterdziestolecie pracy naukowej, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1937, vol. 14, no. 4, s. 249–268; B. Hryniewiecki, Józef Trzebiński (1867–1941), Rocznik Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 31–38 za 1938–1945, 1954, s. 264–266; J. Klimavičiute, Józef Trzebiński – profesor Uniwersytetu Stefana Batorego, Lithuania, 1995, t. 1 (14), s. 115–126; [J. Kochman], Józef Trzebiński 1867–1941, w: Twórcy polskiej fitopatologii, Poznań 1978, s. 7–20; P. Köhler, Botanika w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności. Botany at the Academic Society of Cracow, Academy of Sciences and Letters and the Polish Academy of Sciences and Letters (1815– - 285 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f –1952), Studia i materiały do dziejów Polskiej Akademii Umiejętności, 2002, t. 2, s. 373; P. Köhler, Bibliografia botaniki w Towarzystwie Naukowym Krakowskim, Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności (1818–1952–2000). Bibliography of botany at the Academic Society of Cracow, Academy of Sciences and Letters and the Polish Academy of Sciences and Letters (1818–1952–2000), Kraków 2004, s. 459; P. Köhler, T. Majewski, Leksykon Botaników Polskich. Dictionary of Polish Botanists. 91. Józef Trzebiński, Wiadomości Botaniczne, 2016, vol. 60 (1/2), s. 51–55; J. Movšovičius [J. Mowszowicz], Vilniaus miesto ir jo apylinkiu floros tyrinejimu apzvalga ypac kreipiant demesi i jos buvusiu ir dabartiniu augalu izymybes. Entwarf von Forschungen der Pflanzenwelt Wilnas und seiner nächsten Umgegend unter spezieller Besonderheiten, Kosmos [Kowno], 1940, t. 21 (7–12), s. 233–266; J. Mowszowicz, Józef Trzebiński (1867– –1941), Wszechświat, 1971, nr 1, s. 17–19; Mowsz. [J. Mowszowicz], Trzebiński Józef (1867–1941), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 547; I. Rutkowska, Józef Trzebiński, Wiadomości Botaniczne, 1974, t. 18 (4), s. 237– –240; M. Skalińska, Józef Trzebiński zmarły w Wilnie, w: Straty kultury polskiej, t. 2, red. A. Ordęga, T. Terlecki, Glasgow 1945, s. 238–244; A. Trzebińska-Wróblewska, Mój ojciec: profesor Józef Trzebiński oczami córki i nie tylko, Podkowa Leśna 2002, s. 109; A. Zemanek, Bibliografia botaniki w Uniwersytecie Jagiellońskim (1532–1917). Bibliography of botany at the Jagiellonian University (1532–1917), Uniwersytet Jagielloński, Varia 251, 1988, s. 125; A. Zemanek, Historia botaniki w Uniwersytecie Jagiellońskim. History of botany at the Jagiellonian University (1780–1917), Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy habilitacyjne, nr 164, 1989, s. 167; A. Zemanek, P. Köhler, Historia Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1919–1939), Studia Historiae Scientiarum, 2016, vol. 15, s. 301–345. Kazimiera Urbanowiczówna zob. Kazimiera Wilczyńska Kazimiera Wilczyńska (Urbanowiczówna) (1897–1980) Botanik, fizjolog roślin, asystent USB. Urodziła się 13 stycznia 1897 roku w Carskim Siole (Rosja). Była córką Pawła (zm. 1919), lekarza okręgowego w Carskim Siole, i Katarzyny z Gibronów (zm. 1941). Państwowe Gimnazjum Żeńskie w Carskim Siole ukończyła w 1913 roku ze srebrnym medalem. W latach 1913–1918 studiowała na Wydziale Przyrodniczym Wyższych Żeńskich Kursów im. Leshafta w Petersburgu. W lecie 1918 roku przeniosła się wraz z rodziną do Wilna. W latach 1919–1921 studiowała na Wydziale Lekarskim USB. Pracowała wtedy jako kreślarka w Zarządzie Kolei. W latach 1921–1929 była asystentką przy katedrze biologii ogólnej (Zakładzie Biologii Ogólnej) na Wydziale Lekarskim USB. W 1925 roku uzyskała stopień doktora filozofii w zakresie zoologii na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB. Równocześnie była starszym asystentem Zakładu Chemii Fizjologicznej na Wydziale Lekarskim USB (od 15 lutego do 31 grudnia 1926 roku) oraz nauczycielką w Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej w Wilnie. W 1928 roku uzyskała dyplom nauczycielski przed - 286 - BOTANIKA NA USB W WILNIE Państwową Komisją Egzaminacyjną dla Kandydatów na nauczycieli szkół średnich w Wilnie. Od 1929/1930 do 15 grudnia 1939 roku była asystentką (od 1 października 1930 roku – starszym asystentem) w Zakładzie Botaniki Ogólnej na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB w dziale fizjologii roślin. W czasie drugiej wojny światowej pracowała w laboratorium kliniki uniwersyteckiej w Wilnie oraz w szkolnictwie. W 1944 roku przeniosła się do Warszawy, a po powstaniu warszawskim – do Krakowa, gdzie w latach 1944–1945 pracowała w laboratorium bakteriologiczno-chemicznym Ubezpieczalni Społecznej. W 1946 roku przeniosła się do Torunia, gdzie do 1950 roku pracowała w prywatnym laboratorium analitycznym. Od 1947 roku prowadziła laboratorium Akademickiej Pomocy Lekarskiej UMK. Od 1 grudnia 1949 do 1 czerwca 1950 roku była kierownikiem laboratorium przy Szpitalu Okręgowym nr 2, a od października 1950 roku uczyła biologii w Państwowym Liceum Felczerskim. W latach 1950–1957 była asystentką przy Katedrze Fizjologii Roślin UMK. Zmarła 15 stycznia 1980 roku w Toruniu. Została pochowana na cmentarzu św. Jerzego. Była żoną zoologa prof. Jana Zygmunta Wilczyńskiego (1891–1970). oo f LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 1 (I Bb) 1013, teczka osobowa, F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936. Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945–1984. Materiały do biografii, red. S. Kalembka, Toruń 1987, s. 729–730. pr Piotr Wiśniewski (1881–1971) Botanik, profesor SGGW, USB, UMCS. Urodził się 29 czerwca 1881 roku we Wróblewie (pow. ciechanowski, gub. płocka). Był synem Mikołaja, obywatela ziemskiego, i Marii z Damięckich. W latach 1892–1901 uczęszczał do Gimnazjum Filologicznego w Płocku (matura). Studia przyrodnicze w latach 1901–1905 odbył w Cesarskim UW na Wydziale Fizyko-Matematycznym. W związku z bojkotem Cesarskiego UW przeniósł się w 1905 roku na Wydział Filozoficzny UJ. Zajmował się wtedy m.in. wpływem warunków zewnętrznych na sposób owocowania u jednego ze świeżo odkrytych gatunków mukorowców. W latach 1907–1910 był asystentem u prof. Mariana Raciborskiego (1863–1917) w Akademii Rolniczej w Dublanach. Opisał wtedy nowy dla nauki gatunek grzyba pasożytniczego Septoria trapae-natansis Wiśn.; gatunek ten został zaakceptowany przez późniejszych badaczy. Dyplom ukończenia studiów pierwszego stopnia uzyskał dopiero w 1909 roku jako ekstern na uniwersytecie w Odessie. Doktorat uzyskał na Uniwersytecie Lwowskim 7 grudnia 1910 roku na podstawie rozprawy opublikowanej pt. O wywoływaniu sztucznym nowotworów przetchlinkowych w figowcu (Ficus), promotorem był prof. Marian Raciborski. Studia zagraniczne w latach 1910–1912 odbywał w Niemczech i Holandii. W latach 1912–1913 był adiunktem w Stacji Ochrony Roślin przy Akademii Rolniczej w Dublanach. W 1913 roku został profesorem botaniki i fizjologii roślin oraz kierownikiem Zakładu Botanicz- - 287 - Alicja Zemanek i Piotr Köhler pr oo f nego na Kursach Przemysłowo-Rolniczych prowadzonych przy MPiR w Warszawie (w 1916 roku Kursy zostały przemianowane na WSR, a w 1918 roku – WSR została upaństwowiona i stała się SGGW). Mianowany 1 września 1919 roku profesorem zwyczajnym botaniki i fizjologii roślin w SGGW, zorganizował tam katedrę botaniki. W październiku 1919 roku został powołany na USB, gdzie zorganizował Zakład Botaniki Ogólnej (katedrę botaniki I), 1 czerwca 1920 roku został mianowany profesorem zwyczajnym botaniki w USB. W latach 1920–1923 był kierownikiem Ogrodu Botanicznego USB, a w latach akademickich 1919/1920 i 1926/1927 – dziekanem Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego USB. Był jednym z organizatorów tego Uniwersytetu, uniwersyteckiego ogrodu botanicznego, twórcą wileńskiej szkoły botanicznej. Był współorganizatorem Oddziału Wileńskiego PTB, następnie jego przewodniczącym. W Wilnie zajmował się naukowo m.in. okresem spoczynkowym u roślin. Badał także florę wileńską. Z zakresu historii botaniki publikował biogramy zmarłych botaników wileńskich, m.in. Konstantego Prószyńskiego, Bronisława Szakiena czy Anny Znamierowskiej. W 1941 roku przeniósł się do Motycza koło Lublina, gdzie mieszkał do zakończenia drugiej wojny światowej. Od listopada 1944 roku był profesorem zwyczajnym na UMCS w Lublinie, organizatorem tamtejszej katedry botaniki ogólnej, a następnie jej kierownikiem. Równocześnie w latach 1945–1948 był organizatorem, a następnie kierownikiem Zakładu i Katedry Botaniki Farmaceutycznej na Wydziale Farmaceutycznym UMCS. Był współorganizatorem Oddziału Lubelskiego PTB oraz Lubelskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W Lublinie kontynuował badania nad okresem spoczynkowym roślin. Przeszedł na emeryturę w 1959 roku. Był członkiem honorowym PTB. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim oraz Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarł 9 listopada 1971 roku w Lublinie. Był żonaty z Jadwigą Frydrychs. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 I Ab 106 – Statystyka składu Uniwersytetu i studentów 1919/1922, F. 175 I Ab 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934, F. 175 I Bb 784, teczka osobowa, F. 175 VII B 53 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1919/1920, F. 175 VII B 54 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1920/1921, F. 175 VII B 56 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1922/1923, F. 175 VII B 59 – Protokoły Rady Wydz. Mat.-Przyr. 1925/1926, F. 175 VII B 197 – Wydz. Mat.-Przyr. Sprawozdanie za 1937/1938, F. 175 VII B 198 – Sprawozdanie Wydz. Mat.-Przyr. za rok akademicki 1938/1939, F. 175 VII B 201 – Wydz. Mat.-Przyr. Protokoły Rady Wydziałowej 1939/1940. B. Sałata, Leksykon Botaników Polskich. Dictionary of Polish Botanists. 15. Piotr Wiśniewski, Wiadomości Botaniczne, 1995, vol. 39 (3/4), s. 111–112; B. Sałata, Prof. dr Piotr Wiśniewski 1881–1971, w: Księga pamiątkowa Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, red. Z. Jóźwik, Lublin 1995, s. 75–76; B. Czarnecka, 55 lat Oddziału Lubelskiego Polskiego Towarzystwa Botaniczne- - 288 - BOTANIKA NA USB W WILNIE go (1945–2000). 55th anniversary of the Polish Botanical Society, Lublin Section (1945– –2000), Wiadomości Botaniczne, 2001, vol. 45 (1/2), s. 86–92; Z. Kurancowa, Uroczystości jubileuszowe 60-lecia pracy naukowej Prof. dr. Piotra Wiśniewskiego, Wiadomości Botaniczne 1970, t. 14 (1), s. 65–67; J. Mowszowicz, Prof. dr Piotr Wiśniewski 1881– –1971, Wiadomości Botaniczne, 1973, t. 17 (2), s. 75–77; A. Paszewski, Profesor dr Piotr Wiśniewski w dziewięćdziesiątą rocznicę urodzin, Ann. UMSC, Sec. C, 1971, t. 26: I–X, 4 tabl. nlb.; A. Pasz. [A. Paszewski], Wiśniewski Piotr (1884 [sic!]–1971), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 578; A. Zemanek, P. Köhler, Historia Ogrodu Botanicznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1919–1939), Studia Historiae Scientiarum, 2016, vol. 15, s. 301–345. Antoni Zieliński (?–?) Botanik, asystent USB. W roku akademickim 1928/1929 był zastępcą młodszego asystenta Zakładu Systematyki Roślin USB. f LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 IA b 391 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1923/1924–1933/1934. oo Skład osobowy USB za lata 1927/1928, 1928/1929. pr Anna Znamierowska (1895–1937) Botanik, nauczycielka z Wilna. Urodziła się we wsi Lubiszki (pow. lidzki). Była córką pułkownika wojsk rosyjskich (zginął w 1897 roku). Równie wcześnie straciła matkę. Ukończyła Instytut Panien Szlacheckich Mikołaja I w Białymstoku. Od 1916 roku pracowała jako nauczycielka. W 1919 roku rozpoczęła studia na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym USB, których nie ukończyła ze względu na warunki materialne i stan zdrowia. Pozostawała jednak w kontakcie z Uniwersytetem i w Zakładzie Botaniki Ogólnej wykonała badania nad kiełkowaniem nasion. Wykazała w tych badaniach, że zdolność do kiełkowania niektóre nasiona zachowują nawet przez 100 lat. Zmarła 4 października 1937 roku w Wilnie podczas pracy w szkole. LCVA, zespół Akta Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie: F. 175 VII B 52 – Sprawozdania Wydz. Mat.-Przyr. 1929/1930–1935/1936. A. S., J. O. [A. Skirgiełło, J. Oleszakowa], Znamierowska Anna (1895–1937), w: Słownik biologów polskich, red. S. Feliksiak, Warszawa 1987, s. 606; P. Wiśniewski, † Anna Znamierowska. Wspomnienie pośmiertne – Nachruf, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 1928, vol. 15, no. 4, s. XXXVII–XXXVIII. - 289 -