08.05.2013 Views

Biblioteca Fundamentos de la Construcción de Chile - Centro de ...

Biblioteca Fundamentos de la Construcción de Chile - Centro de ...

Biblioteca Fundamentos de la Construcción de Chile - Centro de ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Bi B l i o t e c a Fu n d a m e n to s d e l a co n s t r u c c i ó n d e ch i l e<br />

cá m a r a ch i l e n a d e l a co n s t r u c c i ó n<br />

Po n t i F i c i a un i v e r s i d a d ca t ó l i c a d e ch i l e<br />

Bi B l i o t e c a na c i o n a l


BiBlioteca <strong>Fundamentos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> chile<br />

iniciativa d e l a cá m a r a ch i l e n a d e l a co n s t r u c c i ó n,<br />

j u n t o c o n l a Po n t i F i c i a un i v e r s i d a d ca t ó l i c a d e ch i l e<br />

y l a di r e c c i ó n d e Bi B l i o t e c a s, ar c h i v o s y mu s e o s<br />

co m i s i ó n di r e c t i va<br />

Gu s tav o vi c u ñ a sa l a s (Pr e s i d e nte)<br />

au G u s to Br u n a va r G a s<br />

Xi m e n a cr u z a t am u n á t e G u i<br />

jo s é iG n a c i o Go n z á l e z le i va<br />

ma n u e l rav e s t mo r a<br />

ra Fa e l sa G r e d o Ba e z a (se c r e ta r i o)<br />

co m i t é editorial<br />

Xi m e n a cr u z a t am u n á t e G u i<br />

ni c o l á s cr u z Ba r r o s<br />

Fe r n a n d o ja B a l q u i n to ló P e z<br />

ra Fa e l sa G r e d o Ba e z a<br />

an a ti r o n i<br />

ed i t o r Ge n e ral<br />

ra Fa e l sa G r e d o Ba e z a<br />

ed i t o r<br />

ma r c e l o ro j a s vá s q u e z<br />

co r r e c c i ó n d e o r i G i n a l e s y d e P r u e B a s<br />

an a ma r í a cr u z va l d i v i e s o<br />

Paj<br />

Bi B l i o t e c a d i G i ta l<br />

iG n a c i o mu ñ o z <strong>de</strong> l a u n o y<br />

i.m.d. co n s u lt o r e s y a s e s o r e s li m i ta d a<br />

Ge s t i ó n a d m i n i s t r at i va<br />

cá m a r a ch i l e n a d e l a co n s t r u c c i ó n<br />

di s e ñ o d e P o r ta d a<br />

tX o m i n ar r i e ta<br />

Pr o d u c c i ó n editorial a c a r G o<br />

d e l ce n t r o d e in v e s t i G a c i o n e s di e G o Ba r r o s ar a n a<br />

d e l a di r e c c i ó n d e Bi B l i o t e c a s, ar c h i v o s y mu s e o s<br />

i m P r e s o e n c h i l e / P r i n t e d in c h i l e


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

PRESENTACIÓN<br />

La <strong>Biblioteca</strong> <strong>Fundamentos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Construcción</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> reúne <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> científicos,<br />

técnicos, profesionales e intelectuales que con sus trabajos imaginaron, crearon<br />

y mostraron <strong>Chile</strong>, l<strong>la</strong>maron <strong>la</strong> atención sobre el valor <strong>de</strong> alguna región o recurso<br />

natural, analizaron un problema socioeconómico, político o cultural, o p<strong>la</strong>ntearon<br />

soluciones para los <strong>de</strong>safíos que ha <strong>de</strong>bido enfrentar el país a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su historia.<br />

Se trata <strong>de</strong> una iniciativa <strong>de</strong>stinada a promover <strong>la</strong> cultura científica y tecnológica,<br />

<strong>la</strong> educación multidisciplinaria y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía, todos requisitos<br />

básicos para el <strong>de</strong>sarrollo económico y social.<br />

Por medio <strong>de</strong> los textos reunidos en esta biblioteca, y gracias al conocimiento<br />

<strong>de</strong> sus autores y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s circunstancias en que escribieron sus obras, <strong>la</strong>s generaciones<br />

actuales y futuras podrán apreciar el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciencia en <strong>la</strong> evolución nacional,<br />

<strong>la</strong> trascen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica en <strong>la</strong> construcción material <strong>de</strong>l país y <strong>la</strong> importancia<br />

<strong>de</strong>l espíritu innovador, <strong>la</strong> iniciativa privada, el servicio público, el esfuerzo y el<br />

trabajo en <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />

El conocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personalida<strong>de</strong>s que reúne esta colección,<br />

ampliará el rango <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los sociales tradicionales al valorar también el quehacer<br />

<strong>de</strong> los científicos, los técnicos, los profesionales y los intelectuales, indispensable<br />

en un país que busca alcanzar <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do.<br />

Sustentada en el afán realizador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>Chile</strong>na <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Construcción</strong>, en<br />

<strong>la</strong> rigurosidad académica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, y en <strong>la</strong><br />

trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong>s, Archivos y Museos en <strong>la</strong> preservación<br />

<strong>de</strong>l patrimonio cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación, <strong>la</strong> <strong>Biblioteca</strong> <strong>Fundamentos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Construcción</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>Chile</strong> aspira a convertirse en un estímulo para el <strong>de</strong>sarrollo nacional al fomentar el<br />

espíritu empren<strong>de</strong>dor, <strong>la</strong> responsabilidad social y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l trabajo sistemático.<br />

Todos, valores reflejados en <strong>la</strong>s vidas <strong>de</strong> los hombres y mujeres que con sus<br />

escritos forman parte <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión impresa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras, <strong>la</strong> <strong>Biblioteca</strong> <strong>Fundamentos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Construcción</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>Chile</strong> cuenta con una edición digital y diversos instrumentos, como softwares<br />

educativos, vi<strong>de</strong>os y una página web, que estimu<strong>la</strong>rá <strong>la</strong> consulta y lectura <strong>de</strong><br />

los títulos, <strong>la</strong> hará accesible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier lugar <strong>de</strong>l mundo y mostrará todo su<br />

potencial como material educativo.<br />

co m i s i ó n di r e c t i va - co m i t é editorial<br />

Bi B l i o t e c a Fu n d a m e n to s d e l a co n s t r u c c i ó n d e ch i l e<br />

-v-


Gay , cl a u d i o, 1800-1873<br />

580.983 hi s t o r i a F í s i c a y P o l í t i c a d e ch i l e: B o t á n i c a: t o m o o c tav o / cl a u d i o Gay ; e d i-<br />

G285 h to r G e n e r a l, ra Fa e l sa G r e d o Ba e z a. sa n t i a G o d e ch i l e: cá m a r a ch i l e n a d e l a<br />

2010 co n s t r u c c i ó n: Po n t i F i c i a un i v e r s i d a d ca t ó l i c a d e ch i l e: di r e c c i ó n d e Bi-<br />

B l i o t e c a s, a r c h i v o s y mu s e o s, c2010.<br />

X l i i, 406 P.: il., F a c s í m s ., m a P a s ; 28 c m (Bi B l i o t e c a F u n d a m e n to s d e l a c o n s t r u c -<br />

c i ó n d e ch i l e)<br />

in c l u y e B i B li o G raFía s.<br />

isBn: 9789568306083 (oB r a c o m P l e ta ) isBn: 9789568306533 (t. X i X)<br />

1.- Bo t á n i c a – ch i l e –1.- sa G r e d o Ba e z a, ra Fa e l, 1959- e d.<br />

© cá m a r a ch i l e n a d e l a co n s t r u c c i ó n, 2010<br />

ma r c h a n t Pe r e i ra 10<br />

sa n t i a G o d e ch i l e<br />

© Po n t i F i c i a un i v e r s i d a d ca t ó l i c a d e ch i l e, 2010<br />

av. li B e rtad o r Be r n a r d o o’hi G G i n s 390<br />

sa n t i a G o d e ch i l e<br />

© di r e c c i ó n d e Bi B l i o t e c a s, ar c h i v o s y mu s e o s, 2010<br />

av. li B e rtad o r Be r n a r d o o’hi G G i n s 651<br />

sa n t i a G o d e ch i l e<br />

re G i s t r o Pr o P i e d a d in t e l e ct ua l<br />

in s c r i P c i ó n nº 199.703<br />

sa n t i a G o d e ch i l e<br />

isBn 978-956-8306-08-3 (oB r a c o m P l e ta )<br />

isBn 978-956-8306-53-3 (to m o d é c i m o n o v e n o)<br />

im a G e n d e l a P o r ta d a<br />

Ci s s a r o b ryo n e l e g a n s<br />

at l a s d e l a h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e Ch i l e<br />

<strong>de</strong> r e c h o s r e s e rvad o s Pa r a l a P r e s e nte e d i c i ó n<br />

cu a l q u i e r P a r t e d e e s t e l i B r o P u e d e s e r r e P r o d u c i d a<br />

c o n F i n e s c u lt u r a l e s o e d u c at i vo s, s i e m P r e q u e s e c i t e<br />

d e m a n e r a P r e c i s a e s ta e d i c i ó n .<br />

Texto compuesto en tipografía Berthold Baskerville 10/12,5<br />

se t e r m i n ó d e imPrimir e s ta e d i c i ó n , d e 1.000 e j e m P <strong>la</strong>r e s,<br />

d e l t o m o X i X d e l a bi b l i ot eC a fu n d a m e n t o s d e l a Co n s t r u C C i ó n d e Ch i l e,<br />

e n ve r s i ó n Pr o d u c c i o n e s Gr á F i c a s lt d a ., e n d i c i e m B r e d e 2010<br />

im P r e s o e n ch i l e / Pr i n t e d in ch i l e


CLAUDIO GAY<br />

HISTORIA<br />

FíSICA Y POLíTICA<br />

DE CHILE<br />

TOMO OCTAvO<br />

BOTÁNICA<br />

sa n t i a G o d e ch i l e<br />

2010


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

HELECHOS<br />

EN LA<br />

OBRA DE CLAUDIO GAY<br />

Elizabeth Barrera<br />

lo s h e l e c h o s c h i l e n o s<br />

Los helechos chilenos han sido mencionados en trabajos, principalmente re<strong>la</strong>cionados<br />

a Historia <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo X v i i. Gualterio Looser menciona que<br />

una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras citas <strong>de</strong> helechos chilenos correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> realizada por el<br />

padre Diego <strong>de</strong> Rosales cerca <strong>de</strong>l año 1666, don<strong>de</strong> dice:<br />

“Ay en este Reino gran<strong>de</strong> cantidad <strong>de</strong> Polipodio, el cual nace en los árboles que<br />

l<strong>la</strong>man roble, en tanta abundancia que ro<strong>de</strong>ando todo el cuerpo <strong>de</strong>l árbol parece<br />

culebras enroscadas en él”.<br />

Sin duda, se refiere al hoy conocido y común Polypodium feuillei Bertero, que tiene<br />

como nombre vulgar, entre otros, el <strong>de</strong> hierba <strong>de</strong>l <strong>la</strong>garto, en referencia a su rizoma<br />

carnoso, muy escamoso y rastrero que ascien<strong>de</strong> por los troncos <strong>de</strong> los árboles.<br />

Referencias a nuestro helechos podrían citarse varias, pero son sólo menciones<br />

y carecen <strong>de</strong> valor científico. En el trabajo <strong>de</strong> Louis Feuillei (1714-1725) se encuentra<br />

una lámina que correspon<strong>de</strong>ría a <strong>la</strong> ilustración más antigua <strong>de</strong> un helecho chileno<br />

nombrado como Polypodium radice squamosa, vulgo pil<strong>la</strong>bilcum y que correspon<strong>de</strong><br />

al ya citado Polypodium feuillei Bertero.<br />

En el siglo X i X, comienza a notarse un aumento en <strong>la</strong> entrega <strong>de</strong> información<br />

sobre los helechos chilenos. El abate Juan Ignacio Molina (1810), en <strong>la</strong> segunda<br />

edición <strong>de</strong> su Saggio, menciona doce helechos para <strong>Chile</strong>. Posteriormente, varios<br />

naturalistas contribuyeron al cocimiento <strong>de</strong> estas p<strong>la</strong>ntas, entre ellos Carl Presl<br />

(1825-1836) que <strong>de</strong>scribe once especies <strong>de</strong> helechos chilenos; Gustav Kunze (1834)<br />

trata veinticuatro especies <strong>de</strong>l país; el botánico italiano Carlos Bertero (1828-1829)<br />

entrega información sobre trece especies <strong>de</strong> helechos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> central, siendo<br />

este importante trabajo el primero que se publicó en <strong>Chile</strong> sobre nuestras p<strong>la</strong>ntas.<br />

-ix-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Carlos Bertero, a<strong>de</strong>más, recolectó abundante material en el país que en parte fue<br />

conocido por Col<strong>la</strong> (1833-1836), quien <strong>de</strong>scribió veintisiete helechos chilenos, incluyendo<br />

dos géneros <strong>de</strong> diecinueve especies nuevas, varios <strong>de</strong> ellos válidos hasta<br />

el momento. Sin embargo, correspon<strong>de</strong>ría a C<strong>la</strong>udio Gay el mérito <strong>de</strong> estudiar<br />

sistemáticamente los helechos chilenos en <strong>la</strong> parte Botánica <strong>de</strong> su Historia física y<br />

política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

un c i e n t í F i c o e n ch i l e 1<br />

Según sus principales biógrafos, el arribo <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay al país en los primeros<br />

días <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1828 fue consecuencia <strong>de</strong> su contratación como profesor <strong>de</strong>l<br />

Colegio <strong>de</strong> Santiago, cuyas activida<strong>de</strong>s docentes se iniciarían en marzo <strong>de</strong> 1829.<br />

El naturalista, que lograría fama gracias a sus investigaciones sobre <strong>Chile</strong>, había<br />

nacido en marzo <strong>de</strong> 1800 en Draguignan, <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong>l var, en <strong>la</strong> Provenza,<br />

en una familia <strong>de</strong> pequeños propietarios agríco<strong>la</strong>s 2 .<br />

Consta que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su infancia <strong>de</strong>mostró una inclinación por el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Ciencias Naturales, que se manifestó en lecturas sobre Botánica elemental y en<br />

herborizaciones, así como en periódicas excursiones alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> su pueblo natal.<br />

En el<strong>la</strong>s, que con el paso <strong>de</strong> los años se fueron ampliando a prácticamente todo<br />

el <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong>l var y a parte <strong>de</strong> los Bajos Alpes, el joven se preocupaba <strong>de</strong><br />

recolectar material botánico y zoológico y <strong>de</strong> averiguar sobre <strong>la</strong> mineralogía y <strong>la</strong><br />

geología <strong>de</strong> los sitios visitados. En el diario que se le atribuye, evoca esta época:<br />

“apenas me sentí capaz <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar unas cuantas p<strong>la</strong>ntas, mi pasión por <strong>la</strong> botánica<br />

me empujó a atravesar los límites severos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas <strong>de</strong> los Alpes, <strong>de</strong>l<br />

Del finado, <strong>de</strong> Saboya y <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> Suiza. En esos lugares reuní una colección <strong>de</strong><br />

p<strong>la</strong>ntas que unidas a <strong>la</strong>s que me rega<strong>la</strong>ron otros botánicos, aumentaron con si<strong>de</strong>rable<br />

mente mi herbario” 3 .<br />

Completada su primera educación, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1820, arribó a París para seguir<br />

estudios superiores <strong>de</strong> Medicina y Farmacia. Sin embargo, su curiosidad por<br />

el cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciencias pudo más que <strong>la</strong> práctica profesional y comenzó a concurrir<br />

a los cursos públicos <strong>de</strong> Ciencias Naturales <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> Historia Natural<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sorbonne 4 . En aquellos años, aprovechaba sus vacaciones para empren<strong>de</strong>r<br />

1 Apartado reproducido <strong>de</strong>l estudio introductorio que acompaña <strong>la</strong> sección histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

edición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia física y política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay.<br />

2 Carlos Stuardo Ortiz es quien más acabadamente ha investigado acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l científico.<br />

En su obra póstuma Vida <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. Escritos y documentos, se reproducen numerosos escritos <strong>de</strong> Gay,<br />

o concernientes a su <strong>la</strong>bor en <strong>Chile</strong>, así como diversos textos re<strong>la</strong>tivos a su persona.<br />

3 véase C<strong>la</strong>udio Gay, Diario <strong>de</strong> su primer viaje a <strong>Chile</strong> en 1828, p. 88.<br />

4 En su diario escribiría: “El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina me pareció el más seductor y el que estaba más<br />

<strong>de</strong> acuerdo con mis gustos. Desgraciadamente mi pasión cada vez mayor por <strong>la</strong> historia natural me hizo<br />

abandonarlo y eso es algo que <strong>la</strong>mentaré toda mi vida”, op. cit., p. 90.<br />

-x-


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

excursiones <strong>de</strong>stinadas a herborizar fuera <strong>de</strong> Francia o para cumplir comisiones<br />

encargadas por el museo. Recorrió Suiza, una parte <strong>de</strong> los Alpes, el norte <strong>de</strong> Italia,<br />

una porción <strong>de</strong> Grecia, algunas is<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Mediterráneo y el norte <strong>de</strong> Asia Menor.<br />

Durante sus años en París, entre 1821 y 1828, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> Botánica y <strong>la</strong> Entomología,<br />

sus aficiones preferidas, también se a<strong>de</strong>ntró como autodidacta en el estudio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Física y <strong>la</strong> Química, para más tar<strong>de</strong> seguir cursos <strong>de</strong> Geología y <strong>de</strong> Anatomía<br />

comparada. De esta manera adquirió vastos conocimientos y también se inició en<br />

<strong>la</strong> investigación científica al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> eminentes maestros <strong>de</strong> los Jardines <strong>de</strong>l Rey y<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Minas. Sus conceptos a propósito <strong>de</strong> su paso por el Jardín Botánico<br />

y Museo <strong>de</strong> Historia Natural <strong>de</strong> París son elocuentes:<br />

“Las abundante colecciones <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> ciencia natural, el alto nivel científico<br />

<strong>de</strong> los cursos que allí se realizaban, el interés <strong>de</strong> los profesores por facilitar mis<br />

estudios, todo ello contribuyó po<strong>de</strong>rosamente a hacerme amar una ciencia a <strong>la</strong> que<br />

ya me había <strong>de</strong>dicado por mi cuenta, estudiándo<strong>la</strong> con mi propio esfuerzo” 5 .<br />

Alexan<strong>de</strong>r von Humboldt (1769-1859), el sabio prusiano, autor <strong>de</strong><br />

numerosas obras sobre América, representó el principal mo<strong>de</strong>lo<br />

para los naturalistas que como C<strong>la</strong>udio Gay arribaron a América<br />

luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia. En David Yudilevich L. (ed.), Mi viaje<br />

por el camino <strong>de</strong>l inca (1801-1802), antología.<br />

5 Gay, Diario <strong>de</strong>..., op. cit., p. 89.<br />

-xi


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Como acertadamente hace notar Carlos Stuardo Ortiz, C<strong>la</strong>udio Gay se vio favorecido<br />

por el ambiente científico existente en París en <strong>la</strong>s primeras décadas <strong>de</strong>l siglo X i X.<br />

Entonces, diversas instituciones, como <strong>la</strong> Sociedad Philomatica, <strong>la</strong> Sociedad Linneana,<br />

el Museo <strong>de</strong> Historia Natural y <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Ciencias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> París,<br />

tenían como objetivo esencial promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ciencias Naturales.<br />

Junto con beneficiarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que en el<strong>la</strong>s se realizaban, recibió <strong>la</strong><br />

influencia <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s investigadores y maestros como Alexandre Brongniart en<br />

Mineralogía, Pierre-Louis-Antoine Cordier en Geología, André-Marie-Constant<br />

Duméril en Herpetología, Georges Cuvier en Anatomía comparada, René-Louiche<br />

Desfontaines y Adrien <strong>de</strong> Jussieu en Botánica, Pierre-André Latreille en Entomología,<br />

André Laugier o Louis-Nicolás vauquelin en Química y Joseph-Louis<br />

Gay-Lussac en Física, entre otros.<br />

Los <strong>de</strong>talles <strong>de</strong>l origen <strong>de</strong> <strong>la</strong> preocupación por nuestro país, y <strong>de</strong> su venida a<br />

<strong>Chile</strong>, permanecen todavía inciertos en muchos aspectos, aunque se sabe que su<br />

arribo fue consecuencia directa <strong>de</strong> haber aceptado <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong>l periodista y aventurero<br />

Pedro Chapuis que, en 1828, organizaba en París un grupo <strong>de</strong> profesores<br />

para establecer un colegio en Santiago, y que, según C<strong>la</strong>udio Gay, contaba con el<br />

patrocinio <strong>de</strong>l gobierno chileno 6 .<br />

Los testimonios aparecidos en <strong>la</strong> prensa nacional, a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada<br />

<strong>de</strong> Pedro Chapuis y <strong>de</strong>más profesores, sólo alu<strong>de</strong>n al arribo <strong>de</strong> una “sociedad <strong>de</strong><br />

profesores <strong>de</strong> ciencias” que vienen “con el objeto <strong>de</strong> fundar un nuevo establecimiento<br />

<strong>de</strong> educación”, sin dar mayores noticias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s motivaciones <strong>de</strong> cada uno<br />

<strong>de</strong> los “socios”, aunque sí <strong>de</strong> sus aptitu<strong>de</strong>s. Sobre C<strong>la</strong>udio Gay, en el aviso que<br />

Pedro Chaupis publicó para dar a conocer su iniciativa, se lee: “doctor en ciencias.<br />

Miembro <strong>de</strong> varias socieda<strong>de</strong>s, corresponsal <strong>de</strong>l Museo y profesor <strong>de</strong> Física, Química<br />

e Historia Natural” 7 .<br />

En el diario que presumiblemente comenzó al momento <strong>de</strong> iniciar su viaje a<br />

<strong>Chile</strong>, alu<strong>de</strong> a sus intentos frustrados por pasar a América, hasta que le avisaron<br />

“que se estaba formando en París una sociedad <strong>de</strong> personas con <strong>la</strong> intención <strong>de</strong><br />

fundar una Universidad en Santiago <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, bajo <strong>la</strong> protección especial <strong>de</strong>l gobierno<br />

francés y <strong>de</strong>l chileno”;<br />

entonces, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró,<br />

“el p<strong>la</strong>cer unido al interés <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir un país aun no conocido por los naturalistas,<br />

me hizo aceptar sin ninguna vaci<strong>la</strong>ción <strong>la</strong> proposición que me hicieron <strong>de</strong> nombrar<br />

me profesor <strong>de</strong> química y <strong>de</strong> física” 8 .<br />

6 En su diario re<strong>la</strong>ta que en un encuentro con Pedro Chaupis en París, éste “me hizo ver un discurso<br />

<strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Pinto en que solicita profesores <strong>de</strong> anatomía y <strong>de</strong> química para una escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

medicina”. véase Gay, Diario <strong>de</strong>..., op. cit., p. 103.<br />

7 véanse La C<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1828 y <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1829 y <strong>la</strong> Gaceta <strong>de</strong><br />

<strong>Chile</strong> <strong>de</strong>l 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1828.<br />

8 Gay, Diario <strong>de</strong>..., op. cit., p. 91.<br />

-xii-


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

Años <strong>de</strong>spués, y al comienzo <strong>de</strong> su monumental obra, afirmó que fueron sus<br />

maestros en París quienes le habían seña<strong>la</strong>do <strong>la</strong> república <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> como <strong>la</strong> más a<br />

propósito para satisfacer <strong>la</strong>s exigencias <strong>de</strong> una <strong>de</strong>smedida curio sidad que lo impulsaba<br />

a investigar <strong>la</strong>s producciones <strong>de</strong> algún remoto clima que no pareciera muy<br />

andado; consejo que siguió, comenzando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> entonces a tomar nota <strong>de</strong> lo muy<br />

poco que se había dicho <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> geografía <strong>de</strong> esta parte <strong>de</strong> América.<br />

Más tar<strong>de</strong> escribiría, en el prólogo <strong>de</strong>l tomo i <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia física y política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>,<br />

que había sido en medio <strong>de</strong> esa situación que “una circunstancia imprevista se a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntó<br />

a mis <strong>de</strong>seos llevándome a <strong>la</strong>s afortunadas costas <strong>de</strong> ultramar mucho antes<br />

<strong>de</strong> lo que yo presumiera” 9 .<br />

A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sus motivaciones particu<strong>la</strong>res, es preciso tener presente que en el<br />

ambiente científico y oficial <strong>de</strong>l París <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1820, “entre los diversos países<br />

que sería importante explorar en interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia natural, el Perú y <strong>Chile</strong><br />

pue<strong>de</strong>n ser colocados en primera fi<strong>la</strong>, en todo sentido” pues, se afirmaba,<br />

“<strong>la</strong> parte <strong>de</strong> América meridional que ocupan estas dos vastas regiones no ha sido<br />

visitada aún sino por un número muy pequeño <strong>de</strong> viajeros, y sus exploraciones,<br />

por lo <strong>de</strong>más asaz incompletas, se remontan ya a una época muy alejada” 10 .<br />

Para compren<strong>de</strong>r cabalmente <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay en <strong>Chile</strong> es necesario<br />

aten<strong>de</strong>r el interés galo por explorar América meridional, que en su caso, sin<br />

embargo, no se materializó en ningún apoyo oficial, aunque sí en el estímulo <strong>de</strong> sus<br />

profesores y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia francesa; pero también a <strong>la</strong>s urgencias y necesida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l naciente Estado chileno, cuyos dirigentes, aun antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia, y con<br />

mayor razón <strong>de</strong>spués, venían insistiendo en <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> crear instituciones <strong>de</strong><br />

enseñanza y <strong>de</strong> fomentar el reconocimiento geográfico <strong>de</strong>l territorio. Aunque no<br />

está acreditado el apoyo oficial al colegio para el cual había sido contratado C<strong>la</strong>udio<br />

Gay, lo cierto es que el Estado chileno, y sus autorida<strong>de</strong>s, frecuentemente aludían, y<br />

seguirían mencionando, <strong>la</strong> urgencia <strong>de</strong> contar con nuevas instituciones educativas;<br />

interés que seguramente personajes como Pedro Chapuis buscaron aprovechar.<br />

Contratado como profesor <strong>de</strong> Física, Química e Historia Natural, Gay vio en<br />

su viaje a <strong>Chile</strong>, más que el inicio <strong>de</strong> una carrera <strong>de</strong>stinada a <strong>la</strong> docencia, <strong>la</strong> posibilidad<br />

cierta <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicarse a <strong>la</strong> investigación en un país casi total y absoluta mente<br />

9 En su manuscrito sobre los araucanos, todavía inédito, C<strong>la</strong>udio Gay re<strong>la</strong>ciona su arribo a <strong>Chile</strong><br />

con <strong>la</strong> política francesa respecto <strong>de</strong> Latinoamérica, ahí escribió: “En esa época <strong>la</strong>s repúblicas americanas<br />

habían sido más o menos reconocidas por <strong>la</strong>s potencias europeas. Francia era una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más<br />

atrasadas en ese justo <strong>de</strong>ber... por ese mismo motivo <strong>de</strong>cidió crear en Santiago un colegio universitario<br />

compuesto únicamente por profesores franceses. Habiendo sido <strong>de</strong>signado para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> física y química<br />

me encontraba en condiciones <strong>de</strong> realizar mi pasión por los viajes...”. Agra<strong>de</strong>cemos a Luis Mizón<br />

el darnos a conocer este texto, así como su traducción. Como se advertirá, <strong>la</strong> versión <strong>de</strong>l naturalista<br />

difiere bastante <strong>de</strong> <strong>la</strong> ofrecida por todos los estudiosos <strong>de</strong> su vida y obra.<br />

10 Carta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> Historia Natural <strong>de</strong> París al ministro <strong>de</strong>l Interior, fechada<br />

el 25 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1825, y generada por <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> que el naturalista Alci<strong>de</strong> d’Orbigny<br />

se dirigiera a América en misión científica. Citada por Pascal Riviale en su obra Los viajeros franceses en<br />

busca <strong>de</strong>l Perú antiguo (1821-1914), p. 34.<br />

-xiii-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

<strong>de</strong>sconocido para los hombres <strong>de</strong> ciencia europeos. A<strong>de</strong>más, veía en él <strong>la</strong> materialización<br />

<strong>de</strong> sus aspiraciones, pues, había escrito en su diario,<br />

“<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que me consagré al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciencias naturales, que son verda<strong>de</strong>ramente<br />

sublimes, nació en mí el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> viajar, que al parecer forma parte <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s” 11 .<br />

Belloa: Remy lo <strong>de</strong>dica en 1847 a Andrés Bello, sabio legista y poeta venezo<strong>la</strong>no que vivió<br />

en nuestro país, y fue muy conocido por <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> sus conocimientos, adicto a <strong>la</strong>s<br />

ciencias naturales (p<strong>la</strong>nta inferior).<br />

11 Gay, Diario <strong>de</strong>..., op. cit., p. 88.<br />

-xiv


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

Insta<strong>la</strong>do en Santiago, junto con aten<strong>de</strong>r sus c<strong>la</strong>ses en el Colegio <strong>de</strong> Santiago,<br />

se dio tiempo para recorrer diversos sitios y recolectar material científico, llegando<br />

a formar en corto <strong>la</strong>pso colecciones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas, <strong>de</strong> animales y <strong>de</strong> rocas.<br />

Más entusiasmado con sus excursiones que con sus c<strong>la</strong>ses, a <strong>la</strong> vez que reve<strong>la</strong>ndo<br />

los motivos que lo habían traído a <strong>Chile</strong>, le escribió a Alexandre Brongniart<br />

el 9 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1829 que a pesar <strong>de</strong> que “no disponía más que <strong>de</strong> un día a <strong>la</strong><br />

semana en provecho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciencias” y que, sobre todo al comienzo <strong>de</strong> su estadía,<br />

no le era posible más que “visitar so<strong>la</strong>mente los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> Santiago o realizar<br />

un viaje rápido a <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> <strong>de</strong>l mar o a <strong>la</strong> cordillera”, ya había realizado “una buena<br />

serie <strong>de</strong> observaciones que bastarán para dar a conocer estas comarcas tan poco<br />

visitadas por los naturalistas” 12 .<br />

Su celo y su pasión que mostraba por <strong>la</strong> historia natural, expresada en su infatigable<br />

actividad y <strong>de</strong>dicación al estudio, no sólo l<strong>la</strong>maron <strong>la</strong> atención <strong>de</strong> los pocos<br />

sujetos con interés por <strong>la</strong>s Ciencias Naturales existentes en Santiago. También llegó<br />

a conocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, en <strong>la</strong>s cuales rondaba <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> estudiar científicamente<br />

el país, una antigua aspiración que no había podido materializarse por<br />

falta <strong>de</strong> una persona idónea para acometer <strong>la</strong> empresa 13 .<br />

En el <strong>Chile</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización republicana, don<strong>de</strong> todo estaba por hacerse, y<br />

en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tribu<strong>la</strong>ciones políticas y <strong>la</strong> pobreza <strong>de</strong>l erario, hubo gobernantes<br />

que tuvieron plena conciencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> conocer cabal y científicamente<br />

el territorio y <strong>la</strong> realidad nacional. Entonces ni siquiera existían mapas medianamente<br />

aceptables; poco se sabía <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación exacta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y puntos<br />

geográficos <strong>de</strong> importancia; nadie había estudiado sistemáticamente <strong>la</strong>s especies<br />

naturales y, menos aún, preocupado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características geológicas o <strong>de</strong> precisar<br />

a<strong>de</strong>cuadamente <strong>la</strong>s condiciones climáticas <strong>de</strong> los ambientes en que comenzaba a<br />

<strong>de</strong>senvolverse <strong>la</strong> república 14 .<br />

12 Guillermo Feliú Cruz y Carlos Stuardo Ortiz, Correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay, p. 2.<br />

13 Guillermo Feliú Cruz en su ensayo crítico “C<strong>la</strong>udio Gay, historiador <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>”, seña<strong>la</strong> que el boticario<br />

vicente Bustillos, el canónigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> catedral José Alejo Bezanil<strong>la</strong>, el conservador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Biblioteca</strong><br />

Nacional Francisco García Huidobro y el médico francés Carlos Bouston, fueron los primeros amigos<br />

<strong>de</strong>l científico en <strong>Chile</strong>, y quienes advirtieron al gobierno <strong>de</strong> su presencia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> confiarle<br />

el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l territorio nacional.<br />

14 La preocupación <strong>de</strong> los gobiernos por conocer <strong>la</strong> geografía nacional, y con el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s riquezas <strong>de</strong>l<br />

territorio, se había hecho presente ya en 1823. Entonces se contrató al aventurero Juan José Dauxion<br />

<strong>de</strong> Lavaysse para que realizara un estudio científico <strong>de</strong>l país. El mismo año, otro <strong>de</strong>creto comisionó al<br />

ingeniero militar José Alberto Backler D’Albe y al ingeniero geógrafo Ambrosio Lozier para que levantaran<br />

<strong>la</strong> carta corográfica y geodésica <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. Como se sabe, ambas empresas fracasaron y no pasaron<br />

<strong>de</strong> ser simples ensayos. Diego Barros Arana, en su trabajo Don C<strong>la</strong>udio Gay; su vida y sus obras, ofrece un<br />

completo panorama <strong>de</strong> los esfuerzos <strong>de</strong>l Estado “por hacer estudiar y por dar a conocer <strong>la</strong> geografía <strong>de</strong><br />

nuestro país y <strong>la</strong>s producciones <strong>de</strong> su suelo”.<br />

Los afanes republicanos por conocer los territorios sobre los que comenzaban a ejercer soberanía están<br />

estrechamente re<strong>la</strong>cionados y son una herencia <strong>de</strong>l espíritu ilustrado que, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo Xviii, había<br />

llevado a <strong>la</strong>s potencias europeas a organizar, financiar y promover expediciones científicas a suelos y costas<br />

americanas, entre otras razones, para obtener ventajas económicas <strong>de</strong> ellos. Al respecto véase <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Rafael<br />

Sagredo Baeza y José Ignacio González, La Expedición Ma<strong>la</strong>spina en <strong>la</strong> frontera austral <strong>de</strong>l imperio español.<br />

-xv-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

En reedición <strong>de</strong>l At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. 2004.<br />

-xvi-


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

Alentado por sus cercanos, en julio <strong>de</strong> 1830 redactó una presentación dirigida al<br />

vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual ofrecía sus servicios para trabajar<br />

en <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> una historia natural, general y particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>; una geografía<br />

física y <strong>de</strong>scriptiva <strong>de</strong>l país; una geología que haría conocer <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> todos<br />

los terrenos, <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocas y <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas; y una estadística<br />

completa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s productivas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los trabajos<br />

nombrados, el científico se comprometió a formar un gabinete <strong>de</strong> historia natural que<br />

contuviera <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> república, con sus nombres vulgares<br />

y científicos, así como una colección, tan completa como fuera posible, <strong>de</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s piedras y minerales que pudiera recolectar; analizar químicamente todas <strong>la</strong>s aguas<br />

minerales que encontrara; a e<strong>la</strong>borar cuadros estadísticos <strong>de</strong> todas <strong>la</strong> provincias; hacer<br />

un catálogo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s minas; preparar p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales ciuda<strong>de</strong>s y ríos,<br />

así como <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s haciendas que pudiera visitar; y, finalmente, si el gobierno así<br />

lo quería, instruir a dos alumnos en todas <strong>la</strong>s ciencias sobre <strong>la</strong>s que él se ocupaba. Es<br />

<strong>de</strong>cir, se obligaba a una tarea monumental, <strong>la</strong> cual le llevaría casi toda <strong>la</strong> vida.<br />

A cambio <strong>de</strong> sus trabajos, los cuales, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró, sólo podrían ser publicados en<br />

Europa, el naturalista solicitaba auxilio para continuar sus investigaciones y el patrocinio<br />

<strong>de</strong>l gobierno para <strong>la</strong>s obras que proponía. Se mostraba dispuesto a que se<br />

nombrase una comisión que inspeccionara lo realizado por él hasta entonces y los<br />

trabajos que en a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte empren<strong>de</strong>ría, así como también a <strong>de</strong>mostrar los medios<br />

que poseía para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte sus estudios. A este último respecto, y para ava<strong>la</strong>r<br />

su petición, hizo saber al gobernante que <strong>la</strong>s Ciencias Naturales habían sido objeto<br />

<strong>de</strong> sus preocupaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> temprana edad y que había elegido a <strong>Chile</strong> como<br />

escenario <strong>de</strong> sus investigaciones con el único fin <strong>de</strong> satisfacer su interés científico,<br />

“y el <strong>de</strong>seo que tengo <strong>de</strong> hacerme útil dando a conocer a <strong>la</strong> nación chilena, <strong>la</strong>s<br />

producciones <strong>de</strong> su industria y <strong>de</strong> su territorio, y poniendo a <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras un<br />

país muy poco conocido, pero sin embargo muy digno <strong>de</strong> serlo por su feliz posición,<br />

por <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y por los extraordinarios productos <strong>de</strong> su agricultura” 15 .<br />

Un elemento <strong>de</strong>cisivo en <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación que el gobierno tomó finalmente,<br />

fue su trabajo a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntado en el país, que <strong>de</strong>mostraba su capacidad <strong>de</strong> naturalista.<br />

Como el propio científico lo hacía notar, y quienes lo patrocinaban sabían, en el<br />

<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> un año había podido investigar acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia natural y <strong>la</strong> geología<br />

<strong>de</strong> los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> Santiago; <strong>de</strong>scribir y pintar <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los objetos<br />

re<strong>la</strong>cionados con el<strong>la</strong>s; preparar un p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad capital y cartas geográficas<br />

<strong>de</strong>l territorio; analizar <strong>la</strong>s aguas minerales <strong>de</strong> Apoquindo; recopi<strong>la</strong>r estadísticas <strong>de</strong>l<br />

país en casi todas <strong>la</strong>s administraciones y, por último, recorrer parte <strong>de</strong>l litoral central<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera frente a Santiago. De este modo, escribió en su ofrecimiento,<br />

no tenía más trabajos en <strong>la</strong> capital y se encontraba listo para empren<strong>de</strong>r investigaciones<br />

en <strong>la</strong> provincia, <strong>la</strong>s cuales estaban postergadas por falta <strong>de</strong> recursos.<br />

15 El texto a través <strong>de</strong>l cual C<strong>la</strong>udio Gay ofreció sus servicios al gobierno chileno en Stuardo Ortiz,<br />

Vida <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio..., op. cit., tomo ii, pp. 87-90.<br />

-xvii-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

En pago <strong>de</strong> sus servicios, no pidió al gobierno un gran sa<strong>la</strong>rio ni <strong>de</strong>masiadas<br />

prebendas, “sino sólo su protección cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s provinciales y los gastos<br />

indispensables <strong>de</strong> los viajes que mis investigaciones me obligan a hacer”. Como<br />

garantía <strong>de</strong> los recursos que se le entregarían, ofrecía<br />

“<strong>de</strong>positar en el lugar que se sirva <strong>de</strong>signarme, una parte <strong>de</strong> mis colecciones, y a<br />

más mi biblioteca compuesta <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> cuatrocientos volúmenes, obras científicas<br />

y escogidas”,<br />

todos los cuales quedarían en po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Biblioteca</strong> Nacional si no cumplía con<br />

<strong>la</strong>s obligaciones contraídas.<br />

Atendidos los antece<strong>de</strong>ntes, no <strong>de</strong>be extrañar que en septiembre <strong>de</strong> 1830 se<br />

autorizara al ministro <strong>de</strong>l Interior, Diego Portales, para suscribir un contrato con<br />

C<strong>la</strong>udio Gay en virtud <strong>de</strong>l cual quedaría sel<strong>la</strong>do el viaje científico por el territorio.<br />

Como justificaciones se esgrimieron, tanto <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa, como<br />

<strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> naturalista para verificarlo con ventaja para el país. A<strong>de</strong>más, y<br />

recogiendo <strong>la</strong> proposición <strong>de</strong>l francés, el Ministro había conformado el 31 <strong>de</strong> julio<br />

<strong>de</strong> 1830 una comisión científica <strong>de</strong>stinada a verificar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> sus trabajos.<br />

Ésta emitió un informe favorable con fecha 13 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong>l mismo año en que se<br />

afirmaba que “todo hace esperar ventajas <strong>de</strong>l viaje proyectado”.<br />

De acuerdo con el contrato firmado el 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1830, quedó obligado<br />

a hacer un viaje científico por todo el territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> república, en el término<br />

<strong>de</strong> tres años y medio, con el propósito <strong>de</strong> investigar <strong>la</strong> historia natural <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, su<br />

geografía, geología, estadística y todo aquello que contribuyera a dar a conocer los<br />

productos naturales <strong>de</strong>l país, su industria, comercio y administración. A<strong>de</strong>más, al<br />

cuarto año, <strong>de</strong>bía presentar un bosquejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siguientes obras: una historia natural<br />

general <strong>de</strong> <strong>la</strong> república que contuviera <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> casi todos los animales,<br />

vegetales y minerales, acompañados <strong>de</strong> láminas coloreadas proporcionadas a los<br />

objetos que <strong>de</strong>scriba; una geografía física y <strong>de</strong>scriptiva <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, con observaciones<br />

sobre el clima y temperatura <strong>de</strong> cada provincia, y adornada con cartas geográficas<br />

<strong>de</strong> cada una, y con láminas y p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales ciuda<strong>de</strong>s, puertos y ríos;<br />

un tratado <strong>de</strong> geología re<strong>la</strong>tivo a <strong>Chile</strong>; y una estadística general y particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

república, or<strong>de</strong>nada por provincias. También se comprometía a formar un gabinete<br />

<strong>de</strong> historia natural con <strong>la</strong>s principales producciones vegetales y minerales <strong>de</strong>l<br />

territorio y un catálogo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s aguas minerales existentes en el país, con sus<br />

respectivos análisis químicos 16 .<br />

Consi<strong>de</strong>rando que uno <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong>l Estado chileno al confiarle <strong>la</strong> comisión<br />

que éste se comprometía a realizar era <strong>la</strong> <strong>de</strong> “dar a conocer <strong>la</strong>s riquezas <strong>de</strong>l<br />

territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> república, para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> sus habitantes y atraer <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> los extranjeros”, el científico se comprometió, también, a publicar su obra tres<br />

años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> concluida su <strong>la</strong>bor.<br />

16 El texto <strong>de</strong>l contrato entre C<strong>la</strong>udio Gay y el gobierno chileno, en Stuardo Ortiz, Vida <strong>de</strong> C<strong>la</strong>u-<br />

dio..., op. cit., tomo ii, pp. 91-93.<br />

-xviii-


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

En reedición <strong>de</strong>l At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. 2004.<br />

-xix-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

En reedición <strong>de</strong>l At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. 2004.<br />

-xx-


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

Recibiría ciento veinticinco pesos mensuales durante los próximos cuatro<br />

años; los instrumentos para sus observaciones geográficas; un premio <strong>de</strong> tres mil<br />

pesos, si cumplía con lo prometido; y <strong>la</strong> promesa <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> hacer llegar a<br />

los inten<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias, a los gobernadores <strong>de</strong> los pueblos y a los jueces<br />

territoriales, una circu<strong>la</strong>r para que facilitasen todas <strong>la</strong>s noticias que requiriese para<br />

el puntual <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> su trabajo 17 .<br />

<strong>la</strong> e X P l o r a c i ó n d e l t e r r i to r i o 18<br />

Concluidos los trámites administrativos y los preparativos indispensables para<br />

empren<strong>de</strong>r el viaje científico, se dispuso a acometer <strong>la</strong> exploración <strong>de</strong>l territorio<br />

nacional, empresa que inició por <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Colchagua en diciembre <strong>de</strong> 1830.<br />

Insta<strong>la</strong>do en San Fernando, durante meses realizó cuatro salidas por <strong>la</strong> jurisdicción<br />

provincial que lo llevaron a reconocer <strong>la</strong> <strong>la</strong>guna <strong>de</strong> Tagua-Tagua y sus alre<strong>de</strong>dores,<br />

<strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona a través <strong>de</strong>l curso <strong>de</strong>l Cachapoal y el <strong>de</strong> su afluente el río<br />

Cipreses, el volcán Tinguiririca y, por último, <strong>la</strong> costa colchagüina, siguiendo el<br />

curso <strong>de</strong> los ríos Tinguiririca y Rapel hasta el Pacífico. Luego <strong>de</strong> una breve estadía<br />

en Santiago <strong>de</strong>stinada a or<strong>de</strong>nar el material recolectado, a comienzos <strong>de</strong> julio <strong>de</strong><br />

1831, emprendió viaje al norte, en un recorrido que lo llevó por Colina, Polpaico,<br />

Til-Til y <strong>la</strong> cuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dormida hasta Puchuncaví.<br />

En diciembre <strong>de</strong> 1831, y a <strong>la</strong> espera <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r abordar un barco para Europa,<br />

a don<strong>de</strong> se dirigía para comprar instrumentos y libros a<strong>de</strong>cuados para su trabajo,<br />

exploró los sitios cercanos a valparaíso y realizó un viaje al archipié<strong>la</strong>go <strong>de</strong> Juan<br />

17 No sobra seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong>s diligencias <strong>de</strong>stinadas a contratar a C<strong>la</strong>udio Gay se realizaron casi<br />

exactamente <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> visita a <strong>Chile</strong> <strong>de</strong>l naturalista Alci<strong>de</strong> d‘Orbigny. Éste había sido enviado por<br />

el Museo <strong>de</strong> Historia Natural <strong>de</strong> París para realizar una misión científica que, prolongándose entre 1826<br />

y 1833, lo llevó a explorar Brasil, Argentina, Uruguay, <strong>Chile</strong>, Bolivia y Perú.<br />

El autor <strong>de</strong> Viaje a <strong>la</strong> América meridional, arribó a valparaíso el 16 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1830, puerto <strong>de</strong>l<br />

que salió el 8 <strong>de</strong> abril luego <strong>de</strong> visitar también Santiago. En <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l país permaneció sólo ocho<br />

días, en los cuales no sólo recorrió sus alre<strong>de</strong>dores y conoció diversas personas, también realizó una<br />

ascensión a los An<strong>de</strong>s en compañía <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay.<br />

Fue al momento <strong>de</strong> salir <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> que recibió a través <strong>de</strong>l cónsul francés, en el puerto, <strong>la</strong> carta <strong>de</strong>l<br />

general Santa Cruz, entonces presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Bolivia, invitándolo a investigar <strong>la</strong>s riquezas naturales <strong>de</strong>l<br />

país <strong>de</strong>l altip<strong>la</strong>no, a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntándole que le conseguiría, como efectivamente ocurrió, todas <strong>la</strong>s facilida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>seables para sus exploraciones y estudios.<br />

En su monumental obra, publicada entre 1835 y 1847 en nueve tomos y once volúmenes, refiere<br />

que su corta estadía en <strong>Chile</strong> no le permitió “generalizar mis observaciones, lo que me obliga a pasar<br />

por alto lo que podría <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>”, agregando todavía: “por lo <strong>de</strong>más, no quiero usurpar el <strong>de</strong>recho<br />

que una <strong>la</strong>rga permanencia en <strong>la</strong> República <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> da al señor Gay para <strong>de</strong>scribir<strong>la</strong>”.<br />

Según re<strong>la</strong>ta C<strong>la</strong>udio Gay en su diario, conoció a D’ Orbigny en septiembre <strong>de</strong> 1828, en su viaje<br />

hacia <strong>Chile</strong>. Entonces escribió que “durante los ocho días que me quedé en Buenos Aires no <strong>de</strong>jé un<br />

solo día <strong>de</strong> ir a verlo y <strong>de</strong> discutir con él ciertos puntos <strong>de</strong> historia natural”. véase Gay, Diario <strong>de</strong>..., op.<br />

cit., p. 126.<br />

18 Apartado reproducido <strong>de</strong>l estudio introductorio que acompaña <strong>la</strong> sección histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda<br />

edición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia física y política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay.<br />

-xxi-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

En reedición <strong>de</strong>l At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. 2004.<br />

-xxii-


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

Fernán<strong>de</strong>z, que se extendió hasta mediados <strong>de</strong> febrero, zarpando hacia Francia el<br />

14 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1832.<br />

De esta época datan algunos testimonios <strong>de</strong> Diego Portales sobre C<strong>la</strong>udio Gay<br />

que no sólo muestran su preocupación por el quehacer <strong>de</strong>l científico y su carácter<br />

irreverente, también <strong>la</strong>s iniciativas y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l naturalista y <strong>la</strong> impresión que<br />

causaba entre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. El 21 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1831 Diego Portales escribe a su<br />

amigo Antonio Garfías que C<strong>la</strong>udio Gay está en valparaíso imposibilitado <strong>de</strong> salir<br />

para Francia por falta <strong>de</strong> buque, y que quiere visitar <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

aprovechando el próximo viaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> Colo-Colo. Entonces le pi<strong>de</strong> que le comunique<br />

al ministro <strong>de</strong>l Interior que “si no hay algún motivo que <strong>de</strong>more el viaje, sería<br />

bueno y conveniente que pasase a botar al tal mr. como cosa pérdida en aquel<strong>la</strong>s<br />

p<strong>la</strong>yas”. El 19 <strong>de</strong> enero re<strong>la</strong>ta que:<br />

pues:<br />

“el dueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> posada don<strong>de</strong> resi<strong>de</strong> Gay, ya está loco, porque todo el día hay en<br />

el<strong>la</strong> un cardumen <strong>de</strong> muchachos y hombres que andan en busca <strong>de</strong> mr. Gay”;<br />

“siempre que sale a <strong>la</strong> calle, los muchachos le andan gritando mostrándole alguna<br />

cosa: señor esto es nuevo, nunca visto, usted no lo conoce; y anda más contento<br />

con algunas adquisiciones que ha hecho, que lo que usted podría con $100.000 y<br />

p<strong>la</strong>tónicamente querido <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s señoritas <strong>de</strong> Santiago” 19 .<br />

En París fue recibido entusiastamente por sus maestros, con los cuales mantenía<br />

contacto episto<strong>la</strong>r, y frente a quienes, ahora personalmente, <strong>de</strong>splegó el fruto <strong>de</strong> su<br />

trabajo científico en América. En esa ocasión obsequió al Museo <strong>de</strong> Historia Natural<br />

parisino, minerales, fósiles, semil<strong>la</strong>s y colecciones <strong>de</strong> especies recolectadas en<br />

<strong>Chile</strong>, así como algunos <strong>de</strong> los dibujos y pinturas que había realizado hasta entonces.<br />

El reconocimiento por su <strong>la</strong>bor fue inmediato y se materializó, entre otras medidas,<br />

en que el gobierno francés lo distinguió con <strong>la</strong> cruz <strong>de</strong> <strong>la</strong> Legión <strong>de</strong> Honor.<br />

En Europa adquirió numerosos instrumentos para sus observaciones, los más<br />

mo<strong>de</strong>rnos existentes en <strong>la</strong> época. Agujas para medir <strong>la</strong> <strong>de</strong>clinación magnética,<br />

imanes, agujas para levantar p<strong>la</strong>nos, instrumentos para calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>la</strong>titud, cronómetros,<br />

microscopios, telescopios, barómetros, termómetros, higrómetros, eudiómetros,<br />

areómetros, un aparato para observar <strong>la</strong> electricidad atmosférica y hasta<br />

una cámara oscura, probablemente una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras que llegó al país, fueron<br />

algunos <strong>de</strong> los aparatos adquiridos por encargo <strong>de</strong>l Estado chileno.<br />

19 véase Universidad Diego Portales, Episto<strong>la</strong>rio Diego Portales, tomo i, pp. 148 y 174. Está fuera<br />

<strong>de</strong> duda <strong>la</strong> valoración que Diego Portales hizo <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay, incluso, pensó aprovechar sus conocimientos<br />

para fines personales. Así se lo hizo saber a su amigo Antonio Garfías cuando el 4 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong><br />

1834 le escribió sobre un posible viaje con el científico: “yo tengo el interés <strong>de</strong> que el hombre analice<br />

una palma, y vea si será posible hacer con este árbol en <strong>Chile</strong> lo que se hace en el Río <strong>de</strong> Janeiro <strong>de</strong><br />

extraerle parte <strong>de</strong>l jugo sin matar el árbol, pues si consigo esto, no doy a Pe<strong>de</strong>gua por $80.000”. El texto<br />

citado en Universidad Diego Portales, op. cit., tomo ii, p. 507.<br />

-xxiii-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

En reedición <strong>de</strong>l At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. 2004.<br />

-xxiv-


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

Pero el sabio no sólo volvió con todo lo necesario para sus investigaciones,<br />

también con una esposa, pues se había casado con Hermance Sougniez. Su matrimonio,<br />

por lo <strong>de</strong>más muy <strong>de</strong>sgraciado y que culminaría en divorcio en 1845,<br />

mereció un comentario <strong>de</strong>l irreverente ministro Diego Portales quién, en carta a<br />

su confi<strong>de</strong>nte Antonio Garfias le mandó <strong>de</strong>cir: “a Mr Gay que no me olvido <strong>de</strong> su<br />

encargo, y que cuando se aburra con <strong>la</strong> francesita me <strong>la</strong> mandé para acá” 20 .<br />

Provisto <strong>de</strong> los instrumentos científicos necesarios para sus trabajos, así como<br />

<strong>de</strong> material para incrementar el gabinete <strong>de</strong> historia natural, se tras<strong>la</strong>dó a Melipil<strong>la</strong><br />

y Casab<strong>la</strong>nca en junio, para regresar a Santiago y dirigirse a valdivia en octubre<br />

<strong>de</strong> 1834, llegando a <strong>la</strong> bahía <strong>de</strong> Corral a fines <strong>de</strong> mes. Luego <strong>de</strong> remontar el río<br />

valdivia y <strong>de</strong> recorrer y explorar los sitios aledaños a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>l mismo nombre,<br />

en enero <strong>de</strong> 1835 se dirigió a investigar en los contornos <strong>de</strong>l <strong>la</strong>go Ranco. Concluida<br />

esta expedición tomó rumbo a Osorno con el propósito <strong>de</strong> alcanzar hasta el<br />

<strong>la</strong>go L<strong>la</strong>nquihue, en cuyos márgenes permaneció hasta mediados <strong>de</strong> febrero. De<br />

regreso en valdivia, en abril, se embarcó hacia el <strong>la</strong>go Panguipulli para asistir a<br />

<strong>la</strong> ceremonia <strong>de</strong> entierro <strong>de</strong>l cacique Cathiji, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual da cuenta en una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

conocidas láminas <strong>de</strong> su At<strong>la</strong>s. Permaneció en valdivia todo el invierno <strong>de</strong> 1835,<br />

aprovechando su estadía para realizar breves excursiones a Corral, <strong>de</strong>stinadas,<br />

entre otros objetivos, a levantar p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> los fuertes <strong>de</strong> <strong>la</strong> bahía. También <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

valdivia realizó una excursión al volcán vil<strong>la</strong>rrica en octubre <strong>de</strong> 1835, alcanzando<br />

<strong>la</strong>s nieves eternas <strong>de</strong>l mismo.<br />

En los últimos días <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1835 se encontraba en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé,<br />

insta<strong>la</strong>do en Ancud. Des<strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> ciudad realizó breves excursiones a <strong>la</strong>s cercanías,<br />

como a Pu<strong>de</strong>to y, atravesando el canal <strong>de</strong> Chacao, exploró el <strong>la</strong>do norte <strong>de</strong>l<br />

seno <strong>de</strong> Reloncaví, visitando los pob<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> Carelmapu, Calbuco y Carinel. A<br />

mediados <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1836 se dirigió hacia el sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> gran<strong>de</strong>, alcanzando<br />

hasta Queilén, luego <strong>de</strong> pasar por Puntra, Mocopulli, Castro y Chonchi. De<br />

regreso al norte, se <strong>de</strong>dicó a herborizar en <strong>la</strong>s oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l <strong>la</strong>go Huillinco y en <strong>la</strong>s<br />

cercanías <strong>de</strong> Cucao. Luego <strong>de</strong> su <strong>la</strong>rga estadía en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé, y previa esca<strong>la</strong><br />

en valdivia y Talcahuano, el 17 <strong>de</strong> mayo reca<strong>la</strong>ba en valparaíso.<br />

La siguiente etapa <strong>de</strong> su recorrido lo llevó a <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Coquimbo, instalándose<br />

en La Serena en septiembre <strong>de</strong> 1836. visitó <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> Arqueros y zonas<br />

aledañas como Chingoles, Yerbas Buenas, Juan Soldado y Los Porotos. Luego, en<br />

noviembre, se dispuso a recorrer el valle <strong>de</strong> Elqui. Pasó por Saturno, Marquesa,<br />

Tambo, vicuña, San Isidro, Rivadavia, Chapilca y Guanta, sitio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual inició<br />

el ascenso <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera, alcanzando hasta Tilito, a 4.000 m <strong>de</strong> altura. Siguió<br />

a <strong>la</strong> cordillera Doña Ana, volviendo por los Baños <strong>de</strong>l Toro y Rivadavia, arribando<br />

finalmente a La Serena a comienzos <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1836.<br />

A fines <strong>de</strong>l mismo mes reinició sus excursiones dirigiéndose hacia Andacollo y<br />

a <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> sus alre<strong>de</strong>dores. Recorriendo <strong>la</strong> zona pasó por Huama<strong>la</strong>ta y Ovalle,<br />

visitando también <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> Tamaya para, ya en enero <strong>de</strong> 1837, internarse en<br />

20 véase correspon<strong>de</strong>ncia fechada en valparaíso el 20 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1834, en Universidad Diego<br />

Portales, op. cit., tomo ii, p. 496.<br />

-xxv-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

En reedición <strong>de</strong>l At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. 2004.<br />

-xxvi-


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

<strong>la</strong> cordillera siguiendo el curso <strong>de</strong>l río Rapel. Entonces su itinerario lo llevó por<br />

Sotaquí, Monte Patria, La Junta, Arcos, Rapel y el sen<strong>de</strong>ro cordillerano que sale<br />

<strong>de</strong> Las Mol<strong>la</strong>cas y conduce al paso <strong>de</strong> valle Hermoso. A su regreso, bajó por el<br />

río Hurtado para arribar a vicuña, pasar por El Tambo, y terminar en La Serena<br />

los primeros días <strong>de</strong> febrero. Des<strong>de</strong> esta ciudad, y llevado por su afán <strong>de</strong> conocer<br />

los yacimientos <strong>de</strong> mercurio existentes en esas <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s, emprendió viaje hacia el<br />

extremo sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Coquimbo. Punitaqui, Quilitapia, Pama e Il<strong>la</strong>pel<br />

fueron visitadas por el naturalista hasta fines <strong>de</strong> abril, permaneciendo en Il<strong>la</strong>pel<br />

durante todo el invierno, explorando los parajes aledaños a aquel pueblo y excursionando<br />

hasta La Serena pasando por Combarbalá, Cogotí y Ovalle. En otra<br />

oportunidad, ahora a principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> primavera, Gay salió <strong>de</strong> Ovalle y tomó <strong>la</strong><br />

ribera sur <strong>de</strong>l río Limarí hasta Barraza, marchando por Zorril<strong>la</strong> y Talinay, alcanzando<br />

luego hasta Maitencillo, pasando por El Teniente, llegar a Mincha y <strong>de</strong> ahí<br />

dirigirse nuevamente a Il<strong>la</strong>pel.<br />

Los últimos días <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1837 se dispuso a volver al sur, viaje que<br />

iniciado en Il<strong>la</strong>pel, continuó por el curso <strong>de</strong>l río Choapa hasta llegar a Huente<strong>la</strong>uquén<br />

en <strong>la</strong> costa. Des<strong>de</strong> este punto siguió hacia el sur visitando Longotoma y<br />

Petorca, pob<strong>la</strong>do al que arribó en los primeros días <strong>de</strong> octubre. La siguiente etapa<br />

lo llevó por <strong>la</strong> cuesta <strong>de</strong>l Melón y San Felipe para alcanzar Los An<strong>de</strong>s a fines <strong>de</strong>l<br />

mismo mes, lugar en que permaneció hasta comienzos <strong>de</strong> diciembre.<br />

Durante el mes <strong>de</strong> enero y parte <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1838, se <strong>de</strong>dicó a excursionar en<br />

los parajes cordilleranos frente a Santiago, internándose por el cajón <strong>de</strong>l río Maipo,<br />

pasando por San José <strong>de</strong> Maipo y El volcán, hasta llegar al volcán San José.<br />

Incansable, en septiembre <strong>de</strong> 1838 salió <strong>de</strong> Santiago con <strong>de</strong>stino a <strong>la</strong>s provincias<br />

<strong>de</strong>l l<strong>la</strong>no central. San Fernando, vichuquén, Pencahue, Constitución, Chanco,<br />

Cauquenes, Quirihue, Coelemu, Rafael, Tomé, Penco y Concepción vieron llegar<br />

al naturalista. Entre octubre y noviembre visitó <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Arauco hasta Tirúa. En<br />

diciembre se encontraba en Nacimiento, visitó <strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> Nahuelbuta para<br />

luego empren<strong>de</strong>r viaje a Los Ángeles a fines <strong>de</strong> mes. Más tar<strong>de</strong> se internó hacia<br />

Santa Bárbara llegando hasta Trapa-Trapa. De regreso en Los Ángeles, a fines <strong>de</strong><br />

enero <strong>de</strong> 1839, salió hacia Antuco, Laguna <strong>de</strong> <strong>la</strong> Laja y <strong>la</strong> Sierra velluda. Luego <strong>de</strong><br />

subir el volcán Antuco, regresó por el pueblo <strong>de</strong> Tucapel hacia el Salto <strong>de</strong>l Laja,<br />

<strong>de</strong> ahí siguió a Yumbel y La Florida, para llegar a Concepción en los últimos días<br />

<strong>de</strong> febrero.<br />

En marzo siguiente se encontraba en Chillán, ciudad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> cual tomó hacia<br />

el norte por el l<strong>la</strong>no, pasando por San Carlos, Parral y Linares, llegando a Talca el<br />

31 <strong>de</strong>l mismo mes. Su excursión prosiguió por Curicó, Teno, San Fernando, Rancagua<br />

y Maipú, culminando en Santiago a mediados <strong>de</strong> abril. En este viaje, a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> sus tareas científicas habituales, dibujó algunos paisajes que luego incluyó en<br />

su At<strong>la</strong>s como láminas. Entre el<strong>la</strong>s: Los pinares <strong>de</strong> Nahuelbuta, Laguna <strong>de</strong>l Laja,<br />

volcán Antuco, Salto <strong>de</strong>l Laja y Molino <strong>de</strong> Puchacay.<br />

Luego <strong>de</strong> un viaje a Perú iniciado el 1 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1839, que le significó alejarse<br />

poco más <strong>de</strong> un año y cuyo propósito fue revisar los archivos limeños en<br />

busca <strong>de</strong> documentación re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, se dirigió a Copiapó en<br />

-xxvii


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

diciembre <strong>de</strong> 1841. En <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Atacama visitó Cal<strong>de</strong>ra, Cerro Ramadil<strong>la</strong>s,<br />

<strong>la</strong> capital provincial, Tierra Amaril<strong>la</strong>, Nantoco, Totoralillo, Hornito y Chañarcillo.<br />

A continuación pasó a La Pucheta y alcanzó hasta La Puerta, La Capil<strong>la</strong>, Potrero<br />

Gran<strong>de</strong> y Amapo<strong>la</strong>s. Siguiendo el curso <strong>de</strong>l río Manf<strong>la</strong>s llegó hasta La Jaril<strong>la</strong> y a<br />

vallenar. Más tar<strong>de</strong> pasó a Freirina y en enero <strong>de</strong> 1842 llegaba al puerto <strong>de</strong> Huasco<br />

para regresar al sur. Con esta última excursión, y luego <strong>de</strong> cuatro o cinco intentos<br />

fallidos por llegar a <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Atacama, finalmente Gay cumplía su íntimo<br />

anhelo <strong>de</strong> “no <strong>de</strong>jar ningún punto <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> sin haberlo realmente visitado”, como<br />

se lo hizo saber a Ignacio Domeyko en carta fechada el 8 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1841. Al<br />

respecto, no <strong>de</strong>be olvidarse que en esa época el <strong>de</strong>sierto <strong>de</strong> Atacama era el límite<br />

septentrional <strong>de</strong>l país, y que todavía no se iniciaba el esfuerzo <strong>de</strong>stinado a asegurar<br />

<strong>la</strong> soberanía nacional sobre el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes y su entorno.<br />

Durante sus excursiones, y gracias a haber permanecido sucesivamente en<br />

cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias que componían <strong>la</strong> república, <strong>la</strong>s cuales recorrió minuciosamente,<br />

recogió <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies animales y vegetales existentes<br />

en el territorio consi<strong>de</strong>rado chileno en ese entonces. L<strong>la</strong>mando <strong>la</strong> atención sobre<br />

este aspecto <strong>de</strong> su quehacer, el naturalista explicó que <strong>la</strong> única forma <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r al<br />

conocimiento <strong>de</strong> los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> una región era permaneciendo<br />

“más o menos tiempo en cada provincia, estudiando cuidadosamente y bajo un<br />

punto <strong>de</strong> vista comparativo y sobre todo geográfico, cuantos objetos haya obtenido<br />

a fuerza <strong>de</strong> investigaciones y cacerías: solo así pue<strong>de</strong> conocerse bien <strong>la</strong> fauna <strong>de</strong><br />

un país” 21 .<br />

En el cumplimiento <strong>de</strong> su comisión, <strong>de</strong>sarrolló un patrón <strong>de</strong> conducta que<br />

cumplió rigurosamente durante sus excursiones, y que explica el éxito final <strong>de</strong><br />

su empresa científica. En cada lugar que visitó o recorrió, procedió a examinar y<br />

estudiar <strong>la</strong>s especies naturales, recolectando todas aquel<strong>la</strong>s que le resultaban <strong>de</strong><br />

interés. Preocupación especial mostró siempre por herborizar y por observar <strong>la</strong><br />

adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas en <strong>la</strong>s regiones altas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cordilleras. Fijar con exactitud<br />

<strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los puntos geográficos, auxiliado por los mo<strong>de</strong>rnos instrumentos<br />

adquiridos en Europa, fue también objeto <strong>de</strong> su atención. Los estudios geológicos<br />

y el levantamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva carta geográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona visitada constituyeron<br />

otras <strong>de</strong> sus ocupaciones permanentes. En los lugares en que existían procedía<br />

también a analizar <strong>la</strong>s aguas termales, <strong>de</strong>terminando, entre otras características, si<br />

eran sulfurosas o salinas. La recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estadísticas, <strong>de</strong> documentación y <strong>de</strong><br />

todo tipo <strong>de</strong> noticias <strong>de</strong> los parajes y pob<strong>la</strong>dos recorridos, fueron también activida<strong>de</strong>s<br />

características suyas. Por último, sus observaciones climáticas y sus mediciones<br />

meteorológicas, así como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>stinadas a <strong>de</strong>terminar el magnetismo terrestre, fueron<br />

otra constante <strong>de</strong> su trabajo.<br />

A<strong>de</strong>más, en todas partes conversaba con <strong>la</strong> gente y observaba <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />

vida y los métodos <strong>de</strong> trabajo, práctica que no sólo fue muy útil para <strong>la</strong> preparación<br />

21 C<strong>la</strong>udio Gay, Historia física y política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, Zoología, tomo i, pp. 5-6.<br />

-xxviii


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

<strong>de</strong> su texto sobre <strong>la</strong> historia y agricultura chilena sino, en especial, para obtener<br />

antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> los hechos históricos e i<strong>de</strong>ntificar los rasgos propios <strong>de</strong>l pueblo<br />

chileno. Incluso, en el texto <strong>de</strong> su historia, ocasionalmente apoya <strong>la</strong> narración <strong>de</strong><br />

los hechos con su propio testimonio a propósito <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong> sujetos protagonistas<br />

<strong>de</strong> los hechos. Por ejemplo, en el tomo viii, cuando, abordando algunos<br />

episodios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra a Muerte en <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1820, recuerda “el tiempo <strong>de</strong> mis<br />

expediciones a <strong>la</strong>s altas montañas <strong>de</strong> Nahuelbuta”, oportunidad en que lo acompañó<br />

uno <strong>de</strong> los militares que participó en aquel<strong>la</strong>s campañas, y que<br />

“por <strong>la</strong> noche, bajo los pinares y al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ma, me contaba con cierto p<strong>la</strong>cer<br />

y animación todas <strong>la</strong>s peripecias <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s guerras y <strong>la</strong> parte activa que en el<strong>la</strong>s<br />

había tomado”,<br />

a continuación <strong>de</strong> lo cual narraba <strong>la</strong> historia basado en ese testimonio 22 .<br />

Durante los períodos <strong>de</strong> se<strong>de</strong>ntarismo, procedía a or<strong>de</strong>nar, c<strong>la</strong>sificar, <strong>de</strong>scribir,<br />

dibujar y acondicionar <strong>la</strong>s especies y objetos recolectados, redactar los informes<br />

científicos para el gobierno chileno y mantener viva su correspon<strong>de</strong>ncia con<br />

sus colegas europeos, a los cuales informaba <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>damente <strong>de</strong> sus estudios y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s noveda<strong>de</strong>s que iba <strong>de</strong>scubriendo en su recorrido por el país. Ejemplo <strong>de</strong> lo<br />

que afirmamos, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> admiración que nuestra realidad física le provocó,<br />

es un párrafo <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus textos. En él, y refiriéndose a <strong>la</strong> vida natural en <strong>la</strong>s<br />

is<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> entonces existente <strong>la</strong>guna <strong>de</strong> Tagua-Tagua, escribió que era tal <strong>la</strong> infinidad<br />

<strong>de</strong><br />

“especies nuevas, tanto para mí como para <strong>la</strong> ciencia, que el<strong>la</strong>s hacen <strong>de</strong> este país<br />

una mansión <strong>de</strong> <strong>de</strong>licias y admiración, en que <strong>la</strong> naturaleza ha hecho todo el costo,<br />

y sólo espera <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l hombre para disputarle <strong>la</strong> belleza y <strong>la</strong> hermosura a los<br />

encantadores alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> Como, <strong>de</strong> Constanza y aun <strong>de</strong> Ginebra” 23 .<br />

En sus viajes por el país no sólo <strong>de</strong>bió enfrentar todo tipo <strong>de</strong> adversida<strong>de</strong>s, producto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> vías <strong>de</strong> comunicación o <strong>de</strong> albergues a<strong>de</strong>cuados, a<strong>de</strong>más, sufrió<br />

los rigores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones ambientales extremas <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones.<br />

Según testimonios <strong>de</strong> quienes lo conocieron, como re<strong>la</strong>ta Diego Barros Arana:<br />

“era un hombre infatigable en el trabajo, que pasaba días enteros sobre el caballo<br />

sin <strong>de</strong>mostrar el menor cansancio, que trepaba los cerros más altos o bajaba a los<br />

precipicios más profundos a pie o a caballo sin arredrarse por ningún peligro, que<br />

soportaba el hambre y <strong>la</strong> sed, el frío y el calor sin quejarse <strong>de</strong> nada, y siempre con<br />

un incontrastable buen humor, que dormía indiferentemente al aire libre o bajo<br />

te cho, y que su salud vigorosa no sufría nunca ni <strong>la</strong>s consecuencias <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> ali-<br />

22 Gay, Historia física..., op. cit., 2ª ed., Historia, tomo viii, pp. 163-164. Otro caso simi<strong>la</strong>r, en el<br />

mismo volumen, pp. 201-202.<br />

23 El párrafo en su “viaje científico. Informe a <strong>la</strong> Comisión Científica sobre sus exploraciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Colchagua”, en Stuardo Ortiz, Vida <strong>de</strong>..., tomo ii, p. 94.<br />

-xxix


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

mentación ni los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agitaciones y <strong>de</strong>sarreglos <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s penosas<br />

ex plo raciones” 24 .<br />

he l e c h o s e n l a Bo t á n i c a d e Gay<br />

En el tomo v i <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección Botánica <strong>de</strong> su Historia..., publicado en 1853, comienzan<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntas criptógamas, justamente con los helechos (páginas<br />

470-549), allí se reúne <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> ciento una especies <strong>de</strong> helechos chilenos,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales trece correspon<strong>de</strong>n a especies nuevas para <strong>la</strong> ciencia 25 . Junto a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>scripciones se encuentran datos <strong>de</strong> distribución geográfica y <strong>de</strong> hábitat.<br />

Tab<strong>la</strong> 1<br />

Helechos <strong>de</strong>scritos en <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay<br />

Género Especie Autor Nombre actual<br />

Equisetum scan<strong>de</strong>ns Remy Equisetum giganteum L.<br />

bl e C h n u m a r C u at u m re m y bl e C h n u m a r C u at u m re m y<br />

Lomaria gayana Remy Blechnum mycrophyllum (Goldmann) Morton<br />

Adiantum g<strong>la</strong>nduliferum Remy Adiantum scabrum Kaulf.<br />

Adiantum subsulphureum Remy Adiantum sulphureum Kaulf.<br />

Cincinalis chilensis Remy Notho<strong>la</strong>ena chilensis (Remy) Sturm<br />

Asplenium consimile Remy Asplenium obtusatum G. Forster var. sphenoi<br />

<strong>de</strong>s (Kunze) C. Chr.ex Skottsb.<br />

Polystichum elegans Remy Polystichum plicatum (Poepp. ex Kunze)<br />

Hi cken<br />

Polystichum brongniartianum Remy Polystichum subintegerrimum (Hook. et Arn.)<br />

R.A. Rodr.<br />

Dicksonia <strong>la</strong>mbertieana Remy Dennstaedtia g<strong>la</strong>uca (Cav.) C. Chr. ex Looser<br />

Ophoglossum melipillense Remy Ophioglossum lusitanicum L.<br />

lyC o p o d i u m g aya n u m re m y lyC o p o d i u m g aya n u m re m y<br />

Goniophlebium synammia Fée ex Remy Polypodium feuillei Bertero var. feuillei<br />

La mayor parte <strong>de</strong> los estudios botánicos sobre los helechos chilenos presentes<br />

en <strong>la</strong> Historia... <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay lo realizaron los botánicos franceses Jules Remy<br />

(1826-1893) y Antoine Laurent Apollinaire Fée (1789-1874), sus co<strong>la</strong>boradores. La<br />

obra reúne <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> ciento una especies <strong>de</strong> helechos chilenos y correspon<strong>de</strong><br />

al primer trabajo <strong>de</strong> conjunto sobre <strong>la</strong> flora pteridológica <strong>de</strong>l país. De este<br />

total, un 27% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies citadas en <strong>la</strong> obra correspon<strong>de</strong>n a nombres válidos y<br />

un 67% <strong>de</strong> ellos han pasado a sinonimia<br />

24 Diego Barros Arana, Don C<strong>la</strong>udio Gay: su vida y su obra, p. 284.<br />

25 véase tab<strong>la</strong> 1.<br />

-xxx


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

Tab<strong>la</strong> 2<br />

Helechos recolectados por C<strong>la</strong>udio Gay,<br />

<strong>de</strong>positados en el Museo Nacional <strong>de</strong> Historia Natural (SGO)<br />

Especie Localidad Colector Fecha SGO<br />

Adiantum sulphureum Kaulf. (Fig. 1) Colchagua, Cahuil Gay, C. 4-1831 81629<br />

Adiantum sulphureum Kaulf. Concepción Gay, C. 1838 81587<br />

Asplenium obliquum G. Forster var.<br />

sphenoi<strong>de</strong>s Arauco Gay, C. 1838 81888<br />

Blechnum chilense (Kaulf.) Mett. valdivia Gay, C. 1834 82129<br />

Blechnum chilense (Kaulf.) Mett.<br />

Blechnum microphyllum (Goldm.)<br />

Colchagua Gay, C. 3-1831 82366<br />

Morton (Fig. 2) Maule, Cauquenes Gay, C. 1831 83912<br />

Chei<strong>la</strong>nthes g<strong>la</strong>uca (Cav.) Mett. Colchagua, San Fernando Gay, C. 1843 82284<br />

Chei<strong>la</strong>nthes hypoleuca (Kze.) Mett. Concepción Gay, C. 1838 83154<br />

Equisetum bogotense Kunth Chiloé, Castro Gay, C. 4-1836 81334<br />

Lycopodium gayanum Remy et Fée valdivia Gay, C. 1-1836 81454<br />

Pel<strong>la</strong>ea myrtillifolia Mett. ex Kuhn.<br />

Pel<strong>la</strong>ea ternifolia (Cav.) Link var.<br />

Coquimbo Gay, C. 1836 83227<br />

ternifolia. (Fig. 3) Santiago Gay, C. 8-4-1830 83234<br />

Fig. 1. Etiqueta manuscrita <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay (SGO 81629)<br />

-xxxi-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Fig. 2. Ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Blechnum microphyllum SGO 83912, recolectado por C<strong>la</strong>udio Gay<br />

con su etiqueta manuscrita.<br />

-xxxii-


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

Fig. 3. Ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Pel<strong>la</strong>ea ternifolia SGO 83234, recolectado por<br />

C<strong>la</strong>udio Gay con su etiqueta manuscrita.<br />

-xxxiii-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

he l e c h o s c i ta d o s e n l a o B r a d e cl a u d i o Gay<br />

Nota: lo precedido por n o m B r e a c t ua l u o B s e rvac i o n e s correspon<strong>de</strong> a información<br />

actual<br />

1. Equisetum scan<strong>de</strong>ns Remy 1854 in Gay, Fl. Chil. 6: 471<br />

Lugares cenagosos. Quillota<br />

Nombre actual: Equisetum giganteum L. 1763<br />

2. Equisetum giganteum L. 1763. Sp. Pl. ed 2,1517<br />

Provincias centrales, Santiago<br />

3. Equisetum bogotense Kunth 1816 in Humbldt, Bonp<strong>la</strong>nd et Kunth, Nov. Gen.<br />

Sp. 1:42<br />

Todo <strong>Chile</strong><br />

4. Acrostichum gayanum Fée 1845. Mém. Foug. 2: 37<br />

En los bosques<br />

Nombre actual: E<strong>la</strong>phoglossum gayanum (Fée) T. Moore 1862<br />

5. Blechnum arcuatum Remy 1845 in Gay, Fl. Chil. 6: 477<br />

<strong>Chile</strong> austral<br />

6. Blechnum hastatum Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 161<br />

Común en <strong>Chile</strong><br />

7. Blechnum pubescens Hook. 1837. Icon. Pl. 1: tab. 97<br />

En los cerros <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Blechnum hastatum Kaulf. 1824<br />

8. Blechnum ciliatum K. Presl 1825. Reliq. Haenk. 1: 50<br />

<strong>Chile</strong><br />

Nombre actual: Blechnum hastatum Kaulf. 1824<br />

9. Lomaria <strong>la</strong>nuginosa Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 19<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Blechnum cycadifolium (Col<strong>la</strong>) Sturm 1858<br />

10. Lomaria chilensis Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 154<br />

De valparaíso, Yaquil, Concepción, etcétera.<br />

Nombre actual: Blechnum chilense (Kaulf.) Mett. 1856<br />

11. Lomaria magel<strong>la</strong>nica Desv. 1811. Ges. Naturf. Freun<strong>de</strong> Berlin Mag. Neusten<br />

Ent<strong>de</strong>ck. Gesammten Naturk. 5: 330<br />

Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, bahía Bougainville, puerto Ga<strong>la</strong>nt, etcétera.<br />

Nombre actual: Blechnum magel<strong>la</strong>nicum (Desv.) Mett. 1856<br />

12. Lomaria blechnoi<strong>de</strong>s Bory 1829, in Duperrey, voy. Mon<strong>de</strong> 1: 273<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z, Concepción, etcétera.<br />

Nombre actual: Blechnum blechnoi<strong>de</strong>s Keyserl. 1824<br />

13. Lomaria gayana Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 481<br />

Cordilleras <strong>de</strong> Talcaregue, provincia <strong>de</strong> Colchagua<br />

Nombre actual: Blechnum mycrophyllum (Goldmann) Morton 1970<br />

14. Pleurogramme graminoi<strong>de</strong>s (Sw.) Fée 1852. Mem. Sur les Familles <strong>de</strong>s Foug.<br />

3: 37<br />

-xxxiv


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

Rancagua, vil<strong>la</strong>rrica y otras partes <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />

Nombre actual: Pleopeltis macrocarpa (Bory ex Willd.) Kaulf. 1820<br />

15. Adiantum excisum Kunze 1834. Linnaea 9: 83<br />

En <strong>la</strong>s montañas <strong>de</strong> Santiago, Rancagua, valparaíso, etcétera.<br />

16. Adiantum g<strong>la</strong>nduliferum Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 484<br />

Provincias centrales<br />

Nombre actual: Adiantum scabrum Kaulf. 1824<br />

17. Adiantum pilosum Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Filic. 114, 118.<br />

De <strong>la</strong>s provincias centrales, valparaíso, los An<strong>de</strong>s, etc.<br />

Nombre actual: Adiantum chilense Kaulf. var. hirsutum Hook. & Grev. 1830<br />

18. Adiantum chilense Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 207<br />

En toda <strong>la</strong> república, Coquimbo, Concepción, etcétera.<br />

19. Adiantum sulphureum Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 207<br />

Común en <strong>la</strong>s provincias centrales, Santiago, Curicó, etcétera.<br />

20. Adiantum subsulphureum Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 486<br />

Habita <strong>la</strong>s provincias centrales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />

Nombre actual: Adiantum sulphureum Kaulf. 1824<br />

21. Adiantum formosum R. Br. 1810. Prod. Nov. Holl.: 155<br />

Lugares áridos en Topocalma.<br />

Nombre actual: Adiantum capillus-veneris L. 1753<br />

22. Pteris chilensis Desv. 1811. Ges. Naturf. Freun<strong>de</strong> Berlin Mag. Neusten Ent<strong>de</strong>ck.<br />

Gesammten Naturk. 5: 325<br />

<strong>Chile</strong>, Juan Fernán<strong>de</strong>z, etcétera.<br />

23. Pteris semiovata Lamk. 1783-1788. Encyclopédie Méthodique Botanique,<br />

Paris<br />

Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes.<br />

Nombre actual: Pteris semiadnata Phil. 1857<br />

24. Litobrochia incisa (Thunb.) Presl. 1836. Tent. Pterid. 149<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Histiopteris incisa (Thunb.) J. Sm. 1875<br />

25. Litobrochia patens Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 28<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Histiopteris incisa (Thunb.) J. Sm. 1875<br />

26. Litobrochia appendicu<strong>la</strong>ta (Kaulf.) Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 491<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Histiopteris incisa (Thunb.) J. Sm. 1875<br />

27. Litobrochia <strong>de</strong>currens Presl. 1836. Tent. Pterid. 149<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Pteris berteroana J. Agardh 1839<br />

28. Pel<strong>la</strong>ea ternifolia Fée 1852. Mem. Foug. 5. Gen. Filic. 129<br />

Rancagua<br />

29. Pel<strong>la</strong>ea andromedoefolia Fée 1852. Mem. Foug. 5. Gen. Filic. 129<br />

Todo <strong>Chile</strong><br />

Nombre actual: Pel<strong>la</strong>ea myrtillifolia Mett. ex Kuhn 1869<br />

-xxxv-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

30. Chei<strong>la</strong>nthes chilensis Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Fil. 156<br />

Rancagua, cordilleras <strong>de</strong> Antuco<br />

Nombre actual: Chei<strong>la</strong>nthes g<strong>la</strong>uca (Cav.) Mett. 1859<br />

31. Notoch<strong>la</strong>ena hypoleuca Kunze 1834. Linnaea 9: 54<br />

Todo <strong>Chile</strong><br />

Nombre actual: Chei<strong>la</strong>nthes hypoleuca (Kunze) Mett. 1859<br />

32. Notoch<strong>la</strong>ena mollis Kunze 1835. Linnaea 9: 54<br />

Común en todo <strong>Chile</strong><br />

Nombre actual: Chei<strong>la</strong>nthes mollis (Kunze) K. Presl 1836<br />

33. Cincinalis chilensis Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 497<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Notho<strong>la</strong>ena chilensis (Remy) Sturm 1858<br />

34. Pleurosorus immersus Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Fil. 180<br />

Provincias centrales (por Bertero)<br />

Nombre actual: Pleurosorus papaverifolius (Kunze) Fée 1852<br />

35. Pleurosorus papaverifolius (Kunze) Fée 1852. Mém. Foug. 5.Gen. Fil. 180<br />

Quillota, monte La Leona y otras localida<strong>de</strong>s<br />

36. Asplenium trapezoi<strong>de</strong>s Sw. 1806. Syn. Fil. 76<br />

Sur <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />

Nombre actual: Asplenium trilobum Cav. 1801<br />

37. Asplenium trilobum Cav. 1801. Descr. Pl. 255<br />

Según Cavanilles se hal<strong>la</strong> en Chiloé<br />

38. Asplenium meanum Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 22<br />

Chiloé: Née, herbario <strong>de</strong> De Candolle y Kunze<br />

Observaciones: Según Looser (1943, 1944), <strong>la</strong> cita <strong>de</strong> Gay como A. meanum,<br />

es un error tipográfico por A. neeanum Kze.<br />

Este autor también agrega que nadie lo ha vuelto a colectar, por lo que<br />

su giere que <strong>de</strong>be tratarse <strong>de</strong> un error <strong>de</strong> etiqueta, frecuente, según él, en <strong>la</strong>s<br />

colecciones <strong>de</strong> Nee.<br />

39. Asplenium macrosorum Bertero ex Col<strong>la</strong> 1836. Herb. Pe<strong>de</strong>m. 6: 205<br />

Altas montañas <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

40. Asplenium consimile Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 501<br />

<strong>Chile</strong> austral<br />

Nombre actual: Asplenium obtusatum G. Forster var. sphenoi<strong>de</strong>s (Kunze) C. Chr.<br />

ex Skottsb. 1916.<br />

41. Asplenium menziezii Hook. et Grev. 1828. Icon. Fil. 1: tab. 100<br />

<strong>Chile</strong> austral<br />

Nombre actual: Asplenium monanthes L. 1767<br />

42. Asplenium fernan<strong>de</strong>sianum Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 22<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Asplenium stel<strong>la</strong>tum Col<strong>la</strong> 1836<br />

43. Asplenium magel<strong>la</strong>nicum Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 175<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Asplenium dareoi<strong>de</strong>s Desv. 1811<br />

-xxxvi-


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

44. Polipodium procurrens Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 17<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Arthropteris altescan<strong>de</strong>ns (Col<strong>la</strong>) J. Sm. 1875<br />

45. Phegopteris poeppigii (Kunze) Fée ex Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 506<br />

En los lugares pantanosos, cerca <strong>de</strong> Concón<br />

Nombre actual: Hypolepis poeppigii (Kunze) R.A. Rodr. 1989<br />

46. Phegopteris spectabilis (Kaulf.) Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Filic. 243<br />

varias partes <strong>de</strong> Chiloé y en Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Mega<strong>la</strong>strum spectabile (Kaulf.) A.R.Sm. et R.C. Moran var.<br />

spectabile 1988.<br />

47. Phegopteris rugulosum Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Fil. 242<br />

Común en <strong>la</strong>s provincias centrales<br />

Nombre actual: Hypolepis poeppigii (Kunze) R.A. Rodr.<br />

48. Grammitis magel<strong>la</strong>nica Desv. 1811. Ges. Naturf. Freun<strong>de</strong> Berlin Mag. Neusten<br />

Ent<strong>de</strong>ck. Gesammten Naturk. 5: 313<br />

En <strong>la</strong> Bahía <strong>de</strong> Bougainville, Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes<br />

49. Goniophlebium transluscens (Kunze) Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Filic.<br />

255<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z y <strong>Chile</strong><br />

Nombre actual: Polypodium intermedium Col<strong>la</strong> ssp. intermedium 1836<br />

50. Goniophlebium californicum Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Fil. 255<br />

De valparaíso, etcétera.<br />

Nombre actual: Polypodium feuillei Bertero var. feuillei 1829<br />

51. Goniophlebium synammia Fée ex Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 510<br />

valparaíso, Concepción, etcétera.<br />

Nombre actual: Polypodium feuillei Bertero var. feuillei 1829<br />

52. Drynaria elongata (Grev. & Hook.) Fée 1852. Mém. Foug. 5.Gen. Filic. 270<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Pleopeltis macrocarpa (Bory ex Willd.) Kaulf. 1820.<br />

53. Polystichum coriaceum Schott. 1834. Gen. Fil. tab. 9.<br />

Sobre los árboles <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />

Nombre actual: Rumohra adiantiformis (G. Forster) Ching 1934<br />

54. Polystichum polyphyllum Presl. 1836. Tent. Pterid. 83<br />

<strong>Chile</strong><br />

Nombre actual: Polystichum chillense (Christ) Diels var. chilense 1899<br />

55. Polystichum elegans Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 514<br />

Altas cordilleras <strong>de</strong> Talcaregue, Colchagua, en <strong>la</strong>s oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los arroyos<br />

Nombre actual: Polystichum plicatum (Poepp. ex Kunze) Hicken 1915<br />

56. Polystichum orbicu<strong>la</strong>tum (Desv.) Remy et Fée 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 515<br />

<strong>Chile</strong><br />

Nombre actual: Polystichum chilense (Christ) Diels var. chilense 1899<br />

57. Polystichum aculeatum Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 515<br />

<strong>Chile</strong> austral<br />

Nombre actual: Polystichum chillense (Christ) Diels var. chilense 1899<br />

-xxxvii-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

58. Polystichum vestitum (Sw.) Presl. 1836. Tent. Pterid. 81<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Polystichum tetragonum Fée 1857<br />

59. Polystichum flexum Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 44<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Rumohra berteroana (Col<strong>la</strong>) R.A. Rodr. 1972<br />

60. Polystichum brongniartianum Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 518<br />

<strong>Chile</strong> austral, Concepción, etcétera.<br />

Nombre actual: Polystichum subintegerrimum (Hook. et Arn.) R.A. Rodr. 1988<br />

61. Cystopteris fragilis (L.) Bernh. 1805. Neues Journal für die Botanik 1(2): 27<br />

Común en <strong>la</strong>s provincias centrales<br />

62. Aspidium rivulorum Fée ex Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 520<br />

Común en <strong>la</strong>s provincias centrales<br />

Nombre actual: Thelypteris argentina (Hieron) Abbiatti 1958<br />

63. Davallia magel<strong>la</strong>nica Desv. 1811. Ges. Naturf. Freun<strong>de</strong> Berlin Mag. Neusten<br />

Ent<strong>de</strong>ck. Gesammten Naturk. 5: 328<br />

Hal<strong>la</strong>da en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por Commerson<br />

Nombre actual: Davallia solida (G. Forster) Sw. 1801<br />

Observaciones: Según Looser 1962, correspon<strong>de</strong>ría a D. magal<strong>la</strong>nica Desv.<br />

seña<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> habría recogido Comerson.<br />

Christensen 1906, <strong>la</strong> ubica como sinónimo <strong>de</strong> D. solida (Foster) Swartz <strong>de</strong><br />

Ma<strong>la</strong>sia, Polinesia y Ques<strong>la</strong>nd. En <strong>Chile</strong> sólo en Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pascua.<br />

64. Dicksonia berteroana (Col<strong>la</strong>) Hook. 1844. Sp. Fil. 1: 67<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

65. Dicksonia <strong>la</strong>mbertieana Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 523<br />

Indicada <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> en el herbario <strong>de</strong> Bonp<strong>la</strong>nd<br />

Nombre actual: Dennstaedtia g<strong>la</strong>uca (Cav.) C. Chr. ex Looser 1932<br />

66. Woodsia cumingiana (Kunze) Hook. 1844. Sp. Fil. 1: 61<br />

Kunze <strong>la</strong> dice <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> con duda<br />

Nombre actual: Woodsia montevi<strong>de</strong>nsis (Sprengel) Hieron 1896<br />

67. Alsophi<strong>la</strong> pruinata (Sw.) Kunze 1834. Linnaea 9: 99<br />

<strong>Chile</strong>, Juan Fernán<strong>de</strong>z, Concepción, valdivia<br />

Nombre actual: Lophosoria quadripinnata (J.F.Gemelin) C. Chr. 1920<br />

68. Thyrsopteris elegans Kunze 1835. Linnaea 9: 507<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

69. Hymenophyllum cruentum Cav. 1802. Descr. Pl. 275<br />

Se cría en los troncos <strong>de</strong> los árboles en Chiloé, San Carlos, Juan Fernán<strong>de</strong>z,<br />

etcétera.<br />

Nombre actual: Hymenoglossum cruentum (Cav.) K. Presl 1843<br />

70. Hymenophyllum pectinatum Cav. 1801. Descr. Pl. 275<br />

<strong>Chile</strong> austral, en San Carlos <strong>de</strong> Chiloé<br />

71. Hymenophyllum chiloense Hook. 1844. Sp. Fil. 1: 90<br />

Chiloé, valdivia, etc, en los troncos <strong>de</strong> los árboles<br />

Nombre actual: Hymenophyllum dicranotrichum (K. Presl) Hook. ex Sa<strong>de</strong>b. 1899<br />

-xxxviii-


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

72. Hymenophyllum attenuatum Hook. 1844. Sp. Fil. 1:99<br />

Especie <strong>de</strong> Chiloé y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras magallánicas<br />

Nombre actual: Hymenophyllum seselifolium K. Presl 1843<br />

73. Hymenophyllum tortuosum Hook. et Grev. 1829. Icon. Fil. 2: tab. 129<br />

valdivia<br />

74. Hymenophyllum dichotomum Cav. 1802. Descr. Pl. 276<br />

Del sur <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, Chiloé, Juan Fernán<strong>de</strong>z, etcétera.<br />

Nombre actual: Hymenophyllum cuneatum Kze. 1837<br />

75. Hymenophyllum tunbridgense (L.) Sm. 1793. Mém. Acad. Roy. Sci. (turin) 5: 418<br />

Común en <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Chiloé, Concepción, etc. y en Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

76. Hymenophyllum wilsonii Hook. 1830. Brit. Fl. 450<br />

La especie no ha sido encontrada en <strong>Chile</strong>, pero dos varieda<strong>de</strong>s se hal<strong>la</strong>n<br />

en valdivia y en Chiloé<br />

Nombre actual: Hymenophyllum peltatum (Poiret) Desv. 1827<br />

77. Hymenophyllum bridgesii Hook. 1844. Sp. Fil. 1: 97<br />

Sobre los árboles <strong>de</strong> Chiloé, etcétera.<br />

Nombre actual: Hymenophyllum <strong>de</strong>ntatum Cav. 1802<br />

78. Hymenophyllum <strong>de</strong>ntatum Cav. 1802. Descr. Pl. 276<br />

Chiloé.<br />

79. Hymenophyllum rarum Brown. 1810. Prod. Nov. Holl.: 159<br />

Especie <strong>de</strong> Chiloé muy variable según Hooker<br />

Nombre actual: Hymenophyllum cuneatum Kze. 1837<br />

80. Hymenophyllum polyanthos Sw. 1801. Journal für die Botanik 1800 (2): 102<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Nombre actual: Hymenophyllum cuneatum Kze. 1837<br />

81. Hymenophyllum caudicu<strong>la</strong>tum Mart. 1793. Mem. De l’Acad. Royale <strong>de</strong>s Sc. 5: 418<br />

Chiloé<br />

Nombre actual: Hymenophyllum caudicu<strong>la</strong>tum Mart. var. productum (K. Presl)<br />

C.Chr.<br />

82. Hymenophyllum fuciforme Sw. 1806. Syn. Fil. 148<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z, Chiloé, valdivia, en los troncos <strong>de</strong> los árboles<br />

83. Hymenophyllum berteroi Hook. 1844. Sp. Fil. 1: 93<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z, Chiloé, etcétera.<br />

Nombre actual: Hymenophyllum ferrugineum Col<strong>la</strong> var. ferrugineum 1836<br />

84. Hymenophyllum reniforme Hook. 1844. Sp. Fil. 1: 110<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

No correspon<strong>de</strong> a <strong>Chile</strong> (= H. undu<strong>la</strong>tum var. undu<strong>la</strong>tum <strong>de</strong> Perú)<br />

85. Hymenophyllum cuneatum Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 50<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

86. Trichomanes caespitosum (Gaudich.) Hook. 1845. Sp. Fil. 1: 132<br />

Is<strong>la</strong>s Malvinas, pero hay una variedad en Chiloé<br />

Nombre actual: Serpyllopsis caespitosa (Gaudich.) C. Chr. var. caespitosa 1910<br />

87. Trichomanes exsectum Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 47<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z, valdivia, Chiloé<br />

-xxxix-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

88. Mertensia pedalis Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 39<br />

valdivia y <strong>Chile</strong> austral<br />

Nombre actual: Gleichenia squamulosa (Desv.) T. Moore var. squamulosa 1862<br />

89. Mertensia criptocarpa (Hook.) Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 539<br />

Chiloé y en los l<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> val-<br />

divia<br />

Nombre actual: Gleichenia cryptocarpa Hook. 1844<br />

90. Mertensia g<strong>la</strong>ucescens Willd. 1810. Sp. Pl. ed. 4, 5: 72<br />

<strong>Chile</strong> austral<br />

Observaciones: No correspon<strong>de</strong> a <strong>Chile</strong> (= Dicranopteris pectinata (Willd.)<br />

Un<strong>de</strong>rw. <strong>de</strong> Perú)<br />

91. Mertensia acutifolia (Hook.) Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 540<br />

Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, puertos <strong>de</strong>l Hambre y Ga<strong>la</strong>nt, etcétera.<br />

Nombre actual: Gleichenia quadripartita (Poiret) T. Moore 1862<br />

92. Ophoglossum bulbosum Michaux 1803. Fl. Bor. -Amer. 2: 276<br />

Quillota, valparaíso, etcétera.<br />

Nombre actual: Ophioglossum crotalophoroi<strong>de</strong>s Walter 1788<br />

93. Ophoglossum melipillense Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 542<br />

Prados montuosos <strong>de</strong> Melipil<strong>la</strong><br />

Nombre actual: Ophioglossum lusitanicum L. 1753<br />

94. Lycopodium panicu<strong>la</strong>tum Desv. 1813, Desvaux in Poiret, Encycl. Suppl. 3: 543<br />

Concepción, <strong>Chile</strong> austral<br />

95. Lycopodium confertum Willd. 1810. Sp. Pl. ed. 4, 5: 27<br />

Puerto Ga<strong>la</strong>nt, estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, <strong>Chile</strong><br />

96. Lycopodium magel<strong>la</strong>nicum (P. Beauv.) Sw. 1806. Syn. Fil. 180<br />

Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes<br />

97. Lycopodium gayanum Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6:545<br />

Se hal<strong>la</strong> en Castro y en Chiloé<br />

98. Se<strong>la</strong>ginel<strong>la</strong> caudata (Desv.) Spring. 1843. Bull. Acad. Brux. 10: 144<br />

Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes<br />

Observaciones: Posible error <strong>de</strong> etiqueta, Looser, 1961, <strong>la</strong> cita como dudosa<br />

y excluida, este autor explica que L. caudata es encontrada por Comerson<br />

en Magal<strong>la</strong>nes. Spring cita Java como localidad para <strong>la</strong> especie, pro ba ble mente<br />

ambos especímenes correspon<strong>de</strong>n a esta parte <strong>de</strong>l mundo, hay que agregar<br />

que según autores, como Alston 1939, los especímenes <strong>de</strong> Comerson están<br />

frecuentemente equivocados <strong>de</strong> localidad.<br />

99. Se<strong>la</strong>ginel<strong>la</strong> barbata Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 18. Sprengel <strong>la</strong> indica como <strong>de</strong><br />

<strong>Chile</strong><br />

Posible error <strong>de</strong> etiqueta<br />

100. Se<strong>la</strong>ginel<strong>la</strong> chilensis (Willd.) Spring 1850. Will<strong>de</strong>now <strong>la</strong> indicó como <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />

Observaciones: Especie excluida (Rodríguez, 1995)<br />

101. Azol<strong>la</strong> magel<strong>la</strong>nica Willd. 1810. Sp. Pl. ed. 4, 5: 541<br />

Común en los estanques <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 32º hasta el estrecho <strong>de</strong> Ma<br />

gal<strong>la</strong>nes<br />

Nombre actual: Azol<strong>la</strong> filiculoi<strong>de</strong>s Lam. 1783<br />

-xl-


h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />

Bi B l i o G r a F í a *<br />

Barros Arana, Diego, Don C<strong>la</strong>udio Gay; su vida y sus obras, en Obras completas <strong>de</strong> Diego<br />

Barros Arana, Santiago, Imprenta Cervantes, 1911, tomo X i.<br />

Berríos, Mario y Zenobio Saldivia, C<strong>la</strong>udio Gay y <strong>la</strong> ciencia en <strong>Chile</strong>, Santiago, Bravo<br />

y Allen<strong>de</strong> Editores, 1995.<br />

Diem, José y Juana S. <strong>de</strong> Lichtenstein, “Las Hymenofiláceas <strong>de</strong>l área argentinochilena<br />

<strong>de</strong>l Sud”, en Darwiniana vol. 11, Nº 4, Buenos Aires, 1959, pp. 611-760.<br />

Duek, Jacobo Jack y Roberto Rodríguez, “Lista preliminar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> Pteridophyta<br />

en <strong>Chile</strong> continental e insu<strong>la</strong>r”, en Boletín Sociedad <strong>de</strong> Biología <strong>de</strong> Concepción,<br />

Nº 45, Concepción, 1972, pp. 129-174.<br />

Feliú Cruz, Guillermo, “C<strong>la</strong>udio Gay, historiador <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. Ensayo crítico”, en Carlos<br />

Stuardo Ortiz, Vida <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. Escritos y documentos, Santiago, Fondo<br />

Histórico y Bibliográfico José Toribio Medina y Editorial Nascimento, 1973.<br />

Feliú Cruz, Guillermo y Carlos Stuardo Ortiz, “C<strong>la</strong>udio Gay a través <strong>de</strong> su correspon<strong>de</strong>ncia”,<br />

en Guillermo Feliú Cruz y Carlos Stuardo Ortiz, Correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

C<strong>la</strong>udio Gay, Santiago, Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Biblioteca</strong> Nacional, 1962.<br />

Feliú Cruz, Guillermo y Carlos Stuardo Ortiz, Correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay, Santiago,<br />

Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Biblioteca</strong> Nacional, 1962.<br />

Feuillée, Louis, Journal <strong>de</strong>s observations physiques, mathematiques et botaniques. Faites par<br />

l’ordre du Roy sur les côtes orientales <strong>de</strong> l’Amerique meridionale, & dans les Indies Occi<strong>de</strong>ntales,<br />

<strong>de</strong>puis l’année 1707 jusques en 1712, Paris, Pierre Giffart, 1714-1725.<br />

Gay, C<strong>la</strong>udio, At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, 2ª ed., Santiago, lo m Ediciones<br />

y <strong>Centro</strong> <strong>de</strong> Investigaciones Diego Barros Arana, 2004.<br />

Gay, C<strong>la</strong>udio, Historia física y política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, 2ª ed., Santiago, Cámara <strong>Chile</strong>na <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> <strong>Construcción</strong>, Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> y <strong>Biblioteca</strong> Nacional<br />

<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>Biblioteca</strong> <strong>Fundamentos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Construcción</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, 2007-2010.<br />

Gay, C<strong>la</strong>udio, Diario <strong>de</strong> su primer viaje a <strong>Chile</strong> en 1828, investigación histórica y traducción<br />

<strong>de</strong> Luis Mizón, Santiago, Ediciones Fundación C<strong>la</strong>udio Gay, 2008.<br />

Gunckel, Hugo, “C<strong>la</strong>udio Gay como botánico”, en Boletín <strong>de</strong>l Museo Nacional <strong>de</strong> Histo<br />

ria Natural. Nº 35, Santiago, 1977, pp. 11-21.<br />

Gunckel, Hugo, “Helechos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>”, en Monografías anexas a los Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />

<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. Nº 1, Santiago, 1984, 245 pp.<br />

La C<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, Santiago, 1828.<br />

La Gaceta <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, Santiago, 1828.<br />

Looser, Gualterio, “Historia <strong>de</strong> los helechos chilenos”, en Extracto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista Universitaria,<br />

año X v, Nº 7, Santiago, 1930, pp. 693-717.<br />

Looser, Gualterio, “Sinopsis <strong>de</strong> los helechos chilenos <strong>de</strong>l género dryopteris”, en Anales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, iii serie, año 1, Santiago, 1931, pp. 191-205.<br />

Looser, Gualterio, Los géneros Pteris e Histiopteris y sus representantes chilenos, Santiago,<br />

Imprenta Gnadt, 1936, 15 pp.<br />

* Se incluyen todas <strong>la</strong>s obras citadas como <strong>la</strong>s consultadas para <strong>la</strong>s actualizaciones.<br />

-xli-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Looser, Gualterio, “Sinopsis <strong>de</strong> los Asplenium (filices) <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>”, en Lilloa, Nº 10,<br />

Tucumán, 1944, pp. 233-264.<br />

Looser, Gualterio, “Histiopteris incisa (Thunb.) J. Sm. (filicineas) en <strong>la</strong> Patagonia chilena”,<br />

en Revista Universitaria, vol. 30, Nº 1, Santiago, 1945, pp. 153-155.<br />

Looser, Gualterio, “El género Notho<strong>la</strong>ena en <strong>Chile</strong>”, en Darwiniana, vol. 7, Nº 1, Buenos<br />

Aires, 1945, pp. 62-70.<br />

Looser, Gualterio, “Los Blechnum (filices) <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>”, en Revista Universitaria, vol. 32,<br />

Nº 2, Santiago, 1947, pp. 7-106. 1947.<br />

Looser, Gualterio, “C<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> los Blechnum (filices) <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>”, en Revista Universitaria.<br />

vol. 43, Santiago, 1958, pp. 123-128.<br />

Looser, Gualterio, “Los pteridofitos o helechos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> i”, en Revista Universitaria,<br />

vol. 46, Santiago, 1961, pp. 213-262.<br />

Looser, Gualterio, “Los pteridofitos o helechos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> (excepto Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pascua) ii”,<br />

en Revista Universitaria, vol. 47, Santiago, 1962, pp. 17-31.<br />

Looser, Gualterio, “Los pteridofitos o helechos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> (excepto Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pascua)<br />

iii”, en Revista Universitaria, vol. 50-51, Nº 1, Santiago, 1965-1966, pp. 75-93.<br />

Looser, Gualterio, “Los pteridofitos o helechos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> (excepto Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pascua)<br />

iv”, en Revista Universitaria, vol. 53, Santiago, 1968, pp. 27-39.<br />

Marticorena, Clodomiro, “Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> exploración botánica en <strong>Chile</strong>”, en Clodomiro<br />

Marticorena & Roberto Rodríguez (eds.), Flora <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, Concepción,<br />

Universidad <strong>de</strong> Concepción, 1995, vol 1, pp. 1-62.<br />

Orbigny, Alci<strong>de</strong> d’, Viaje a <strong>la</strong> América meridional, La Paz, Instituto Francés <strong>de</strong> Estudios<br />

Andinos y Plural Ediciones, 2003.<br />

Riviale, Pascal, Los viajeros franceses en busca <strong>de</strong>l Perú antiguo (1821-1914), Lima, Instituto<br />

Francés <strong>de</strong> Estudios Andinos y Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong>l Perú,<br />

2000.<br />

Rodríguez, Roberto, “Revisión <strong>de</strong>l género Grammitis (Filices) en <strong>Chile</strong>”, en Boletín<br />

Sociedad <strong>de</strong> Biología <strong>de</strong> Concepción, vol. 47, Concepción, 1974, pp. 159-170.<br />

Rodríguez, Roberto, “Pteridophyta”, en Clodomiro Marticorena & Roberto Rodríguez<br />

(eds.), Flora <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, Concepción, Universidad <strong>de</strong> Concepción, 1995, vol<br />

1, pp. 119-309.<br />

Sota, Elías Ramón <strong>de</strong> <strong>la</strong>, “Sinopsis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias y géneros <strong>de</strong> pteridófitas <strong>de</strong> Argentina,<br />

Uruguay y <strong>Chile</strong> (incluyendo <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Juan Fernán<strong>de</strong>z y Pascua)”, en<br />

Revista <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta, Botánica Nº 10, La P<strong>la</strong>ta, 1966, pp. 187-221.<br />

Sota <strong>de</strong> <strong>la</strong>, Elías Ramón, “Notas sobre <strong>la</strong>s especies austrosudamericanas <strong>de</strong>l género<br />

Blechnum L. (BlechnaceaePteridophyta) iv y v”, en Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Argentina<br />

<strong>de</strong> Botánica, vol. 14, Nº 3, Buenos Aires, pp. 185-189 y 190-197.<br />

Stuardo Ortiz, Carlos, Vida <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. Escritos y documentos, Santiago, Fondo<br />

Histórico y Bibliográfico José Toribio Medina y Editorial Nascimento, 1973.<br />

Universidad Diego Portales, Episto<strong>la</strong>rio Diego Portales, Santiago, Ediciones Universidad<br />

Diego Portales, 2007.<br />

-xlii-


FLORA CHILENA


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

CONTINUACIÓN<br />

DE LOS<br />

HONGOS<br />

-5-


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

tr i B u iv<br />

tr i C o d e r m á C e o s<br />

Peridio coposo, que se <strong>de</strong>struye en el vértice poco a poco para <strong>de</strong>jar al<br />

<strong>de</strong>s cubierto <strong>la</strong>s esporas mezc<strong>la</strong>das con fi<strong>la</strong>mentos. Hongos análogos con<br />

los mixogastros, pero muy diferentes <strong>de</strong> ellos por toda <strong>la</strong> morfosis.<br />

Xi. tr i c o d e r m a - tr i c h o d e r m a<br />

Peridium subrotundum vel in<strong>de</strong>terminatum, e floccis mucedineis ramosis septatis implexis<br />

con textum, mox superne evanescens. Sparae minutae, coacervatae, primitus conglobatae, episporio<br />

simplici indu<strong>la</strong>e.<br />

tr i c h o d e r m a Pers.; aliique. Py r e n i u m To<strong>de</strong>.<br />

Peridio redon<strong>de</strong>ado o irregu<strong>la</strong>rmente extendido, compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos,<br />

ramosos, flojamente tejidos, que se rompen no so<strong>la</strong>mente en el centro<br />

sino, también, en toda <strong>la</strong> extensión <strong>de</strong> su faz convexa, a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar a <strong>de</strong>scubierto<br />

<strong>la</strong> aglomeración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas. Éstas son chiquitas, al principio reunidas en forma<br />

<strong>de</strong> bo<strong>la</strong>, luego se esparcen en montoncitos por el fondo <strong>de</strong>l peridio y, algunas veces,<br />

entre los fi<strong>la</strong>mentos.<br />

Hongos que crecen en troncos, ramos y hojas, ma<strong>de</strong>ra vieja <strong>de</strong>scortezada y, en general,<br />

en todos los vegetales en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición.<br />

1. Tricho<strong>de</strong>rma viri<strong>de</strong><br />

T. subrotundo-effusum, confluens; peridio floccoso albo fugacissimo; sporis ovoi<strong>de</strong>is eruginosis<br />

viridibusque.<br />

T. viri<strong>de</strong> Pers., Syn. Fung., p. 230; Grez., Scot. Crypt. Fl., tab. 271; Montag., Fl. J. Fern.,<br />

Nº 50. hi m a n t i a Bertero, Coll. n. 1697.<br />

Esta p<strong>la</strong>nta forma en <strong>la</strong>s cortezas cojinetitos redon<strong>de</strong>ados, b<strong>la</strong>ncos y tomentosos,<br />

<strong>de</strong> una a seis líneas <strong>de</strong> diámetro, ordinariamente <strong>de</strong>primidos, y algunas veces<br />

confluyentes. Su consistencia al principio en bastante gran<strong>de</strong>, pero poco a poco, <strong>la</strong><br />

parte mediana se <strong>de</strong>struye parcialmente, y <strong>de</strong>ja ver un polvo verdoso, compuesto<br />

<strong>de</strong> esporas. Éstas son globulosas, pulverulentas, sumamente chiquitas, <strong>de</strong> color<br />

ver<strong>de</strong>, y <strong>la</strong> mayoría se hal<strong>la</strong>n reunidas en el centro <strong>de</strong>l peridio.<br />

Bertero <strong>la</strong> cogió sobre <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> <strong>la</strong> splitgerbera, don<strong>de</strong> crece abundantemente en<br />

<strong>la</strong>s colinas montuosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />

-7-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Xii. mi r o t e c i o - my r ot h e c i u m<br />

Peridium tenuissime floccosum, mox fatiscens, stroma relinquens disciforme marginatum, e<br />

floccis residuis peridii cinctum. Sporophorae e fundo erectae, continuae, sporas acrogenas, cylin<br />

draceas, simplices, stratoso-conglobatas sustinentia.<br />

my r ot h e c i u m To<strong>de</strong>, Fung. Meckl., p. 25. Fries.; Corda.<br />

Peridio coposo, muy <strong>de</strong>lgado y muy fugaz; su parte superior al romperse <strong>de</strong>ja<br />

al <strong>de</strong>scubierto un disco con el bor<strong>de</strong> b<strong>la</strong>nco formado por <strong>la</strong>s esporas. Éstas son cilíndricas,<br />

sencil<strong>la</strong>s o continuas, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> negruzco, y son llevadas en el extremo<br />

<strong>de</strong> esporóforas continuas, levantándose <strong>de</strong>l fondo disciforme <strong>de</strong>l pe ridio.<br />

Estos hongos nacen en ma<strong>de</strong>ras podridas, en hojas y en tallos herbáceos, rara vez<br />

en los agáricos.<br />

1. Myrothecium roridum<br />

M. minutum, confluens; disco p<strong>la</strong>niusculo; sporis cylindricis utroque fine rotundatis.<br />

m. r o r i d u m To<strong>de</strong>. l.c., tab. v, f. 38. m. c a r m i c h a e l i Grev., Scot. Crypt. Fl., tab. 140,<br />

eximie. M. v e r r u c a r i a Corda, Ic. Fung., ii, tab. X i v, f. 109, quoad sporas. Pe z i z a<br />

c h a m e l e a Bertero, Coll. n. 722.<br />

Los peridios <strong>de</strong> esta especie son chiquitos, redon<strong>de</strong>ados, <strong>de</strong>primidos, confluyentes,<br />

anchos <strong>de</strong> una a tres líneas. Primero b<strong>la</strong>ncos y coposos, toda <strong>la</strong> parte superior<br />

<strong>de</strong>saparece a excepción <strong>de</strong>l contorno, el cual, por su persistencia, limita con un<br />

ribete b<strong>la</strong>nco el disco casi negro formado por <strong>la</strong>s esporas. Éstas están soportadas<br />

por esporóforas tres o cuatro veces más <strong>la</strong>rgas que el<strong>la</strong>s, que se alzan <strong>de</strong>l fondo <strong>de</strong>l<br />

disco; son cilíndricas, hialinas, truncadas en los dos extremos, los que, no obstante,<br />

son redon<strong>de</strong>ados.<br />

Esta vegetación parásita fue hal<strong>la</strong>da en ca<strong>la</strong>bazas silvestres, en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición,<br />

en Rancagua, por Bertero.<br />

tr i B u v<br />

mi xo g á s t r e o s<br />

Hongos primitivamente fluidos, <strong>de</strong> apariencia ge<strong>la</strong>tinosos, revestidos en <strong>la</strong><br />

madu rez <strong>de</strong> un peridio crustáceo o membranoso.<br />

-8


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

Xiii. Fu l i G i n e - ae t h a l i u m<br />

Peridium in<strong>de</strong>terminatum, membranaceum, fatiscens, extus strato floccoso evanescente corticatum,<br />

intus e floccis in strata membranacea coalitis cellulosum. Sporae fuliginosae, compactae,<br />

in cellulis <strong>de</strong>mum evanescentibus coacervatae.<br />

ae t h a l i u m Link.; Fries. ae t h a l i u m et F u l i G o Pers. re t i c u l a r i a e spec. Bull. muc<br />

i l a G o Micheli.<br />

Peridio in<strong>de</strong>terminado, frágil, membranoso, constituido exteriormente por una<br />

capa coposa, que <strong>de</strong>saparece en <strong>la</strong> madurez, y dividido interiormente en compartimientos<br />

celulosos por tabiques. Esporas fuliginosas encerradas al principio en <strong>la</strong>s<br />

celdil<strong>la</strong>s fugaces <strong>de</strong>l peridio.<br />

Characteres ii<strong>de</strong>m ac generis.<br />

var. f<strong>la</strong>vum: peridio lutescente.<br />

1. Aethalium septicum<br />

ae. s e P t i c u m var. F l av u m Fries, Syst. myc., iii, p. 33; Montag., Fl. J. Fern., n. 46.<br />

re t i c u l a r i a l u t e s Bull., Champ., p. 87, tab. 380, fig. 1. Fu l i G o F l a va Pers.; Bertero,<br />

coll. n. 1715.<br />

Hongo sumamente polimorfo tanto por <strong>la</strong> dimensión y por <strong>la</strong> forma, como por<br />

el color. Éste es efectivamente b<strong>la</strong>nco, amarillo, cane<strong>la</strong>, rojo o violeta. La p<strong>la</strong>nta tiene<br />

primero el aspecto <strong>de</strong> una espuma o <strong>de</strong> una jalea, que se extien<strong>de</strong> por <strong>la</strong>s ramas,<br />

<strong>la</strong>s cortezas, los musgos y aun también los residuos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tenerías en los inverna<strong>de</strong>ros,<br />

don<strong>de</strong> no es rara. El peridio siempre es amarillo o rojo; es <strong>la</strong> masa celulosa y<br />

esporu<strong>la</strong>r interior que experimenta <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> color que he mencionado.<br />

Bertero halló este mixogástreo en ramos y ramas caídos, en medio <strong>de</strong> musgos, en <strong>la</strong><br />

is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />

Xiv. an G i o r i d i o - an G i o r i d i u m<br />

Peridium membranaceum, verticali-compressum, rima longitudinali <strong>de</strong>hiscens. Flocci albi<br />

nudique peridio adnati, reticu<strong>la</strong>ti, sporis pedicel<strong>la</strong>tis intertexti et ad rimam pseudo-peridii<br />

interioris sece<strong>de</strong>ntes.<br />

an G i o r i d i u m Grev., Scot. Crypt. Fl., tab. 310; Fries, Sum. Veget. Scand., pars post., p.<br />

451. Re t i c u l a r i a Bull., Champ., tab. 446, fig. 3. Ph y s a r i spec. Pers.<br />

Peridio membranoso, con apariencia <strong>de</strong> papiro, a<strong>la</strong>rgado, sencillo o ramoso<br />

por confluencia, comprimido verticalmente y abriéndose por una hendidura longitudinal.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos b<strong>la</strong>ncos que salen <strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared interior <strong>de</strong>l<br />

-9-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

peridio y entre los cuales se ven esporas negras saliendo por <strong>la</strong> hendidura <strong>de</strong> una<br />

especie <strong>de</strong> seudo-peridio o peridio interior que simu<strong>la</strong> una doble valva.<br />

Este género, muy escaso, es entre los mixogastros, en cuanto a su forma y a su<br />

<strong>de</strong>his cencia, lo que el histerio entre los pirenomicetes y <strong>la</strong> opegrafa entre los líquenes.<br />

Sólo se conoce <strong>la</strong> especie que sigue.<br />

Characteres ii<strong>de</strong>m ac generis.<br />

1. Angioridium sinuosum<br />

a. s i n u o s u m Grez., l.c. re t i c u l a r i a Bull., l.c.<br />

Peridios b<strong>la</strong>ncos, papiráceos, frágiles, agregados, algunas veces confluyentes<br />

en series flexuosas, originariamente oblongos, comprimidos <strong>la</strong>teralmente, que se<br />

abren por el vértice en dos <strong>la</strong>bios o valvas, por medio <strong>de</strong> una hendidura longitudinal.<br />

Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hiscencia, se ve que <strong>la</strong>s esporas, negruzcas, están diseminadas<br />

en medio <strong>de</strong> un enrejado b<strong>la</strong>nco, constituido por fi<strong>la</strong>mentos gruesos, que nacen <strong>de</strong><br />

todos los puntos <strong>de</strong>l peridio. Estos fi<strong>la</strong>mentos son análogos a lo que se l<strong>la</strong>ma por el<br />

nombre <strong>de</strong> gleba, en el género craterium, y tienen por lo <strong>de</strong>más <strong>la</strong> misma estructura.<br />

Esta organización que hemos mostrado en <strong>la</strong> fig. 3d <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina 22 bis <strong>de</strong> <strong>la</strong> flora<br />

argelina, es notable y singu<strong>la</strong>r. En efecto, <strong>la</strong>s hebras b<strong>la</strong>ncas están formadas por<br />

<strong>la</strong> aglomeración y <strong>la</strong> cohesión entre sí <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conidias primitivamente contenidas<br />

en el peridio, y nada tienen <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentosas ni <strong>de</strong> coposas, y así Greville les da el<br />

nombre <strong>de</strong> corpuscu<strong>la</strong>. Entre el<strong>la</strong>s es don<strong>de</strong> se hal<strong>la</strong>n amontonadas, en <strong>la</strong> madurez,<br />

esporas <strong>de</strong> color hollín, vistas por el microscopio, pero negras, miradas en masa,<br />

lisas, con epísporo y endósporo distintos, y provistas <strong>de</strong> un corto pedicelo. Presumo<br />

que en el origen, <strong>la</strong>s esporas están fijadas en el interior <strong>de</strong>l peridio, <strong>de</strong>l cual<br />

se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>n al tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> diseminación. Lo que parece dar algún peso a esta<br />

opinión es que <strong>la</strong> membrana está toda puntuada como por el residuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />

los pedicelos.<br />

Esta especie crece en vardas y en hojas <strong>de</strong> helecho cerca <strong>de</strong> valdivia.<br />

Xv. di d e r m a - di d e r m a<br />

Peridium duplex, exterius crustaceum, discretum, fragile, interius tenerrimum, membranaceum,<br />

evanescens. Flocci columel<strong>la</strong>e centrali basive adnati, vagi.<br />

di d e r m a Pers., Dispos., i, p. 9; Fries.; Sum. Veget. Scandin., pars post., p. 450. le a n G i u m<br />

Link.; Nees.; Corda.<br />

Peridio doble, el exterior crustáceo, frágil, distinto y separado <strong>de</strong>l interior, el<br />

cual es membranoso, muy <strong>de</strong>licado y fugaz. Fi<strong>la</strong>mentos esparcidos que nacen <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

-10


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

colume<strong>la</strong>, cuando ésta existe, o <strong>de</strong> una base discoi<strong>de</strong> (p<strong>la</strong>centa) <strong>de</strong>l peridio. Esporas<br />

esparcidas entre los fi<strong>la</strong>mentos.<br />

No pue<strong>de</strong>n compararse mejor estos honguitos que a huevos cuya cáscara está representada<br />

por el peridio exterior, y <strong>la</strong> membrana subyacente por el peridio interior.<br />

Crecen en cortezas, ramos, hojas y también ma<strong>de</strong>ra podrida y tallos herbáceos.<br />

1. Di<strong>de</strong>rma difforme<br />

D. sessile, globoso-hemisphaericum oblongumve; peridio exteriori crustaceo fragili <strong>de</strong>ciduo<br />

<strong>la</strong>c teo, interiori columel<strong>la</strong>que obsoletis; sporis inter floccos raros globosis, fusco-atris.<br />

d. di F F orm e Pers. ex specimine aunthentico. d. l i c e o i d e s Fries, Syst. myc., iii, p.<br />

107?<br />

Individuos esparcidos o aproximados, hemisféricos u oblongos, nunca angulosos<br />

ni ap<strong>la</strong>stados. Peridio exterior <strong>de</strong> un bello b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche, adnato por su base,<br />

frágil y cayendo por escamitas. Su caída <strong>de</strong>ja divisar al peridio interior, membranoso<br />

y poco visible, y <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> esporas que, reunidas, parecen negras. Puestas<br />

bajo el microscopio con un aumento <strong>de</strong> cuatrocientos diámetros, se reconoce que<br />

son pardas, lisas, exactamente globulosas, bastante gruesas, puesto que su diámetro<br />

llega a 0,015 mm. Se encuentran por aquí y por allá restos <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos ramosos,<br />

hialinos, cuya continuidad ofrece pequeñas hinchazones a distancias irregu<strong>la</strong>res.<br />

Apenas se ve una colume<strong>la</strong>, pues no hay ninguna propiamente dicha; lo que se<br />

hal<strong>la</strong> en su lugar es una p<strong>la</strong>centa central, basi<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> un rojo-leonado, apenas convexo,<br />

o al menos muy <strong>de</strong>primido.<br />

Esta especie, hal<strong>la</strong>da en Rancagua por Bertero, en tallos muertos herbáceos, es<br />

idéntica a numerosos individuos que yo he cogido este año (1850) en el parque <strong>de</strong><br />

vaux-Praslin, junto a Melun, en compañía <strong>de</strong> mi excelente amigo M. Roussel. En<br />

<strong>la</strong> colección <strong>de</strong> Bertero, tiene el Nº 222.<br />

Xvi. didimio - didymium<br />

Peridium membranaceum, tenue, irregu<strong>la</strong>riter <strong>de</strong>hiscens, exteriori furfuraceo aut squamuloso<br />

sece<strong>de</strong>nte corticatum. Columel<strong>la</strong> sepius praesens. Flocci peridio adnati.<br />

didymium Shrad., Nov. Gen., p. 20; Fries, l.c.<br />

Peridio membranoso, <strong>de</strong>lgado, que se abre en el vértice <strong>de</strong> una manera irregu<strong>la</strong>r;<br />

cubierto, en años tiernos, <strong>de</strong> una corteza <strong>de</strong> apariencia harinosa que se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> él en <strong>la</strong> punta, y cae por escamitas furfuráceas. Fi<strong>la</strong>mentos adheridos en<br />

<strong>la</strong> pared interior <strong>de</strong>l peridio y en <strong>la</strong> colume<strong>la</strong>, que existe regu<strong>la</strong>rmente.<br />

-11-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

1. Didymium farinaceum<br />

D. peridio subgloboso tenuissimo nigrescente farina flocculosa cinerea obducto; stipite brevi<br />

fusco; sporis nigris.<br />

d. Fa r i n a c e u m Shrad., l.c., p. 22, tab. 5, fig. 6, columel<strong>la</strong> tamen erronea aut insolita;<br />

Montag., Fl. J. Fern., Nº 47. Ph y s a r u m Pers. P. a r e o l a t u m Bertero, Mss., absque numero.<br />

Esta especie es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más vulgares, y, consiguientemente, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más variadas.<br />

El peridio es globuloso o un poco <strong>de</strong>primido <strong>de</strong> arriba abajo, más pequeño<br />

que el <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie siguiente, y más dispuesto a tomar el tinte gris-negruzco; es<br />

levemente umbilicado por <strong>de</strong>bajo para recibir el vértice <strong>de</strong>l pedículo. Éste es corto,<br />

pardo, subu<strong>la</strong>do, es <strong>de</strong>cir, a<strong>de</strong>lgazado por lo alto, un poco estriado longitudinalmente.<br />

La colume<strong>la</strong>, o no existe realmente, o al menos no es visible. Las esporas<br />

son negras, vistas en masa.<br />

Se observa esta especie en hojas, ramitos caídos, etc. Las muestras por <strong>la</strong>s cuales<br />

Bertero ha hecho su Physarum areo<strong>la</strong>tum son <strong>de</strong> Rancagua y llevan el Nº 977; crecen<br />

sobre un cactus.<br />

2. Didymium costatum<br />

D. peridio lenticu<strong>la</strong>ri subfloccoso albido-griseo; stipite brevi albo costato; columel<strong>la</strong> alba;<br />

spo ris nigricantibus.<br />

d. c o s ta t u m Fries, Syst. Myc., iii, 118.<br />

Los individuos <strong>de</strong> esta notable especie están reunidos en un hato, sin estar<br />

apretados los unos contra los otros, y su pedículo es tan corto que, vistos <strong>de</strong> frente,<br />

parecen sésiles. El peridio es b<strong>la</strong>nco, lenticu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un cañamón, no umbilicado<br />

por <strong>de</strong>bajo como en <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, como salpicado <strong>de</strong> salvado y<br />

llevado por un pedículo <strong>de</strong>l mismo color, corto, estriado a lo <strong>la</strong>rgo profundamente,<br />

y di<strong>la</strong>tado por <strong>la</strong> base en un disco orbicu<strong>la</strong>r, marcado también <strong>de</strong> estrías radiantes.<br />

Colume<strong>la</strong> muy visible y en forma <strong>de</strong> cabeza. Esporas negras.<br />

En <strong>Chile</strong>, lo mismo que en Europa, no se hal<strong>la</strong> más que en hojas caídas.<br />

Xvii. Fi s a r o - Ph y s a r u m<br />

Peridium simplex, membranaceum, tenerrimum, extus nudum, g<strong>la</strong>berrimum, vertice irregu<strong>la</strong>riter<br />

<strong>de</strong>hiscens. Columel<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>. Caetera ut in priori.<br />

Ph y s a r u m Pers., Dispos., p.s., ex emendat. Friesii, Syst. Myc., iii, p. 127.<br />

-12


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

Peridio sencillo, membranoso, muy <strong>de</strong>licado y transparente, perfectamente<br />

g<strong>la</strong> bro y se abre en el vértice <strong>de</strong> una manera irregu<strong>la</strong>r; por lo <strong>de</strong>más, es sésil o<br />

pedicu<strong>la</strong>do. No hay traza alguna <strong>de</strong> colume<strong>la</strong>. El cabelludo, fijado en <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l peridio, es fi<strong>la</strong>mentoso, reticu<strong>la</strong>do, y entre sus mal<strong>la</strong>s se ven <strong>la</strong>s esporas discolóreas,<br />

<strong>de</strong> un negro <strong>de</strong> hollín, sencil<strong>la</strong>s y rara vez pedice<strong>la</strong>das.<br />

Estos hongos habitan en los mismos lugares y crecen en <strong>la</strong>s mismas partes <strong>de</strong> los<br />

vegetales que los <strong>de</strong>l género prece<strong>de</strong>nte.<br />

1. Physarum nutans<br />

P. peridio lenticu<strong>la</strong>ri levi subtus umbilicato <strong>de</strong>mum subsquamuloso cernuo; stipite subu<strong>la</strong>to<br />

levi albido fuscescente; floccis tenerrimis albidis; sporis fuliginoso-nigris.<br />

P. n u ta n s Pers., Syn. Fung., p. 203; Fries, l.c., p. 128. sP h a e r o c a r P u s a l B u s Bull.,<br />

Champ., tab. 407, fig. 3, pro parte.<br />

Peridio fugaz, liso, globuloso, <strong>de</strong>primido, es <strong>de</strong>cir, algo comprimido <strong>de</strong> arriba<br />

abajo, umbilicado en <strong>la</strong> base, inclinado, que se abre irregu<strong>la</strong>rmente por el vértice.<br />

Se ven entonces los copos b<strong>la</strong>ncos reticu<strong>la</strong>dos que parten <strong>de</strong> su base y que acaban<br />

por estar ennegrecidos por su contacto con <strong>la</strong>s esporas. El pedículo es di<strong>la</strong>tado en<br />

<strong>la</strong> base, a<strong>de</strong>lgazado como una lezna en el vértice, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco sucio y <strong>de</strong> apariencia<br />

torcida, en nuestro único ejemp<strong>la</strong>r.<br />

Esta especie es <strong>la</strong> más común <strong>de</strong> <strong>la</strong>s congéneres, y fue hal<strong>la</strong>da creciendo <strong>de</strong> tropel<br />

en ma<strong>de</strong>ras viejas podridas.<br />

2. Physarum psittacinum<br />

P. peridio sphaerico verruculoso-virescente; stipite subu<strong>la</strong>to gracili aurantiaco; floccis sporisque<br />

fusco-atris.<br />

P. P s i t ta c i n u m Dittm. in Sturm, Fl. Germ., iii, tab. 62.<br />

var. aureum Montag: peridiis obovatis aureis; stipitibus subu<strong>la</strong>tis coccineis; floccis<br />

primo luteis <strong>de</strong>mum fusco-atris.<br />

P. P s i t ta c i n u m var. a t r e u m Montag., Fl. J. Fern., Nº 48. P. a u r e u m Pers. ex Bertero,<br />

Nº 401.<br />

Peridio globuloso, chiquito, amarillo, llevado por un pedículo <strong>de</strong>lgado, ocho<br />

veces más <strong>la</strong>rgo que su diámetro. Este pedículo es subu<strong>la</strong>do, <strong>de</strong> un bello encarnado<br />

y su <strong>la</strong>rgo es <strong>de</strong> más <strong>de</strong> una línea. Nuestras muestras, por lo <strong>de</strong>más, no han llegado<br />

al estado <strong>de</strong> madurez, y no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir más sobre el<strong>la</strong>s. En todo caso, tampoco<br />

po<strong>de</strong>mos resolvernos a atribuir esta p<strong>la</strong>nta al verda<strong>de</strong>ro Physarum aureum, <strong>de</strong>l cual<br />

Persoon refiere un estipo fuliginoso o <strong>de</strong> un cenizo sucio. Más bien nos inclina-<br />

-13-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

ríamos a separar<strong>la</strong> específicamente <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> dittmar y lo habríamos hecho<br />

si hubiésemos podido ver y compren<strong>de</strong>r toda <strong>la</strong> morfosis. Por consiguiente, sólo<br />

<strong>la</strong> insertamos aquí por memoria, recomendándo<strong>la</strong> especialmente a los botánicos<br />

chilenos que vuelvan a hal<strong>la</strong>r<strong>la</strong>.<br />

Crece en los restos amontonados <strong>de</strong> los vegetales en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición.<br />

Xviii. di a q u e a - di a c h e a<br />

Peridium simplex, membranaceum, fugax, stipite tereti columel<strong>la</strong>que calcareis instructum.<br />

Capillitium a columel<strong>la</strong> radians, reticu<strong>la</strong>tum, sporis simplicibus inspersum.<br />

di a c h e a Fries, Syst. Orb. Veget., p. 143 et Syst. myc., iii, p. 155; Corda, Ic. Fung.<br />

Peridio sencillo, membranoso, poco persistente y cayendo por escamas en <strong>la</strong><br />

madurez, llevado por un pedículo cilíndrico bastante fuerte, cubierto <strong>de</strong> un baño<br />

como cretáceo. Colume<strong>la</strong> central <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma naturaleza grunu<strong>la</strong>da, contigua al<br />

pedículo que se extien<strong>de</strong> por toda <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l peridio. Cabelludo b<strong>la</strong>nco que<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> colume<strong>la</strong>, radiando en todos los sentidos, heterogéneo, reticu<strong>la</strong>do, entre<br />

<strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l cual se colocan esporas sencil<strong>la</strong>s muy estrechamente aglomeradas y<br />

<strong>de</strong> un negro rojizo.<br />

Este género, que participa al mismo tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s espumarias y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estemonitas, es<br />

común por todas partes en p<strong>la</strong>ntas vivas y secas.<br />

1. Diachea elegans<br />

D. gregaria; hyphopodio stipiteque calcareo candidis; peridio ovoi<strong>de</strong>o-oblongo caeruleo-vio<strong>la</strong>ceo<br />

fulgente; capillitio reticu<strong>la</strong>to albo.<br />

D. e l e G a n s Fries, l.c., p, 156; Corda, Ic. Fung., v, tab. v, fig. 38. tr i c h i a l e u c o P o d a<br />

Bull., Champ., tab. 502, f. 2, mediocris. st e m o n i t i s l e u c o P o d i a DC. et Duby. s.<br />

l e u c o s t y l a Pers. S. e l e G a n s Trentep.<br />

Los peridios son oval-oblongos, al principio amarillos, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un violeta<br />

tirando al color <strong>de</strong> hierro, y muy elegantes; <strong>la</strong> membrana que los forma cae<br />

prontamente por escamas. Los pedículos, achatados en <strong>la</strong> base en términos que se<br />

confun<strong>de</strong>n con sus vecinos, son b<strong>la</strong>ncos, más cortos que el peridio, atenuados en<br />

el vértice y se prolongan en el eje <strong>de</strong>l peridio bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una colume<strong>la</strong>, que<br />

no alcanza enteramente a su altura. La colume<strong>la</strong> es grume<strong>la</strong>da y por consiguiente<br />

<strong>de</strong> poca consistencia; <strong>de</strong> el<strong>la</strong> es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> irradian en todas <strong>la</strong>s direcciones los<br />

fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> un cabelludo que forma una suerte <strong>de</strong> enrejado, en <strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s en <strong>la</strong>s<br />

cuales están aglomeradas <strong>la</strong>s esporas. Éstas son globulosas y negras.<br />

-14


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

Esta especie es muy frágil y muy difícil <strong>de</strong> conservar en su estado <strong>de</strong> integridad. Así<br />

es que no existe en <strong>la</strong> colección, y si he podido hacer constar su presencia en <strong>Chile</strong>,<br />

ha sido por un dibujo muy exacto <strong>de</strong>l señor Gay.<br />

XiX. es t e m o n i ta - st e m o n i t e s<br />

Peridium simplex, membranaceum, fugacissimum; stipite setaceo nigro in stylum peridium<br />

intrans porrecto instructum. Capillitium stylo innatum et homogeneum reticu<strong>la</strong>tum persistens.<br />

Sporae primum concatenatae <strong>de</strong>in liberae.<br />

st e m o n i t e s (Micheli) Gleditsch, Meth., p. 140; Fries.; Roth.; Corda aliique.<br />

Peridio sencillo, membranoso, muy fugaz, soportado por un pedículo a<strong>de</strong>lgazado<br />

en forma <strong>de</strong> lezna, pero extendido como membrana en <strong>la</strong> base. Colume<strong>la</strong> central<br />

negra, formada por el prolongamiento <strong>de</strong>l pedículo y que sigue todo el eje <strong>de</strong>l<br />

peridio, ya todo entero, ya en mayor o menor extensión. Cabelludo concolóreo que<br />

nace <strong>de</strong> <strong>la</strong> colume<strong>la</strong>, formado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas hebras que <strong>la</strong> componen y que constituyen<br />

un tejido persistente al cual se adhieren <strong>la</strong>s esporas. Éstas al principio están<br />

concatenadas en especies <strong>de</strong> rosarios, pero muy luego se liberan y se esparcen; su<br />

epísporo es membranoso, y su núcleo, sólido, contiene algunas gotas oleaginosas.<br />

<strong>Chile</strong> no posee más que dos especies <strong>de</strong> este género, que crece <strong>de</strong> preferencia en<br />

<strong>la</strong>s cortezas <strong>de</strong> árboles muertos y en ma<strong>de</strong>ras viejas en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición.<br />

1. Stemonites fusca<br />

S. fascicu<strong>la</strong>ta; hypothallo persistente; peridiis fugacissimis capillitioque cylindricis; sporis<br />

atro-fuscis.<br />

S. Fu s c a Roth, Comp. Fl. German., i, p. 448; Nees., Syst. Der Pilz., fig. 118. S. Fa s c ic<br />

u l a ta Auett. recent.; Grev., Scot. Crypt. Fl., tab. 170. cl a t h r u s n u d u s Linn.<br />

Esta linda p<strong>la</strong>ntita nace por copitos redon<strong>de</strong>ados que representan un bosque<br />

pigmeo <strong>de</strong> cipreses o <strong>de</strong> á<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> Italia. Los pedículos, capi<strong>la</strong>res, iguales en altura,<br />

negros y bril<strong>la</strong>ntes, nacen y se elevan <strong>de</strong> un hipótalo pardo, al principio muci<strong>la</strong>ginoso<br />

como todo lo restante <strong>de</strong>l hongo, y que los reúne. Los peridios son a<strong>la</strong>rgados,<br />

cilíndricos, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> tres líneas <strong>de</strong> alto, <strong>de</strong> un pardo purpúreo casi negro; su<br />

membrana es sumamente <strong>de</strong>licada y caduca, y cuando ha <strong>de</strong>saparecido <strong>de</strong>ja al <strong>de</strong>scubierto<br />

un cabelludo reticu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma, cuyos fi<strong>la</strong>mentos, que parten<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> colume<strong>la</strong>, son <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma naturaleza que el<strong>la</strong>. Esta colume<strong>la</strong>, que no es otra<br />

cosa más que el prolongamiento <strong>de</strong>l estipo, sigue el eje <strong>de</strong>l peridio casi hasta el vértice.<br />

Las esporas son numerosas, globulosas, muy gran<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> un negro pardo y esparcidas<br />

entre <strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l enrejado. En sus tiernos años, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta es toda b<strong>la</strong>nca.<br />

Esta especie crece en <strong>la</strong>s cortezas, ma<strong>de</strong>ras viejas, hojas caídas y musgos.<br />

-15-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

2. Stemonites ovata<br />

S. sparsa; peridio ovoi<strong>de</strong>o fugacissmo chalybeo; capillitio purpurascente; sporis fusco-um brinis;<br />

stipite semipenetrante subu<strong>la</strong>to.<br />

S. o va t a Pers., Syn. Fung., p. 189; Fries, Syst. Myc., iii, p. 160. mu c o r e m B o l u s Linn.<br />

Individuos esparcidos y ais<strong>la</strong>dos, no fascicu<strong>la</strong>dos como en <strong>la</strong> especie que prece<strong>de</strong>.<br />

Peridio que tiene <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un huevo volcado, primero b<strong>la</strong>nco, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un<br />

negro purpúreo que termina en un gris <strong>de</strong> hierro, cayendo temprano por escamas.<br />

Cabelludo flojo y fugaz. Pedículo como una lezna, <strong>de</strong>l <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> una línea, negro y luciente,<br />

elevándose directamente <strong>de</strong> una membranil<strong>la</strong> extendida por <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra muerta<br />

y no <strong>de</strong> un hipótalo contiguo y común a todos los individuos; penetra so<strong>la</strong>mente<br />

hasta el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura <strong>de</strong>l peridio, y no lo atraviesa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> base al vértice. Esporas<br />

color <strong>de</strong> hollín, globulosas, lisas, que confun<strong>de</strong>n al epísporo con el endósporo.<br />

Bertero halló este mixogástreo en Rancagua, y lo envió con el Nº 130.<br />

XX. ar c i r i a - ar c y r i a<br />

Peridium simplex, tenue, membranaceum, circumscissum, parte superiori fugacissima. Capillitium<br />

e floccis <strong>de</strong>nse implexis cyathodio spurio innatis reticu<strong>la</strong>tis compositum. Sporae simplices<br />

capillitii fi<strong>la</strong>mentis inspersae.<br />

ar c y r i a Pers., Syn. Fung., p. 182 et Auett. recent.<br />

Peridio sencilllo, <strong>de</strong>lgado, membranoso, que se abre circu<strong>la</strong>rmente como un<br />

es tuche <strong>de</strong> bo<strong>la</strong> <strong>de</strong> jabón; <strong>la</strong> porción inferior es persistente, mientras que <strong>la</strong> superior,<br />

sumamente fugaz, cae temprano. Cabelludo muy <strong>de</strong>nso, compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />

o <strong>de</strong> eláteros nacidos <strong>de</strong>l fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cúpu<strong>la</strong> persistente, y que se elevan<br />

por su e<strong>la</strong>sticidad formando un enrejado, que imita una suerte <strong>de</strong> tupé. Sus esporas<br />

son sencil<strong>la</strong>s, esparcidas entre <strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l cabelludo, cubiertas <strong>de</strong> un epísporo<br />

sencillo que contiene un cuesco sólido; su color es c<strong>la</strong>ro, amarillo o encarnado,<br />

algunas veces g<strong>la</strong>uco o cenizo, jamás fuliginoso.<br />

Son éstos unos honguitos <strong>de</strong> vistoso color, que crecen <strong>de</strong> tropel, en ma<strong>de</strong>ra muerta,<br />

en sitios sombríos y húmedos.<br />

1. Arcyria punicea<br />

A. peridiis congestis stipatis subovatis; capillitio tan<strong>de</strong>m libero elongato sporisque puniceis.<br />

a. P u n i c e a Pers., l.c., p. 185; Fries, Syst. myc., iii, p. 177; Nees, Syst. <strong>de</strong>r Pilz., fig. 114;<br />

Bull., Champ., tab. 368, fig. 1.<br />

-16


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

Pedículo <strong>la</strong>rgo, <strong>de</strong>lgado, liso, ensanchado o extendido en forma <strong>de</strong> membrana<br />

orbicu<strong>la</strong>r en <strong>la</strong> base. Peridio encarnado, luego pardo, ovoi<strong>de</strong> o un poco a<strong>la</strong>rgado, y<br />

cuya parte superior, muy fugaz, <strong>de</strong>ja al <strong>de</strong>scubierto, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su caída, una suerte<br />

<strong>de</strong> peluca que, por <strong>la</strong> e<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> su enrejado muy <strong>de</strong>nso, adquiere<br />

una longitud doble que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l peridio primitivo. Este cabelludo es o en<strong>de</strong>rezado<br />

o inclinado hacia el vértice, según <strong>la</strong> edad; es <strong>de</strong> un bello encarnado y retiene<br />

entre <strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> su enrejado esporas <strong>de</strong> una gradación <strong>de</strong> color aun más viva.<br />

Nuestras muestras, cogidas en <strong>Chile</strong>, no han llegado todavía a su perfecta madurez,<br />

pero por lo <strong>de</strong>más, no nos <strong>de</strong>jan duda alguna sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> esta espe cie<br />

cosmopolita. Hemos recibido individuos suyos cogidos en <strong>la</strong> cima <strong>de</strong>l monte Etna.<br />

XXi. tr i q u i a - tr i c h i a<br />

Peridium simplex, membranaceum, persistens, apice irregu<strong>la</strong>riter ruptum. Columel<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>.<br />

Capillitium <strong>de</strong>nse implexum, e floccis in e<strong>la</strong>teres simplices, polyspiros, vaginatos, <strong>de</strong>in e<strong>la</strong>stice<br />

sese expan<strong>de</strong>ntes conformatis constans. Sporae inspersae.<br />

tr i c h i a Haller, Hist. Helv., iii, p. 114; Pers., Syn. Fung., p. 176; Fries aliique.<br />

Peridio sencillo, membranoso, persistente, que en <strong>la</strong> madurez se abre por el<br />

vértice <strong>de</strong> una manera muy irregu<strong>la</strong>r. Colume<strong>la</strong> nu<strong>la</strong>. Cabelludo <strong>de</strong>nso, comprimido<br />

al principio, <strong>de</strong>spués un poco di<strong>la</strong>tado y compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos organizados<br />

como verda<strong>de</strong>ros elásteros sencillos, <strong>de</strong> muchas circunvoluciones en espiral, los<br />

cuales acaban por exten<strong>de</strong>rse, como un resorte elástico, para <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s esporas esparcidas entre ellos. Esporas aglomeradas al principio en tetraedros<br />

chiquitos, y luego libres y redon<strong>de</strong>adas.<br />

Este género es digno <strong>de</strong> curiosidad en cuanto se vuelven a encontrar en él los órganos<br />

<strong>de</strong> diseminación, que hemos observado ya, y que están <strong>de</strong>stinados al mismo<br />

uso en <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hepáticas. Las triquas, notables como los agáricos por su<br />

color vistoso, no fuliginoso, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n constantemente en ma<strong>de</strong>ras muertas. De<br />

<strong>la</strong>s tres especies que vamos a <strong>de</strong>scribir, <strong>la</strong> una es propia <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

1. Trichia c<strong>la</strong>vata<br />

T. gregaria; peridio obovato f<strong>la</strong>vo-nitente levi; stipite tenui subaequali rugoso tan<strong>de</strong>m fuscescente;<br />

capillitio sporisque ochraceis.<br />

T. c l a va t a Pers., Obs. Myc., ii, p. 33 et Syn. Fung., p. 178; Fries, Syst. myc., iii, p. 186;<br />

Corda, Anleitung, tab. C, 30, fig. 7; Montag., Fl. J. Fern., n. 49.<br />

A pesar <strong>de</strong> que los individuos nazcan bastante juntos, esta especie es más espaciada,<br />

más esparcida que <strong>la</strong>s otras. El peridio es bastante gran<strong>de</strong>, semejante a un<br />

-17-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

huevo volcado, o a una pera; es <strong>de</strong> un amarillo bril<strong>la</strong>nte, y llevado por un pedículo<br />

más o menos a<strong>la</strong>rgado, pero constante, el cual es ordinariamente <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l<br />

peridio, rugoso y a<strong>de</strong>lgazado en <strong>la</strong> base. Su color, poco diferente al <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong>l<br />

peridio, acaba por par<strong>de</strong>ar, sobre todo hacia abajo. La <strong>de</strong>hiscencia <strong>de</strong>l peridio se<br />

opera en el vértice muy irregu<strong>la</strong>rmente. Las esporas son concoloras.<br />

Este hongo crece en <strong>Chile</strong>, en cortezas y ma<strong>de</strong>ras viejas. Poseo un ejemp<strong>la</strong>r cogido<br />

por Bertero (colecc. Nº 1711) en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, y otro en <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s,<br />

que me fue comunicado por el señor C. Müller, el célebre briologista.<br />

2. Trichia turbinata<br />

T. congesta; peridiis obovoi<strong>de</strong>is subsessilibus levibus ochraceo-alutaceis; capillitio sporisque<br />

<strong>la</strong>ete f<strong>la</strong>vis.<br />

T. t u r B i n a ta Wither.; Sowerby, Fung., tab. 85; Fries, l.c. p. 187. T. o va t a Pers., Syn.<br />

Fung., p. 180.<br />

var. stipata: peridiis in apicem stipitis sublongi fascicu<strong>la</strong>tis.<br />

Peridio sésiles, turbinados, reunidos por grupos y apretados unos contra otros<br />

en el tipo, pero llevados en número <strong>de</strong> tres a cinco en el vértice <strong>de</strong> un pedículo<br />

más o menos a<strong>la</strong>rgado, aunque siempre corto en <strong>la</strong> variedad que yo señalo; por<br />

lo <strong>de</strong>más, tanto en uno como en el otro, son notables por su forma <strong>de</strong> trompo, su<br />

color pajizo y su bril<strong>la</strong>ntez. Se rompen irregu<strong>la</strong>rmente muy temprano y <strong>de</strong>jan asomar<br />

un cabelludo amarillo c<strong>la</strong>ro, muy elástico, en los eláteros en el cual se hal<strong>la</strong>n<br />

retenidas esporas concoloras. Este cabelludo <strong>de</strong>saparece bastante prontamente y<br />

<strong>de</strong>ja los peridios vacíos y todos tijereteados.<br />

Esta triquia fue hal<strong>la</strong>da sobre cortezas en <strong>Chile</strong>, junto a valdivia.<br />

3. Trichia <strong>la</strong>teritia<br />

T. gregaria; peridiis subglobosis levibus nigris; stipitibus elongatis striatulis rubro-fuscis;<br />

capi llitio sporisque <strong>la</strong>teritiis.<br />

T. l at e r i t i a Lév., Champ. Mus., n. 256.<br />

De un micelio extendido por <strong>la</strong> corteza se alzan peridios aproximados, pero no<br />

confluyentes, globulosos, negros, que se rasgan hacia el vértice, el que cae por fragmentos,<br />

pero que es persistente en su base <strong>la</strong>cerada. Son llevados por pedículos <strong>de</strong><br />

un encarnado-pardo, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> una línea o más, y estriados longitudinalmente. El<br />

cabelludo y <strong>la</strong>s esporas son <strong>de</strong> un encarnado <strong>de</strong> <strong>la</strong>drillo muy subido.<br />

La especie, que parece común en <strong>Chile</strong>, crece en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> árboles caídos, en<br />

ramulillos y aun también en verbas <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> valdivia.<br />

-18


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

XXii. lí c e a - li c e a<br />

Peridium sessile, tenue, membranaceum, leve, irregu<strong>la</strong>riter <strong>de</strong>hiscens. Sporae coacervatae,<br />

<strong>la</strong> xae, floccis nullis intertextae.<br />

li c e a Schard., Nov. Gen., p. 16; Fries.; Corda.<br />

Peridio sésil, <strong>de</strong>lgado, membranoso y liso que se abre irregu<strong>la</strong>rmente. Esporas<br />

no mezc<strong>la</strong>das con fi<strong>la</strong>mentos.<br />

1. Licea berteroana †<br />

L. peridiis membranaceis, globulosis rigidis atris fragilibus, intus albis; sporis e globoso-ovoi<strong>de</strong>is<br />

atris, episporio levi, floccis rarissimis inspersis.<br />

L. B e rte roana Montag., Herb. st e G i a c o n c o l o r Bertero in Schedu<strong>la</strong>, n. 670.<br />

Este hongo consiste en peridios aproximados, globulosos, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un<br />

caña món, lisos, negros y bril<strong>la</strong>ntes, muy frágiles, que se hun<strong>de</strong>n no obstante algunas<br />

veces en sí mismos por el vértice. Hacia el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, se encuentran quebrados<br />

y no <strong>de</strong>jan más traza <strong>de</strong> su existencia pasada que cupulil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> fondo b<strong>la</strong>nco en<br />

<strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra muerta <strong>de</strong>snuda. Las esporas, vistas en masa, son negras, y su forma es<br />

variable, pues <strong>la</strong>s hay tanto globulosas, como ovoi<strong>de</strong>s y aun también triangu<strong>la</strong>res<br />

en una <strong>de</strong> sus fases. He observado que estaban mezc<strong>la</strong>das con algunos raros fi<strong>la</strong>mentos<br />

ramosos, carácter que parece <strong>de</strong>ber excluir esta p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líceas. ¿Pero<br />

en qué otra parte <strong>la</strong> colocaremos? Otro carácter discordante es el color negro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s esporas. No siento ánimo para instituir un género nuevo para esta so<strong>la</strong> especie,<br />

así es que prefiero empadronar<strong>la</strong> aquí.<br />

Bertero halló este hongo junto a Rancagua.<br />

Fa m i l i a v<br />

Gi m n o m i c e t e s<br />

Fi<strong>la</strong>mentos esporígeros llevados por un receptáculo (sporidochium Link, clino<strong>de</strong><br />

Léveillé) o un estroma <strong>de</strong>snudo, es <strong>de</strong>cir, no incluido en un pe ri dio.<br />

Gy m n o m y c e t e s (Link) Fries, Sum. Veget. Scandin, pars post., p. 461. hy P h o m y c e t e s<br />

Ejusd., olim.; Berk., pro parte. cl i n o s P o r e s Lév., pro parte.<br />

Por <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición que prece<strong>de</strong> se ve fácilmente que esta familia ofrece un grado<br />

<strong>de</strong> evolución intermedia entre los gasteromicetes, cuyo receptáculo está provisto <strong>de</strong><br />

una cubierta, y los haplomicetes, que no presentan traza alguna ni <strong>de</strong> peridio, ni<br />

tampoco <strong>de</strong> receptáculo o <strong>de</strong> clinodio. Así, en <strong>la</strong> infinita c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> los hongos, <strong>la</strong>s<br />

-19-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

tres últimas familias se encuentran realmente distinguidas por los grados sucesivos<br />

y diferentes <strong>de</strong> su metamorfosis; en el primero, o más inferior, <strong>la</strong>s esporas nacen<br />

inmediatamente <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos; en el segundo, que constituye <strong>la</strong> familia inferior,<br />

<strong>de</strong> que tenemos que tratar actualmente, el clinodio se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> antes que<br />

<strong>la</strong>s esporas, pero no hay aún peridio alguno; en fin, en el tercero, que es al mismo<br />

tiempo el más elevado en esta segunda serie, el receptáculo está cercado <strong>de</strong> un<br />

peridio.<br />

Los gimnomicetes se divi<strong>de</strong>n en secciones caracterizadas por <strong>la</strong> evolución más o<br />

menos marcada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas. Contienen hongos cuyos géneros y especies son<br />

muy comunes en varias partes <strong>de</strong> Europa y, al contrario, muy escasos en <strong>Chile</strong>.<br />

tr i B u i<br />

is a r i á C e o s<br />

Esporóforas que emanan <strong>de</strong> un estroma vertical.<br />

i. is a r i a - is a r i a<br />

Stroma verticale, c<strong>la</strong>vatum aut ramosum, e floccis coalitum persistens, extus vestitum sporophoris<br />

exsertis sparsis acrosporis; sporis solitariis.<br />

is a r i a Bill ex emend.; Fries, Syst. orb. Veget., p. 169 et l.c.; Pers.; Nees aliique.<br />

Estroma o receptáculo vertical persistente, sencillo y en forma <strong>de</strong> porrita, o<br />

ra mo so y en gavil<strong>la</strong>, formado por <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> numerosos fi<strong>la</strong>mentos, primero<br />

pa ralelos, luego divergentes <strong>de</strong>l eje para dar nacimiento a <strong>la</strong>s esporóforas. Esporas<br />

solitarias en el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporóforas.<br />

Las especies <strong>de</strong> este género crecen en insectos o vegetales, rara vez en tierra <strong>de</strong>snuda.<br />

<strong>Chile</strong> no posee más que <strong>la</strong> siguiente.<br />

1. Isaria farinosa<br />

i. subcaespitosa alba; stipite distincto simplici g<strong>la</strong>brescente; c<strong>la</strong>vulis incrassatis farinaceis.<br />

i. F a r i n o s a Fries, Syst. myc., iii, p. 271. ra m a r i a Dicks., Crypt. 2. p. 25; So werby,<br />

Fung., tab. 308. i. v e l u t i P e s Link. Nees, Syst. <strong>de</strong>r Pilz., fig. 85. i. c r a s s a et t r u n c a ta<br />

Pers.<br />

Se distingue muy bien el micelio <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se levantan los receptáculos, sobre<br />

todo en tiernos años. Estos receptáculos representan porritas con <strong>la</strong> mayor<br />

frecuencia sencil<strong>la</strong>s, pero también algunas veces ramosas por <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> muchos<br />

-20


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

individuos vecinos, o a consecuencia <strong>de</strong> prolificación. El estipo, siempre distinto,<br />

tiene <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> alto; pue<strong>de</strong> ser indiferentemente g<strong>la</strong>bro o velludo,<br />

circunstancia que había dado lugar a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l i. velutipes. La capítu<strong>la</strong> es<br />

como harinosa, y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta entera es <strong>de</strong> un bello color b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche.<br />

Esta especie se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> en crisálidas muertas, y se encuentra sobre todo entre <strong>la</strong>s<br />

hojas muertas y caídas en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> valdivia.<br />

ii. ce r a c i o - ce r a t i u m<br />

Stroma subverticale, c<strong>la</strong>vato-ramosum, polymorphum, ge<strong>la</strong>tinosum, minimo tactu <strong>de</strong>liquescens.<br />

Sporophora undique emergentia, heterogenea, sporam acrogenam simplicem hyalinam<br />

fulcentia.<br />

ce r a t i u m Alb. et Schwz., Consp. Fung., p. 358; Fries, Sum. Veget. Scandin., sect. Post.,<br />

p. 465. is a r i a e spec. Hill.; Pers.<br />

Estroma en<strong>de</strong>rezado, en forma <strong>de</strong> porrita, sencillo o ramoso, sumamente polimorfo;<br />

compuesto <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas, lisas y consolidadas por un mucí<strong>la</strong>go,<br />

organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual resulta <strong>la</strong> poca consistencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta y <strong>la</strong> facilidad con<br />

que cae líquida al menor toque. Esporóforas monósporas, superficiales, heterogéneas,<br />

filiformes, divergentes, nacidas <strong>de</strong> verrugas formadas por <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

mayores celdil<strong>la</strong>s. Si <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se moja, <strong>la</strong> ge<strong>la</strong>tina <strong>de</strong> disuelve, y no teniendo ya <strong>la</strong>s<br />

celdil<strong>la</strong>s apoyo, se hun<strong>de</strong>n y se mezc<strong>la</strong>n con <strong>la</strong>s esporóforas y <strong>la</strong>s esporas. Estas son<br />

sencil<strong>la</strong>s, oblongas u ovoi<strong>de</strong>s, transparentes, sin núcleo.<br />

1. Ceratium hydnoi<strong>de</strong>s<br />

C. aggregatum; e<strong>la</strong>vulis subdiscretis aculeos simu<strong>la</strong>ntibus, <strong>de</strong>mum candicantibus; sporophoris<br />

patentibus cylindricis; sporis oblongo-ovoi<strong>de</strong>is albis.<br />

C. h y d n o i d e s Alb. et Schwz., l.c. p. 358, tab. 2, fig. 7; Fries, Fries, Syst. myc, iii, p.<br />

294; Grev., Scot. Crypt. Fl., tab. 168; Montag., Fl. J. Fern., n. 51. is a r i a m u c i d a Pers.<br />

cl a va r i a B y s s o i d e s Bull., Champ., tab. 415, fig. 2.<br />

Especie bastante variable en cuanto al color y al modo <strong>de</strong> confluencia <strong>de</strong> los<br />

individuos. En <strong>la</strong> forma que tengo a <strong>la</strong> vista, éstos están reunidos por <strong>la</strong> base o<br />

fascicu<strong>la</strong>dos, apartados por el vértice, filiformes, un poco hinchados al extremo,<br />

muchas veces cornudos, <strong>de</strong> un bello color b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche o <strong>de</strong> nieve, pelúcidos,<br />

hialinos y aterciope<strong>la</strong>dos, si son mirados por un buen lente. Esta suerte <strong>de</strong> pubescencia<br />

está formada por esporóforas extendidas, <strong>la</strong>s cuales soportan en su vértice<br />

una espora bastante crecida oval-oblonga y b<strong>la</strong>nca. La altura <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta es <strong>de</strong> una<br />

a tres líneas.<br />

-21-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Nuestro ejemp<strong>la</strong>r proviene <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> Bertero (Nº 1689), que <strong>la</strong> había cogido<br />

en cortezas en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />

tr i B u ii<br />

hi m e n u l á C e o s<br />

Esporóforas reunidas en un estroma horizontal.<br />

iii. da c r i m i c e s - da c r y m y c e s<br />

Stroma ge<strong>la</strong>tinosum, filis septatis intertextum, superficie hymenina integra persistente. Sporae<br />

conidiomorphae, oblongae, hyalinae, acrogenae, concatenatae.<br />

da c r y m y c e s Nees, Syst. <strong>de</strong>r Pilz., p. 89; Fries, Sum. Veg. Scand., sect. Post., p. 470.<br />

Receptáculo ge<strong>la</strong>tinoso entremezc<strong>la</strong>do <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos tabicados cuya superficie<br />

representa una suerte <strong>de</strong> himenio persistente. Esporas acrógenas oblongas, hialinas<br />

y al principio reunidas en forma se rosario o <strong>de</strong> col<strong>la</strong>r, luego libres y conidioformas.<br />

Este género, vecino <strong>de</strong>l hymenu<strong>la</strong> y <strong>de</strong>l fusarium, se compone <strong>de</strong> honguitos epifitos,<br />

bastante persistentes, a los que muchas veces se rompe su soporte o <strong>la</strong> matriz; seme<br />

jantes a gotas <strong>de</strong> goma o a montoncitos <strong>de</strong> resina.<br />

1. Dacrymyces candidus †<br />

D. rotundatus, supra p<strong>la</strong>niusculus aut <strong>de</strong>presso-marginatus, subtus concavus, madore can didus,<br />

siccitate lividus.<br />

D. c a n d i d u s Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

Estroma convexo, hemisférico, p<strong>la</strong>no o levemente excavado, o como pezizoi<strong>de</strong><br />

en el vértice, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un cañamón, <strong>de</strong> un bello color b<strong>la</strong>nco cuando<br />

se hume<strong>de</strong>ce, amoratado y tirando al color <strong>de</strong>l ámbar en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación.<br />

Su estructura es bastante singu<strong>la</strong>r y notable: en efecto, se compone <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />

sumamente tenues, ramosos, pero <strong>de</strong> ramos cercanos, alternos, más frecuentemente<br />

opuestos y como vertici<strong>la</strong>dos. Estos fi<strong>la</strong>mentos están mezc<strong>la</strong>dos y, por <strong>de</strong>cirlo<br />

así, cuajados en un mucí<strong>la</strong>go abundante. Se hal<strong>la</strong>n también mezc<strong>la</strong>das numerosas<br />

esporas, que tal vez no son otra cosa más que conidias, pues no <strong>la</strong>s he visto en su<br />

lugar, es <strong>de</strong>cir, en el extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporóforas.<br />

Esta especie crece en ma<strong>de</strong>ra muerta <strong>de</strong>scortezada, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong>l Helotium persoonii.<br />

-22


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

iv. Fu s i s P orio - Fu s i s P o r i u m<br />

Stroma cellulosum, ge<strong>la</strong>tinosum, effusum, aut subpulvinatum. Sporae sporophoris fultae, fusi<br />

formes, rectae aut curvatae, pellucidae, in stratum discoi<strong>de</strong>um conglutinatae.<br />

Fu s i s P o r i u m Link.; Fries, l.c., p. 473. Fu r a r i i spec. Corda, Icon. Fung., iii, tab. viii,<br />

fig. 14 et 17.<br />

Receptáculo ge<strong>la</strong>tinoso y celuloso en <strong>la</strong> base, que se extien<strong>de</strong> o forma en <strong>la</strong>s<br />

cortezas, en ma<strong>de</strong>ras muertas o en tallos herbáceos cojinetitos hemisféricos. Esporas<br />

elípticas o fusiformes, rectas o encorvadas en forma <strong>de</strong> media luna, agudas u<br />

obtusas, sostenidas por esporóforas y que forman por su aglomeración, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />

su caída, una capa tremeloi<strong>de</strong> y disciforme en <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong>l estroma.<br />

1. Fusisporium chilense<br />

F. isabellinum; floccis basi arcte conjunctis nucleum efformantibus ex quo exsurgunt undique<br />

sporophora brevia sporas oblongo-fusiformes, rectas, in pulvinulos irregu<strong>la</strong>res confluyentesque<br />

conglutinatos suffulcientia.<br />

F. c h i l e n s e Montag., Mss., Herb. Mus. Paris. F. a r G i l l a c e u m Montag., Fl. J. Fern., n.<br />

55, non Fries.<br />

En medio <strong>de</strong> un estroma ge<strong>la</strong>tinoso y carnudo, se ve un núcleo formado por<br />

celdil<strong>la</strong>s estrechamente aglutinadas, el cual da al hongo su forma exterior. De este<br />

núcleo irradian en todos sentidos hacia <strong>la</strong> periferia numerosas esporóforas ramosas,<br />

articu<strong>la</strong>das, pelúcidas, en cuyo extremo se forman <strong>la</strong>s esporas. Éstas son oblongas,<br />

un poco a<strong>de</strong>lgazadas en forma <strong>de</strong> huso por sus dos cabos, pero permaneciendo<br />

con todo obtusas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,015 a 0,02 mm; en <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l estroma forman<br />

una capa tremeloi<strong>de</strong> <strong>de</strong> color amarillo-isabe<strong>la</strong> o agamuzado, que el agua <strong>de</strong>sagrega<br />

rápidamente. Los pulvinulillos confluyentes tienen una dimensión variable entre<br />

media línea y una, y salen <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hendiduras <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza.<br />

Esta especie crece en diferentes árboles, y fue hal<strong>la</strong>da en Juan Fernán<strong>de</strong>z y en el<br />

con tinente chileno. Su estroma <strong>la</strong> acerca a los fusarium y parece confirmar <strong>la</strong> observación<br />

<strong>de</strong> Fries, a saber, que los tres géneros fusidium, fusarium y fusisporium no son<br />

otra cosa más que estados diferentes <strong>de</strong> un mismo tipo. No he podido ver <strong>la</strong>s esporas<br />

si no es en los nuevos ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l museo, y esta ha sido <strong>la</strong> razón que me había<br />

inducido a atribuir los <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z a <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> Fries, cuyo color tienen.<br />

2. Fusisporium ochraceum<br />

F. effusum aut capituliforme, tremellinum, ochraceum; sporophoris brevissimis nodosogenicu<strong>la</strong>tis<br />

undique irradiantibus et sporas ovoi<strong>de</strong>as aut ellipticas sporulis farctas, celerrime<br />

diffluentes sustinentibus.<br />

F. o c h r a c e u m Montag., Fl. J. Fern., n. 54.<br />

-23-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Toda p<strong>la</strong>nta es tremeliforme cuando está húmeda. Su centro está constituido<br />

por celdil<strong>la</strong>s ge<strong>la</strong>tinosas, como en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, pero menos visibles. Las esporóforas<br />

que nacen <strong>de</strong> este estroma son características, tanto por su forma, que es muy<br />

irregu<strong>la</strong>r, nudosa y como anudada por aquí y por allá, como por su sencillez y su<br />

brevedad. Las esporas que soportan son ovoi<strong>de</strong>s o elipsoi<strong>de</strong>s y parecen extrañas<br />

a este género. El mayor diámetro <strong>de</strong> estas esporas es <strong>de</strong> 0,015 mm, y son, por lo<br />

<strong>de</strong>más, bastante variables en cuanto a su dimensión, pues <strong>la</strong>s hay que no tienen ni<br />

el tercio <strong>de</strong> esta medida.<br />

Esta especie forma en <strong>la</strong>s cortezas y en el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> los musgos pequeños<br />

ca pítulos redon<strong>de</strong>ados en el segundo caso, hemisféricos y como truncados en el primero.<br />

Fue hal<strong>la</strong>da en Juan Fernán<strong>de</strong>z por Bertero, que <strong>la</strong> remitió con el Nº 1712.<br />

v. Gl i o s t r o m a - Gl i o s t r o m a<br />

Stroma pulvinatum discoi<strong>de</strong>umve, ge<strong>la</strong>tinoso-fibrosum, sporophoris spuriis flocciformibus tectum.<br />

Sporae acrogenae, e globoso ovoi<strong>de</strong>ae.<br />

Gl i o s t r o m a Corda, Icon. Fung., i, p. 5, tab.1, f. 86 et Anleit., p. 161. cat i n u l a (?)<br />

Lév. sed nomen cordaeanum prioritate gau<strong>de</strong>t.<br />

Receptáculo pulvinu<strong>la</strong>do o disciforme, compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos entre<strong>la</strong>zados<br />

y mezc<strong>la</strong>dos en un soroque ge<strong>la</strong>tiniforme. Esporas ovoi<strong>de</strong>s oblongas o globulosas<br />

llevadas por especies <strong>de</strong> esporóforas.<br />

1. Gliostroma heterosporum †<br />

G. receptaculo disciformi minuto succineo; sporophoris abbreviatis sporas obovoi<strong>de</strong>as oblongasve<br />

sustinentibus.<br />

G. h e t e r o s P o r u m Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

Receptáculo pezizoi<strong>de</strong>, orbicu<strong>la</strong>r, ge<strong>la</strong>tinoso, p<strong>la</strong>no o apenas <strong>de</strong>primido y sin<br />

ribete, color <strong>de</strong> ámbar, cuyo diámetro, poco variable, es <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong><br />

línea. La base <strong>de</strong> este estroma está formada por celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas yuxtapuestas,<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se levantan pedicelos cortos y <strong>de</strong>formes o, si se prefiere, esporóforas,<br />

en el extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se ven esporas variables en tamaño y forma. Las hay,<br />

en efecto, ovoi<strong>de</strong>s, oblongas y piriformes, cuyo mayor diámetro o longitud varía,<br />

según <strong>la</strong> edad, entre uno y dos centésimos <strong>de</strong> milímetro.<br />

Esta especie tiene el aspecto <strong>de</strong> un agyrium o <strong>de</strong> un dacrymyces, y semeja bastante a<br />

cier tos individuos p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong>l Peziza chrysocoma; pero <strong>la</strong> estructura es muy diferente<br />

y sui generis. Crece en ramas muertas, en <strong>Chile</strong>.<br />

-24


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

vi. ne mate lia - ne mate lia<br />

Stroma ge<strong>la</strong>tinosum, undique fructificans, g<strong>la</strong>brum, nucleum compactum carnosum heterogen<br />

eum inclu<strong>de</strong>ns. Stratum hymeninum ge<strong>la</strong>tinosum, e sporophoris filiformibus intertextis compositum.<br />

Sporae acrogenae, simplices, <strong>de</strong>in in ambitu dispersae.<br />

ne mate lia Fries, Syst. Myc., ii, p. 227, et Sum. Veget. Scandin, pars post., p. 476; Corda,<br />

Ic. Fung., iii, p. 35, tab v i, fig. 90.<br />

Receptáculo compuesto <strong>de</strong> un cuesco celuloso carnudo, ge<strong>la</strong>tinoso y compacto,<br />

<strong>de</strong> don<strong>de</strong> parten numerosas esporóforas que se dirigen en todos los sentidos y forman<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l estroma central heterogéneo una suerte <strong>de</strong> membrana himenial.<br />

Esporas globulosas o piriformes que contienen un núcleo granuloso (sporu<strong>la</strong>e Fries) y<br />

llevadas por <strong>la</strong>s esporóforas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales parecen ser <strong>la</strong> expansión o <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación.<br />

Este género, notable por su organización tanto como por su fructificación, crece en<br />

ma<strong>de</strong>ras muertas o en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> árboles ver<strong>de</strong>s.<br />

1. Nematelia encepha<strong>la</strong><br />

N. subsessilis, pulvinata, plicato-rugosa, carneo-pallida, <strong>de</strong>mum fuscescens.<br />

N. e n c e P ha<strong>la</strong> Fries, ll.cc.<br />

Receptáculo orbicu<strong>la</strong>r, pulviniforme, <strong>de</strong> menos <strong>de</strong> una pulgada <strong>de</strong> diámetro,<br />

y to do rugoso y como coliculoso en su superficie. Estas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s son los vértices<br />

<strong>de</strong> los lóbulos en los cuales se divi<strong>de</strong> el núcleo central y basi<strong>la</strong>r. La sustancia<br />

<strong>de</strong>l hongo es amarillenta y dura, cuando está seca, pero <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> algunas horas<br />

en el agua, se hincha consi<strong>de</strong>rablemente y se pone opalina y ge<strong>la</strong>tinosa. El centro<br />

<strong>de</strong> cada lóbulo es más sólido y <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco más caído. La especie <strong>de</strong> himenio que<br />

cubre <strong>la</strong> periferia está formada por el en<strong>la</strong>ce <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos, en el extremo <strong>de</strong> los<br />

cuales están <strong>la</strong>s esporas.<br />

El único individuo que yo haya visto en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo, fue hal<strong>la</strong>do junto<br />

a valdivia.<br />

2. Nematelia nigrescens †<br />

N. erumpens, suborbicu<strong>la</strong>ris, madida hemisphaerica, sicca centro <strong>de</strong>pressa subcupu<strong>la</strong>ris, atra.<br />

N. n i G r e s c e n s Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

Esta especie sale <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza, sobre <strong>la</strong> cual forma,<br />

si se moja, pústulo-convexas, negruzcas, tremeloi<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s mayores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales no<br />

llegan a media línea <strong>de</strong> diámetro. Cuando está seca, su centro se hun<strong>de</strong> en una<br />

-25-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

suerte <strong>de</strong> cúpu<strong>la</strong> poco honda. Con un corte vertical, se ve que está compuesta <strong>de</strong><br />

numerosos fi<strong>la</strong>mentos, <strong>de</strong> los cuales unos, estériles, hacen oficio <strong>de</strong> paráfisas, al<br />

paso que otros, que son fértiles, llevan al vértice una espora obovoi<strong>de</strong> o piriforme,<br />

cuyo grosor es apenas menor <strong>de</strong> 0,02 mm. Todos estos fi<strong>la</strong> mentos están ligados<br />

entre sí por un soroque ge<strong>la</strong>tinoso, pardo, y <strong>de</strong> tal modo entrecruzados que no es<br />

posible <strong>de</strong>cir si <strong>la</strong>s es poróforas son sencil<strong>la</strong>s o ramosas.<br />

El género al cual se <strong>de</strong>be atribuir esta producción es un poco ambiguo. Si tuviésemos<br />

un rudimento <strong>de</strong> estipo y <strong>de</strong> raíces hundiéndose entre <strong>la</strong>s hebras leñosas,<br />

tendríamos más bien un ditio<strong>la</strong>. La consistencia ge<strong>la</strong>tinosa podría también inclinar<br />

a consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> como un dacrymyces o una tremel<strong>la</strong>, con tanta más razón cuanto el<br />

señor Berkeley ha dado el análisis <strong>de</strong> una Tremel<strong>la</strong> epigaea cuyas esporas, <strong>de</strong> forma<br />

anóma<strong>la</strong>, tienen alguna analogía con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> nuestra p<strong>la</strong>nta. Creo no obstante que <strong>la</strong><br />

totalidad <strong>de</strong> estos carac teres <strong>la</strong> retienen bastante sólidamente en el género en el que<br />

yo <strong>la</strong> inserto. Crece, como <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, en <strong>la</strong>s cercanías <strong>de</strong> valdivia.<br />

Fa m i l i a v i<br />

ha P l o m i c e t e s<br />

Fi<strong>la</strong>mentos esporígeros <strong>de</strong>snudos que constituyen todo el sistema vegetal<br />

<strong>de</strong>l hongo, sin traza alguna <strong>de</strong> ta<strong>la</strong>mio, <strong>de</strong> peridio, ni aun <strong>de</strong> estroma o<br />

re ce p táculo <strong>de</strong> suerte alguna, a menos que el falso peridio sea provisto por<br />

<strong>la</strong> matriz misma. Esporas acrógenas, sencil<strong>la</strong>s o compuestas, <strong>de</strong>snudas o<br />

en cerradas en una vejiguil<strong>la</strong> o falso peridio.<br />

ha P l o m y c e t e s Fries, Sum. Veget. Scand., l.c., p. 485. hy P h o m y c e t e s et c o n i o m y c e t e s<br />

Fries, Syst. myc., iii, p. 261 et 465 pro parte; Nees ab Esenb., Syst. <strong>de</strong>r Pilz. co n i om<br />

y c e t e s , h y P h o m y c e t e s et P h y s o m y c e t e s Berk., in Lindl., plur. gener. excep tis.<br />

Esta familia ofrece el más ínfimo grado <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución hon gosa. El hongo es<br />

o superficial o entofito. Superficial, se mues tra bajo dos formas principales: 1° los<br />

fi<strong>la</strong>mentos fértiles son <strong>de</strong>rechos y son distintos <strong>de</strong> otros fi<strong>la</strong>mentos echados, que<br />

hacen oficio <strong>de</strong> micelio; 2° los fi<strong>la</strong>mentos fértiles componen todo el hongo y se<br />

elevan directamente <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz.<br />

En los haplomicetes entofitos, los fi<strong>la</strong>mentos no llevan más que esporas acrógenas,<br />

<strong>de</strong>snudas, sencil<strong>la</strong>s o multilocu<strong>la</strong>res.<br />

A. hi F o m i c e t e s<br />

Fi<strong>la</strong>mentos esporígeros <strong>de</strong>rechos y distintos <strong>de</strong>l micelio<br />

tr i B u i<br />

mu C o r í n e o s<br />

Esporas encerradas en una vesícu<strong>la</strong> al vértice <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento.<br />

-26


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

i. Pi l o B o l o - Pi l o B o l u s<br />

Flocci simplices, contigui, roridi, superne ventricoso-c<strong>la</strong>vati, vesicu<strong>la</strong> sporas inclu<strong>de</strong>nte discreta<br />

tan<strong>de</strong>mque dissiliente coronati. Sporae simplices, atrae.<br />

Pi l o B o l u s To<strong>de</strong>, Fung. Meckl., i, p. 41; Pers.; Fries, l.c., p. 487, et. Syst. myc. ii, p. 308.<br />

hy d r o c e r a Wigg; Roth.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, contiguos, como cubiertos <strong>de</strong> gotas <strong>de</strong> rocío, hinchados<br />

en forma <strong>de</strong> porrita en el vér tice, o ventrudos y atenuados en los extremos (lo que<br />

es raro), coronados por una vesícu<strong>la</strong> o esporangio heterogéneo, que se separa <strong>de</strong><br />

ellos con e<strong>la</strong>sticidad en <strong>la</strong> madurez, y que encierra esporas sencil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> color oscuro.<br />

Estos hongos crecen en tropeles numerosos en el estiércol <strong>de</strong> ani males herbívoros,<br />

y aun también en escrementos humanos.<br />

1. Pilobolus crystallinus<br />

P. floccis apice <strong>de</strong>mum c<strong>la</strong>vatis obovatis, vesicu<strong>la</strong> atra hemisphaerica coronatis.<br />

P. c ry s ta l l i n u s To<strong>de</strong>, l.c.; Pers., Syn. Fung, p. 117; Fries, l.c.; Nees, Syst. <strong>de</strong>r Pilz.,<br />

fig. 84. mu c o r u r c e o l at u s Bull., Champ., tab. 480, f. 1. st i l B u m m e l a n o c e P h a l u m<br />

Bertero, Mss. n. 129; Gay, Ic. pict. ined.<br />

De una red poco visible <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong>scubiertos se elevan los fi<strong>la</strong>mentos<br />

fértiles. Éstos, amarillos en <strong>la</strong> edad tierna <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, se ponen con el tiempo <strong>de</strong><br />

un bello b<strong>la</strong>nco y se hinchan en forma <strong>de</strong> porrita en el vértice o toman <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

un huevo volcado. En fin, se ve aparecer en su vértice un cuerpo lenticu<strong>la</strong>r pardo,<br />

<strong>de</strong>spués negro y hemisférico; esto es el esporangio. En <strong>la</strong> madurez, esta vesícu<strong>la</strong> se<br />

<strong>de</strong>spren<strong>de</strong> y es arrojada con fuerza bastante lejos <strong>de</strong> su soporte. Encierra espo ras<br />

pulverulentas, redon<strong>de</strong>adas, pero persiste bastante <strong>la</strong>rgo tiempo antes <strong>de</strong> romperse<br />

para darles salida. Este hongo no tiene dos líneas <strong>de</strong> alto.<br />

Esta especie crece en el estiércol <strong>de</strong> animales herbívoros; fue hal<strong>la</strong>da en un jardín<br />

<strong>de</strong> Rancagua, por Bertero, que <strong>la</strong> juzgaba por un stilbum nuevo.<br />

tr i B u ii<br />

mu C e d í n e o s<br />

Fi<strong>la</strong>mentos esporígeros tubulosos, continuos o tabicados, llevando en su<br />

vértice esporas <strong>de</strong>snudas.<br />

-27-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

ii. tr i c ot e c i o - tr i c h ot h e c i u m<br />

Flocci uniformes, caespitoso-intertexti, septati, medii fertiles erecti. Sporae acrogenae, nudae,<br />

mox libertae, vulgo <strong>la</strong>xe congestae, didymae.<br />

tr i c h ot h e c i u m Link, Dissert., i, p. 16; Fries, Syst. myc. iii, p. 426. di P l o s P o r i u m<br />

Link, Species. tr i c h o d e r m a DC.; Pers.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos uniformes, tabicados <strong>de</strong> distancia en dis tancia, entretejidos entre sí<br />

<strong>de</strong> manera que forman coji netes convexos, siendo los <strong>de</strong>l centro fértiles y en<strong>de</strong>rezados.<br />

Esporas acrógenas, <strong>de</strong>snudas, luego libres; divididas en dos casil<strong>la</strong>s por<br />

un tabique transversal, carácter que distingue sobre todo este género <strong>de</strong>l sporotrichum.<br />

De <strong>la</strong>s tres especies <strong>de</strong> que se compone en Europa, no se pue<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r más que <strong>la</strong><br />

siguiente en <strong>Chile</strong>.<br />

1. Trichothecium roseum<br />

T. floccis ramosis, <strong>de</strong>nse caespitoso-intricatis, sporas ovoi<strong>de</strong>o-oblongas didymas roseas obtegentibus.<br />

T. r o s e u m Link, Obs., i, p. 16, fig. 27; Nees, Syst. <strong>de</strong>r Pilz., fig. 47; Grev., Scot. Crupt.<br />

Flor., tab. 172, eximie.; Fries, l.c., p. 427. tr i c h o d e r m a r o s e u m Pers. ex Moug.<br />

et Nestl., Voges. Exsic., n. 997. sP o r o t r i c h u m c u c u r B i ta c e a r u m Bertero, Mss., Nº<br />

666.<br />

Esta especie forma p<strong>la</strong>cas crustáceas, convexas, más o menos extendidas por<br />

<strong>la</strong>s cortezas, pero que pue<strong>de</strong>n por con fluencia adquirir hasta una pulgada <strong>de</strong> diámetro.<br />

Estos mon tones cortezosos son al principio aterciope<strong>la</strong>dos, principalmente<br />

por los bor<strong>de</strong>s, don<strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos están echados y son bisáceos. Los copos <strong>de</strong>l<br />

centro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>cas, que soportan <strong>la</strong>s esporas, están en<strong>de</strong>rezados, tabicados, son<br />

transparentes y acaban, a <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> éstas, por estar como salpicados <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Las<br />

esporas son oblongas u obovoi<strong>de</strong>s, transparentes al microscopio, pero color <strong>de</strong><br />

rosa, como los fi<strong>la</strong>mentos y toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, cuando se miran en masa. Un tabique<br />

transverso <strong>la</strong>s divi<strong>de</strong> en dos casil<strong>la</strong>s.<br />

Esta especie, por lo común, se comp<strong>la</strong>ce en <strong>la</strong>s cortezas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra cor tada; pero<br />

nuestros ejemp<strong>la</strong>res fueron cogidos en Rancagua, por Bertero, en el fruto <strong>de</strong> cucurbitáceas.<br />

B. c o n i o m i c e t e s<br />

Fi<strong>la</strong>mentos esporígeros indistintos <strong>de</strong>l micelio y produciendo directamente <strong>la</strong>s<br />

esporas<br />

Gy m n o m y c e t e s Link, pro parte.<br />

-28


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

tr i B u iii<br />

<strong>de</strong> m at i á C e o s<br />

Fi<strong>la</strong>mentos (fibrae) sólidos, tiesos, en<strong>de</strong>rezados. Esporas <strong>la</strong>terales, heterogéneas.<br />

Color aceitunado parduzco.<br />

iii. cl a d o s P o r i o - cl a d o s P o r i u m<br />

Fibrae erectae, solidae, subsimplices, septatae. Sporae subseptatae primitus in ramulos concatenatae<br />

<strong>de</strong>in irregu<strong>la</strong>riter inspersae.<br />

cl a d o s P o r i u m Link.; Fries, Syst. myc., iii, p. 368.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos en<strong>de</strong>rezados, sólidos, tabicados, sencillos o poco ramosos. Esporas<br />

continuas o tabicadas, acrógenas, al principio concatenadas y simu<strong>la</strong>ndo ramulillos,<br />

luego esparcidas por aquí y por allá <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su caída.<br />

En esta serie, este género es análogo al oidium, que hace parte <strong>de</strong> otra. Sus especies<br />

se encuentran sobre todo en tallos muertos herbá ceos y en hojas, principalmente,<br />

en <strong>la</strong>s hojas, correosas <strong>de</strong> arbustos cultivados en los inverna<strong>de</strong>ros.<br />

1. C<strong>la</strong>dosporium fumago<br />

C. caespitibus effusis tenuibus mox col<strong>la</strong>psis maculiformibus, fibris ramosis pellucidis; sporis<br />

primo seriatis <strong>de</strong>in inspersis.<br />

C. F u m a G o Link, Spec., i, p. 86; Fries, l.c., excl. plur. spec. confusis. to r u l a Cheval.,<br />

Fl. Paris., tab. 3, f. 4. Fu m a G o Pers.; farrago specier. imo generum varior.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos ramosos, transparentes, pardos, reunidos por copitas; al principio<br />

en<strong>de</strong>rezados, se hun<strong>de</strong>n muy luego y caen. Esporas reunidas primero en forma <strong>de</strong><br />

rosario, luego <strong>de</strong>spren didas, esparcidas y libres a lo <strong>la</strong>rgo y al pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hebras que<br />

<strong>la</strong>s soportaban.<br />

Esta p<strong>la</strong>ntita forma manchas negruzcas o pardas en <strong>la</strong>s hojas y en los ramos vivos<br />

<strong>de</strong>l Litrea venenosa. Es imposible hacer su <strong>de</strong>scripción por el ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>,<br />

que falta en <strong>la</strong> colección. Si <strong>la</strong> re<strong>la</strong>to, lo hago según el señor Klotzsch, que hace<br />

mención <strong>de</strong> el<strong>la</strong> entre <strong>la</strong>s criptógamas chilenas <strong>de</strong> Meyen, insertas en el tomo X i X,<br />

Suppl. 1, p. 245 <strong>de</strong> los Nov. Act. Acad. nat. Curiosor. Por otro <strong>la</strong>do, el señor Léveillé<br />

cita un Fumago se tulosa que no he sabido reconocer por <strong>la</strong>s señas que ha dado <strong>de</strong><br />

él, entre los hongos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo. En consecuencia, y para<br />

no omitir <strong>la</strong> menor cosa <strong>de</strong> los materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Flora chilena, reunidos por mis<br />

pre<strong>de</strong>cesores, me he <strong>de</strong>cidido a admitir <strong>la</strong> especie bajo su pa<strong>la</strong>bra, y a dar por<br />

<strong>de</strong>scripción el diagnóstico más circunstanciado.<br />

-29-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

iv. he l m i n t o s P o r i o - he l m i n t h o s P o r i u m<br />

Fibrae erectae, rigidae, contiguae, septatae, opacae. Sporae sparsae, rectae, septatae, adnatae,<br />

<strong>de</strong> mum sece<strong>de</strong>ntes.<br />

he l m i n t h o s P o r i u m Link, Obs., i, p. 8; Fries, l.c., p. 354.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos en<strong>de</strong>rezados, tiesos, contiguos, tabicados, <strong>de</strong> color oscuro. Esporas<br />

esparcidas, <strong>de</strong>rechas, vermiformes, tabicadas, o más bien, que contienen mu chos<br />

núcleos esporu<strong>la</strong>res, primitivamente adnadas, luego <strong>de</strong>sprendidas <strong>de</strong>l soporte y<br />

esparcidas por aquí y por allá. No hay estroma alguno homogéneo, y sí subí culum<br />

ge<strong>la</strong>tinoso <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se levantan <strong>la</strong>s hebras.<br />

1. Helminthosporium orbicu<strong>la</strong>re<br />

H. fibris repentibus erectisve simplicibus septatis nodulosis ordinatis seu in macu<strong>la</strong>s orbicu<strong>la</strong>res<br />

confluentibus; sporis elongatis subc<strong>la</strong>vatis quadriseptatis.<br />

H. o r B i c u l a r e Lév., Champ. Mus. Paris., N° 476. n. v.<br />

“Las manchas que se observan son orbicu<strong>la</strong>res y con <strong>la</strong> mayor frecuencia confluyen<br />

tes hacia el margen. Los fi<strong>la</strong>mentos estériles están echados, los <strong>de</strong>l centro en <strong>de</strong>re<br />

zados y son fértiles, sencillos, tabicados, y nudosos. Las esporas me han pa re cido<br />

fijadas al nivel <strong>de</strong> cada nudo por <strong>la</strong> más pequeña extremidad”. Lév.<br />

Esta especie vive sobre <strong>la</strong> faz inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Drymis chilensis con el Melio<strong>la</strong><br />

corallina Montag.<br />

tr i B u iv<br />

sp o r i d e s m i á C e o s<br />

Fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos, hinchados en forma <strong>de</strong> esporas al vértice. Esporas<br />

acrógenas y homogéneas.<br />

v. coniotecio - co n i ot h e c i u m<br />

Sporae simplices in globulos corneos irregu<strong>la</strong>riter conglutinatae et acervulos effusos vel solitarios<br />

referentes.<br />

co n i ot h e c i u m Corda, Icon. Fung., i, p. 2 et Anleit., p. 12.<br />

Esporas sencil<strong>la</strong>s, aglomeradas en globulillos cór neos, que forman por su reunión<br />

montoncitos solitarios o confluyentes.<br />

-30


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

1. Coniothecium seriale<br />

C. acervulis oblongis longitrorsum seriatis atris, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> primo tectis; sporis globosis ovoi<strong>de</strong>isve<br />

fuscis.<br />

C. s e r i a l e DR. et Montag., Fl. Alg. i, p. 328.<br />

Grupos, al principio oblongos, convexos y cubiertos por el epi<strong>de</strong>rmis, dispuestos<br />

por series lineales longitudinales, algu nas veces confluyentes y formando en <strong>la</strong>s<br />

cañas manchas negras pulverulentas, más o menos extendidas. Esporas globulosas,<br />

primitivamente hialinas, luego pardas, opacas, con frecuencia oblongas, <strong>de</strong>formadas<br />

y poliedras por su presión mutua, bas tante gruesas por lo <strong>de</strong>más y midiendo<br />

1/50 <strong>de</strong> milímetro. El epísporo es frágil y, en los individuos maduros, ligado.<br />

Esta especie vive en los rastrojos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gramíneas mayores,<br />

vi. tó r u l a - to r u l a<br />

Sporae in floccos erectos <strong>de</strong>cumbentesve moniliformi-concatenatae, subopacae, facile di<strong>la</strong>bentes,<br />

stipite continuo, brevi aut septato instructae, episporio firmo c<strong>la</strong>uso et nucleo guttulis oleosis<br />

farcto.<br />

to r u l a Pers., Obs. Myc., i, p. 25; Fries, Syst. Myc., iii, p. 499, et Sum. Veget. Scandin.,<br />

pars post., p. 505; Corda, Icon. Fung. iv, p. 23, et Anleit., p. 19.<br />

Esporas opacas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el origen, formando por su con catenación fi<strong>la</strong>mentos<br />

monoliformes en<strong>de</strong>rezados o <strong>de</strong> cumbentes, que luego se dislocan, reduciéndose a<br />

polvo; están provistas <strong>de</strong> un pedicelo corto, especie <strong>de</strong> esporó fora continua o tabicada,<br />

y <strong>de</strong> un epísporo cerrado que contienen un núcleo en el cual nadan gotitas<br />

oleaginosas. Estroma nulo o consistente en una simple mancha.<br />

Este género es aun más vecino <strong>de</strong>l oidium que el prece<strong>de</strong>nte, y se distingue <strong>de</strong> él<br />

sobre todo en que <strong>la</strong>s esporas, enca<strong>de</strong>nadas, no son el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> metamorfosis<br />

<strong>de</strong> un fi<strong>la</strong>mento. Las especies crecen en p<strong>la</strong>ntas muertas o vivas.<br />

1. Toru<strong>la</strong> herbarum<br />

T. acervulis effusis atris opacis conissantibus; floccis aggregatis moniliformibus stipite brevi<br />

fultis et e sporis subaequalibus atro-fuscis constantibus.<br />

T. h e r B a r u m Link.; Pers., Myc. Eur., i, p. 21; Fries, Syst. Myc. iii, p. 501; Corda, Icon,<br />

Fung. i, tab. ii, fig. 124. T. monilis Pers., Obs. mo n i l i a h e r B a u m Ejusd., Syn. Fung.<br />

he r m i n t h o s P o r i u m n a n u m Bertero, Mss., Coll., n. 305.<br />

-31-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Fi<strong>la</strong>mentos cortos, monoliformes, que cubren los tallos con un vello negruzco,<br />

que se hace pulverulento cuando llega <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas.<br />

Éstas son esféricas, <strong>de</strong> un pardo negro al microscopio, y encierra un núcleo granuloso<br />

don<strong>de</strong> se ven al mismo tiempo mezc<strong>la</strong>das algunas gotitas oleaginosas. En<br />

los más tiernos fi<strong>la</strong>mentos, existe un pedicelo tabicado, y <strong>la</strong>s esporas son tanto más<br />

gruesas cuanto se acercan a <strong>la</strong> terminal, que exce<strong>de</strong> a todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más en volu men.<br />

En <strong>la</strong> madurez, todas son, poco más o menos, iguales.<br />

Esta especie nace en los tallos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hierbas y mancha los <strong>de</strong>dos que <strong>la</strong> tocan.<br />

Bertero es a quien <strong>la</strong> <strong>de</strong>bemos.<br />

vii. co n i o s P o r i o - co n i o s P o r i u m<br />

Sporae nudae, superficiales, subsessiles, ratius stromate spurio suffultae, liberae, continuae,<br />

opa cae.<br />

co n i o s P o r i u m Link, Spec., ii, p. 99; Corda, Icon. Fung. i, p. 1, et Anleit., p. 11; an a<br />

Me<strong>la</strong>nconio revera diversum?<br />

Esporas <strong>de</strong>snudas, superficiales, sésiles o provistas <strong>de</strong> un pedicelo muy corto;<br />

libres, continuas, opacas, rara vez adnadas a un falso estroma.<br />

1. Coniosporium stromaticum<br />

C. effusum, atrum; sporis ovoi<strong>de</strong>is, opacis, reticu<strong>la</strong>tis, aterrimis, stro mate spurio vesiculoso<br />

al bo vel nullo suffultis.<br />

C. s t r o m at i c u m Corda, Ic. Fung. l.c., tab. i, f. 5; Lév., Champ. Mus. Paris., n. 367;<br />

n.v.<br />

Esta especie se hal<strong>la</strong> extendida por <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra muerta, don<strong>de</strong> forma líneas<br />

angostas y parale<strong>la</strong>s que <strong>la</strong> hacen semejar a una suciedad más bien que a una vegetación<br />

hónguica. vistas por el microscopio, <strong>la</strong>s esporas que <strong>la</strong> constituyen casi<br />

en tera, son ovoi<strong>de</strong>s u oblongas <strong>de</strong>siguales, ásperas, bastante gran<strong>de</strong>s y opacas. Su<br />

longitud, según Corda, es <strong>de</strong> 0,00114 <strong>de</strong> <strong>la</strong> pulgada <strong>de</strong> París.<br />

Cito este hongo por <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong>l señor Léveillé, que lo ha observarlo en ma<strong>de</strong>ras<br />

muertas.<br />

2. Coniosporium inquinans<br />

C. effusum, aterrimum; sporis ovoi<strong>de</strong>o-globosis opacis e filis immixtis orientibus.<br />

C. i n q u i n a n s DR. et Montag., Fl. Alg., i, p. 327.<br />

-32


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

Grupos redon<strong>de</strong>ados, oblongos o <strong>de</strong>formes por efecto <strong>de</strong> su confluencia, al<br />

principio escondidos <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis, luego <strong>de</strong>snudados, pulverulentos, negros<br />

y ensuciando los <strong>de</strong>dos al tocarlos. Esporas numerosas, pardas, opacas, ovoi<strong>de</strong>s,<br />

redondas u oblongas, con epísporo espeso, aunque liso, que nacen en el extremo<br />

<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos cortos, a los cuales adhieren en el origen.<br />

Esta especie se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> también en los rastrojos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gramíneas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección<br />

<strong>de</strong> bumbusáceas, en <strong>Chile</strong>.<br />

3. Coniosporium lignifragum †<br />

C. acervulis magnis, crassis, pulvinu<strong>la</strong>tis, atro-inquinantibus; sporis subsessilibus sphaericis<br />

opa cis levibus.<br />

C. l i G n i F r a G u m Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

Grupos bastante gran<strong>de</strong>s, que forman cojinetes irregu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> una a tres líneas, <strong>de</strong><br />

un negro mate y ensucian los <strong>de</strong>dos cuando se les toca. Las esporas son esféricas, casi<br />

sésiles, pardas, opacas y frágiles si se comprimen algo fuertemente entre dos <strong>la</strong>me<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> vidrio; su diámetro es <strong>de</strong> 0,007 mm, y el epísporo no está contiguo al endósporo.<br />

Esta especie nace en ma<strong>de</strong>ra muerta <strong>de</strong>scortezada.<br />

tr i B u v<br />

hi p o d e r m o s o e n to f i to s<br />

Hongos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong> vegetales vivos.<br />

se c c i ó n i<br />

eC i d í n e o s<br />

Esporas concatenadas llevadas por esporóforas nacidas <strong>de</strong>l fondo o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un falso peridio membranoso.<br />

aecidinei Fries, Sum. Veget. Scandin., pars post., p. 510. ae c i d i a c e i Corda, Anleit.,<br />

p. 73.<br />

viii. ec i d i o - aecidium<br />

Pseudo–peridium membranaceum, iunatum, raro emergens, ore regu<strong>la</strong>ri integro vel radiato–<br />

<strong>de</strong>ntato <strong>de</strong>hiscens. Sporae globosae, coacervatae, primo moniliformi-concatenatae.<br />

Aecidium Pers., Syn. Fung., p. 204; Fries, l.c. symPeridium Klotzch.<br />

-33-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Falso peridio membranoso, innato, rara vez emer gido, que abren regu<strong>la</strong>rmente<br />

por el vértice en un ori ficio entero o <strong>de</strong>ntado, cuyos dientes extendidos tienen<br />

alguna semejanza con los <strong>de</strong> una rueda <strong>de</strong> reloj. Esporas globulosas, al principio<br />

reunidas en forma <strong>de</strong> rosario, luego libres y aglomeradas en el centro <strong>de</strong>l peridio.<br />

1. Aecidium allii<br />

Ae. amphigenum; maculis pallidis; pseudo-peridiis circinatis paucis (in sicco) ochraceis<br />

tubuloso-urceo<strong>la</strong>tis; ore rotundo integro aut sub<strong>la</strong>ciniato; sporis aurantiacis.<br />

ae. a l l i i Pers., Syn. Fung., p. 210. ca e o m a a l l i at u m Link, Spec.<br />

Manchas b<strong>la</strong>ncas o pálidas, irregu<strong>la</strong>res, visibles en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas.<br />

Falsos peridios poco numerosos, reunidos en círculo en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manchas y<br />

<strong>de</strong>l mismo color que és tas, al menos en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación; son redon<strong>de</strong>ados,<br />

y su orificio, <strong>de</strong>lgado, anu<strong>la</strong>r, está primero rasgado, formando dientes bastante<br />

cortos o <strong>la</strong>ciniados; luego entero cuando estos dientes han caído. Las esporas son<br />

esféricas y <strong>de</strong> color naranjo; también <strong>la</strong>s hay oblongas y poliedras, con ángulos<br />

romos y re don<strong>de</strong>ados.<br />

Bertero halló esta especie en hojas <strong>de</strong> un alstraemeria, en valparaíso, y lo remitió<br />

ba jo el N° 1375.<br />

2. Aecidium Oenotherae †<br />

Ae. hypophyllum; macu<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>; pseudo-peridiis confertim sparsis, ochraceis, orbicu<strong>la</strong>tis, minutis,<br />

cylindricis; ore circu<strong>la</strong>ri reflexo <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>to; sporis initio polyedris tan<strong>de</strong>m sphaericis,<br />

pro ratione minimis, in sicco hyalinis, nucleo f<strong>la</strong>vescente.<br />

ae. oe n oth e rae Montag., Herb. Aecidium. Bertero, Coll., n. 731.<br />

Las hojas no están manchadas, excepto en los sitios ocupados por los falsos<br />

peridios. Éstos son numerosos y aproximados, pero sin or<strong>de</strong>n ni regu<strong>la</strong>ridad; orbicu<strong>la</strong>res,<br />

altamente marginados y <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> cilíndrico, <strong>de</strong> un amarillo pálido <strong>de</strong><br />

ocre, con un orificio <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>do y reflejo por afuera. Las esporas son pri mero <strong>de</strong><br />

muchas facetas, separadas por ángulos redon<strong>de</strong>ados, lo cual <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> su modo<br />

<strong>de</strong> evolución, luego se ponen poco a poco <strong>de</strong>l todo esféricas; su color es amarillento<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación, y parece haber sido más vivo, durante <strong>la</strong> vida, si se<br />

juzga por <strong>la</strong> gradación <strong>de</strong> su núcleo.<br />

Esta especie tiene alguna semejanza con <strong>la</strong> siguiente, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual difiere evi<strong>de</strong>ntemente<br />

por los <strong>de</strong>ntellones <strong>de</strong>l orificio <strong>de</strong> su falso peridio. Fue cogida en <strong>la</strong> Quinta por Bertero,<br />

en hojas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aenotherae tenel<strong>la</strong>.<br />

-34


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

3. Aecidium so<strong>la</strong>ni †<br />

Ae. hypopyllum, sparsum; macu<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>; pseudo-peridiis sparsis aut <strong>la</strong>xe gregariis subtus<br />

convexis supra urceo<strong>la</strong>tis, ore subduplicato integris; sporis primo concatenatis polyedris tan<strong>de</strong>m<br />

sphaericis f<strong>la</strong>vescentibus.<br />

ae. s o l a n i Montag., Herb. ur e d o Bertero, Coll., n. 1378.<br />

Las hojas no presentan mancha alguna. Los falsos peridios están <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces dispuestos sin or<strong>de</strong>n, esparcidos, o más o menos aproximados unos<br />

a otros, puntiformes, orbicu<strong>la</strong>res, al principio salientes en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja,<br />

luego anchamente abiertos y urceo<strong>la</strong>dos por el <strong>la</strong>do inferior. El orificio, que está<br />

entero, parece doble. La membrana <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nacen <strong>la</strong>s esporas es <strong>de</strong>lgada y compuesta<br />

<strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s pentágonas o hexágonas. Las esporas, amarillentas, primero<br />

dis puestas como un rosario, se separan enseguida y <strong>de</strong> polie dras que parecían en<br />

el origen se ponen perfectamente esfé ricas. El diámetro <strong>de</strong>l falso peridio es <strong>de</strong> un<br />

cuarto <strong>de</strong> línea, y el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> doce a quince milésimos <strong>de</strong> línea.<br />

Bertero cogió este ecidio en Quillota, en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l So<strong>la</strong>num pinnati folium.<br />

4. Aecidium magel<strong>la</strong>nicum<br />

Ae. hypophyllum, totam faciem inferiorem occupans, inque petiolos sparsum, rarissime epiphyllum;<br />

maculis rubellis; pesudo-peridiis urceo<strong>la</strong>tis elongatis, ore <strong>la</strong>ceris; sporis pallidis<br />

irregu<strong>la</strong>riter globosis aut oblongis.<br />

ae. m a c e l l a n i c u m Berk, in Hook. jun., Cryptog. Antaret., p. 144, tab. 163, fig. 2.<br />

Los falsos peridios ocupan manchas encarnadinas en <strong>la</strong> su perficie inferior <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s hojas y <strong>de</strong> su pecíolo, rara vez en <strong>la</strong> superior; están urceo<strong>la</strong>dos, más o menos<br />

a<strong>la</strong>r gados, un poco estrechados <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> su orificio, que está como rasgado y no<br />

regu<strong>la</strong>rmente <strong>de</strong>ntado. Las esporas son pálidas y <strong>de</strong>scoloridas, al menos en estado<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, e irregu<strong>la</strong>rmente glo bulosas.<br />

Esta especie semeja, según dice el autor, al Aecidium sambucinum Schwz., y se dis tingue<br />

<strong>de</strong>l A. berberidis, que voy a <strong>de</strong>scribir, por un porte <strong>de</strong>l todo diferente. Crece en<br />

Puerto Hambre, estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Berberis ilicifolia.<br />

5. Aecidium cestri<br />

Ae. hypophyllum; maculis lutescentibus; pseudo-peridiis in acervulos orbicu<strong>la</strong>res circinatim<br />

congestis, palli<strong>de</strong> f<strong>la</strong>vis cupu<strong>la</strong>eformibus, ore tenui integris; sporis ovoi<strong>de</strong>is concoloribus.<br />

ae. c e s t r i Montg., Prodr. Fl. J. Fern., n. 57; Berter, Nº 1740. symPeridium c e s t r i<br />

Klotzsch in Meyer, Fung. Chil., l.c., p. 245.<br />

-35-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Como <strong>la</strong> siguiente, esta especie nace <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja, pero <strong>la</strong>s manchas <strong>de</strong><br />

ésta son amarillentas y no purpurinas. Los falsos peridios son amarillos, dispuestos<br />

en círculo y forman montones orbicu<strong>la</strong>res. Su forma es urceo<strong>la</strong>da o cupuliforme,<br />

no cilíndrica, y el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> su orificio está entero y no <strong>de</strong>n tado. Las esporas, amaril<strong>la</strong>s<br />

también, tienen <strong>la</strong> misma forma que <strong>la</strong>s pepitas <strong>de</strong> uva.<br />

Crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Cestrum parqui, en Juan Fernán<strong>de</strong>z, don<strong>de</strong> lo <strong>de</strong>scubrió Berte<br />

ro.<br />

6. Aecidium berberidis<br />

Ae. hypophyllum, caespitosum, orbicu<strong>la</strong>re, maculis purpureis aut fuscescentibus insi<strong>de</strong>ns;<br />

pseudo-peridiis cylindraceis f<strong>la</strong>vis aurantiisve; ore <strong>de</strong>ntibus radiatis <strong>de</strong>ciduis coronato; sporis<br />

globosis luteis.<br />

ae. B e r B e r i d i s Pers., l.c., p. 209; Grev., Scot. Crypt. Fl., t. 97; Montag., Fl. J. Fern.<br />

n. 56. Bertero, Coll., n. 1739. ly c o P e r d o n P o c u l i F o r m e Jacq., Coll, Austr., i, tab. 5,<br />

f. 1.<br />

Los tubérculos formados por <strong>la</strong> aproximación y casi con fluencia <strong>de</strong> los falsos<br />

peridios, son redon<strong>de</strong>ados u oblongos, convexos, <strong>de</strong>primidos y nacen <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

hoja, en medio <strong>de</strong> manchas purpúreas o pardas. Estos mismos peridios están muy<br />

aproximados y son cilíndricos, bastante salientes, amarillos o naranjas, y se abren<br />

en el vértice por un orificio or<strong>la</strong>do <strong>de</strong> dientes extendidos, radiantes y caducos. Las<br />

esporas, <strong>de</strong>l mismo color, son globulosas, y su epísporo es reticu<strong>la</strong>do.<br />

Bertero halló este parásito en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Berberis g<strong>la</strong>uca, en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />

se c c i ó n ii<br />

ur e d í n e o s<br />

Esporas aglomeradas <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis en montones <strong>de</strong>finidos, y <strong>de</strong>spro<br />

vistas <strong>de</strong> todo peridio, verda<strong>de</strong>ro o falso.<br />

iX. eP í t e a - eP i t e a<br />

Pseudostroma (clino<strong>de</strong> Lév.) carnoso-cellulosum, pulvinatum, cystidiis ampul<strong>la</strong>ceis cinctum<br />

vel adspersum, sporidia primitus pedicel<strong>la</strong>ta, mox sece<strong>de</strong>ntia, libera. Sporae simplices.<br />

eP i t e a Fries, Syst. myc., iii, p. 510 et Sum. Veget. Scand., l.c., p. 312. le c y t h e a Lév.,<br />

art. Urédinées du Dict. Univ. d’Hist. nat. <strong>de</strong> C. d’Orbigny.<br />

-36


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

Falso estroma carnudo, compuesto <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s irre gu<strong>la</strong>res y muy chiquitas, que<br />

forman una especie <strong>de</strong> cojinete ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos di<strong>la</strong>tados o vesicu<strong>la</strong>dos en el<br />

vértice. Esporidias primitivamente pedice<strong>la</strong>das, que en cierran una espora sencil<strong>la</strong>.<br />

1. Epitea prunastri<br />

E. hypophyl<strong>la</strong>; maculis nullis (?) acervulis convexis saepe confluentibus ferrugineis; epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />

sero aut vix rumpente; sporidiis ovoi<strong>de</strong>is sessilibus.<br />

E. P r u n a s t r i DC., Fl. Fr., v, p. 85, sub ur e d i n e. le c y t h e a P r u n i s P i n o s a e Lév.,<br />

Uréd., l.c., n. v.<br />

Hipófi<strong>la</strong> como <strong>la</strong> siguiente; sus pústu<strong>la</strong>s son chiquitas, con vexas, color <strong>de</strong> orín,<br />

próximas y, muchas veces, confluyentes. El epi<strong>de</strong>rmis que <strong>la</strong>s cubre persiste <strong>la</strong>r go<br />

tiempo. Las es poras son ovoi<strong>de</strong>s y sésiles.<br />

No he visto esta especie, que <strong>de</strong>scribo según De Candolle, y que inserto aquí bajo<br />

<strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong>l señor Léveillé, que <strong>la</strong> indica como haciendo parte <strong>de</strong> los hongos<br />

chilenos <strong>de</strong>l museo y traídos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por el señor Gay.<br />

2. Epitea berberidis<br />

E. hypophyllia; acervulis solitariis vel gregariis pustu<strong>la</strong>tis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> tectis; sporidiis c<strong>la</strong>vatis<br />

obtusis g<strong>la</strong>bris, sporis globosis levibus luteis.<br />

E. B e r B e r i d i s Lév., Champ. Mus. Paris., n. 268, sub ur e d i n e n. v.<br />

Pústu<strong>la</strong>s amaril<strong>la</strong>s, esparcidas, compuestas <strong>de</strong> uno solo o <strong>de</strong> muchos estromas,<br />

que permanecen constantemente cubiertos por el epi<strong>de</strong>rmis. Esporidias a<strong>la</strong>rgadas,<br />

pedice<strong>la</strong>das, que encierran una espora esférica, g<strong>la</strong>bra y amaril<strong>la</strong>.<br />

Esta especie, que tampoco he visto, es <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> y crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Berberis<br />

buxi folia.<br />

X. Pu c c i n i a - Pu c c i n i a<br />

Pseudostroma obsoletum, floccosum. Sporidia acrogena, adnata, pedicello plerumque fulta,<br />

septo transversali bilocu<strong>la</strong>ria. Episporium simplex aut stratosum, levis aut verrucosum<br />

Pu c c i n i a Pers.; Link; Fries.; Corda, Ic. Fung., iv.<br />

Estroma o clinodio coposo. Esporidias acrógenas ad nas al estroma, <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces provistas <strong>de</strong> un pedi celo, separadas en dos casil<strong>la</strong>s por un tabique<br />

transver sal. Epísporo sencillo o formado <strong>de</strong> muchas capas membranosas sobrepuestas,<br />

liso o verrugoso.<br />

-37-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

1. Puccinia Leveillei<br />

P. acervulis hypophyllis minutis fuscis in orbem dispositis; sporidiis abbreviatis obtusis g<strong>la</strong>bris<br />

opacis pedicello brevi suffultis.<br />

P. l e v e i l l e i Montag., Herb. Mus. Paris. P. G e r a n i i Lév., Champ. Mus. Paris., n. 359,<br />

non Corda, Icon. Fung., iv, tab., iii, fig. 36.<br />

“Manchas pardas, orbicu<strong>la</strong>res, formadas por <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> un crecido número <strong>de</strong><br />

receptaculillos convexos, primero cu biertos por el epi<strong>de</strong>rmis, luego <strong>de</strong>snudados;<br />

los esporangios (sporidia) son ovales, g<strong>la</strong>bros y no presentan angostura en el nivel<br />

<strong>de</strong>l tabique”. Lév.<br />

Esta puccinia se encuentra en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Geranium rotundifolium, y fue hal<strong>la</strong>da por<br />

Bertero (Colecc., N° 576) y por el señor Gay.<br />

2. Puccinia cynoctoni<br />

P. acervulis hypophyllis gregariis pulvinatis fusco-nigricantibus ma cu<strong>la</strong>m pallidam insi<strong>de</strong>ntibus;<br />

sporidiis obtusis g<strong>la</strong>bris pellucidis.<br />

P. c y n o c t o n i Lév., l.c., n. 358. n. v.<br />

Las pústu<strong>la</strong>s son próximas, puntiformes, convexas, casi negras y situadas en<br />

medio <strong>de</strong> una mancha pálida, formada por <strong>la</strong> <strong>de</strong>scoloración <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja. Las esporidias<br />

son g<strong>la</strong>bras, obtu sas, transparentes y llevadas por un pedicelo bastante <strong>la</strong>rgo.<br />

El señor Léveillé observó esta nueva especie en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta que semeja<br />

a un cynotonum. No habiéndo<strong>la</strong> visto yo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>scribo según él.<br />

3. Puccinia compositarum<br />

P. hypophyl<strong>la</strong> et epicaulis; maculis oblitteratis aut albis: acervulis subrotundis parvis, caulinis<br />

confluentibus epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> rupta cinctis sub convexis; sporidiis ovoi<strong>de</strong>o-ellipsoi<strong>de</strong>is utrinque<br />

obtusis subconstrictis fuscis, pedicellis abbreviatis.<br />

P. c o m P o s i ta r u m Schlecht., Ber., ii, p. 133: Link.; Duby.; Montag., Canar. Crypt., p.<br />

89; Corda, Icon. Fung., iv, tab. 4, fig. 45; Bertero, Coll., n. 1266.<br />

Manchas poco visibles, o simples <strong>de</strong>scoloraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas. Pústu<strong>la</strong>s chiquitas,<br />

redon<strong>de</strong>adas, pardas, convexas, cer cadas <strong>de</strong> los restos <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis, esparcidas<br />

o próximas, muchas veces confluyentes, sobre todo cuando inva<strong>de</strong>n a los<br />

tallos. Esporidias ovoi<strong>de</strong>s o elipsoi<strong>de</strong>s, pardas, obtusas, un poco angostadas en el<br />

nivel <strong>de</strong>l tabique, y llevadas por un pe dicelo bastante corto.<br />

-38


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en <strong>Chile</strong>, en un c<strong>la</strong>rionia, y en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Triptilion cordifolium<br />

R. y P., por Bertero.<br />

4. Puccinia prunorum<br />

P. hypophyl<strong>la</strong>; maculis oblitteratis; acervulis subrotundis p<strong>la</strong>nius culis dilute fuscis sparsis<br />

confertisque imo tan<strong>de</strong>m confluentibus; spo ridiis fuscis ovoi<strong>de</strong>o-oblongis medio constrictis verru<br />

cosis brevissime pedicel<strong>la</strong>tis.<br />

P. P r u n o r u m Link, Spec., ii, p. 82; Corda, l.c., tab. v, fig. 68. P. P r u n i Pers., Syn.<br />

Fung., p. 126; DC. et Duby.<br />

Manchas nu<strong>la</strong>s. Pústu<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas, convexas, un poco <strong>de</strong> primidas, parduzcas,<br />

primero esparcidas, luego tan numerosas, que se confun<strong>de</strong>n y cubren toda <strong>la</strong><br />

faz inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja. Espo ridias en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> cifra 8, es <strong>de</strong>cir, oblongas y angostadas<br />

en el nivel <strong>de</strong>l tabique mediano; pardas, cargadas <strong>de</strong> verrugui tas iguales y<br />

obtusas, y llevadas por un pedicelo incolóreo, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces muy corto.<br />

De Candolle y Corda han mencionado <strong>la</strong>s verrugas <strong>de</strong>l epísporo, pero Link y el<br />

señor Duby <strong>la</strong>s han pa sado en silencio. Sin embargo es un buen carácter.<br />

El señor Léveillé indica esta especie como creciendo en <strong>Chile</strong>; pero no <strong>la</strong> he visto en<br />

<strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo. Poseo ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> el<strong>la</strong> que me vienen <strong>de</strong>l célebre Unger,<br />

por los cuales he podido verificar <strong>la</strong> exactitud <strong>de</strong> ambas observaciones <strong>de</strong> Link y <strong>de</strong><br />

De Candolle; y es que los glomerulillos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s espo ridias son superficiales en efecto,<br />

y no parecen haber tenido nacimiento <strong>de</strong> bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis; bajo este aspecto,<br />

ofrecen mucha analogía con el género acalyptospora <strong>de</strong> mi amigo Desmazieres, y tal<br />

vez <strong>de</strong>berían serle atri buidos. Se hal<strong>la</strong>n muchas veces en el extremo <strong>de</strong> los pelos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta por los cuales han sido levantados. En todo caso, es ésta una especie<br />

anó ma<strong>la</strong> y digna <strong>de</strong> curiosidad.<br />

5. Puccinia malvacearum †<br />

P. hypophyl<strong>la</strong>, confertim sparsa; acervulis hemisphaericis initio epi <strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> persistente centro<br />

ve<strong>la</strong>tis, ambitu nudis rufis, subtus umbilicatis; sporidiis <strong>de</strong>nse congestis, ovoi<strong>de</strong>o-oblongis, levibus,<br />

fuscis, medio sub constrictis obtuse acuminatis longissime pedicel<strong>la</strong>tis, pedicello hyalino.<br />

P. m a lva c e a r u m Bertero, Mss., Coll., n. 730.<br />

Pústu<strong>la</strong>s formando cojinetitos convexos, hemisféricos, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un cañamón,<br />

<strong>de</strong> un rojo leonado, prominentes a <strong>la</strong> faz inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja, al paso que <strong>la</strong><br />

faz superior presenta, al contrario, una pequeña excavación, un hundimiento en<br />

forma <strong>de</strong> ombligo en el punto que les correspon<strong>de</strong>, excavación cercada <strong>de</strong> una<br />

línea o <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong> saliente, <strong>de</strong> color leonado. A<strong>de</strong>más, otra particu<strong>la</strong>ridad, que<br />

es que al levantar el epi<strong>de</strong>rmis, su centro conserva un girón <strong>de</strong> él regu<strong>la</strong>rmente<br />

orbicu<strong>la</strong>r que se adhiere a él y no <strong>de</strong>ja a <strong>de</strong>scubierto más que el contorno. Por lo<br />

-39-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

<strong>de</strong>más, están en <strong>la</strong> madurez enteramente <strong>de</strong>snudas. Las espo ridias son pardas y<br />

notables por su pedicelo hialino, que tiene más <strong>de</strong> tres veces su longitud; son, por<br />

otra parte, obtusas o acuminadas, y en este último caso, su vértice mismo es romo.<br />

En el nivel <strong>de</strong>l tabique, se ve una leve angostura.<br />

Bertero halló esta linda especie en diferentes especies <strong>de</strong> malváceas, don<strong>de</strong> es muy<br />

común, y le puso el nombre que yo le he conservado religio samente, <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> haber verificado que en efecto era <strong>de</strong> sus congéneres. Sólo me pertenecen el<br />

diagnosis y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción.<br />

6. Puccinia berberidis †<br />

P. hypophyl<strong>la</strong>; acervulis minutis, rufis, in folio <strong>de</strong>colorato solitariis et pseudo-peridiis Aeci dii<br />

circumdatis, subtus p<strong>la</strong>nis; sporidiis fascicu <strong>la</strong>tis, auguste oblongis, obtusis, medio vix constrictis<br />

longe pedicel<strong>la</strong>tis, pedicello crasso achromatico.<br />

P. B e r B e r i d i s Montag., Herb.; Bertero, Coll., n. 1739.<br />

Pústu<strong>la</strong>s bastante semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, pero mucho más chiquitas,<br />

ais<strong>la</strong>das por <strong>de</strong>cirlo así, y cercadas cons tantemente por los falsos peridios <strong>de</strong>l Aecidium<br />

que <strong>la</strong>s acom paña y que hemos <strong>de</strong>scrito arriba. Por otra parte, no conservan<br />

en su vértice, en su tierna edad, el girón <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>rmis que he mencionado, ni<br />

presentan el hoyuelo regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo. Las esporidias, aunque análogas también,<br />

difieren con todo eso por su forma y su mayor estrechez. ¿No sería tal vez sólo una<br />

va riedad? ¿Es ésta una especie distinta, como todo inclina a creerlo? En cuanto a<br />

mí, me inclino a esta última opinión.<br />

Este hongo parásito crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> un berberis, confundiéndose con el AEcidium<br />

Berberidis.<br />

7. Puccinia sisyrinchii †<br />

P. amphigena; acervulis minutis, rotundis, convexis sparsis aut gre gariis, spadiceis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />

rupta anguste cinctis, sporidiis polymorphis, episporio stratoso crasso, pedicello hyalino<br />

mediocri.<br />

P. sisyrinchii Montag., Herb.; Bertero, Coll., n. 579.<br />

Pulvinulillos orbicu<strong>la</strong>res, convexos, hemisféricos, <strong>de</strong> un cas taño tirando al negro,<br />

<strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un cañamón, que salen <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos faces<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja, y cercados, por sus restos, <strong>de</strong> un anillo muy estrecho; son numerosos,<br />

espar cidos o aproximados, pero siempre situados entre <strong>la</strong>s nerviosi da<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

hoja. Las esporidias, <strong>de</strong> un bayo cargado, ofrecen <strong>la</strong>s formas más disparatadas, en<br />

los límites, no obstante, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l género; su más sobresaliente carácter consiste en<br />

un epísporo espeso, como compuesto <strong>de</strong> muchas capas sobrepues tas. El pedicelo<br />

que <strong>la</strong>s soporta es hialino, y su longitud rebasa apenas <strong>la</strong> <strong>de</strong> ellos.<br />

-40


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

Esta especie fue <strong>de</strong>scubierta por Bertero en un Sisyrinchium, en partes herbosas <strong>de</strong><br />

bosques.<br />

8. Puccinia perforans †<br />

P. hypophyl<strong>la</strong>, sparsa; acervulis erumpentibus, fuscis, p<strong>la</strong>niusculis, ambitu epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> ve<strong>la</strong>tis,<br />

quasi sertatis, subtus circumscissis tan<strong>de</strong>mque <strong>de</strong>ciduis folium perforatum relinquentibus;<br />

sporidiis erectis, oblongo obovatis truncatis, breviter pedicel<strong>la</strong>tis.<br />

P. P e r F o r a n s Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

Pústu<strong>la</strong>s raras, solitarias, pardas, anchas <strong>de</strong> media línea y más, orbicu<strong>la</strong>res, p<strong>la</strong>nas<br />

o un poco convexas, aparentes al mismo tiempo en <strong>la</strong> faz inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas,<br />

don<strong>de</strong> el epi <strong>de</strong>rmis <strong>la</strong>s cubre, y en <strong>la</strong> faz superior, don<strong>de</strong> este mismo epi<strong>de</strong>rmis,<br />

<strong>de</strong>scolorido y convexo, indica <strong>la</strong> perforación que <strong>de</strong>be resultar <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l<br />

parasita en <strong>la</strong> madurez. Esporidias tiesas, pardas, provistas <strong>de</strong> un corto pedicelo, y<br />

notables, en general, por su casil<strong>la</strong> superior truncada o cortada en cuadro.<br />

Este parásito crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Luzuriaga radicans.<br />

9. Puccinia arundinacea<br />

P. amphigena; maculis pallidis diffusis nullisve; acervis linearibus fusco-nigris, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />

rupto sublevato marginu<strong>la</strong>tis; sporidiis oblongis, utrinque attenuatis, apice apicu<strong>la</strong>tis, medio<br />

constrictis episporio et en dosporio stratosis fuscis, stipite longissimo fultis.<br />

P. a r u n d i n a c e a Hedw. fil, Fung. ined., tab. 7; Duby, Bot Gall., p. 889; Corda, Icon,<br />

Fung., iv, tab. iii, fig. 30; Bertero, Coll., n. 1380.<br />

Pústu<strong>la</strong>s lineales a<strong>la</strong>rgadas, no confluyentes, <strong>de</strong> un pardo negruzco, visibles<br />

en ambas faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja y aun también sobre su vaina; levantan el epi<strong>de</strong>rmis,<br />

que queda aplicado a <strong>de</strong> recha e izquierda. En este estado, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta tiene alguna<br />

seme janza con el Usti<strong>la</strong>go longissima. Las esporidias son oblongas, apicu<strong>la</strong>das por el<br />

vértice, aunque obtusas, <strong>la</strong>rgamente pedice <strong>la</strong>das y un poco angostadas al nivel <strong>de</strong>l<br />

tabique. El epísporo y el endósporo están compuestos <strong>de</strong> capas concéntricas.<br />

Bertero cogió esta especie sobre una caña, junto a valparaíso.<br />

10. Puccinia dichondrae †<br />

P. hypophyl<strong>la</strong>; pustulis confertis, punctiformibus, hemisphaericis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> primo tectis,<br />

<strong>de</strong>in ea<strong>de</strong>m rupta cinctis, brunneis, totum folium occupantibus; sporidiis oblongis, apicu<strong>la</strong>tis<br />

fuscis breviter pedicel<strong>la</strong>tis medio constrictis.<br />

P. d i c h o n d r a e Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

-41-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Toda <strong>la</strong> faz inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja está invadida por <strong>la</strong>s pústu<strong>la</strong>s numerosas <strong>de</strong> esta<br />

especie, <strong>la</strong>s cuales se extravían también algunas veces, bien que en corto número,<br />

por <strong>la</strong> faz superior y aun también por el pecíolo. Estas pústu<strong>la</strong>s están aproximadas,<br />

luego confluyentes, redon<strong>de</strong>adas, convexas, hemisféricas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cabeza<br />

<strong>de</strong> alfiler ordinario, pardas, cubiertas primero por el epi<strong>de</strong>rmis levantado, luego<br />

cuando éste llega a romperse, son cercadas por sus girones. Las esporidias nacen <strong>de</strong><br />

un falso-estroma escuteliforme, semejante a <strong>la</strong> lámina prolí gera <strong>de</strong> un liquen gimnocarpo;<br />

son pardas, oblongas, muchas veces en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> cifra 8, por efecto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> angostura que tiene lugar al nivel <strong>de</strong>l tabique, y superadas <strong>de</strong> una punta ob tusa<br />

hialina, o <strong>de</strong> un negro <strong>de</strong> una gradación más c<strong>la</strong>ra que lo restante <strong>de</strong>l epísporo.<br />

Esta especie se hal<strong>la</strong> en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Dichondra sericea.<br />

Xi. ur o m i c e s - ur o m y c e s<br />

Pseudostroma pulvinatum, cellulosum. Sporidia globu<strong>la</strong>ria, simplicia, pedicel<strong>la</strong>ta, cum vel<br />

si ne pedicello a matrice soluta.<br />

ur o m y c e s Link; Unger; Fries, Sum. Veget. Scand., pars post., p. 51. ur o m y c e s et t r ic<br />

h o B a s i s Lév., l.c.<br />

Clinodo o falso-estroma pulvinado, formado <strong>de</strong> diminutas celdil<strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>res.<br />

Esporidias sencil<strong>la</strong>s, globu losas, más o menos <strong>la</strong>rgamente pedice<strong>la</strong>das, separándose<br />

<strong>de</strong>l pedicelo persistente en cuyo ápice están pegadas, u arrastrándole con él<br />

cuando caen.<br />

A ejemplo <strong>de</strong> Fries, reúno aquí los dos géneros uromyces y tricho basis, cuyo carác ter<br />

común es tener esporidias sencil<strong>la</strong>s, llevadas por esterigmatos o pedicelos. Realmente<br />

no difieren el uno <strong>de</strong>l otro que en cuanto en el primero, el pedicelo cae con<br />

<strong>la</strong> esporidia y le constituye una especie <strong>de</strong> co<strong>la</strong>, al paso que en el segundo, queda<br />

fijado en el clinodio, y <strong>la</strong> esporidia es anura o sin co<strong>la</strong>.<br />

1. Uromyces cichoracearum<br />

U. amphigena; maculis f<strong>la</strong>vescentibus; acervulis sparsis subrotundis, minutis, fuscis, epi <strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />

rupta cinctis; sporidiis subsphaericis fuscis, pedicello brevi aut pullo, episporio crasso<br />

levi.<br />

U. c i c h o r a c e a r u m Fries, l.c. ur e d o DC., Fl. Fr. ca e o m a a P i c u l o s u m Link, pro<br />

part. tr i c h o B a s i s Lév. ur e d o c o m P o s i ta r u m Bertero, Coll., n. 727.<br />

Se nota que <strong>la</strong>s hojas invadidas por este parásito son <strong>de</strong>sco loridas en algunos<br />

sitios y aun también amarillentas. En estas manchas se ven muchísimos puntos<br />

pardos que están formados por sus pústu<strong>la</strong>s. Éstas ocupan ambas faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja,<br />

-42


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

son re don<strong>de</strong>adas, poco convexas y están cercadas por los girones levantados <strong>de</strong>l<br />

epi<strong>de</strong>rmis. En <strong>la</strong> madurez, <strong>la</strong>s esporidias, glo bulosas, y pardas, caen y llevan, algunas<br />

veces, tras sí al pe dículo que <strong>la</strong>s soportaba primitivamente.<br />

He observado esta uredínea en hojas <strong>de</strong>l Madia viscosa, cogidas en Santiago y<br />

enviadas por Bertero. El señor Léveillé <strong>la</strong> seña<strong>la</strong> también en <strong>la</strong> misma p<strong>la</strong>nta, en el<br />

herbario <strong>de</strong>l museo <strong>de</strong> París.<br />

2. Uromyces cyclostoma<br />

U. amphigena; macu<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>; acervulis in orbem congestis, epi<strong>de</strong>r mi<strong>de</strong> poro regu<strong>la</strong>ri <strong>de</strong>hiscente<br />

tectis; sporidiis ovoi<strong>de</strong>is g<strong>la</strong>bris fuscis breviter pedicel<strong>la</strong>tis.<br />

U. c y c l o s t o m a Lév., Champ. Dlus. Paris, n. 348, sub ur e d i n e; <strong>de</strong>in in Dict. univ.<br />

Hist. nat., sub tr i c h o B a s i.<br />

Las pústu<strong>la</strong>s nacen en ambas faces <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas, pero prin cipalmente en <strong>la</strong> inferior,<br />

don<strong>de</strong> formaré grupos esparcidos, orbicu<strong>la</strong>res y amarillos. El epi<strong>de</strong>rmis que<br />

cubre primitivamente a cada uno <strong>de</strong> estos grupos o pústu<strong>la</strong>s, se abre en su vértice<br />

por un poro regu<strong>la</strong>rmente circu<strong>la</strong>r. Las esporidias son leona das, ovoi<strong>de</strong>s, lisas, provistas<br />

<strong>de</strong> un corto pedicelo.<br />

Esta especie, que no he visto, parece tener más <strong>de</strong> una conexión con <strong>la</strong> U. pyro<strong>la</strong>e,<br />

pero difiere <strong>de</strong> el<strong>la</strong> por el color <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias. Crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> una coniza,<br />

en <strong>Chile</strong>.<br />

3. Uromyces cestri<br />

U. epiphyl<strong>la</strong>; macu<strong>la</strong> pul<strong>la</strong>; acervulis orbicu<strong>la</strong>ribus concentrice cen trifugis atro-fuscis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />

bul<strong>la</strong>ta primo reticu<strong>la</strong>ta tectis <strong>de</strong>mum ea<strong>de</strong>m rupta cinctis, macu<strong>la</strong>m sordi<strong>de</strong> f<strong>la</strong>vam<br />

(pseudo-stroma) relinquen tibus; sporidiis fusco-brunneis ovoi<strong>de</strong>is pedicello hyalino crasso<br />

persis tente fultis, episporio crasso interdum obtuse apicu<strong>la</strong>to (transitus ad Puccinias).<br />

U. c e s t r i Lév., Urédinées, l.c. ur e d o c e s t r i Montag., Fl. J. Fern., n. 58.<br />

Las pústu<strong>la</strong>s que forma ésta están esparcidas y son rara vez confluyentes; su<br />

mayor diámetro llega apenas a una línea; son convexas, muy <strong>de</strong>primidas, primero<br />

cubiertas por el epi<strong>de</strong>r mis <strong>de</strong>scolorido, luego cercadas por sus jirones, <strong>de</strong> los cuales<br />

se <strong>de</strong>sembarazan muy incompletamente. A <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis, se muestran <strong>de</strong><br />

un pardo negruzco, y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> los frutos, su fondo queda <strong>de</strong>snudo y<br />

amarillento. Las esporidias son pardas, ovoi<strong>de</strong>s, lisas, provistas <strong>de</strong> un grueso pedicelo<br />

que llevan tras sí al caer; su epísporo es muy espeso, algunas veces acuminado<br />

y obtuso, como en ciertas puccinias, género al cual sirve éste <strong>de</strong> ligadura <strong>de</strong> transición,<br />

como lo nota muy bien Fries.<br />

-43-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Se observa a esta parásito en <strong>la</strong> faz superior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas hojas que llevan <strong>de</strong>bajo<br />

<strong>de</strong>l Aecidium cestri, lo cual, para repetirlo <strong>de</strong> paso, reafirma bastante <strong>la</strong> opinión emitida<br />

sobre el origen <strong>de</strong> estas p<strong>la</strong>ntas por el señor Unger, que preten<strong>de</strong> no son otra<br />

cosa más que enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l parenquima <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja.<br />

Recibí <strong>de</strong>l difunto Guillemin, en tiempos pasados, esta curiosa especie enviada<br />

por Bertero bajo los N° 733 y 1740; crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Cestrum parqui, don<strong>de</strong> es<br />

muy común.<br />

4. Uromyces sisyrinchii †<br />

U. amphigena; maculis f<strong>la</strong>vescentibus aut nullis; acervulis oblongis, pallidis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />

longitrorsum rupta semitectis; sporidiis brevissime pedicel<strong>la</strong>tis, sphaericis, in sicco stramineis,<br />

tan<strong>de</strong>m liberis, subcaudatis, episporio crasso hyalino subruguloso.<br />

U. sisyrinchii Montag., Herb. ur e d o n. 728 ex Bertero; Pucciniae homonymae Nob.<br />

consors.<br />

En <strong>la</strong>s mismas hojas que llevan a <strong>la</strong> puccinia, y entre <strong>la</strong>s pústu<strong>la</strong>s pardas <strong>de</strong> ésta,<br />

se ven otras pálidas, oblongas y cu biertas aun en parte por el epi<strong>de</strong>rmis hendido<br />

longitudinal mente. Las esporidias están fijadas en el falso estroma o clino dio, por<br />

un corto pedicelo, que cae algunas veces, pero es muy raro que caiga con el<strong>la</strong>s; su<br />

color es pajizo, y su forma exac tamente globulosa. El epísporo es muy espeso, y el<br />

endósporo colorado y granuloso.<br />

Éste crece en una especie <strong>de</strong> sisyrinchium, en los pastos <strong>de</strong> colinas po b<strong>la</strong>das <strong>de</strong> árboles.<br />

5. Uromyces p<strong>la</strong>centu<strong>la</strong><br />

U. hypophyllus; maculis pallidis; acervulis confertis, minutissimis, punctiformibus, convexis,<br />

epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> rupta arcte cinctis, rufis; sporidiis oblongis, hyalinis, longiuscule pedicel<strong>la</strong>tis.<br />

U. P l a c e n t u l a Berk. in Sched., sub ur e d i n e.<br />

Este uromice, que inva<strong>de</strong> <strong>la</strong> parte inferior <strong>de</strong>scolorida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas, es una <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s más diminutas especies conocidas. Apenas son visibles sus pústu<strong>la</strong>s a <strong>la</strong> simple<br />

vista; pero se dis tinguen muy c<strong>la</strong>ramente con un buen lente. Son numerosas, rojas,<br />

convexas, cercadas y cubiertas en su contorno por el epi<strong>de</strong>rmis levantado. Las<br />

esporidias, jóvenes y aun en su sitio, son piriformes, o en forma <strong>de</strong> porrita; cuando<br />

maduras, son oblongas y parecen permanecer transparentes (tal vez nuestro ejemp<strong>la</strong>r<br />

no <strong>la</strong>s presenta en estado <strong>de</strong> madurez). En su caída, llevan tras sí un pedicelo<br />

bastante <strong>la</strong>rgo y persistente.<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en valparaíso, en una <strong>la</strong>urinea?, por el señor Bridges. La<br />

<strong>de</strong>bo a mi amigo el reverendo M.J. Berkeley.<br />

-44


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

Xii. ur e d o - ur e d o<br />

Pseudo-stroma lenticu<strong>la</strong>re, tenue, e cellulis irregu<strong>la</strong>ribus con stans. Sporae simplices, apo<strong>de</strong>s,<br />

cellu lis magnis in strata plura superpositis innatae, tan<strong>de</strong>m liberae.<br />

ur e d o Pers. emend; Lév; Fries, l.c.<br />

Falso estroma, o clinodio, carnudo, persistente, formado <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s chiquitas<br />

e irregu<strong>la</strong>res, que afectan <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> corona lenticu<strong>la</strong>r. Esta corona está cubierta<br />

<strong>de</strong> muchas capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s, en cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> una espora.<br />

Esporas sencil<strong>la</strong>s, constantemente <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> pedicelo, aun <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el origen,<br />

por efecto <strong>de</strong> su modo <strong>de</strong> evolución.<br />

Estos hongos sumamente chiquitos crecen en hojas vivas y, algu nas veces, con<br />

mu cha abundancia.<br />

1. Uredo cynapii<br />

U. hypophyl<strong>la</strong>, caulinco<strong>la</strong> petio<strong>la</strong>risque; acervulis palli<strong>de</strong> rufis, oblongis vel orbicu<strong>la</strong>ribus<br />

sparsis, p<strong>la</strong>niusculis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> bul<strong>la</strong>ta primo tectis, <strong>de</strong>in ea<strong>de</strong>m rupta cinctis; sporis sphaericis,<br />

ovoi<strong>de</strong>is vcl el lipsoi<strong>de</strong>is.<br />

U. c y n a P i i DC., Fl. Fr., v i, p. 72.<br />

Este uredo forma en <strong>la</strong> superficie inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> <strong>la</strong> etusa y <strong>de</strong> otras<br />

muchas ombilíferas pústu<strong>la</strong>s esparcidas, óva <strong>la</strong>s o redon<strong>de</strong>adas, <strong>de</strong> un rojo pálido,<br />

p<strong>la</strong>nas, algo compactas, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> media línea <strong>de</strong> diámetro, y ribeteadas por los<br />

jiro nes levantados <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis. Las esporas son, en el mismo grupo, globulosas,<br />

al mismo tiempo ovoi<strong>de</strong>s u oblongas.<br />

El señor Léveillé seña<strong>la</strong> esta especie como habiendo sido observada por él mismo<br />

en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> un mulinum, proveniente <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

2. Uredo hydrocotyles<br />

U. epi-rarius hypophyl<strong>la</strong>; acervulis subrotundis sparsis confluen tibusque fusco-brunneis epi<strong>de</strong>r<br />

mi<strong>de</strong> rupta cinctis; sporis globosis, mi nutis, tan<strong>de</strong>m, brunneis asperis.<br />

U. h y d r o c ot y l e s Bertero, Mss. in Montag., Fl. J. Fern., n. 59.<br />

Pústu<strong>la</strong>s orbicu<strong>la</strong>res, pardas, invadiendo sobre todo <strong>la</strong> faz su perior <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja,<br />

más rara vez <strong>la</strong> inferior, anchas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> línea, pero haciéndose<br />

mayores por confluencia, siempre cercadas por los jirones levantados <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis.<br />

Las esporas son globulosas, pardas y notables por <strong>la</strong>s asperecitas <strong>de</strong> que está<br />

cubierto el epísporo.<br />

-45-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Esta especie, que hemos vuelto a hal<strong>la</strong>r idénticamente el señor Roussel y yo, en<br />

el bosque <strong>de</strong> Fontainebleau, en 1850, en el Hydrocotyle vulgaris, crece también muy<br />

abundante en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Hydrocotyle bonariensis.<br />

3. Uredo p<strong>la</strong>niuscu<strong>la</strong> †<br />

U. amphigena; macu<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>; acervulis sparsis minutis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> primo tectis, tan<strong>de</strong>m <strong>de</strong>nudatis<br />

p<strong>la</strong>niusculis, pallidis; sporis globosis, ochraceis; episporio crasso, levi.<br />

U. P l a n i u s c u l a Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

Las pústu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nuestro parásito están esparcidas por aquí y por allá; son rara<br />

vez confluyentes y ocupan ambas faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja. Muy chiquitas, iguales apenas<br />

en grosor a <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> un alfiler toca-monja, están primero cubiertas por el epi<strong>de</strong>rmis<br />

levantado, luego <strong>de</strong>snudas y cercadas <strong>de</strong> sus jirones, mostrán dose entonces<br />

bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un disquito p<strong>la</strong>no y b<strong>la</strong>nquecino, el cual cae muy pronto y <strong>de</strong>ja a<br />

<strong>la</strong> hoja horadada. Las esporas son globulosas, color <strong>de</strong> ocre pálido y transparentes;<br />

su epís poro es espeso y liso.<br />

Esta especie crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> un rumex que no me atrevería a <strong>de</strong>ter minar; pero<br />

no pue<strong>de</strong> esta especie pertenecer al U. rumicum DC., cuyas pústu<strong>la</strong>s, convexas y<br />

pardas, bastan para separarlos específicamente.<br />

4. Uredo baccharidis<br />

U. receptaculis gregariis, magnis, elongatis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> inerassata cinctis; sporangiis ovatis<br />

g<strong>la</strong>bris, pellucidis brevissime pedicel<strong>la</strong>tis.<br />

U. B a c c h a r i d i s Lév., Champ. Mus. Paris., n. 352. er i o s P o r a n G i u m B a c c h a r i d i s Bertero,<br />

Mss.<br />

“Los tallos en los cuales se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> este uredo aumentan <strong>de</strong> volumen y toman una<br />

apariencia fusiforme. El epi<strong>de</strong>rmis, espesado, se abre por hendiduras longitudinales,<br />

irregu<strong>la</strong>res, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>termina excavaciones entapizadas por un receptáculo carnudo,<br />

cóncavo, amarillento, cuya superficie está cubierta <strong>de</strong> esporas ovales, g<strong>la</strong>bras,<br />

transparentes, soportadas por un pedicelo muy corto”. Lév.<br />

En el ejemp<strong>la</strong>r que tengo <strong>de</strong> Bertero, no he podido ver más que una go ma resina<br />

<strong>de</strong> color naranjo, o <strong>de</strong> sucino, que se escapa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hendiduras <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> un<br />

Baccaris. Bertero, que había cogido esta especie en Rancagua, creía que era <strong>de</strong>l<br />

género gymnosporangium Montag.<br />

Xiii. ca r B ó n - us t i l a G o<br />

Sportae entophytae, parenchymate vegetabilium innatae, pseudo peridio <strong>de</strong>stitutae, in materie<br />

grumoso-mucosa primo nidu<strong>la</strong>ntes coacervatae, tan<strong>de</strong>am solutae, erumpentes, pulverulentae,<br />

-46


B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />

inqui nantes, simplices, globosae, ellipsoi<strong>de</strong>ae aut angu<strong>la</strong>tae-, saepins saturate coloratae, episporio<br />

nudo, levi, echinu<strong>la</strong>to aut reticu<strong>la</strong>to.<br />

us t i l a G o Bauhin; Link; Fries, Syst. myc., iii, p. 517, pro parte; Tu<strong>la</strong>sne, Ann. Sc. nat.,<br />

3, sér., v i i, p. 751.<br />

Esporas endofitas, <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> clinodio y <strong>de</strong> peri dio, <strong>de</strong>sarrollándose en<br />

medio <strong>de</strong>l parenquima <strong>de</strong> los or ganismos vegetales, en un soroque mucoso, <strong>de</strong><br />

don<strong>de</strong>, por efecto <strong>de</strong> su morfosis, salen <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entrañas <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta en forma <strong>de</strong><br />

polvo negruzco, que ensucia los <strong>de</strong> dos que <strong>la</strong>s tocan; son sencil<strong>la</strong>s, chiquitas y bastante<br />

va riables en su forma. Su epísporo es liso, equinu<strong>la</strong>do o re ticu<strong>la</strong>do, y su color<br />

cargado, pardo, fuliginoso o negruzco.<br />

Estos parásitos pulverulentos inva<strong>de</strong>n el parenquima <strong>de</strong> muchos vegetales,<br />

atacando y <strong>de</strong>struyendo <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor y <strong>de</strong>l fruto. Es un verda<strong>de</strong>ro azote<br />

<strong>de</strong>vastador, sobre todo para los cereales, y ha dado materia a muchísimos importantes<br />

escritos. Entre nosotros, los señores Tu<strong>la</strong>sne han dado a luz una obra<br />

mo nográfica notable sobre estos hongos parásitos; han dividido el antiguo<br />

género en dos, formando <strong>de</strong>l Uredo caries (carie <strong>de</strong>s blés) el tipo <strong>de</strong> su nuevo<br />

género tilletia, ca racterizado y distinguido <strong>de</strong>l usti<strong>la</strong>go por esporas primitivamente<br />

llevadas por fi<strong>la</strong>mentos ramosos, y cuya morfosis, por consiguiente, es muy dife<br />

rente.<br />

1. Usti<strong>la</strong>go carbo<br />

U. sporis atro-fuliginceis, levibus, globosis aut ellipsoi<strong>de</strong>is.<br />

U. c a r B o Tul., l.c., p. 78, tab. 3, fig. 1-12. ur e d o c a r B o DC.; Montag., Fl. J. Fern., n. 60.<br />

U. s e G e t u m Pers. Dittm. apud Sturm, Deutsche Fl., iii, 3, tab. 33, sub us t i l a G i n e;<br />

Corda, Aekon. Newigk. und Verhandl., 1846, n. 69, tab. 11, fig. 1-8. ca e o m a Link.<br />

re t i c u l a r l a u s t i l a G o Linn.<br />

Esta especie, sumamente perniciosa, inva<strong>de</strong> principalmente <strong>de</strong> los cereales, trigo,<br />

cebada, avena y otras muchas gramíneas. Toma nacimiento en el paren qui ma,<br />

y luego rompiendo el epi<strong>de</strong>rmis se esparce por afuera en forma <strong>de</strong> polvo negro<br />

que ensucia los <strong>de</strong>dos y <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta don<strong>de</strong> cae. Este polvo está formado<br />

<strong>de</strong> innumera bles esporas globulosas u ovoi<strong>de</strong>s, lisas, color <strong>de</strong> hollín, cuando se<br />

miran por el microscopio o separadamente; pero negras, vistas en masa. Olor poco<br />

subido.<br />

Este hongo se hal<strong>la</strong> en muchas especies <strong>de</strong> gramíneas, y causa algunas veces gran<strong>de</strong>s<br />

estragos en <strong>la</strong>s que son cultivadas.<br />

-47-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

2. Usti<strong>la</strong>go maydis<br />

U. sporis exacte sphaericis crassiusculis fuligineo-atris, minute ver rucoso-echinu<strong>la</strong>tis.<br />

U. m ay d i s Corda, l.c., n. 82, p. 649, tab. 3, fig. 1 et 2 et Icon. Fung., v, p. 3; Tul., l.c.,<br />

p. 83, tab. 2, eximie. U. z e a e Unger. ur e d o m ay d i s DC., Fl. Fr., v i, p. 77. U. z e a e<br />

Schwz. ca e o m a z e a e Link. ch a r B o n d u m ay s Bonafous, Hist. nat. du Mays, p. 94,<br />

tab. 18.<br />

Esta usti<strong>la</strong>gine inva<strong>de</strong> el parenquima <strong>de</strong> los tallos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ho jas superiores y <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s brácteas, <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l ovario y el óvulo, también <strong>la</strong>s flores masculinas <strong>de</strong>l<br />

mays y produce en ellos tumores más o menos voluminosos. En <strong>la</strong> madurez <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

esporas, <strong>la</strong>s partes se rasgan, <strong>de</strong>jan escapar un polvo abun dante <strong>de</strong> un negro <strong>de</strong><br />

hollín, y no presentan más residuo que <strong>la</strong>s so<strong>la</strong>s hebras leñosas y vascu<strong>la</strong>res, habiendo<br />

sido <strong>de</strong>struido todo el tejido celu<strong>la</strong>r ambiente. Las esporas son esféricas, el<br />

doble más gruesas que en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, opacas y cargadas <strong>de</strong> verru guitas agudas<br />

sobre su epísporo. El olor es acre y <strong>de</strong>sagradable.<br />

Este hongo es muy común en <strong>la</strong>s flores <strong>de</strong>l mays, a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>struye com pletamente,<br />

y es conocido bajo el nombre <strong>de</strong> carbón.<br />

-48


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

iv. LíQUENES<br />

Los líquenes son vegetales agamas y vivaces, que crecen al aire libre y cuya vida,<br />

interrumpida du rante <strong>la</strong> sequedad, se sostiene so<strong>la</strong>mente con <strong>la</strong> hu medad ambiente,<br />

<strong>de</strong> que están muy ansiosos. Se componen <strong>de</strong> un talo o sistema vegetativo y<br />

se reproducen ya por esporidias, ya por gonidias o yemas.<br />

El talo es <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> los líquenes que soporta o encierra los órganos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

reproducción, y es centrí fugo, es <strong>de</strong>cir, que se extien<strong>de</strong> horizontalmente (crustáceo<br />

o foliáceo), o centrípeto, es <strong>de</strong>cir, vertical (fruticuloso). En ciertos géneros, como<br />

el c<strong>la</strong>donia y el estereocolon, se hal<strong>la</strong>n reunidas <strong>la</strong> una y <strong>la</strong> otra <strong>de</strong> estas formas.<br />

El talo foliáceo tiene también el nombre <strong>de</strong> fronda. Este órgano está compuesto<br />

ordi nariamente <strong>de</strong> dos capas distintas, una cortical y otra medu<strong>la</strong>ria; <strong>la</strong> primera<br />

es exterior homogénea, tiesa y <strong>de</strong>scolorada en estado <strong>de</strong> sequedad, b<strong>la</strong>nda y con<br />

visos <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> más o menos intenso cuando está humectada. Esta coloración<br />

es <strong>de</strong>bida a <strong>la</strong> pre sencia <strong>de</strong> un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s esféricas, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces<br />

ver<strong>de</strong>s, escondidas <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis y que se l<strong>la</strong>man gonidias (gonidia). La capa<br />

se gunda o medu <strong>la</strong>ria es inferior a <strong>la</strong> otra en los líquenes centrífugos, y está ro<strong>de</strong>ada<br />

<strong>de</strong> el<strong>la</strong> por todas partes en los centrí petos, es <strong>de</strong>cir, que es interior o central, y<br />

está for mada ordinariamente <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rgadas, hebri losas, más o menos<br />

abundantes, más o menos <strong>de</strong>nsas, algunas veces libres, y otras veces confun didas<br />

con <strong>la</strong> capa cortical. Se observa en <strong>la</strong> juventud <strong>de</strong> algunos líquenes, crustáceos o<br />

foliáceos, una ter cera capa, y ésta es el hipotalo (protothallus Meyer), que pue<strong>de</strong><br />

compararse al mycelium <strong>de</strong> los hongos. Ordinariamente, son <strong>de</strong>bidos al hipotalo ya<br />

el abundante vello <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, ya los hacecillos o grapones que sirven<br />

para sujetar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, y que falsamente han sido reputados verda<strong>de</strong>ras rai cil<strong>la</strong>s. He<br />

dicho que el talo horizontal es crustáceo o foliáceo; en el primer caso, está adherido<br />

por to das partes a <strong>la</strong> matriz por una <strong>de</strong> sus faces. Cuando esta matriz es una corteza<br />

<strong>de</strong> árbol, o una hoja, se le dice epifléodo cuando se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> sobre el epi<strong>de</strong>rmis,<br />

e hipofléodo si nace <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> él. El talofoliáceo está comúnmente formado <strong>de</strong><br />

hojue<strong>la</strong>s lineares ra diantes <strong>de</strong> un centro común, o bien es monófilo y está más o<br />

menos recortado y aun también tijere teado en su contorno. El género p<strong>la</strong>codium DC.<br />

ofrece una reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos formas. En fin, el talo centrípeto es o comprimido<br />

en ciertas ramalinas o cilíndrico y fruticoloso como en los estereocolones y <strong>la</strong>s<br />

úsneas. He aquí en abreviado todo lo concer niente a los órganos <strong>de</strong> vegetación <strong>de</strong><br />

los líquenes; procuremos exponer también sucintamente lo que pertenece a los <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> reproducción.<br />

Los órganos encargados <strong>de</strong> este importante mi nisterio en <strong>la</strong> familia que nos<br />

ocupa se componen <strong>de</strong> dos partes bien distintas, que son el tha<strong>la</strong>mium y el excípulo, y<br />

-49-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

<strong>la</strong>s cuales, reunidas, constituyen <strong>la</strong> apotecia. El tha<strong>la</strong>mium, l<strong>la</strong>mado también núcleo,<br />

encierra <strong>la</strong>s tecas, <strong>la</strong>s cuales son unas celdil<strong>la</strong>s ver ticales, cilíndricas, c<strong>la</strong>viformes o<br />

elipsoi<strong>de</strong>s; éstas contienen, sobre una o dos ringleras, otras cel dil<strong>la</strong>s globulosas,<br />

oblongas o en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> tejedor, algunas veces también acicu<strong>la</strong>res o<br />

en forma <strong>de</strong> aguja y a <strong>la</strong>s que se da generalmente el nombre <strong>de</strong> esporidias. Las tecas<br />

están, con <strong>la</strong> mayor frecuencia, puestas entre otras celdil<strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rgadas, sencil<strong>la</strong>s o<br />

ramosas, que se l<strong>la</strong>man paráfisas. Se da el nombre <strong>de</strong> hipotecio (hypothecium) a<br />

una o mu chas capas sobrepuestas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas y <strong>de</strong>scolóreas sobre <strong>la</strong>s<br />

cuales reposa inmediatamente el tha<strong>la</strong>mium, que, por otra parte, ofrece dos formas<br />

principales, según que pertenece a los líquenes gim nocarpos o a los angiocarpos.<br />

En los primeros es persistente y bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> disco orbicu<strong>la</strong>r, o indurescente<br />

y colocado en hendiduras lineares; a éste se le ha dado el nombre <strong>de</strong> lámina<br />

prolígera. En los segundos, incluso en el talo, ya mediata ya inme diatamente,<br />

es ordinariamente <strong>de</strong>licuescente y con serva más particu<strong>la</strong>rmente el nombre <strong>de</strong><br />

núcleo. El excípulum o esporangio es <strong>de</strong> dos suertes, a saber, u homogéneo y con siguientemente<br />

concolóreo (excípulo thallo<strong>de</strong>s), o heterogéneo, <strong>de</strong> una naturaleza particu<strong>la</strong>r<br />

(excip. proprium), ordinariamente carbonáceo y <strong>de</strong>scolóreo. Algunas veces<br />

es doble, es <strong>de</strong>cir, com puesto <strong>de</strong> un excípulum propio ribeteado o cubierto <strong>de</strong> un<br />

excípulum talódico. Sea el que sea su origen, el excípulum se reviste siempre <strong>de</strong><br />

formas variadas y toma diferentes nombres; es orbicu<strong>la</strong>r (scutel<strong>la</strong>) en <strong>la</strong>s parmelíeas<br />

y en <strong>la</strong>s lecidíneas; lineal (lirel<strong>la</strong>) en <strong>la</strong>s grafí<strong>de</strong>as; ovoi<strong>de</strong> o esférico, y hueco<br />

(perithecium) en <strong>la</strong>s verrucaríeas y <strong>la</strong>s tripeteliáceas. Las apote cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s úsneas han<br />

tomado también el nombre <strong>de</strong> orbi<strong>la</strong>s.<br />

L os líquenes se ligan por un <strong>la</strong>do con <strong>la</strong>s fíceas (algas) por el lichina, comparable<br />

al esferoforo, y por otro <strong>la</strong>do con <strong>la</strong>s hepáticas, con el riccia por ejemplo, por<br />

el endocarpon. La afinidad es aun más estrecha con los pirenomicetes, y a el<strong>la</strong><br />

sirven <strong>de</strong> transición <strong>la</strong>s verrucarias y <strong>la</strong>s opégrafas, a tal punto que <strong>la</strong> presencia<br />

o <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong>l talo pue<strong>de</strong> so<strong>la</strong> <strong>de</strong>cidir <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> género y <strong>de</strong> familia. Estas<br />

p<strong>la</strong>ntas tienen numerosos y magníficos representantes en <strong>Chile</strong>, sobre todo en<br />

muchos géneros gimnocarpos <strong>de</strong>l más elevado puesto en <strong>la</strong> serie, como <strong>la</strong>s estictas<br />

y <strong>la</strong>s rocce<strong>la</strong>s. Causa, con todo eso, sorpresa el no hal<strong>la</strong>r entre ellos sino es algunas<br />

pocas verrucarias y opegrafas y ni un solo grafis. Las tribus <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tripetelíeas, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cali cíeas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s glifí<strong>de</strong>as y limboríeas faltan completamente.<br />

Estas p<strong>la</strong>ntas crecen en todos los cuerpos <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza; árboles, tierra, peñas<br />

y piedras, todo les es apropiado, con tal que hallen un punto <strong>de</strong> apoyo, pues<br />

son falsos parasitas que no viven a expensas <strong>de</strong> sus soportes. Aun también se les<br />

en cuentra en el hierro y otros metales, en el vidrio pulido, etc. Los Líquenes sirven<br />

a <strong>la</strong> industria, a <strong>la</strong> economía doméstica y a <strong>la</strong> medicina; con respecto al uso que se<br />

hace <strong>de</strong> ellos, basta citar <strong>la</strong>s diversas rocce<strong>la</strong>s empleadas en <strong>la</strong> tintura, el Cetraria<br />

is<strong>la</strong>ndica y sobre todo el C<strong>la</strong>donia rangiferina, sin el cual <strong>la</strong> Laponia seria inhabitable.<br />

-50


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

A. lí q u e n e s G i m n o c a r P o s<br />

Apotecias abiertas, disciformes. Lámina prolígera aseígera y persistente,<br />

extendida en un excípulum propio o talódico, nunca <strong>de</strong>licuescente, pero caduco<br />

algunas veces y resolviendo en polvo<br />

Gy m n o c a r P i Schrad, Fries, Fw. discoi<strong>de</strong>i Schoer. excl. Gr a P h i d.<br />

tr i B u i<br />

pa r m e l i á C e a s<br />

Apotecias contiguas con el talo, redon<strong>de</strong>adas, cóncavas, ap<strong>la</strong>s tadas, escuteliformes,<br />

rara vez en forma <strong>de</strong> ro<strong>de</strong><strong>la</strong>. Disco persistente, <strong>de</strong> consistencia<br />

<strong>de</strong> cera, cercado <strong>de</strong> un ribete que sale <strong>de</strong>l talo.<br />

Pa r m e l i a c e a e Fries, Lich. eur. reform.; Montag.; Fw. sc u t e l l i F e r i et P e lti F e r i Schoer.,<br />

Enum. cril. Lich. europ.<br />

su B t r i B u i<br />

Ús n e a s<br />

Disco primitivamente abierto. Talo centrípeto o fruticuloso, simi<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces vertical o sarmentoso, privado siempre <strong>de</strong>l hipo ta lo.<br />

us n e a Hoffm.; Fries, Syst. Orb. Veget.; Montag.; Dntrs.; Fw.; Schoer.<br />

i. Ús n e a - us n e a<br />

Apothecia orbicu<strong>la</strong>ta, pel<strong>la</strong>ta, p<strong>la</strong>na, a thallo tota formata, in ambitu subimmarginato plerumque<br />

ciliato-fibrillosa. Discus semper apertus, strato medul<strong>la</strong>ri fi<strong>la</strong>mentoso impositus.<br />

Lamina prolígera tenuissima. Thallus primitus erectus, suffruticulosus, adultior passim pendulus,<br />

undique simi<strong>la</strong>ris, strato corticali floccoso-crustaceo a medul<strong>la</strong>ri solido fi<strong>la</strong>mentoso<br />

dis creto et annu<strong>la</strong>tim rupto sece<strong>de</strong>nte. Hypothallus nullus. Asci tenues. Sporidia minima,<br />

sim plicia.<br />

us n e a Hoffm.; Fries, Syst. Orb. Veget.; Montag., DNtrs.; Fw.; Schoer.<br />

Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, p<strong>la</strong>nas, prendidas por el cen tro, rara vez excéntricas, enteramente<br />

formadas por el talo, cuyo bor<strong>de</strong> poco saliente es comúnmente es pinoso<br />

o pestañado por hebritas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma naturaleza que los ramos. Disco pálido o<br />

colorado, siempre exten dido aun en tiernos años e inmediatamente puesto sobre<br />

<strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria fi<strong>la</strong>mentosa. Lámina prolígera suma mente <strong>de</strong>lgada. Talo cilíndrico,<br />

filiforme, liso o cu bierto <strong>de</strong> asperezas o <strong>de</strong> hebritas horizontales, primero<br />

en<strong>de</strong>rezado, sufrutescente, ramoso, que se ponse pen diente con <strong>la</strong> edad, semejante<br />

-51-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

a sí mismo en todas sus partes. Está formado <strong>de</strong> una capa vertical, crustácea, poco<br />

adherente al eje fi<strong>la</strong>mentoso, que es notable por su coherencia fusiforme, y <strong>de</strong>l<br />

cual se separa en forma anu <strong>la</strong>r cuando se tira el talo en el sentido <strong>de</strong> su longitud.<br />

Hipotalo nulo. Esporidias sencil<strong>la</strong>s, elípticas, redon <strong>de</strong>adas, hialinas y sumamente<br />

chiquitas, comparadas con el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />

Las úsneas pue<strong>de</strong>n servir para <strong>la</strong> tintura y están esparcidas por toda <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l<br />

globo. Su polimorfis hace difícil <strong>la</strong> distinción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s es pecies entre sí, en términos<br />

que algunos liquenógrafos <strong>la</strong>s tienen reunidas casi todas como simples formas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> U. barbata. En todo caso, sin llevar <strong>de</strong>masiado lejos esta distinción, no los<br />

imitaremos, persuadidos <strong>de</strong> que para conocer bien, es necesario tener recurso a <strong>la</strong><br />

división. Por otra parte, recordamos <strong>la</strong>s experiencias <strong>de</strong> Westering, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />

resulta que cada especie produce un color o una grada ción <strong>de</strong> color diferente, lo<br />

cual parece indicar una suerte <strong>de</strong> idiosin crasia particu<strong>la</strong>r.<br />

§ I. ÚSNEAS vERDADERAS<br />

Disco pardo. Cordón medu<strong>la</strong>rio distinto<br />

1. Usnea barbata<br />

U. thallo pendulo palli<strong>de</strong> virescenti-cinereo levigato hinc in<strong>de</strong> an nu<strong>la</strong>tim constricto cras siusculo<br />

ramosissimo, ramis divergentibus fibril losis apice capil<strong>la</strong>ceis, fibrillis ramulisque horizontaliter<br />

patulis seu cum axi angulum rectum efformantibus o; apotheciis sparsis, ad ramulos subterminalibus<br />

apiceque ramuli reflexo appendicu<strong>la</strong>tis; disco concaviusculo subcar neo margine<br />

cilia to, ciliis simplicibus aut ramosis; ascis c<strong>la</strong>vatis quam in U. ceratina du plo longiores,<br />

sporidia oblonga, simplicia suboc tona serie duplici foventibus, paraphysibus im mix tis.<br />

U. B a r B ata a Ach., Lich. univ., p. 624; Ejusd., Syn. Lich., p. 306. li c h e n B a r B at u s<br />

Linn.; Engl. Bot., t. 258, f. 2; Dill., Hist. Musc., t. X i i, f. 6.<br />

var. a dasypoga: thallo pendulo filiformi sordi<strong>de</strong> luteo-virescente tan<strong>de</strong>m fuscescente<br />

scabroque, ramis elongatis subsimplicibus, fibrillis patentissimis concoloribus. U. barbata, B<br />

dasypoga Ach. ll.cc.<br />

var. b articu<strong>la</strong>ta: thallo g<strong>la</strong>bro levigato f<strong>la</strong>ccido e stramineo rufes cente basi crassa<br />

<strong>la</strong>cunoso ramisque elongatis articu<strong>la</strong>tis, articulis dis cretis subventricosis, ramis ultimis capil<strong>la</strong>ceo-attenuatis.<br />

U. barbata, var. articu<strong>la</strong>ta Aclh. ll.cc. li c h e n a rt i c u l at u s Engl. Bot.,<br />

t. 258, f. 1 (sinistra).<br />

Talo fi<strong>la</strong>mentoso, cilíndrico, g<strong>la</strong>bro, <strong>de</strong> un amarillo pá lido, algunas veces cenizo,<br />

ordinariamente articu<strong>la</strong>do en <strong>la</strong> base por estrechuras más o menos proximas;<br />

el <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un pie en nuestros ejemp<strong>la</strong>res, y muy ramoso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base.<br />

Ramos muy a<strong>la</strong>rgados, igualmente pendientes, poco di vididos, pero cargados <strong>de</strong><br />

hebritas capi<strong>la</strong>res sencil<strong>la</strong>s o ahorqui l<strong>la</strong>das, horizontales o divergentes, es <strong>de</strong>cir,<br />

formando un ángulo recto con los ramos. Los cefalodios y <strong>la</strong>s orbi<strong>la</strong>s o apote cias<br />

faltan igualmente tanto en el tipo como en <strong>la</strong> variedad a dasypoga.<br />

Esta especie ofrece algunas varieda<strong>de</strong>s que son va r . a dasypoga: el talo es más<br />

<strong>de</strong>l gado que en el tipo, pero, tan <strong>la</strong>rgo, ramoso y pen diente, más bien tieso que<br />

-52


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

flexible, y conserva el mismo diámetro, poco más o menos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> base al ápice. Los<br />

ramos están guarnecidos <strong>de</strong> pequeñas asperezas, y cargados <strong>de</strong> hebritas capi<strong>la</strong>res<br />

sencil<strong>la</strong>s, muy abiertas aun hacia el vértice. El color <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra que tenemos se<br />

ha puesto <strong>de</strong> un pardo bastante <strong>de</strong>cidido. va r . b articu<strong>la</strong>ta: esta forma se distingue<br />

por <strong>la</strong> f<strong>la</strong>queza y b<strong>la</strong>ndura, y por <strong>la</strong>s estrechuras <strong>de</strong> su talo, hecho así moniliforme;<br />

y también por <strong>la</strong> facilidad que muestra <strong>la</strong> capa vertical a romperse <strong>de</strong> distancia en<br />

distancia y a <strong>de</strong>jar <strong>de</strong>snudo en gran<strong>de</strong>s espacios el cordón central. El tipo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

especie se hal<strong>la</strong> comúnmente en <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong>l centro y <strong>de</strong>l sur, val divia, etc., y<br />

<strong>la</strong> variedad a en Quillota, cogida por Bertero, el cual <strong>la</strong> envió bajo el Nº 1212, uno<br />

y otro pendientes <strong>de</strong> árboles vivos, en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> los cuales están prendidos por<br />

el achatamiento <strong>de</strong> su base. La variedad b es ori ginaria <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, don<strong>de</strong> los<br />

señores d’Urville y Hombron <strong>la</strong> cogieron.<br />

2. Usnea plicata<br />

U. thallo pendulo levigato aut scabriusculo, albo-pallescente ochroleucove, ramis <strong>la</strong>xis ra mosissimis<br />

fibrillosis, ultimis capil<strong>la</strong>ceis implexis; apotheciis <strong>la</strong>teralibus vel longissime appendicu<strong>la</strong>tis,<br />

concavis, <strong>de</strong>mum p<strong>la</strong>nis, concoloribus, ciliatis, ciliis tenuissimis longissimisque.<br />

Sporidia globosa, octona, duplici serie ascis amplis obovato-oblongis inclusa.<br />

U. P l i c a ta Hoffmann, Fl. Germ., p. 132; Ach., Syn. Lich., p. 305; Hook. fil., Crypt.<br />

Antaret., p. 82 at 315. U. B a r B ata, var. l e v i s Montag., Fl. J. Fern., Nº 62. li c h e n<br />

P l i c a t u s Linn.; Engl. Bot., t. 257; Fries, Lich. Suec. exsic., n. 270.<br />

var. hirta: thallo abbreviato ramisque verrucoso-pulverulentis.<br />

var. cacti: thallo minutissimo, brevissimo verrucoso-pulverulento cephalodiis crebris<br />

carneis <strong>la</strong>teralibus onusto.<br />

Talo fi<strong>la</strong>mentoso pendiente, prendido en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> los árboles por su achatamiento<br />

disciforme, luego dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en ramas muy <strong>la</strong>rgas, muy ramosas<br />

también y casi di cótomas. Estas ramas, cubiertas <strong>de</strong> una corteza que se rompe<br />

y <strong>de</strong>ja ver el eje medu<strong>la</strong>r, son flexuosas y tanto más finas cuanto se aproximan al<br />

vértice, don<strong>de</strong> tienen apenas el grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí. Las hebritas capi<strong>la</strong>res<br />

que nacen por aquí y por allá no salen en ángulo recto como en <strong>la</strong> especie<br />

prece <strong>de</strong>nte, y parecen más bien resaltar <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía <strong>de</strong>l ramuli llo, o al menos<br />

<strong>de</strong> su ramificación irregu<strong>la</strong>r y como panicu <strong>la</strong>da; por otra parte, están muy mezc<strong>la</strong>das<br />

y es muy difícil se parar<strong>la</strong>s sin romper<strong>la</strong>s. La longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta varía <strong>de</strong> seis<br />

a ocho pulgadas, y su color es <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido en <strong>la</strong>s mues tras <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes y<br />

<strong>de</strong> un amarillo pajizo en <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z; <strong>la</strong>s unas y <strong>la</strong>s otras son muy g<strong>la</strong>bras<br />

y muy lisas. Las orbi<strong>la</strong>s (apothecia), que no existen en el liquen <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, están situadas<br />

<strong>la</strong>teralmente hacia el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramas, son anchas <strong>de</strong> cuatro a seis líneas,<br />

primero cóncavas, luego p<strong>la</strong>nas, o al menos no muy manifiestamente marginadas,<br />

y cargadas <strong>de</strong> pestañas <strong>de</strong>lgadas, sencil<strong>la</strong>s, bastante <strong>la</strong>rgas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma naturaleza<br />

que <strong>la</strong>s últimas hebritas. El disco tiene el color <strong>de</strong>l talo. La lámina prolígera, muy<br />

<strong>de</strong>lgada, está com puesta <strong>de</strong> tecas obovoi<strong>de</strong>s muy amplias, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales cada una<br />

contiene seis esporidias globulosas dispuestas en dos rin gleras.<br />

-53-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Esta especie difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte por el porte, el color y <strong>la</strong> ramifica ción. Con<br />

todo eso, no están <strong>de</strong> acuerdo los autores sobre lo que <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rado como <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> Linneo, como dan fe <strong>de</strong> ello sus exsiccata. Por eso me <strong>de</strong>jé guiar por Fries,<br />

compatriota <strong>de</strong> Linneo y <strong>de</strong> Acharius, más al alcance, por consiguiente, que otros <strong>de</strong><br />

conocer el verda<strong>de</strong>ro Lichen pli catus. La variedad hirta difiere <strong>de</strong> una forma análoga<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> especie siguiente por el modo <strong>de</strong> división <strong>de</strong>l talo y por el en<strong>la</strong>zamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

últimas rami l<strong>la</strong>s. Toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se hace pulverulenta por <strong>la</strong> erupción <strong>de</strong> verrugas<br />

sordi formes. No cito <strong>la</strong> variedad Cacti, cuyo talo setiforme, pulverulenta, al canza<br />

apenas seis líneas <strong>de</strong> alto, más que por los numerosos cefalodios que he notado en<br />

el<strong>la</strong> y que no pu<strong>de</strong> encontrar en ningún ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l tipo. Estas cefálodis, gruesas<br />

como cabezas <strong>de</strong> alfileres, nacen en <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l talo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramas, que por su<br />

<strong>de</strong>sarrollo aparecen como genicu<strong>la</strong>das. Son, al principio, hemisféricas, color <strong>de</strong><br />

carne, pero más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte se <strong>de</strong>primen y se hacen p<strong>la</strong>centiformes. Lo que nos inclina<br />

a mirar<strong>la</strong> como <strong>de</strong>biendo alle garse a <strong>la</strong> Usnea plicata es <strong>la</strong> división casi dicotómica<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> honda. Fue cogida por Bertero en <strong>la</strong>s espinas <strong>de</strong>l Cactus coquimbanus Molina,<br />

cerca <strong>de</strong> Rancagua, y más particu<strong>la</strong>rmente en el monte Manzano, el cual <strong>la</strong> envió<br />

con el Nº 708, y creía que los cefalodios eran una peziza.<br />

3. Usnea florida<br />

U. thallo erectiusculo rarius subpendulo rigidulo scabrido cinereo pallido, fibrillis crebris horizontalibus,<br />

ramis patentissimis expansis sub simplicibus; apotheciis subterminalibus p<strong>la</strong> nis<br />

<strong>la</strong>tissimis albicantibus, margine <strong>de</strong>misso ciliatis, ciliis radiantibus elongatis; ascis sporidia<br />

subglobosa aut oblonga, suboctona, hyalina, serie duplici inordinateve foventibus.<br />

U. F l o r i d a Hoffm., Pl. Lich., t. 30, f. 2; Ach., Syn. Lich., p. 304. li c h e n F l o r i d u s<br />

Linn., Fl. Suec., N° 1130; Engl. Bot., t. 802!<br />

var a rubiginea: thallo caespitoso, sanguineo-rubro, erectiusculo, aspero-tubercu loso,<br />

ramuloso, passim fibrilloso, palli<strong>de</strong> rubente; apotheciis subterminalibus concavis appendicu<strong>la</strong>tis,<br />

dico carneo-cinerascente margine radiatim ciliato. U. F l o r i d a var. r u B i G i n e a<br />

Michx., Fl. Bor. Amer. ii, p. 332; Ach. Syn. Lich. p. 305; Montag., Voy. Bonite, Crupt.<br />

p. 161. Pa r m e l i a c o r a l l o i d e s var. r u B i G i n e a Eschw. in Mart., Fl. Bras. i, p. 228.<br />

var. b hirta: thallo brevi, divergenti-ramoso, <strong>de</strong>nse fibrilloso, verru coso-pulverulento;<br />

scutellis abortientibus.<br />

var. c retiruga Montg.: thallo diminuto, <strong>de</strong>nse fibrilloso scaberrimo que, divaricatoramoso;<br />

orbillis subtus rugosis, rugis reticu<strong>la</strong>tis.<br />

En el tipo, el talo está en<strong>de</strong>rezado, no pendiente; es fruti coloso, cilíndrico, <strong>de</strong>l<br />

grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo por <strong>la</strong> base, que se di<strong>la</strong>ta también como un disco<br />

sobre <strong>la</strong> corteza; va a<strong>de</strong>lgazándose hacia el vértice, y se divi<strong>de</strong> en ramas esparci das,<br />

divergentes, casi sencil<strong>la</strong>s y que llegan, poco más o menos, a <strong>la</strong> misma altura. La corteza<br />

<strong>de</strong> que se reviste el fi<strong>la</strong>mento prin cipal no se rompe, sino rara vez anu<strong>la</strong>rmente,<br />

a menos que se ejerzan tracciones en sentido longitudinal; su color es cenizo amarillento<br />

y algunas veces encarnadino; está <strong>de</strong>snuda o car gada <strong>de</strong> hebritas horizontales;<br />

es g<strong>la</strong>bra o está salpicada <strong>de</strong> so redias b<strong>la</strong>nquecinas. El cordón medu<strong>la</strong>r central es<br />

espeso y duro. Las escute<strong>la</strong>s u orbi<strong>la</strong>s nacen <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramas, y este<br />

vértice, como <strong>de</strong>tenido en su <strong>de</strong>sarrollo por <strong>la</strong> produc ción <strong>de</strong> un fruto, se refleja bajo<br />

-54


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> apéndice; son an chas, p<strong>la</strong>nas, apenas marginadas y están provistas en<br />

circuito <strong>de</strong> pestañas bastante <strong>la</strong>rgas, que nacen <strong>de</strong> tiempo en tiempo <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

apotecia. El disco es b<strong>la</strong>nquecino y pulverulento. La lámina prolígera <strong>de</strong> que está formado,<br />

que es muy <strong>de</strong>lgada, cae en al gunas partes en edad avanzada y <strong>de</strong>ja <strong>la</strong> orbi<strong>la</strong><br />

enteramente <strong>de</strong>snuda. Esta lámina está constituida por numerosas paráfisas entre <strong>la</strong>s<br />

cuales están anidadas tocas obovoi<strong>de</strong>s, amplias aun que cortas, que encierran esporidias<br />

oblongas o esféricas, hia linas y cuyo epísporo no está contiguo al endósporo.<br />

En <strong>la</strong> variedad a, que crece también en Brasil, el talo es más <strong>de</strong>s medrado, y eri zado<br />

<strong>de</strong> pequeñas asperezas, menos guarnecido <strong>de</strong> hebritas y no llega a tener más<br />

que dos pulgadas <strong>de</strong> alto; forma copitas más compactas, cuyo color <strong>de</strong> sangre<br />

es el principal carácter. Debo añadir que <strong>la</strong>s orbi<strong>la</strong>s, naturalmente más chiquitas<br />

también, son más cóncavas, y están ribeteadas con pestañas más tiesas y menos<br />

<strong>la</strong>rgas. La lámina prolígera se ha quedado b<strong>la</strong>nquecina, y <strong>la</strong>s esporidias son más<br />

sensiblemente oblongas que en el tipo, bien que <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma dimensión.<br />

La variedad b es más bien una forma abortada <strong>de</strong>l liquen <strong>de</strong> que se trata. Su<br />

talo no llega a tener más que dos o tres pulgadas, y está cubierto hasta los últimos<br />

ramulillos <strong>de</strong> hebritas y <strong>de</strong> verrugas pulverulentas. En fin, <strong>la</strong> variedad c no difiere<br />

tampoco <strong>de</strong>l tipo más que por su talo <strong>de</strong>smedrado y por <strong>la</strong>s rugosida<strong>de</strong>s salientes<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s orbi<strong>la</strong>s. Estas rugosida<strong>de</strong>s forman, anastomosándose, un enrejado<br />

muy visible que no se encuentra en ningún ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> Europa. Por<br />

lo <strong>de</strong>más, <strong>la</strong> fructiticación es <strong>la</strong> misma. Crece en <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los árboles, en <strong>Chile</strong>,<br />

principalmente en el monte La Leona y en Juan Fernán<strong>de</strong>z, localida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cogió Bertero; Colecc., Nº 101 y 1783.<br />

4. Usnea ceratina<br />

U. thallo erecto aut subpendulo, tereti, rigido, aspero-tuberculoso, ci nereo-pallido aut, aetate,<br />

fuscescenti-carneo, ramosissimo ramisque pa tentibus diffusis tibrillosis; apotheciis concavis,<br />

carneo-cerinis, pruinosis, subtus passim proliferis, ciliis in ambitu longis validis recurvis; ascis<br />

brevissimis, obovato-oblongis, inter paraphyses nidu<strong>la</strong>ntibus, sporidia oblonga, simplicia,<br />

sub octona duplici serie foventibus.<br />

U. c e r a t i n a Ach., Lich. univ., p. 619, Syn. Lich., p. 304 et in Nov. Act. Ups., c. icono<br />

a me non visa.<br />

var. scaberrima Montag.: thallo virgato-ramoso, subangu<strong>la</strong>to, stramineo, aculeolis<br />

minutissimis, brevissimis confertissimisque scaberrimo et fibril lis brevibus patentibus hirto;<br />

apotheciis minutis, concavis, ramulos terminantibus, disco pallido.<br />

El talo está más bien en<strong>de</strong>rezado que pendiente y adquiere dimensiones bastante<br />

gran<strong>de</strong>s en esta especie. Su longitud total en nuestros ejemp<strong>la</strong>res varía entre<br />

seis y ocho pulgadas; es <strong>de</strong> un amarillo casi naranja, cargado <strong>de</strong> asperecitas bastante<br />

es paciadas, y <strong>de</strong> hebritas horizontales tiesas como él mismo. Las orbi<strong>la</strong>s, como<br />

en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte especie, son casi terminales, pero sus dimensiones son menores,<br />

y están ribeteados, a<strong>de</strong>más, con pestañas más fuertes, mientras que ellos son más<br />

cortos y más tiesos. La fructificación es poco variada.<br />

-55-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Esta especie fue cogida en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> crece en <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los ár boles.<br />

No <strong>de</strong>bo pasar en silencio <strong>la</strong> variedad scaberrima, pues tal vez es una especie<br />

notable por <strong>la</strong> rugosidad <strong>de</strong> su talo, que se continúa hasta sobre <strong>la</strong>s ramas. Este<br />

talo, <strong>de</strong> un amarillo pálido, es a<strong>de</strong>más sumamente áspero al tacto por causa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> innumerables puntas muy cortas, que se tocan y que no pue<strong>de</strong>n<br />

ser vistas más que por el lente; está dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en dos o tres ramas<br />

principales muy <strong>la</strong>rgas, que se subdivi <strong>de</strong>n como él en ramulillos cortos, cargados<br />

<strong>de</strong> hebritas horizontales, en el extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se encuentran <strong>la</strong>s orbi<strong>la</strong>s, que<br />

son chiquitas, apenas <strong>de</strong> dos líneas <strong>de</strong> diámetro, cóncavas, como disco b<strong>la</strong>nquecino<br />

y ribe teadas <strong>de</strong> pestañas cortas y ceratoi<strong>de</strong>s. Las esporidias son <strong>la</strong>s mismas que en<br />

el tipo, pero, a pesar <strong>de</strong> eso, tienen el porte <strong>de</strong> una especie legítima.<br />

Crece en <strong>Chile</strong>, en Colchagua y en San Fernando, en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong>l Acacia cave<br />

nia.<br />

5. Usnea jamaicensis<br />

U. thallo caespitoso, erectiusculo, scabrido, dichotomo, pallido aut cin namomeo; ramis divaricatis,<br />

patentibus, supremis subsimplicibus, apice nigrescentibus; apotheciis concaviusculis,<br />

subterminalibus, concoloribus, subtus levibus appendicu<strong>la</strong>tis proliferisque, margine nudis!<br />

dis co sub concolori; ascis obovoi<strong>de</strong>o-c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona fusiformia obtusa foventibus.<br />

U. j a m a i c e n s i s Ach., Lich. univ., p. 619 et Syn. Lich., p. 303; Montag. in Gaudich.,<br />

Voy. Bonite, Crypt., p. 163. Pa r m e l i a c o r a l l o i d e s var. j a m a i c e n s i s Eschw., l.c., p.<br />

227.<br />

El talo está en<strong>de</strong>rezado, es corto y <strong>de</strong> una pulgada a dos <strong>de</strong> alto, espeso <strong>de</strong> un<br />

tercio <strong>de</strong> línea en <strong>la</strong> base, y va disminuyendo en grosor hasta <strong>la</strong>s últimas ramas, que<br />

son setiformes. Es <strong>de</strong> color <strong>de</strong> cane<strong>la</strong> en nuestros ejemp<strong>la</strong>res, y todo está cubierto<br />

<strong>de</strong> asperecitas b<strong>la</strong>nquecinas. Su ramificación es irregu<strong>la</strong>rmente dicótoma, con ramos<br />

algo abiertos y que se hacen más y más cortos. A lo <strong>la</strong>rgo y sobre todo en el<br />

extremo <strong>de</strong> éstos es don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s apotecias, que son cóncavas, concolóreas<br />

apendicu<strong>la</strong>das por <strong>de</strong>bajo en el extremo reflejo <strong>de</strong>l ramo y notables sobre<br />

todo por <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> pestañas en el bor<strong>de</strong>. En el primer caso, el ramo, que continúa<br />

produciendo nuevas apotecias, se pone genicu<strong>la</strong>do como en nuestra variedad<br />

cacti <strong>de</strong>l U. plicata, <strong>la</strong> cual se aproximaría tal vez tanto más opor tunamente <strong>de</strong>l U.<br />

jamaicensis, cuanto crece como él en <strong>la</strong>s espi nas <strong>de</strong>l cactus. El disco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s orbi<strong>la</strong>s es<br />

concolóreo con el talo. La lámina prolígera es <strong>de</strong>lgada y está formada, como <strong>de</strong><br />

ordina rio, <strong>de</strong> tecas y <strong>de</strong> paráfisas. Las tecas, al principio en forma <strong>de</strong> porrita, y corno<br />

pedice<strong>la</strong>das, pier<strong>de</strong>n luego estos pedicelos y ocupan <strong>la</strong> parte superior; entonces<br />

son obovoi<strong>de</strong>s y encierran sin or<strong>de</strong>n ocho esporidias hialinas fusiformes, obtusas<br />

en los dos cabos, y cuyo epísporo está confundido con el endósporo.<br />

Esta especie parece colorearse también <strong>de</strong> color <strong>de</strong> sangre por <strong>la</strong> macera ción;<br />

crece confusamente con el Desmazieria homalea en <strong>la</strong>s espinas <strong>de</strong> los cactus, don<strong>de</strong><br />

fue cogida, en <strong>Chile</strong>, por Bertero y M. Gaudichaud.<br />

-56


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

6. Usnea concreta †<br />

U. thallo prostrato, crasso, basi contorto, irregu<strong>la</strong>riter ramoso, fulvo, sorediis minulis albopunctato;<br />

ramis divaricatis, concretis, ultimis ca pil<strong>la</strong>ceo attenuatis, virgato-fibrillosis, f<strong>la</strong>c cidis,<br />

intricatis; apotheciis sub terminalibus, ramulo appendicu<strong>la</strong>tis ciliatis, appendiculo ciliisque<br />

vir gato-fibrillosis; disco concolori; sporidiis amygdalinis.<br />

U. c o n c r e ta Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

Talo cilíndrico, <strong>de</strong>snudo y <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo hacia abajo; va<br />

luego disminuyendo a medida que se ra mifica, con ramificación muy irregu<strong>la</strong>r y<br />

en apariencia dicótoma. Los ramos, como también el tronco principal, están singu<strong>la</strong>rmente<br />

contorneados, soldados entre sí y con él, salen en ángulo obtuso por<br />

abajo y en ángulo menos abierto cerca <strong>de</strong>l vértice, don<strong>de</strong> son muchas veces tan<br />

numerosos que pare cen fascicu<strong>la</strong>dos. So<strong>la</strong>mente los últimos ramos están divididos<br />

en ramulillos tanto más cortos cuanto se acercan al vértice, <strong>de</strong> suerte que el ramo<br />

está como panicu<strong>la</strong>do y parece un pino en miniatura. Estos ramulillos mismos<br />

están cargados <strong>de</strong> hebri tas capi<strong>la</strong>res en tal manera flojas y entre<strong>la</strong>zadas en estado<br />

<strong>de</strong> disecación que no se <strong>la</strong>s pue<strong>de</strong> separar, a ejemplo <strong>de</strong> ciertas algas fi<strong>la</strong>mentosas,<br />

sino es sumergiéndo<strong>la</strong>s en agua y extendién do<strong>la</strong>s sobre un papel con un estilo.<br />

Se nota también en esta preparación que dos ramos vecinos están con frecuencia<br />

reuni dos entre sí por una suerte <strong>de</strong> asa que no tiene vértice. El talo es <strong>de</strong> color<br />

leonado, algunas veces negro y esface<strong>la</strong>do por <strong>de</strong>bajo y en sitios, y puntuado <strong>de</strong><br />

b<strong>la</strong>nco por eflorescencias sore diformes. Las apotecias terminan los ramos y están<br />

apendicu<strong>la</strong>das <strong>de</strong>bajo por su vértice; pequeñas y cóncavas al principio, se ap<strong>la</strong>stan<br />

y adquieren un diámetro <strong>de</strong> tres a cinco líneas. Su bor<strong>de</strong> está cargado <strong>de</strong> pestañas,<br />

primero sencil<strong>la</strong>s y cortas, pero que se hacen ramosas con <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>l mismo modo<br />

que el apén dice soto-orbi<strong>la</strong>r, es <strong>de</strong>cir, guarnecido <strong>de</strong> ramulillos tanto más cortos<br />

cuanto están más cerca <strong>de</strong>l vértice. El disco es <strong>de</strong>l mismo color y <strong>de</strong> una gradación<br />

más cargada que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l talo, y por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> orbi<strong>la</strong> está puntuado <strong>de</strong> b<strong>la</strong>nco<br />

como éste. La lámina prolígera reposa sobre una capa <strong>de</strong> sustancia muci<strong>la</strong>gi nosa<br />

rellena <strong>de</strong> gonidias muy chiquitas; su espesor, compren diendo <strong>la</strong> capa pulverulenta<br />

(pruina), que tapiza el disco <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s congéneres, es <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un doceavo<br />

<strong>de</strong> milímetro. Las tacas, en forma <strong>de</strong> porrita corta, tienen <strong>de</strong> tres a cuatro<br />

centésimos <strong>de</strong> milímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, y encierran ocho esporidias hialinas como el<strong>la</strong>s,<br />

dispuestas sin or<strong>de</strong>n alguno. Estas espo ridias son sencil<strong>la</strong>s, amigdaliformes, <strong>la</strong>rgas<br />

<strong>de</strong> 0,007mm a 0, 013mm; su epísporo está confundido con el endósporo.<br />

Esta especie, bien distinta y una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más notables entre sus congé neres, fue<br />

hal<strong>la</strong>da en Coquimbo por mi docto amigo M. Gaudichaud. Crece sobre el cactus,<br />

a <strong>la</strong>s espinas <strong>de</strong>l cual se adhiere por su talo y sus ramas, lo cual explica por qué<br />

no cuelga. Este carácter y otros muchos <strong>la</strong> alejan <strong>de</strong>l U. c<strong>la</strong>docarpa Fée, que no ha<br />

sido <strong>de</strong>scrita y cuya figura no podría convenirle. Los ramos <strong>de</strong>l U. concreta llevan<br />

algunas veces al Chry sothrix noli tangere.<br />

-57-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

7. Usnea angu<strong>la</strong>ta<br />

U. pendu<strong>la</strong>; thallo flexuoso, ramoso ramisque subsimplicibus, longissi mis, angu<strong>la</strong>tis, cinereo<br />

virescentibus fuscescentibusque angulis acutis, scabris, subspiralibus, fibrillis horizontalibus,<br />

confertis, simplicissimis, brevibus, tereti-attenuatis, scabridulis.<br />

U. a n G u l ata Ach., Syn. Lich., p. 307.<br />

Talo que cuelga, muy <strong>la</strong>rgo, poco ramoso, con ramos también muy <strong>la</strong>rgos, <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces sencillos y <strong>de</strong> color verdoso en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l Brasil y <strong>de</strong><br />

Tejas <strong>de</strong> mi colección, con ramos más divididos y <strong>de</strong> color <strong>de</strong> cane<strong>la</strong> o parduzca<br />

en los <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>; es notable por una corteza que se levanta en ángulos salientes, los<br />

cuales forman en toda su longitud especies <strong>de</strong> crestas <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> línea <strong>de</strong> alto,<br />

<strong>la</strong>s cuales parecen con tornearse en líneas espirales a<strong>la</strong>rgadas. Esta corteza, que<br />

no carece <strong>de</strong> cierta analogía con <strong>la</strong> <strong>de</strong>l olmo suberoso, se adhiere fuertemente al<br />

cordón medu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l talo, <strong>de</strong> suerte que es difícil separar<strong>la</strong> <strong>de</strong> él anu<strong>la</strong>rmente. En<br />

toda <strong>la</strong> longitud salen en ángulo recto numerosos aguijones <strong>de</strong> dos a tres líneas <strong>de</strong><br />

longitud, cuya base está algunas veces comprimida.<br />

La fructificación <strong>de</strong> esta especie no ha sido aun observada. ¿No sería tal vez más<br />

que un anamorfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong>l U. dasopoga, o más bien <strong>de</strong> <strong>la</strong> U. longissima, a<br />

<strong>la</strong> cual semeja aun más por su porte? Se hal<strong>la</strong> pen diente <strong>de</strong> los árboles en <strong>Chile</strong> y<br />

en otras partes.<br />

§ II. Neuropogon<br />

Disco colorado, cordón medu<strong>la</strong>r que se separa difícilmente <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa vertical<br />

8. Usnea me<strong>la</strong>xantha<br />

U. thallo fruticuloso, erectiusculo, tereti, primo levi, e g<strong>la</strong>uco citrino, tan<strong>de</strong>m subaurantiaco,<br />

rugoso-scabro, interdum et fibrilloso dichotomo ramoso, ramis ultimis simplicibus ramosisque<br />

nigris; apotheciis subter minalibus concaviusculis, disco nigro, subtus ad normam thalli levibus<br />

aut reticu<strong>la</strong>to-rugosis, margine tenui nudo.<br />

U. m e l a X a n t h a Ach., Meth. Lich., p. 307, Lich. univ., p. 613 et Syn. Lich., p. 303;<br />

Montag., Voy au Pole Sud, Crypt., p. 201; Hook. fil., Cryptog. Antaret., p. 213 ubi observ.<br />

opt. lege. U. tay l o r i Ejusd., l.c., t. 195, f. 1? co r n i c u l a r i a F l av i c a n s Pers. in<br />

Gaudich., Bot. Voy. Uran., p. 210. li c h e n a u r a n t i a c o-at e r Jacq., Misc., ii, p. 226,<br />

t. 2, f. 2.<br />

var. sphace<strong>la</strong>ta: gracilis, erecta, thallo fruticuliformi, levi, basi citrino-sulfureo, ra mosis<br />

simo, ramulis capil<strong>la</strong>ceis, nigro-fasciatis; apo theciis ciliatis.<br />

U. s P h a c e l a ta R. Brown in Parry, First., Voy. app., p. 301. ne u r o P o G o n a n t e n n a r i u s<br />

Nees et Flotw., Linnaea, Band. iv (ann 1834) ex specimine Pöeppig. a celeb; Kunze<br />

mecum communicato. U. c l a d o c a r Pa var. Fa s c i ata Tucherm. in Schedu<strong>la</strong>.<br />

-58


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

El talo es fruticuloso, en<strong>de</strong>rezado, variable en grosor <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong><br />

gorrión hasta el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> un ganso, di vidido <strong>de</strong> un modo irregu<strong>la</strong>r, algunas veces<br />

dicótomo o fascicu <strong>la</strong>do, primero liso y <strong>de</strong> un amarillo <strong>de</strong> azufre o <strong>de</strong> limón, poniéndose<br />

<strong>de</strong>spués rugoso y erizado <strong>de</strong> puntitas y <strong>de</strong> color <strong>de</strong> cane<strong>la</strong> o naranjo. Los<br />

últimos ramos, siempre muy atenuados y capi<strong>la</strong>res, son constantemente también<br />

<strong>de</strong> un negro reluciente. Las apotecias terminan los ramos; son bastante amplias,<br />

cón cavas, luego p<strong>la</strong>nas, con disco negro, y provistas por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> un apendículo<br />

reflejo que, como en <strong>la</strong>s ramalinas, es <strong>la</strong> con tinuación <strong>de</strong>l ramo. Su faz inferior, no<br />

siendo más que una di<strong>la</strong>tación <strong>de</strong>l talo, participa <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza rugosa reticu <strong>la</strong>da<br />

o lisa <strong>de</strong> éste. La lámina prolígera reposa sobre un hipotecio compuesto <strong>de</strong> hebras<br />

anastomosadas, mezc<strong>la</strong>das con celdil<strong>la</strong>s.<br />

Esta misma estructura se hal<strong>la</strong> en el U. taylori, lo cual me inclina a du dar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

le gi timidad <strong>de</strong> esta especie. Un talo liso y cetrino, y aun también <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong><br />

esporidias, que yo mismo había buscado en vano en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s<br />

Malvinas y <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, y que al fin acabo <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r, no pue<strong>de</strong>n<br />

bastar para <strong>de</strong>cidir que <strong>la</strong> especie es específica mente distinta, pues una muestra<br />

<strong>de</strong> esta última localidad, que me ha remi tido el almirante d’Urville, es anaranjada<br />

y rugosa en <strong>la</strong> base, cetrina hacia el medio y cebrada con fajas negras hasta cerca<br />

<strong>de</strong> los ramulillos que tienen enteramente este último color. La variedad sphace<strong>la</strong>ta<br />

no difiere <strong>de</strong>l tipo más que por su color, que es <strong>la</strong> <strong>de</strong>l U. taylori, y <strong>la</strong> exigüidad <strong>de</strong><br />

todas sus partes; es <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces estéril, pero los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Antuco<br />

son fértiles. El tipo fue hal<strong>la</strong>do en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes y <strong>la</strong> variedad me fue<br />

enviada por Kunze que <strong>la</strong> había recibido <strong>de</strong> Pöeppig. Esta misma variedad <strong>la</strong> halló<br />

también el doctor Martins cerca <strong>de</strong> Belsund en el Espitzberg, pero sin apotecias.<br />

Tal vez sería conveniente el mantener para estos líquenes el género neuropogon.<br />

II. <strong>de</strong> s maz i e r ia - <strong>de</strong> s maz i e r ia<br />

Apothecia crassa, subpedicel<strong>la</strong>ta, <strong>la</strong>teralia aut terminalia, subtus appendicu<strong>la</strong>ta, primo scutelliformia,<br />

mox app<strong>la</strong>nata imo revoluta, thallo aequaliter tenuiterque marginata, nonnunquam<br />

vali<strong>de</strong> radiato-ciliata. Discus pallidus, g<strong>la</strong>uco-pruinosus, strato gonimo impositus. Asci<br />

c<strong>la</strong>vati, sporidia oblonga, binucleo<strong>la</strong>ta seu transversim medio uniseptata foventes. Thallus<br />

fruticulosus, erectus, ramosus, cylindraceus aut compressus, tan<strong>de</strong>m <strong>la</strong>cunosus, nigro-punctatus,<br />

intus stupeus, et tractione longitudinali aqxim fi<strong>la</strong>mentosum exerens, rimose rumpens<br />

et ex rimis niveo-floc cosus.<br />

<strong>de</strong> s maz i e r ia Montag. in litt. ad cl; C Babington. ra m a l i n a e spec. Ach; Bory; Delise;<br />

DNtrs. ev e r n i a e spec. Montag., olim. us n e a e spec. Fries; Tuckerm; Montag. An et<br />

B o r r e r a e sp. Ach.?<br />

Apotecias llevadas por un corto pedículo, puestas en los costados o cerca <strong>de</strong>l<br />

extremo <strong>de</strong>l ramo, el cual, reflejado, forma <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s un apendicillo en forma<br />

<strong>de</strong> gancho; al principio escuteliformes, luego p<strong>la</strong>nas y aun trastornadas por el<br />

bor<strong>de</strong>, que está formado por un repliegue muy <strong>de</strong>lgado <strong>de</strong>l talo y guarnecido, pero<br />

-59-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

no en todos los individuos, <strong>de</strong> espinas radiantes en forma <strong>de</strong> pestañas. Disco pálido,<br />

salpicado <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco, y que reposa sobre una capa <strong>de</strong> granulillos ver <strong>de</strong>s.<br />

Tecas en forma <strong>de</strong> porrita corta, que encierran ocho esporidias oblongas, partidas<br />

en dos hacia el medio por un tabique transversal o, según otra interpretación <strong>de</strong>l<br />

hecho, que contienen dos nucleolos que se tocan por los dos cabos vecinos. Talo<br />

fruticuloso, en<strong>de</strong>rezado, ramo so, cilíndrico o comprimido, puntuado <strong>de</strong> negro y<br />

mar cado <strong>de</strong> impresiones profundas en <strong>la</strong> vejez, compuesto <strong>de</strong> una capa cortical<br />

carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong>lgada, que cubre un tejido medu<strong>la</strong>r fi<strong>la</strong>mentoso y bastante coherente<br />

hacia el centro para formar el cordón como en <strong>la</strong>s úsneas, cuando se ejerce<br />

una fuerte tracción en el sentido <strong>de</strong>l eje.<br />

Nada prueba mejor <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> instituir un género para este li quen singu<strong>la</strong>r<br />

que <strong>la</strong>s variaciones numerosas que ha pa<strong>de</strong>cido hasta aquí su taxonomía. Basta<br />

el poner <strong>la</strong> vista en su sinonimia para con vencerse <strong>de</strong> ello. Fries, con sus ojos <strong>de</strong><br />

lince y su ingenio escudri ñador, lo había adivinado ya, cuando escribía en <strong>la</strong> pág.<br />

235 <strong>de</strong> su Syst. orb. veget. “Ramalina homalea Ach. facile vero sui generis p<strong>la</strong>nta<br />

ob stratum tenue heterogeneum (excipuli proprii rudimen tum) sub disco, hoc, ut<br />

etiam thalli indoles, ad Roccel<strong>la</strong>s transitum indigitat”. Y en efecto, el talo, por<br />

lo <strong>de</strong>más, en todo idéntico al <strong>de</strong> <strong>la</strong> Usnea me<strong>la</strong>xantha, es <strong>de</strong> tal modo vecino <strong>de</strong>l<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s roccel<strong>la</strong>s, que Bory y Delise habían nombrado <strong>la</strong> especie única Ramalina<br />

roc cel<strong>la</strong>eformis. La apotecia recuerda <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s úsneas que también están privadas<br />

algunas veces <strong>de</strong> pestañas (ex. U. jamaicensis), y <strong>la</strong> lámina prolígera y <strong>la</strong>s esporidias<br />

son más semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramalinas.<br />

1. Desmazieria homalea<br />

D. thallo fruticuloso, caespititio, erecto, tereti-compresso, levi, <strong>la</strong>cunoso ochroleuco, cinereo aut<br />

fuscescenti hinc in<strong>de</strong> nigro-punctato vel nigro sphace<strong>la</strong>to, intus stupeo niveo, a basi ramoso,<br />

ra mis subventricosis, atte nuatis; apotheciis sparsis, subterminalibus, ramo appendicu<strong>la</strong>tis,<br />

pau cis margine radiato-spinosis; disco marginato, carneo, g<strong>la</strong>uco-pruinoso, <strong>de</strong> mum p<strong>la</strong>no.<br />

<strong>de</strong> s maz i e r ia h o m a l e a Montag., Mss., Herb. Mus. Paris. ra m a l i n a Ach., Lich. univ.,<br />

p. 598 et Syn. Lich., p. 294! us n e a c e r u c h i s Montag., Ann. Sc. Nat. Bot., <strong>de</strong>cemb.<br />

1834, t. 16, fig. 1. ra m a l i n a r o c c e l l a e F o r m i s Bory, Voy Coquille, Crypt., p. 240. R.<br />

c e r u c h i s DNtrs., Framm. Lichenol., p. 45. R. s c o P u l o r u m var. a u s t r a l i s Hampe,<br />

ex specim. peruviano ab eo accepto. ev e r n i a r o c c e l l a e F o r m i s Montag., Bonite, Crypt.,<br />

p. 159. us n e a h o m a l e a Fries, Syst. Orb. Veget., p. 234;Tucherm. Mss., in Schedu<strong>la</strong>.<br />

Bo r r e r a c e r u c h i s Ach.? ex <strong>de</strong>script. et loco natali.<br />

El talo es muy variable en cuanto a sus formas, dimen siones y color. En general<br />

es cilíndrico o comprimido (anceps), algunas veces anguloso e hinchado, sencillo o<br />

dividido en ramos en<strong>de</strong>rezados o abiertos, divaricados o aun también pendientes,<br />

muchas veces divididos ellos mismos y terminados en punta aguda; rara vez están<br />

cubiertos <strong>de</strong> soredias, pero siempre están mar cados <strong>de</strong> huecos, <strong>de</strong> impresiones o<br />

<strong>de</strong> rugosida<strong>de</strong>s profundas inferiormente y <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s horquil<strong>la</strong>duras,<br />

poco visibles en los últimos ramulillos. Su altura varía entre dieciocho líneas y cua-<br />

-60


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

tro pulgadas; su grosor es tan pronto igual a una pluma <strong>de</strong> ganso, como tan pronto<br />

no exce<strong>de</strong> el <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí. El color ofrece todas <strong>la</strong>s gradaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />

pajizo o cenizo hasta el encarnado anaranjado o parduzco. Se notan a<strong>de</strong> más por<br />

aquí y por allá espacios <strong>de</strong>l todo negros como en <strong>la</strong> Usnea sphace<strong>la</strong>ta; estos espacios<br />

algunas veces son simples puntos negros o fajas muy estrechas <strong>de</strong>l mismo color<br />

que cebran <strong>la</strong> honda <strong>de</strong> una manera notable. En cuanto a <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l talo,<br />

ésta consiste en un tejido fi<strong>la</strong>mentoso bastante resistente pero cuyos fi<strong>la</strong>mentos,<br />

<strong>de</strong> estrenada b<strong>la</strong>ncura, están menos coherentes que en <strong>la</strong>s verda<strong>de</strong>ras úsneas. Este<br />

tejido está cu bierto <strong>de</strong> una capa cortical, <strong>de</strong>lgada y ligeramente carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>la</strong><br />

cual, hendiéndose transversalmente, <strong>de</strong>ja percibir el color <strong>de</strong>l tejido algodonado.<br />

Las apotecias, igualmente variables en número y forma, son sésiles o brevemente<br />

pedice<strong>la</strong>das, espar cidas por lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divisiones <strong>de</strong>l talo. Nunca son terminales,<br />

pues <strong>la</strong>s más próximas al vértice <strong>de</strong> los ramos están apen dicu<strong>la</strong>das por este<br />

vértice reflejo. Urceo<strong>la</strong>das al principio o tur binadas, se di<strong>la</strong>tan insensiblemente en<br />

términos <strong>de</strong> hacerse p<strong>la</strong>nas en <strong>la</strong> vejez. Estando formadas por el talo, siguen sus variaciones<br />

<strong>de</strong> color por <strong>de</strong>bajo, y son lisas o rugosas como él; su bor<strong>de</strong> está entero o<br />

levemente <strong>de</strong>sconchado; en algunos indi viduos, está armado <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgas y fuertes espinas<br />

radiantes cuyo número varía <strong>de</strong> dos a doce, pero <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces está<br />

<strong>de</strong>snudo. El disco es <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne, salpicado <strong>de</strong> un polvo b<strong>la</strong>nquecino g<strong>la</strong>uco<br />

que nunca <strong>de</strong>saparece completamente. La lámina prolígera es más o menos espesa<br />

según <strong>la</strong> edad, y está aplicada no sobre <strong>la</strong> sustancia medu<strong>la</strong>r, corno en <strong>la</strong>s úsneas,<br />

sino sobre una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s gonímicas como en <strong>la</strong>s ramalinas. Se compone esta<br />

lámina <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,07mm, encerrando ocho esporidias<br />

oblongas, cimbiformes, hialinas, tabicadas transversalmente en el medio. La longitud<br />

<strong>de</strong> estas esporidias es <strong>de</strong> 0,015mm sobre un espesor tres veces menor.<br />

Ya se ha podido ver lo que he dicho más arriba para justificar mi dis tinción genérica.<br />

En cuanto al nombre específico, ya no me queda género alguno <strong>de</strong> duda<br />

<strong>de</strong>spués que M. Tuckerman, liquenógrafo americano muy distinguido, me envió<br />

un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> este liquen <strong>de</strong> California, proveniente <strong>de</strong>l herbario mismo <strong>de</strong><br />

Menzies, <strong>de</strong> quien Acharius tenía su p<strong>la</strong>nta. En todo caso, persisto en sospechar<br />

que el Borrera ceruchis es también <strong>la</strong> misma especie; porque <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción, <strong>la</strong> patria<br />

y el <strong>de</strong>scubridor son razones que me dan lugar para creer en <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

dos especies. Pero aun tengo otra <strong>de</strong> más peso, y es que he visto en el herbario <strong>de</strong>l<br />

Museo <strong>de</strong> París ejem p<strong>la</strong>res <strong>de</strong> esta misma especie enviados <strong>de</strong> Perú por Dombey<br />

bajo el nombre <strong>de</strong> Lichen <strong>la</strong>cunosus Lhéritier MS. Y <strong>de</strong>l <strong>de</strong> Ramalina roccel<strong>la</strong>eformis<br />

Delise. Los botánicos que poseen el Borrera ceruchis auténtico pue<strong>de</strong>n solos <strong>de</strong>cidir<br />

<strong>la</strong> cuestión. Si mi conjetura se confirma, el nombre específico <strong>de</strong> ceruchis habrá <strong>de</strong><br />

prevalecer y ser adoptado, siendo posterior el <strong>de</strong> hos nalea.<br />

iii. ev e r n i a - ev e r n i a<br />

Apothecia orbicu<strong>la</strong>ta, scutelliformia, marginalia, a thallo mar ginata. Discus primitus connivens,<br />

strato medul<strong>la</strong>ri floccoso im positus. Sporidia simplicia vel sporidiolum in utroque fine<br />

-61-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

aman datum foventia et ascis oblongis c<strong>la</strong>vatisve inclusa. Thallus subtus et margine nudus,<br />

primitus erectus, intus stupeus uni formis, saepe inanis. Discus coloratus.<br />

ev e r n i a Fries, Lich. eur., p. 19; Montg.; Fw. co r n i c u l a r i e et P h y s c l a e spec. DC.,<br />

Fl. Fr. ev e r n i a e et d u F o r u e a e, a l e c to r i e a e, c o r n i c u l a r i a e et B o r e r a e spec. plurr.<br />

Ach., Lich univ.<br />

Apotecias orbicu<strong>la</strong>res en forma <strong>de</strong> escute<strong>la</strong>s, situadas en el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hondas<br />

y marginadas por el talo. Disco primitivamente fruncido como culo <strong>de</strong> gallina;<br />

luego abierto y cóncavo. Lámina prolígera colorada que re posa sobre <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>r<br />

coposa <strong>de</strong>l talo. Espori dias sencil<strong>la</strong>s o incluyendo dos esporidio<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s que<br />

están confinadas, cada una, hacia el extremo opuesto. Talo cilindráceo, comprimido<br />

como hoja <strong>de</strong> espada, fruticuloso, redondo y en<strong>de</strong>rezado o flojo y pendiente,<br />

algunas veces linear foliáceo y bi<strong>la</strong>teral, con frecuencia canicu<strong>la</strong>do, con el <strong>de</strong>bajo<br />

discolóreo y liso, lo mismo que los bor<strong>de</strong>s.<br />

Conocemos cuatro especies <strong>de</strong> este género en <strong>Chile</strong>.<br />

1. Evernia f<strong>la</strong>vicans<br />

E. thalle caespititio, subcarti<strong>la</strong>gineo, ramosissimo, vitellino pallescente, <strong>la</strong>ciniis linearibus,<br />

com pressis, subtus canalicu<strong>la</strong>tis, concoloribus; apotheciis concoloribus, disco aurantiaco; as cis<br />

oblongis, pellucidis, inter paraphyses nidu<strong>la</strong>ntibus, sporidia oblonga, octona, gutu<strong>la</strong>m oleosam<br />

(?) utroque fine amandatam foventia, inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

E. F l av i c a n s Fries, l.c., p. 28; Montag., Cuba, Crypt., p. 236 ubi syn. omn. DNtrs.,<br />

Nuov. Caratt., p. 22. Bo r r e r a e Ach. Pa r m e l i a Eschw. li c h e n Fl av i c a n s Swatz, Fl.<br />

Ind. Occid., iii, p. 1908 et Lich. amer., p. 15, t X i, fig. sup. Bo r r e r a a c r o m e l a Pers.,<br />

Uranie.<br />

Talo cilíndrico, anguloso, comprimido, <strong>de</strong> un amarillo <strong>de</strong> yema <strong>de</strong> huevo o<br />

<strong>de</strong> azafrán muy intenso, irregu<strong>la</strong>rmente ra moso y con ramos dicótomos, flexuosos,<br />

divergentes, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí hacia abajo y disminuyendo<br />

progresiva mente hacia el vértice. Los ramos emiten por aquí y allá ramu lillos muy<br />

cortos y muy sueltos, como espiniformes, cuyo vér tice es muchas veces esface<strong>la</strong>do<br />

y negro, sobre todo en los individuos estériles (ex. B. acrome<strong>la</strong> Pers.). En los ramos<br />

com primidos, <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> abajo es <strong>de</strong> una gradación más pálida y algunas veces<br />

b<strong>la</strong>nca. Lejos <strong>de</strong> ser flojo, este liquen ofrece cierta rigi<strong>de</strong>z. Las apotecias son sésiles<br />

en lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los ramos, a los cuales, en este caso, hacen formar una especie <strong>de</strong><br />

codo, o bien son terminales y apendicu<strong>la</strong>das por el vértice reflejo <strong>de</strong>l ramo; su disco<br />

es p<strong>la</strong>no, concolóreo o <strong>de</strong> una gradación aun más intensa que el talo, el cual les<br />

suministra un ribete poco saliente, es <strong>de</strong>cir, nunca ribeteado con pestañas <strong>la</strong>rgas,<br />

como suce<strong>de</strong> en el E. capensis, que le semeja mucho por otra parte. La lámina prolígera,<br />

caduca con <strong>la</strong> edad, se compone <strong>de</strong> tequitas oblongas u obovales, anidadas<br />

entre paráfisas y conteniendo cada una ocho esporidias oblongas, hialinas, en cada<br />

-62


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales es fácil ver, como en toda <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parmelíeas <strong>de</strong> talo<br />

amarillo, una esporidio<strong>la</strong> esférica.<br />

Este bello liquen, que también nace, bien que estéril, en nuestras pro vincias occi<strong>de</strong>n<br />

tales, fue cogido en <strong>Chile</strong>, en diferentes localida<strong>de</strong>s, pero sobre todo en Coquim<br />

bo, por M. Gaudichaud, en el mejor estado <strong>de</strong> fructi ficación. Anuncian que<br />

fue cogido en este mismo estado en Penzance, en Ing<strong>la</strong>terra.<br />

2. Evernia ochroleuca<br />

E. thallo teretiusculo, ochroleuco pallenteque, axillis compressis sub<strong>la</strong> cunosis, apicibus attenuatis,<br />

ramulosis; apotheciis innato-sessilibus, <strong>de</strong> mum repandis, disco livido-fusco; ascis amplis,<br />

sacciformibus, sporidia magna, oblonga, quaterna, <strong>de</strong>mum obscura, limbo pellucido<br />

an gusto cincta foventibus.<br />

var. sarmentosa: thallo fi<strong>la</strong>mentoso sarmentoso-pendulo, molli, ochro leuco pallidove,<br />

apicibus praelongis concoloribus.<br />

E. o c h r o l e u c a e sar m e nto sa Fries, l.c., p. 22. a l e c t o r i a sar m e nto sa Ach., Lich.<br />

univ., p. 595. co r n i c u l a r i a o c u r o l e u c a var. sar m e nto sa Schoer., Enum. Crit.<br />

Lich., p. 6. us n e a d i c h o t o m a Hoffm., Pl. Lich., t. 72.<br />

var. crinalis: thallo fi<strong>la</strong>mentoso, tenui, pendulo, praelongo, miolli, ex ochroleuco cinerascente<br />

vel griseo, intricato.<br />

E. o c h r o l e u c a var. crinalis Fr., Lich europ. p. 22. co r n i c u l a r i a o c h r o l e u c a var.<br />

crinalis Schoer., l.c. al e c t o r i a crinalis Ach., Syn. Lich., p. 292; DNtrs., Framm.<br />

Lichenolog., p. 33.<br />

El talo <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera variedad está pendiente, y muchas veces tiene el <strong>la</strong>rgo<br />

<strong>de</strong> un pie, bastante espeso en <strong>la</strong> base, don<strong>de</strong> está echado <strong>de</strong> tiempo en tiempo,<br />

cilíndrico o comprimido so bre todo <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías, hueco en<br />

el cen tro y con ramos atenuados y capi<strong>la</strong>res en el extremo. Las apo tecias, bastante<br />

raras, son sésiles, marginadas por el talo y su disco está salpicado <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco.<br />

La fructificación difiere poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l tipo.<br />

En <strong>la</strong> variedad crinalis, el talo es excesivamente <strong>de</strong>licado, capi<strong>la</strong>r, apenas comprimido<br />

a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomias, frágil y <strong>de</strong> color cenizo en <strong>la</strong>s muestras que tenemos<br />

a <strong>la</strong> vista. Pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> los árboles como <strong>la</strong>s úsneas, y su longitud, mucho menor que <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>l tipo o <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte variedad, no pasa <strong>de</strong> cinco a seis pulgadas.<br />

M. Schaerer, en el lugar citado, indica <strong>la</strong> variedad sarmentosa como ha llándose<br />

en <strong>Chile</strong>. Yo mismo <strong>la</strong> tengo <strong>de</strong> esta localidad, enviada por M. Kunze con el nombre<br />

<strong>de</strong> Parmelia levis. La otra variedad fue también cogida en <strong>la</strong>s provincias meridionales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />

3. Evernia trul<strong>la</strong><br />

E. thallo caespitoso, papyraceo, albo pallescente, utrinque nudo, g<strong>la</strong>bro, canalicu<strong>la</strong>to, <strong>la</strong>ciniis<br />

linearibus, dichotomis, ultimis interdum rangifor mibus, attenuatis aut retusis, subtus tan <strong>de</strong>m<br />

-63-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

atro-caeruleis; apotheciis marginalibus, cyathiformibus, amplis, rufo-fuscis, margine subtusque<br />

crenu<strong>la</strong>to-rugosis; sporidiis oblongis simplicibus.<br />

E. t r u l l a Montag., Mss., in Herb. Paris. Pa r m e l i a t r u l l a Ach., Meth Lich., p. 256, t. 4,<br />

f. 6, <strong>de</strong>in Bo r r e r a, Syn Lich., p. 220.<br />

El talo <strong>de</strong> esta especie forma copas <strong>de</strong> una a cuatro pulgadas <strong>de</strong> diámetro; es<br />

<strong>de</strong>lgado, como papiráceo, <strong>de</strong>snudo y g<strong>la</strong>bro, flexible, primero pálido en sus dos<br />

faces, se colorea luego por <strong>de</strong>bajo con una gradación <strong>de</strong> azul negruzco salpicado<br />

<strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco, que no sabré comparar más que con el color <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cirue<strong>la</strong>s l<strong>la</strong> madas<br />

<strong>de</strong> monsieur. Este talo es linear, más ancho con todo que en los congéneres, pero<br />

variable entre una y tres líneas; se divi<strong>de</strong>, partiendo <strong>de</strong>l centro, en dicotomías sucesivas,<br />

cuyas últimas divisiones, agudas o truncadas, afectan a menudo <strong>la</strong> forma<br />

<strong>de</strong> una asta <strong>de</strong> rangífero. Acharius lo dice canalicu<strong>la</strong>do por <strong>de</strong>bajo, por <strong>la</strong> reflexión<br />

<strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s que están siempre <strong>de</strong>s nudos, y es, en efecto, lo que se observa en<br />

un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Perú. En los <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, que no difieren <strong>de</strong> él por nada más, los hallo<br />

ahuecados longitudinalmente en sentido contrario, por el alzamiento <strong>de</strong> estos<br />

mismos bor<strong>de</strong>s. Noto también que estos están puntuados <strong>de</strong>l mismo color que el<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo; éstos son los que, hacia el vértice, llevan a <strong>la</strong>s apotecias, <strong>la</strong>s cuales son<br />

muy gran<strong>de</strong>s, en forma <strong>de</strong> vaso con pie, algo pedice<strong>la</strong>das por consiguiente, ais<strong>la</strong>das<br />

muchas veces, pero otras también, reu nidas en número <strong>de</strong> tres a cuatro; son<br />

rugosas por <strong>de</strong>bajo y <strong>de</strong> un bayo oscuro y luciente por <strong>de</strong>ntro. La lámina prolígera<br />

se compone <strong>de</strong> paráfisas y <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita corta. Estas tecas encierran<br />

ocho esporidias hialinas, oblongas y bastante gruesas, cuyo epísporo <strong>de</strong>ja un espacio<br />

transparente entre él y el endósporo. Largo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias 0,015, es pesor<br />

0,007m.<br />

Esta magnífica especie fue observada en Perú, en México y más a<strong>de</strong> <strong>la</strong>nte cerca <strong>de</strong><br />

Coquimbo, en <strong>Chile</strong>. Es muy rara en <strong>la</strong>s colecciones.<br />

4. Evernia magel<strong>la</strong>nica<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 11, fig. 1)<br />

E. thallo tereti, <strong>la</strong>cunoso-rugoso, ochroleuco, fi<strong>la</strong>mentoso, sarmentoso, pendulo, f<strong>la</strong>ccido, ramosissimo,<br />

ramulis capil<strong>la</strong>ceo-attenuatis, divari catis, implexis; apotheciis minutis, sessilibus,<br />

tan<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>nis, margine thallo<strong>de</strong> tenue cinctis, disco castaneo nudo; ascis brevibus, obovatis,<br />

sporidia octona biseriata foventibus.<br />

E. m a G e l l a n i c a Montag., 4 e Centur., n. 73 in Ann. Sc. Nat. Bot., 2 e serie, t. X X, p. 356<br />

et Voy. Au Pole Sud, Crypt., p. 198; Hook. fil., Crypt. Antaret., p. 216.<br />

Talo reunido en copas más o menos espesas, cilindráceo, <strong>de</strong>lgado, pendiente,<br />

flojo, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> ocre pálido, <strong>la</strong>rgo como <strong>de</strong> diez pulgadas, espeso <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong><br />

línea en <strong>la</strong> base, di vidido en ramos dicótomos, cuyos dos extremos son ca pi<strong>la</strong>res.<br />

Ramos saliendo casi en ángulo recto, flexuosos y en tre<strong>la</strong>zados. Superficie rugosa<br />

-64


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 11. Fig.1. 1a. Un individuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Evernia magel<strong>la</strong>nica separado <strong>de</strong> una copa que contenía un gran<br />

número <strong>de</strong> ellos y visto <strong>de</strong> tamaño natural, guarnecido <strong>de</strong> sus apotecias. 1b. Una apotecia aumentada<br />

ocho veces que aún está prendida a una porción <strong>de</strong>l talo fruticuloso y vista un poco <strong>de</strong> <strong>la</strong>do, por <strong>de</strong>bajo,<br />

para mostrar cómo pren<strong>de</strong> al ramo. 1c. Corte vertical que pasa por el centro <strong>de</strong> otra apotecia igualmente<br />

aumentada y en <strong>la</strong> cual se pue<strong>de</strong> ver en d, <strong>la</strong> lámina prolígera o el disco tecáforo situado inmediatamente<br />

sobre <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong>l talo. Se ve en le, una teca que contiene ocho esporidias en dos fi<strong>la</strong>s,<br />

cercada <strong>de</strong> nu merosas paráfisas y aumentada <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> doscientas cincuenta veces.


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

y reticu<strong>la</strong>da. Capa medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve y algodonada. Apotecias dispuestas<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l talo y <strong>de</strong> los ramos, sésiles, primero pequeñas y cóncavas,<br />

luego poco a poco di<strong>la</strong>tadas y p<strong>la</strong>nas, rugosas por <strong>de</strong>bajo y <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> ancho<br />

cuando son adultas. Disco <strong>de</strong> color castaño, <strong>de</strong>snudo, ligeramente marginado por<br />

el talo. Lámina prolígera <strong>de</strong>lgada, reposando sobre <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>r y formada<br />

<strong>de</strong> tecas obovoi<strong>de</strong>s o en forma <strong>de</strong> porrita y <strong>de</strong> paráfisas. Las tecas encierran ocho<br />

esporidias puestas en dos ringleras.<br />

Este hermoso liquen fue cogido en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, por los señores<br />

Jacquinot y d’Urville. Pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> los árboles, y semeja por el porte a <strong>la</strong> E. ochroleuca<br />

var. sar men tosa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual difiere por sus rugosida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>cu nosas y <strong>la</strong> f<strong>la</strong>queza <strong>de</strong> su<br />

talo.<br />

Iv. ra m a l i n a - ra m a l i n a<br />

Thallus primitus erectus, undique simi<strong>la</strong>ris et concolor, adul tior subpendulus et passim fi <strong>la</strong>mentosus.<br />

Apothecia orbicu<strong>la</strong>ta, scutelliformia, aequaliter marginata, utrinque sparsa. Discus<br />

apertus, thallo subconcolor, strato gominico impositus. Sporidia suboctona, oblonga, recta,<br />

bilocu<strong>la</strong>ria, ascis saccato-c<strong>la</strong>vatis in clusa.<br />

ra m a l i n a Fries, Syst. Orb. Veget., p. 227 et Lich. Eur., p. 28. ra m a l i n a e et a l e c to r i a e<br />

spec. Ach., Lich. univ.<br />

Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, escuteliformes, ligeramente pedice<strong>la</strong>das, marginadas<br />

por el talo, por los bor<strong>de</strong>s o por <strong>la</strong>s faces <strong>de</strong>l cual están esparcidas. Disco siempre<br />

abierto, <strong>de</strong>l mismo color que el talo o color <strong>de</strong> carne, salpicado <strong>de</strong> polvo (pruina)<br />

g<strong>la</strong>uco. Lámina prolígera que repasa sobre <strong>la</strong> capa gonímica. Esporidias oblongas,<br />

rectas o algo combadas, bilocu<strong>la</strong>res, o mejor, binocleoa<strong>la</strong>das, contenidas en tecas<br />

<strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita corta. Paráfisas filiformes. Talo comprimido o p<strong>la</strong>no, linear,<br />

ramoso, pálido, amarillo o g<strong>la</strong>uco, primitivamente en<strong>de</strong>rezado, carti<strong>la</strong>ginoso, tieso<br />

en estado <strong>de</strong> sequedad, poniéndose flexible y como ge<strong>la</strong>tinoso con <strong>la</strong> humedad,<br />

algunas veces fistuloso, muchas alzado <strong>de</strong> costas longitudinales o <strong>de</strong> rugosida<strong>de</strong>s<br />

transversales, y cargado <strong>de</strong> soredias mar ginales o terminales, que le dan el aspecto<br />

pulverulento. <strong>Chile</strong> es bastante rico en especies <strong>de</strong> este género.<br />

Las ramalinas son comunes en todas <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l globo.<br />

1. Ramalina inanis<br />

R. thallo caespititio, f<strong>la</strong>ccido, ánguloso ochroleuco, intus inani (ad modum Dufoureae)<br />

tu bu loso, ramoso, ramis fastigiatis acutis; apotheciis subpedicel<strong>la</strong>tis, disco concavo, pallido,<br />

prui noso; sporidiis fusiformi -oblongis, rectis.<br />

R. inanis Montag., 4 e Centur., Nº 72, in Ann, Sc. Nat. Bot., novemb. 1842 et Voy. Bonite,<br />

Cryptog., p. 154 pl. 146, f. 1.<br />

-67-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Talo reunido en copas, en<strong>de</strong>rezado, cilíndrico, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> dos o tres pulgadas,<br />

grosor <strong>de</strong> una a tres líneas, más <strong>de</strong>lgado arriba que abajo, muy frágil en estado<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, poniéndose b<strong>la</strong>ndo y flexible si se humecta, rugoso, pálido, hueco<br />

en el interior, ventrudo, rasgado y <strong>la</strong>cunoso acá y allá, como cri boso. Es ramoso,<br />

y los ramos son dicótomos y agudos por el vértice. Apotecias <strong>la</strong>terales, bastante<br />

chiquitas, en atención a <strong>la</strong> dimensión <strong>de</strong>l liquen, pues que casi no tienen más que<br />

me dia línea a una <strong>de</strong> diámetro, ligeramente pedice<strong>la</strong>das, hemisfé ricas por <strong>de</strong>bajo,<br />

<strong>de</strong> disco cóncavo y pálido, salpicado <strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco y con bor<strong>de</strong>s obtusos. Lámina<br />

prolígera sumamente <strong>de</strong>lgada, que reposa sobre <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>r. Esporidias en<br />

número <strong>de</strong> ocho en estado normal, fusiformes, bilocu<strong>la</strong>res, hialinas, con tenidas, sin<br />

or<strong>de</strong>n alguno, en tecas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita, y acompañadas <strong>de</strong> paráfisas.<br />

Esta especie, <strong>de</strong>scubierta primero en Cobija por M. Gaudichaud, lo fue <strong>de</strong>spués en<br />

Chiloé por M. Cuming, como da fe <strong>de</strong> ello un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> esta última localidad,<br />

que me ha sido generosamente comunicado por el profesor Churchill Babington.<br />

No hay ninguna <strong>de</strong>, este género que pueda serle compa rada; a mi parecer es aun<br />

<strong>la</strong> más notable. Con todo eso, pertenece a <strong>la</strong> sección <strong>de</strong>l R. pusil<strong>la</strong> Fries, que es su<br />

análoga para nuestra flora. Su talo cilín drico y tubuloso le da alguna semejanza con<br />

ciertas c<strong>la</strong>donias; <strong>de</strong> <strong>la</strong> tribu unciales, y sobre todo, con el C. pertusa Pers. La capa<br />

medu<strong>la</strong>r fi<strong>la</strong>men tosa, con hebras ramosas, es transparente y aco<strong>la</strong>da con <strong>la</strong> capa<br />

gonímica, cuyos granulillos son bastante raros. El tejido <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical, muy<br />

<strong>de</strong>s menuzable, parece compuesto <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s finamente puntuadas.<br />

2. Ramalina pollinaria<br />

R. caespitosa; thallo carti<strong>la</strong>gineo, subfoliaceo, membranaceo, f<strong>la</strong>ccido venoso-rugoso, fulvo,<br />

g<strong>la</strong>bro, <strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis p<strong>la</strong>nis, linearibus vel di<strong>la</strong>tato-cuneatis, quandoque palmato-multifidis,<br />

hince in<strong>de</strong> maculis pul veraceis albis conspersa; apotheciis sparsis, subsessilibus, incurvo-mar<br />

ginatis; disco concavo, ex albo-pallescente carneo; sporidiis oblongis curvulis.<br />

R. P o l l i na r i a Ach., Lich. univ., p. 608 et Syn Lich., p. 298; Fries, Lich. erur., p. 31;<br />

Montag., Canar. Crypt., p. 99; Dntrs., l.c., p. 42; Mey. et Fw, Act. Acad. Nat., Curios.,<br />

X i X, Suppl. 1, p. 213. li c h e n Achar. olim. Dill., Hist. Musc., t. 21, f. 55 A, F, H et f.<br />

56 A. Ph y s c i a s q u a r r o s a DC.<br />

Como esta especie y <strong>la</strong> siguiente varían mucho en su forma y dimensión, conviene<br />

<strong>de</strong>scribir<strong>la</strong>s por los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. En éstos, que varían <strong>de</strong> altura entre<br />

seis líneas y dos pulgadas, y que crecen en <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los árboles, el talo es<br />

carti<strong>la</strong>gi noso, di<strong>la</strong>tado y muy <strong>la</strong>cunoso en <strong>la</strong> base, y se divi<strong>de</strong> <strong>de</strong>spués en tiritas<br />

membranosas, como papiráceas, tan pronto lineares ramosas, como di<strong>la</strong>tadas en<br />

forma <strong>de</strong> cuña o <strong>de</strong> abanico, que se divi<strong>de</strong>n <strong>de</strong> nuevo en tiras dicótomas o palmatífidas.<br />

El color, probablemente g<strong>la</strong>uco en <strong>la</strong> juventud, se pone leonado con el<br />

tiempo. Las faces <strong>la</strong>terales son rugosas, como <strong>la</strong>cunosas por venas salientes anastomosadas<br />

entre sí; estas faces, lo mis mo que los bor<strong>de</strong>s, presentan por aquí y por<br />

allá manchas b<strong>la</strong>n cas pulverulentas o soredias bastante amplias, <strong>la</strong>s cuales, con<br />

<strong>la</strong> incurvación <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias, forman los caracteres distintivos <strong>de</strong>l<br />

-68


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

liquen. Las apotecias nacen hacia lo alto <strong>de</strong>l talo, tanto en <strong>la</strong>s dos faces como en<br />

sus bor<strong>de</strong>s; son más bien sésiles que pedice<strong>la</strong>das, primero urceo<strong>la</strong>das, luego más<br />

di<strong>la</strong>ta das, pero conservando siempre más o menos <strong>la</strong> inflexión <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong>, que<br />

más <strong>de</strong> una vez se hal<strong>la</strong> también <strong>de</strong>sconchado o al menado. El disco, al principio<br />

b<strong>la</strong>nco, se pone pálido y luego <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne. La lámina prolígera, compuesta<br />

<strong>de</strong> paráfisas lineares y <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita, tiene un espesor <strong>de</strong> seis a siete<br />

centimilímetros. Las tecas, amplias y c<strong>la</strong>viformes, en cierran ocho esporidias oblongas,<br />

reniformes, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> un cen timilímetro sobre un espesor tres veces menor.<br />

Este liquen fue hal<strong>la</strong>do en <strong>Chile</strong>, en el monte La Leona, en ramas <strong>de</strong> arbo lillos, por<br />

Bertero. Colecc. N° 502 y 503.<br />

3. Ramalina eckloni<br />

R. thallo caespitoso, e <strong>la</strong>ciniis composito membranaceis, p<strong>la</strong>nis, lineari- <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, sublevigatis,<br />

stramineis, lineolis seu fissuris albis interruptis longitrorsum percursis, ramis extremis attenuatis<br />

aut multifidis; apo theciis <strong>la</strong>teralibus, minutis, confertis, disco p<strong>la</strong>no, tan<strong>de</strong>m convexo,<br />

carneo, marginem <strong>de</strong>mum exclu<strong>de</strong>nte; sporidiis lineari-oblongis, subcurvulis.<br />

R. e c k l o n i Mey. et Fw., l.c., p. 213. Pa r m e l i a Spreng., Syst. Veget., iv, ii, p. 328. P.<br />

P o ly m o r P h a var. s P h a e r o c a r Pa Eschw., in Mart. Flo. Bras. i, 220, ex <strong>de</strong>script. P.<br />

chilensis Bertero, Mss., Nº 892, 1213 et 1768. ra m i n a P r o l i F e r a Kze., Hb. Berol,<br />

ex Tucherm.<br />

var. ß tenuissima M. et f. 10, l.c: <strong>la</strong>ciniis brevioribus, angustioribus, fertilibus fas tigiatis.<br />

var. ambigua Montag. in Herb. Mus. Paris.: thallo abbreviato, longi trorsum rugoso,<br />

subsimplici, apicibus obtusatis; apotheciis minutissimis confertissimisque, subuni<strong>la</strong>teralibus.<br />

Talo membranoso, <strong>de</strong>lgado, pajizo o agamuzado, dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en<br />

tiras dicótomas, lineares o linear-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> cinco a siete pulgadas, y<br />

anchas <strong>de</strong> una a tres líneas en el tipo, atenuadas por el vértice y muchas veces tijereteadas<br />

en un gran número <strong>de</strong> estrechas <strong>la</strong>ciniaduras; sus dos faces son lisas y<br />

están marcadas <strong>de</strong> líneas longitudinales b<strong>la</strong>nquecinas, visibles al lente, y que son<br />

como hendiduras <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cor tical; están por otra parte cargadas, aquí y allá, <strong>de</strong><br />

apotecias y muchas veces <strong>de</strong> prolificaciones marginales. Estas apotecias son numerosas,<br />

aunque menos en el tipo que en <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s, al principio b<strong>la</strong>nquecinas<br />

y pruinosas, luego <strong>de</strong>snudas y <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne, pequeñas, bastante espesas, sin<br />

exce<strong>de</strong>r dos líneas <strong>de</strong> diámetro <strong>la</strong>s más anchas, y teniendo mucho menos <strong>la</strong> mayor<br />

parte, regu<strong>la</strong>res, prendidas por el cen tro, primero exactamente p<strong>la</strong>nas, luego convexas<br />

por <strong>la</strong> re flexión <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong>, que muchas veces se rasga y queda <strong>de</strong>scon chado,<br />

como almenado.<br />

En <strong>la</strong> variedad ß, <strong>la</strong>s expansiones <strong>de</strong>l talo están menos di vididas; son <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das,<br />

prolíferas y como pennadas; su longi tud no es casi más que <strong>de</strong> una a dos<br />

pulgadas. En fin, <strong>la</strong> varie dad es una forma ambigua muy corta también, pero mucho<br />

más ancha (2 a 3 líneas), que tiene <strong>la</strong>s rugosida<strong>de</strong>s longitudi nales y el aspecto<br />

-69-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

<strong>de</strong> algunas formas <strong>de</strong>l R. polymorpha, <strong>de</strong>l cual <strong>la</strong> alejan chiquitas apotecias sésiles,<br />

convexas, sumamente numerosas, que cubren una <strong>de</strong> sus faces, raramente <strong>la</strong>s dos.<br />

Es esta una forma transitoria, y <strong>de</strong> aquí algo ambigua. La lámina prolígera tiene un<br />

espesor <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> milím., compren dida <strong>la</strong> capa gonímica; está compuesta<br />

<strong>de</strong> paráfisas, filiformes y <strong>de</strong> tecas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita corta u obovoi<strong>de</strong>, encerrando<br />

sin or<strong>de</strong>n aparente y aun también algunas veces amontonadas en el grueso extremo,<br />

ocho esporidias lineares, hialinas, <strong>de</strong>re chas o algo encorvadas en forma <strong>de</strong><br />

riñón, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0 m ,02, y cuatro veces menos espesas.<br />

Esta especie, bastante común en <strong>Chile</strong>, pues Bertero le había puesto el nombre específico<br />

<strong>de</strong> chilensis, forma en los árboles y arbolillos copas más o menos espesas,<br />

en<strong>de</strong>rezadas o pendientes. El tipo 1210 y <strong>la</strong> var. han sido cogidos en Rancagua y<br />

en Quillota por Bertero; en valparaíso, por M. Gau dichaud, <strong>la</strong> var. ß. En fin, <strong>la</strong> var.<br />

en Santiago, y sobre un acacia en San Fernando, provincia <strong>de</strong> Colchagua.<br />

4. Ramalina polymorpha<br />

R. thallo caespitoso, carti<strong>la</strong>gineo-rigido, p<strong>la</strong>no-compresso vel teretiusculo, longitrorsum rugo<br />

so-<strong>la</strong>cunoso, g<strong>la</strong>uco-fuscescente, sorediato; apotheciis pedicel<strong>la</strong>tis, elevato-marginatis, <strong>la</strong>teralibus<br />

marginalibusque; disco carneo subpruinoso; sporidiis oblongo-cylindricis, rectis aut<br />

curvatis.<br />

R. P o ly m o r P h a Ach., Syn. Lich., p. 295; Fries, Lich. eur., p. 32; Montag., Canar.<br />

Crypt., p. 99 et Voy. Pole Sud, Crypt., p. 196; Dntrs., l.c., p. 42. l i c h e n tinctorius<br />

Linn.<br />

var. emplecta: thalli <strong>la</strong>ciniis angustis, incisis ramosisque, acuminatis, granuloso-pulverulentis,<br />

apice involutis; apotheciis raris <strong>la</strong>teralibus.<br />

El talo es linear, muy estrecho, comprimido en el tipo, cilíndrico en <strong>la</strong> variedad,<br />

tieso y ramoso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base, rugoso longitudinalmente y salpicado por aquí y por<br />

allá <strong>de</strong> pequeñas soredias b<strong>la</strong>nquecinas. Tiene dos pulgadas en <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> Ma gal<strong>la</strong><br />

nes, y no llega a una en <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, en <strong>la</strong> cual el vértice <strong>de</strong> sus divisiones se en rol<strong>la</strong><br />

como un cayado. Las apotecias son raras, cóncavas, brevemente pedice<strong>la</strong>das y con<br />

disco <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne, primitivamente pruinoso. Las esporidias oblongas, <strong>de</strong> rechas<br />

o algo reniformes tienen 0,015m <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre un espesor dos o tres veces menor.<br />

La especie fue hal<strong>la</strong>da por M. Jacquinot en <strong>la</strong>s bahías <strong>de</strong> San Nicolás y <strong>de</strong> Bougainville<br />

<strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. He observado <strong>la</strong> variedad mezc<strong>la</strong>da con el tipo <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, en el cual forma copitas muy ramosas y <strong>de</strong> ramos plicados.<br />

5. Ramalina fraxinea<br />

R. thallo carti<strong>la</strong>gineo, rigescente, p<strong>la</strong>no, lineari-<strong>la</strong>ciniato, e g<strong>la</strong>uco ful vescente, utrinque g<strong>la</strong>bro,<br />

reticu<strong>la</strong>to-rugoso; apotheciis submarginalibus p<strong>la</strong>nis, amplis, subtus rugosis, margine<br />

undu<strong>la</strong>to, tenui, tan<strong>de</strong>m <strong>de</strong>misso; disco carneo pallido; sporidiis reniformibus.<br />

-70


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

R. F r a X i n e a Ach., Lich. univ., p. 602 et Syn. Lich., p. 296; Montag., Fl. J. Fern., N°<br />

65. Ph y s c i a F r a X i n e a DC, Michx. li G u e n F r a X i n e u s Linn.<br />

Talo carti<strong>la</strong>ginoso, tieso, p<strong>la</strong>no, ancho <strong>de</strong> dos a tres líneas, rugoso, con arrugas<br />

reticu<strong>la</strong>das, <strong>de</strong> color leonado en nuestro ejemp<strong>la</strong>r único, <strong>la</strong>rgo a todo más <strong>de</strong> tres<br />

pulgadas, on<strong>de</strong>ado por los bor<strong>de</strong>s, que llevan apotecias bastante amplias, p<strong>la</strong>nas,<br />

luego contorneadas, rugosas por <strong>de</strong>bajo como el talo. Su disco tiene el mismo color<br />

<strong>de</strong> este último, y su bor<strong>de</strong>, como lo nota Fries, está frecuentemente <strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> capa gonímica don<strong>de</strong> reposa regu<strong>la</strong>rmente <strong>la</strong> lámina prolígera. Las espori dias<br />

tienen poco más o menos <strong>la</strong>s mismas dimensiones que en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, pero están<br />

mucho más encorvadas en forma <strong>de</strong> riñón.<br />

La muestra que he seña<strong>la</strong>do en mi Prodromus y que acabo <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir sucintamente,<br />

crece en medio <strong>de</strong> una copa <strong>de</strong> Desmazieria homalea, en ramos <strong>de</strong> A<strong>de</strong>smia microphyl<strong>la</strong>,<br />

en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />

6. Ramalina subu<strong>la</strong>ta<br />

R. thallo caespititio, erecto, carti<strong>la</strong>gineo-rigido, polito, vix longitrorsum <strong>la</strong>cunoso, hinc canali<br />

cu<strong>la</strong>to, stramineo, furcatim seu dichotome diviso; <strong>la</strong>ciniis flexuosis aut rectis, attenuatosubu<strong>la</strong>tis;<br />

apotheciis marginalibus centro affixis, subpedicel<strong>la</strong>tis, primum p<strong>la</strong>no-concavis,<br />

con c o loribus, mox convexis, carneis, nudis; sporidiis oblongis brevibus.<br />

R. s u B u l ata Montag., Mss., in Herb. Mus. Paris. R. s c o P u l o r u m var. l i n e a r e s Ejusd.,<br />

Fl. J. Fern., n. 64. Pa r m e l i a h o m a l e a Bertero, Mss., n. 1642.<br />

var. pectinata Montag.: thalli <strong>la</strong>ciniis ex utroque margine ramulos lineari-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tos,<br />

patentes, attenuatos, emittentibus.<br />

Los individuos <strong>de</strong> este liquen están reunidos en su punto <strong>de</strong> prendimiento en<br />

un hacecillo más o menos gran<strong>de</strong>. El talo es carti<strong>la</strong>ginoso, duro, tieso, frágil, pajizo,<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> dos a tres pulgadas, sumamente estrecho y terminando en una punta<br />

muy aguda, como subu<strong>la</strong>da; <strong>de</strong>lgado en su base, se ensancha un poco, luego se<br />

divi<strong>de</strong> en expansiones lineares, muy a<strong>la</strong>rga das, irregu<strong>la</strong>rmente dicótomas, anchas<br />

a lo más <strong>de</strong> una línea por <strong>la</strong> base, convexas y apenas surcadas longitudinalmente<br />

por encima, profundamente canalicu<strong>la</strong>das por <strong>de</strong>bajo por <strong>la</strong> aproximación <strong>de</strong> los<br />

bor<strong>de</strong>s, flexuosas, luego <strong>la</strong>rgamente a<strong>de</strong>l gazadas en lezna por el vértice. Algunos<br />

individuos emiten <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus divisiones especies <strong>de</strong> prolificaciones <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> misma forma que el<strong>la</strong>s y que les hacen parecer pennadas. Las apotecias son<br />

marginales, prendidas por el centro, algo pedice<strong>la</strong>das, primero p<strong>la</strong>nas, concolóreas<br />

y provistas <strong>de</strong> un ri bete, luego, <strong>la</strong> lámina prolígera continuando al exten<strong>de</strong>rse, se<br />

hace convexas y <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> reflejo, aun también obliterado. Esta lámina prolígera<br />

ofrece una particu<strong>la</strong>ridad que distingue bien <strong>la</strong> especie: primero, reposa sobre una<br />

capa hebro-ge<strong>la</strong>tinosa dos veces más espesa que el<strong>la</strong> y que <strong>la</strong> separa <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa<br />

goní mica; <strong>de</strong>spués, está compuesta <strong>de</strong> paráfisas capi<strong>la</strong>res, flexuosas, como crespas,<br />

y <strong>de</strong> tecas obovoi<strong>de</strong>s o en forma <strong>de</strong> porrita corta, cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales encierra<br />

-71-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

ocho esporidias. Estas son oblongas, cortas, midiendo a todo más 0,01m, y <strong>de</strong> un<br />

diá metro <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad menor. Las dos esporidio<strong>la</strong>s, bien distintas y también separadas<br />

por un intervalo en <strong>la</strong> esporidia jo ven, acaban por tocarse con <strong>la</strong> edad y por<br />

simu<strong>la</strong>r un tabique mediano transversal.<br />

No tuve razón en reunir, en mi Prodromo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Flora <strong>de</strong> J. Fernán<strong>de</strong>z, este liquen, como<br />

va riedad, al R. scopulorum. Un estudio comparado y más perseverante que acabo<br />

<strong>de</strong> hacer <strong>de</strong> él, me autoriza a corregir el error en que estaba, y a mirarlo como<br />

una especie bien distinta <strong>de</strong> todas sus con géneres. Difiere, en primer lugar, <strong>de</strong>l R.<br />

ca licaris <strong>de</strong> fronda canalicu<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l mismo modo, ya por sus apotecias esparcidas<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus divisiones, y no so<strong>la</strong>mente confinadas hacia lo alto, ya por <strong>la</strong><br />

ausencia <strong>de</strong> genicu<strong>la</strong> ciones en el sitio don<strong>de</strong> aparecen. Bien que reuniendo muchos<br />

ca racteres <strong>de</strong>l R. scopulorum, y entre otros, el porte y un hábitat semejantes, se<br />

distingue suficientemente por <strong>la</strong>s espundias dos veces más cortas y por su talo<br />

canalicu<strong>la</strong>do en toda su longitud, carácter que no hallo en ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s numerosas<br />

muestras, aun lineares, que poseo <strong>de</strong> esta especie, tan va riable a<strong>de</strong>más como todas<br />

<strong>la</strong>s otras en sus apariencias.<br />

v. ro c c e l l a - ro c c e l l a<br />

Apothecia orbicu<strong>la</strong>ta, adnata, convexa, thallo tenuiter marginata, aetate subhemisphaerica,<br />

margine plerumque excluso. Discus ab initio apertus, nigrescens, plus minus pruinosus. Lami<br />

na prolígera hypothecio crasso atro, fi<strong>la</strong>mentis intertextis contexto, imposita. Asci ampli,<br />

c<strong>la</strong> viformes, octospori, inter paraphyses ramosas, apice incrassatas, nidu<strong>la</strong>ntes. Sporidia<br />

oblongo-cylindracea, recta aut curvu<strong>la</strong>, tetrapyrenia, pellucida. Thallus fruticulosus, primitus<br />

erec tus, teres vel p<strong>la</strong>no-compressus, varie ramosus, intus stupeus, carti<strong>la</strong>gineo-corticatus, coriaceus,<br />

superficie pulverulentus, albo-cinerascens fuscescensve.<br />

ro c c e l l a Bauh.; DC.; Ach., Lich. univ., p. 439; Fries; DR. et. Montag., Fl. Alger.;<br />

De Notaris.<br />

Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, adnadas, negras o pruino sas y cenicientas, escuteliformes,<br />

p<strong>la</strong>nas o convexas he misféricas, primero marginadas por el talo, luego sin<br />

ribete; éste se anonada poco a poco por el acrecenta miento <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera,<br />

que es <strong>de</strong>lgada, pálida, hialina al microscopio. Reposa sobre una capa en<br />

apa riencia carbonácea, una suerte <strong>de</strong> hipotecio negro, semejante al <strong>de</strong>l dirina, y<br />

se compone <strong>de</strong> paráfisas ramo sas, como anastomosadas hacia su vértice hinchado,<br />

y <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita octósporas. Hipotecio for mado <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />

entrecruzados, pardos al micros copio, negros a simple vista, que están formados<br />

por <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>r y compacta <strong>de</strong>l talo. Esporidias oblongas, cilindráceas,<br />

rectas o combadas, encerrando cuatro esporidio<strong>la</strong>s. Talo fruticuloso, cilíndrico y<br />

ra moso, o p<strong>la</strong>no y <strong>la</strong>ciniado <strong>de</strong> diversas maneras, tieso o b<strong>la</strong>ndo, algunas veces<br />

también alectoroi<strong>de</strong> a conse cuencia <strong>de</strong>l anamorfosis, <strong>de</strong> aspecto muchas veces<br />

pul verulento, b<strong>la</strong>nco o cenizo, parduzco con el tiempo, compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />

-72


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

feltrados cubiertos <strong>de</strong> un epi <strong>de</strong>rmis o corteza carti<strong>la</strong>ginosa bastante espesa. Muchas<br />

veces lleva soredias.<br />

<strong>Chile</strong> posee dos tipos nuevos <strong>de</strong> este género poco numeroso en es pecies, pero bien<br />

distinto <strong>de</strong> sus vecinos. Es sobre todo importante por causa <strong>de</strong> su empleo co mo<br />

materia tinturial. Las especies <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales los químicos han extraído <strong>la</strong> or cina,<br />

principio colorante, no son igualmente ricas <strong>de</strong> este principio. Parece que el R.<br />

montagnei, que crece con abundancia en los manguieros en Pondicheri, es el que<br />

suministra más, y que el R. tinctoria no tiene más que el segundo rango en esta<br />

parte. (véase Pharmaceutic. Journ. March. 1848, p. 443, un análisis químico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

primera especie, hecho por M. Stenhouse.) El R. tinctoria es tan común en los peñascos<br />

<strong>de</strong>l cabo ver<strong>de</strong>, que el sueldo <strong>de</strong>l gobernador y el pre <strong>de</strong> <strong>la</strong> guarnición se<br />

pagan <strong>de</strong>l producto que su comercio da al gobierno.<br />

se c c i ó n i<br />

ro c c e l a s d e ta l o c i l í n d r i c o<br />

1. Roccel<strong>la</strong> tinctoria<br />

R. thallo coriaceo, tereti, sub<strong>la</strong>cunoso aut levi, undique simi<strong>la</strong>ri, sub filiformi, g<strong>la</strong>uco, vetusto<br />

fuscescente; apotheciis subinnatis, sessilibus, sparsis; disco convexo, nigricante, albo-pruinoso<br />

cinereo, marginem thallo<strong>de</strong>m aequante, tan<strong>de</strong>m exclu<strong>de</strong>nte; ascis sporidia cymbiformia, trisep<br />

tata, pellucida foventibus.<br />

R. t i n c t o r i a Ach., Lich. univ., p. 439 et Syn. Lich., p. 243; Fries, Lich. eur., p. 33;<br />

Mon tag., Bonite, Cruypt., p. 150; Dntrs., l.c., p. 48. li c h e n Linn., Spec. Pl., p. 1.622;<br />

Engl. Bot., t. 211.<br />

var. hypomeca (Ach. ll.cc.) ramis filiformibus (lorulis Ach.) longissimis, simplicibus,<br />

pendulis, hinc in<strong>de</strong> ob apothecia genicu<strong>la</strong>tis.<br />

var. portentosa (Montag. ms.): thalli <strong>la</strong>ciniis validis, longissimis, in expansiones<br />

<strong>la</strong>tissimas, polymorphas, p<strong>la</strong>nas, ambitu cornigeras di<strong>la</strong>tatis. An spec. genuina?<br />

var. cumingiana (Montag., ms.): thallo filiformi, levigato,pulverulento, dichotomo,<br />

sinubus obtusis, lorulis incurvis ramellos capil<strong>la</strong>ceos, f<strong>la</strong>ccidos, intricatos emittentibus.<br />

Nada es más variable que <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> que se reviste el talo <strong>de</strong> esta especie,<br />

<strong>la</strong> más común y <strong>la</strong> más antiguamente conocida <strong>de</strong>l género. El porte que resulta <strong>de</strong><br />

estas formas es tan diverso que uno está tentado <strong>de</strong> erigir en otras tantas especies<br />

<strong>la</strong>s tres varieda<strong>de</strong>s que acabo <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r. He aquí lo que tienen <strong>de</strong> común entre sí:<br />

talo correoso, cilindráceo, primero flexi ble, pero luego tieso y frágil, liso o marcado<br />

<strong>de</strong> rugosida<strong>de</strong>s transversales, g<strong>la</strong>bro o como harinoso y untuoso al tacto;<br />

<strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido que con el tiempo, en los ejemp<strong>la</strong>res africanos sobre todo,<br />

pasa al bayo oscuro, en<strong>de</strong>rezado y <strong>de</strong>spués pen diente, irregu<strong>la</strong>rmente ramoso o<br />

dicótomo, algunas veces pro lífero y muchas genu<strong>la</strong>do en el nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias.<br />

Nace este talo en copas sobre <strong>la</strong>s peñas; sus talo primordiales tienen el diámetro<br />

-73-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

<strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> gorrión, pero más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte igua<strong>la</strong>n el <strong>de</strong> una gruesa pluma <strong>de</strong><br />

ganso; en ciertas partes, son un poco comprimidos o angulosos, pero <strong>la</strong> forma que<br />

predomina es <strong>la</strong> cilíndrica. Las apotecias más jóvenes están sumergidas en el talo<br />

y apenas provistas <strong>de</strong> un ribete talódico que <strong>de</strong>spués se pone <strong>de</strong> manifiesto, pero<br />

que termina obliterándose y <strong>de</strong>sa pareciendo a medida <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

prolígera. Esta promina en efecto más y más hasta hacerse esférica; salpicada <strong>de</strong>l<br />

mismo polvo que cubre al talo, es primero pruinosa y ce nicienta, pero lo sacu<strong>de</strong><br />

más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte y aparece <strong>de</strong>l todo negra, porque reposa sobre un hipotecio <strong>de</strong> este<br />

color, dos o tres veces más espeso que el<strong>la</strong>. Está compuesta <strong>de</strong> paráfisas ramosas y<br />

<strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita que encierran cada una <strong>de</strong> seis a ocho esporidias en<br />

forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra, en <strong>la</strong>s cuales se obser van cuatro esporidio<strong>la</strong>s cuyo punto <strong>de</strong><br />

contacto simu<strong>la</strong> tres tabiques transversales.<br />

La variedad es notable por lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus divisiones ordinariamente pendientes<br />

y genu<strong>la</strong>das <strong>de</strong> distancia en distancia. La variedad ß se distingue a primera vista<br />

por expansiones muy anchas, <strong>de</strong>l diámetro <strong>de</strong> una a dos pulgadas, irregu<strong>la</strong>rmente<br />

orbicu<strong>la</strong>res, y nacidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiritas <strong>de</strong>l talo. Estas expansiones<br />

emiten <strong>de</strong> su contorno especies <strong>de</strong> cuer nos, que son ramos acortados. En esto se<br />

ve una suerte <strong>de</strong> transición al R. faciformis y al R. montagnei. En fin, <strong>la</strong> variedad ,<br />

que tal vez <strong>de</strong>be formar una especie, ofrece <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s siguientes: 1º sus<br />

copas están compuestas <strong>de</strong> talo constantemente encorvados <strong>de</strong>l mismo <strong>la</strong>do como<br />

en el Rottbael<strong>la</strong> incurvata, 2º estos talos emiten prolificaciones sumamente tenues<br />

y divididas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que <strong>la</strong>s que se observan en el R. intricata, cosa<br />

que no se encuentra en ningún ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l tipo, sea <strong>de</strong> Canarias, sea <strong>de</strong>l cabo<br />

ver<strong>de</strong>; 3º en fin, <strong>la</strong>s esporidias son más fusiformes y están <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> limbo<br />

transparente; fuera <strong>de</strong> eso, tienen <strong>la</strong>s mismas dimen siones, es <strong>de</strong>cir, 0,02 mm <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>rgo, sobre un diámetro cuatro veces menor. Esta variedad es originaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> Chiloé, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> trajo M. Cuming; <strong>la</strong>s otras dos y el tipo crecen en <strong>la</strong>s peñas<br />

marítimas <strong>de</strong>l continente <strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />

2. Roccel<strong>la</strong> intricata<br />

(Altas botánico. Criptogamia, lám. 11, fig. 5)<br />

R. thallo prostrato, tan<strong>de</strong>m pendulo, ramosissimo, intricato, f<strong>la</strong>ccido, basi compresso; ramis<br />

teretibus, apice fascicu<strong>la</strong>to-congestis, albescentibus; apotheciis sub<strong>la</strong>teralibus, subsessilibus,<br />

p<strong>la</strong>no-convexis, albo-ve<strong>la</strong>tis; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, fusiformia, rufo-fusca, triseptata<br />

inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

R. i n t r i c a ta Montag., 6º Centur., Nº 48, in Aun. Sc. nat., 2º sér., t. Xiii, p. 57.<br />

var. alectoroi<strong>de</strong>s Montag.: prolificationibus basi taeniatis, elongatis, pendulis, ramo<br />

sis, ramis capil<strong>la</strong>ribus, intricatissimis.<br />

El talo <strong>de</strong>l tipo es algo comprimido en su base, pero ancho a lo más <strong>de</strong> una<br />

línea, <strong>de</strong>spués cilíndrico e irregu<strong>la</strong>rmente ra moso, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco cenizo, <strong>de</strong> capa<br />

cortical muy <strong>de</strong>lgada. Sus divisiones son al principio dicótomas y luego alternas;<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>si gual longitud, como cornicu<strong>la</strong>das en el vértice; van atenuándose hasta ha-<br />

-74


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám.11. Fig. 5. 5a. Un individuo <strong>de</strong> Roccel<strong>la</strong> intricata, visto <strong>de</strong> tamaño natural y ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>ca<br />

don<strong>de</strong> crece ordinariamente en numero más o menos consi<strong>de</strong>rable. 5b. Extremo <strong>de</strong> una tira o división<br />

<strong>de</strong>l talo, aumentado cerca <strong>de</strong> tres veces. 5c. Corte vertical <strong>de</strong> una apotecia aumentada dieciséis veces<br />

para mostrar el hipotecio negro sobre el cual reposa <strong>la</strong> lámina prolígera. 5d. Paráfisas ramosas y 5e<br />

teca que contiene seis esporidias, todo esto aumentado doscientas cincuenta veces. 5f. Dos esporidias<br />

ais<strong>la</strong>das, aumentadas cerca <strong>de</strong> cuatro cientas veces.


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

cerse setiformes, y aun también, en <strong>la</strong> variedad o más bien en el anamorfosis que<br />

yo he nombrado alectoroi<strong>de</strong>, se a<strong>la</strong>rgan <strong>de</strong> un modo in<strong>de</strong>finido y pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los<br />

árboles en <strong>la</strong>r gas pelucas canas, como <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s sarmentosa y crinalis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Evernia ochroleuca, por <strong>la</strong> última <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> había yo tenido al principio, antes<br />

<strong>de</strong> haber visto todas <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> morfosis. Tanto en el tipo como en <strong>la</strong> variedad,<br />

estas divi siones están <strong>de</strong> tal modo encabestradas y plicadas, que es im posible<br />

<strong>de</strong>senredar<strong>la</strong>s sin romper<strong>la</strong>s; y <strong>de</strong> aquí viene el nombre específico que recuerda<br />

perfectamente <strong>la</strong> evernia homónima. Las apotecias hacen salida temprano sobre el<br />

talo, al principio p<strong>la</strong>nas y marginadas por él, pero luego hemisféricas y sin ribete;<br />

son sésiles, pero adultas, y están separadas <strong>de</strong>l talo por un surco muy manifiesto.<br />

La lámina prolígera es hialina, salpicada <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco, que <strong>la</strong> hace parecer cenicienta,<br />

y reposa en un hipotecio negro seis veces más espeso que el<strong>la</strong>. Paráfisas<br />

ramosas no hinchadas por el vértice. Tecas como porrita que contienen <strong>de</strong> cuatro<br />

a ocho esporidias fusiformes, agudas, raramente obtusas, <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> limbo,<br />

al principio hialinas, luego rojas y pro vistas <strong>de</strong> tres tabiques transversales; su longitud<br />

es <strong>de</strong> 0,025mm, sobre un diámetro cinco veces menor. En esta especie, <strong>la</strong><br />

capa gonímica no existe, y <strong>la</strong>s gonidias, muy voluminosas, están confundidas con<br />

<strong>la</strong> capa cortical fi<strong>la</strong>mentosa que forma el talo casi enteramente. Así se explica muy<br />

bien <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prolificaciones ramosas que constituyen el anamorfosis.<br />

Éste es a<strong>de</strong>más muy curioso porque ofrece un argumento perentorio en favor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

opinión <strong>de</strong> los liquenógrafos que consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong>s alectoria <strong>de</strong> Acharius como simples<br />

<strong>de</strong>formaciones <strong>de</strong>l talo, <strong>de</strong>bidas a ciertas circunstancias que aún no han podido ser<br />

bien apreciadas, pero sobre todo por <strong>la</strong> posición pendiente <strong>de</strong> algunas especies. Es<br />

constante que <strong>la</strong>s fases diversas <strong>de</strong> estas transfor maciones se hacen evi<strong>de</strong>ntes por<br />

los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo <strong>de</strong> París.<br />

Esta bel<strong>la</strong> especie fue cogida en árboles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>,<br />

por M. Gay, y en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé por M. Cuming. La variedad crece en arbolillos<br />

o en <strong>la</strong>s espinas <strong>de</strong>l cactus.<br />

3. Roccel<strong>la</strong> gayana †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 11, fig. 4)<br />

R. thallo caespitoso, setiformi, incurvato, tenuissimo, levi, subsimplici, primitus albido, tan<strong>de</strong>m<br />

cinerascente; apotheciis innato-sessilibus, tenuis sime marginatis; disco p<strong>la</strong>no caesiopruinoso,<br />

<strong>de</strong>mum atro, albo-limbato; sporidiis fusiformi-acicu<strong>la</strong>ribus, elimbatis, triseptatis.<br />

R. G a ya n a Montag., Mss., in Herb., Mus. Paris.<br />

Talo filiforme, encorvado en forma <strong>de</strong> hoz, apenas <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong><br />

jabalí, llegando escasamente, en edad más avanzada, a un tercio <strong>de</strong> línea <strong>de</strong> diámetro,<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces sencillo o raramente una o dos veces ahorquil<strong>la</strong>do, variando<br />

<strong>de</strong> longitud según el grado <strong>de</strong> evolución entre tres líneas y tres pulgadas, al<br />

principio <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco mate y harinoso, <strong>de</strong>spués cenizo, formando sobre <strong>la</strong>s peñas<br />

cubiertas <strong>de</strong> mantillo copas más o menos espesas, que tienen en general el grosor<br />

-77-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong>do auricu<strong>la</strong>r. En esta especie, <strong>la</strong> capa cortical es evi<strong>de</strong>nte y con tiene gonidias.<br />

Apotecias primero hundidas en el talo, que no aparecen en su periferia más que<br />

como un punto negro y con todo ya fértil; poco a poco se <strong>de</strong>spegan y toman <strong>la</strong><br />

forma <strong>de</strong> un disco orbicu<strong>la</strong>r, al principio cenizo pulverulento, luego negro y p<strong>la</strong>no,<br />

sin hacerse <strong>de</strong>masiado prominentes; este disco, mar ginado por el talo, ofrece una<br />

oril<strong>la</strong> b<strong>la</strong>nca que le hace pare cer como oce<strong>la</strong>do. La lámina prolígera no presenta<br />

nada notable, a no ser que sus paráfisas ramosas están espesadas y coloradas <strong>de</strong><br />

pardo-olivo en el vértice. Tecas como porrita, encogidas y como pedice<strong>la</strong>das, encerrando<br />

<strong>de</strong> seis a ocho esporidias fusi formes, agudas, casi acicu<strong>la</strong>res, hialinas, <strong>la</strong>rgas<br />

<strong>de</strong> 0,04mm (dos veces más <strong>la</strong>rgas que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l R. tinctoria) sobre un diámetro que,<br />

en <strong>la</strong> parte media, no exce<strong>de</strong> <strong>la</strong> octava parte <strong>de</strong> esta lon gitud. He analizado todas<br />

<strong>la</strong>s especies y varieda<strong>de</strong>s conocidas <strong>de</strong> roccel<strong>la</strong> y puedo <strong>de</strong>cir que no hallé ninguna<br />

cuyos órganos reproductores hayan presentado estas dimensiones. Por lo <strong>de</strong> más,<br />

el R. gayana se distingue igualmente bien por sus carac teres <strong>de</strong> vegetación. El R.<br />

gracilis Bory, no <strong>de</strong>scrito, está a<strong>de</strong>más tan imperfectamente caracterizado que no se<br />

pue<strong>de</strong> saber con certeza lo que es.<br />

Esta especie, hal<strong>la</strong>da sobre peñas por el señor C<strong>la</strong>udio Gay, a quien me com p<strong>la</strong>zco<br />

en rendir homenaje, no parece ser rara en <strong>la</strong>s provincias meridio nales <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

se c c i ó n ii<br />

ro c c e l a s d e ta l o P l a n o<br />

4. Roccel<strong>la</strong> fuciforme<br />

R. thallo coriaceo-membranaceo, compresso-p<strong>la</strong>no, molli, albo-cineras cente; <strong>la</strong>ciniis erectiusculis,<br />

taeniatis, linearibus, iterum dichotomo-<strong>la</strong>ci nu<strong>la</strong>tis aut apice palmato-divisis; apotheciis<br />

marginalibus, sessilibus; disco p<strong>la</strong>niusculo, caesio-pruinoso, <strong>de</strong>mum nudo otro! margine thallo<br />

<strong>de</strong> subpersistente?<br />

R. F uci F orm i s Ach., Lich. univ., p. 440 et Syn. Lich., p. 214; Fries, Lich. eur., p. 33, excl.<br />

var. phycopsis ut bene monet amic. De notaris, l.c., p. 48; Montag., Canar. Crypt., p.<br />

102. li c h e n F uci F orm i s Linn; Dill., Hist. Musc., t. 22, f. 61; Engl. Bot., t. 728.<br />

Como <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> sus congéneres, esta especie varía consi<strong>de</strong>rablemente.<br />

Sus caracteres esenciales son el tener: 1° un talo p<strong>la</strong>no, foliáceo, membranoso,<br />

flexible, no frágil, cuyas expansiones lineales, listonadas, se divi<strong>de</strong>n por dico tomías<br />

sucesivas, y son agudas por el vértice, muchas veces cargadas <strong>de</strong> paquetes pulverulentos<br />

en los bor<strong>de</strong>s; 2° apote cias marginales, sésiles, primero p<strong>la</strong>nas, cubiertas <strong>de</strong><br />

polvo cenizo, apenas marginadas por el talo, luego <strong>de</strong>snudas, con vexas y negras<br />

e inmarginadas; 3º un hipotecio carbonáceo muy espeso; 4° esporidias oblongas,<br />

obtusas, rectas o apenas encor vadas, encerrando cuatro esporidio<strong>la</strong>s distintas, es<br />

<strong>de</strong>cir, pro vistas <strong>de</strong> un limbo manifiesto, y <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,02mm La muestra chilena,<br />

que tengo a <strong>la</strong> vista, no tiene más <strong>de</strong> dos pulgadas <strong>de</strong> alto. Las tiritas que resultan<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía <strong>de</strong>l talo no tienen más que una línea <strong>de</strong> ancho, excepto en el soba-<br />

-78


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 11. Fig. 4. 4a. Talo adultos y fructificados (expresamente) en una misma copa con otros aún jóvenes,<br />

b<strong>la</strong>ncos y estériles, todos <strong>de</strong> grandor natural y nota bles por su encorvadura. 4b. Tajada horizontal <strong>de</strong><br />

un talo cilindráceo que pasa por el centro <strong>de</strong> una apotecia y aumentada veinticinco veces; se ve en c el<br />

hypothecium negro o más bien compuesto <strong>de</strong> dos capas discolores, y en d, <strong>la</strong> lámina prolígera. 4e. Paráfisas<br />

ramosas y 4f, teca esporígera componiendo esta misma lámina y vistas con un aumento <strong>de</strong> doscientas<br />

cincuenta veces. 4g. Dos es poridias libres, aumentadas trescientas ochenta veces.


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

co <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divi siones, don<strong>de</strong> este ancho es el doble. Este liquen, que forma pequeñas<br />

copas algo c<strong>la</strong>ras, fue cogido en valparaíso por M. Gaudichaud.<br />

Los liquenógrafos que <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñan los auxilios que presta <strong>la</strong> observación mi croscópica<br />

por <strong>la</strong> distinción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies, persisten en confundir este liquen con otro que<br />

crece en Pondicheri en los manguieros y al cual Be<strong>la</strong>nger se plugo en imponer mi<br />

nombre. Parece que Acharius, engañado por <strong>la</strong>s apa riencias, no ha distinguido<br />

tampoco estas dos especies, pues dice que el R. fuciformis crece indiferentemente<br />

en árboles y en peñas. Es <strong>de</strong> notar, en todo caso, que Linneo da esta última como<br />

rupestre. Sin embargo, hay en el talo <strong>de</strong>l R. montagnei una flexibilidad, cierta cosa<br />

sedosa que no se nota en el R. fuciformis.<br />

En resumen, no se pue<strong>de</strong>n confundir <strong>la</strong>s dos especies que en cuanto ambas<br />

son estériles, pues <strong>la</strong>s apotecias y <strong>la</strong>s esporidias son muy <strong>de</strong>semejantes en una y<br />

otra. En el R. montagnei, 1º el disco permanece siempre evi<strong>de</strong>nte mente marginado<br />

por el talo, y constantemente cubierto <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco: sobre dos centenares <strong>de</strong><br />

individuos <strong>de</strong> todas eda<strong>de</strong>s, no he podido hal<strong>la</strong>r una so<strong>la</strong> excepción; 2° el hipotecio<br />

carbonáceo es apenas más espeso que <strong>la</strong> lámina prolígera, cuya forma p<strong>la</strong>na toma al<br />

principio, luego convexa; 3° <strong>la</strong>s esporidias fusiformes, encorvadas, trisepteas tienen<br />

<strong>de</strong> 0,03mm a 0,04mm <strong>de</strong> longitud sobre un diámetro nueve a diez veces menor;<br />

están privadas <strong>de</strong> limbo transparente y semejan perfectamente a <strong>la</strong>s esporas <strong>de</strong> los<br />

fusa rium.<br />

Otra especie, bien vecina <strong>de</strong> ésta, pero que creo específicamente distinta, me<br />

fue comunicada por M. Churchill Babigton. Como es originaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />

comarcas o <strong>de</strong> países limítrofes, creo que es mi <strong>de</strong>ber el dar aquí su diagnosis:<br />

R. babingntonii Montag. in litt. ad cl. Babington: thallo coriaceo– membranaceo,<br />

p<strong>la</strong>no, lineari angustissimo, palli<strong>de</strong>stramineo, <strong>la</strong>xe dicho tomo, apicibus attenuatis; apotheciis<br />

sessilibus, p<strong>la</strong>nis, thallo margi natis, disco ferrugineo, albo-pruinoso, sporidiis fusiformibus.<br />

El color <strong>de</strong> orín <strong>de</strong>l disco hace distinguir <strong>de</strong> pronto esta especie. Esta coloración<br />

excepcional parece ser <strong>de</strong>bida a una capa ferruginosa observable sobre el<br />

hipotecio.<br />

vi. ce t r a r i a - ce t r a r i a<br />

Apothecia peltaeformia vel e scutel<strong>la</strong>to peltata, apicibus thalli (ramis lobisve) oblique affixa,<br />

hinc quoque oblique marginata. Discus tenuis, apertus, strato medul<strong>la</strong>ri impositus. Asci<br />

c<strong>la</strong>vati, sporidia octona, hyalina, elliptica, minuta inclu<strong>de</strong>ntes. Thallus pri mitus adscen<strong>de</strong>ns,<br />

fertilis suberectus, carti<strong>la</strong>gineus aut membra naceus, lobis teretiusculis aut foliaceis, supra<br />

concaviusculis.<br />

ce t r a r i a Fries, Syst. Orb. Veget., p. 238; Montag., Bonite, Crypt., p. 149 et Dict. univ.<br />

d’Hist. nat. co r n i c u l a r l a e et P h y s c i a e spec. DC. co r n i c u l a r i a e et c e t r a r i a e spec.<br />

Ach., Lich. univ.<br />

Apotecias que son un medio entre <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> broquel y <strong>la</strong> escute<strong>la</strong>ria, prendidas<br />

en el costado por los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l talo, y por consiguiente, oblicuamente marginadas<br />

por este mismo talo. Disco abierto. Lámina prolí gera bastante <strong>de</strong>lgada, puesta<br />

-81-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

inmediatamente sobre <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>r. Tecas obovales o como porrita, que contienen<br />

<strong>de</strong> seis a ocho esporidias elípticas, hialinas y muy chiquitas. Paráfisas nu<strong>la</strong>s en<br />

<strong>la</strong>s tres especies <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong>scritas más abajo. Talo carti<strong>la</strong>ginoso, mem branáceo,<br />

foliáceo o fruticoloso, y, en este último caso, hueco en el centro, ascen<strong>de</strong>nte o aun<br />

también <strong>de</strong>recho cuando es fértil.<br />

Las especies <strong>de</strong> este género, casi todas europeas, pero muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se encuentran<br />

en <strong>Chile</strong> y en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes principalmente, viven en general<br />

en tierra, entre musgos, o sobre <strong>la</strong>s peñas. Una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, atendida su importancia<br />

como alimento y como medicamento, merece <strong>la</strong> atención <strong>de</strong> los naturalistas; es el<br />

C. is<strong>la</strong>ndica, vulgarmente l<strong>la</strong>mado ‘liquen <strong>de</strong> Is<strong>la</strong>ndia’. Se hace con él una ge<strong>la</strong>tina<br />

empleada con buen éxito en los males <strong>de</strong>l pecho.<br />

1. Cetraria aculeata<br />

C. thallo fruticuloso, carti<strong>la</strong>gineo, rigido, subfistuloso, irregu<strong>la</strong>riter ra mosissimo, spadiceo;<br />

ramis divaricatis, flexuosis, nigro-spinulosis nu disve; apotheciis terminalibus, peltatis, <strong>de</strong>nti<br />

cu<strong>la</strong>tis aut spinulosis; disco spadiceo; ascis obovatis, brevissimis, sporidia 4-6 elliptica,<br />

pellucida, mi nutissima foventibus el nucleo muci<strong>la</strong>gineo nidu<strong>la</strong>ntibus.<br />

C. a c u l e a ta Fries, Sched. crit., iX, p. 32 et Lich. eur., p. 36; Montag., Voy au Pole Sud,<br />

Crypt., p. 194. co r n i c u l a r i a a c u l e ta , mu r i c a ta et sPa d i c e a Ach., Meth., p. 301 et<br />

302, t. 6, f. 2; DC., Fl. Fr.. 11, p. 329. co r a l l o i d e s a c u l e at u m Hoffm., pl. Lich., p.<br />

26, t. 5, f. 2, bona. li c h. hisPidus Lightf., Engl. Bot. t. 452.<br />

Este liquen forma pequeñitas zarzas <strong>de</strong> una pulgada a pulgada y media <strong>de</strong> alto.<br />

El talo es fruticuloso, tieso y sumamente ramoso, comprimido por abajo, cilíndrico<br />

por el vértice. Los ramos son dicótomos, apartados y <strong>de</strong> tal modo confundidos en<br />

lo alto, que no pue<strong>de</strong>n ser separados sin romperlos, con soba cos redon<strong>de</strong>ados, algo<br />

comprimidos, y con una abertura que permite ver que los talo son fistulosos o casi<br />

tales, pues <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria axil está floja y no los llena. Estos ramos a<strong>de</strong>más están<br />

cargados en toda <strong>la</strong> longitud, y sobre todo hacia el vértice, <strong>de</strong> numerosas espinas,<br />

cortas y agudas. En estado seco, este liquen es frágil, pero se pone flexible tan<br />

pronto como se moja. Su color es <strong>de</strong> un pardo amoratado luciente, casi castaño,<br />

y pasa al bayo o al negro envejeciendo. Las apotecias, que se hal<strong>la</strong>n raramente y<br />

que faltan en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, terminan el talo principal; son horizontales,<br />

p<strong>la</strong>nas, <strong>de</strong>spués convexas, pelteas, bastante amplias y provistas también<br />

<strong>de</strong> aguijones en el bor<strong>de</strong>, como los ramos <strong>de</strong> los cuales sólo son una di<strong>la</strong>tación.<br />

La lámina prolígera es <strong>de</strong> color roja o baya. Tecas como porrita corta u oblovoi<strong>de</strong>,<br />

que encierran <strong>de</strong> cuatro a seis esporidias sencil<strong>la</strong>s, hialinas, ovoí<strong>de</strong>o-oblongas y sumamente<br />

chiquitas, pues su mayor diámetro llega apenas a 0,005mm.<br />

Este liquen crece en tierra entre los musgos, en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, don<strong>de</strong><br />

lo cogieron el almirante d’Urville y M. Jacquinot.<br />

-82


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

2. Cetraria g<strong>la</strong>uca<br />

C. thallo membranaceo, foliaceo, expanso, sinuato-lobato, ascen<strong>de</strong>nte, g<strong>la</strong>uco, subnitido,<br />

sub tus nigricante aut albo-macu<strong>la</strong>to; <strong>la</strong>ciniis fertilibus elongatis; apotheciis terminalibus<br />

peltatis, margine thallo<strong>de</strong> ruguloso discum e rubro spadiceum cingente; ascis quam in priori<br />

fere duplo ma joribus, sporidia octona, elliptica inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

C. G l a u c a a Fertilis Fries, Lich. eur., p. 38; Montag. l.c.; Hook. fil, Crypt. Antarcl., p.<br />

217. Pl a t i s m a Fa l l a X Hoffm., l.c., t. 46, bona. li c h e n G l a u c u s Wulf. in Jacq, Collect.,<br />

iv, t. 19, f. 2.<br />

Talo foliáceo, membranoso, liso por los dos <strong>la</strong>dos, for mando p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> tres<br />

a seis pulgadas <strong>de</strong> diámetro, g<strong>la</strong>uco por encima, negro por <strong>de</strong>bajo en el centro,<br />

pardo hacia el bor<strong>de</strong>, con espacios b<strong>la</strong>ncos por aquí y por allá, y profundamente<br />

dividido en lóbulos ascen<strong>de</strong>ntes, sinuosos, crespos, algunas veces soredíferos, pero<br />

<strong>de</strong>sprovistos <strong>de</strong> pestañas en su contorno. Apotecias que ocupan el vértice <strong>de</strong> los<br />

lóbulos, pelteas, p<strong>la</strong>nas, pardas o <strong>de</strong> color castaño, cercadas <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong> talódico<br />

algo rugoso. Las tecas, bien que mayores <strong>de</strong>l doble, encierran ordi nariamente ocho<br />

esporidias semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies prece<strong>de</strong>ntes y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma dimensión.<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da por el almirante d’Urville en <strong>la</strong>s mismas loca lida<strong>de</strong>s que<br />

el C. aculeata.<br />

3. Cetraria sepinco<strong>la</strong><br />

C. thallo membranaceo, foliaceo, ascen<strong>de</strong>nte, <strong>la</strong>ciniato, e viridi olivaceo fuscescente, subtus<br />

pa llidiore, <strong>la</strong>ciniis p<strong>la</strong>nis, fertilibus brevibus; apo theciis lobis antice adnatis, disco saturiori.<br />

var. ulophyl<strong>la</strong>: thalli lobis <strong>la</strong>cero-<strong>la</strong>ciniatis, marginibus elevatis, eroso crispis, albidopulverulentis.<br />

C. s e P i n c o l a ß u lo P h y l l a Ach., Meth. Lich., p. 297; Lich. univ., p. 507 et Syn. Lich.,<br />

p. 227; Montag., l.c., p. 195. C. h y P o c a r P a Pers., secundum cl. L. Dufour. li c h e n<br />

s c u ta t u s Wulf. in Jacq., l.c., t. 18, f. 1.<br />

La variedad que voy a <strong>de</strong>scribir, y que siempre es estéril, ofrece un talo membranoso,<br />

más <strong>de</strong>lgado, más amplio y más <strong>la</strong>ciniado que en el tipo, <strong>de</strong> un color<br />

menos cargado y más bien cenizo-oliváceo que pardo. El <strong>de</strong> abajo es pálido en el<br />

centro <strong>de</strong> los lóbulos, y reticu<strong>la</strong>do. De <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arrugas parten, en nuestro<br />

ejemp<strong>la</strong>r, como en otros muchos <strong>de</strong> nuestras comarcas, especies <strong>de</strong> grapones espiniformes,<br />

pálidos, algo di<strong>la</strong>tados en el extremo, que no he visto <strong>de</strong>scritos en autor<br />

alguno. Son estos unos medios <strong>de</strong> adhesión al cuerpo subyacente (fixurae). Los<br />

lóbulos están almenados, arrugados y como harinosos por los bor<strong>de</strong>s. La fructificación<br />

<strong>de</strong>l tipo, que yo analicé en indi viduos <strong>de</strong> Tierra Nueva, presenta apotecias<br />

redon<strong>de</strong>adas, lijadas oblicuamente en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l talo; el disco es <strong>de</strong> un pardo<br />

castaño. Las tecas como porrita, bastante gran<strong>de</strong>s, están como cimentadas en una<br />

-83-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

lámina prolígera, ge<strong>la</strong>tiniforme; encierran ocho esporidias muy chiquitas, sencil<strong>la</strong>s,<br />

globulosas, dispuestas en una so<strong>la</strong> ringlera o confusamente aglomeradas.<br />

La variedad fue cogida en Puerto Hambre, en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, por M.<br />

Jacquinot, en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong>l Berberis ilicifolia.<br />

su B t r i B u ii<br />

p e lt i g é r e a s<br />

Disco extendido, redon<strong>de</strong>ado o reniforme, primitivamente revestido <strong>de</strong><br />

un velum cuyos restos persisten muchas veces alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l apotecio. Talo<br />

fo liáceo.<br />

vii. Pe ltíG e ra - Pe lti G e ra<br />

Apothecia peltaeformia, orbicu<strong>la</strong>ria, oblonga reniformiave an tica, thalli lobis marginalibus<br />

sepius distinctis oblique adnata, membrana thallo<strong>de</strong>a, tenuissima, fugaci ve<strong>la</strong>ta, reliquiis<br />

cu jus discum primitus c<strong>la</strong>usum, ut plurimum annu<strong>la</strong>tum, cingentibus. Sporidia acicu<strong>la</strong>ria,<br />

septata. Thallus frondosus, coriaceo-membra naceus, centrifugo-expansus, subtus liber, fibrilloso-spongiosus,<br />

venis anastomosantibus reticu<strong>la</strong>tus, fulcris matrici affixus.<br />

Pe lti G e ra Hoffm; DC.; Fw.; Montag. Pe lt i d e a Ach., Meth. Lich.<br />

Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, oblongas o reniformes, pues tas en <strong>la</strong> parte superior o<br />

anterior <strong>de</strong> los lóbulos talódicos periféricos, echados o levantados en ángulo recto.<br />

Disco color <strong>de</strong> teja o negruzco, bastante amplio, pri mero cubierto <strong>de</strong> una membrana<br />

muy <strong>de</strong>lgada que llegando a rasgarse a consecuencia <strong>de</strong>l crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

lámina prolígera, no manifiesta su presencia más que por una cintura estrecha,<br />

rasgada y persistente en <strong>la</strong> periferia. Tecas como porrita, encerrando esporidias<br />

fusiformes o acicu<strong>la</strong>res, provistas <strong>de</strong> tabiques transver sales o <strong>de</strong> muchos nucléolos.<br />

Talo membranoso, correoso, ordinariamente dividido en el contorno en lóbu los<br />

alzados, fructígeros, liso por encima, vetado por <strong>de</strong>bajo por venas anastomosadas<br />

<strong>de</strong>scolóreas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales nacen los grapones que lo fijan en <strong>la</strong> matriz, ya sea que<br />

le sirvan <strong>de</strong> el<strong>la</strong> tierra, peñas o cortezas <strong>de</strong> ár boles.<br />

Las especies no son numerosas en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l género siguiente, que Fries<br />

no separa <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, tienen <strong>la</strong> preeminencia.<br />

1. Peltigera canina<br />

P. thallo membranaceo, f<strong>la</strong>ccido, subscrobicu<strong>la</strong>to, cinereo-virescente subtomentoso, subtus venis<br />

cinereo-fuscis reticu<strong>la</strong>to, interstitiis albis, ambitu <strong>la</strong>ciniato-lobato, lobulis fertilibus margine<br />

reflexis; apotheciis terminalibus, adscen<strong>de</strong>ntibus, rufis, <strong>de</strong>mum semirevolulis, verticalibus;<br />

spo ridiis longissimis.<br />

-84


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

P. c a n i n a Hoffm., Fl. Germ., p. 106; Fries, Lich. eur., p. 45; Montag., Canar. Crypt., p.<br />

104. Pe lt i d e a Ach., Syn Lich., p. 239. li c h e n Linn.; Engl. Bot, t. 2299.<br />

var. membranacea (Ach., Lich. univ., p. 518): thallo tenui, membranaceo, rotundatolobato,<br />

subtus albicante venisque concoloribus reticu<strong>la</strong>to, lobulis fertilibus brevibus; apotheciis<br />

minutis.<br />

Pe lt i d e a l e u c o r r h i z a Floerke, Deutschl. Lich. ex Schoer.<br />

Talo bastante amplio, membranoso, <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco cenizo y liso por encima, y<br />

vetado por <strong>de</strong>bajo con venas concolóreas, dividido en lóbulos redon<strong>de</strong>ados por<br />

el vértice, los cuales se divi<strong>de</strong>n también en lobulillos fértiles muy cortos y ascen<strong>de</strong>ntes.<br />

Las apotecias son orbicu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> un encarnado pardo, primero p<strong>la</strong>nas,<br />

luego convexas en el sentido <strong>de</strong>l ancho por efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

lóbulo; tienen <strong>de</strong> una a dos líneas <strong>de</strong> diámetro, y el bor<strong>de</strong> talódico es casi nulo. La<br />

lámina prolí gera, como en <strong>la</strong> especie siguiente, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual mi amigo León Dufour<br />

no quiere hacer más que una variedad <strong>de</strong>l P. canina, está compuesta <strong>de</strong> parálisis<br />

hinchadas en el vértice y articu<strong>la</strong> das, con artículos angostados al nivel <strong>de</strong>l endofragmo,<br />

y <strong>de</strong> tecas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita que encierran <strong>de</strong> seis a ocho esporidias<br />

transparentes, articu<strong>la</strong>res y múltip<strong>la</strong>s. Estas esporidias tienen <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 0,07mm<br />

a 0,08mm sobre un espesor <strong>de</strong> 0,003mm.<br />

Esta variedad, pues no tenemos el tipo, fue cogida en tierra <strong>de</strong>snuda por Bertero.<br />

2. Peltigera polydacty<strong>la</strong><br />

P. thallo papyraceo, levi, supra plumbeo-virescente fuscescenteque, subtus venis fuscis reticu<strong>la</strong>to,<br />

nudiusculo aut subspongioso; apotheciis anticis, adscen<strong>de</strong>ntibus, badiis, primitus oris<br />

lo borum involutis, tan<strong>de</strong>m elongatis, utroque <strong>la</strong>tere revolutis.<br />

P. P o ly d a c t y l a Hoffm., t. iv, f. 1; Fries, l.c.; Montag., Fl. J. Fernand., n. 68. Pe lt i d e a<br />

Ach., Lich. univ., p. 519. li c h e n Neck., Meth., p. 85.<br />

var. microcarpa: thallo cinereo-virescente, lobulis fertilibus bre vibus, angustis, subbifidis<br />

apotheciisque minutis. Huc spectat ic. cit. Hoffmanni.<br />

var. scutata Fries: thallo diminuto, subtus pallido, subavenio, lobulis fertilibus brevissimis;<br />

apotheciis primo transversim oblongis, <strong>de</strong>mum erectis, revolutis.<br />

Pe lt i d e a s c u tata Ach., l.c., p. 515; Engl. Bol., t. 1834; Bertero, Coll., n. 1650.<br />

Talo correoso, membranoso (papiráceo en <strong>la</strong> variedad pellucida), extendido<br />

por tierra, dividido en lóbulos <strong>de</strong> una a dos pulgadas, ensanchados por el vértice,<br />

don<strong>de</strong> se divi <strong>de</strong>n <strong>de</strong> nuevo en bastante crecido número (seis a diez) <strong>de</strong> len güetas<br />

ascen<strong>de</strong>ntes que llevan sus apotecias. Es muy g<strong>la</strong>bro por encima, lo que hace<br />

distinguir fácilmente <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, <strong>de</strong> un color g<strong>la</strong>uco que pasa al<br />

amoratado o al pardo, b<strong>la</strong>nquecino por <strong>de</strong>bajo y alzado con nerviosida<strong>de</strong>s pardas<br />

que constituyen una suerte <strong>de</strong> enrejado por sus anastomosis y emiten numerosos<br />

grapones que <strong>de</strong>scien<strong>de</strong>n perpendicu<strong>la</strong>r mente. Las apotecias son primero redon-<br />

-85-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

<strong>de</strong>adas y <strong>de</strong> un pardo encarnadino en estado <strong>de</strong> vida; pero poco a poco los bor<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> lengüeta se encorvan por <strong>de</strong>bajo y <strong>la</strong> apotecia representa <strong>la</strong> uña cuyo lóbulo<br />

sería el <strong>de</strong>do. El disco es negro, en estado seco. La lámina prolígera está compuesta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que en el P. canina. La variedad microcarpa no difiere <strong>de</strong>l tipo<br />

más que cuando todas <strong>la</strong>s partes, y sobre todo <strong>la</strong>s apotecias son más chiquitas. La<br />

figura citada <strong>de</strong> Hoffmann representa perfectamente los individuos que tengo a <strong>la</strong><br />

vista. En <strong>la</strong> varie dad scutata, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual Acharius hacía también una especie, el talo<br />

está reducido a una pequeñísima dimensión, casi <strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> venas por <strong>de</strong>bajo;<br />

los lóbulos fértiles son muy cortos, y <strong>la</strong>s apotecias, primero oblongas transversalmente,<br />

no se enrol<strong>la</strong>n sino es mucho más tar<strong>de</strong> en forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>dil, pues esta rol<strong>la</strong>dura<br />

pue<strong>de</strong> ser muy bien comparada al trebajo <strong>de</strong> que se sirven <strong>la</strong>s damas para<br />

preservar los <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s picaduras <strong>de</strong> <strong>la</strong> aguja.<br />

La especie y <strong>la</strong> variedad scutata fueron hal<strong>la</strong>das por Bertero (marzo 1830) en <strong>la</strong> is<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> J. Fernán<strong>de</strong>z, en tierra al pie <strong>de</strong> árboles, en sitios montuosos y en <strong>la</strong>s peñas. La<br />

variedad microcarpa crece en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> valdivia, don<strong>de</strong> parece que no es rara.<br />

viii. ne F r o m a - ne P h r o m a<br />

Apothecia peltaeformia, reniformia, constanter nuda, postica, thalli lobulis marginalibus<br />

ho rizontaliter adnata. Sporidia ellip tica. Thallus coriaceo-carti<strong>la</strong>gineus, foliaceus, lobatus,<br />

sub tus avenius, nudus aut subtomentosus.<br />

ne P h r o m a Ach., Lich. univ., p. 101; Montag., Canar. Crupt., p. 103. Pe lti G e rae spec.<br />

Hoffm.; Fries.<br />

Apotecias como en el género prece<strong>de</strong>nte, con <strong>la</strong> di ferencia <strong>de</strong> que están puestas<br />

en los lóbulos <strong>de</strong>l talo y no <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> ellos, y que primitivamente están <strong>de</strong>snudas<br />

y constantemente horizontales. Esporidias elípticas y apenas cimbiformes.<br />

Talo carti<strong>la</strong>ginoso, correoso, fo liáceo y imbricado, dividido por el contorno en<br />

lobulillos cortos, apenas ascen<strong>de</strong>ntes, <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los cuales se muestra <strong>la</strong> fructificación,<br />

g<strong>la</strong>bro, liso o rugoso por enci ma, ligeramente tumetoso, pero jamás vetado<br />

por <strong>de</strong> bajo.<br />

Este género, por consiguiente, difiere <strong>de</strong>l peltigera, al cual lo reúne Fries, no so<strong>la</strong>men<br />

te por su talo <strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> venas y <strong>la</strong> po sición supina <strong>de</strong> sus apotecias, sino<br />

también por sus esporidias elípticas. <strong>Chile</strong> ofrece muchas <strong>de</strong> sus especies, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cuales una le es común con el polo ártico.<br />

1. Nephroma arctica<br />

N. thallo magno, coriaceo-membranaceo, <strong>la</strong>ciniato-lobato, lobis amplis, rotundatis, supra<br />

g<strong>la</strong>bro, e g<strong>la</strong>uco ochroleuco, subtus centro nigricante parce fibroso, ambitu nudo albicante; apothe<br />

ciorum maximorum <strong>la</strong>mina reniformi, aurantiaco-rubra; sporidiis ellipticis, tetrapyreniis.<br />

-86


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

N. a r c t i c a Montag., Voy. Póle Sud, Crypt., p. 192; Schoer., Enum. Crit. Lich., p. 17.<br />

N. P o l a r i s Ach., Lich. univ., p. 581 et Syn. Lich., p. 241. Pe lti G e ra a r c t i c a Fries,<br />

Lich. eur., p. 42. P. a u s t r a l i s Montag., Fl. J. Fern., Nº 66! an Ach. Rich.? li c h e n<br />

a r c t i c u s et a n ta r c t i c u s Linn.; Jacq., Coll., iv, t. 10, fig. t.; Bertero, Nº 1653.<br />

El talo es correoso, <strong>de</strong>lgado, y sus expansiones imbri cadas forman p<strong>la</strong>cas, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s mayores llegan hasta cinco pulgadas <strong>de</strong> diámetro; estas expansiones<br />

se divi<strong>de</strong>n una o dos veces en lóbulos; los más extremos son anchamente redon<strong>de</strong>ados.<br />

Su faz superior es lisa o ahuecada <strong>de</strong> hoyuelos, <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco mixto <strong>de</strong> amarillo<br />

y perfectamente g<strong>la</strong>bra; <strong>la</strong> in ferior está abol<strong>la</strong>da por salidas correspondientes<br />

a los hundi mientos <strong>de</strong> encima, y color <strong>de</strong> gamuza, excepto hacia el centro don<strong>de</strong><br />

es negruzca, mucho menos, con todo, en <strong>la</strong>s mues tras que tenemos y en menor<br />

extensión, que en los individuos originarios <strong>de</strong>l polo ártico, y apenas erizada <strong>de</strong><br />

algunas hebras propias a sujetar<strong>la</strong>. Las apotecias, reniformes o transversal mente<br />

oblongas, puestas en el extremo <strong>de</strong> los lóbulos, adquieren gran<strong>de</strong>s dimensiones,<br />

una pulgada <strong>de</strong> ancho y seis líneas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo; su color, encarnado <strong>de</strong> teja, pasa al<br />

pardo con <strong>la</strong> edad; son p<strong>la</strong>nas o ligeramente cóncavas y ro<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong><br />

estrecho <strong>de</strong>l talo. La faz superior <strong>de</strong> este es siempre rugosa en <strong>la</strong> porción que les<br />

correspon<strong>de</strong>, aun cuando es lisa en <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más partes. Las tecas en forma <strong>de</strong> porrita<br />

encierran en dos ringleras ocho esporidias elípticas, rojas, cuadrilocu<strong>la</strong>das. Nótese<br />

que son más bien lineal-oblongas en los individuos <strong>de</strong> Tierra Nueva.<br />

Este bello liquen crece en Magal<strong>la</strong>nes, en <strong>Chile</strong>, en tierra y en ramas <strong>de</strong> árboles<br />

caídas.<br />

2. Nephroma cellulosa<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 11, fig. 3)<br />

N. thallo parvulo, e virescente mox fusco-castaneo, supra reticu<strong>la</strong>to rugoso scrobicu<strong>la</strong>to, subtus<br />

nudo, bul<strong>la</strong>to, palli<strong>de</strong> helvolo; apotheciis rubricosis; sporidiis prioris.<br />

N. c e l l u lo s a Ach., Lich. univ., p. 523 et Syn. Lich., p. 242.<br />

Talo correoso y membranoso, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, casi adherente<br />

<strong>de</strong>l todo a <strong>la</strong> corteza, libre so<strong>la</strong>mente en su periferia, don<strong>de</strong> está dividido en lóbulos<br />

bastante amplios, análogos a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte. Su faz superior es,<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierna edad, <strong>de</strong> un pardo muy oscuro y arrugada con arrugas numerosas,<br />

anastomosadas, que <strong>de</strong>jan entre sí profun dos c<strong>la</strong>ros, como en los Sticta pulmonacea<br />

y scrobicu<strong>la</strong>ta. El <strong>de</strong> abajo está abol<strong>la</strong>do y es b<strong>la</strong>nquecino. Las apotecias y <strong>la</strong> fructificación<br />

difieren poco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l N. arctica, <strong>de</strong>l cual no es tal vez más que una variedad.<br />

Parece intermedia entre <strong>la</strong> prece <strong>de</strong>nte, cuyas apotecias tiene, y <strong>la</strong> siguiente,<br />

<strong>de</strong> cuyo color se reviste.<br />

Fue hal<strong>la</strong>da so<strong>la</strong>mente en ramas caídas y en cortezas <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias<br />

meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />

-87-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

3. Nephroma resupinata<br />

M. thallo carti<strong>la</strong>gineo-membranaceo, castaneo-fusco, g<strong>la</strong>bro, subtus pallido, lobutis ferti li bus<br />

brevibus; apotheciorum <strong>la</strong>mina reniformi, e rufo fusca; sporidiis cymbiformibus, tetra pyreniis.<br />

N. r e s u P i n a ta Ach., Lich. univ., p. 522 et Syn. Lich., p. 241.<br />

var. Iapyracea (Ach., ll. cc.): thallo tenuiore, subtus levi nudo, <strong>de</strong>mum nigricante,<br />

marginibus <strong>de</strong>num crispis sorediatis.<br />

Talo membranoso, compuesto <strong>de</strong> expansiones imbricadas, formando p<strong>la</strong>cas<br />

anchas como <strong>la</strong> mano. Las expansiones están <strong>la</strong>ciniadas en su contorno, y <strong>la</strong>s divisiones<br />

redon<strong>de</strong>adas y alme nadas. La cima es g<strong>la</strong>bra y <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> oliváceo que<br />

pasa a pardo; <strong>de</strong>bajo es pálido y cargado <strong>de</strong> un vello corto. Los lóbu los marginales<br />

fértiles son cortos también, bastante numerosos y rugosos por encima en <strong>la</strong><br />

porción que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> lámina prolígera. Esta está situada sobre el lóbulo,<br />

algunas veces ge nuada, reniforme o transversalmente oblonga, <strong>de</strong> un rojo pardo<br />

y ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> un ribete talódico extendido. Las tecas y <strong>la</strong>s espori dias son <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l<br />

género. La variedad difiere <strong>de</strong>l tipo por un talo más <strong>de</strong>lgado, papiráceo, <strong>la</strong> g<strong>la</strong>breidad<br />

<strong>de</strong> su faz inferior y <strong>la</strong>s soredias b<strong>la</strong>ncas y pulverulentas que cubren sus bor<strong>de</strong>s<br />

levantados y arrugados.<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en Rancagua, en <strong>Chile</strong>, en tierra <strong>de</strong>snuda, por Bertero.<br />

Colecc. Nº 675, 677 y 1340.<br />

4. Nephroma plumbea<br />

N. thallopapyraceo, tenuissimo, lobato, supra levi, caerulescente-plum beo, subtus palli<strong>de</strong> fulvo,<br />

g<strong>la</strong>berrimo, tenuissime ruguloso; lobis fertilibus porrectis, brevibus, subbifidis; apotheciorum<br />

<strong>la</strong>mina reniformi-oblonga, p<strong>la</strong>na, ferruginea, marginata; sporidiis oblongo-linearibus.<br />

N. P l u m B e a Montag., Prodr. Fl. J. Fern., n. 67.<br />

El talo es membranoso, <strong>de</strong> suma tenuidad, lobeado e imbricado en p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong><br />

dos o tres pulgadas <strong>de</strong> diámetro. Los lóbulos fértiles son distintos, algo angostados<br />

en <strong>la</strong> base, re don<strong>de</strong>ados por el vértice y muchas veces profundamente alme nados,<br />

como en el N. helvetica, que esta especie parece reem p<strong>la</strong>zar en <strong>Chile</strong>. La faz superior<br />

<strong>de</strong>l talo, <strong>de</strong>l color <strong>de</strong>l Leptogium azureum, es g<strong>la</strong>bra y lisa, excepto en el punto<br />

que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> fructificación, don<strong>de</strong> presenta algunas rugosida<strong>de</strong>s muy finas<br />

y visibles sólo por el lente; <strong>la</strong> inferior tiene color <strong>de</strong> gamuza, apenas más oscura<br />

hacia el centro, y finamente reticu<strong>la</strong>da. Las apotecias, primero redon<strong>de</strong>adas, ocupan<br />

el centro <strong>de</strong>l lobulillo, luego se ponen poco a poco trans versalmente elípticas<br />

o reniformes, y se acercan al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l lobulillo. He observado que uno <strong>de</strong> ellos se<br />

enrol<strong>la</strong>ba como en <strong>la</strong>s peltígeras. La lámina prolígera está ribeteada por un resalto<br />

bastante saliente; y es <strong>de</strong>lgada, y <strong>de</strong> un rojo ferruginoso, que tira sobre el color<br />

-88


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina.<br />

Lám. 11. Fig. 3. 3a. P<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> Nephroma cellulosa adulta, <strong>de</strong> tamaño natural, vista por encima, pero <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cual uno <strong>de</strong> los lóbulos. 3b <strong>de</strong>l talo ha sido vuelto para <strong>de</strong>jar ver <strong>la</strong> faz inferior y el lugar que ocupan<br />

<strong>la</strong>s apotecias géminas. 3c que ponen el bor<strong>de</strong> ras con ras. 3d. Una teca aumentada trescientas ochenta<br />

veces y vista con sus ocho esporidias en medio <strong>de</strong> numerosas paralisas. 3e. Tres espori dias libres, vistas<br />

con el mismo aumento.


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

<strong>de</strong> teja. Las tecas son como porrita muy corta y encierran cerca <strong>de</strong> seis esporidias<br />

linear-oblongas, apenas teñidas <strong>de</strong> rojo, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,015mm sobre un ancho tres<br />

veces menor.<br />

El N. plumbea fue hal<strong>la</strong>do primero en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> J. Fernán<strong>de</strong>z, por Ber tero (Colecc.<br />

N° 1676); <strong>de</strong>spués, en el continente chileno; crece en cortezas <strong>de</strong> árboles y <strong>de</strong> ramas.<br />

La especie parece ser constante, y distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras tres.<br />

iX. er i o d e r m a - er i o d e r m a<br />

Apothecia orbicu<strong>la</strong>ta, marginalia, centro affixa, subtus mar gine integro. Asci cylindracei,<br />

spo ridia octona, globosa, primo connata tan<strong>de</strong>m soluta inclu<strong>de</strong>ntes. Thallus membranaceus,<br />

udus ge<strong>la</strong>tinosus, e filis contextis hyalinis stratum gonimicum tenue li mtitantibus compositus,<br />

su pra viridis, hirsutiusculus, subtus pal lidus, fibroso-reticu<strong>la</strong>tus, e centro radians, lobatus,<br />

lo bis am plis, rotundatis, undu<strong>la</strong>tis, ambitu subintegris.<br />

er i o d e r m a Fée, Crypt. Ecorc. off., p. 145.<br />

Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, prendidas al talo por el cen tro, libres y velludas por <strong>de</strong>bajo<br />

en su periferia, y puestas en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los lóbulos, o muy cerca <strong>de</strong> di chos<br />

bor<strong>de</strong>s; disco p<strong>la</strong>no, pardo, cercado en tierna edad <strong>de</strong> un leve ribete que los pelos<br />

<strong>de</strong> abajo exce<strong>de</strong>n en forma <strong>de</strong> pestañas cortas. Tecas cilindráceas o como porrita,<br />

que contienen ocho esporidias globulosas, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces en una so<strong>la</strong><br />

fi<strong>la</strong>, primero soldadas en una estría moniliforme, luego <strong>de</strong>sprendidas y libres. Talo<br />

membranoso, ge<strong>la</strong>tinoso y como tremeloi<strong>de</strong>, si se hu mecta y en estado <strong>de</strong> vegetación,<br />

lobeado, con lóbulos redon<strong>de</strong>ados, entero, fuertemente plegado y on<strong>de</strong>ado,<br />

velludo y ver<strong>de</strong> por encima, fibroso-reticu<strong>la</strong>do y pálido por <strong>de</strong>bajo. Se compone<br />

<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos bisoidos feltrados, entre los cuales está extendida una capa muy <strong>de</strong>lgada<br />

<strong>de</strong> gonidias <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco y azu<strong>la</strong>do, y que se le vantan en <strong>la</strong> faz superior<br />

en pelos b<strong>la</strong>ncos fascicu<strong>la</strong>dos.<br />

Este género, muy distinto y curioso por su organización, me parece pertenecer más<br />

bien a <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colemáceas que a <strong>la</strong> tribu <strong>de</strong> <strong>la</strong>s peltigéreas, don<strong>de</strong> lo ha<br />

colocado su fundador, y don<strong>de</strong> lo mantengo provisionalmente. <strong>Chile</strong> y Borbón son<br />

<strong>la</strong>s únicas localida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> tiene representantes.<br />

1. Erio<strong>de</strong>rma chilense †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 11, fig. 2)<br />

E. thallo imbricato lobato, lobis rotundatis, basi angustatis, ambitu crenatis, sicco supra cinereo,<br />

udo sordi<strong>de</strong> viridi, subtus candido; apo theciis submarginalibus.<br />

E. c h i l e n s e Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

-91-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

En nuestra única muestra, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>quita formada por el con junto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>l talo no tiene más que pulgada y media <strong>de</strong> diámetro. Estas hojue<strong>la</strong>s son más<br />

chiquitas, imbricadas y lobeadas; sus lóbulos radian en todos sentidos, se cubren<br />

y están redon<strong>de</strong>ados y almenados en el vértice; <strong>la</strong> faz superior, <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong><br />

epi<strong>de</strong>rmis, está cubierta <strong>de</strong> cortos pelos b<strong>la</strong>ncos, fascicu<strong>la</strong>dos y reunidos en cono<br />

y no divergentes en el vértice, como nos lo muestra <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l E. polycarpa. En<br />

estado seco, esta faz es <strong>de</strong> un gris-cenizo y muy semejante a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Sticta guillemini,<br />

pero si se humecta, toma un tinte ver<strong>de</strong> sucio. La faz inferior es y permanece <strong>de</strong><br />

un b<strong>la</strong>nco puro, aun mojada; es lisa a simple vista, y se necesita un fuerte lente<br />

para divisar el enrejado sumamente <strong>de</strong>licado formado por el entrecruzamiento <strong>de</strong><br />

los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong>l talo. Estos dos últi mos caracteres son los que me han inducido a<br />

separar mi liquen <strong>de</strong>l <strong>de</strong> Borbón, <strong>de</strong>l cual es c<strong>la</strong>ramente distinto, si <strong>la</strong> figura dada<br />

en el Ensayo sobre <strong>la</strong>s cortezas oficinales es exacta. Las apotecias están situadas casi<br />

todas en el bor<strong>de</strong> y vértice <strong>de</strong> los lóbulos; hume<strong>de</strong>cidas, son coloradinas, pero se<br />

ponen pardas secán dose. El bor<strong>de</strong> talódico es poco visible y soporta sin cubrir <strong>la</strong><br />

lámina prolígera. Ésta está compuesta <strong>de</strong> tecas anidadas entre paráfisas. Las tecas<br />

encierran ocho esporidias primero conca tenadas (es lo que M. Fée nombra globulina<br />

enca<strong>de</strong>nada), luego separadas y libres. Estas esporidias son esféricas, hialinas,<br />

y su diámetro es algo más <strong>de</strong> 0,01mm. El epísporo es algo rugoso y anchamente<br />

separado <strong>de</strong>l endósporo por un limbo transpa rente. No he visto <strong>la</strong>s esporidias<br />

ovoi<strong>de</strong>s y sencil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> que hab<strong>la</strong> M. Fée.<br />

Este liquen crece en cortezas <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

su B t r i B u iii<br />

pa r m e l í e a s<br />

Disco primero cerrado, luego abierto, extendido, y marginado por el talo.<br />

Talo horizontal, centrífugo, provisto <strong>de</strong> un hipotalo.<br />

X. es t i c ta - st i c ta<br />

Apothecia scutelliformia, margini aut disco thalli adnata, margine (sepe obliquo et <strong>de</strong>corticato)<br />

subtus libero. Discus primitus c<strong>la</strong>usus, nuclei instar sub strato gonimo oriens, <strong>de</strong>in<br />

ele vatus, exp<strong>la</strong>natus, nudus, strato medul<strong>la</strong>ri impositus. Asci c<strong>la</strong>vati, paraphysibus stipati<br />

et sporidia cymbiformia, tetrapyrenia foventes. Thallus e centro expansus, foliaceus, carti<strong>la</strong>gineus,<br />

subtus villosus, cyphellis maculisve discoloribus variegatus, rarissime venosus, ma<strong>de</strong><br />

factus odorem fetidum sui generis spargens.<br />

st i c ta Delise, Monogr. Stict.; Fries, Lich. eur., p. 49. st i c ta e et Pa r m e l i a e spec. Ach.<br />

lo B a r i a et s t i c ta DC.<br />

-92


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 11. Fig. 2. 2a. P<strong>la</strong>ca formada por el talo <strong>de</strong> varios individuos <strong>de</strong>l Erio <strong>de</strong>rma chilense, visto <strong>de</strong> grandor<br />

natural; el talo ha sido erguido en a, á, para mostrar el color <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo. 2b. Extremo <strong>de</strong> un lóbulo<br />

aumentado ocho veces para que se pueda ver mejor <strong>de</strong> frente <strong>la</strong> apotecia, y distinguir los numerosos<br />

pelos fascicu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> faz superior <strong>de</strong>l talo. 2c. Tajada <strong>de</strong>lgada vertical <strong>de</strong>l talo aumentada veinticinco<br />

veces y mostrando por arriba esos mismos pelos, que suplen a <strong>la</strong> capa epidérmica y reposan sobre <strong>la</strong><br />

capa gonímica, colorada <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> d, d, <strong>la</strong> cual es el<strong>la</strong> misma superpuesta a <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>r e, e. 2f. Corte<br />

ver tical <strong>de</strong> una apotecia aumentada dieciséis veces. 2g. Porción <strong>de</strong> lámina prolígera, aumentada <strong>de</strong> cerca<br />

<strong>de</strong> doscientas veces y compuesta <strong>de</strong> paráfisas filiformes entre <strong>la</strong>s cuales se ven tres tecas en forma <strong>de</strong><br />

porra don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias todavía concate nadas están diversamente dispuestas. 2h. Una teca ais<strong>la</strong>da en<br />

<strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s espori dias no están ya adherentes entre si; es aumentada doscientas cincuenta veces. 2i. Dos<br />

esporidias libres y a epísporo rugoso, aumentadas más <strong>de</strong> cuatrocientas veces.


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

Apotecias escuteliformes, marginadas por el talo, al cual están adnadas, sea por<br />

casi toda su superficie inferior, sea, pero mucho más raramente, por una porción<br />

<strong>de</strong> su bor<strong>de</strong>, que es libre y como <strong>de</strong>scortezado, al gunas veces rasgadas y<br />

aun tijereteadas. Disco primero cerrado, que nace en forma <strong>de</strong> núcleo, globuloso<br />

<strong>de</strong> bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa gonímica, luego di<strong>la</strong>tado, <strong>de</strong>snudo y reposando sobre <strong>la</strong> capa<br />

me du<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l talo. Tecas bas tante amplias, como porrita, acompañadas <strong>de</strong> numerosas<br />

paráfisas, y en <strong>la</strong>s cuales están encerradas espo ridias en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra,<br />

di vididas en cuatro casil<strong>la</strong>s por tres tabiques transversales, o tetrapirenos. Talo horizontal,<br />

foliáceo, radiando <strong>de</strong> un centro común y formando amplias rosetas, fáciles<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l soporte. Este talo es correoso o carti<strong>la</strong>ginoso, atercio pe<strong>la</strong>do,<br />

raramente tumetoso más rara vez todavía g<strong>la</strong>bro enteramente por <strong>de</strong>bajo, don<strong>de</strong><br />

se nota lo más co múnmente puntos hundidos, <strong>de</strong>scolorados, amarillos o b<strong>la</strong>ncos,<br />

que se l<strong>la</strong>man cife<strong>la</strong>s, y que forman uno <strong>de</strong> los caracteres esenciales.<br />

<strong>Chile</strong> parece ser <strong>la</strong> patria <strong>de</strong> este bello género que crece principal mente en troncos<br />

<strong>de</strong> árboles y en <strong>la</strong>s peñas, pues encierra más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>scritas.<br />

Eu ropa no posee más que ocho es pecies, <strong>la</strong> más bel<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales, el S. aurata, originaria<br />

como otras muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comarcas ecuatoriales, pero que se hal<strong>la</strong> también<br />

en nuestras costas occi<strong>de</strong>ntales, no ha sido nunca hal<strong>la</strong>da en fruto.<br />

se c c i ó n i<br />

ci F e l a s a m a r i l l a s<br />

1. Sticta endochrysa<br />

S. thallo carti<strong>la</strong>gineo, crasso, supra g<strong>la</strong>uco-caesio f<strong>la</strong>vescente, g<strong>la</strong>brato, subtus rufo-f<strong>la</strong> vo,<br />

pubescente brunneoque-tomentoso, intus aurato, lobato, lobis rotundatis, elongatis, sinuatis,<br />

ad ambitum levibus aut rugulosis; cyphellis parvis, prominulis, citrinis; apotheciis subpedicel<strong>la</strong>tis,<br />

sparsis concavis; disco subfusco, margine elevato, inflexo, ruguloso-<strong>la</strong>nuginoso,<br />

granu<strong>la</strong>to et <strong>de</strong>mum crenu<strong>la</strong>to; ascis ovoi<strong>de</strong>is, sporidia subquaterna foventibus.<br />

S. e n d o c h ry s a Delise, l.c., p. 43, t. 1, f. 1; Hook. fil. et Tayl., Crypt. Sntaret., p. 219,<br />

t. 95, f. 2, eximia; Montag., Fl. J. Fern., n. 69. S. d u rv i l l e i Del., l.c., p. 170, t. 19, f. 1.<br />

S. F l av i c a n s Hook. fil. et Tayl., Lond. Journ. of Bot., iii, p. 648. Pa r m e l i a P u B e s c e n s<br />

Pers. in Freycin., Voy Uran., Bot., p. 199.<br />

var. angustiloba Montag.: thallo <strong>la</strong>ciniato, lobis angustis, pinnatifidis, p<strong>la</strong>niuscu lis.<br />

Talo carti<strong>la</strong>ginoso, bastante espeso, imbricado a <strong>la</strong> ma nera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parmelias<br />

foliáceas, liso o reticu<strong>la</strong>do y aun también pubescente por encima en edad tierna,<br />

luego <strong>de</strong>l todo g<strong>la</strong>bro, <strong>de</strong> un gris azu<strong>la</strong>do, tumetoso o simplemente velludo<br />

por <strong>de</strong>bajo, don<strong>de</strong> su color varía entre el amarillo-rojo y el rojo pardo cargado;<br />

está profundamente <strong>la</strong>ciniado, y sus lóbulos a<strong>la</strong>rgados son on<strong>de</strong>ados, alzados,<br />

almenados y muchas veces cargados <strong>de</strong> prolificaciones diminutas, como en el S.<br />

variabilis Ach. Las cife<strong>la</strong>s son chiquitas, salientes y cetrinas. Las apotecias, cuyo<br />

-95-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

diámetro adquiere más <strong>de</strong> dos líneas, son numerosas, esparci das, ligeramente<br />

pedice<strong>la</strong>das, rugosas por <strong>de</strong>bajo, <strong>la</strong>nosas y urceo<strong>la</strong>das, luego más extendidas,<br />

pero siempre provistas <strong>de</strong> un ribete que se rasga y se infleja sobre el disco, que<br />

es <strong>de</strong> un pardo negruzco. Lámina prolígera muy <strong>de</strong>lgada (0,1mm), repo sando<br />

sobre un hipotecio celuloso, <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s como horadadas, y compuesta <strong>de</strong> paráfisas<br />

casi soldadas y <strong>de</strong> tecas obovoi<strong>de</strong>s muy cortas, en <strong>la</strong>s cuales se hal<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />

cuatro a seis esporidias navicu<strong>la</strong>res, primero hialinas y divididas en dos por un<br />

solo tabique, luego g<strong>la</strong>ucas verdosas y provistas <strong>de</strong> tres tabiques o llenadas por<br />

cuatro esporidio<strong>la</strong>s.<br />

Esta especie crece en <strong>Chile</strong> en cortezas <strong>de</strong> árboles; ha sido hal<strong>la</strong>da en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan<br />

Fernán<strong>de</strong>z. La variedad angustiloba es originaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pro vincias meridionales.<br />

2. Sticta orygmaea<br />

S. thallo amplo, carti<strong>la</strong>gineo, rigidulo, e g<strong>la</strong>uco f<strong>la</strong>vo-virescente, mace rato vio<strong>la</strong>ceo, scrobicu<strong>la</strong>to-rugoso,<br />

reticu<strong>la</strong>to, monophyllo, ambitu inciso lobato; lobis <strong>la</strong>tis, rotundo-crenu<strong>la</strong>tis, nudis,<br />

subtus <strong>la</strong>nuginoso; strato medul<strong>la</strong>ri f<strong>la</strong>vo; cyphellis minutis, prominentibus, subglobosis,<br />

tan<strong>de</strong>m pulverulentis f<strong>la</strong>vis; apotheciis sparsis, frequentibus, junioribus concavis tan<strong>de</strong>m<br />

p<strong>la</strong>nis; disco obscure fusco; margine thallo<strong>de</strong> rugoso-crenu<strong>la</strong>to; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona,<br />

cymbiformia, bilocu<strong>la</strong>ria (?) foventibus, inter paraphyses nidu<strong>la</strong>ntibus.<br />

S. o r y G m a e a Ach., Meth. Lich., p. 278, Lich. univ., p. 449 et Syn. Lich., p. 232; Delise,<br />

l.c., p. 41, t. 1, f. 5, pessima; Montag., Voy Pole Sud, Crypt., p. 190, t. 15, f. 1; Hook.<br />

fil. et Tayl, Crypt. Antarct., p. 85 et 220.<br />

Talo membranoso, tieso, aunque flexible, y aun también bastante frágil, prendido<br />

por el centro a <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los ár boles, sumamente rugoso con arrugas reticu<strong>la</strong>das<br />

en su faz superior, que es <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco tirando al amarillo verdoso y g<strong>la</strong>bro,<br />

menos rugoso, y puntuado en <strong>la</strong> inferior, que es amaril<strong>la</strong> y en <strong>la</strong> cual se ven <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s<br />

asomar por entre los pelos <strong>de</strong> un vello más o menos c<strong>la</strong>ro o apretado y tumetoso;<br />

es redon<strong>de</strong>ado al principio, apenas sinuoso, luego se divi<strong>de</strong> insensiblemente en<br />

lóbulos poco expresados, también redon<strong>de</strong>ados y almenados. Nunca llegan estos<br />

lóbulos al tercio <strong>de</strong>l diámetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> honda, cuyos mayores ejemp<strong>la</strong>res, que he visto,<br />

tienen <strong>de</strong> tres a cinco pulgadas <strong>de</strong> ancho. La capa medu<strong>la</strong>ria es amaril<strong>la</strong> como<br />

en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte. Cife<strong>la</strong>s salientes, como pedice<strong>la</strong>das, urceo<strong>la</strong>das, pulverulentas y<br />

amaril<strong>la</strong>s. Apotecias infinitamente numerosas en <strong>la</strong> faz superior, sésiles, p<strong>la</strong>nas, <strong>de</strong><br />

un encarnado pardo, provistas <strong>de</strong> un ribete talódico rugoso y como privado <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>rmis,<br />

<strong>de</strong> un diámetro menor que en el S. endochrysa, pues no exce<strong>de</strong> apenas dos<br />

tercios <strong>de</strong> línea. Lámina prolígera más espesa, compuesta <strong>de</strong> paráfisas filiformes<br />

y <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita a<strong>la</strong>rgada encerrando ocho esporidias cimbi formes,<br />

separadas en dos celdil<strong>la</strong>s o binucleo<strong>la</strong>das.<br />

Esta especie abunda en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, y no es tampoco rara en <strong>la</strong> is<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> Chiloé, don<strong>de</strong> crece en <strong>la</strong>s mismas ramas que el S. hirsuta y el Nephroma cellulosa.<br />

-96


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

Si se compara mi <strong>de</strong>scripción, hecha por <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta misma, con <strong>la</strong> <strong>de</strong> Acharius (Lich.<br />

univ. l.c.), no pue<strong>de</strong> dudarse que este autor haya tenido a <strong>la</strong> vista el mismo liquen,<br />

bien que <strong>la</strong> localidad que él indica sea diferente.<br />

3. Sticta hirsuta<br />

S. thallo coriaceo, membranaceo, amplo, libero, lobato, lobis <strong>la</strong>ciniatis, rotundato-crenatis,<br />

su pra cervino, fuscescente, hirsuto, subtus tomentoso, subconcolori; cyphellis sorediiformibus,<br />

ci trinis; apotheciis marginalibus, cyathiformibus, margine inflexo piloso; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia<br />

cymbi formia, quadrilocu<strong>la</strong>ria foventibus.<br />

S. h i r s u ta Montag., Prodr. Fl. J. Fern., n 74; Voy. Pole Sud, Crypt., p. 188, t. 15, f. 2;<br />

Mey et Fw., in Nov. Act. Nat. Curios., X i X, Suppl. i, p. 215, t. 3, f. 4. S. o B v o l u ta Ach.,<br />

ex Auct., Crypt. Antarct.<br />

var. guillemini: thallo membranaceo, supra murino, puberulo, subtus carneo-pallido,<br />

villosulo.<br />

st i c ta G u i l l e m i n i Montag., Fl. J. Fern., N° 70.<br />

Talo correoso-membranoso, bastante espeso y consistente, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces<br />

fijado por el centro, <strong>de</strong> un diámetro variable entre una y cuatro pulgadas, orbicu<strong>la</strong>r<br />

en general y entero, pero también profundamente lobeado, con lóbulos anchos<br />

y redon <strong>de</strong>ados; su faz superior es <strong>de</strong> un color <strong>de</strong> cuero, gris, aceitu nada y parda por<br />

sitios en edad avanzada, y toda cubierta <strong>de</strong> pelos b<strong>la</strong>ncos visibles a simple vista, los<br />

cuales al caer, <strong>de</strong>jan frecuentemente el centro g<strong>la</strong>bro; <strong>la</strong> inferior está guarnecida <strong>de</strong><br />

un vello cenizo mucho más espeso, que hace pa recer pestañados los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

honda. Entre los pelos <strong>de</strong> este vello tumetoso es don<strong>de</strong> se ve <strong>de</strong>spuntar <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s chiquitas,<br />

puntiformes, pulverulentas y cetrinas. Las apotecias se notan principalmente<br />

en el bor<strong>de</strong>, raramente en medio <strong>de</strong>l talo; tienen <strong>de</strong> una tres líneas <strong>de</strong> diámetro y son<br />

pedice<strong>la</strong>das o sésiles, ciatiformes y provistas <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong> encorvado por <strong>de</strong>ntro; en<br />

el sitio que les correspon<strong>de</strong>, se ve <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l talo un hueco que recuerda el <strong>de</strong> ciertos<br />

leptogium, <strong>de</strong>l L. bul<strong>la</strong>tum, por ejemplo. Disco cóncavo y pardo. Tecas como porrita<br />

que contiene sobre dos ringleras ocho esporidias cinbi formes, cuadrinucleo<strong>la</strong>das. La<br />

variedad guillemini <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual había yo, al principio, hecho una especie, no es más que<br />

una forma menos velluda, más b<strong>la</strong>nca y <strong>de</strong> talo membranoso más <strong>de</strong>lgado, <strong>de</strong>l S. hirsuta.<br />

Con todo, no es su tierna edad, pues he visto individuos muy chiquitos <strong>de</strong>l tipo<br />

que tenían ya todos los caracteres que he expuesto en mi <strong>de</strong>scripción. Ya indiqué en<br />

otra parte <strong>la</strong>s afinida<strong>de</strong>s próximas <strong>de</strong> esta especie con el S. obvoluta Ach. Los señores<br />

Hooker hijo y Tailor preten<strong>de</strong>n que es el mismo liquen y que <strong>la</strong>s muestras remitidas<br />

por Menzies a sir W. Hooker tienen <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s amaril<strong>la</strong>s. Como Acharius no dice<br />

nada <strong>de</strong> estos órganos, y como Delise, que también pre ten<strong>de</strong> haberlos encontrado en<br />

ejemp<strong>la</strong>res auténticos, los dice b<strong>la</strong>ncos, creo que <strong>de</strong>bo persistir, hasta que se pruebe<br />

lo con trario, en dudar <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos p<strong>la</strong>ntas. Nuestro li quen sería mucho<br />

más vecino <strong>de</strong>l S. cyathicarpa, si nos refirié semos a <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong> citada monografía,<br />

pero <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s están coloreadas <strong>de</strong> otro modo.<br />

-97-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Fue cogido en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z por Bertero, en <strong>la</strong>s provincias meridionales<br />

<strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por los señores Gay y Meyen y en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por M.<br />

Hombron. Crece en troncos <strong>de</strong> árboles, en ramas y ramillos, y parece ser bastante<br />

común en estas diferentes localida<strong>de</strong>s.<br />

4. Sticta crocata<br />

S. thallo coriaceo-membranaceo, tenui, supra g<strong>la</strong>uco-fusco, scrobicu <strong>la</strong>to-reticu<strong>la</strong>to, pulvinulis<br />

verrucosis, subconcentricis hinc in<strong>de</strong> consperso, <strong>la</strong>ciniato-lobato, lobis rotundatis, crenu<strong>la</strong>tis<br />

aut irregu<strong>la</strong>riter <strong>la</strong>cinu <strong>la</strong>tis, margine citrino-pulverulentis; subtus fusco-tomentoso, ad centrum<br />

nigricante, ambitu hepatico; cyphellis p<strong>la</strong>nis, f<strong>la</strong>vis; apotheciis sessilibus, sparsis, extus<br />

<strong>de</strong>corticato-rugulosis, croceo-rubris, disco fusco, tan<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>nis, nigris.<br />

S. c r o c a ta Ach., Meth. Lich., p. 277. Lich. univ., p. 447 et Syn. Lich., p. 232; Delise, l.c.,<br />

p. 56, t. 4, f. 10, ma<strong>la</strong>; Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 190. S. a u r i G e r a Montag.,<br />

Fl. J. Fern., n. 72. S. B u F o n i a Sieb., Mss. Hb. Bory. S. c i t r i n a Pers. in Gaudich., Voy<br />

Uran., Bot., p. 201. li c h e n cr o c a t u s Linn.; Engl. Bot., t. 2110, bona sed lich. steril.<br />

<strong>de</strong> pietus.<br />

Talo bastante <strong>de</strong>lgado, membranoso, correoso, orbicu<strong>la</strong>r, extendido por <strong>la</strong>s<br />

cortezas, sinuoso en su contorno, dividido más o menos profundamente en lóbulos<br />

irregu<strong>la</strong>res, redon<strong>de</strong>a dos y almenados en el vértice, casi imbricados en <strong>la</strong> base. La<br />

faz superior es <strong>de</strong> un color g<strong>la</strong>uco que se pone pardo y aun también bayo oscuro,<br />

marcada, ahuecada <strong>de</strong> hoyuelos forma dos por un enrejado <strong>de</strong> venas salientes, y<br />

cargada <strong>de</strong> verrugas pulverulentes cetrinas, lo mismo que los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los lóbulos;<br />

<strong>la</strong> inferior, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> hollín, negruzca en el centro, parda en su contorno, está<br />

cubierta <strong>de</strong> un vello pardo-negro muy tieso, entre los cortos pelos <strong>de</strong>l cual se ven<br />

cife<strong>la</strong>s bastante am plias, p<strong>la</strong>nas, pulverulentas y <strong>de</strong> un amarillo <strong>de</strong> canario. Capa<br />

medu<strong>la</strong>ria b<strong>la</strong>nquecina. Apotecias más bien centrales que margi nales, primero casi<br />

urceo<strong>la</strong>das, sésiles, apenas anchas <strong>de</strong> una línea, cóncavas, redon<strong>de</strong>adas, enteras,<br />

rugosas y <strong>de</strong> un encar nado azafranado por fuera, <strong>de</strong> un pardo cargado por <strong>de</strong>ntro,<br />

luego ensanchándose y poniéndose <strong>de</strong>l todo p<strong>la</strong>nas; disco, en tonces, enteramente<br />

p<strong>la</strong>no y <strong>de</strong> un negro mate. Tecas como porrita, bastante amplias, anidadas entre<br />

paráfisas filiformes, hinchadas y coloradas <strong>de</strong> pardo en el vértice; estas tecas encierran<br />

ocho esporidias <strong>de</strong> un pardo hollín, cimbiformes, pero acuminadas por los<br />

dos cabos, uno <strong>de</strong> los cuales tiene tam bién algunas veces un prolongamiento codiforme.<br />

Semejan bas tante estas tecas a <strong>la</strong>s esporidias <strong>de</strong>l género helminthosporium y<br />

son cuadrilocu<strong>la</strong>das.<br />

Esta linda especie, que crece en Ing<strong>la</strong>terra sin fructificar, fue cogida en <strong>Chile</strong> con<br />

apotecias en buen estado. MM. d’Urville y Hombron <strong>la</strong> habían también traído,<br />

bien que estéril, <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. Las escute<strong>la</strong>s son <strong>de</strong>l todo semejantes<br />

a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l S. berteroana, que se distingue suficien temente por <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>l talo, por <strong>la</strong><br />

ausencia <strong>de</strong> cife<strong>la</strong>s y por su capa medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve. Las esporidias<br />

<strong>de</strong>l S. crocata son carac terísticas, tienen una longitud <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 0,04m sobre un<br />

ancho (en el medio) tres veces menor. Me estimo feliz <strong>de</strong> haber podido dar a<br />

-98


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

conocer en estos pormenores <strong>la</strong> fructificación controvertida, y hasta aquí mal cono<br />

cida, <strong>de</strong> este liquen, tan diferente <strong>de</strong>l S. aurata.<br />

5. Sticta gilva<br />

S. thallo carti<strong>la</strong>gineo, <strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis brevibus, subimbricatis, cre nu<strong>la</strong>tis, supra <strong>la</strong>cunoso<br />

pullo, subtus tomentoso fuscescente; strato me dul<strong>la</strong>ri citrino; cyphellis minutis, citrinis, promi<br />

nentibus; apotheciis submarginalibus, concavis; disco nigro; margine levi prominulo.<br />

S. G i l va Ach., Meth. Lich., p. 278; Delise, l.c., p. 59, t. 4, f. 11; Montag., Voy. Pole Sud,<br />

Crypt., p. 189. S. c r o c a ta ß G i l va Ach., Lich. univ., p. 447 et Syn. Lich., p. 442; Hook.<br />

fil. et Tayl., Crypt. Antarct., p. 219. li c h e n Thunb., Fl. Cap., p. 178.<br />

Talo membranoso y <strong>de</strong>lgado; su faz superior está apenas arrugada y es <strong>de</strong> un<br />

g<strong>la</strong>uco cenizo que se pone amoratado, fuli ginoso o pardo en sitios, ni verrugosa ni<br />

pulverulenta; <strong>la</strong> infe rior es <strong>de</strong> un pardo cenizo, cubierta <strong>de</strong> un vello raso entre los<br />

pelos <strong>de</strong>l cual se notan cife<strong>la</strong>s pulverulentas cetrinas, margina das por un ro<strong>de</strong>tito<br />

g<strong>la</strong>bro <strong>de</strong>l talo, y, como lo dice formal mente Acharius, bastante semejantes a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>l S. orygmaea. Las hondas, reunidas en el centro, se divi<strong>de</strong>n luego en lóbu los<br />

estrechos, que van ensanchándose hacia <strong>la</strong> periferia; estos lóbulos están escotados<br />

y como ahorquil<strong>la</strong>dos y almenados, pero no son redon<strong>de</strong>ados. Según Acharius y<br />

Delise, <strong>la</strong>s apote cias, que no he visto, están situadas junto al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l lóbulo; su<br />

disco es negro y cóncavo, y su bor<strong>de</strong> es <strong>de</strong>lgado, entero, rojo y prominente.<br />

Esta especie, bien distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, ya por <strong>la</strong> manera en que se divi<strong>de</strong> el<br />

talo, ya por <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> verrugas pulverulentas, ya en fin por sus cife<strong>la</strong>s, fue<br />

hal<strong>la</strong>da en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por M. Hombron.<br />

6. Sticta mougeotiana<br />

S. thallo carti<strong>la</strong>gineo, e centro in <strong>la</strong>cinias elongatas, palmato-seu f<strong>la</strong> bel<strong>la</strong>to-multifidas<br />

divi so, lobis supra levibus, g<strong>la</strong>uco hepaticis, hinc in<strong>de</strong> fusco-punctatis, margine eroso<br />

citrino-pulverulentis, apice rotundato te nuissime crenu<strong>la</strong>tis, inflexis, subtus rugosis, centro<br />

fusco-bru nneo tomen tosis, ambitu rufo-fulvo subnudis: cyphellis citrinis; apotheciis marginalibus;<br />

sporidiis elliptico-navicu<strong>la</strong>ribus, binucleo<strong>la</strong>tis, luleo-fuscis.<br />

S. m o u G e o t i a n a Delise, l.c., p. 62, t. 5, f. 13, haud bona; Montag., Fl. J. Fern., n.<br />

73.<br />

El talo parece radiar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un centro común y en todos los sen tidos, pero sus<br />

divisiones están tan enredadas por su imbricación, que no se distingue bien más<br />

que <strong>la</strong>s que forman <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca, <strong>la</strong> cual en nuestro ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Bertero<br />

no tiene menos <strong>de</strong> cinco pulgadas <strong>de</strong> diámetro. Las hondas están divididas en<br />

lóbulos palmalífidos o dispuestos como abanico. Los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos lóbulos están<br />

cargados <strong>de</strong> paquetitos pulverulentos <strong>de</strong> co lor cetrino; están a<strong>de</strong>más alzados<br />

-99-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

<strong>de</strong> manera que hacen <strong>la</strong> honda canalicu<strong>la</strong>da; su extremo está también encorvado<br />

como co<strong>la</strong> <strong>de</strong> escorpión, o simplemente inflejo. La faz superior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hon das es<br />

propiamente <strong>de</strong> color <strong>de</strong> hoja muerta (<strong>de</strong> encina), muy lisa y g<strong>la</strong>bra, pero ofreciendo<br />

puntuaciones pardas caducas, que no se ven bien más que por el lente. En<br />

estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>seca ción, esta misma faz está también hendida profundamente y <strong>de</strong>ja<br />

ver su capa medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve, y <strong>la</strong> cortical o gonímica, verdosa. La<br />

faz inferior es <strong>de</strong> un pardo negruzco y tumetosa en el centro, <strong>de</strong> un rojo leonado y<br />

apenas pubescente junto a los bor<strong>de</strong>s. Las cife<strong>la</strong>s y apotecias son semejantes a <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>l S. crocata, con <strong>la</strong> diferencia que estas son siempre margi nales. Las esporidias<br />

son color <strong>de</strong> hollín, elipsoi<strong>de</strong>s o corta mente cimbiformes y no encierran más que<br />

dos nucléolos; no tienen, fuera <strong>de</strong> eso, más que 0 m ,03 <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo.<br />

Esta especie es ciertamente vecina <strong>de</strong>l S. gilva, pero como se aparta <strong>de</strong> él por <strong>la</strong>s<br />

di vi siones <strong>de</strong> su talo, su color, etc., como he podido ver ejem p<strong>la</strong>res auténticos en el<br />

herbario <strong>de</strong> Bory, prefiero conservarle el rango <strong>de</strong> especie. Se <strong>de</strong>be notar a<strong>de</strong>más,<br />

como diferencia, el hábitat <strong>de</strong> este liquen sobre <strong>la</strong>s peñas, <strong>la</strong> tierra y <strong>la</strong>s montañas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> J. Fernán<strong>de</strong>z.<br />

7. Sticta carpoloma<br />

S. thallo carti<strong>la</strong>gineo, coriaceo, crassiusculo, <strong>la</strong>ciniato-lobato, lobis elongatis, subdichotomis,<br />

apice cornicu<strong>la</strong>tis, retuso-truncaes, supra margine elevato incrassato canalicu<strong>la</strong>tis <strong>la</strong>cunosisque,<br />

e g<strong>la</strong>uco fuscescentibus, subtus ad centrum fuscis, subtomentosis, in ambitu vix pubestibus<br />

nudisque, fulvis; cyphellis punctiformibus, confertis, prominentibus, luteis; apotheciis mar ginatlibus,<br />

extus <strong>de</strong>corticatis, rufis; disco badio nigricante.<br />

S. c a r P o l o m a Delise, l.c., p. 159, t. 19, libro jam edito adjuncta; Montag., Fl. J. Fern.,<br />

n. 75. S. c e l l u l i F e r a Hook. fil. et. Tayl., Crypt. Antarct., p. 862.<br />

Talo carti<strong>la</strong>ginoso, correoso y pasablemente espeso, <strong>la</strong>ci niado en lóbulos a<strong>la</strong>rgados<br />

y lineares, bastante semejantes a los <strong>de</strong> los S. faveo<strong>la</strong>ta y S. bil<strong>la</strong>rdieii. Estos<br />

lóbulos, cuyos bor<strong>de</strong>s espesados están alzados, tienen dos a tres líneas <strong>de</strong> an cho en<br />

el centro, luego se subdivi<strong>de</strong>n por dicotomias irregu<strong>la</strong> res en tiras divergentes, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s más extremas, anchas <strong>de</strong> una a dos líneas, tienen <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una asta<br />

<strong>de</strong> rengífero, y están truncadas o emarginadas por el vértice. La faz superior es <strong>de</strong><br />

color <strong>de</strong> cuero, llena <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ros y reticu<strong>la</strong>da, perg<strong>la</strong>bra; <strong>la</strong> inferior es tomentosa y<br />

parda por el centro, leonada y apenas pubescente hacia <strong>la</strong> periferia. Cife<strong>la</strong>s numerosas,<br />

puntiformes, salientes, como papulosas, pulverulentas y amaril<strong>la</strong>s. Apote cias<br />

marginales casi pedice<strong>la</strong>das y esféricas, luego di<strong>la</strong>tándose <strong>de</strong> manera que ofrecen<br />

un disco p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong> un pardo negro, cuyo ribete talódico acaba por a<strong>de</strong>lgazarse y<br />

<strong>de</strong>saparecer completamente. Tecas como porrita, puestas entre paráfisas espesadas<br />

y fuertemente coloradas <strong>de</strong> pardo en el vértice, y en cerrando <strong>de</strong> seis a ocho esporidias<br />

cimbiformes, color <strong>de</strong> hollín, primero, <strong>de</strong> dos casil<strong>la</strong>s, luego oscuramente<br />

cuadrinucleo <strong>la</strong>das.<br />

-100


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

Esta especie, bien diferente por sus cife<strong>la</strong>s amaril<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras a <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s he<br />

comparado en mi <strong>de</strong>scripción, se distingue todavía <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma sección<br />

que están a mi conocimiento, ya sea por <strong>la</strong>s divisiones cornicu<strong>la</strong>das <strong>de</strong> los lóbulos,<br />

ya por su forma linear.<br />

Fue cogida en J. Fernán<strong>de</strong>z sobre cortezas <strong>de</strong> árboles, en compañía <strong>de</strong>l Nephroma<br />

arctica.<br />

8. Sticta caerulescens †<br />

S. thallo foliaceo-imbricato, coriaceo-membranaceo, supra <strong>la</strong>cunoso, chalybaeo, humecto<br />

g<strong>la</strong>uco-caerulescente, subtus fuliginoso-tomentoso, lobis sinuato-<strong>la</strong>ciniatis, subpinnatifidis,<br />

extremis rotundatis, undu<strong>la</strong>tis crenu <strong>la</strong>tisque; cyphellis sorediiformibus f<strong>la</strong>vidis; apotheciis...<br />

S. cae r u le s c e n s Montag., in Herb. Mus. Paris.<br />

Talo membranoso, correoso, <strong>de</strong>lgado por los bor<strong>de</strong>s, más espeso y resistente<br />

en el centro, formando en <strong>la</strong>s cortezas (?) rosetas <strong>de</strong> cinco pulgadas <strong>de</strong> diámetro<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor elegancia. Hojue<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l talo imbricadas, soldadas en los bor<strong>de</strong>s y<br />

ra diando <strong>de</strong> un centro común, ensanchándose más y más, y divi diéndose en lóbulos<br />

palmatífidos, cuyos extremos están re don<strong>de</strong>ados, on<strong>de</strong>ados y almenados.<br />

En estado seco, <strong>la</strong> faz superior es <strong>de</strong> color <strong>de</strong> hierro en el centro, azu<strong>la</strong>da en los<br />

bor<strong>de</strong>s, pero, si se moja, se mezc<strong>la</strong> con un tinte verdoso y g<strong>la</strong>uco, tal que no he<br />

visto nada semejante en otra alguna; es a<strong>de</strong>más cóncava por el alzamiento <strong>de</strong> sus<br />

bor<strong>de</strong>s y ahuecada con hoyuelos poco profundos y menos expresados que en el S.<br />

scrobicu<strong>la</strong>ta; <strong>la</strong> inferior está cubierta <strong>de</strong> un vello tomen toso <strong>de</strong> color fuliginoso que<br />

se hace más raro en el vértice <strong>de</strong> los lóbulos, y se compone <strong>de</strong> pelos canos, como<br />

fascicu<strong>la</strong>dos. Cife<strong>la</strong>s puntiformes, salientes, pulverulentas y amaril<strong>la</strong>s. Por <strong>de</strong>sgracia,<br />

<strong>la</strong> única muestra no tenía traza alguna <strong>de</strong> escute<strong>la</strong>s.<br />

Esta especie difiere <strong>de</strong>l S. endochrysa por su porte, sus divisiones, sus gradaciones<br />

y sobre todo por el color <strong>de</strong> nieve <strong>de</strong> su capa central o medu <strong>la</strong>ria. No conozco<br />

ninguna otra con que po<strong>de</strong>r comparar<strong>la</strong>. Las divisiones <strong>de</strong>l talo y su imbricación<br />

son semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l S. glomerulifera, pero el color es bien diferente, y a<strong>de</strong>más <strong>la</strong><br />

presencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s excluye toda aproximación. Crece en <strong>Chile</strong>; no sabré <strong>de</strong>cir<br />

si en <strong>la</strong>s peñas o en cor tezas.<br />

9. Sticta vaccina<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 12, fig. 1)<br />

S. thallo orbicu<strong>la</strong>ri, coriaceo, crasso, adpresso, <strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis elon gatis, imbricatis, sinuato-lobatis,<br />

lobis rotundatis, crenu<strong>la</strong>tis, submargi natis, supra levigato, p<strong>la</strong>no, vaccino, tan<strong>de</strong>m<br />

tenuissime rugoloso, subtus concolori velutino, ad centrum ruguloso; cyphellis obsoletis, pun ctiformibus<br />

prominentibus f<strong>la</strong>vidis; apotheciis confertis, <strong>la</strong>teralibus, concavis, margine subtus rugosis,<br />

disco rubro-fusco, tan<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>niusculo; sporidiis anguste fusiformibus, hyalinis, triseptatis.<br />

S. va c c i n a Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

-101-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

El talo, correoso, espeso, <strong>de</strong> un rojo leonado por encima y por <strong>de</strong>bajo, forma<br />

p<strong>la</strong>cas orbicu<strong>la</strong>res, adheridas por aquí y por allá a <strong>la</strong> corteza, y anchas <strong>de</strong> tres a<br />

cinco pulgadas. Se divi<strong>de</strong>, partiendo <strong>de</strong>l centro, en tiras <strong>de</strong> seis a doce líneas <strong>de</strong><br />

ancho, que se cubren por su bor<strong>de</strong> y están también cortadas en lóbulos numerosos,<br />

elegantemente sinuosas, redon<strong>de</strong>adas y almenadas por el vértice y algo espesadas<br />

por los bor<strong>de</strong>s, lo cual <strong>la</strong>s hace parecer marginadas por <strong>de</strong>bajo. La faz superior es<br />

lisa, p<strong>la</strong>na, finamente rugosa, y como granu<strong>la</strong>da, vista por el lente; pero humectada<br />

y observada <strong>de</strong> perfil al microscopio, se ve que <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s exteriores, no ligadas<br />

por un epi<strong>de</strong>rmis, hacen salidas que muestran que tiene una ten<strong>de</strong>ncia a ponerse<br />

pubescente. La inferior, <strong>de</strong>l mismo color <strong>de</strong> vaca roja pero más intenso, está<br />

arrugada y aterciope<strong>la</strong>da por pelos cortos y tabicados; lleva a<strong>de</strong>más raras cife<strong>la</strong>s<br />

salientes, puntiformes y amaril<strong>la</strong>s, cuando su vértice se abre. La capa medu<strong>la</strong>ria<br />

es es pesa y <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido. Las apotecias, adheridas por el centro, libres en<br />

su contorno, son numerosas y dispersas por toda <strong>la</strong> extensión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiras; primero<br />

redon<strong>de</strong>adas, cóncavas o cupuliformes, ro<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> un ribete granuloso <strong>de</strong>l color<br />

<strong>de</strong>l talo, se hacen p<strong>la</strong>nas y el bor<strong>de</strong> persistente se atenúa mucho. El disco pasa <strong>de</strong>l<br />

encarnado pardo al pardo negro con <strong>la</strong> edad. La lámina prolígera, transparente,<br />

muy <strong>de</strong>lgada, reposa sobre un hipotecio parduzco. Las paráfisas son pistiliformes,<br />

y <strong>la</strong>s te cas en forma <strong>de</strong> porrita, a<strong>la</strong>rgadas, como soldadas con el<strong>la</strong>s en una suerte<br />

<strong>de</strong> magma ge<strong>la</strong>tinoso, que no impi<strong>de</strong> se distingan <strong>la</strong>s diferentes partes. Las esporidias<br />

son características <strong>de</strong> este liquen; son <strong>la</strong>s más <strong>de</strong>lgadas <strong>de</strong> todo el género; son<br />

fusiformes o lombricoi<strong>de</strong>s, transparentes, incoloras, semejantes a <strong>la</strong>s es poras <strong>de</strong><br />

los Fusarium; su longitud es <strong>de</strong> 0,03 a 0,035 mm, y su diámetro hacia el medio, <strong>de</strong><br />

0,0025 mm, es <strong>de</strong>cir, que son doce a trece veces más <strong>la</strong>rgas que anchas; ofrecen<br />

tres ta biques o cuatro nucléolos.<br />

Esta bel<strong>la</strong> y distinta especie, que no sabré comparar a otra alguna, nace en cortezas<br />

<strong>de</strong> árboles. Está recortada como el S. glomerulifera, pero colo reada <strong>de</strong> otro modo,<br />

y <strong>de</strong> más pequeñas dimensiones. Tiene también alguna re<strong>la</strong>ción con el Parmelia<br />

rufa Eschw. (Fl. Bras., i, p. 208, t. 13, f. 2), pero está <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> pestañas negras<br />

y lleva cife<strong>la</strong>s.<br />

10. Sticta f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>ta †<br />

S. thallo coriaceo-carti<strong>la</strong>gineo, amplo, sinuato-<strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis in lobos f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>tos, corni<br />

cu<strong>la</strong>tos divisis, in humido canalicu<strong>la</strong>tis, in sicco p<strong>la</strong>nis; supra g<strong>la</strong>uco- f<strong>la</strong>vescente aut<br />

cinnamomeo, g<strong>la</strong>bro, levigato, nitido, nigro-punctato; subtus <strong>de</strong>nse tomentoso, centro nigri cante,<br />

ambitu obscure viridi aut rufulo; cyphellis punctiformibus, prominentibus, apice f<strong>la</strong> vicantipulverulentas<br />

(aut incerte pallidis); apotheciis sparsis; disco p<strong>la</strong>no, subfusco, mar ginemerosum<br />

tan<strong>de</strong>m nigro-fuscum exclu<strong>de</strong>nte; sporidiis anguste cymbiformibus, hyalinis.<br />

S. F l a B e l l ata Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

Talo carti<strong>la</strong>ginoso, correoso, ancho <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pul gada en el centro, partiendo<br />

<strong>de</strong>l cual se divi<strong>de</strong> en tiras diver gentes más estrechas, <strong>la</strong>s cuales se subdi-<br />

-102


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 12. Fig. 1. 1a. Sticta vaccina vista <strong>de</strong> tamaño natural. 1b. Corte vertical <strong>de</strong> una porción <strong>de</strong>l talo,<br />

atravesando el centro <strong>de</strong> una apotecia para mostrar el espesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera c, y el vello d, d <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> faz inferior <strong>de</strong>l talo; esta figura es aumentada ocho veces. 1e. Algunos pelos tabicados <strong>de</strong> este vello,<br />

aumentados más <strong>de</strong> 200 veces. 1f. Porción <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera aumentada <strong>de</strong> lo mismo, y entre cuyas<br />

paráfisas se ve una teca g, que contiene el número normal <strong>de</strong> ocho esporidias. 1h. varias esporidias<br />

ais<strong>la</strong>das, aumentadas <strong>de</strong>l doble.


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

vi<strong>de</strong>n por el vértice en lóbulos obtusos, cornicu<strong>la</strong>dos y dispuestos en forma <strong>de</strong><br />

aba nico <strong>de</strong>l mismo modo, pero todavía más regu<strong>la</strong>r y elegante mente que en el S.<br />

canariensis. Es a<strong>de</strong>más tieso y p<strong>la</strong>no, cuando está seco, b<strong>la</strong>ndo, flexible y canalicu<strong>la</strong>do<br />

por encima por el alzamiento <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s; <strong>de</strong> un color g<strong>la</strong>uco que pasa al<br />

pardo cane<strong>la</strong> con <strong>la</strong> edad por encima, don<strong>de</strong> es liso a<strong>de</strong>más, lu ciente y puntuado<br />

<strong>de</strong> negro; tomentoso por <strong>de</strong>bajo y negruzco en el centro, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> cargado en<br />

los bor<strong>de</strong>s y en <strong>la</strong> peri feria. El vello es corto y como aterciope<strong>la</strong>do, pero muy <strong>de</strong>nso<br />

por todas partes. Entre sus pelos, se ven levantar cife<strong>la</strong>s cóni cas, puntiformes,<br />

pulverulentas en el vértice y cuyo polvo es más bien amarillo canario que b<strong>la</strong>nco<br />

pálido. Apotecias casi exclusivamente marginales, bien que se hallen también algunas<br />

en medio <strong>de</strong> los lóbulos, primero cóncavas, pardas y pro vistas <strong>de</strong> un ribete<br />

rugoso y discolóreo, luego p<strong>la</strong>nas, negras y con ribete casi borrado. La fructificación<br />

difiere poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l S. filicina, a <strong>la</strong> variedad lineariloba <strong>de</strong>l cual habría yo <strong>de</strong><br />

buena gana juntado esta especie, si el color y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s no se hubiese<br />

opuesto formalmente a ello.<br />

Fue hal<strong>la</strong>da en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> troncos y <strong>de</strong> ramas <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong>l continente <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

re pú blica.<br />

se c c i ó n ii<br />

ci F e l a s B l a n c a s<br />

11. Sticta fuliginosa<br />

S. thallo coriaceo-membranaceo, orbicu<strong>la</strong>ri, sinuato-lobato, lobis pli cato-flexuosis; supra<br />

reticu<strong>la</strong>to-ruguloso, cinereo-g<strong>la</strong>uco, fuscescente, granulis fuliginosis scabro, subtus tomentoso<br />

ochraceo-subluteo vel pal lido; cyphellis concavis, albidis (magnitudine et forma variis) margina<br />

tis; apotheciis sparsis, rufis, tan<strong>de</strong>m nigris, p<strong>la</strong>nis, margine subciliatis.<br />

S. F u l i G i n o s a Ach., Meth. Lich., p. 280, Lich. univ., p. 454 et Syn. Lich., p. 236; DC.,<br />

Fl. Fr., ii, p. 404; Delise, l.c., p. 74, t. 6, f. 20, mediocris; Fries, Lich. eur., p. 52. lic<br />

h e n F u l i G i n o s u s Dicks.; Engl. Bot., t. 1103; Dill., Hist. Musc., t 26, f. 100.<br />

El talo <strong>de</strong> este liquen forma p<strong>la</strong>cas orbicu<strong>la</strong>res más o menos amplias y que<br />

varían entre una y cuatro pulgadas <strong>de</strong> diámetro, según <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s. Nuestras<br />

muestras tienen esta última dimensión y no ce<strong>de</strong>n en nada a <strong>la</strong>s que me han llegado<br />

fructifi cadas también <strong>de</strong> los Neel Gherries. Está redon<strong>de</strong>ado y dividido en<br />

lóbulos reunidos por el centro y que se ensanchan en el vér tice. La faz superior es<br />

bastante variable; tan pronto es lisa, tan pronto se muestra rugosa reticu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> un<br />

g<strong>la</strong>uco cenizo azu<strong>la</strong>do, que pasa al color <strong>de</strong>l cuero o al pardo cargado, y <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces cargada <strong>de</strong> granu<strong>la</strong>ciones color <strong>de</strong> hollín más o menos abundantes,<br />

ya sea en los individuos estériles, ya en los que llevan escute<strong>la</strong>s. La faz inferior es<br />

amarillenta o pálida y cubierta <strong>de</strong> un vello espeso entre <strong>la</strong>s hebras <strong>de</strong>l cual se ven<br />

<strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s. Éstas son notables, primero puntiformes y orbicu <strong>la</strong>res, toman por aquí<br />

-105-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

y por allá más amplitud, y se encuen tra que son oblongas, ovales, triangu<strong>la</strong>res que<br />

no tienen menos <strong>de</strong> media línea a una <strong>de</strong> diámetro; su fondo, b<strong>la</strong>nquecino y liso, es<br />

más ancho que su bor<strong>de</strong>, bastante saliente. Las apo tecias son chiquitas, esparcidas<br />

y muy raras; su disco es <strong>de</strong> un pardo rojo, y se hace p<strong>la</strong>no y negro con <strong>la</strong> edad, y el<br />

bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias lleva algunos pelos canos ramosos, no tabicados, análogos<br />

al vello <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo, que les hace parecer pestañadas, pero que cae prontamente. Las<br />

tecas, puestas entre paráfisas muy <strong>de</strong>lgadas, son c<strong>la</strong>viformes y encierran un corto<br />

número <strong>de</strong> esporidias, primero hialinas, luego pardas y cuadrinucleo<strong>la</strong>das.<br />

Este liquen crece en los árboles <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> India y <strong>de</strong> Europa; al gunos liquenógrafos<br />

lo confun<strong>de</strong>n todavía con el S. sylvatica, pero difiere <strong>de</strong> éste evi<strong>de</strong>ntemente<br />

por los resortes <strong>de</strong> su talo, por sus cife<strong>la</strong>s y proba blemente por sus apotecias<br />

también, pues no se conocen bastante <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> úl tima especie. Lo que M. Welwitsch<br />

había creído ser estos órganos en indi viduos cogidos junto a Lisboa, pertenece, a<br />

mi parecer, a un hongo parásito que constituye el género abrothallus DNtr.<br />

12. Sticta argyracea<br />

S. thallo carti<strong>la</strong>gineo-coriaceo, crasso, sinuato- lobato, lobis elongatis marginibus apicibusque<br />

obtusis eroso-crenu<strong>la</strong>tis, supra g<strong>la</strong>uco-viridiru fescente, pulvinulis isidiomorphis argenteis<br />

spar so rimisque albis reti cu<strong>la</strong>to, subtus carneo-fuscescente tomentoso; cyphellis albis, pulverulentis;<br />

apotheciis sparsis aggregatisque, subfuscis, margine crenu<strong>la</strong>to cinctis; sporidiis elliptico-navicu<strong>la</strong>ribus,<br />

uniseptatis.<br />

S. a r G y r a c e a Delise, l.c., p. 91 , t. 7, f. 3º; Montag., Fl. J. Fern., n. 76. S. e X a s P e r a<br />

Moug., Hb.<br />

var. verrucosa Montag., Mss.: thallo supra subtusque verrucis rugosis nigro-punctalis<br />

exasperato. Vi<strong>de</strong>tur anamorphosis.<br />

El talo <strong>de</strong> esta bel<strong>la</strong> especie tiene cuatro a cinco pulgadas <strong>de</strong> ancho; se recorta<br />

junto al centro en tiras radiantes, que van ensanchándose y dividiéndose el<strong>la</strong>s<br />

mismas en lóbulos como palmalífidos, sinuosos, redon<strong>de</strong>ados y como finamente<br />

almenados por erosión <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s. Éstos son pulverulentos, imbricados en el<br />

centro y llevan ya sea pulvinulil<strong>la</strong>s digitadas, ya algunas verrugas. La faz superior<br />

es ligeramente reticu<strong>la</strong>da por líneas <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve, pero no es<br />

propia mente <strong>la</strong>gunosa o cavada <strong>de</strong> hoyuelos; su color es <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco cenizo que<br />

par<strong>de</strong>a en algunas partes, pero en el centro y junto al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hondas, se hal<strong>la</strong>n<br />

todavía, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los puntos b<strong>la</strong>ncos dichos, pulvinulil<strong>la</strong>s concoloradas <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />

se levantan radiando digitaciones g<strong>la</strong>ucas; otras veces, estas digi taciones isidiomorfas<br />

están reunidas en masa o en haces. La faz inferior es parda y tomentosa en el<br />

medio, color <strong>de</strong> carne, amarillo o gamuza y apenas pubescente hacia los bor<strong>de</strong>s.<br />

Las cife<strong>la</strong>s son b<strong>la</strong>ncas, chiquitas, puntiformes y pulverulentas, en lo cual nuestro liquen<br />

se aparta <strong>de</strong>l <strong>de</strong> Delise. Las apotecias son numerosas, bastante pequeñas (media<br />

línea a lo más) y ocupan el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hondas; primero esféricas, <strong>de</strong>primidas,<br />

se rasgan por el vértice, se extien<strong>de</strong>n y muestran un disco p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong> un encarnado<br />

-106


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

pardo, cercado <strong>de</strong> una or<strong>la</strong>dura colo radina, almenada e infleja. Lámina prolígera<br />

compuesta <strong>de</strong> pará fisas sencil<strong>la</strong>s, espesadas y pardas en su vértice, conglutinadas,<br />

y <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita, en <strong>la</strong>s cuales están dispuestas sin or<strong>de</strong>n seis a ocho<br />

esporidias color <strong>de</strong> hollín, elípticas, bi nucleo<strong>la</strong>das, más cortas que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> muchos<br />

congéneres, y apenas dobles <strong>de</strong> su ancho, que es <strong>de</strong> un centimilímetro. En lo que<br />

yo he consi<strong>de</strong>rado como una variedad, pero que no es en realidad más que un<br />

anamorfosis, curiosa, en todo caso, en alto grado, <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong>l talo llevan aquí<br />

y allá verrugas g<strong>la</strong>bras, cuyo grosor es variable, entre <strong>la</strong> <strong>de</strong> una cabeza <strong>de</strong> alfiler<br />

ordinario y <strong>la</strong> <strong>de</strong> un guisante; estas verrugas están for madas <strong>de</strong> muchos lobulillos<br />

sinuosos, muy apretados, b<strong>la</strong>ncos en lo interior, <strong>de</strong> un bayo negruzco en el vértice.<br />

Cuando <strong>la</strong> verruga está <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hondas, le correspon<strong>de</strong> un hoyuelo encima.<br />

Pero lo notable en estas verrugas es que los puntos negros están formados por porciones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong>n reconocer <strong>la</strong>s tecas y aun también<br />

<strong>la</strong>s espori dias aun no maduras, es verdad, pero con todo muy distintas y perfectamente<br />

reconocibles. Esto se compren<strong>de</strong> muy bien por <strong>la</strong>s verrugas superiores, que<br />

pue<strong>de</strong>n mirarse como apolecias abortadas o <strong>de</strong>formadas; <strong>la</strong> cosa es más difícil <strong>de</strong><br />

explicar respecto a <strong>la</strong>s que se hal<strong>la</strong>n en <strong>la</strong> faz inferior. Son éstas análo gas, sin ser<br />

idénticas, a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l S. glomerulifera, en el cual se observan también otras semejantes,<br />

pero hemisféricas, y no cerebriformes en el S. pulmonacea, variedad pleurocarpa; <strong>la</strong>s<br />

fructificaciones que he hal<strong>la</strong>do en el<strong>la</strong>s son <strong>la</strong>s <strong>de</strong> un sticta y no <strong>de</strong> leci<strong>de</strong>a, lo cual<br />

combate victoriosamente <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> Floerke sobre su naturaleza.<br />

Esta esticta fue cogida por Bertero en cortezas <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong> los bosques umbríos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z. Es preciso no olvidar <strong>de</strong> notar <strong>de</strong> paso que he encontrado<br />

en uno <strong>de</strong> los individuos <strong>de</strong> esta provenencia una apotecia perfectamente <strong>de</strong>s arrol<strong>la</strong><br />

da sobre <strong>la</strong> faz inferior <strong>de</strong>l talo, en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s.<br />

13. Sticta bil<strong>la</strong>rdierii<br />

S. thallo coriaceo-carti<strong>la</strong>gineo, fragili, ascen<strong>de</strong>nte, <strong>la</strong>ciniato-lobato, lobis anguste linearibus,<br />

rigidulis, dichotomis, extremis cornicu<strong>la</strong>tis, trun cato-retusis bifidisque (quandoque margine<br />

prolifieris), supra <strong>la</strong>cunoso faveo<strong>la</strong>to, pallido aut brunneo, subtus tomentoso, rufo; cyphellis<br />

orbicu<strong>la</strong> ribus, niveis, p<strong>la</strong>nis; apotheciis marginalibus; disco p<strong>la</strong>no fusco; spori diis cymbiformibus,<br />

bilocu<strong>la</strong>ribus.<br />

S. Bil<strong>la</strong>rdierii Delise, l.c., p. 99, t. 8, f. 35, bona; Hooker fil., Crypt. Antarct., p. 221.<br />

S. d i v u l s a Tayl., in Lond. Journ. of Botany, v i, p. 182.<br />

Talo correoso, carti<strong>la</strong>ginoso, tieso y frágil, ascen<strong>de</strong>nte, dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base<br />

en tiras lineares, anchas <strong>de</strong> una a dos líneas, dicótomas, con sobacos redon<strong>de</strong>ados,<br />

<strong>de</strong>snudas en los bor<strong>de</strong>s, pero, en un ejemp<strong>la</strong>r auténtico proveniente <strong>de</strong>l her bario<br />

mismo <strong>de</strong> La Bil<strong>la</strong>rdiere, guarnecidas <strong>de</strong> numerosas hojue<strong>la</strong>s hacia abajo, cornicu<strong>la</strong>das<br />

en el vértice, con lóbulos obtusos, emarginados, truncados o bífidos. La faz<br />

superior es <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco que pasa al color <strong>de</strong> hoja muerta (<strong>de</strong> haya) y toda cavada<br />

<strong>de</strong> hoyuelos como en el S. pulmonacea; <strong>la</strong> inferior es tomentosa, roja o pálida.<br />

-107-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Cife<strong>la</strong>s orbicu<strong>la</strong>res, bastante gran<strong>de</strong>s proporcionadamente, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve<br />

y membranosas. Apotecias marginales, p<strong>la</strong>ntas, pardas, provistas <strong>de</strong> un ribete<br />

que <strong>de</strong>saparece casi completamente. Tecas c<strong>la</strong>viformes, encer rando normalmente<br />

ocho esporidias, imbricadas en una o dos ringleras. Esporidias rojas cimbiformes,<br />

<strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,03 mm y cuatro veces más <strong>de</strong>lgadas.<br />

Recibí este liquen que había sido cogido por el capitán King en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé,<br />

<strong>de</strong> mi amigo el doctor J.D. Hooker. Ya publiqué en otra parte (v. Améric. mérid.<br />

<strong>de</strong> d’Orbigny, FI. Boliv., p. 43) bajo el nombre <strong>de</strong> S. <strong>la</strong>ciniata Sw.? una especie<br />

intermedia entre ésta y <strong>la</strong> siguiente, y que sin duda se encontrará algún día en los<br />

límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> flora chilena. Semeja por <strong>de</strong>bajo al S. pulmonacea, pero poseyendo,<br />

como posee, cife<strong>la</strong>s pálidas y urceo<strong>la</strong>das, no pue<strong>de</strong> ser referida a él. Difiere a<strong>de</strong>más<br />

por este mismo carácter y otros muchos <strong>de</strong> los estictas <strong>la</strong>cunosos <strong>de</strong> esta flora. La<br />

miro, pues en el día como una especie distinta que propongo sea nombrada Sticta<br />

pseudo-pulmonacea. Está <strong>de</strong>scrita en el citado lugar.<br />

14. Sticta richardi<br />

S. thallo carti<strong>la</strong>gineo-coriaceo, crasso, rigido, dichotome <strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis <strong>la</strong>to-linearibus,<br />

elongatis, divergenti-cornicu<strong>la</strong>tis, extremis alte nuato-obtusis aut emarginato-truncatis; supra<br />

g<strong>la</strong>uco-viridi rufescente, <strong>la</strong>cunoso, marginibus corrugato-elevatis; subtus badio, fulvo<br />

ochroleu cove, centro nigro, fusco-tomentoso; cyphellis niveis, p<strong>la</strong>nis; apotheciis submargi nal<br />

ibus <strong>la</strong> te ralibusque; disco nigrescente, margine crasso cre nu<strong>la</strong>to, tan<strong>de</strong>m tenui subintegro;<br />

ascis c<strong>la</strong> vatis, sporidia cymbiformia, tri-quadriseptata, olivacea foventibus.<br />

S. r i c h a r d i Montg., Prodr. Fl. J. Fern., n. 79, in Ann. Sc. nat., 2º ser., Bot., iv, p. 89;<br />

Mey. et Flotow, l.c., p. 216. S. c a r P o l o m a A. Rich., Astro<strong>la</strong>be, Bol, p. 30, t. 9, fig. 1,<br />

eximié; non Delise.<br />

Talo correoso, carti<strong>la</strong>ginoso, espeso, tieso y frágil, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> seis a diez pulgadas,<br />

dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en tiras dos o tres veces más anchas y <strong>de</strong> manera distinta<br />

que en <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, <strong>la</strong>s cuales se divi<strong>de</strong>n en seguida el<strong>la</strong>s mismas por<br />

dicotomías en lóbulos divergentes, <strong>de</strong>siguales, cornicu<strong>la</strong>dos en el vértice. Este vértice<br />

está tan pronto atenuado, bien que siempre obtuso, tan pronto como truncado<br />

o emarginado, aun también bífido. Faz superior ligeramente <strong>la</strong>cunosa con bor<strong>de</strong>s<br />

alzados y como embridados por arrugas transversales, el fondo <strong>de</strong> los hoyuelos<br />

hace por otra parte que por <strong>de</strong>bajo sea abol<strong>la</strong>do; variable en su color, que muchas<br />

veces es g<strong>la</strong>uca en tierna edad, roja o parda en edad más avanzada, es g<strong>la</strong>bra y<br />

está <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> soredias; faz inferior tomentosa, negra en el centro y parda<br />

hacia <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>cas. Cife<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve, membranosas, que<br />

se abren en el vértice <strong>de</strong> verruguitas cónicas. Las apotecias no son exclusivamente<br />

marginales, como en el S. bil<strong>la</strong>rdierii, pero ocupan también el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hondas,<br />

como en el siguiente; son a<strong>de</strong>más casi negras, primero margi nadas por el talo, luego<br />

p<strong>la</strong>nas y casi sin rebor<strong>de</strong>. Tecas en forma <strong>de</strong> porrita, encerrando cada una ocho<br />

esporidias, cimbi formes, cuadrinucleo<strong>la</strong>das.<br />

-108


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

Bertero cogió en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z esta especie, que se vuelve a hal<strong>la</strong>r en<br />

Nueva Ze<strong>la</strong>ndia, don<strong>de</strong> crece en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> los árboles. MM. Hooker y Taylor han<br />

hab<strong>la</strong>do ya <strong>de</strong> <strong>la</strong> dificultad casi insuperable <strong>de</strong> distinguir una <strong>de</strong> otra <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong><br />

talo <strong>la</strong>cunoso <strong>de</strong> este grupito.<br />

15. Sticta faveo<strong>la</strong>ta<br />

S. thallo carti<strong>la</strong>gineo, crasso, rigido, <strong>la</strong>ciniato-lobato, lobis liberis li nearibus attenuatis, circums<br />

criptione subfalcatis; supra viridi-brunneo, rugis exstantibus faveo<strong>la</strong>to; subtus tomentoso<br />

badio (interdum papu loso); cyphellis incanis; apotheciis crassis, marginalibus el <strong>la</strong>teralibus<br />

sparsis; disco tan<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>no, fusco-nigricante; margine discolori sube vanido; ascis c<strong>la</strong>vatis,<br />

sporidia octona, cymbiformia, fusca, bilocu<strong>la</strong>ria foventibus.<br />

S. F av e o l a ta Delise, l.c., p. 101, t. 8, p. 36; Montag, Voy Pole Sud, Crypt., p. 186;<br />

Hook. fil. et Tayl., Crypt. Antarct., p. 221.<br />

Talo muy espeso, carti<strong>la</strong>ginoso, tieso, bastante amplio en su centro, hasta junto<br />

al cual llegan <strong>la</strong>s divisiones que lo sepa ran en tiras más y más estrechas a medida<br />

que se alejan <strong>de</strong> dicho centro. Los lóbulos que llegan cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia están<br />

dispuestos en forma <strong>de</strong> abanico y varían <strong>de</strong> ancho entre dos y tres líneas; su bor<strong>de</strong><br />

está alzado, es sinuoso y on<strong>de</strong>ado. La faz superior presenta c<strong>la</strong>ros profundos<br />

formados por arrugas salientes, anastomosadas que <strong>la</strong> recorren; su color es <strong>de</strong> un<br />

ver<strong>de</strong>-g<strong>la</strong>uco, luego rojo-leonado que pasa al pardo. La faz inferior es <strong>de</strong> un pardo<br />

negruzco y muy tomentosa. Cife<strong>la</strong>s salientes, puntiformes y <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco puro.<br />

Apotecias nume rosas, esparcidas por los bor<strong>de</strong>s y por encima <strong>de</strong>l talo, <strong>de</strong> disco en<br />

el final p<strong>la</strong>no y <strong>de</strong> un pardo-negro y, el bor<strong>de</strong> tallódico disco lóreo que <strong>la</strong>s ro<strong>de</strong>aba<br />

en tierna edad llegan a atenuarse con si<strong>de</strong>rablemente. Tecas muy amplias, en forma<br />

<strong>de</strong> porrita, encerrando cada una ocho esporidias cimbiformes, apenas dos veces<br />

más anchas que su diámetro y binucleo<strong>la</strong>das. Paráfisas fili formes, sencil<strong>la</strong>s y un<br />

poco hinchadas en el vértice.<br />

Este liquen fue cogido en <strong>Chile</strong> por M. Gay, y en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por<br />

M. Hombron. No se le pue<strong>de</strong> distinguir <strong>de</strong>l S. richardi más que por <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> sus<br />

arrugas más estrechamente reticu<strong>la</strong>das, y por <strong>la</strong>s disposi ciones f<strong>la</strong>beliformes <strong>de</strong> sus<br />

individuos, y <strong>de</strong>l S. bil<strong>la</strong>rdierii más que por el número y el lugar <strong>de</strong> sus apotecias.<br />

16. Sticta freycinetii<br />

S. thallo carti<strong>la</strong>gineo-coriaceo, amplo, profun<strong>de</strong> <strong>la</strong>ciniato, lobis elongatis, ilerum lobu<strong>la</strong>tis<br />

lo bulisque ampliatis, concavis, rotundatis, margine crispis seu crenu<strong>la</strong>to-undu<strong>la</strong>tis; supra<br />

levi e g<strong>la</strong>uco f<strong>la</strong>vo-vires cente aut fulvo g<strong>la</strong>bro; subtus ad centrum tomentoso, e fusco nigricante,<br />

ad ambitum armeniaceo nudiusculo; cyphellis minutis, prostantibus, fari naceis; apo -<br />

theciis submarginalibus, concavis, extus <strong>de</strong>corticato-rugosis; disco rubro-fusco; sporidiis quadrinucleo<strong>la</strong>tis.<br />

-109-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

S. Fr e yc i n e t i i Delise, l.c., p. 124, tab. 14, f. 51 (perperam At<strong>la</strong>s, f. 48); Hook. fil. et<br />

Tayl., Crypt. Antarct., p. 222, eximia. S. G l a B r a Eorumd., in Long. Journ., l.c., 647 p.<br />

part. Pa r m e l i a l a c t u c a e F o l i a Pers. in Gaudich., Voy Uran. Bot., p. 200.<br />

var. fimbriata Montag., Hb.: lobis margine apiceque tenuissime dissectis fimbria tisq ue.<br />

S. va r i a B i l i s Delise, l.c., p. 110? tab. 40, f. 48; Montag., Fl. J. Fern., Nº 78 et Voy. Pole<br />

Sud, Crypt., p. 185, non Ach.<br />

El talo <strong>de</strong> esta especie es amplio y está elegantemente recortado en lóbulos<br />

a<strong>la</strong>rgados y anchos, divididos ellos mismos en lobulillos más cortos, más o menos<br />

como una hoja <strong>de</strong> acante. Estos lóbulos y lobulillos tienen los bor<strong>de</strong>s on<strong>de</strong>ados<br />

y almenados, y son anchamente redon<strong>de</strong>ados por el vértice. Faz superior g<strong>la</strong>uca,<br />

amarillenta o leonada, ver<strong>de</strong> si se moja, lisa y g<strong>la</strong>bra; faz inferior más o menos cargada<br />

<strong>de</strong> vello y <strong>de</strong> un color siempre más intenso hacia el centro, más pálido en el<br />

contorno, variable <strong>de</strong>l gamuza al pardo. Cife<strong>la</strong>s b<strong>la</strong>ncas, hari nosas, salientes entre<br />

los pelos <strong>de</strong>l vello. Apotecias esparcidas o agregadas al medio <strong>de</strong> los lóbulos, raramente<br />

marginales, cóncavas, como pedice<strong>la</strong>das, <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> diámetro o más o<br />

menos, primero cerradas, rugosas o lijadas, rojas, luego abriéndose, rasgándose por<br />

el centro. Disco <strong>de</strong> un encar nado-pardo. Lámina prolígera caduca. Bor<strong>de</strong> talódico<br />

franjeado en el momento <strong>de</strong> <strong>la</strong> ruptura, luego <strong>la</strong>cerado y alzado <strong>de</strong> ma nera que<br />

<strong>de</strong>ja <strong>la</strong> apotecia cupuliforme. Tecas como porrita, amplias, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> un octavo <strong>de</strong><br />

milím., que encierran ocho es poridias fusiformes, rojas y cuadrinucleo<strong>la</strong>das, <strong>la</strong>rgas<br />

<strong>de</strong> 0,035 mm sobre un ancho cinco veces menor. Las pará fisas en forma <strong>de</strong> vetas<br />

en el vértice. La variedad no difiere <strong>de</strong>l tipo más que por los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su talo que<br />

están cargados <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s numerosas sencil<strong>la</strong>s o divididas, bífidas o empalmadas.<br />

Los órganos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fructificación son idénticamente los mismos.<br />

Según los autores citados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cryptogamia antarctica, <strong>la</strong> especie crece en Puerto<br />

Hambre, en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes; <strong>la</strong> variedad ha sido tam bién hal<strong>la</strong>da allí<br />

mismo por M. Jacquinot, como también en Juan Fernán<strong>de</strong>z, por Bertero. Es muy<br />

probable que el S. variabilis <strong>de</strong> Delice no sea más que un estado <strong>de</strong>l S. freycinelii, al<br />

menos si juzgamos por <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción y <strong>la</strong> figura. Un solo carácter está en <strong>de</strong>sacuerdo<br />

y son <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s urceo<strong>la</strong>das. Es <strong>de</strong> notar a<strong>de</strong>más que nuestro monógrafo no conocía<br />

<strong>la</strong> fructificación <strong>de</strong>l último. En todo caso, estas p<strong>la</strong>ntas tienen un sistema vegetativo<br />

tan polimorfo que me he <strong>de</strong>cidido a no hacer más que una variedad <strong>de</strong>l S. variavilis<br />

<strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z y <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. Tampoco puedo omitir el <strong>de</strong>cir que mi variedad<br />

fimbriata tiene gran<strong>de</strong>s conexiones con el S. dissecta, var. corrosa Ach. Lich. univ.<br />

p. 451, y Hoffm. Pl. Lich., t. 47, f. 1-3. Ni tampoco me atrevería a afirmar que <strong>la</strong>s<br />

dos especies <strong>de</strong> Delise son otra cosa, pues los líquenes son sumamente variables, si<br />

Acharius no dijese positivamente que <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s faltan en <strong>la</strong> var. corrosa.<br />

17. Sticta filicina<br />

S. thallo stipitato, suberecto, coriaceo-membranaceo, sinuoto-lociniato, caeterum forma colo<br />

re divisuraque pervario; supra nudo, g<strong>la</strong>bro, levigato, g<strong>la</strong>uco-f<strong>la</strong>vescente fuscescenteque;<br />

-110


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

subtus velutino-tomentoso aut g<strong>la</strong>ber rimo, e croceo rufo-fuscescente, costis crassis radiantibus<br />

interdum reti cu<strong>la</strong>tis percurso; cyphellis immersis, thelotrematoi<strong>de</strong>is, pallidis; apatheciis sparsis,<br />

margine rugoso discolori tenuescente cinctis; disco p<strong>la</strong>no, rubricoso, fuscescente, mox convexiusculo;<br />

sporidiis cymbiformibus quadrinucleo<strong>la</strong>tis.<br />

S. Filicina Ach., Meth. Lich., p. 275; Lich univ., p. 445 et Syn. Lich., p. 230; Delise, l.c.,<br />

120, t. 12, fig. 49, ic. mutuata; Montag., Canar. Crypt., p. 105. Pl a t i s m a F i l i X Hoffm.,<br />

Pl. Lich., t. 55, f. 1 et 2. li c h e n F i l i X Swartz, Meth. Musc, tab. 2, fig. 1.<br />

var. dufourei Delise, l.c., p. 78, t. 6, f. 22. Specimina corsica cana riensiaque, non<br />

autem armorica.<br />

var. ß orbicu<strong>la</strong>ris. Al. Braun in Nov. Act. Acad. Nat. Curios., tom. X i X, Suppl. i, p.<br />

215.<br />

var. marginifera. Sticta marginifera Montag., Voy. Bonite, Crypt., p. 144, t. 146, f. 2.<br />

var. lineariloba Montag. Mss.: Thallo f<strong>la</strong>vel<strong>la</strong>to, pinnatifido-<strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis<br />

linearibus, apice truncato-retusis aut emarginato-subbifidis, margine interdum foliolosis; supra<br />

levi, g<strong>la</strong>uco-f<strong>la</strong>vicante fuscescenteque; subtus puberulo croceo, centro fusco.<br />

S. Filicina Montag., Fl J. Fern., Nº 77; Bertero, Collect., n. 1660.<br />

Subvar. a hypopsy<strong>la</strong> Montag. in litt. ad cl. J.D.; Hooker: thallo amplo, subtus<br />

f<strong>la</strong>vido, <strong>la</strong>berrimo.<br />

S. G l a B e r r i m a Laur. in Spreng. Syst. Veget. Cur. post., p. 331? transitus ad S. damaecornem.<br />

Subvar. b chamae<strong>de</strong>ndron Montag. Mss.: marginibus thalli minuti ad costam usque<br />

corroso-fimbriatis tenuissimeque dissectis, seu in isidio fere mutatis. Sterilis; Bertero,<br />

Coll. n. 1639.<br />

var. gaudichaudii Montag., Mss.: thallo parvulo (2 ad 3 centim.) ambitu lobato;<br />

apotheciis submarginalibus, margine ruguloso nigrescente cinctis; disco tan<strong>de</strong>m subconcolori.<br />

var. <strong>la</strong>tifrons. S. <strong>la</strong>tifrons. A. Richl, Astrol. Bot., p. 27, t. 8, f. 2, eximia.<br />

Se necesitaría escribir un volumen para dar una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas diversas<br />

bajo <strong>la</strong>s cuales se oculta este liquen notable. ¿valdría acaso más tomar estas formas<br />

por otras tantas especies diferentes, o bien reunir<strong>la</strong>s, como yo lo ejecuto aquí,<br />

como simples, bien que profundas modificaciones <strong>de</strong> un mismo tipo específico?<br />

Este último partido me parece más filosófico y por lo tanto preferible. Los caracteres<br />

comunes a todas, sea cual se quiera el disfraz que tomen, pue<strong>de</strong>n resumirse<br />

así: 1° talo estipitado; 2° divisiones f<strong>la</strong>beliformes; 3º nerviosida<strong>de</strong>s que parten <strong>de</strong>l<br />

estipo y se continúan en los lóbulos, don<strong>de</strong> se ramifican formando un enrejado;<br />

4° cife<strong>la</strong>s pálidas, hundidas en el talo, más ensanchadas en el fondo y semejantes<br />

a <strong>la</strong>s apo tecias <strong>de</strong> cierto telotrema; 5º apotecias p<strong>la</strong>nas o ligeramente convexas,<br />

rojas, luego negruzcas, cercadas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> rugoso que acaba por <strong>de</strong>saparecer;<br />

6º esporidias hialinas, cim biformes, <strong>de</strong> tres tabiques o <strong>de</strong> cuatro esporidio<strong>la</strong>s. Esto<br />

su puesto, voy a <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong>s formas que toma este liquen en <strong>Chile</strong>.<br />

En primer lugar, tenemos una que se acerca al tipo figurado en todas partes. El<br />

talo tiene cerca <strong>de</strong> dos pulgadas <strong>de</strong> alto, comprendido el estipo, que se divi<strong>de</strong> en tres<br />

a cuatro ramas, cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se di<strong>la</strong>ta en lóbulos sinuosos, f<strong>la</strong>beli formes,<br />

-111-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

redon<strong>de</strong>adas, y almenadas en el vértice. La cima es lisa y <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco amarillento<br />

que pasa a color <strong>de</strong> hoja muerta; el <strong>de</strong> abajo es <strong>de</strong> un amarillo rojo, pardo<br />

en el centro, cubierto <strong>de</strong> un vello corto y raso y seguido por venas anas to mosadas.<br />

Apotecias esparcidas, p<strong>la</strong>nas, anchas <strong>de</strong> media línea a línea y media; se ve <strong>de</strong>bajo<br />

<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s un hundimiento análogo al <strong>de</strong>l Leptogium bul<strong>la</strong>lum. Cife<strong>la</strong>s normales. Al<br />

<strong>la</strong>do <strong>de</strong> esta forma y casi en <strong>la</strong>s mismas copas se ve <strong>la</strong> variedad lineariloba que, en<br />

ciertos individuos, no exce<strong>de</strong> <strong>la</strong>s dimensiones que acabo <strong>de</strong> indicar, pero se recorta<br />

bien diferentemente. En efecto, se cree ver un S. damaecornis altamente estipitado,<br />

lo que no pue<strong>de</strong> ser, puesto que volvemos a hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s nerviosi da<strong>de</strong>s y todos los<br />

otros signos característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie. Estos ejemp<strong>la</strong>res son también por <strong>de</strong>bajo<br />

aterciope<strong>la</strong>dos y <strong>de</strong> los mismos colores. La subvariedad hypopsi<strong>la</strong> es <strong>la</strong> que yo había<br />

mirado como un S. filicina en mi Prodromus Fl. J. Fernán<strong>de</strong>z. Esta forma ofrece un<br />

talo muy gran<strong>de</strong>, que no tiene menos <strong>de</strong> cuatro pulgadas <strong>de</strong> alto y cinco a seis <strong>de</strong><br />

ancho, cuando está extendido. Las recortaduras dispuestas en forma <strong>de</strong> aba nico<br />

son palmatífidas con lóbulos lineares, <strong>de</strong> sinus obtuso y aun también redon<strong>de</strong>ados<br />

como en ciertas halimenias, y trun cado-marginados en el vértice. La cima es <strong>de</strong> un<br />

g<strong>la</strong>uco que tira al amarillo y tien<strong>de</strong> envejeciendo a ponerse parduzco. El <strong>de</strong> abajo<br />

es <strong>de</strong> un amarillo gamuza con venas anastomosadas y perfecta mente g<strong>la</strong>bro. Cife<strong>la</strong>s<br />

y apotecias como en el tipo. En fin, tene mos <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z individuos que<br />

no puedo consi<strong>de</strong>rar más que como un anamorfosis <strong>de</strong>l talo. Crecen en efecto al<br />

pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s copas que forma <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte y, reducidos al estipo y a <strong>la</strong>s nerviosida<strong>de</strong>s<br />

que salen <strong>de</strong> él, no se elevan a más <strong>de</strong> cuatro a cinco líneas. Raramente se ve al<br />

contrario una porción <strong>de</strong>l limbo <strong>de</strong>l talo. Éste ordinariamente no está representado<br />

más que por o hebras tijeretadas ramificadas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por cada <strong>la</strong>do y en el<br />

vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nerviosida<strong>de</strong>s. El aspecto es el <strong>de</strong> un pequeño arbusto y <strong>la</strong> disposición<br />

<strong>de</strong> los ramos f<strong>la</strong>beliformes. Ya se sabe que esta forma es estéril. Los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

los ejem p<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Canarias presentan disecciones semejantes.<br />

El tipo y <strong>la</strong> variedad lineariloba fueron cogidos en <strong>Chile</strong>, <strong>la</strong> subvariedad hypopsy<strong>la</strong> y<br />

el anamorfosis chamae<strong>de</strong>ndron fueron enviados <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z por Bertero.<br />

18. Sticta fulvo-cinerea<br />

S. thallo carti<strong>la</strong>gineo, patulo, lobato; lobis amplis, apice rotundatis, crenu<strong>la</strong>to-sub<strong>la</strong>ciniatis;<br />

supra sub<strong>la</strong>cunoso, cervino-fuscescente, subtus tomentoso, cinereo; cyphellis sorediformibus,<br />

magnis, albis; apotheciis centralibus.<br />

S. F u lv o -c i n e r e a Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 184<br />

Lóbulos <strong>de</strong>l talo muy amplios e irradiantes <strong>de</strong> un centro común don<strong>de</strong> están<br />

como soldados y confundidos, más o menos <strong>la</strong>ciniados en su extremo; tiras almenadas.<br />

Faz supe rior g<strong>la</strong>bra, lisa y <strong>de</strong> color leonado; inferior guarnecida <strong>de</strong> un<br />

vello liso muy corto, cenizo hacia los bor<strong>de</strong>s y par<strong>de</strong>ando en el centro. Cife<strong>la</strong>s<br />

b<strong>la</strong>ncas, <strong>de</strong> tamaño muy <strong>de</strong>sigual, salientes y sorediformes, escondidas entre los<br />

-112


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

pelos <strong>de</strong>l vello. Apotecias <strong>de</strong>masiado jóvenes para ser <strong>de</strong>scritas convenientemente,<br />

pero esparcidas en el centro <strong>de</strong> los lóbulos, cuyo ancho es <strong>de</strong> dos a cuatro<br />

cen tímetros.<br />

Esta especie <strong>la</strong> cogió M. Jacquinot en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, don<strong>de</strong> crece sobre<br />

el Fagus antarctica. Tiene conexiones con el S. magel<strong>la</strong>nica Fr. que difiere <strong>de</strong> él por<br />

sus cife<strong>la</strong>s marginadas y su talo <strong>la</strong>cunoso, y con el S. tomentosa Swartz, cuyo talo es<br />

g<strong>la</strong>uco y <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s cóncavas. En todo caso, no es una variedad <strong>de</strong>l S. freycinetii.<br />

se c c i ó n iii<br />

ci F e l a s i n c i e rta s<br />

19. Sticta magel<strong>la</strong>nica<br />

S. thallo expanso, sub<strong>la</strong>cunoso, gilvo-fuscescente, margine lobato crenatoque, subtus fibrillosofuscescente;<br />

cyxphellis membranaceis, elevatomarginatis; apotheciis centralibus confertis, e<br />

tes taceo nigricantibus.<br />

S. m a G e l l a n i c a Fries, Syst. Orb. Veget., p. 283.<br />

Talo extendido, <strong>la</strong>cunoso, <strong>de</strong> color cenizo tirando al pardo, lobeado y almenado,<br />

parduzco y cargado <strong>de</strong> hebritas en su faz inferior. Cife<strong>la</strong>s membranosas, cóncavas,<br />

provistas <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s alzados. Apotecias esparcidas, centrales y numerosas.<br />

Disco primero color <strong>de</strong> teja, <strong>de</strong>spués negro.<br />

Nada más sé sobre el liquen <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, que Fries no <strong>de</strong>scribió. No he querido<br />

omitirlo, por muy ambigua que sea su legitimidad, ni <strong>de</strong>jar in completa <strong>la</strong> historia<br />

<strong>de</strong> este género, que tiene verda<strong>de</strong>ramente su centro en <strong>Chile</strong>. No conozco, en<br />

efecto, comarca alguna en el mundo que pueda con tar tantas especies.<br />

se c c i ó n iv<br />

ci F e l a s n u l a s<br />

20. Sticta berteroana<br />

S. thallo carti<strong>la</strong>gineo-membranacco, adpresso, reticu<strong>la</strong>to-<strong>la</strong>cunoso, gra nu<strong>la</strong>to, e g<strong>la</strong>uco fuscescente,<br />

ambitu lobato, lobis rotundatis sinuato–repandis, p<strong>la</strong>nis; subtus aterrimo, breviter<br />

tomentoso, acyphellino; apotheciis centralibus, sparsis aut aggregatis; disco p<strong>la</strong>no, fusco-nigro<br />

marginem rugoso-<strong>de</strong>corticatum purpurascentem tan<strong>de</strong>m exclu<strong>de</strong>nte; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia<br />

octona, biserialia, cymbiformia, f<strong>la</strong>vo-fulva quadrinucleo<strong>la</strong>ta foventibus.<br />

S. B e rte roana Montag., Prodr. FI. J. Fern., N° 80. Pa r m e l i a Bertero, Collect., n.<br />

1662.<br />

-113-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

El talo es carti<strong>la</strong>ginoso, membranáceo, frágil, extendido longitudinalmente y<br />

está adherido a <strong>la</strong> corteza casi en toda su exten sión. Parece originariamente orbicu<strong>la</strong>r<br />

y tener una pulgada so<strong>la</strong> <strong>de</strong> diámetro o escasamente más; pero como sus expansiones<br />

son confluyentes, forma p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> cuatro pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo en nuestros<br />

ejemp<strong>la</strong>res. Su faz libre, <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco ahumado, está elegantemente reticu<strong>la</strong>da y es<br />

granulosa, como en los Parmelia saxatilis y P. crenu<strong>la</strong>ta, pero los hoyuelos formados<br />

por <strong>la</strong>s arrugas numerosas son poco profundos y muy diminutos. La faz inferior,<br />

que es <strong>de</strong> un negro mate y está cubierta <strong>de</strong> un vello concolóreo, adhiere toda entera<br />

a <strong>la</strong> corteza, excepto <strong>la</strong> periferia, que está <strong>de</strong>sprendida y libre. No hay traza alguna<br />

<strong>de</strong> cife<strong>la</strong>s. Capa medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong>l talo <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve. Apo tecias esparcidas,<br />

anchas <strong>de</strong> media línea a una, primero ro <strong>de</strong>adas <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong> encarnadino y rugoso<br />

que se hace cada vez menos visible. Disco <strong>de</strong> un bayo pardo, <strong>de</strong>spués negruzco y<br />

p<strong>la</strong>no. Tecas en forma <strong>de</strong> porrita, muy amplias, que encierran en dos ringleras, o<br />

confusamente, ocho esporidias cimbiformes, rojas y con tres tabiques.<br />

Esta especie no es un esticta más que por <strong>la</strong> fructificación, pues más bien tiene el<br />

talo <strong>de</strong> una parmelia. No sabré comparar<strong>la</strong> a ninguna <strong>de</strong> sus congéneres, que me<br />

son conocidas: fue cogida en corta cantidad en cor tezas <strong>de</strong> árboles en los bosques<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z.<br />

Xi. Pa r m e l i a - Pa r m e l i a<br />

Apothecia orbicu<strong>la</strong>ria, scutelliformia, thalli disco horizonta liter adnata, margine thallo<strong>de</strong><br />

aeq uali cincta. Discus subceraceus, primo conniventi-c<strong>la</strong>usus. Asci et sporidia magnopere<br />

va rii. Thallus e centro horizontaliter expansus, bi<strong>la</strong>teralis, forma varius, hipothallo plus<br />

mi nus ve conspicuo suffultus.<br />

Pa r m e l i a Ach. Meth. Lich.; Fries, Lich. eur.; Montag., Cuba, Bonite, Voy. Pole Sud, etc.<br />

Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, escuteliformes, prendidas al talo <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nacen en una<br />

posición horizontal y provistas <strong>de</strong> un excípulo suministrado por él. Disco colorado<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces <strong>de</strong> encarnado pardo, primero formado por su bor<strong>de</strong> connivente,<br />

el cual es esencialmente talódico. Tecas y esporidias variables en tal manera<br />

que no se pue<strong>de</strong> indicar su forma general, a menos que se subdivida el género en<br />

un gran número <strong>de</strong> otros. Talo foliáceo o crustáceo, también variable en sus formas<br />

y coloración, nacido <strong>de</strong> un hipotalo hebroso más o menos visible.<br />

No me disimulo <strong>la</strong> necesidad en que algún día nos veremos <strong>de</strong> di vidir este género<br />

en otros muchos. Los análisis numerosos <strong>de</strong> espe cies, que he podido hacer, ya<br />

indígenas ya exóticas, me han con vencido <strong>de</strong> que hay materia por reformar. Bien<br />

que reconozca, por una parte, con que concienzuda perseverancia mi célebre amigo<br />

Notaris ha trabajado en poner <strong>la</strong>s primeras estacas <strong>de</strong> este <strong>de</strong>smembra miento y<br />

que, por otra, <strong>la</strong>s observaciones microscópicas publicadas en Alemania por M. <strong>de</strong><br />

Flotow, y en Ing<strong>la</strong>terra por el Rever. M. A. Leighton, me parezcan haber contribuido<br />

también, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> M. Fée, y <strong>de</strong> Eschweiler, a ac<strong>la</strong>rar <strong>la</strong> cuestión y a<br />

-114


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar consi<strong>de</strong>rablemente el momento en que ha <strong>de</strong> ser posible abrazar el conjunto<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas que <strong>de</strong>ben <strong>de</strong> ser constituidas; no pienso, con todo, que este<br />

momento haya llegado aún, ni que se puedan ad mitir distinciones genéricas aún<br />

no sancionadas por un trabajo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s partes reunidas. Ni me atrevo a adoptar<br />

aquí los géneros <strong>de</strong> Acha rius y <strong>de</strong> Decandolle, que yo había propuesto restablecer,<br />

y me <strong>de</strong> cido a seguir, como en mis publicaciones prece<strong>de</strong>ntes, <strong>la</strong>s estableci das por<br />

Fries en su Lichenographia europea reformata.<br />

sección i<br />

Talo foliáceo, <strong>de</strong>sprendido <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz o soporte, o permaneciendo en<br />

el<strong>la</strong> flojamente prendido por grapones que sacan su origen <strong>de</strong> un hipotalo<br />

primitivamente hebroso<br />

§ i. IMBRICARIA<br />

Apotecias regu<strong>la</strong>res, subpedice<strong>la</strong>das, encerrando un disco <strong>de</strong>lgado, <strong>de</strong>s nudo y<br />

que reposa sobre <strong>la</strong> capa gonímica <strong>de</strong> un talo membranoso foliáceo, <strong>la</strong>ciniadolobeado<br />

y algunas veces puntuado <strong>de</strong> negro por cuerpos que se toman hoy por<br />

anteridias. Lóbulos <strong>de</strong>l talo multífidos, p<strong>la</strong>nos, o canali cu<strong>la</strong>dos por <strong>de</strong>bajo y<br />

muchas veces imbricados<br />

1. Parmelia per<strong>la</strong>ta<br />

P. thallo foliaceo-imbricato, membranaceo, levi, ex albido virescenti g<strong>la</strong>uco, subtus fusco-nigro,<br />

obsoleto fibrilloso, lobis rotandatis, nudis; apotheciorum disco rubro, margine tenui; ascis<br />

obovatis, sporidiis sub ellipticis, hyalinis, limbo crasso cinctis.<br />

P. P e r l a ta Ach., Meth. Lich., p. 216; Lich. univ., p. 458 et Syn. Lich., p. 198; Fries,<br />

Lich. eur., p. 59. li c h e n P e r l a t u s Linn., Syst. Nat., p. 808; Engl. Bot., t. 341.<br />

var. ß olivetorum Ach. (ll.cc., Dill., Hist. Musc., t. X X, f. 39 B): thallo g<strong>la</strong>u covirescente,<br />

subtus atro, subnudo, loborum marginibus elevatis, crispis, incrassatis, pulverulentis.<br />

Talo membranoso, correoso algunas veces, monófilo, <strong>de</strong> tamaño variable, según<br />

<strong>la</strong> matriz y <strong>la</strong> localidad, entre dos y ocho pulgadas <strong>de</strong> diámetro, <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco<br />

que pali<strong>de</strong>ce por en cima, <strong>de</strong> un negro mate por <strong>de</strong>bajo don<strong>de</strong> está <strong>de</strong>l todo <strong>de</strong>snudo<br />

o provisto <strong>de</strong> algunas hebritas concolóreas que sirven para fijarlo. Su contorno<br />

está dividido más o menos profundamente en lóbulos bastante amplios, redon<strong>de</strong>ados<br />

y p<strong>la</strong>nos por el vér tice, en el tipo, alzados y arrugados y pulverulentos en <strong>la</strong><br />

varie dad, algunas veces ribeteados con pestañas negras. Apotecias proporcionalmente<br />

muy gran<strong>de</strong>s, como pedice<strong>la</strong>das, ciatifor mes, con bor<strong>de</strong> inflejo, muchas veces<br />

rasgado o hendido, ordinariamente rugosas por <strong>de</strong>bajo. Disco <strong>de</strong> un encarnado<br />

pardo. Lámina prolígera muy <strong>de</strong>lgada, compuesta <strong>de</strong> gruesas te cas obovoi<strong>de</strong>s o en<br />

forma <strong>de</strong> saco, que encierran sin or<strong>de</strong>n ocho esporidias sencil<strong>la</strong>s, redon<strong>de</strong>adas o<br />

elípticas, hialinas y cerca das <strong>de</strong> un ancho limbo más transparente. La variedad es<br />

ordi nariamente estéril.<br />

-115-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Esta especie crece en <strong>Chile</strong>, como entre nosotros, no sólo en <strong>la</strong>s cortezas <strong>de</strong> árboles<br />

sino, también, en peñas y piedras. Bertero (Colecc. Nº 1215) <strong>la</strong> cogió en Quillota.<br />

2. Parmelia tiliacea<br />

P. thallo foliaceo-imbricato, submembranaceo, <strong>la</strong>evigato, g<strong>la</strong>uco-albi cante, saepius pruinoso,<br />

subtus fusco, atro-fibrilloso, lobis sinuato-<strong>la</strong>ci niatis; apotheciorum disco badio, margine integro;<br />

ascis subc<strong>la</strong>vatis sporidia subrotunda foventibus.<br />

P. t i l i a c e a Ach., Lich. univ., p. 215 et Syn. Lich., p. 199; Montag., Canar. Crypt., p.<br />

109; DNtrs., l.c., p. 16, fig. viii. im B r i c a r i a q u e r c i F o l i a DC., Fl. Fr., ii, p. 390.<br />

li c h e n t i l i a c e u s Hoffm., Enum. Lich., p. 96, t. 16, f. 2.<br />

El talo, aplicado sobre <strong>la</strong> corteza, <strong>de</strong> color cenizo o g<strong>la</strong>uco por encima, negro<br />

y erizado por <strong>de</strong>bajo, forma una roseta re don<strong>de</strong>ada, compuesta <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s<br />

imbricadas, lobeadas y alme nadas en <strong>la</strong> periferia, que está ordinariamente ensanchada,<br />

lisa y g<strong>la</strong>bra, mientras que el centro es pulverulento. Se observa también<br />

en algunos individuos <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s más anchas y g<strong>la</strong>bras una gran cantidad <strong>de</strong><br />

puntos negros, triple carácter en el cual han querido apoyarse para establecer una<br />

distinción específica bajo el nombre <strong>de</strong> P. scortea. Las apotecias, raras en los individuos<br />

pulverulentos, son redon<strong>de</strong>adas y cóncavas, provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> entero, y<br />

sobre todo puestas en el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta. El disco, humectado, es verdoso, pero<br />

tiene un rojo pardo en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación. Tecas como porrita, bastante gran<strong>de</strong>s,<br />

anidadas en un núcleo muci<strong>la</strong>ginoso y encerrando sin or<strong>de</strong>n ocho esporidias<br />

redon<strong>de</strong>adas, hialinas, cercadas <strong>de</strong> un limbo poco visible.<br />

Esta especie no hace parte <strong>de</strong> nuestras colecciones; <strong>la</strong> asiento aquí por <strong>la</strong> autoridad<br />

<strong>de</strong> M. <strong>de</strong> Flotow, que <strong>la</strong> indica como habiendo sido hal<strong>la</strong>da por Meyen en <strong>Chile</strong>,<br />

sobre los <strong>de</strong>clive <strong>de</strong>l Tinguiririca, a una altitud <strong>de</strong> mil a mil y trescientos metros<br />

en <strong>la</strong> cordillera. Tengo, sin embargo, <strong>de</strong> Bertero, un fragmento sobre corteza que<br />

pue<strong>de</strong> ser atribuido a <strong>la</strong> misma especie.<br />

3. Parmelia saxatilis<br />

P. thallo foliaceo-imbricato, subcarti<strong>la</strong>gineo, reticu<strong>la</strong>to-<strong>la</strong>cunoso, opaco, g<strong>la</strong>uco-cinerascente,<br />

subtus nigro, afro-fibrilloso, <strong>la</strong>ciniis sinuato-lobatis, retusis; apotheciorum disco badio, margine<br />

<strong>de</strong>mum crenato; ascis ovoi <strong>de</strong>is, sporidia globosa, inordinata foventibus.<br />

P. saXatilis Ach., Meth. Lich., p. 204, Syn. Lich., p. 203; Fries, Lich. eur., p. 61; Montag.,<br />

Canar. Crypt., p. 109; DNtrs., l.c., p. 16, fig. v i i. im B r i c a r i a r e t i r u G a DC., l.c.,<br />

p. 389. li c h e n saXatilis Linn.; Hoffm., Enum. Lich., p. 83, t. 15, f. 1 et t. 16, fig. 1;<br />

Engl. Bot., t. 603.<br />

El talo es membranoso, foliáceo, dividido en tiras linea res, sinuadas, recortadas,<br />

redon<strong>de</strong>adas o truncas en el vér tice, <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco cenizo en <strong>la</strong> faz superior,<br />

que está a<strong>de</strong>más reticu<strong>la</strong>da por arrugas salientes y algunas veces harinosas o so-<br />

-116


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

rediformes, <strong>de</strong> un negro mate en <strong>la</strong> inferior, toda cubierta <strong>de</strong> un vello bastante <strong>de</strong>nso<br />

<strong>de</strong> hebras concolóreas. Las apotecias, que faltan en nuestro ejemp<strong>la</strong>r único, son<br />

hemisféricas, cónca vas, rugosas por fuera, como el talo mismo, y provistas <strong>de</strong> un<br />

rebor<strong>de</strong> almenado. El disco es <strong>de</strong> un bayo encarnadino o pardo. Tecas obovoi<strong>de</strong>s o<br />

en forma <strong>de</strong> saco, que contienen ocho esporidias sencil<strong>la</strong>s y globulosas, dispuestas<br />

sin or<strong>de</strong>n alguno.<br />

Esta especie fue cogida en Quillota sobre árboles viejos, por octubre <strong>de</strong> 1829, por<br />

Bertero, que <strong>la</strong> remitió con el número 1214.<br />

4. Parmelia crenu<strong>la</strong>ta<br />

P. thallo orbicu<strong>la</strong>ri, e g<strong>la</strong>uco helvolo pallescente, tenuissime ruguloso, subtus ochraceo-pallido,<br />

rufo-villoso, profun<strong>de</strong> sinuato-multifido, lobis rotundatis; apotheciis concavis, rufo-fuscis,<br />

mar gine inflexo profun<strong>de</strong> crenu<strong>la</strong>to; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia acicu<strong>la</strong>ria, septata foventibus.<br />

P. cr e n u l ata Hook. in Kunth, Syn. Pl. AEquin., i, p. 23; Fée, Essai, p 122, t. 31. f. 3<br />

et Supplem., p. 120, n. 6, ic. fruct.!!; Montag. Fl. J. Fern., n. 31!; vix Eschw., Fl. Bras.;<br />

Bertero, Coll., n. 1633.<br />

Talo membranoso, ligeramente arrugado como en <strong>la</strong> espe cie prece<strong>de</strong>nte, <strong>de</strong><br />

color g<strong>la</strong>uco por encima en estado <strong>de</strong> vege tación, pasando al pajizo por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación,<br />

extendido y apli cado sobre <strong>la</strong> corteza, a <strong>la</strong> cual adhiere por su faz inferior<br />

que es <strong>de</strong> un pálido ocráceo, por medio <strong>de</strong> hebritas rojas. Forma rosetas <strong>de</strong> dos o<br />

tres pulgadas <strong>de</strong> diámetro, cuya periferia está recortada en lóbulos multífidos, con<br />

<strong>la</strong>ciniuras redon<strong>de</strong>adas y libres, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>sprendidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz o soporte. Las<br />

apo tecias son numerosas sobre todo hacia el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta, y están prendidas<br />

por el centro; son cóncavas, pero luego se ensanchan en forma <strong>de</strong> vaso y hasta ser<br />

casi p<strong>la</strong>nas, provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> cargado <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l color <strong>de</strong>l talo, como<br />

en el P. venusta y en el género stephanephorus, que <strong>de</strong>scribiré más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte. El disco<br />

es <strong>de</strong> un rojo ferruginoso, liso y <strong>de</strong>lgado. La lámina prolígera se compone <strong>de</strong> paráfisas<br />

hinchadas en forma <strong>de</strong> cayado y coloradas por el vértice, y <strong>de</strong> tecas en forma<br />

<strong>de</strong> porrita y hialinas. Estas encierran ocho esporidias también hialinas, <strong>la</strong>rgas y<br />

ace radas por los dos cabos, y divididas por ocho o diez tabiques transversales. Su<br />

longitud varía entre 0,06 y 0,10 mm sobre un espesor <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 0,005 m.<br />

Bien que el color <strong>de</strong>l talo <strong>de</strong> nuestros ejemp<strong>la</strong>res no sea enteramente conforme al<br />

indicado por sir W. Hooker y M. Fée, me queda, con todo eso, poca duda sobre<br />

<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> este liquen con el <strong>de</strong> ellos. El carácter sacado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias,<br />

que felizmente el último ha tomado en cuenta, me parece <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión. Es<br />

preciso también inferir <strong>de</strong> él que <strong>la</strong> especie homónima <strong>de</strong> Eschweiler (Fl. Bras., i, p.<br />

204) a <strong>la</strong> cual atribuye esporidias elípticas, es otra cosa muy diferente, tal vez el P.<br />

phyllophora Mey. Ésta es una advertencia a los liquenógrafos que se contentan con<br />

el lente para distinguir <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> esta familia y no toman <strong>de</strong> modo alguno en<br />

cuenta los órganos <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción. En mis ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Brasil, traídos por M.<br />

-117-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Gaudi chaud, no veo más diferencia que esporidias coloradas <strong>de</strong> amarillo ver doso y<br />

tan adherentes a <strong>la</strong>s tecas que no pu<strong>de</strong> conseguir ais<strong>la</strong>r <strong>de</strong> ello una so<strong>la</strong>. Esta bel<strong>la</strong><br />

especie crece en <strong>la</strong>s cortezas, en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z.<br />

5. Parmelia sinuosa<br />

P. thallo foliaceo, imbricato, membranaceo, <strong>la</strong>evigato, nitido, g<strong>la</strong>uces centi-pallido, subtus nigro,<br />

atro-fibrilloso, fibrillis simplicibus aut ramosis, ima basi interdum bulbosis, <strong>la</strong>ciniis (plus<br />

minus <strong>la</strong>tis) p<strong>la</strong>nis sinuato pinnatifidis; apotheciorum disco hepatico (reticu<strong>la</strong>to), margine<br />

integro aut fisso; ascis breviter c<strong>la</strong>valis, sporidia octona, ovoi<strong>de</strong>a, conti nua foventibus.<br />

P. s i n u o s a Ach., Syn. Lich., p. 207; Fries, Lich. eur., p. 63; li c h e n s i n u o s u s Engl.<br />

Bot., t. 2050. Pa r m e l i a l e v i G ata Ach., l.c., 212; Eschw., l.c., p. 201. li c h e n l e v i G at u s<br />

Engl. Bot., t. 1852. Pa r m e l i a P u lv i n a ta Fée, Essai, p. 123, t. 32, fig. 1.<br />

El talo, membranoso, liso, algunas veces también luciente y <strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco cenizo<br />

o b<strong>la</strong>nquecino por encima, negro y provisto <strong>de</strong> numerosas hebritas, sencil<strong>la</strong>s o<br />

ramosas, por <strong>de</strong>bajo, irradia ordinariamente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un centro común. Las expansiones,<br />

lineares, estrechas o anchas (una a cuatro líneas), están divididas en ti ras<br />

<strong>de</strong>siguales, muchas veces pinatífidas y alternas, que van siempre ensanchándose<br />

hacia el vértice, don<strong>de</strong> tan pronto están truncadas, como luego ahorquil<strong>la</strong>das y<br />

más o menos estre chas y redon<strong>de</strong>adas. Lo que distingue muy bien este liquen, son<br />

los sobacos <strong>de</strong> sus divisiones, que son redon<strong>de</strong>adas como en mi Halumenia cyclocolpa.<br />

Las hebras, que por <strong>de</strong>bajo están tizas o menos abundantemente guarnecidas,<br />

llevan más <strong>de</strong> una vez un bulbo en su nacimiento. Cuando suce<strong>de</strong> que estas mismas<br />

fibras se extravían y guarnecen el bor<strong>de</strong> talódico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias, se tiene el<br />

P. coronata Fée. Las apotecias varían <strong>de</strong> tamaño, como todo el liquen, entre media<br />

línea y dos líneas; están adheridas por el centro, son cóncavas y hemisféricas, luego<br />

p<strong>la</strong>nas, con disco <strong>de</strong> un pardo más o menos cargado. Las tecas, en forma <strong>de</strong> porrita<br />

corta, encierran ocho esporidias ovoi<strong>de</strong>s, hialinas, sencil<strong>la</strong>s, provistas <strong>de</strong> un limbo<br />

trans parente o estrecho; su longitud es más o menos <strong>de</strong> un centimilímetro.<br />

Esta especie, que se encuentra en <strong>la</strong>s regiones cálidas y temperadas <strong>de</strong> los dos<br />

hemisferios, se presenta bajo formas infinitamente variables que han dado lugar a<br />

una multitud <strong>de</strong> distinciones específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales no he re<strong>la</strong>tado más que una<br />

parte en <strong>la</strong> sinonimia y se hal<strong>la</strong>rán <strong>la</strong>s restantes en <strong>la</strong> página 140 <strong>de</strong> <strong>la</strong> criptogamia<br />

<strong>de</strong>l viaje <strong>de</strong> circunavegación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bonita. Tenemos en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> ejemp<strong>la</strong>res<br />

que representan el Lichen <strong>la</strong>evigatus y otros que son semejantes al L. sinosus<br />

<strong>de</strong>l English Botany. Bertero ha hal<strong>la</strong>do uno que se contrae al P. pulvinata <strong>de</strong> Fée.<br />

Crece en cortezas <strong>de</strong> árboles. Los individuos gran<strong>de</strong>s son fértiles.<br />

6. Parmelia physo<strong>de</strong>s<br />

P. thallo foliaceo-imbricato, substel<strong>la</strong>to, subin f<strong>la</strong>to, <strong>la</strong>evi, g<strong>la</strong>uco-albes cente, subtus afro, g<strong>la</strong>bro;<br />

<strong>la</strong>ciniis linearibus, sinuatis, multifidis, apice inf<strong>la</strong>tis, ascen<strong>de</strong>ntibus; apotheciorum disco<br />

hepatico; ascis saccato-obo valis, sporidia subglobosa, continua, anguste limbata foventibus.<br />

-118


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

P. P h y s o d e s Ach., Syn. Lich., p. 218; Fries, l.c., p. 64. li c h e n P h y s o d e s Linn; Hoffm,<br />

Enumer. Lich., t. 15, f. 2. Engl. Bot., t. 126.<br />

var. diatrypa: thalli <strong>la</strong>ciniis p<strong>la</strong>niusculis hinc in<strong>de</strong> perforatis, sub tus rugoso-pli catis,<br />

interstiliis albis. Pa r m e l i a d i a t r y P a Ach., l.c., p. 219. Lo B a r i a te r e B rata Hoffm.,<br />

Flor. Germ., p. 151. Li c h e n d i a t r y P u s Engl. Bot., t. 1248.<br />

var. vittata: thalli <strong>la</strong>ciniis effusis, linearibus, inciso-pinnatifidis, tuntidis, subtus<br />

g<strong>la</strong>bris margineque nigris, nitidis. P. P h y s o d e s var. v i t tata Ach., l.c., p. 218. P. d u P l ic<br />

a ta Ejusd. Meth. Lich., p. 252; P. l u G u B r i s Pers. in Gaudich., Uran. Bot., p. 196.<br />

El tipo falta en <strong>Chile</strong>, y nuestras colecciones no ofrecen <strong>de</strong> este país más que<br />

<strong>la</strong>s dos varieda<strong>de</strong>s que voy a <strong>de</strong>scribir sucin tamente. En <strong>la</strong> var. , el talo se compone<br />

<strong>de</strong> lóbulos lineares, que irradian <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un centro común y que se divi<strong>de</strong>n en<br />

tiras ap<strong>la</strong>sta das y cercanas una <strong>de</strong> otra en términos que parecen como sol dadas, <strong>de</strong><br />

manera que el liquen <strong>de</strong>sprendido <strong>de</strong> su soporte forma una so<strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca continua. Su<br />

faz superior, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido o cenizo, es lisa, luciente y toma al envejecer un<br />

tinte <strong>de</strong> hollín, como si hubiese sido ahumada. Las tiras, hincha das en el vértice y<br />

redon<strong>de</strong>adas, están por aquí y por allá hora dadas <strong>de</strong> agujeritos <strong>de</strong> medio a un mm<br />

<strong>de</strong> diámetro y tan regu<strong>la</strong>res que parecen hechos con un barrenito. Como en el tipo,<br />

el talo por <strong>de</strong>bajo es rugoso y <strong>de</strong> un negro luciente. En <strong>la</strong> var. ß, <strong>la</strong>s tiras <strong>de</strong>l talo, menos<br />

próximo, nu<strong>la</strong>mente sol dadas, son notables por el carácter <strong>de</strong> estar ribeteadas<br />

<strong>de</strong> una oril<strong>la</strong> negra. Las apotecias, que faltan ordinariamente en estas dos formas <strong>de</strong>l<br />

liquen, son sésiles en el tipo, cóncavas, hemis féricas, y están provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong><br />

talódico <strong>de</strong>lgado e inflejo; se hacen <strong>de</strong>spués p<strong>la</strong>nas, y su disco es <strong>de</strong> un encarnado<br />

pardo. La lámina prolígera está formada <strong>de</strong> tecas cortas en forma <strong>de</strong> saco u obovoi<strong>de</strong>s,<br />

que contienen ocho esporidias esféricas, hialinas y <strong>de</strong> limbo estrecho.<br />

Estas dos varieda<strong>de</strong>s fueron hal<strong>la</strong>das en <strong>Chile</strong> y <strong>la</strong> primera crece también en el<br />

estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> había traído el almirante d’Urville.<br />

7. Parmelia caperata<br />

P. thallo amplo, foliaceo-imbricato, orbicu<strong>la</strong>ri, submembranaceo, ochro-leuco, centro ruguloso,<br />

subtus nigricante, parce fibrilloso, lobis sinuato- <strong>la</strong>ciniatis, rotundatis, apice subintegris;<br />

apotheciorum subpedicel<strong>la</strong>torum disco badio-rubro, margine incurvo, crenu<strong>la</strong>to; ascis obo vatis,<br />

sporidia suboctona, ovoi<strong>de</strong>o-oblonga, hyalina foventibus.<br />

P. c a P e r a ta Ach., Lich. univ., p. 457; Fries, l.c., p. 69; DNtrs., l.c., p 15, f. 5, fructus;<br />

Meyen et Fw., l.c., p. 220. li c h e n c a P e r a t u s Linn; Hoffm., Enumer. Lich., t. 39, f. 2<br />

et Pl. Lich., t. 39, f. 1. Engl. Bot., t. 54; bona.<br />

El talo es membranoso, compuesto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s imbrica das, <strong>de</strong> un amarillo<br />

pálido o sulfurino por encima, <strong>de</strong>snudo o pulverulento, y <strong>de</strong> un pardo negruzco<br />

por <strong>de</strong>bajo, don<strong>de</strong> se notan algunas hebras concolóreas que sirven <strong>de</strong> grapones, y<br />

forma en <strong>la</strong>s peñas y en árboles amplias rosetas que adquieren algunas veces hasta<br />

un pie <strong>de</strong> diámetro. Las hojue<strong>la</strong>s, soldadas entre sí en el centro <strong>de</strong>l liquen, que pre-<br />

-119-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

senta allí numerosas arru gas <strong>de</strong> don<strong>de</strong> le viene su nombre, son libres en su vértice,<br />

que está igualmente redon<strong>de</strong>ado y almenado. Las apotecias, primero orbicu<strong>la</strong>res<br />

y sésiles hacia el centro, se ensanchan como un vaso, pareciendo pedice<strong>la</strong>das, y<br />

conservan un rebor<strong>de</strong> talódico alzado e inflejo, que en <strong>la</strong> vejez se hien<strong>de</strong> y se pone<br />

almenado. Las tecas son cortas, obovoi<strong>de</strong>s y son anidadas en una lámina prolígera<br />

ge<strong>la</strong>tinosa don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s paráfisas están poco distintas y como soldadas entre sí;<br />

encie rran ocho esporidias lo más or dinariamente ovoi<strong>de</strong>s, algunas veces oblongas,<br />

hia linas, en <strong>la</strong>s cuales se ve un núcleo continuo o diversamente dividido. Estas espo<br />

ridias tienen un cincuentavo <strong>de</strong> mm en su mayor diá metro.<br />

Bien que mediocre e incompleto, el ejemp<strong>la</strong>r pertenece sin duda alguna a esta<br />

especie. Fue cogido en Rancagua por Bertero (Colecc. Nº 504) y en el mismo sitio<br />

que el P. tiliacea por Mayen.<br />

8. Parmelia parietina<br />

P. thallo foliaceo squamulosove, imbricato, membranaceo, sublobato, luteo, subtus pallidiori,<br />

obsolete fibrilloso; apotheciis elevato-marginates, integerrimis, disco luteo-aurantiaco: ascis<br />

saccato-c<strong>la</strong>vatis, pellucidis, sporidia octona, elliptica, utroque apice sporidiolum (?) subglobosum<br />

in clu<strong>de</strong>ntia foventibus.<br />

P. Parietina Fries, Lich. eur., p. 72, ex emend. L. Dufour. li c h e n Pa r i e t i n u s Linn.,<br />

Sp. Pl., p. 1.610; Engl. Bot., t. 194; Hoffm., Enumer. Lich., t. 18, f. 1.<br />

var. lobu<strong>la</strong>ta: thallo subobliterato aut lobis brevissimis adpressis, apothecia minuta<br />

cingente; le c a n o r a l o B u l a ta Floerke. L. c a n d e l a r i a var. Ach.<br />

No tenemos más que esta variedad en <strong>Chile</strong>. En los raros individuos que tenemos<br />

a <strong>la</strong> vista, el talo está compuesto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s membranosas, cortas y lo beadas,<br />

con lóbulos sinuo sos redon<strong>de</strong>ados y almenados en <strong>la</strong> periferia, <strong>de</strong> un ama rillo verdoso<br />

por encima, y <strong>de</strong> un amarillo pálido en su faz inferior, que está aplicada sobre<br />

<strong>la</strong> corteza <strong>de</strong>l ramo. El liquen no forma roseta alguna regu<strong>la</strong>r como en el tipo,<br />

pero se extien<strong>de</strong> longi tudinalmente sobre el ramo. Las apotecias son numerosas,<br />

pe queñas, primero globulosas, cóncavas, luego p<strong>la</strong>nas, ribeteadas por <strong>la</strong> costra.<br />

Su disco es casi <strong>de</strong>l mismo color. Las tecas son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita muy corta y<br />

encierran ocho esporidias, <strong>la</strong>s cuales son oblongas, transparentes y ofrecen <strong>de</strong> notable<br />

que, como en <strong>la</strong> siguiente y en general en todos los líquenes <strong>de</strong> talo amarillo,<br />

contienen en cada uno <strong>de</strong> los polos <strong>de</strong>l eje mayor un glóbulo redon<strong>de</strong>ado, que<br />

probablemente es una es poridio<strong>la</strong>.<br />

La muestra que tenemos, y que lleva el Nº, 500, fue cogida en Rancagua por Bertero.<br />

9. Parmelia chrysophthalma<br />

P. thallo carti<strong>la</strong>gineo, <strong>de</strong>cumbente, <strong>la</strong>ciniato, e f<strong>la</strong>vo vitellino (in zona torrida et aurantiaco)<br />

albicante, subtus nudo, pallidiore, dichotomo ramoso, <strong>la</strong>ciniis linearibus, multifidis, ascen<strong>de</strong>n-<br />

-120


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

tibus, p<strong>la</strong>nis, apice in cilia di<strong>la</strong>ceratis; apotheciis subterminalibus, disco aurantiaco, margine<br />

thallo<strong>de</strong> fibrilloso-ciliato aut prorsus nudo. Asci et sporidia prioris.<br />

P. c h r y s o P h t h a l m a Ach., Meth. Lich. p. 267; Fries, l.c., p. 75. Bo r r e r a Ach., Lich.<br />

univ., p. 502 et Syn Lich., p. 224. Ph y s c i a DC; Duby; DNtrs., l.c., p. 20. li c h e n<br />

Linn. Engl. Bot., t. 1088. Pl a s t i s m a a r m a t u m et d e n u d at u m Hoffm., Pl. Lich., t. 36,<br />

f. 4 et t. 31, f. 1.<br />

Esta especie forma copitas redon<strong>de</strong>adas, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada <strong>de</strong> diámetro,<br />

notables por su bello color anaranjado. Su talo es linear, ascen<strong>de</strong>nte, dividido<br />

en tiras estrechas, dicótomas y como palmeadas en el vértice, el cual está como<br />

tijereteado. Su color es <strong>de</strong> un amarillo ocre por encima en nuestros climas, pero<br />

<strong>de</strong> un amarillo <strong>de</strong> oro muy vivo o anaranjado en <strong>la</strong>s comarcas cálidas <strong>de</strong>l nuevo<br />

continente, y <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco cenizo por <strong>de</strong>bajo, lugar don<strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l Sol no<br />

tiene acceso. Si se humecta, se pone <strong>de</strong> un amarillo verdoso. Las apotecias nacen<br />

hacia el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiras, y son primero cóncavas, luego p<strong>la</strong>nas, ribeteadas <strong>de</strong><br />

pestañas <strong>de</strong>licadas con colóreas y numerosas, que faltan algunas veces. El disco es<br />

anaranjado. Las tecas y <strong>la</strong>s esporidias son semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte.<br />

Este liquen parece tan común en <strong>Chile</strong> como entre nosotros, y crece <strong>de</strong>l mismo<br />

modo en ramos y ramulillos <strong>de</strong> árboles, en muchas localida<strong>de</strong>s, y notablemente en<br />

valparaíso (M. Gaudichaud.).<br />

§ ii. PHYSCIA<br />

Apotecias cerradas al principio, que luego se di<strong>la</strong>tan en escute<strong>la</strong>s. Disco <strong>de</strong><br />

mediano espesor, que tiene <strong>la</strong> consistencia <strong>de</strong> cera y reposa sobre <strong>la</strong> capa<br />

medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong>l talo. Este foliáceo, ascen<strong>de</strong>nte o aplicado y rugoso, está pro visto <strong>de</strong><br />

hebritas por <strong>de</strong>bajo<br />

10. Parmelia leucome<strong>la</strong><br />

P. thallo carti<strong>la</strong>gineo, g<strong>la</strong>uco-albicante, ramoso-<strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis linearibus, elongatis, ascen<br />

<strong>de</strong>ntibus, subtus canalicu<strong>la</strong>tis, niveo-pulveru lentis, margine atro-ciliatis, ciliis bi-multifidis;<br />

apotheciis <strong>la</strong>teralibus podicel<strong>la</strong>tis, disco nigro, caesio-pruinoso, margine radiato-ciliato;<br />

ascis c<strong>la</strong>vatis, amplis, sporidia maxima, e luteo fuliginosa, oblonga, <strong>de</strong>mum bilocu<strong>la</strong>ria foven<br />

tibus.<br />

P. l e u c o m e l a Ach., Meth. Lich., p. 256; Fries, l.c., p. 76; Montag., Fl. J. Fern., n 82 et<br />

Canar. Crypt., p. 111. Bo r r e ra Ach., Lich. univ., p. 449 et Syn. Lich., p. 224. li c h e n<br />

Linn., Syst. Nat.; Swarts, Ob. Bot., p. 407, t. 11, f. 5.<br />

var. <strong>la</strong>tifolia: thallo foliaceo, toruloso, verrucoso, g<strong>la</strong>uco-rufescente subtus niveo, <strong>la</strong>ci<br />

niis abbreviatis, inciso-lobalis aut f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>tim incisis, ad originem angustatis; apotheciis<br />

oblique stipitatis, margine <strong>la</strong>cero lobato; P. le u c o m e <strong>la</strong> var. l at i F o l i a Mey. et Flw. L.c.,<br />

p. 221, t. 3, fig. 8.<br />

var. angustifolia: thalli <strong>la</strong>ciniis angustis, p<strong>la</strong>niusculis, ramosis aut multifidis, margine<br />

fibrillis elongatis ramosis cirratis; apotheciorum margine replicato crenato; P. l e u c o m e l a<br />

var. a n G u s t i F o l i a Mey. et Flw. l.c., t. 3, f. 6 et 7.<br />

-121-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

El talo es foliáceo, corto y ancho <strong>de</strong> dos a tres líneas, en <strong>la</strong> primera variedad,<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> tres a cuatro pulgadas y apenas ancho <strong>de</strong> una línea en <strong>la</strong> segunda; es<br />

ascen<strong>de</strong>nte, difuso y ra moso. Sus divisiones dicótomas son lineares, convexas, g<strong>la</strong>bras<br />

y g<strong>la</strong>ucas por encima, canalicu<strong>la</strong>das, tomentosas y <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve, por<br />

<strong>de</strong>bajo, atenuadas por su extremo en el tipo y en <strong>la</strong> segunda variedad, cargadas<br />

en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pestañas ne gras y tiesas, sencil<strong>la</strong>s o ramosas. Las apotecias, bastante<br />

raras, pero que se hal<strong>la</strong>n con bastante abundancia en <strong>la</strong>s dos varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>Chile</strong>, son amplias, si se comparan con <strong>la</strong> estrechez normal <strong>de</strong>l liquen; terminales<br />

o apendicu<strong>la</strong>das por el extremo encorvada <strong>de</strong>l ramo, son primero infundibuliformes,<br />

como pedice<strong>la</strong>das, luego el rebor<strong>de</strong> talódico, <strong>de</strong>ntado, almenado y pestañado,<br />

primero inflejo, por más que haya dicho Eschwei ler, llegando a exten<strong>de</strong>rse, son<br />

p<strong>la</strong>nas y abiertas. Su disco es negro y está salpicado <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco, lo cual le da<br />

un tinte azu<strong>la</strong>do. Las tecas están en forma <strong>de</strong> porrita, anidadas entre paráfisas, y<br />

son <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> milímetro y anchas <strong>de</strong> 0,06 m. Encierran ocho esporidias<br />

ovoi<strong>de</strong>s u oblongas, dividi das en su medio por un tabique transverso, al nivel<br />

<strong>de</strong>l cual están un poco estrechadas. Las esporas se ponen pardas enveje ciendo, y su<br />

longitud es <strong>de</strong> un veinticincoavo <strong>de</strong> mm so bre un diámetro <strong>la</strong> mitad menor.<br />

Lo mismo que en Perú, se hal<strong>la</strong>n en <strong>Chile</strong> <strong>la</strong>s dos formas <strong>de</strong> este liquen, <strong>la</strong>s cuales<br />

no difieren más que por <strong>la</strong>s dimensiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiras <strong>de</strong>l talo, tanto más cortas<br />

cuanto son más anchas. Crece en <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los árboles ya solo, ya confusamente<br />

mezc<strong>la</strong>da con el Desmazieria homalea.<br />

11. Parmelia americana<br />

P. thallo foliaceo, subcarti<strong>la</strong>gineo, repetite dichotomo, ascen<strong>de</strong>nte, <strong>la</strong>evi cinereo-livido-palles cente,<br />

intus stupeo, lobis linearibus, attenuatis, reusis aut furcatis, subtus canalicu<strong>la</strong>tis, fus co-nigricantibus,<br />

transversim rugosis, margine fibrillis ramosisi, nigris ciliato; apotheccis <strong>la</strong> ter a libus,<br />

cyathiformibus, disco nitido badio; ascis minimis, abovoi<strong>de</strong>is, sporidia octona, conglobata, continua<br />

(!) inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

P. a m e r i c a n a Montag., Herb. ev e r n i a a m e r i c a n a Mey. et Flw., l.c., p. 211.<br />

Talo foliáceo, <strong>de</strong>lgado, aunque tieso y carti<strong>la</strong>ginoso, en <strong>de</strong>rezado o ascen<strong>de</strong>nte,<br />

dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base o <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> prendimiento en lóbulos lineares, dicótomos,<br />

atenuados en su vértice ordinariamente ahorquil<strong>la</strong>do, <strong>de</strong> un pálido amoratado o<br />

cenizo, que se pone muy luego ahumado por encima, <strong>de</strong> un pardo negruzco en su<br />

faz inferior, que a<strong>de</strong>más es canalicu<strong>la</strong>do y está transversalmente arrugado, y en el<br />

final guarnecido <strong>de</strong> pes tañas negras y ramosas por sus bor<strong>de</strong>s. Sustancia medu<strong>la</strong>ria<br />

<strong>de</strong>l talo b<strong>la</strong>nca y algodonada. Apotecias que nacen en <strong>la</strong> faz superior, primero<br />

cilindráceas y abiertas en el vértice, luego ensanchadas en forma <strong>de</strong> embudo o<br />

copón y como pedice<strong>la</strong>das. Disco <strong>de</strong> un bayo luciente que se pone pardo-negro y<br />

mate al envejecer. La fructificación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual M. <strong>de</strong> Flotow no dice una pa<strong>la</strong>bra,<br />

es con todo eso notable y característica. Lámina prolígera muy <strong>de</strong>lgada y muci<strong>la</strong>-<br />

-122


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

ginosa, midiendo en altura 0,06 m a lo más. Tecas obovoi<strong>de</strong>s, hialinas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong><br />

0,04 a 0,05 m y encerrando un núcleo grumeloso <strong>de</strong> un amarillo verdoso, en el<br />

centro <strong>de</strong>l cual se ve un grano pardo-cargado. Este núcleo, que nunca llena más <strong>de</strong><br />

los dos tercios <strong>de</strong> <strong>la</strong> teca, se transforma con el tiempo en ocho esporidias hialinas,<br />

oblon gas, continuas, sin limbo, y cuya longitud, doble <strong>de</strong>l ancho, llega a un poco<br />

más <strong>de</strong> un centésimo <strong>de</strong> mm. Cuando se mira por el microscopio <strong>la</strong> lámina prolígera<br />

<strong>de</strong> frente, semeja extre madamente a ciertas algas membranosas cargadas <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fructi ficación tetraspórica.<br />

La presencia <strong>de</strong> pestañas en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l talo excluye esta especie <strong>de</strong>l género<br />

evernia, tal cual lo <strong>de</strong>fine Fries. Es vecina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Parmelia leucome<strong>la</strong> y camtschadalis,<br />

pero difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera por su fruto, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda por <strong>la</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z <strong>de</strong> su faz<br />

inferior. Este liquen fue cogido por Bertero en peñas <strong>de</strong> Rancagua, y en el monte<br />

<strong>la</strong> Leona (Colecc. 503 y 507), sobre <strong>la</strong>s cortezas <strong>de</strong> árboles. También me vino <strong>de</strong><br />

México y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias orientales.<br />

12. Parmelia coccophora †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 12, fig. 2)<br />

P. thallo stel<strong>la</strong>to-imbricato, albido, subtus fulcrisque palmato- incisis concoloribus, centro<br />

<strong>la</strong> ciniisque angustissimis, cylindraceis, ambitumui tifidis, coccophoris, ad speciem nodulosomo<br />

ni liformibus; apotheciis con cavis, margine tan<strong>de</strong>m crenu<strong>la</strong>tis; disco mellino; ascis sub cylindricis,<br />

sporidia uniserialia, quadrilocu<strong>la</strong>ria foventibus.<br />

P. c o c c o P h o r a Montag., Mss., Herb. Muss. Paris.<br />

Talo extendido en <strong>la</strong> corteza en rosetas elegantes <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong><br />

diámetro, compuesto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s lineares, estrechas, cilindráceas, confundidas en<br />

el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca, pero distintas, aunque muy próxima e imbricadas en toda <strong>la</strong><br />

mitad exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia; estas hojue<strong>la</strong>s, b<strong>la</strong>ncas o pálidas tanto por encima<br />

como <strong>de</strong>bajo, y <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> línea <strong>de</strong> diá metro, están fijadas en <strong>la</strong> corteza por<br />

numerosos y fuertes gra pones <strong>de</strong>l mismo color, sencillos en su origen, luego palmeados<br />

y como tijereteados en su vértice. Están cubiertas a<strong>de</strong>más en toda su extensión<br />

<strong>de</strong> excrecencias globulosas que les dan un aspecto nudoso, moniliforme y<br />

hacen el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta como granuloso. Las apotecias, que por mucho tiempo<br />

busqué en vano, están puestas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiras <strong>de</strong>l talo, en los granos que lo<br />

ponen nudoso; no tienen más que un tercio <strong>de</strong> milímetro <strong>de</strong> diámetro. Al principio<br />

cerradas, se abren muy luego en su vértice por un poro regu<strong>la</strong>r (no tijereteado),<br />

que se di<strong>la</strong>ta poco a poco, pero nunca bastante para que cesen <strong>de</strong> ser cóncavas,<br />

urceo<strong>la</strong>das y análogas a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> ciertas urceo<strong>la</strong>rias o gialectas. La lámina prolígera<br />

es también <strong>de</strong> un amarillo gamuzo o <strong>de</strong> albaricoque, como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Gyalecta foveo<strong>la</strong>ris;<br />

es <strong>de</strong>lgada y compuesta <strong>de</strong> tecas cilíndricas algo hinchadas en forma <strong>de</strong> porrita,<br />

<strong>la</strong>rgas a todo más <strong>de</strong> 0,05, a 0,07 mm y anidadas entre paráfisas sencil<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> una<br />

gran tenuidad. Estas tecas encierran, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces en una so<strong>la</strong> fi<strong>la</strong>, ocho<br />

esporidias oblongas, hialinas, provistas <strong>de</strong> tres tabiques transversales y <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong><br />

menos <strong>de</strong> un centimilímetro sobre un espesor tres veces menor.<br />

-123-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Este liquen, sumamente notable, no me parece ser una <strong>de</strong>generación cualesquiera<br />

ni un estado isidiomorfo <strong>de</strong> una especie conocida. No sabré compararlo, pero sólo<br />

en cuanto a <strong>la</strong> forma, más que al P. incurva <strong>de</strong> Dicks. (Crypt. iii, t. iX, fig. 7), pues el<br />

color <strong>de</strong>l talo y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apo tecias difieren como el día y <strong>la</strong> noche. Forma en<br />

<strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los árboles p<strong>la</strong>cas cuyos recortes son <strong>de</strong> <strong>la</strong> más exquisita elegancia.<br />

Fue cogido por M. Gay en <strong>Chile</strong> meridional.<br />

13. Parmelia sphinctrina<br />

P. thallo stel<strong>la</strong>to, lurido-cervino, subtus badio, fibrillis brevissimis matrici toto adglutinato,<br />

<strong>la</strong> ciniato, <strong>la</strong>ciniis centro concretis ambitu sub linearibus, inciso-multifidis, subapp<strong>la</strong>natis,<br />

mar gine squanmuloso gra nu<strong>la</strong>tis crenu<strong>la</strong>tisque; apotheciis confertissimis, margine thallo<strong>de</strong><br />

stria to; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, subglobosa, hyalina foventibus et inter paraphyses<br />

ni du <strong>la</strong>ntibus.<br />

P. sPhinctrina Montag., Prodr. Fl. J. Fern., n. 84 et Voy. Pole Sud, Crypt., p. 180, t. 15,<br />

f. 3.<br />

Talo constantemente orbicu<strong>la</strong>r, muy raramente irregu<strong>la</strong>r, formando una roseta<br />

<strong>de</strong> escamas o <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s membranáceas carti<strong>la</strong>ginosas, soldadas entre sí por el<br />

centro y dividiéndose en seguida en tiras lineares, arrostradas por sus bor<strong>de</strong>s multífidos<br />

en <strong>la</strong> periferia, hacia <strong>la</strong> cual irradian y don<strong>de</strong> se di<strong>la</strong>tan un poco, redon<strong>de</strong>ándose<br />

<strong>de</strong> una manera elegante. Este talo es <strong>de</strong> un color <strong>de</strong> cuero curtido por encima,<br />

que semeja al <strong>de</strong>l Bia tora lurida y no cambia <strong>de</strong> viso cuando se moja; está fijado<br />

en <strong>la</strong> corteza por medio <strong>de</strong> un hipotalo parduzco poco visible. Apotecias sésiles,<br />

chiquitas, muy numerosas en el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta, esparcidas y más chiquitas aun<br />

hacia <strong>la</strong> periferia, pri mero orbicu<strong>la</strong>res y regu<strong>la</strong>res, pero que se ponen <strong>de</strong>formes por<br />

su aproximación, y su mutua presión; su bor<strong>de</strong>, algo inflejo, es sinuoso y finamente<br />

almenado y como granuloso con <strong>la</strong> edad, y dob<strong>la</strong>do siempre al disco, que es p<strong>la</strong>no<br />

y <strong>de</strong> un rojo que tira a color <strong>de</strong> teja. Tecas en forma <strong>de</strong> porrita, encerrando ocho<br />

esporidias casi redondas y hialinas. Paráfisas numerosas.<br />

Esta especie, que crece en cortezas <strong>de</strong> árboles, fue cogida, en primer lugar, por<br />

Bertero en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z y en <strong>Chile</strong>; posteriormente, <strong>la</strong> trajo el almirante<br />

d’Urville <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes.<br />

14. Parmelia cincinnata<br />

P. thallo substel<strong>la</strong>to, albo-virescente, <strong>la</strong>ciniis brevibus, subdivisis, confertis, gyroso-plicatis,<br />

sub rugosis, bul<strong>la</strong>to-ventricosis, inf<strong>la</strong>tis, subtus fusco-nigris, aequalibus; apotheciis rufo-fuscis,<br />

mar gine rugoso-crenu <strong>la</strong>tis.<br />

P. c i n c i n n ata Ach., Lich. univ., p. 495 et Syn. Lich., p. 219. li c h e n c i n c i n n a t u s<br />

Smith in litt. ad Ach. L. B u l l at u s Menzies in Herb. Swartziano.<br />

-124


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 12. Fig. 2. 2a. Parmelia coccophora vista <strong>de</strong> tamaño natural. 2b. Divi siones lineares y casi cilindráceas<br />

<strong>de</strong>l talo a <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta, engrosadas en cerca <strong>de</strong> cinco veces. Se ve en c, c, c <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> fibras<br />

fascicu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se fija a su apoyo. 2d. Otra porción <strong>de</strong>l talo, tomado al centro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

roseta y llevando apotecias esféricas <strong>de</strong> varios grados <strong>de</strong> evolución y au mentadas ocho veces. 2e. Tajada<br />

vertical <strong>de</strong> una <strong>de</strong> esas apotecias para hacer ver su forma interior vista <strong>de</strong> perfil y engrosada dieciseis<br />

veces. 2f. Una apo tecia vista <strong>de</strong> faz, engrosada veinticinco veces para mostrar que al estado adulto se<br />

ap<strong>la</strong>nen y que su bor<strong>de</strong> viene a ser como almenado y rugoso. 2g. Una teca fértil circundada <strong>de</strong> paráfisas<br />

y engrosada 190 veces. 2h. Esporidias libres engro sadas el doble.


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

En su estado perfecto, el talo es orbicu<strong>la</strong>r, liso, <strong>de</strong>snudo y apenas rugoso por<br />

encima, negro y sin arrugas por <strong>de</strong>bajo, com puesto en totalidad <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s cortas,<br />

próximadas, imbrica das, flexuosas, contorneadas, hinchadas y como ventrudas,<br />

di vididas en tiras poco visibles; sólo en <strong>la</strong> periferia se <strong>la</strong>s ve incisadas o almenadas,<br />

y son más regu<strong>la</strong>res. Las apotecias, que ocupan el centro, son chiquitas; su bor<strong>de</strong><br />

es inflejo, almenado y rugoso y su disco cóncavo, <strong>de</strong> un rojo-parduzco.<br />

Este liquen, que no he visto, está indicado por Menzies y <strong>de</strong>scrito por Acharius<br />

como propio <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. Este último autor, cuya <strong>de</strong>scripción he<br />

re<strong>la</strong>tado, no dice si crece en <strong>la</strong>s peñas o en los árboles.<br />

SECCIÓN ii<br />

Talo subfoliáceo, nacido <strong>de</strong> un hipotalo hebriloso (rara mente obliterado)<br />

extendido sobre <strong>la</strong> matriz, <strong>de</strong>spués reunido en una cos tra más o menos compacta<br />

§ iii. AMPHILOMA<br />

Apotecias haciendo irrupción en el interior <strong>de</strong>l talo, ribeteadas <strong>de</strong> un margen<br />

accesorio. Disco setáceo, espeso y <strong>de</strong>snudo. Talo foliáceo, submonofilo,<br />

redon<strong>de</strong>ado, crustáceo o soldado en el centro, algunas veces sin epi<strong>de</strong>rmis y<br />

bisáceo; en fin, superpuesto a un hipotalo esponjoso, colo rado, y muchas veces<br />

b<strong>la</strong>nquecino<br />

ze o r a Fries, p. part. Pa n n a r i a Delise, Bory, Duby.<br />

15. Parmelia rubiginosa<br />

P. thallo membranaceo, e pruinoso livido-g<strong>la</strong>uco, ambitu <strong>la</strong>ciniato multifido; hypothallo in<strong>de</strong><br />

terminato, tomentoso, caeruleo-nigro; apothe ciorum disco rufo-badio (in nostris rubro),<br />

mar gine thallo<strong>de</strong> incurvo crenato; ascis c<strong>la</strong>vatis, inter paraphyses nidu<strong>la</strong>ntibus et sporidia<br />

oct ona elliptica, continua, hyalina foventibus.<br />

P. r u B i G i n o s a Ach.., Lich. univ., p. 467 et Syn Lich., p. 202; Fries, l.c., p. 88; Montag.,<br />

Fl. J. Fern., n. 83. im B r i c a r i a cae r u le s c e n s DC. li c h e n aF F i n i s Dicks.; Engl. Bot.,<br />

t. 983.<br />

Var. ß conoplea: thalli centro in massam caerulescentem pulverulento-granulosam<br />

abeunte; apotheciis (raris) sympxhycarpeis, immersis, convexis, granuloso-marginatis.<br />

P. c o n o P l e a Ach., Lich. univ., p. 467 et Syn. Lich., p. 213. P. r u B i c i n o s a, b c o n o P l e a<br />

Fries, l.c.<br />

El talo adhiere a <strong>la</strong> corteza sobre <strong>la</strong> cual forma rosetas regu <strong>la</strong>rmente orbicu<strong>la</strong>res<br />

<strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> diámetro; exten dido sobre un hipotalo esponjoso, espeso,<br />

que lo sobrepasa, es membranoso, y está dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el centro en lóbulos<br />

di vergentes, imbricados, sinuosos y redon<strong>de</strong>ados, con bor<strong>de</strong>s al zados y ligeramente<br />

fruncidos, o, como en algunos ejemp<strong>la</strong>res, cargados <strong>de</strong> granulillos. Su color es<br />

<strong>de</strong> un gris-leonado o <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco amoratado por encima, y azu<strong>la</strong>do por <strong>de</strong>bajo a<br />

-127-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

causa <strong>de</strong>l hipotalo. Las apotecias se notan sobre todo en el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta; son<br />

p<strong>la</strong>nas o ligeramente cóncavas, orbicu<strong>la</strong>res y pro vistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> almenado y<br />

saliente, pero no inflejo. He observado algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s cuya parte <strong>de</strong> abajo estaba<br />

guarnecida <strong>de</strong> una vellosidad <strong>de</strong>l color <strong>de</strong>l hipotalo, y sin duda suministrada por él.<br />

El disco es <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces <strong>de</strong> un encarnado <strong>de</strong> teja o parduzco, pero los <strong>de</strong><br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z son <strong>de</strong> un bello encarnado <strong>de</strong> amapo<strong>la</strong>. Las tecas, en forma <strong>de</strong> porrita,<br />

están acompaña das <strong>de</strong> paráfisas y encierran sin or<strong>de</strong>n alguno ocho esporidias<br />

ovoí<strong>de</strong>o-elípticas, continuas, transparentes y con un núcleo algo granuloso. En <strong>la</strong><br />

variedad, <strong>la</strong>s hojue<strong>la</strong>s centrales <strong>de</strong>l talo se han transformado en un polvo granuloso,<br />

coherente, azu<strong>la</strong>do, y so<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s tiras periféricas han persistido, pero cubriéndose<br />

también <strong>de</strong> granu<strong>la</strong>ciones por los bor<strong>de</strong>s. Las apotecias son excesivamente raras<br />

en el liquen así metamorfoseado.<br />

Bertero halló el tipo en cortezas <strong>de</strong> mirto, en Juan Fernán<strong>de</strong>z (Colecc. Nº 1632 y<br />

3008), y fue también hal<strong>la</strong>do, con <strong>la</strong> variedad ß, en el continente por diferentes<br />

naturalistas.<br />

16. Parmelia nigro-cincta<br />

P. thalli squamulis membranaceis, contiguis, e centro radiantibus, ro tundato-incisis, exp<strong>la</strong>natis,<br />

rufis; hypothallo caerulescenti-nigro, effuso, <strong>la</strong>to marginante; apotheciorum disco p<strong>la</strong>no,<br />

ru fo-fusco, margine palli diori integerrimo; ascis cylindricis, sporidia ovoi<strong>de</strong>a, uniserialia<br />

fo ven tibus.<br />

P. n i G r o-c i n c ta Montag., Fl. J. Fern., n. 88, in Ann. Sc. nat., 2 e ser., iii, p. 91.<br />

El talo está compuesto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s cortas, p<strong>la</strong>nas, mem branosas, que apenas<br />

irradian <strong>de</strong> un centro común, esparcidas mu chas veces sobre un ancho hipotalo<br />

negro, <strong>de</strong>lgado, contiguo, al cual están estrechamente aplicadas, aun también por<br />

su bor<strong>de</strong>; estas mismas hojue<strong>la</strong>s están <strong>la</strong>ciniadas, son lisas color <strong>de</strong> cuero y con<br />

lóbulos sinuosos, pequeños y redon<strong>de</strong>ados. Las apotecias, cuyo bor<strong>de</strong> está entero,<br />

tienen <strong>la</strong> forma biatorina, es <strong>de</strong>cir, que tienen un excípulo propio <strong>de</strong>l color <strong>de</strong> su<br />

disco, que es <strong>de</strong> un encarnado ferruginoso. La fructificación difiere poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> que<br />

da <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, y tal vez no es más que una forma biatorina <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />

Excepto el color <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escamas u hojue<strong>la</strong>s y el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias, esta es pecie tiene<br />

<strong>la</strong> mayor semejanza con mi P. s a u B i n e t i, Ann., l.c., v i, p. 331, c. icon. Fue cogida en<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z por Bertero sobre cortezas.<br />

17. Parmelia gayana †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 12, fig. 3)<br />

P. thallo foliaceo, membranaceo, cinereo-plumbeo, ambitu <strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis amplis, rotundatis,<br />

subintegris, concentrice sulcatis; hypothallo stuposo caerulescente; aphoteciis sparsis<br />

confertisque, excipulo proprio colorato marginutis; disco rubricoso tan<strong>de</strong>m fuscescente, margi-<br />

-128


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 12. Fig. 3. 3a. Parmelia gayana vista <strong>de</strong> tamaño natural. 3b. Corte vertical que pasa por el centro <strong>de</strong><br />

una apotecia y engrosado <strong>de</strong> quince a dieciséis veces. 3c. Porción <strong>de</strong> una tajada <strong>de</strong>lgada vertical <strong>de</strong> otra<br />

apotecia, que contiene el bor<strong>de</strong> formado por el talo y una porción <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera: esta figura,<br />

engrosada 130 veces, muestra en d <strong>la</strong>s fibras <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa central o medu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nacen <strong>la</strong>s paráfisas y<br />

<strong>la</strong>s tecas <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera e, en f una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas interpuesta entre <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte<br />

y otra capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s g cuadriláteras, que radian horizontalmente y se dirigen afuera para formar <strong>la</strong><br />

capa cortical <strong>de</strong>l ribete. Aquí se hal<strong>la</strong>, es preciso hacerlo ver, una analogía evi<strong>de</strong>nte entre esta estructura<br />

y <strong>la</strong> <strong>de</strong> algunas algas. 3h. Una teca fértil engrosada más <strong>de</strong> 200 veces y acompañada <strong>de</strong> algunas paráfisas<br />

hinchadas en <strong>la</strong> cima en forma <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> mortero. 3i. Esporidias libres engrosadas el doble.


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

nemque exclu<strong>de</strong>nte; ascis ampliis, c<strong>la</strong>vatis, inter paraphyses nidu<strong>la</strong>ntibus, sporidia octona,<br />

oblonga, continua, limbo <strong>la</strong>to cincta foventibus.<br />

P. G a ya n a Montag., Centur. iv, N° 49 in Ann. Se. nat., 3 e ser., tom. X i, p. 58.<br />

Talo monofilo, orbicu<strong>la</strong>r, membranoso, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco ce nizo que pasa algunas<br />

veces al color <strong>de</strong> plomo, pálido o b<strong>la</strong>nquecino por <strong>de</strong>bajo, don<strong>de</strong> está guarnecido<br />

<strong>de</strong> numerosas hebras b<strong>la</strong>ncas o <strong>de</strong> un azul <strong>de</strong> añil, suministradas por el hi potalo,<br />

dividido en <strong>la</strong> periferia en lóbulos anchos, sinuosos, almenados y marcados <strong>de</strong><br />

vetas concéntricas como en el Cocco carpia molybdaea. Las rosetas formadas por el<br />

liquen varían <strong>de</strong> aspecto y <strong>de</strong> tamaño, según <strong>la</strong> edad y el soporte; así, <strong>la</strong>s hay que<br />

no tienen más <strong>de</strong> tres a cuatro líneas <strong>de</strong> diámetro, mientras que otras tienen más<br />

<strong>de</strong> dos pulgadas. El hipotalo, que es tanto más espeso y <strong>de</strong> un azul tanto más subido<br />

cuanto el li quen está más cerca <strong>de</strong> su nacimiento, se pone pálido y <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco<br />

<strong>de</strong> nata en los individuos viejos. En el primer caso, es tan coposo que sobrepasa<br />

<strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> los lóbulos; en el se gundo ya no se le ve más. Las apotecias son<br />

también muy varia bles en cuanto a <strong>la</strong> forma y al color. En general, son bastante<br />

próximas una <strong>de</strong> otra hacia el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta, pero se extien<strong>de</strong>n hasta cerca<br />

<strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> los lóbulos. Tienen un excípulo análogo al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s biatoras, ya <strong>de</strong><br />

un amarillo color <strong>de</strong> carne, ya <strong>de</strong> un pardo sucio y cargado, muchas veces en <strong>la</strong><br />

misma roseta; este excípulo, nacido probablemente <strong>de</strong>l hipo talo, hace irrupción<br />

afuera rompiendo el epi<strong>de</strong>rmis; adulto, está marginado y su bor<strong>de</strong> es muy entero,<br />

pero en edad avan zada, este bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>saparece por el crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

pro lígera. El disco es <strong>de</strong> un encarnado <strong>de</strong> teja o bayo bruno, va riación que sigue<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> coloración <strong>de</strong>l excípulo. Las tecas y <strong>la</strong>s esporidias difieren poco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte.<br />

Este bonito liquen, que Bertero no había visto, tiene alguna re<strong>la</strong>ción con el P.<br />

plum bea, <strong>de</strong>l cual difiere por <strong>la</strong> tenuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias. Las divi siones <strong>de</strong>l talo<br />

son también mucho más anchas, más redon<strong>de</strong>adas y alme nadas en el vértice. He<br />

hab<strong>la</strong>do ya <strong>de</strong> su semejanza con el Coccorpia molyb daea, pero se distingue <strong>de</strong> él<br />

fácilmente por los caracteres genéricos, es <strong>de</strong>cir, por <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> un excípulo<br />

marginado, el color <strong>de</strong>l disco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias, etc. Debemos su <strong>de</strong>scubrimiento a<br />

M. Gay, a quien me com p<strong>la</strong>zco mucho en <strong>de</strong>dicarlo. Crece en los ramitos y ramas<br />

<strong>de</strong> los árboles, y no es raro en <strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />

18. Parmelia gossypina<br />

P. thallo byssaceo-<strong>la</strong>nuginoso, candidissimo, centro contexto, granu<strong>la</strong>to–floccoso, ambitu <strong>la</strong>ci<br />

niato-multifido, <strong>la</strong>ciniis p<strong>la</strong>nis, subcontiguis, ap pressis, crenatis, hypothallo tamentoso, nigrescenti-caeruleo,<br />

ultra mar gines expanso cinctis; apotheciis substipitatis (proliferis), margine<br />

initio erecto, niveo, floccoso-pulverulento, <strong>de</strong>mum gyroso-inflexo, nudo; disco fusco-vinoso,<br />

tan<strong>de</strong>m nigro subconcolori.<br />

P. G o s s y P i n a Montag., Cuba, Crypt., p. 217, t. 6, f. 3. li c h e n G o s s y P i n u s Swartz, Fl.<br />

lnd. Occ., iii, p. 1887. le c i d e a G o s s y P i n a Ach., Lich. univ., p. 217, et Syn. Lich., p. 54.<br />

-131-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

var. fi<strong>la</strong>mentosa: thallo byssino, filiformi, ramoso, floccis crispulis contexto; apotheciis junioribus<br />

extus pupurascentibus.<br />

P. Go s s y P i n a var. F i l a m e n o s a Montag., Crypt. Guyan. in Ann. Sc. nat., 3 e sér., tom X v i,<br />

p. 50; By s s o c a u l o n n i v e u m Ejusd., Fl. J. Fern., Nº 52, lichen sterilis.<br />

Se pue<strong>de</strong> ver en los lugares arriba citados <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción y <strong>la</strong> figura que he<br />

hecho <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> esta especie, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual no se encuentra más que <strong>la</strong> variedad en<br />

Juan Fernán<strong>de</strong>z y que tam poco parece fructificar allí. Esta variedad forma en <strong>la</strong>s<br />

cortezas, entre los musgos, p<strong>la</strong>quitas <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve compuestas <strong>de</strong> cordones<br />

filiformes, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> cuatro a seis líneas, muy ele gantemente ramosos y cuyo<br />

aspecto es bisáceo y esponjoso. Los ramos están muy aproximados; son <strong>de</strong>l grosor<br />

<strong>de</strong> un hilo <strong>de</strong> zapatero y van disminuyendo <strong>de</strong> longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> base al vér tice <strong>de</strong>l<br />

fi<strong>la</strong>mento principal. Las p<strong>la</strong>cas tienen <strong>de</strong> seis a ocho líneas <strong>de</strong> diámetro. He hal<strong>la</strong>do<br />

<strong>la</strong>s apotecias en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Cayena, pero cuando di a luz el género byssocaulon,<br />

no co nocía ni el tipo ni esta variedad que, a primera vista, parecía tan diferente<br />

<strong>de</strong> él: en aquel<strong>la</strong> época, esta producción me pa reció tan extraña que me fue imposible<br />

el aproximar<strong>la</strong> a cosa alguna. Al juzgar como esporas <strong>la</strong>s gonidias esparcidas<br />

<strong>de</strong> este liquen <strong>la</strong>rvado, me engañé <strong>de</strong>l mismo modo que he dicho (Cuba, Crypt. p.<br />

133) que se había engañado Kunze en el establecimiento <strong>de</strong> su género cephelcuros,<br />

que no es él mismo otra cosa más que un strigu<strong>la</strong>.<br />

Este liquen <strong>de</strong>formado crece en cortezas musgosas <strong>de</strong> árboles viejos en los bosques<br />

umbríos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas más elevadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z.<br />

§ iv. PSOROMA<br />

Apotecias adnadas o inmergidas que se revisten tan pronto <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma<br />

parmelica, tan pronto <strong>de</strong> <strong>la</strong> biatorina. Disco ceráceo primitivamente cerrado.<br />

Escamas u hojue<strong>la</strong>s distintas o aproximadas que forman en el centro una masa<br />

crustácea subgranulosa, nacen <strong>de</strong> un hipotalo común, que falta muy raramente, y<br />

están más o menos aplicadas a él<br />

Ps o r a e spec. Hoffm. le c a n o r a e et l e c i d a e spec. Ach.<br />

19. Parmelia parvifolia<br />

P. thallo e squamulis carti<strong>la</strong>gineis, imbricatis, multifidis, e g<strong>la</strong>uco fuscescentibus constante;<br />

hy po thallo albo; apotheciis p<strong>la</strong>niusculis aut convexis, rufis, margine discolori cinetis, tan<strong>de</strong>m<br />

symphycarpeis immar ginatisque; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia sena octonave, ovoi<strong>de</strong>o-oblonga, continua,<br />

hyalina foventibus.<br />

P. P a r v i F o l i a Montag, Cuba, Crypt., p. 214, tab. X, fig. 3 (Symphycarpea, sterilis).<br />

Bi a t o r a Ejusd., Fl. J. Fern., n 96. le c i d e a P a r v i F o l i a Pers. in Gaudich., Voy. Uran.,<br />

Bot., p. 192. le c i d e a e m i c r o P h y l l a e affinis exipso Persoonio.<br />

var. ß coralloi<strong>de</strong>s: squamarum <strong>la</strong>ciniis corallinis tenuissimis hypo thalloque caerulescen<br />

tibus.<br />

-132


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

El talo está todo entero formado <strong>de</strong> escamitas carti<strong>la</strong>gino sas, ascen<strong>de</strong>ntes o en<strong>de</strong>rezadas,<br />

imbricadas y divididas en tiras multífidas sumamente estrechas y <strong>de</strong> un<br />

g<strong>la</strong>uco verdoso que pasa con el tiempo al pardo; su faz adherente está cubierta por<br />

<strong>la</strong>s hebritas <strong>de</strong> un hipotalo b<strong>la</strong>nquecino, o azul en <strong>la</strong> variedad. Aquí, <strong>la</strong>s divisiones<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s escamas son mucho más <strong>de</strong>lgadas aun, cilíndricas, isidiomorfas y b<strong>la</strong>nquecinas<br />

como su hipotalo. Las apotecias normales son biatorinas y poco diferentes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s que pertenecen a <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma serie ya enumera das; surgen <strong>de</strong>l<br />

hipotalo y son, al principio, regu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> co lor <strong>de</strong> carne, p<strong>la</strong>nas o levemente cóncavas,<br />

con un rebor<strong>de</strong> <strong>de</strong> una gradación felpada; se hacen en seguida convexas,<br />

pardas, pier<strong>de</strong>n su rebor<strong>de</strong> y aun también se sueldan muchas unas a otras. Las<br />

tecas son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita y encierran seis a ocho esporidias oblongas y transparentes.<br />

Con un aumento <strong>de</strong> mil doscientos diámetros parece verse en el<strong>la</strong>s dos<br />

tabiques trans versales, pero este carácter es dudoso.<br />

Este liquen es más vecino <strong>de</strong>l P. triptophyl<strong>la</strong> que <strong>de</strong>l P. microphyl<strong>la</strong>, al cual Persoon<br />

había comparado su especie. En todo caso, pienso que se le pue<strong>de</strong> distinguir suficien<br />

temente por los dos caracteres siguientes: 1º un hipotalo bisinuoso, b<strong>la</strong>n co,<br />

visible en <strong>la</strong> superficie inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esca mas, hipotalo que sigue sus variaciones <strong>de</strong><br />

color sin ponerse nunca negro; 2º esporidias mucho más a<strong>la</strong>rgadas y no ribeteadas<br />

por un ancho limbo. El tipo fue hal<strong>la</strong>do en cortezas <strong>de</strong> árboles viejos, en los<br />

bosques <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, y <strong>la</strong> variedad en ramos, en <strong>la</strong>s provincias meridionales<br />

<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

20. Parmelia pholidota<br />

P. thalli squamulis membranaceis, parvis, orbicu<strong>la</strong>tis, g<strong>la</strong>ucescenti pallidis, crenu<strong>la</strong>tis, hypothallo<br />

byssino, in<strong>de</strong>terminato, effuso, ferme nigro, areo<strong>la</strong>to-adpressis, <strong>de</strong>mum confluentibus;<br />

apotheciorum disco rufo-fulvo p<strong>la</strong>no, tan<strong>de</strong>m hemisphaerico, marginem tenuem subcrenu<strong>la</strong>tum<br />

exclu<strong>de</strong>nte; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia elliptica inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

P. P h o l i d o ta Montag., FI. J. Fern., n. 85, l.c.<br />

Un hipotalo negro in<strong>de</strong>terminado está extendido en gran <strong>de</strong>s espacios sobre<br />

<strong>la</strong> corteza lisa <strong>de</strong> los árboles. Sobre este hipotalo adhieren por toda su superficie<br />

inferior escamas foliá ceas, membranosas, sumamente pequeñas, distintas o confluyentes<br />

y soldadas entre sí, redon<strong>de</strong>adas y almenadas en su contorno, y <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco<br />

cenizo, lisas y g<strong>la</strong>bras en su faz libre. Estas escamas soportan apotecias sésiles,<br />

hemisféricas, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> medio milímetro <strong>de</strong> diámetro, p<strong>la</strong>nas, luego convexas,<br />

con disco encarnado y bor<strong>de</strong> entero o apenas almenado. Las tecas en forma <strong>de</strong><br />

porrita encierran ocho esporidias continuas, elípticas y hialinas.<br />

Esta especie crece sobre <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong>l Drymis chilensis, y fue hal<strong>la</strong>da por Bertero en<br />

<strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z. Colecc. Nº 1623 y 1626<br />

-133-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

SECCIÓN iii<br />

Talo crustáceo en el centro, radiante y lobeado por el contorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta.<br />

Hipotalo g<strong>la</strong>bro, adnado a <strong>la</strong> matriz o al soporte, y muchas veces confundido con<br />

el talo<br />

§ v. PLACODIUM<br />

Apotecias escuteliformes, <strong>de</strong> disco <strong>de</strong>snudo y marginado, nunca cubierto <strong>de</strong><br />

polvo g<strong>la</strong>uco. Talo como en <strong>la</strong> sección. Algunas veces, el bor<strong>de</strong> talódico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

escute<strong>la</strong>s toma el color <strong>de</strong>l disco. Fr i e s<br />

Pl a c o d i u m Hoffm., DC. le c a n o r a s P e c. Ach.<br />

21. Parmelia gelida<br />

P. thallo crustaceo, adnato, carneo-cinerascente, verruca centrali e carneo-fusca radiatim rimo<br />

sa onusto, ambitu lobato; apotheciis adnatis, disco carneo-testaceo, margine thallo<strong>de</strong> tumi<br />

do integerrimo; ascis sub cylindricis, sporidia octona, ovoi<strong>de</strong>a, uniseriata, continua hyalina<br />

fo ven tibus el inter paraphyses tenuissimas nida<strong>la</strong>ntibus.<br />

P. G e l i d a Ach., Mel<strong>la</strong>. Lich., p. 188, <strong>de</strong>in le c a n o r a, Lich. univ., p. 408; Fries, l.c., p.<br />

104. Pa r m e l i a tr e m e llo i d e s Bertero, Mss. li c h e n c e l i d u s Linn., Mant. Engl. Bot.,<br />

t. 699; bona. L. he c l a e Gunn., Fl. Norv- Fl. Dan., t. 470, f. 2. Bi a t o r a Pl a c o h y l l a<br />

Montag., Fl. J. Fern., Nº 95, non Fries.<br />

El talo forma rosetitas aplicadas sobre <strong>la</strong>s peñas; es crus táceo y rendijeado en el<br />

centro, don<strong>de</strong> se ven normalmente una o muchas verrugas, foliáceo en los bor<strong>de</strong>s,<br />

que están divididos en lóbulos bastante visibles y estrechamente aplicados al soporte.<br />

Las verrugas son primero <strong>de</strong> color gamuzo c<strong>la</strong>ro y se ponen más oscuras y pardas<br />

envejeciendo; su diámetro varía <strong>de</strong> uno a tres mm; están marcadas <strong>de</strong> estrías radiantes<br />

que representan el liquen en miniatura. Si se les levanta una tajada vertical muy<br />

<strong>de</strong>lgada y se pone ésta al microscopio, se re conoce que están formadas <strong>de</strong> hebras<br />

radiantes que pertenecen a <strong>la</strong> sustancia medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong>l talo, mezc<strong>la</strong>das con gonidias articu<strong>la</strong>das,<br />

bastante semejantes a <strong>la</strong>s esporas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Lyngby s. Las apotecias recuerdan<br />

<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Lecanora parel<strong>la</strong>; es <strong>de</strong>cir, que están provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> espeso redon<strong>de</strong>ado<br />

y entero; su disco es <strong>de</strong> color <strong>de</strong> rosa, pruinoso, luego pardo y <strong>de</strong>snudo. Las tecas,<br />

acompañadas <strong>de</strong> paráfisas, son más bien cilíndricas que <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita; encierran<br />

en una so<strong>la</strong> ringlera ocho esporidias ovoi<strong>de</strong>s, muy cortas, continuas y hialinas.<br />

Es imposible confundir este liquen con otro alguno, siendo, como son, características<br />

<strong>la</strong>s verrugas. Nuestros ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, cogidos por Bertero, eran<br />

estériles, pero <strong>de</strong>spués los he visto a <strong>Chile</strong> que estaban fructificados.<br />

22. Parmelia coarctata<br />

P. thallo crustaceo, areo<strong>la</strong>to-squamuloso, e virente g<strong>la</strong>uco-albicante, ambitu squamulisque<br />

crenatis; apotheciis adnatis, disco molli, rufo-fusco nigricante, margine tenui, coarctato, eroso,<br />

evanescente; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia suboctona, ovoi<strong>de</strong>a, elimbata ordine nullo forentibus.<br />

-134


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

P. c o a r c tata Ach., Meth. Lichl, p. 158; Fries, l.c., p. 104; Montag. in Guillem., Arch.<br />

<strong>de</strong> Bot., 1833, tome ii p. 10. li c h e n Engl. Bot., t. 534, var.<br />

var. e<strong>la</strong>cista (Ach., l.c., p. 153, t. 4, f. 4): crusta effusa tenuissima contigua vires cente.<br />

El talo, en <strong>la</strong> variedad chilena, consiste en una costra <strong>de</strong>lgada, lisa o granulosa,<br />

verdosa cuando se moja, irregu<strong>la</strong>r mente extendida sobre tierra. Las apotecias<br />

salen <strong>de</strong> los granu lillos <strong>de</strong>l talo; son pequeñas, <strong>de</strong> un bruno cargado casi<br />

negro, se hinchan consi<strong>de</strong>rablemente al menor contacto con <strong>la</strong> hu medad y pasan<br />

entonces al color <strong>de</strong> sangre; cubiertas, en el momento <strong>de</strong> su evolución, por<br />

el bor<strong>de</strong> anguloso y franjeado <strong>de</strong>l talo, el cual se rasga para darles paso y forma<br />

un excípu lo, suerte <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> accesorio, que, rechazado por <strong>la</strong> lámina prolígera,<br />

se aparta poco a poco, hasta hacerse simplemente alme nado y acabar obliterándose.<br />

Las tecas, idénticas a <strong>la</strong>s que hallo en una muestra <strong>de</strong> M. Schaerer, que me<br />

ha dado mi docto amigo León Dufour, son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita, bastante gran<strong>de</strong>s,<br />

y acompañadas <strong>de</strong> paráfisas que podrían creerse ramosas, pero ya he dicho<br />

en otra parte cuán difícil cosa era el verificarlo; contienen normalmente ocho<br />

esporidias ovoí<strong>de</strong>o-oblongas, trans parentes como el<strong>la</strong>s, a pesar <strong>de</strong> un ligero tinte<br />

pajizo, y dis puestas sin or<strong>de</strong>n en su cavidad. Estas esporidias, cuya evolu ción se<br />

hace <strong>de</strong> arriba abajo, es <strong>de</strong>cir, comenzando por el fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> teca, tienen <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>rgo 0,02 mm.<br />

Esta insidiosa parmelia <strong>la</strong> halló Bertero en <strong>Chile</strong> en tierra <strong>de</strong> muros. Se podrá leer<br />

en el lugar citado <strong>de</strong> los Archivos <strong>de</strong> Botánica algunas reflexiones propias para quitar<br />

el disfraz con que se le cubre tan a menudo, y a hacer sea bien reconocida.<br />

23. Parmelia elegans<br />

P. thallo stel<strong>la</strong>to-radiato, adpresso, aurantiaco,utrinque nudo, <strong>la</strong>ciniis subdiscretis, linearibus,<br />

contiguis, flexuosis; apotheciis concoloribus,integerrimis; ascis sporidiisque P. parietinae.<br />

P. e l e G a n s Ach., Meth. Lich., p. 193, excl. synon.; Fries, l.c., p. 114. le c a n o r a Ach.,<br />

Syn. Lich. p. 182. Pl a c o d i u m DC. Ph y s c i a DNtrs., l.c., p. 24. li c h e n e l e G a n s Link.;<br />

Engl. Bot., t. 2181, fig. <strong>de</strong>xtera.<br />

Talo <strong>de</strong> un amarillo anaranjado o azafranado, que forma rosetas más o menos<br />

anchas, muchas veces escotadas en el centro y compuestas <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s radiantes<br />

muy estrechas, ci lindráceas, flexuosas y bastante apartadas una <strong>de</strong> otra. Apote cias<br />

sésiles, <strong>de</strong>l mismo color que el talo y provistas <strong>de</strong> un re bor<strong>de</strong> muy entero. Tecas<br />

y esporidias como en los P. parie tina, chrysophthalma y, cosa notable, como en todos<br />

los líque nes gimnocarpianos caracterizados por el color amarillo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

prolígera.<br />

Ordinariamente, este liquen crece sobre peñas y Bertero remitió ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> él<br />

cogidos en esta condición. Mas yo he notado en cortezas <strong>de</strong> ramos y <strong>de</strong> ramitas<br />

<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> algunos cuyas rosetas no tienen más <strong>de</strong> dos a tres líneas <strong>de</strong> diá metro,<br />

-135-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

y que no pue<strong>de</strong>n ser atribuidos ni al P. parietina ni al P. murorum. vegeta está al<br />

<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los PP. punicea y pelidnocarpa, y en compañía <strong>de</strong>l Desmazieria homalea, <strong>de</strong>l P.<br />

guyana y <strong>de</strong>l P. leuco me<strong>la</strong>, var. <strong>la</strong>tifolia.<br />

SECCIÓN iv<br />

Talo enteramente crustáceo, no figurado en <strong>la</strong> periferia, que sobrepasa algunas<br />

veces so<strong>la</strong>mente radiando un hipotalo hebriloso, ad nato a <strong>la</strong> matriz y a menudo<br />

confundido con el talo<br />

§ vi. PATELLARIA<br />

Apotecias regu<strong>la</strong>res, escuteliformes, sésiles, provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> talódico,<br />

persistente. Lámina prolígera (discus) p<strong>la</strong>na y marginada. Talo crus táceo, adnado a<br />

un hipotalo in<strong>de</strong>terminado, raramente pálido, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces negro<br />

le c a n o r a Ach., pro parte.<br />

24. Parmelia subfusca<br />

P. crusta carti<strong>la</strong>ginea, primitas contigua, <strong>la</strong>evigata, <strong>de</strong>in rimosa gra nu<strong>la</strong>taque g<strong>la</strong>ucescente,<br />

hypothallo macu<strong>la</strong>ri limitata; apotheciis adnatis, disco p<strong>la</strong>no-convexo, subfusco, intus albido,<br />

margine thallo concolori erecto subintegro; ascis c<strong>la</strong>vatis sporidia ovoi<strong>de</strong>o-elliptica subpellucida<br />

inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

P. s u B F u s c a Ach., Meth. Lich., p. 167; Fries, l.c., p. 136; Montag, Cuba, Crypt, p. 206;<br />

Mey et Flv., l.c., p. 225; Hook. fil., Crypt. Antarct., p. 230. Pat e l l a r i a Hoffm., Enum.<br />

Lich., t. 5, f. 3. li c h e n Linn., Suec., n. 1072; Engl. Bot., t. 2109<br />

var. pelidnocarpa Montag. mss.: apotheciorum disco convexo, e livido atro-virente,<br />

pruinoso.<br />

Talo crustáceo, carti<strong>la</strong>ginoso, in<strong>de</strong>terminado, bien que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces<br />

irregu<strong>la</strong>rmente redondo, <strong>de</strong>lgado, granuloso, hendidurado, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido,<br />

algunas veces cenizo o rojizo, nunca pulverulento, a menos que se halle en un estado<br />

patológico. Apotecias numerosas, Frecuentemente <strong>de</strong>formes por una presión<br />

mutua <strong>de</strong>bida a su aproximación. Disco p<strong>la</strong>no o con vexo, ribeteado por <strong>la</strong> corteza<br />

y bastante variable en su color (rojo, encarnado, bruno, negro, verdoso), <strong>de</strong>snudo<br />

o salpicado <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco, algunas veces mitad bruno y negro, o rojo y bruno.<br />

El rebor<strong>de</strong> talódico es <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces entero, pero tam bién suce<strong>de</strong> que se<br />

encuentra ligeramente excavado, sobre todo en edad avanzada. Tecas en forma <strong>de</strong><br />

porrita, anidadas entre paráfisas sencil<strong>la</strong>s y rectas, y encerrando ocho esporidias<br />

oblongas, hialinas, dispuestas sin or<strong>de</strong>n. La variedad, que crece confusamente sobre<br />

<strong>la</strong>s mismas cortezas con el tipo y el P. coccinea, no difiere más que por el color<br />

y el estado prui noso <strong>de</strong>l disco.<br />

El tipo es común en troncos y ramas <strong>de</strong> árboles; fue cogido también en el estrecho<br />

<strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por el doctor Hooker. También se encontró una va riedad en piedras<br />

y peñas. En fin, <strong>la</strong> var. caeruleata fue vista sobre cortezas por Meyen.<br />

-136


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

25. Parmelia pallida<br />

P. crusta tenui, <strong>la</strong>evigata aut rugulosa, <strong>la</strong>ctea; apotheciis sparsis, orbicu<strong>la</strong>tis, cum aetate<br />

un du<strong>la</strong>tis; disco livido-subcarneo, <strong>de</strong>mum tumido, albo-pruinoso, marginem tenuissimum<br />

inte gerrimum tan<strong>de</strong>m exclu<strong>de</strong>nte; ascis et sporidiis ut in priori.<br />

P. Pa l l i da Montag., Mss. P. s u B F u s c a var. a l B e l l a Fries, l.c., p. 139. le c a n o r a Pa l l id<br />

a Schoer., Enum. crit., p. 78. L. a lv e l l a Ach., Syn. Lich., p. 168; Engl. Bot, t. 2154;<br />

haud characteristica. li c h e n a l B e l l u s Pers. L. Pa l l i d u s Schreb., Spicil., p. 133.<br />

El talo es semejante al <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, con <strong>la</strong> cual Fries <strong>la</strong> reunió<br />

como simple variedad, so<strong>la</strong>mente es más b<strong>la</strong>nco. Las apotecias, sésiles y orbicu<strong>la</strong>res,<br />

son generalmente mayores, más convexas y más <strong>de</strong>formes por <strong>la</strong>s ondu<strong>la</strong>ciones<br />

<strong>de</strong> su bor<strong>de</strong>. Éste, muy visible al principio, se a<strong>de</strong>lgaza poco a poco y acaba<br />

<strong>de</strong>sapareciendo bajo <strong>de</strong>l disco, el cual se hace convexo y se hal<strong>la</strong> siempre salpicado<br />

<strong>de</strong> b<strong>la</strong>nco. La fructifica ción difiere poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l P. subfusca, sin embargo, <strong>la</strong>s<br />

espo ridias revisten <strong>de</strong> una manera más marcada <strong>la</strong> forma amigdalina y no ofrecen<br />

un limbo tan visible.<br />

Este liquen crece sobre <strong>la</strong>s mismas cortezas que el prece<strong>de</strong>nte.<br />

26. Parmelia atra<br />

P. crusta carti<strong>la</strong>ginea, mox granuloso-verrucosa, g<strong>la</strong>ucescente; hypo thallo nigro; apotheciis<br />

sessilibus; disco polito aterrimo, intus nigro, margine thallo<strong>de</strong> persistente integro; ascis sporidiisq<br />

ue ut in binis praece<strong>de</strong>ntibus.<br />

P. a t r a Ach., Meth. Lich., p. 154; Fries, l.c., p. 139; Montag., Cuba, Crypt., p. 207.<br />

le c a n o r a Ach., Syn. Lich., p. 146. li c h e n a t e r Huds.; Engl. Bot., t. 949.<br />

La costra es orbicu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> mediocre espesor, pero más gran<strong>de</strong> que en el P.<br />

subfusca, granulosa, hendidurada en areo<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> co lor b<strong>la</strong>nco o cenizo, contigua<br />

y no pulverulenta; se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> sobre un hipotalo negro. Las apotecias ocupan<br />

en número bas tante crecido el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> costra; son sésiles y varían <strong>de</strong> ta maño<br />

según <strong>la</strong> edad. Su disco, <strong>de</strong> un negro mate, es p<strong>la</strong>no o li geramente convexo. El<br />

rebor<strong>de</strong> talódico es notable por su b<strong>la</strong>n cura y por <strong>la</strong> salida que forma alre<strong>de</strong>dor<br />

<strong>de</strong>l disco; en edad más avanzada, se pone on<strong>de</strong>ado y se baja un si no es. La fructificación<br />

no difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos especies prece<strong>de</strong>ntes.<br />

No existe en mi colección más que un solo ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> este liquen enviado por<br />

Bertero. Forma en <strong>la</strong> piedra una p<strong>la</strong>quita <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada <strong>de</strong> diámetro.<br />

27. Parmelia punicea<br />

P. crusta tenui, submembranacea, inaequabili granu<strong>la</strong>taque, cinereo albicante, effusa; hypotha<br />

llo albo; apotheciis lentiformibus; disco cerino puniceo coccineoque, p<strong>la</strong>no, marginem tha-<br />

-137-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

llo <strong>de</strong>m tumidum integrum sub aequante; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia acicu<strong>la</strong>ria, sena octonave,<br />

trans versim septata foventibus.<br />

P. P u n i c e a Ach., Meth. Lich., p. 167; Montag., Cuba, Crypt., p. 208; observat. le c an<br />

o r a P u n i c e a Ach., Syn Lich., p. 174; Zenk., l.c., p. 132, t. 15, f. 5. L. P u n i c e a, co cc<br />

i n e a et P e r s o o n i i Fée, Essai, t. 29, f. 7. L. r u v i n a Pers., Uran. Bot.<br />

La costra, extendida sobre un hipotalo b<strong>la</strong>nco, es <strong>de</strong>lgada, membranosa, <strong>de</strong><br />

un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche, <strong>de</strong>sigual y sin límites en nuestros ejemp<strong>la</strong>res. Las apotecias<br />

varían mucho <strong>de</strong> tamaño; son sésiles y están marginadas por <strong>la</strong> costra; su disco es<br />

nor malmente <strong>de</strong>l más bello color encarnado, y el rebor<strong>de</strong> talódico que le cerca es<br />

entero, sinuoso y poco saliente. Las tecas son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita, acompañadas<br />

<strong>de</strong> paráfisas y encerrando esporidias notables por su forma acicu<strong>la</strong>r, y por los cinco<br />

tabi ques transversales que <strong>la</strong>s divi<strong>de</strong>n en seis celdil<strong>la</strong>s, o, según una interpretación<br />

tal vez más filosófica, por el acerca miento <strong>de</strong> sus seis esporidio<strong>la</strong>s que simu<strong>la</strong>n<br />

estos tabiques. Por lo común, son igualmente aceradas por <strong>la</strong>s dos puntas, pero se<br />

encuentran algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s que tienen uno <strong>de</strong> sus extremos más romo u obtuso.<br />

Esta especie es bastante común en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> crece sobre cortezas al <strong>la</strong>do <strong>de</strong>l<br />

P. subfusca y <strong>de</strong> su variedad. Eschweiler no ha tenido razón en reunir<strong>la</strong> al P. ru bra,<br />

por el carácter sacado <strong>de</strong>l color <strong>de</strong>l disco, pues en este último <strong>la</strong>s esporidias son<br />

oblongas y cuadrilocu<strong>la</strong>res. Esta aproximación no pue<strong>de</strong> menos <strong>de</strong> parecer extraña<br />

<strong>de</strong> parte <strong>de</strong> un docto que estudiaba <strong>la</strong>s tecas y estaba familiarizado con <strong>la</strong>s<br />

observaciones microscópicas.<br />

28. Parmelia leucochlora †<br />

P. crusta granulosa, albida, linea nigra limitata vel in<strong>de</strong>terminata; apotheciis sparsis, primo<br />

cerineo-albis, concavis, disco viridi, margine lucido crasso, <strong>de</strong>mum totis viridi-nigrescentibus<br />

convexis; ascis maxi mis, c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, elliptica, bilocu<strong>la</strong>ria, hyalina, serie duplici<br />

inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

P. l e u c o c h l o r a Montag., Herb. P. va r i a, var. l e u c o c h l o r a Ejusd., Prodr. Fl. J.<br />

Fern., n. 87.<br />

El talo es crustáceo, <strong>de</strong>lgado, b<strong>la</strong>nquecino, extendido irre gu<strong>la</strong>rmente sobre <strong>la</strong><br />

corteza y limitado por una línea negruzca o bruna que tal vez pertenece a algún<br />

liquen vecino. Las apote cias están esparcidas o aproximadas; en su nacimiento,<br />

repre sentan un esferoi<strong>de</strong> pequeño <strong>de</strong>primido, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> cera ama ril<strong>la</strong>; el sitio <strong>de</strong>l<br />

disco, que es también concoloro, está mar cado por una pequeña impresión; este<br />

disco se di<strong>la</strong>ta poco a poco, y hecho p<strong>la</strong>no y luego convexo, toma en fin una coloración<br />

<strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> cargado, que también se comunica, en edad avanzada, hasta el<br />

rebor<strong>de</strong> talódico <strong>de</strong>l escutelo. Este mismo rebor<strong>de</strong>, que era primero amarillento y<br />

muy espeso, liso y lu ciente, se atenúa insensiblemente y acaba <strong>de</strong>sapareciendo casi<br />

completamente bajo <strong>de</strong> disco o participando <strong>de</strong> su coloración. La apotecia adulta<br />

adquiere un diámetro <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> dos tercios <strong>de</strong> línea. Las tecas son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong><br />

-138


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

porrita y su longitud es <strong>de</strong> un quinto <strong>de</strong> milímetro; encierran en dos ringleras, o<br />

más bien sin or<strong>de</strong>n, ocho esporidias oblongas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,03 m sobre uno ancho<br />

mitad menor, hialinas, muy obtusas y no a<strong>de</strong>lga zadas en los dos cabos. Éstas son<br />

bilocu<strong>la</strong>res y están ro<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> un limbo bastante ancho.<br />

Este liquen fue cogido por Bertero sobre cortezas, en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z.<br />

Cuando yo lo atribuí, como variedad, al P. varia, no había com parado <strong>la</strong> fructi fi cación,<br />

que es muy diferente en <strong>la</strong>s dos especies. Bien consi<strong>de</strong>rado todo esto, tal vez<br />

no es más que una variedad <strong>de</strong>l Lecanora versicolor Fée, distinta, en todo caso, por<br />

esporidias mucho más gruesas, nunca faseoliformes ni atenuadas en los extremos.<br />

tr i B u ii<br />

le C i d i n e a s<br />

Disco redon<strong>de</strong>ado, persistente, contenido en un excípulo propio, abierto<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> tierna edad y muchas veces obliterado cuando adulto o en <strong>la</strong> vejez<br />

por el <strong>de</strong>sarrollo centrífugo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> resultan <strong>la</strong>s<br />

apotecias cefaloidas. Talo fruticuloso u horizontal, y en este último caso,<br />

foliáceo o crustáceo.<br />

lecidinae Fries, l.c., p. 198.<br />

Xii. es t e r e o c a u l o n - st e r e o c a u l o n<br />

Apothecia discreta, libere enata, primo turbinata,marginata, solida. Discus semper apertus,<br />

excipulo thallo<strong>de</strong> in proprio mutato impositus. Asci oblongo-subc<strong>la</strong>vati, inter paraphyses ramo<br />

sas apiceque incrassatas et coloratas nidu<strong>la</strong>ntes sporidiaque c<strong>la</strong>vaeformia, raro acicu <strong>la</strong>ria,<br />

tenuissima, quadrinucleo<strong>la</strong>ta foventes. Thallus verticalis caulescens, solidus, intus fi<strong>la</strong>mentosus<br />

(Po<strong>de</strong>tia) horzontalem squamuloso-granulosum suffulciens et (in quibusdam speciebus)<br />

a tha llo horizontali granuloso adnato surgens.<br />

st e r e o c a u l o n Schreb., Gen. Pl., p. 768; DC; Ach., Lich. univ., p. 113; Fries, caeteri que.<br />

Apotecias terminales, turbinadas, luego p<strong>la</strong>nas y marginadas y en fin cefaloidas<br />

o globulosas. Disco siem pre abierto, reposando sobre un excípulo talódico<br />

que se cambia insensiblemente en un excípulo pro pio. Tecas oblongas o <strong>de</strong> forma<br />

<strong>de</strong> porrita, acompa ñadas <strong>de</strong> paráfisas ramosas, hinchadas y coloradas en el<br />

vértice, que contienen esporidias acicu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> cua tro nucléolos, los cuales, por<br />

su aproximación, simu<strong>la</strong>n tres tabiques transversales. La esporidia es <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces obtusa por un cabo y aguda por el otro. Talo cen trípeto, vertical,<br />

caulescente, sólido, casi leñoso, com puesto <strong>de</strong> un eje fi<strong>la</strong>mentoso y surgiendo algunas<br />

veces <strong>de</strong> un talo horizontal crustáceo y granuloso. Se encuen tran también<br />

sobre el talo, por aquí y por allá, tubér culos que recibieron el nombre <strong>de</strong> cefaloidas<br />

por causa <strong>de</strong> su forma, y que Fries consi<strong>de</strong>ra como apotecias abortadas.<br />

-139-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Se conocen unas quince especies <strong>de</strong> este género, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales todas crecen en tierra<br />

o en <strong>la</strong>s peñas. <strong>Chile</strong> no posee más que tres <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s.<br />

1. Stereocaulon ramulosum<br />

S. thallo (po<strong>de</strong>tiis) erectiusculo, ramoso, granu<strong>la</strong>to-fibrilloso, albo pallescente aut dilute cinereo,<br />

ramis subalternis, sparsis, elongatis, sub-simplicibus, breviter ramulosis; apotheciis <strong>de</strong>mum<br />

subglobosis, fusco nigricantibus; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia suboctona et il<strong>la</strong> breviter c<strong>la</strong>vaeformia,<br />

transversim triseptata inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

S. r a m u l o s u m Ach., Lich. univ., p. 580, t. 12, f. 3; apothee. structura; Ach. Rich.,<br />

Fl. Nouv. Zel., t. 9, f. 3; Eschw., l.c., p. 259; Swartz, Lich. Amer., t. X i v; Montag., Fl. J.<br />

Fern., n. 90; Hook. fil, Crypt. Antarct., p. 223, t. 80, f. 1; splendida. S. m a c r o c a r P u m<br />

Ach. Rich., l.c., t. 9, f. 4; haud differt.<br />

Talo fruticuloso, duro y casi leñoso, cilindráceo o anguloso, alto <strong>de</strong> dos a cuatro<br />

pulgadas, muy ramoso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base, con ramos en<strong>de</strong>rezados, patentes, o algo encorvados<br />

hacia el eje o el talo principal, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra en estado seco y cuando está<br />

<strong>de</strong>snudo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hebritas numerosas que lo cubren en su juventud a <strong>la</strong> base, y casi en<br />

todas eda<strong>de</strong>s hacia el vértice. Hebritas cilíndricas, cenicientas, granulosas, cargadas<br />

el<strong>la</strong>s mismas <strong>de</strong> hebritas más cortas, que se apartan <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s en ángulo recto. Ramos<br />

más o menos a<strong>la</strong>rgados, dispues tos en corimbo. El talo y sus divisiones llevan por aquí<br />

y por allá un número bastante crecido <strong>de</strong> excrecencias frecuentemente pedice<strong>la</strong>das,<br />

casi globulosas y rugosas, cuyo volumen igua<strong>la</strong> o sobrepasa el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias. Éstas<br />

terminan los talos y los ramos; son solitarias, raramente próximas, y son obcónicas<br />

en <strong>la</strong> juventud con un disco p<strong>la</strong>no, marginado por el talo. Este disco, que acaba por<br />

adquirir un gran <strong>de</strong>sarrollo, <strong>de</strong>prime y trastorna al bor<strong>de</strong> talódico, y se hace hemisférico,<br />

casi globuloso. Su grosor igua<strong>la</strong> y aun también sobrepasa una línea en diámetro<br />

y su color es <strong>de</strong> un encarnado-bruno car gado. Lámina prolígera bastante <strong>de</strong>lgada<br />

(0,10 mm). Tecas algo más cortas, en forma <strong>de</strong> porrita que contienen <strong>de</strong> seis a ocho<br />

esporidias hialinas, también en forma <strong>de</strong> porrita, es <strong>de</strong>cir, redon<strong>de</strong>adas por un cabo, y<br />

aceradas por el otro, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,03 mm, en <strong>la</strong>s cuales se pue<strong>de</strong>n contar cuatro esporidio<strong>la</strong>s.<br />

Nunca he visto cinco como el Dr. Hooker y Taylor <strong>la</strong>s han representado.<br />

Esta especie es común en <strong>Chile</strong>. Se pue<strong>de</strong> ver en el lugar citado <strong>de</strong> <strong>la</strong> criptogamia<br />

antártica sus límites geográficos, como así también los <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente.<br />

2. Stereocaulon corallinum<br />

S. thallo (po<strong>de</strong>tiis) tereti-compresso, ramosissimo, g<strong>la</strong>bro, squamulis fi brillosis, subdigitatoramosis,<br />

cinereo-caesiis; apotheciis sparsis, conglo meratisve subsessilibus, disco initio p<strong>la</strong>nomarginato,<br />

<strong>de</strong>rnum globosis; sporidiis longe c<strong>la</strong>vatis, triseptatis.<br />

S. c o r a l l i n u m Schreb., Spicil, p. 113, ex Fries, Lich. eur., p. 201 et Lich. Suec. exsic.,<br />

n. 118! S. d a c t y l o P h y l l u m Floerke. S. ro e s le r i Hochst.!!<br />

-140


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

Comparados con <strong>la</strong>s muestras auténticas <strong>de</strong> los señores Fries y Hochstetter, <strong>la</strong>s<br />

nuestras, que no difieren <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, ofrecen un talo fruticuloso <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada<br />

<strong>de</strong> alto, cilíndrico o comprimido y <strong>de</strong>snudo en su base, que está fijada en <strong>la</strong><br />

peña por una suerte <strong>de</strong> achatamiento, luego ramoso, con ramos fastigiados. Estos<br />

ramos están cargados <strong>de</strong> hebras o más bien <strong>de</strong> escamas digitadas, cenicientas, muy<br />

frágiles y cuya caída los <strong>de</strong>ja fácilmente <strong>de</strong>snudos. Las apotecias, puestas en el vértice<br />

<strong>de</strong>l talo y <strong>de</strong> los ramos, son numerosas, primero p<strong>la</strong>nas y marginadas, luego<br />

prontamente convexas y aun también glo bulosas. El disco ofrece el mismo color<br />

que en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte especie, pero <strong>la</strong>s esporidias, aunque cortadas, por <strong>de</strong>cirlo<br />

así, por el mismo patrón, son bien diferentes. En efecto, son al mismo tiempo más<br />

<strong>la</strong>rgas y más <strong>de</strong>lgadas, y adquieren hasta 0,05 mm en <strong>la</strong> primera dimensión. De<br />

todas <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> este género analizadas hasta ahora, no conozco más que el S.<br />

vesuvianum <strong>de</strong>l pico <strong>de</strong> Tenerife que tenga espo ridias agudas en los dos extremos.<br />

Esta especie vegeta en <strong>Chile</strong> en <strong>la</strong>s peñas y montañas. Bertero (Colecc. N° 29) <strong>la</strong><br />

co gió también en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />

3. Stereocaulon <strong>la</strong>ccatum<br />

S. po<strong>de</strong>tiis (thallo) subsimplicibus, vage ramulosis (quasi proliferis), carti<strong>la</strong>gineo-corticatis,<br />

g<strong>la</strong>berrimis, cervino-pallescentibus; apotheciis terminalibus, conglomeratis, rugosis, nigrofus<br />

cis; ascis...<br />

S. l a c c a t u i m Fries, Syst. Orb. Veget., p. 285.<br />

Asiento bajo <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong>l ilustre Fries, que <strong>la</strong> indica como habiendo sido cogida<br />

en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, esta especie, que no he visto, y que no ha sido <strong>de</strong>scrita<br />

en ninguna parte. Según el diagnosis, <strong>de</strong>be distinguirse por un talo casi sencillo o<br />

al menos poco ramoso, g<strong>la</strong>bro y como cubierto <strong>de</strong> una corteza carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> color<br />

leonado y <strong>de</strong> un pulido lu ciente. Los ramos son vagos y casi prolíferos, y <strong>la</strong>s apotecias<br />

que los terminan, aglomeradas, rugosas y <strong>de</strong> un color bru no negruzco. Nada más sé.<br />

Se hal<strong>la</strong> en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes.<br />

Xiii. cl a d o n i a - cl a d o n i a<br />

Apothecia discreta, libere enata, primitus scyphuliformia, nox inf<strong>la</strong>ta cephaloi<strong>de</strong>a immarginata,<br />

intus inania. Discus aper tus, mox protuberans, reflexus, excípulo propriuns, cui<br />

impositus, abscon<strong>de</strong>ns. Asci membrana duplici facti, sporidia uni-aut plurise rialia, ex ovoi<strong>de</strong>o<br />

fusiformia, continua, hyalina foventes. Thallus horizontalis, squamuloso-foliaceus aut<br />

crustaceus, a quo surgit verticalis, caulescens (po<strong>de</strong>tia), carti<strong>la</strong>gineus, fistulosus.<br />

cl a d o n i a Hoffm; DC; Eschw; Fries. ce n o m y c e Ach. sc y P h o P h o r u s DC. p. p.<br />

-141-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Apotecias primitivamente libres y escifaliformes, es <strong>de</strong>cir, escotadas en el centro;<br />

luego, continuando <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia hacia el mismo centro, <strong>de</strong>finitivamente<br />

convexas, orbicu<strong>la</strong>res, en forma <strong>de</strong> cabeza, cubiertas por una lámina prolígera<br />

colorada, que se refleja sobre el excípulo, lo envuelve y oblitera o le oculta<br />

completamente. Eschweiler ve en el<strong>la</strong>s dos hipotecios, pero uno no es más que el<br />

vértice modificado <strong>de</strong>l po<strong>de</strong> cio, y el otro, que está en contacto inmediato con <strong>la</strong> lámina<br />

prolígera, es el excípulo. Tecas en forma <strong>de</strong> porrita corta, que contienen en una o<br />

muchas ringleras, algunas veces también sin or<strong>de</strong>n, seis a ocho esporidias continuas,<br />

ova<strong>la</strong>s-oblongas, fusiformes o como <strong>la</strong>nza <strong>de</strong>ras. Talo a <strong>la</strong> vez horizontal y vertical,<br />

siendo ordi nariamente <strong>la</strong> dimensión <strong>de</strong> una <strong>de</strong> estas dos formas en razón inversa <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> otra. El talo horizontal es foliáceo, escamoso o crustáceo. El vertical, cilíndrico,<br />

sencillo o ramoso, fistuloso y frecuentemente horadado y abierto en el sobaco <strong>de</strong> los<br />

ramos, ofrece también dos formas principales: así, o <strong>la</strong>s divisiones se ensanchan en<br />

el vértice en una suerte <strong>de</strong> embudo, en el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l cual están situadas <strong>la</strong>s apotecias,<br />

o bien conservan su forma cilíndrica y están terminadas por fructificaciones capituliformes,<br />

que pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse como sinficarpianas. Éstas presentan cuatro colores<br />

diferentes, que son el bruno, el encarnado amoratado, el encarnado y el negro.<br />

Este género encierra un número <strong>de</strong> especies más o menos crecido, según el valor<br />

concedido a los caracteres distintivos. Muchas <strong>de</strong> estas especies son cosmopolitas,<br />

y entre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, a excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s C. aggregata y C. pileata, que es nueva, no<br />

hay ninguna que no se encuentre en Europa. Entre <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>donias, hay una sobre<br />

todo muy útil; <strong>la</strong> Provi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> ha sembrado con profusión junto al polo, don<strong>de</strong><br />

toda otra vegetación se ausenta, para servir <strong>de</strong> alimento a los rangíferos durante<br />

los <strong>la</strong>rgos inviernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ponia. Según Linneo, sin este precioso liquen, aquel<strong>la</strong>s<br />

comarcas serían absolutamente in habitables.<br />

SECCIÓN i<br />

Talo horizontal foliáceo, raramente nulo. Soportes en forma <strong>de</strong> embudo, cuyo<br />

bor<strong>de</strong> lleva a <strong>la</strong>s apotecias<br />

1. C<strong>la</strong>donia pyxidata<br />

C. thallo squamuloso; foliolis parvis inciso-crenatis; po<strong>de</strong>tiis tenuis sime pulverulentis aut<br />

normaliter carti<strong>la</strong>gineo-corticatis, mox verrucosis furfuraceisve, viridi cinerascentibus, scyphipheris<br />

turbinatis; scyphis cyathiformibus di<strong>la</strong>tatis, margine integerrimo, crenato aut <strong>de</strong>ntato,<br />

radiis <strong>de</strong>mum bis terve proliferis; apotheciis fuscis; ascis sporidiisque generis.<br />

C. P y X i d a ta Fries, Lich. eur., p. 216. ce n o m y c e Ach., Lich. univ., p. 534; Hook. fil.,<br />

Crypt. Antarct., p. 225. sc y P h o P h o r u s DC. li c h e n Linn.; Engl. Bot., t. 1393; eximie.<br />

var. conistea: po<strong>de</strong>tiis subturbinatis, pulverulentis, viridi-cinereis, scyphis cyathifor mibus,<br />

sirnplicibus, margine subintegris; apotheciis marginalibus, subsessilibus, minutis, fuscis.<br />

C. P y X i d a ta var. c o n i s t e a Delise in Duby, Bol. Gall., p. 630, sub Cenomyce.<br />

var. prolifera: po<strong>de</strong>tiis ampliato-di<strong>la</strong>tatis, pulverulentis, g<strong>la</strong>ucis; scyphis radiatis, radiis<br />

repetito-proliferis.<br />

-142


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

C. P y X i d ata var. P r o l i F e r a Delise, l.c. ce n o m y c e F i m B r i ata var. f. P r o l i F e r a Ach., Syn.<br />

Lich., p. 256; cl a d o n i a F i m B r i ata var. r a d i ata Montag. Fl. J. Fern., Nº 93, non Fries.<br />

Talo horizontal, compuesto <strong>de</strong> algunas hojue<strong>la</strong>s redon <strong>de</strong>adas, lobeadas o recortadas,<br />

dispuestas en roseta por tierra o en ma<strong>de</strong>ra muerta, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se elevan<br />

especies <strong>de</strong> talo sencillos o po<strong>de</strong>cios en cono volcado, ensanchados por el vér tice<br />

en forma <strong>de</strong> embudo, <strong>de</strong>snudos o granulosos en su super ficie exterior, pálidos, verdosos<br />

o cenicientos; y como <strong>la</strong>s hojue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> don<strong>de</strong> surgen los embudos se <strong>de</strong>struyen<br />

u obliteran frecuentemente temprano, parecen éstos constituir todo el liquen.<br />

Son, por otra parte, campanu<strong>la</strong>dos o ciatiformes, y cerrados en el fondo por un diafragma,<br />

enteros o <strong>de</strong>ntados sobre los bor<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se alzan muchas veces otros<br />

embudos, suerte <strong>de</strong> prolificación que pue<strong>de</strong> aun repetirse otras muchas veces. Las<br />

apotecias están situadas sobre estos bor<strong>de</strong>s, primero chiquitas, luego gran<strong>de</strong>s, convexas<br />

y aproximadas, notables por su color, bruno o bayo. Tecas como porrita, que<br />

encierran en dos ringleras ocho esporidias oval-oblongas, transparentes, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong><br />

0,025 mm, y <strong>de</strong> un diámetro cuatro veces menor. En muchos casos, los embudos<br />

abortan, y entonces, todas <strong>la</strong>s apotecias están como reunidas en una so<strong>la</strong>, que es<br />

cefa loi<strong>de</strong> y ha sido nombrada sinficarpiana. La variedad conistea difiere <strong>de</strong>l tipo<br />

por sus soportes a<strong>la</strong>rgados, cargados <strong>de</strong> un polvo verdoso, lo mismo que por sus<br />

apotecias sésiles y muy chiqui tas; y <strong>la</strong> variedad prolifera por sus embudos muchas<br />

veces proliferados <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong>.<br />

El tipo y <strong>la</strong> variedad fueron cogidos en tierra <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> este liquen no parece<br />

ser común. También el tipo se encuentra en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, en Puerto<br />

Gal<strong>la</strong>nt (cap. King) y en Puerto Hambre (señores Jac quinot y Hombron).<br />

2. C<strong>la</strong>donia gracilis<br />

C. thallo squamuloso, p<strong>la</strong>ty-aut microphyllino; po<strong>de</strong>tiis carli<strong>la</strong>gineo corticatis, cylindricis, politis,<br />

fusco-virescentibus aut <strong>de</strong>albatis; scyphis c<strong>la</strong>usis, p<strong>la</strong>niusculis; apotheciis fuscescentibus;<br />

ascis et sporidiis ut in priori.<br />

C. Gracilis Hoffm., Fl. Germ., p. 119; Fries, l.c., p. 218. li c h e n Fracilis Linn.; Engl.<br />

Bot., t. 1284<br />

var. hybrida: po<strong>de</strong>tiis longioribus, validioribus, plurimis scyphipheris; scyphis margine<br />

plerumque proliferis; Schoer. Spic. p. 32, <strong>de</strong>in var. turbinata Enumer. crit. Lich., p.<br />

198, t. 7, f. 2.<br />

var. elongata: po<strong>de</strong>tiis elongatis, gracilibus, plurimis subu<strong>la</strong>tis furca lisve; scyphis<br />

an gus tatis, concaviusculis, margine proliferis; C. Gracilis var. e l o n G a ta Fries; p 219,<br />

Montag. Fl. J. Ferro, n. 92; Ce n o m y c e e c m o c y n a Ach., Syn. Lich., p. 26.<br />

Subvar. amaurocraea: po<strong>de</strong>tiis <strong>de</strong>albatis, plurimis subu<strong>la</strong>tis, apicibus nigricanlibus.<br />

Este liquen, muy variable tal como lo son todos sus congéneres, se distingue<br />

principalmente por su porte <strong>de</strong>licado, su superficie g<strong>la</strong>bra y pulida y sus embudos<br />

poco abiertos y casi p<strong>la</strong>nos. El talo foliáceo, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nacen <strong>la</strong>s po<strong>de</strong>cias, es tan<br />

-143-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

pronto muy visible, como apenas visible en <strong>la</strong> base y se obli tera prontamente. En<br />

<strong>la</strong>s dos varieda<strong>de</strong>s mencionadas, pues no hemos visto <strong>la</strong> verticil<strong>la</strong>ta en <strong>la</strong>s colecciones<br />

formadas en <strong>Chile</strong>, se <strong>de</strong>struye temprano y los soportes parecen salir <strong>de</strong> tierra.<br />

Son estos bastante <strong>la</strong>rgos en <strong>la</strong> variedad hybrida, poco angostados por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los<br />

embudos, cuando estos existen, pues <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces <strong>de</strong>saparecen y su prolificación<br />

contribuye a <strong>la</strong> ramificación <strong>de</strong>l liquen. Los soportes son aun más a<strong>la</strong>rgados<br />

en <strong>la</strong> segunda variedad, cilindráceos, b<strong>la</strong>ncos o parduzcos, sencillos o ramosos,<br />

más di<strong>la</strong>tados como embudos, bien que estos nunca lleguen a <strong>la</strong> dimensión que<br />

tienen en <strong>la</strong> var. ver ticil<strong>la</strong>ta. Cuando el soporte es sencillo, el embudo que lo ter mina<br />

es poco di<strong>la</strong>tado, <strong>de</strong>ntado y proliferado <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong>. Otras veces, sobre un embudo<br />

abortado se hal<strong>la</strong> una corona <strong>de</strong> apo tecias sinficarpianas. Se observan también a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias <strong>de</strong> una y otra variedad, por aquí y por allá, algunas escamas<br />

u hojue<strong>la</strong>s ver<strong>de</strong>s por encima y b<strong>la</strong>ncas por <strong>de</strong>bajo. Las apotecias son brunas y<br />

acaban por ser turgentes y convexas. Las tecas, <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita corta, encierran<br />

seis esporidias semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, pero más cortas.<br />

Las dos varieda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> subvariedad se hal<strong>la</strong>n en tierra, en sitios estériles, mezc<strong>la</strong>das<br />

con otras muchas especies <strong>de</strong>l mismo género.<br />

3. C<strong>la</strong>donia cornuta<br />

C. thallo squamuloso; po<strong>de</strong>tiis cylindricis, subventricosis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> inferne persistente carti<strong>la</strong>ginea,<br />

superne membranacea, mox pulveraceo <strong>de</strong>liquescente; scyphis angustatis, p<strong>la</strong>niusculis,<br />

margine incurvo, sub integro; apotheciis fuscis.<br />

C. c o r n u ta Hoffm.; Fries, l.c., p. 225; Delise, l.c. ce n o n y m e F i m B r i a ta var. c o r n uta<br />

Ach., l.c., p. 257<br />

var. ramosa: thallo foliaceo, minuto, rotundato, crenu<strong>la</strong>to discolori; po<strong>de</strong>tiis elongatis,<br />

ascyphis, ramosis,pulverulentis, albis, ramis subuliformibus, substerilibus.<br />

C. c o r n u ta var. r a m o s a Delise, l.c., p. 628, sub ce n o m y c e ; Montag., Voy. Pole Sud,<br />

Crypt., p. 174; Dill., Hist., Musc., t. X v, fig. 14 E!<br />

El carácter distintivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie consiste en soportes <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces<br />

terminados en forma <strong>de</strong> cuerno, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> le viene su nombre, cubierto por abajo<br />

<strong>de</strong> una corteza lisa y carti<strong>la</strong>gi nosa, y pulverulenta en el vértice como en el verda<strong>de</strong>ro<br />

C. fim briata. Por lo <strong>de</strong>más, varía singu<strong>la</strong>rmente, pero siempre en límites más<br />

restringidos que sus congéneres. La variedad que tengo que <strong>de</strong>scribir podría, según<br />

su facies, atribuirse al C. furcata, <strong>de</strong>l cual tendremos que hab<strong>la</strong>r muy luego; pero<br />

si se pone <strong>la</strong> atención en que los sobacos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías no están horadados,<br />

nos convenceremos <strong>de</strong> que esta aproximación sería errónea. Los talos se levantan<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s escamitas redon<strong>de</strong>adas, almenadas, ver<strong>de</strong>s por encima, b<strong>la</strong>n cas por <strong>de</strong>bajo,<br />

que están extendidas sobre <strong>la</strong>s peñas; tienen menos <strong>de</strong> dos pulgadas <strong>de</strong> alto, y <strong>la</strong>s<br />

más gruesas no lo son casi más que una pluma <strong>de</strong> gorrión. Sencil<strong>la</strong>s en <strong>la</strong> base, se<br />

ahorquil<strong>la</strong>n una o dos veces hacia los dos tercios <strong>de</strong> su altura, acabando cada ramo<br />

-144


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

terminal en cuerno o en lezna. En el sitio don<strong>de</strong> <strong>de</strong>bería hal<strong>la</strong>rse un embudo, se<br />

divi<strong>de</strong> el talo algunas veces en tres o cuatro ramas <strong>la</strong>rgas fastigiadas, como en el C.<br />

fim briata. El color general es <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido.<br />

Esta especie, o más bien <strong>la</strong> var. ramosa, fue hal<strong>la</strong>da en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por<br />

M. Jacquinot; allí crece sobre peñas sombrías y en troncos podridos.<br />

4. C<strong>la</strong>donia pileata †<br />

C. thallo granu<strong>la</strong>to; po<strong>de</strong>tiis subsimplicibus, teretibus, corneo-carti<strong>la</strong> gineis, sordidis, gra nuloso-pulverulentis,<br />

sterilibus ceranoi<strong>de</strong>is; apothe ciis (symphycarpeis) capituliformibus, fuscis;<br />

ascis et sporidiis generis, at minutissimis.<br />

C. P i l e a ta Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

No hay talo foliáceo; no se ven absolutamente más que pequeñas granu<strong>la</strong>ciones,<br />

que se vuelven a encontrar tales como son éstas en los soportes. Éstos son<br />

numerosos, mas no todos fértiles; un número <strong>de</strong> ellos bastante crecido abortan y<br />

se muestran bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un cuerno muy afi<strong>la</strong>do. Los otros están superados <strong>de</strong><br />

una reunión cefaloi<strong>de</strong> <strong>de</strong> apotecias que dan a este liquen una gran semejanza con<br />

los individuos viejos <strong>de</strong>l Stereocaulon pileatum o con el Leotia lubrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong><br />

los hongos. Los unos y los otros son poco ramosos (cuando lo son), fistulosos, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

consistencia y <strong>de</strong>l color <strong>de</strong>l cuerno, finamente granulosos, con granulillos muchas<br />

veces espaciados, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> tres a cuatro líneas y espesos en su base como un Sol o<br />

un Re <strong>de</strong> violín. La capítu<strong>la</strong> adquiere <strong>de</strong> media a una línea <strong>de</strong> diámetro. La lámina<br />

prolígera <strong>la</strong> envuelve toda entera; es <strong>de</strong>l gada y reposa sobre una capa <strong>de</strong> granulillos<br />

brunos muy finos. Las tecas, anidadas entre paráfisas soldadas en una masa<br />

ge<strong>la</strong> tiniforme, y poco distintas, encierran <strong>de</strong> seis a ocho esporidias muy chiquitas,<br />

en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> tejedor, transparentes y continuas; su longitud es <strong>de</strong> un<br />

poco más <strong>de</strong> 0,01 mm sobre un espesor cuatro veces menor.<br />

Esta especie habita sobre ma<strong>de</strong>ra muerta como el C. <strong>de</strong>licata, pero se distingue <strong>de</strong> él por<br />

<strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong>l talo foliáceo, por soportes válidos y <strong>de</strong> un gris sucio, por los numerosos<br />

cuernos que resultan <strong>de</strong>l aborto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias, y en fin, por el color enteramente<br />

particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los grupos. Bien que semejante al Stereocaulon pileatum, difiere <strong>de</strong> él por<br />

su fructificación. Si se compara con el Cenomyce acicu<strong>la</strong>ris Ach., que nunca he visto por<br />

mí mismo, se hal<strong>la</strong>n en el diagnosis y en <strong>la</strong> figura diferencias que me parecen <strong>de</strong> un<br />

valor propio para legitimar nuestra distinción. Esta especie crece en <strong>Chile</strong>.<br />

5. C<strong>la</strong>donia furcata<br />

C. thallo squamuloso, subdissecto; po<strong>de</strong>tiis (ascyphis) dichotomo-fru ticulosis, carti<strong>la</strong>gineocorticalis,<br />

politis, fusco-virescentibus (<strong>de</strong>alba tisve), axillis apicibusque fertilibus perviis; apotheciis<br />

pedicel<strong>la</strong>tis e pallido fuscis; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia subsena, uniserialia, imbricata,<br />

cymbiformia, hyalina foventibus.<br />

-145-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

C. F u r c a ta Sommerf., Lapp., p. 134, sub ce n o m y c e ; Fries, l.c., p. 229.<br />

var. squamulosa: po<strong>de</strong>tiis elongatis, ramosissimis, g<strong>la</strong>uco-virescenti bus, squamiferis,<br />

ramis numerosis, dichotomis, acicu<strong>la</strong>ribus, apicibu furcatis recurvis; apotheciis rarissimis,<br />

terminatibus.<br />

C. F u r c a ta var. s q u a m u l o s a Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 175; Delise l.c., p. 623,<br />

sub c e n o m yc e.<br />

var. racemosa: po<strong>de</strong>tiis turgescentibus, ramosis axillisque rimose hian tibus, ramis<br />

fertilibus (et passim cum loto po<strong>de</strong>tio) exp<strong>la</strong>natis, ramis re curvis.<br />

C. F u r c a ta var. r a c e m o s a Fries, Lich. eur., p. 230.<br />

var. subu<strong>la</strong>ta: po<strong>de</strong>tiis tenuioribus, aequatibus, axillis simpliciter sub pertusis, apicibus<br />

fertilium fissis. E<strong>la</strong>tior ramosissima, ramulis divergentibus.<br />

C. F u r c a ta var. s u B u l ata Fries, l.c.<br />

El talo horizontal se compone <strong>de</strong> escamitas recortadas o almenadas en el contorno,<br />

<strong>la</strong>s cuales, en <strong>la</strong> var. squamulosa, se propagan también a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los talos.<br />

Éstos son <strong>de</strong>re chos, huecos o fistulosos, muchas veces dicótomos y <strong>de</strong> un color<br />

g<strong>la</strong>uco que con el tiempo pasa al bruno. Los ramos o divisiones <strong>de</strong>l talo son puntiagudos,<br />

en forma <strong>de</strong> lezna en <strong>la</strong> segunda variedad, casi siempre en<strong>de</strong>rezados o<br />

divergentes, raramente encorvados como en <strong>la</strong> var. spinosa, que no es parte <strong>de</strong> esta<br />

flora. Las apotecias son redon<strong>de</strong>adas, terminales y tecas <strong>de</strong> una vez dispuestas en<br />

corimbo. En <strong>la</strong> var. racemosa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual muchos autores hacen una especie, los<br />

talos, fistu losos, hendidos según <strong>la</strong> longitud, se abren y ap<strong>la</strong>stan sobre todo en los<br />

ramos fértiles. Las tecas, que he visto en esta última variedad sobre todo, son <strong>de</strong><br />

forma <strong>de</strong> porrita y encierran en una so<strong>la</strong> ringlera, pero imbricadas, esporidias cimbiformes<br />

o como <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra, continuas y hialinas.<br />

Esta especie, lo mismo que sus varieda<strong>de</strong>s y subvarieda<strong>de</strong>s, que son nu merosas,<br />

pues es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más polimorfas, crece en tierra estéril al pie <strong>de</strong> los árboles y<br />

sobre los <strong>de</strong>tritus <strong>de</strong> los vegetales esparcidos por sus cercanías. La var. foliolosa fue<br />

hal<strong>la</strong>da junto a Puerto Hambre por M. Jacquinot, en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes; el<br />

tipo y <strong>la</strong>s otras dos se hal<strong>la</strong>n en <strong>Chile</strong>.<br />

6. C<strong>la</strong>donia cornucopioi<strong>de</strong>s<br />

C. thallo squamuloso, <strong>la</strong>ciniis rotundato-crenatis; po<strong>de</strong>tiis carti<strong>la</strong>gineo –corticatis scyphiferis<br />

elongato-turbinatis, scyphis cyathiformibus, di<strong>la</strong> tatis; apotheciis majusculis, coccineis; ascis<br />

minutis, c<strong>la</strong>vatis, sporidia subsena, amygdalina, hyalina ordine nullo foventibus.<br />

C. c o r n u c o P i o i d e s Fries, l.c., p. 236. ce n o m y c e c o c i F e r a Ach., Syn. Lich., p. 269.<br />

li c h e n c o r n u c o P i o i d e s Linn, Fl. Suec., Nº 1101; Engl. Bot., t. 2051.<br />

Este liquen repite, en <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> frutos en carnados, el C. pyxidata<br />

(arriba <strong>de</strong>scrito) <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> especies con frutos brunos. Hay con todo eso diferencias<br />

que es conveniente notar: los soportes son más <strong>la</strong>rgos y el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> los embudos<br />

-146


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

menos di<strong>la</strong>tado. Por otra parte, el color <strong>de</strong> los unos y <strong>de</strong> los otros se aproxima más<br />

al <strong>de</strong> azufre que al tinte cenizo que distingue <strong>la</strong>s mismas partes en <strong>la</strong> segunda. Y<br />

por lo <strong>de</strong>más, el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias, que es, y persiste, <strong>de</strong> un bello encarnado <strong>de</strong> amapo<strong>la</strong>,<br />

impedirá siempre que se confundan los dos líquenes que com paramos. Sería<br />

más fácil engañarse en <strong>la</strong> distinción <strong>de</strong>l C. cor nucopioi<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>l C. bellidiflora, <strong>de</strong> que<br />

voy a tratar luego, pero hay caracteres que los separan y que indicaré en su lugar.<br />

Las tecas son chiquitas, en porrita corta, y contienen sin or<strong>de</strong>n seis esporidias continuas,<br />

hialinas, cuya forma es <strong>la</strong> <strong>de</strong> una semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> lino o <strong>de</strong> una almendra.<br />

Nuestros ejemp<strong>la</strong>res fueron cogidos en <strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. Tengo<br />

uno <strong>de</strong> Chiloé, don<strong>de</strong> lo había observado M. Cuming.<br />

7. C<strong>la</strong>donia bellidiflora<br />

C. thallo squamuloso, lobu<strong>la</strong>to, lobulis minutis, imbricatis, inciso crenatis, subtus albis; po<strong>de</strong>tiis<br />

carti<strong>la</strong>gineo-corticatis, elongatis, cylin dricis, foliaceo-squamulosis, omnibus scyphiferis, scy phis<br />

angustissimis margine fertilibus proliferisque; apotheciis minutis, agglomeratis, coc ci neis; ascis...<br />

C. B e l l i d i F lo r a Schoer., Spicil., p. 21; Fries, l.c., p. 237. ce n o m y c e Ach., Syn. Lich.,<br />

p. 270. li c h e n B e l l i d i F lo r u s Ejusd., in Vet. Acad. Handl., 1801, p. 218, t. 4, f. 1; Engl.<br />

Bot., t. 1894.<br />

Talo horizontal, compuesto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s numerosas, pe queñas, almenadas o<br />

lobeadas, ver<strong>de</strong>s por encima y b<strong>la</strong>ncas por <strong>de</strong>bajo. Soportes numerosos también,<br />

rectos, variables en altura, cilindráceos, sencillos por abajo, ramosos algunas veces<br />

hacia lo alto, cargados <strong>de</strong> escamitas foliáceas. Embudos más estrechos, menos<br />

ensanchados que en el prece<strong>de</strong>nte, llevando en su bor<strong>de</strong> numerosas apotecias, pequeñas,<br />

aglomeradas y <strong>de</strong>l más bello escar<strong>la</strong>ta. Esta especie, cuyas tecas no he podido<br />

observar, difiere <strong>de</strong>l C. cornucopioi<strong>de</strong>s por su talle <strong>de</strong>lgado, por <strong>la</strong>s hojue<strong>la</strong>s que<br />

acompañan a los soportes y aun también cubren <strong>la</strong> faz externa <strong>de</strong> los embudos, en<br />

fin, por apotecias primitiva mente bastante chiquitas y <strong>de</strong>spués aglomeradas.<br />

Las muestras provienen <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas localida<strong>de</strong>s que <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, con <strong>la</strong> cual<br />

está muchas veces mezc<strong>la</strong>da. Crece en <strong>la</strong> tierra.<br />

8. C<strong>la</strong>donia f<strong>la</strong>erkeana<br />

C. thallo squamuloso; po<strong>de</strong>tiis cylindricis, gracilibus, carti<strong>la</strong>gineis, <strong>de</strong>mum squamoso <strong>de</strong>corticatis,<br />

basi nigricantibus; scyphis in ramos sub digitatos, fastigiatos abeuntibus; apotheciis<br />

coccineis; ascis el sporidiis hujus divisionis.<br />

C. F l a e r k e a n a Fries, l.c., p. 238. li c h e n d i G i tat u s Engl. Bot., t. 2439.<br />

Talo escamoso y foliáceo. Escamas chiquitas, redon<strong>de</strong>adas y almenadas, que se<br />

elevan hasta los soportes, que son cilíndricos, granulosos, no pulverulentos y que,<br />

-147-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

en lugar <strong>de</strong> di<strong>la</strong>tarse como embudos, se divi<strong>de</strong>n en el vértice en un número mayor o<br />

menor <strong>de</strong> ramos digitados, que alcanzan apenas <strong>la</strong> misma altura, granu losos también<br />

y terminados por una cabecita o apotecia <strong>de</strong> un hermoso escar<strong>la</strong>ta. Color <strong>de</strong>l talo<br />

cenizo tirando al bruno. Fructificación poco diferente <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l C. cornucopioi<strong>de</strong>s.<br />

Esta especie, que no existe más que en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> Bertero, con el N° 3006, fue<br />

hal<strong>la</strong>da por él en <strong>Chile</strong>, sin indicación <strong>de</strong>l lugar.<br />

9. C<strong>la</strong>donia macilenta<br />

C. thallo squamuloso, inciso-lobato, crenato; po<strong>de</strong>tiis simplicibus, cylindricis, sursum membra<br />

naceo-corticatis, mox incano-pulverulentis; scyphis tubaeformibus evanidisque, margine<br />

erecto, vix <strong>de</strong>ntato; apo theciis coccineis.<br />

var. filiformis: po<strong>de</strong>tiis gracillimis; scypho angustissimo, integerrimo aut saepius apothecio<br />

symphycarpeo oblitterato.<br />

C. m a c i l e n ta var. FiliFormis Fries, l.c., p. 240. ce n o m y c e B a c i l l a r i s Ach., Syn.<br />

Lich., p. 266. li c h e n FiliFormis Engl. Bol., t. 2028.<br />

Hojue<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l talo horizontal más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y más inci sadas que en <strong>la</strong>s dos<br />

prece<strong>de</strong>ntes; soportes <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada <strong>de</strong> alto, sencillos, cilíndricos, cubiertos<br />

<strong>de</strong> una corteza carti<strong>la</strong>ginosa por abajo, como pulverulentos más allá <strong>de</strong>l medio<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> altura y muchas veces cargados <strong>de</strong> escamas foliáceas esparcidas. Rara vez se<br />

di<strong>la</strong>tan en forma <strong>de</strong> embudos, y estos, cuando existen, son pequeños, bastante regu<strong>la</strong>res<br />

y enteros, a menos que se tomen por almenas o dientes <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> pedicelos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias. La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces, al contrario, no están di<strong>la</strong>tados por<br />

el vértice, y éstas se sueldan en una so<strong>la</strong> cabeza. En fin, cuando estas apotecias, que<br />

son <strong>de</strong> un bello escar<strong>la</strong>ta, llegan a abortar, los soportes se terminan en punta, tienen<br />

<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un cuerno y constituyen entonces el Cenomyce pseudo cornuta Delise.<br />

Este liquen crece en <strong>Chile</strong>, como entre nosotros, en los troncos viejos que se pudren.<br />

La figura, ya citada, <strong>de</strong>l English Botany parece hecha por nuestros ejemp<strong>la</strong>res.<br />

SECCIÓN ii<br />

Talo horizontal, crustáceo-granuloso. Soportes ramosos, subu<strong>la</strong>dos y no<br />

ensanchados como embudos, pero terminados por <strong>la</strong>s apotecias<br />

a. Soportes agujereados so<strong>la</strong>mente en los sobacos<br />

10. C<strong>la</strong>donia rangiferina<br />

C. thallo evanido; po<strong>de</strong>tiis elongatis, erectis, teretibus, subscabris, tri chotomo-ramosissimis,<br />

axillis subperforatis, ramis terminalibus steri libus inferioribusque nutantibus, fertilibus erectis,<br />

ad instar cymae partitis; apotheciis aggregatis, fuscis; ascis minutis, c<strong>la</strong>vatis, sporidia<br />

sub sena, fusiformia foventibus.<br />

-148


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

C. ranGiFerina Hoffm., Fl. Germ., p. 114; Eschw., Fl. Bras., i, p. 273; Fries, l.c., p. 243;<br />

Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 175. ce n o m y c e Ach; Delise. li c h e n Linn.; Engl.<br />

Bot., t. 173.<br />

var. sylvatica: <strong>de</strong>albata; po<strong>de</strong>tiis gracilibus, verruculosis, g<strong>la</strong>brius culis, albido-stramineis,<br />

ramosis; axillis perforatis; apotheciis cymosis.<br />

C. ranGiFerina var. s y lva t i c a Hoffm., l.c.; Eschw., l.c.; Fries, l.c.; Montag., Fl. J. Fern.,<br />

n. 94. ce n o m y c e ranGiFerina ß Ach., Syn. Lich., p. 278. C. s y l va t i c a Floerke; Delise.<br />

var. alpestris: po<strong>de</strong>tiis albis, substramineis, molliusculis, verrucosis, ramosissimis, ramis<br />

ramulisque implexis, terminalibus sterilibus thyr sum amplum et <strong>de</strong>nsum efformantibus.<br />

C. ranGiFerina var. a l P e s t r i s Eschw., l.c.; Fries, l.c. et Lich. Suec. exsic., n. 140!<br />

Nuestros ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad sylvatica tienen dos a tres pulgadas <strong>de</strong> alto<br />

y están formados <strong>de</strong> talo ramosos, <strong>de</strong> rechos, muy divididos hacia arriba, <strong>de</strong> color<br />

b<strong>la</strong>nquecino, no lisos, más bien finamente verrugosos y arrugados. Los ra mos son<br />

dicótomos, abiertos en los sobacos, y algo apartados. Las últimas divisiones inclinadas<br />

hacia el vértice, pero menos que en el tipo, ofrecen tres o cuatro radios divergentes<br />

o en<strong>de</strong>re zados, que terminan <strong>la</strong>s apotecias. Éstas son globulosas, brunas y<br />

<strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cabeza <strong>de</strong> alfiler. La fructificación es <strong>la</strong> <strong>de</strong>l género. En <strong>la</strong> variedad<br />

alpestris, los grupos son muy <strong>de</strong>nsos y bastante gran<strong>de</strong>s. Los talo tienen hasta tres o<br />

cuatro pulgadas <strong>de</strong> alto y son muy ramosos, aun más pálidos y más b<strong>la</strong>ncos que en<br />

<strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte variedad, rugosos como ellos en <strong>la</strong> superficie, y divididos en ramos<br />

divaricados, estrechamente entre<strong>la</strong>zados, sobre todo hacia el vértice, don<strong>de</strong> constituyen<br />

una suerte <strong>de</strong> tirso muy <strong>de</strong>nso. Los últimos ramulillos son espinosos, radiales,<br />

muchas veces ternados y negruzcos a consecuencia <strong>de</strong>l aborto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias.<br />

Bertero halló <strong>la</strong> primera variedad en <strong>Chile</strong>, y <strong>la</strong> segunda en Juan Fernán<strong>de</strong>z. Los<br />

señores Hombron y Jacquinot han hal<strong>la</strong>do también <strong>la</strong> variedad sylva tica en el<br />

estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. Todas <strong>la</strong>s muestras son estériles.<br />

11. C<strong>la</strong>donia uncialis<br />

C. crusta papil<strong>la</strong>ta, evanida; po<strong>de</strong>tiis fruticulosis, subdichotomo-ra mosis, <strong>la</strong>evigatis, nitenti bus,<br />

stramineis, ramis subu<strong>la</strong>tis vel ramulosis, ramulis extremis brevibus, stel<strong>la</strong>tim patentibus, axillis<br />

subperforatis, apicibus sterilibus erectis, nigrescenlibus, fertilibus digitato-radiatis; apo theciis<br />

aggregatis fuscis; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia subsena, fusiformia, continua, hyalina foventibus.<br />

C. u n c i a l i s Hoffm., l.c., p. 117; Fries, l.c., p. 244. C. s t e l l ata Schoer; Eschw., Lich.<br />

Bras., p. 269. ce n o m y c e Ach., Syn. Lich., p. 276; Hook. fil., Crypt. Antarcl., p. 226.<br />

li c h e n Linn.; Engl. Bot., t. 174.<br />

Este liquen adquiere dos o tres pulgadas <strong>de</strong> alto y forma grupos muy <strong>de</strong>nsos<br />

compuestos <strong>de</strong> talos huecos, b<strong>la</strong>nquecinos, g<strong>la</strong>ucos, luego <strong>de</strong> color pajizo; lisos<br />

y bril<strong>la</strong>ntes, muy ramosos, con ramos en lezna terminados en el vértice por dos<br />

-149-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

puntas negruzcas. En los individuos fértiles, estos rangos producen algunos radios<br />

coronados por apotecias, y estos mismos radios pue<strong>de</strong>n ser soldados, como también<br />

<strong>la</strong>s apotecias, <strong>de</strong>jando una abertura en el centro. Es inútil recordar que los<br />

talos están horadados en los sobacos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías. Apotecias brunas. Tecas y<br />

esporidias como en el C. rangiferina.<br />

La especie falta en <strong>la</strong> colección, pero el doctor Hooker, en el lugar citado, <strong>la</strong> indica<br />

como habiendo sido hal<strong>la</strong>da en Puerto Hambre, estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, por el<br />

capitán King.<br />

b. Soportes horadados <strong>la</strong>teralmente. Py c n o t h e l i a Duf.<br />

12. C<strong>la</strong>donia aggregata<br />

C. thallo evanido; po<strong>de</strong>tiis tereti-subcompressis, carti<strong>la</strong>gineis, flexuosaerectis, fistulosis, nitidis,<br />

alutaceo-virescentibus, <strong>de</strong>mum subcastaneis, ma gisminus subreticu<strong>la</strong>tim pertusis; axillis<br />

imperforatis; ramis ramulisque dichotomis, abbreviatis, patentibus; apotheciis minutis, subco<br />

rymbose aggregatis, marginatis, fuscis; ascis sporidiisque ovoi<strong>de</strong>o-oblongis, minimis.<br />

C. a G G r e G a ta Eschw., l.c., p. 278; Montag., Voy. au Pole Sud, Crypt., p. 176 et Bonite,<br />

Crypt., p. 129; ce n o m y c e a G G r e G ata Ach., Lich. univ., p. 563; Swartz, Lich amer., p. 17,<br />

t. 12, f. 2. C. te r e B rata Laur., in Linnaea, ii, p. 43. C. P e r t u s a Pers, in Gaudich., Bot.,<br />

Voy. Uran., p. 213. li c h e n Swartz, olim.<br />

En los numerosos ejemp<strong>la</strong>res, tanto <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> como <strong>de</strong> otras partes, que poseo,<br />

me ha sido imposible hal<strong>la</strong>r traza alguna <strong>de</strong> talo, ni aun crustáceo. Los talos levantados,<br />

huecos en <strong>la</strong> ju ventud, cilindráceos, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> una a tres pulgadas, se ponen<br />

algo comprimidos en edad adulta, flexuosos, ramosos por dicotomías sucesivas,<br />

di<strong>la</strong>tados en el nivel <strong>de</strong> los sobacos, que no están horadados como en <strong>la</strong>s dos prece<strong>de</strong>ntes,<br />

carti<strong>la</strong>ginosos, frágiles y aun también <strong>de</strong>smenuzables en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación,<br />

<strong>de</strong> un leonado parduzco, lisos y bril<strong>la</strong>ntes al exterior, b<strong>la</strong>nquecinos y como<br />

tomentosos en lo interior. Ramos abiertos, raramente divaricados o divergentes,<br />

sino es en los ejemp<strong>la</strong>res fértiles, cortos, obtusos, algunas veces uni<strong>la</strong>terales, terminados<br />

en el vértice por otros ramulillos ahorquil<strong>la</strong>dos o radiados, punti agudos y<br />

negruzcos. Los talos y sus divisiones son notables por agujeros oblongo-elípticos,<br />

esparcidos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su continuidad, con márgenes inflejos y pulidos, y cuyo<br />

mayor diámetro varía entre media y una línea. Apotecias terminales, chiquitas, solitarias<br />

en el vértice <strong>de</strong> los ramulillos espinosos y radiados; son negras, obcónicas,<br />

como lo ha visto muy bien Eschweiler, con disco p<strong>la</strong>no, algo marginadas y con<br />

frecuencia agregadas por <strong>la</strong> disposición este<strong>la</strong>ria <strong>de</strong> su pedicelo, <strong>de</strong> manera que<br />

forman capitulil<strong>la</strong>s cuya reunión constituye ramilletes muy elegantes. Las tecas en<br />

porrita corta, y <strong>la</strong>s esporidias más bien ovoi<strong>de</strong>s que fusiformes, me han parecido<br />

<strong>la</strong>s más chiquitas <strong>de</strong>l género, pero difieren <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> sus congéneres sólo por este<br />

carácter. Las esporidias, por ejemplo, no tienen así más <strong>de</strong> 0,005 mm <strong>de</strong> longitud.<br />

Este liquen no es raro en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> se encuentra por tierra entre los musgos.<br />

-150


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

Xiv. Bi a t o r a - Bi a t o r a<br />

Apothecia libere ena<strong>la</strong>, primitus ab excipulo thallo<strong>de</strong> in pro prium mutato ceraceo marginata,<br />

<strong>de</strong>in hemisphaerica aut globosa, subimmarginata, solida, cephaloi<strong>de</strong>a. Discus semper apertus,<br />

primo punctiformi-impressus, <strong>de</strong>in di<strong>la</strong>tatus turgescensque mar ginem excipuli pallidiorem<br />

obte gens, strato saepius pallidiori, nunquam carbonaceo, impositus. Asci c<strong>la</strong>vati, plus mi nus<br />

elon gati. Sporidia aut cymbiformia, aut elliplica, utroque fine guttu <strong>la</strong>m oleosam aut sporidiolum<br />

foventia. Thallus horizontalis, ex hypothallo oriundus, subcrustaceus, effiguratus vel<br />

uniformis. Po<strong>de</strong>lia nul<strong>la</strong>, at in paucis apothecia pedicel<strong>la</strong>ta. Margo nun quam primitus niger.<br />

Bi a t o r a Fries, Syst. Orb. Veget., p. 250 et Lich. eur., p. 247. l e c i d e a e et le c a n o r a e<br />

spec. Ach.; Pat e l l a r i a e spec. Meyer; Hoffm.; Spreng. Ba c i d i a DNtrs., p. part.<br />

Las apotecias se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n libremente en el talo; en los primeros momentos<br />

<strong>de</strong> su evolución están pro vistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> formado por éste, rebor<strong>de</strong> que<br />

<strong>de</strong>saparece <strong>de</strong>spués por su metamorfosis en <strong>la</strong> propia sustancia <strong>de</strong>l excípulo. De<br />

aquí, <strong>la</strong> forma hemisférica o globulosa <strong>de</strong> que se revisten <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces.<br />

El disco está siempre abierto, primero sensiblemente <strong>de</strong>primido en el centro, luego<br />

di<strong>la</strong>tado, convexo, cubriendo el bor<strong>de</strong> más pálido (nunca negro) <strong>de</strong> un excípulo<br />

con colóro, y que reposa sobre una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s ordi nariamente más pálidas,<br />

pero nunca carbonáceas. Las tecas, en porrita más o menos a<strong>la</strong>rgada, contienen<br />

espo ridias variables, cuyas formas principales son <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra o elípticas, raramente<br />

como huso. El talo horizontal, crustáceo, uniforme, limitado por un bor<strong>de</strong><br />

figurado, es también algunas veces <strong>de</strong> escamas o <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s; nace <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s veces <strong>de</strong> un hipotalo. No hay po<strong>de</strong>cio alguno como en <strong>la</strong> c<strong>la</strong>donia, pero muchas<br />

espe cies presentan <strong>la</strong>s apotecias pedice<strong>la</strong>das.<br />

Este género, que tiene su centro geográfico en <strong>la</strong>s zonas tempera das <strong>de</strong> ambos hemis<br />

ferios, <strong>de</strong>bía <strong>de</strong> tener representantes en <strong>Chile</strong>. En efecto, así suce<strong>de</strong>. Tendremos<br />

algunas nuevas que dar a conocer.<br />

1. Biatora icterica<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 12, fig. 4)<br />

B. thallisquamis discretis aggregatisve, orbicu<strong>la</strong>tis, ambitu submarginato-repandis, lutescentihepalicis,<br />

subtus intusque f<strong>la</strong>vo-virescentibus; apotheciis sparsis, adnatis, rufis, disco p<strong>la</strong>no<br />

marginem crassum <strong>de</strong>mum exclu<strong>de</strong>nte, hemisphaericis, nigris, intus concoloribus; ascis oblongis,<br />

bre vibus, sporidia pauca, conformia, limpida foventibus.<br />

B. i c t e r i c a Montag., Ann. Sc. nat., 2 e ser., tom ii, p. 373 et in d’Orbigny, Amér. mer.<br />

Fl. Boliv. p. 41 et Bonite, Crypt., p. 124.<br />

El talo está compuesto <strong>de</strong> escamas redon<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> un leonado bruno con<br />

gradaciones amaril<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s sinuosos y alzados, que a primera vista podrían<br />

pasar por los escutelos <strong>de</strong> un liquen privado <strong>de</strong> costra, y que tienen gran similitud,<br />

<strong>de</strong>jando aparte el color, con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Biatora <strong>de</strong>cipiens. Espar cidas al principio,<br />

-151-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

estas escamas se acercan, se tocan también, sin soldarse ni imbricarse nunca. Si se<br />

entaman, se ve que <strong>de</strong> bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical carti<strong>la</strong>ginosa, hay otra <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />

gonímicas, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> amarillento intenso, que comunica este tinte ictérico a<br />

todo el espesor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escamas, y les da así un aspecto particu<strong>la</strong>r capaz <strong>de</strong> hacer<br />

distinguir fácilmente esta espe cie. Las apotecias comienzan por no ser más que un<br />

punto parduzco, situado en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escamas o junto a su bor<strong>de</strong>; poco a poco,<br />

emergen y presentan entonces un disco ligera mente cóncavo, parduzco, cercado<br />

<strong>de</strong> un margen espeso y concolóreo. En su último grado <strong>de</strong> evolución, el rebor<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>sa parece, y todo el escutelo, puesto negro, toma <strong>la</strong> forma hemis férica. Su coloración<br />

interior es algo menos intensa que <strong>la</strong> ex terior, pero nunca b<strong>la</strong>nca. Las tecas<br />

son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita o más bien oblongas, cortas y contienen un corto número<br />

<strong>de</strong> es poridias hialinas y elípticas.<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en tierra en <strong>la</strong>s cercanías <strong>de</strong> valparaíso por M. Gaudichaud,<br />

y en <strong>la</strong> Patagonia, por M. Alc. d’Orbigny. Tiene re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> forma con el Parmelia<br />

cervina, var. squamulosa <strong>de</strong> Fries, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual difiere sobre todo por el color negro y por<br />

<strong>la</strong> forma hemisférica <strong>de</strong> sus apo tecias, que han llegado a lo sumo <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo;<br />

así como con el Biatora <strong>de</strong>cipiens <strong>de</strong> Fries, cuyas escamas son encarnadas en lugar<br />

<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> un ama rillo bruno, y los escutelos marginales y b<strong>la</strong>ncos en lo interior en<br />

lugar <strong>de</strong> estar esparcidos por <strong>la</strong>s escamas y <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> un color oscuro o casi negro<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera. Este mismo liquen crece también en Tejas, <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />

me lo envió, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su publicación, M. Tukerman <strong>de</strong> Boston, con el nombre<br />

manuscrito <strong>de</strong> B. g<strong>la</strong>ucophyl<strong>la</strong>.<br />

2. Biatora triptophyl<strong>la</strong><br />

B. thalli squamulis membranaceis, livido- fuscescentibus, primitus stel <strong>la</strong>tim expansis dissectis,<br />

<strong>de</strong>in granuloso-corallinis: hypothallo caeruleo nigrescente; apotheciis immixtis; disco p<strong>la</strong>niusculo<br />

brunneo, margine erecto persistente; ascis...<br />

B. t r i P to P h y l l a Fries, Fl. Scanica, p. 275. Pa r m e l i a Ejusd., Lich. eur., p. 91. Ps o r a<br />

c o r o n ata Hoffm., Pl. Lich., t. 56, f. 1. le c a n o r a B r u n n e a Ach. var. ß. li c h e n B r u -<br />

n n e u s Engl. Bol., t. 1246.<br />

Hipotalo <strong>de</strong> un negro azu<strong>la</strong>do, visible en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l talo y <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nacen<br />

numerosas escamas en<strong>de</strong>rezadas, mem branosas, brunas o negruzcas y finamente<br />

recortadas, como coraloidas. Entre estas escamas y el hipotalo se alzan <strong>la</strong>s apotecias<br />

biatorinas, cuyo excípulo es <strong>de</strong>l mismo color que el disco. De <strong>la</strong>s escamas<br />

mismas nacen <strong>la</strong>s que tienen un rebor<strong>de</strong> concoloro al talo. Estas apotecias no son<br />

nunca muy salien tes y tienen el disco p<strong>la</strong>no y <strong>de</strong> color bruno. No he sido más feliz<br />

en el examen, que hice por el microscopio, <strong>de</strong> los ejem p<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> que lo que<br />

había sido al explorar los <strong>de</strong> nuestras co marcas; ni los unos ni los otros me han<br />

ofrecido esporidias maduras.<br />

Este liquen crece en cortezas viejas al pie <strong>de</strong> los árboles.<br />

-152


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 12. Fig. 4. 4a. Biatora icterica vista <strong>de</strong> tamaño natural sobre un pe queño terrón. 4b. Una escama<br />

<strong>de</strong> talo engrosada ocho veces para mostrar que sus bor<strong>de</strong>s están un poco erguidos y que <strong>la</strong>s apotecias<br />

no se hal<strong>la</strong>n en los bor<strong>de</strong>s, como en el B. <strong>de</strong>cipiens, sino esparcidas a <strong>la</strong> superficie. 4c. Corte vertical <strong>de</strong>l<br />

talo que pasa por el centro <strong>de</strong> una apotecia para <strong>de</strong>jar ver su perfil. 4d. Dos tecas engrosadas trecientas<br />

ochenta veces, y en <strong>la</strong>s cuales se <strong>de</strong>scubren <strong>la</strong>s ocho esporidias todavía no maduras. 4e .Algunas <strong>de</strong> estas<br />

vistas libres, un poco más avanzadas, y engrosadas lo mismo.


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

3. Biatora mutabilis †<br />

B. thallo (crusta) effuso, cinereo; apotheciis sessilibus, p<strong>la</strong>no-convexis fuscidutis; disco mox<br />

convexo, fusco, marginem primitus pallidum tenuem <strong>de</strong>mum concolorem exclu<strong>de</strong>nte; ascis<br />

c<strong>la</strong>vatis, sporidia suboctona, avoi<strong>de</strong>a, limbata, simplicia foventibus.<br />

B. mutaBilis Montag., Herb. le c i d e a Fée, Supplém., p. 105, n. 16. Bi a t o r a v e r n a l i s<br />

var. va r i a n s Montag., FI. J. Fern., n. 97.<br />

La costra <strong>de</strong> este liquen es <strong>de</strong>lgada, ilimitada y <strong>de</strong> color ce nizo, algo oscuro, ordinariamente<br />

resquebrajado por <strong>la</strong> seque dad. Las apotecias, primero p<strong>la</strong>nas y sésiles, tienen<br />

un disco que tien<strong>de</strong> a variar al bruno, y están cercadas <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong> poco saliente,<br />

casi incoloro y como transparente. Poco a poco, el disco, que está ahuecado en p<strong>la</strong>tillo,<br />

sobrepasa el nivel <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> y, poniéndose convexo-hemisférico, lo hace <strong>de</strong>saparecer<br />

completamente. En edad adulta, <strong>la</strong> apotecia es parduzca y <strong>de</strong> un color único.<br />

La lámina prolígera está compuesta <strong>de</strong> paráfisas y <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita; estas<br />

contienen nor malmente ocho esporidias elípticas u ovales oblongas, cuyo epísporo,<br />

separado <strong>de</strong>l endósporo por un intervalo, forma una suerte <strong>de</strong> limbo en <strong>la</strong> periferia.<br />

Por consiguiente, no es pura ilusión óptica <strong>de</strong>bida a <strong>la</strong> aberración <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfericidad.<br />

Parece que este liquen no es común en <strong>Chile</strong>, pues no he podido hal<strong>la</strong>r más que<br />

un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> él entre <strong>la</strong>s numerosas criptó gamas enviadas por Bertero y provenientes<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />

4. Biatora pyrophthalma †<br />

B. crusta effusa, tenuissima, membranacea, viridi-olivacea; apotheciis primo globosis, supra<br />

punctiformi-impressis, unicoloribusf<strong>la</strong>vis, tan<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>nis, disco aele aurantiaco, margine inte<br />

gerrimo dilutiori; ascis fili formibus, sporidia octona, minuta, cymbiformia bilocu<strong>la</strong>ria, foventibus.<br />

B. P y r o P h t h a l m a Montag., Ann. Sc. nat., 2 e ser., tom. X X, 4 e Cent., n. 75.<br />

Talo membranoso, muy <strong>de</strong>lgado, bastante semejante al <strong>de</strong>l Porina <strong>de</strong>squamescens<br />

o <strong>de</strong>l P. americana, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> sucio en el estado seco, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> oliváceo<br />

cuando se hume<strong>de</strong>ce, luciente, extendido sobre <strong>la</strong>s cortezas y cubriendo también<br />

algunas veces con su costra <strong>la</strong>s jongermannias que han vegetado en el<strong>la</strong> antes que él.<br />

Apotecias nacidas <strong>de</strong> lo interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> costra, presentándose primero bajo <strong>la</strong> forma<br />

<strong>de</strong> un granu lillo amarillo, el cual, creciendo insensiblemente, acaba por ahuecarse<br />

en el vértice, y otra vez <strong>de</strong>spués, por ap<strong>la</strong>starse toda vía más. Lámina prolígera (discos)<br />

<strong>de</strong> un bello color anaran jado, ribeteada por el margen <strong>de</strong> un excípulo entero, y <strong>de</strong><br />

una coloración más pálida; reposa sobre un hipotecio <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor b<strong>la</strong>ncura formado<br />

<strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s radiales en todos los sentidos. Tecas <strong>de</strong>lgadas, filiformes, que contienen<br />

ocho esporidias cim biformes muy chiquitas, hialinas, septadas transversalmente.<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en Quillota por Bertero.<br />

-155-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

5. Biatora byssoi<strong>de</strong>s<br />

B. thallo crustaceo, effuso, granuloso, virescenti-g<strong>la</strong>uco, pallescente, ambitu squamuloso; hypothallo<br />

fibrilloso, albo; apotheciis substipitatis pileiformibus, e carneo fuscis; ascis c<strong>la</strong>vatis,<br />

basi longe attenualis, sporidia octona, navicu<strong>la</strong>ria, trib<strong>la</strong>sta foventibus.<br />

B. B y s s o i d e s Fries, l.c. p. 257. li c h e n Linn.; Engl. Bot., t. 373. Bae myce s r u P e s t r i s Ach.<br />

var. chilensis: apotheciis minutis, fuscis, margine discoque stipitis con glomeratis.<br />

B. B y s s o i d e s var. chilensis Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

En nuestra variedad, el talo crustáceo es <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pá lido y está compuesto<br />

<strong>de</strong> granulillos yuxtapuestos. De este talo se levantan pedicelos b<strong>la</strong>nquecinos, carti<strong>la</strong>ginosos,<br />

lisos y bril<strong>la</strong>ntes, estriado-acane<strong>la</strong>dos, los cuales, revistiendo pri mero<br />

<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un cuerno terminado por un punto bruno, se ensanchan en seguida<br />

por el vértice sin trastornarse. Este vértice es y permanece constantemente escuteliforme,<br />

pero sin lámina prolígera; sobre su bor<strong>de</strong> saliente o <strong>de</strong> su disco nacen<br />

nume rosas apotecias brunas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cabeza <strong>de</strong> alfiler y excavadas en el<br />

vértice. La lámina prolígera tiene <strong>la</strong>s mismas di mensiones que en el tipo, pero me<br />

ha sido imposible verifi car ni <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecas, ni <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s es poridias<br />

en éstas últimas.<br />

Nuestros ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> son, en apariencia, bien diferentes <strong>de</strong> los <strong>de</strong> Europa,<br />

pero como aun en éstos los hay cuyas apotecias, en lugar <strong>de</strong> ser sencil<strong>la</strong>s están<br />

aglomeradas en el vértice <strong>de</strong> un solo pedicelo, no me ha pa recido que <strong>de</strong>bía establecer<br />

entre ellos distinción específica. Este liquen no es raro en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />

en <strong>la</strong> tierra y en <strong>la</strong>s zarzas. Tenemos en <strong>la</strong> colección una forma <strong>de</strong> él cuyos pedicelos<br />

abortados superan apenas <strong>la</strong> costra bajo <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> circunvoluciones cerebrales.<br />

6. Biatora carneo<strong>la</strong><br />

B. crusta cum hypothallo confusa, carti<strong>la</strong>gineo-membranacea, g<strong>la</strong>uces cente, <strong>de</strong>mum granu<strong>la</strong>topulverulenta;<br />

apotheciis sessilibus, concavis, nudis, e carneo-rubro fuscis; excipulo cupu<strong>la</strong>ri,<br />

mar gine elevato palli diori, tan<strong>de</strong>m evanescente; ascis c<strong>la</strong>vaeformibus, sporidia octona, lombricoi<strong>de</strong>o-acicu<strong>la</strong>ria,<br />

multiseptata, altero fine attenuata, hyalina in clu<strong>de</strong>ntibus.<br />

B. c a r n e o l a Fries, l.c., p. 264; Montag., Fl. J. Fern., Nº 98. Ba c i d i a c a r n e o l a DNtrs.,<br />

l.c., p. 17. le c i d e a Ach., Lich. univ., p. 194. li c h e n c o r n e u s Engl. Bot., t. 965.<br />

La costra es granulosa, resquebrajada, interrumpida, como pulverulenta, <strong>de</strong><br />

un color cenizo sucio, e irregu<strong>la</strong>rmente exten dida sobre <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> los árboles.<br />

Las apotecias son chiqui tas, están esparcidas, superficiales, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> cuerno<br />

cam biando al bruno; su disco es primero cóncavo, fuertemente marginado por<br />

el excípulo propio, <strong>de</strong>spués p<strong>la</strong>no y aun tam bién convexo; el bor<strong>de</strong>, siempre entero,<br />

toma poco a poco el color <strong>de</strong>l disco. La lámina prolígera reposa sobre un<br />

-156


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

hipotecio b<strong>la</strong>nco; está compuesta <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita, acompa ñadas <strong>de</strong><br />

numerosas paráfisas espesadas y coloradas en el vér tice. Estas tecas encierran ocho<br />

esporidias hialinas en forma <strong>de</strong> agujas o <strong>de</strong> lombrices, raramente atenuadas por<br />

los dos ca bos, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces, al contrario, más espesas arriba que abajo;<br />

tienen cerca <strong>de</strong> 0,07 mm <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y están en apariencia provistas <strong>de</strong> numerosos<br />

tabiques transversales. Semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l B. luteo<strong>la</strong>, son con todo mayores y más<br />

espesas.<br />

Bertero halló este liquen en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, y también se encuentra en<br />

<strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />

7. Biatora livida †<br />

B. crusta pallida; apotheciis primo scutel<strong>la</strong>tis, magnis, disco p<strong>la</strong>no livido, tan<strong>de</strong>m convexis,<br />

margine concolori evanido atris, intus albis, ascis.....<br />

B. l i v i d a Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

La costra es <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco sucio y granuloso. Joven, <strong>la</strong> apo tecia es verdosa,<br />

amo ratada y cadaverosa. Insensiblemente, <strong>de</strong> p<strong>la</strong>no que era, su disco se alza y se<br />

po ne <strong>de</strong>l todo negro y con vexo. El liquen semeja entonces al Leci<strong>de</strong>a contigua.<br />

No existe más que un fragmento <strong>de</strong> esta curiosa biatora en <strong>la</strong> citada colec ción y aun<br />

es imperfecto en cuanto <strong>la</strong> lámina prolígera no encierra más que paráfisas y tecas<br />

estériles. En todo caso, <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> apotecia y su color, tan diversa en dos<br />

diferentes eda<strong>de</strong>s, su color sobre todo, que no encuentro en ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies<br />

europeas, bastan para caracterizar<strong>la</strong>. Crece sobre peñas micáceas.<br />

Xv. he t e r ot e c i o - he t e r ot h e c i u m<br />

Apothecia primitus globuloso, c<strong>la</strong>usa. Excípulo proprium duplex vel duplicem originem<br />

agnoscens, e cellulis scilicet strati medul<strong>la</strong>ris fi<strong>la</strong>mentosis, strato corticali tenuissimo obductis<br />

constans, margine saepius et disco discoloribus. Lamina prolígera obscura, rubra aut lutea, nuda<br />

aut pruinosa, pulverulenta. Asci c<strong>la</strong>vati, sporidia varia, ut plurimum vero multicellulosa<br />

foventes. Thallus crustaceus.<br />

he t e r ot h e c i u m Flw. in Bot. Zeit., 1850, p. 368. me G a l o s P o r a Mey. et Flw. in Nov.<br />

Act. Acad. Nat. Curios. X i X, Suppl. 1, p. 228. Bi a t o r a e spec. Montag.<br />

Apotecias primitivamente globulosas y cerradas. Excípulo propio, formado <strong>de</strong><br />

celdil<strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>mentosas, <strong>de</strong> licadas o también más gruesas, suministradas por <strong>la</strong> capa<br />

medu<strong>la</strong>ria y cubierto por una capa cortical exte rior, tan <strong>de</strong>lgada que <strong>de</strong>ja predominar<br />

el color <strong>de</strong>l excípulo propio. Lámina prolígera <strong>de</strong> color oscuro, en carnadina o<br />

amaril<strong>la</strong>, pulverulenta o <strong>de</strong>snuda; tecas y esporidias variables. Talo crustáceo.<br />

-157-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Este género está fundado sobre el Biatora pachycarpa <strong>de</strong> Fries. Hu biera tal vez sido<br />

más conveniente limitarlo a <strong>la</strong>s especies con espo ridias multicelulosas o murales, pero<br />

siendo, como son, carpoló gicos los caracteres, <strong>la</strong> naturaleza no se sujeta mucho a <strong>la</strong>s<br />

divisiones que queremos establecer en estas producciones, para facilitarnos su estudio.<br />

Es preciso reunir al heterothecium nuestros Biatora tri color (Bonite, Crypt., p. 155) y B.<br />

tai tentis (6º, Centur., n. 14), como también el B. ochrophaea Tuck. mss. No se encuentra<br />

en <strong>Chile</strong> más que <strong>la</strong> especie siguiente, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual he dado una figura analítica.<br />

1. Heterothecium berteroanum †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 12, fig. 5)<br />

H. thallo (crusta) membranaceo, tenui, <strong>la</strong>evigato, pallido; apotheciis sparsis, sessilibus, dis co<br />

tan<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>no, luteo-pulverulento, margine initio crasso, polito albo, mox tenuescente suberoso;<br />

ascis magnis, sporidium unicum, maximum, multicellulosum foventibus.<br />

H. B e rte roan u m Montag., Herb. propr. Pa r m e l i a c e r i n a Ejusd., Fl. J. Fern., n. 86;<br />

Bertero, Coll, n. 1619.<br />

Talo crustáceo, b<strong>la</strong>nquecino, liso, sin límites, confundido con un hipotalo concoloro.<br />

Apotecias sésiles, esparcidas o cercanas, pero tocándose apenas, primero<br />

globulosas y <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cabeza <strong>de</strong> alfiler, di<strong>la</strong>tándose <strong>de</strong>spués poco a poco<br />

en el vértice para <strong>de</strong>sahogar y mostrar su disco, que es ama rillo y pulverulento. Este<br />

disco, primitivamente cercado <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> muy grueso, redon<strong>de</strong>ado, pulido, <strong>de</strong>l<br />

mismo color y aun también más b<strong>la</strong>nco que <strong>la</strong> costra, se extien<strong>de</strong> insensible mente,<br />

se hace p<strong>la</strong>no sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> permanecer siempre pulve rulento, pero <strong>de</strong>primiendo o<br />

atenuando su bor<strong>de</strong>, en términos <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar dudas <strong>de</strong> si aun existe. El interior <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

apotecia es b<strong>la</strong>nquecino. Lámina prolígera compuesta <strong>de</strong> paráfisas y tecas en forma<br />

<strong>de</strong> porrita, éstas estrechadas y como pedice<strong>la</strong>das en <strong>la</strong> base, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un<br />

cuarto <strong>de</strong> milímetro, y encerrando cada una so<strong>la</strong> esporidia oblonga, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 0,15<br />

mm, es pesor <strong>de</strong> 0,065 mm, tabicada transversal y longitudinalmente <strong>de</strong> modo que<br />

presenta gran número <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s dispuestas con bastante simetría.<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en Juan Fernán<strong>de</strong>z, por Bertero, sobre cortezas. Difiere <strong>de</strong>l<br />

Biatora (Heterothecium) tricolor por el rebor<strong>de</strong> <strong>de</strong> sus apotecias, que es b<strong>la</strong>nco como<br />

<strong>la</strong> costra, y no <strong>de</strong> un amarillo azafranado.<br />

Xvi. le c í d e a - le c i d e a<br />

Apothecia subdiscreta, primitus ab excipulo omnino proprio, carbonaceo, aterrimo marginata,<br />

<strong>de</strong>in scutelliformia aut hemisphaerica solida. Discus semper apertus, primo punctiformi-impressus,<br />

saepius corneus et strato carbonaceo impositus. Asci c<strong>la</strong>vati. Sporidia varia, saepius au tem<br />

bilocu<strong>la</strong>ria. Thallus horizontalis ex hypothallo oriendus, subcustaceus, effiguratus aut uniformis?<br />

le c i d e a Fries, l.c., p. 281; Ach. et Auett., p. p.<br />

-158


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 12. Fig. 5. 5a. Heterothecium berteroanum visto <strong>de</strong> tamaño natural. 5b. Corte vertical <strong>de</strong> una apotecia<br />

engrosada. 5c. Una teca engrosada ochenta veces, acompañada <strong>de</strong> algunas paráfisas, y en <strong>la</strong> cual se ve<br />

una so<strong>la</strong> esporidia (número normal) todavía jóven. 5d. Una esporidia ais<strong>la</strong>da, mural o aceldil<strong>la</strong>da y<br />

celulosa, engrosada <strong>de</strong> más <strong>de</strong> doscientas veces.


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

Apotecias muy negras <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el origen, consiguiente mente diferentes <strong>de</strong>l talo<br />

en el cual se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n, y formadas por un excípulo propio, carbonáceo (negro),<br />

completo o incompleto, es <strong>de</strong>cir, escuteliforme o anu<strong>la</strong>r. En el primer caso, el tá<strong>la</strong>mo<br />

reposa sobre el excípulo que le suministra a<strong>de</strong>más un rebor<strong>de</strong> más o menos<br />

saliente; en el segundo, el excípulo, obliterado en <strong>la</strong> base, reducido a un anillo,<br />

cerca so<strong>la</strong>mente el tá<strong>la</strong>mo para componerle un margen distinto <strong>de</strong>l falso rebor<strong>de</strong><br />

talódico que algunas veces se junta al primero. Disco siempre abierto, primero<br />

puntiforme, como en el bia tora, ordinariamente negro, alguna vez salpicado <strong>de</strong><br />

g<strong>la</strong>uco, <strong>de</strong> consistencia bastante dura, reposando <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces sobre<br />

una capa carbonácea. Tecas en gorrita. Esporidias variables, pero con <strong>la</strong> mayor<br />

frecuencia bi locu<strong>la</strong>res, o hab<strong>la</strong>ndo más exactamente, <strong>de</strong> dos nu cléolos. Talo horizontal,<br />

nacido <strong>de</strong>l hipotalo, crustáceo o formado <strong>de</strong> escamas o <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s, pero<br />

siempre uni forme.<br />

Este género tiene su centro en Europa y en países fríos; por eso <strong>Chile</strong>, tan rico en es tictas,<br />

los más eminentes líquenes, no posee <strong>de</strong> él más que un corto número <strong>de</strong> especies.<br />

1. Leci<strong>de</strong>a atro-brunnea<br />

L. thalli areolis carti<strong>la</strong>gineis, squamulosis, rufo-cupreis, nitidis; apo theciis hypothallo atro<br />

areo lisve oriundis; excipuli annu<strong>la</strong>ris margine subtenui; disco primitus nudo, aquabili; ascis<br />

c<strong>la</strong> vatis, sporidia octona, ovoi<strong>de</strong>a, minutu<strong>la</strong>, continua, hyalina foventibus.<br />

L. a t r o -B r u n n e a (Dufour) Schoer., Spicil., p. 134; Fries, l.c., p. 319; Mey. et Flw. in<br />

Nov. Act. Acad. Nat. Curios., l.c., p. 227. rh i z o c a r P o n DC., Fl. Fr.<br />

Numerosas escamas carti<strong>la</strong>ginosas, lisas, convexas, <strong>de</strong> un bruno-negruzco por<br />

fuera, pero b<strong>la</strong>ncas por <strong>de</strong>ntro, cuando se entaman, y separadas unas <strong>de</strong> otras por<br />

espacios bastante gran <strong>de</strong>s; nacen aquí también <strong>de</strong> un hipotalo negro exendido sobre<br />

<strong>la</strong> roca. Las apotecias mismas nacen <strong>de</strong>l hipotalo y no <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aréo<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l talo,<br />

como en <strong>la</strong> especie siguiente; son p<strong>la</strong>nas y redon<strong>de</strong>adas, negruzcas y ceñidas <strong>de</strong> un<br />

bor<strong>de</strong> negro más bien <strong>de</strong>lgado que grueso y que acaba por ponerse algo flexuoso.<br />

Las tecas, en porrita muy a<strong>la</strong>rgada, están acompañadas <strong>de</strong> pa ráfisas un poco<br />

hinchadas en forma <strong>de</strong> maja<strong>de</strong>ro y <strong>de</strong> un bello azul <strong>de</strong> añil en el vértice, vistas al<br />

microscopio. Las esporidias están encerradas en ellos sin or<strong>de</strong>n; son estas ovoi<strong>de</strong>s,<br />

continuas, hialinas, sin limbo aparente, lo que quiere <strong>de</strong>cir que el epísporo y el endosporo<br />

son contiguos, y mi<strong>de</strong>n apenas un centimilímetro en su mayor diámetro.<br />

Este liquen fue hal<strong>la</strong>do por Meyen sobre peñas porfíricas, costeando el río Tin guiririca,<br />

y lo inserto aquí bajo <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong>l docto liquenógrafo el Mayor <strong>de</strong> Flotow.<br />

2. Leci<strong>de</strong>a spilota<br />

L. crusta primitus contigua, <strong>de</strong>in rimoso-areo<strong>la</strong>ta g<strong>la</strong>ucescente, hypo thallum nigrumo obtegente;<br />

apotheciis e crusta oriundis, excipulo annu <strong>la</strong>ri subvali<strong>de</strong> marginato, tenuescente, intus<br />

-161-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

sub disco corneo (primitus g<strong>la</strong>uco-pruinoso) albis fuscisve; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia minutu<strong>la</strong>,<br />

oc tona, oblonga, tan<strong>de</strong>m bilocu<strong>la</strong>ria, hyalina foventibus.<br />

L. s P i l o ta Fries, Syst. Orb. Veget., p. 286 et Lich. eur., p. 297. L. P a n t o s t i c ta s P i l o ta<br />

Ach., Syn. Lich., p. 13.<br />

Talo crustáceo y b<strong>la</strong>nquecino, sin límites, primero contiguo, <strong>de</strong>spués resquebrajado<br />

en aréo<strong>la</strong>s distintas, que permiten por su separación que se vea el hipotalo<br />

negro sobre el cual reposan. Apotecias negras que salen <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aréo<strong>la</strong>s, en <strong>la</strong>s cuales<br />

permanecen sumergidas, provistas <strong>de</strong> un excípulo simple mente anu<strong>la</strong>r, que constituye<br />

un rebor<strong>de</strong> poco saliente. Disco p<strong>la</strong>no, opaco, reposando sobre una capa<br />

b<strong>la</strong>nquecina, porque el excípulo carbonáceo falta inferiormente. Lámina prolígera<br />

compuesta <strong>de</strong> tecas en porrita, y <strong>de</strong> paráfisas. Tecas que encierran en dos ringleras,<br />

o sin or<strong>de</strong>n, seis a ocho esporidias hialinas, oval-oblongas, apenas <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> un<br />

centésimo <strong>de</strong> mm, primitivamente continuas, <strong>de</strong>spués con dos nucléolos, es <strong>de</strong>cir,<br />

bilocu<strong>la</strong>res.<br />

Un solo ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> este liquen fue cogido sobre rocas esquistosas.<br />

3. Leci<strong>de</strong>a premnea<br />

L. crusta g<strong>la</strong>ucescente, <strong>de</strong>liquescendo leprosa, hypothallum oblite rante; apotheciis clevatis;<br />

excipuli cupu<strong>la</strong>ris nitidi margine obtuso; disco corneo, obsolete atro-pruinoso, intus albo;<br />

ascis elongato-c<strong>la</strong>vatis, sporidia oblongo-amygdalina, hyalina, binucleo<strong>la</strong>ta foventibus.<br />

L. P r e m n e a Ach., Lich. univ., p. 173; Fries, l.c., p. 329. L. l e c c o P l a c a Cheval., FI.<br />

Pa ris, i, p. 572. Pat e l l a r i a DC.<br />

Talo crustáceo, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche, bastante liso en nuestros ejemp<strong>la</strong>res,<br />

don<strong>de</strong> está a<strong>de</strong>más irregu<strong>la</strong>rmente extendido. Apotecias <strong>de</strong> tamaño muy variable,<br />

según <strong>la</strong> edad, sobre <strong>la</strong> misma corteza, primero esféricas como horadadas en el<br />

vértice, y cercadas <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong> negro como el<strong>la</strong>s, muy sa liente, muy grueso, luciente,<br />

que se a<strong>de</strong>lgaza un poco y baja a medida que el disco gana en <strong>de</strong>sarrollo,<br />

y que <strong>la</strong> apo tecia se extien<strong>de</strong> y se ap<strong>la</strong>sta. Entre este disco y el excípulo, que está<br />

completo, se observa una capa b<strong>la</strong>nca. La lámina pro lígera está formada <strong>de</strong> tecas<br />

muy <strong>la</strong>rgas (0,15 mm) en forma <strong>de</strong> porrita, cercadas <strong>de</strong> paráfisas poco espesadas en<br />

su vértice. Estas tecas encierran sin or<strong>de</strong>n alguno ocho esporidias hialinas, primitivamente<br />

oblongas, amigdaliformes, continuas, luego con dos nucléolos; como <strong>la</strong>s<br />

apotecias, son muy gruesas y mi <strong>de</strong>n en longitud más <strong>de</strong> 0,03 mm, y en diámetro<br />

<strong>de</strong> 0,013 a 0,018 mm.<br />

Esta lecí<strong>de</strong>a crece sobre cortezas <strong>de</strong> árboles y no es rara en <strong>Chile</strong> mismo.<br />

-162


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

tr i B u iii<br />

pi x í n e a s<br />

Disco redon<strong>de</strong>ado. Excípulo propio, primero cerrado, superficial, adna to<br />

a un talo horizontal, foliáceo y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces fijado por el centro.<br />

Xvii. om B i l i c a r i a - um B i l i c a r i a<br />

Apothecia libera, superficialia, excipulo proprio carbonaceo primitus c<strong>la</strong>uso (hinc perithecio),<br />

<strong>de</strong>in plus minus aperto, forma varia. Discus corneus, ascigerus, adultus rimosus aut saepissime<br />

gyroso-plicatus, margine incurvo cinctus. Asci c<strong>la</strong>vati, mono-vel octospori. Sporidia simplicia,<br />

oblon ga aut mullicellulosa. Thallus horizontalis, carti<strong>la</strong>gineus, foliaceus, submonophyllus,<br />

punc to centrali affixus. Apothecia semper atra, serotina.<br />

um B i l i c a r i a Hoffm.; Schrad.; DC.; Schoer.; Fries. Gy r o P h o r a Ach. l a s a l l i a et<br />

G y r o P h o r a Mérat.<br />

Apotecias superficiales, libres y adheridas por el cen tro o sésiles, provistas <strong>de</strong><br />

un excípulo propio, car bonáceo, especie <strong>de</strong> peritecio primitivamente cerrado, que<br />

se abre en seguida, se extien<strong>de</strong> más o menos, o bien permanece escuteliforme.<br />

Disco córneo, ascígero, tan pronto liso como hendidurado, tan pronto en el fin<br />

mar cado <strong>de</strong> pliegues alzados y contorneados <strong>de</strong> diversos modos. La fructificación<br />

se muestra bajo dos formas: <strong>la</strong> una (U. cylindrica) consiste en tecas que encierran<br />

una gruesa y única esporidia multitabicada; <strong>la</strong> otra (U. atro pruinosa y todas <strong>la</strong>s giroforas<br />

<strong>de</strong> Chevalier y <strong>de</strong> M. <strong>de</strong> Flotow) tiene tecas octósporas y esporidias sencil<strong>la</strong>s,<br />

chiquitas, brunas y oblongas. Talo horizontal car ti<strong>la</strong>ginoso, foliáceo, submonófilo,<br />

prendido <strong>de</strong>bajo por el centro.<br />

Estas p<strong>la</strong>ntas crecen sobre peñascos, y tienen su centro geográfico en <strong>la</strong> región<br />

ártica, o en <strong>la</strong>s montañas altas <strong>de</strong> ambos hemisferios. Me <strong>de</strong>cido a conservar el<br />

solo género ombilicaria, por <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Umbilicaria atro-pruinosa, bien que<br />

ofrezca los escutelos sin pliegues <strong>de</strong>l U. pustu<strong>la</strong>ta, no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> tener por eso tecas<br />

octósporas, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más giroforas.<br />

1. Umbilicaria atro-pruinosa<br />

U. thallo coriaceo, epapuloso, e cinereo nigro-fuliginco, subtus levi, atro-pruinoso; apotheciis<br />

elevatis, marginatis, patel<strong>la</strong>tis, simplicibus ascis obovatis, sporidia octona, simplicia, oblonga<br />

foventibus.<br />

U. a t r o -P r u i n o s a Fries, l.c., p. 351. le c i d e a Schoer. in Seringe, Mus. Helv., i, p. 109,<br />

t. 12-14. U. a n t h r a c i n a Ejusd., Enum. crit., p. 27.<br />

var. reticu<strong>la</strong>ta: thallo supra relicu<strong>la</strong>to-rugoso.<br />

-163-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

U. a t r o -P r u i n o s a var. r e t i c u l a ta Fries, l.c.; Montag. in Guillem. Arch. <strong>de</strong> Bot., ii, p.<br />

302; U. t e s s e l l ata var. Duby, Bot. Gall., p. 596.<br />

Talo monófilo, lobado, liso en estado normal, frecuente mente hendidurado o<br />

reticu<strong>la</strong>do, rugoso, pero nunca cargado <strong>de</strong> papillitas, negro en su faz superior, que<br />

está salpicada <strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco o cenicienta en <strong>la</strong> variedad; liso por <strong>de</strong>bajo, entera mente<br />

<strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> hebritas, marcado <strong>de</strong> pequeños hundi mientos correspondientes<br />

a los escutelos y cubiertos <strong>de</strong> un polvo <strong>de</strong>l más bello negro. Las apotecias están<br />

siempre alzadas, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces como pedice<strong>la</strong>das y <strong>de</strong> un negro mate;<br />

el disco no ofrece en ningún tiempo los pliegues sinuosos que distinguen a los<br />

<strong>de</strong>más congéneres; sólo se observa alguna vez, en edad avanzada, que su fondo<br />

está surcado <strong>de</strong> fisuras chiquitas. Esta conformación muestra <strong>la</strong> afinidad <strong>de</strong> este<br />

género, por un <strong>la</strong>do, con <strong>la</strong>s lecí<strong>de</strong>as, por otro, con <strong>la</strong>s opegrafas. Tecas cortas, en<br />

forma <strong>de</strong> huevo volcado o piriforme, que contienen sin or<strong>de</strong>n alguno ocho esporidias<br />

sencil<strong>la</strong>s, oblongas, primero hialinas, <strong>de</strong>spués parduzcas. Hay numerosas<br />

paráfisas.<br />

Esta especie, <strong>de</strong> que no hay más que un solo ejemp<strong>la</strong>r en <strong>la</strong> colección, fue hal<strong>la</strong>da<br />

también en <strong>Chile</strong>; es idénticamente <strong>la</strong> misma que <strong>la</strong> variedad que he <strong>de</strong>scrito en el<br />

lugar ya citado, y que había cogido sobre los peñascos <strong>de</strong>l Canigou, en los Pirineos<br />

Orientales.<br />

tr i B u iv<br />

gr a f í d e a s<br />

Disco oblongo o a<strong>la</strong>rgado (raramente suborbicu<strong>la</strong>r), sencillo o ramoso,<br />

lire liforme, provisto o <strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> excípulo propio, marginado o no<br />

mar ginado por un talo crustáceo, superficial o hipofléodo.<br />

Xviii. oP é G r a Fa - oP eG raP ha<br />

Apothecia varia, sublirel<strong>la</strong>eformia, rima longitudinali aperta, excipulo proprio carbonaceo<br />

(pe rithecio) libero marginata. Discus canalicu<strong>la</strong>tus, primitus excipuli margine inflexo-connivente<br />

c<strong>la</strong>usus, <strong>de</strong>in apertus induratus, corneus. Asci et sporidia variabiles; haec vero aut<br />

multinucleo<strong>la</strong>ta (sca<strong>la</strong>riformia) aut multicellulosa (muralia). Thallus adnatus crustaceus.<br />

oP e G raP ha Humb.; Pers.; Schrad.; Ach., Meth. Lich. DC.; Fries.<br />

Apotecias bastante variables pero siempre lineares, a<strong>la</strong>rgadas, sencil<strong>la</strong>s o ramosas,<br />

lireliformes, abrién dose encima por una hendidura longitudinal y formadas por<br />

un excípulo propio, entero o <strong>de</strong>midiado, carbo náceo, cuyos bor<strong>de</strong>s, paralelos en<br />

principio, conniventes, <strong>de</strong>spués en<strong>de</strong>rezados, encierran <strong>la</strong> lámina prolígera, y ofrecen<br />

alguna vez un doble margen suministrado por el talo. Tecas y esporidias bastan-<br />

-164


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

te variables. Éstas presentan dos formas principales; <strong>la</strong>s unas, en efecto, encierran<br />

<strong>de</strong> cuatro a doce esporidias lenticu<strong>la</strong>res o disciformes superpuestas y uniseriadas<br />

(sca<strong>la</strong>riformes); <strong>la</strong>s otras están compuestas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s numerosas en se ries longitudinales<br />

transversas o murales. Talo crustá ceo, ro<strong>de</strong>ado o no <strong>de</strong> una línea negra.<br />

Este género, que tiene su centro en los trópicos, está representado por un cortísimo<br />

número <strong>de</strong> especies en <strong>la</strong>s colecciones <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. ¡Qué diferencia en esto entre<br />

esta comarca y <strong>la</strong> Guyana! En todo caso, lo contrario existe con <strong>la</strong>s estictas; éstas<br />

son muy raras en Cayena y muy numerosas en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong>l océano Pacífico. Las<br />

opegrafas na cen y viven en piedras y en cortezas <strong>de</strong> árboles, raramente en ma <strong>de</strong>ra<br />

muerta y en hierbas. Son lecí<strong>de</strong>as <strong>de</strong> excípulo linear y bor<strong>de</strong>s paralelos, rara vez<br />

trígonos o irregu<strong>la</strong>rmente orbicu<strong>la</strong>res.<br />

1. Opegrapha petraea<br />

0. crusta carti<strong>la</strong>gineo-tartarea, areo<strong>la</strong>ta, areolis <strong>la</strong>evigatis, g<strong>la</strong>uces cente (interdum oxydata<br />

rufa); apotheciis sessili-appressis, turgidis, ob tusis, excipuli integri margine incrassato persistente,<br />

disco rimaeformi primitus nudo; ascismagnis, c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, hyalina,<br />

po ly b<strong>la</strong>sta foventibus.<br />

O. P e t r a e a Ach., Syn, Lich., p. 72; Fries, l.c., p, 362.<br />

Talo crustáceo, carti<strong>la</strong>ginoso, bastante espeso, hendidurado en aréo<strong>la</strong>s chiquitas<br />

y lisas, <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco cenizo, manchado <strong>de</strong> orín en nuestro único ejemp<strong>la</strong>r.<br />

Apotecias muy gruesas, mitad sumergidas en <strong>la</strong> costra, pero cuya porción saliente<br />

está formada por un excípulo, que nunca está marginado por el talo, sencillo, bi o<br />

cuadrífido, cuyos bor<strong>de</strong>s espesos, negros y bril<strong>la</strong>ntes están aproximados pero sin<br />

tocarse. En el ejemp<strong>la</strong>r que tengo a <strong>la</strong> vista, estas apotecias están estrechamente<br />

reunidas en nú mero <strong>de</strong> dos a cuatro y forman montoncitos hemisféricos, <strong>de</strong>l todo<br />

semejantes a los <strong>de</strong>l 0. cerebrina DC. <strong>de</strong>l cual tengo una muestra auténtica <strong>de</strong> mi<br />

amigo L. Dufour. Disco siempre linear y muy poco visible. Lámina prolígera compuesta<br />

<strong>de</strong> pa ráfisas aglutinadas en una masa ge<strong>la</strong>tinosa, y <strong>de</strong> tecas muy <strong>la</strong>r gas (trece<br />

a catorce centimilímetros) que encierran sin or<strong>de</strong>n ocho esporidias ovoi<strong>de</strong>o-oblongas<br />

y hialinas, en <strong>la</strong>s cuales están si tuadas transversalmente seis ringleras <strong>de</strong> esporidio<strong>la</strong>s,<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l medio son dobles o triples, y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más sen cil<strong>la</strong>s.<br />

Este liquen, <strong>de</strong>l que no existe más que un fragmento en <strong>la</strong> colección, se comp<strong>la</strong>ce<br />

sobre rocas primitivas.<br />

2. Opegrapha atra<br />

0. crusta in<strong>de</strong>terminata, hypoph<strong>la</strong>e<strong>de</strong>; apotheciis emergenti-superficialibus, gracilescentibus,<br />

aterrimis, nitidis, acutis; excipuli subintegri marginibus parallelis, tenuibus; disco cana li cu<strong>la</strong>to,<br />

nudo, intus corneo; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, fusiformia, specie triseptata, hyalina<br />

fo ventibus.<br />

-165-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

O. a t r a Pers. in Ust. Ann., v i i, p. 30, t. 1, 2; Fries, l.c., p. 366.<br />

var. herbarum: crusta membranacea, chlorina, <strong>de</strong>mum albicante; apo theciis confertis,<br />

flexuosis, simplicibus aut radiatis.<br />

O. h e r B a r u m Montag., Arch. <strong>de</strong> Bot., ii, p. 302, t. 15, fig. 1. O. c u l m i G e n a Lib., Ar<strong>de</strong>n.,<br />

1, N° 15. O. e P i lo B i i Ejusd., l.c., n. 316.<br />

El tipo <strong>de</strong> esta especie varía mucho. El talo membranoso b<strong>la</strong>nco o g<strong>la</strong>ucocenizo,<br />

nace <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l cutículo y no ofrece límite alguno. Las apotecias hacen<br />

erupción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> costra y son <strong>de</strong>lgadas, lineares, <strong>de</strong> un negro luciente,<br />

cilin dráceas, pero agudas por <strong>la</strong>s dos puntas; son a<strong>de</strong>más sencil<strong>la</strong>s o ramosas,<br />

esparcidas o reunidas en gran número y forman una suerte <strong>de</strong> enrejado irregu<strong>la</strong>r<br />

por sus anastomosis. Su excípulo, que es entero <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces, pero que<br />

también algunas falta inferiormente, está provisto <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s que se alzan y cos tean<br />

un disco canalicu<strong>la</strong>do, nunca salpicado <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco. Las tecas son <strong>de</strong> forma<br />

<strong>de</strong> porrita y encierran seis a ocho espo ridias hialinas, fusiformes, transversalmente<br />

multiseptadas. El número <strong>de</strong> esporidio<strong>la</strong>s es <strong>de</strong> cuatro a diez, según <strong>la</strong> edad. La<br />

variedad no difiere <strong>de</strong>l tipo más que por el color <strong>de</strong> <strong>la</strong> costra y sobre todo por su<br />

hábitat sobre p<strong>la</strong>ntas anuales, lo cual pue<strong>de</strong> tener alguna importancia bajo el aspecto<br />

fisiológico.<br />

Esta especie, que se vuelve a hal<strong>la</strong>r en <strong>Chile</strong>, es bastante común sobre <strong>la</strong>s cortezas<br />

<strong>de</strong> árboles; es más rara en vegetales herbáceos.<br />

3. Opegrapha comma<br />

O. crusta effusa, alba, hypoph<strong>la</strong>e<strong>de</strong>, <strong>la</strong>minoso-membranacea, tan<strong>de</strong>m subpulverulenta; apothe<br />

ciis subsessilibus, minutis, gracillimis, sparsis, sub cylindricis, atris, breviusculis rectis, longiu<br />

sculis subcurvatis, utroque fine obtusis, disco angusto, canalicu<strong>la</strong>to, nudo; ascis c<strong>la</strong>vatis,<br />

sporidia octona, oblonga, obtusissima, multinucleo<strong>la</strong>ta; sporidiolis ovoi<strong>de</strong>is, <strong>de</strong>nis transversim<br />

positis.<br />

O. c o m m a Ach., Syn. Lich., p. 73. O. Gracilis Fée, Supplém., p. 22, n. 12.<br />

Costra <strong>de</strong>lgada, membranosa, algunas veces apenas distinta <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> corteza, <strong>de</strong>spués pulverulenta y como fur furácea, y siempre <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco bastante<br />

puro. Apotecias pro minentes, <strong>de</strong>lgadas, <strong>de</strong> un negro mate, cortas y rectas,<br />

o más a<strong>la</strong>rgadas y entonces encorvadas y sinuosas, obtusas en sus dos extremos.<br />

Excípulo entero con bor<strong>de</strong>s alzados, obtusos y ligeramente apartados, <strong>de</strong> modo<br />

que <strong>de</strong>jan que se vea con un lente el disco canalicu<strong>la</strong>do y <strong>de</strong>snudo que encierran.<br />

Tecas bastante gran<strong>de</strong>s, en porrita, que contienen ocho espori dias, y anidadas entre<br />

numerosas paráfisas. Esporidias oblon gas, a<strong>la</strong>rgadas, obtusas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,03 mm;<br />

transparentes y que encierran <strong>de</strong> ocho a diez núcleos o esporidio<strong>la</strong>s ovoi<strong>de</strong>s, cuyo<br />

eje mayor está puesto en sentido transversal.<br />

-166


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

Este liquen crece en <strong>la</strong>s cortezas <strong>de</strong> ramas jóvenes o <strong>de</strong> arbolillos, en <strong>la</strong>s comarcas<br />

cálidas.<br />

4. Opegrapha elegans<br />

O. crusta orbicu<strong>la</strong>ri, alba, granu<strong>la</strong>ta, g<strong>la</strong>bra; apotheciis erumpentibus, prominulis, margine<br />

tha llo<strong>de</strong> spurio sece<strong>de</strong>nte cinctis; excipuli <strong>la</strong>teralis marginibus turgescentibus, tan<strong>de</strong>m longitrorsum<br />

sulcatis; disco lineari, primitus caesio-pruinoso; ascis c<strong>la</strong>vatis, utrinque (basi vero<br />

magis) atte nuatis, sporidia tan<strong>de</strong>m muralia seu multicellulosa foventibus.<br />

O. e l e G a n s Smith, Engl. Bot., t. 1812; Fries, l.c., p. 370. O. s u l c a ta DC., Fl. Fr., v i,<br />

p. 171. Gr a P h i s e l e G a n s Ach., Syn. Lich., p. 85.<br />

Talo crustáceo, membranoso, <strong>de</strong>lgado, b<strong>la</strong>nco, liso o más frecuentemente<br />

granuloso, irregu<strong>la</strong>rmente orbicu<strong>la</strong>r y muy adherente a <strong>la</strong> corteza subyacente.<br />

Apotecias esparcidas, que se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>n <strong>de</strong> lo interior <strong>de</strong>l talo y entonces sencil<strong>la</strong>s,<br />

ven trudas en el medio, don<strong>de</strong> los <strong>la</strong>bios están un poco apartados, acuminadas en<br />

<strong>la</strong>s dos puntas y también lisas en los dos bor<strong>de</strong>s, que primero cubiertos por el talo,<br />

luego f<strong>la</strong>nqueados por él mismo, permanecen <strong>la</strong>rgo tiempo como pruinosos. Con<br />

<strong>la</strong> edad, <strong>la</strong>s lire<strong>la</strong>s son salientes, obtusas y negras y marcadas <strong>de</strong> un surco longitudinal<br />

muy visible. El disco es poco visible y el núcleo b<strong>la</strong>nco. Éste está formado<br />

<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s tecas en por rita a<strong>de</strong>lgazadas por los dos cabos, pero más por abajo que<br />

por arriba, <strong>la</strong>s que se reabsorben temprano. Las esporidias que con tenían quedan<br />

<strong>la</strong>rgo tiempo aglomeradas aun <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> reabsorción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecas; son muy<br />

a<strong>la</strong>rgadas en nuestros ejem p<strong>la</strong>res, pero su morfosis, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s diversas formas<br />

por don<strong>de</strong> pasan para llegar a <strong>la</strong> madurez, merece ser expuesta para <strong>la</strong> instrucción<br />

<strong>de</strong> los criptogamistas poco ejercitados en el estu dio <strong>de</strong> estos órganos. Son éstos,<br />

primero, celdil<strong>la</strong>s cilíndricas, rectas o algo encorvadas, obtusas en los dos extremos,<br />

<strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,02 mm, espesas <strong>de</strong> 0,01 mm, transparentes, en <strong>la</strong>s cuales se ven<br />

<strong>de</strong> ocho a doce nucléolos o esporidio<strong>la</strong>s ovoi<strong>de</strong>s o lenticu<strong>la</strong>res, cuyo eje mayor es<br />

perpendicu<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> <strong>la</strong> espori dia; así los representa <strong>la</strong> figura citada <strong>de</strong>l English Botany.<br />

Un poco más entradas en edad, <strong>la</strong>s esporidias han adquirido ya una longitud<br />

<strong>de</strong> 0,11 a 0,12 mm y presentan <strong>de</strong> quince a veinte ringleras transversales <strong>de</strong> dos<br />

a cuatro espori dio<strong>la</strong>s que se tocan. Maduras en fin, mi<strong>de</strong>n en longitud 0,13 a 0,14<br />

mm, y en diámetro, hacia el medio, <strong>de</strong> 0,03 a 0,04 mm, pues los extremos, aunque<br />

redon<strong>de</strong>ados, son un poco a<strong>de</strong>l gazados; son a<strong>de</strong>más verdosas y están divididas en<br />

treinta a cuarenta compartimientos dispuestos transversalmente, los cuales están<br />

ellos mismos separados en un gran número <strong>de</strong> lo culillos por tabiques longitudinales,<br />

al menos en apariencia.<br />

Los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> varían también bastante para que, aun <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un<br />

es crupuloso examen, haya incertidumbre sobre si pertenecen o no per tenecen a<br />

<strong>la</strong> misma especie. Pero se pue<strong>de</strong>n observar todos los pasajes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los que no surcan<br />

a <strong>la</strong>s lire<strong>la</strong>s, aun jóvenes, y algunas veces más entradas en edad, hasta los que<br />

<strong>la</strong>s surcan evi<strong>de</strong>ntemente. He observado <strong>la</strong> misma cosa en nuestras muestras <strong>de</strong><br />

-167-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Europa, en cuanto a <strong>la</strong> morfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong> apotecia, pero no en cuanto a <strong>la</strong> morfosis<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias que acabo <strong>de</strong> exponer. Entre noso tros, estas esporidias parece<br />

<strong>de</strong> ben quedar rudimentales como se encuentran en <strong>la</strong> juventud <strong>de</strong> los ejemp<strong>la</strong>res<br />

chilenos, los cuales parecen, por un <strong>la</strong>do, tocar al O. elegans, y por el otro a <strong>la</strong> O.<br />

sca phel<strong>la</strong>, a <strong>la</strong> cual yo <strong>la</strong>s había atribuido al principio.<br />

Este liquen crece sobre <strong>la</strong>s cortezas, en <strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />

5. Opegrapha scripta<br />

O. crusta hypoph<strong>la</strong>eo<strong>de</strong> membranacea, <strong>la</strong>rvigata, albida, <strong>de</strong>mum nuda, leprosa; apotheciis<br />

immersis, erumpentibus, simplicibus ramosisque, mar gine thallo<strong>de</strong> spurio sece<strong>de</strong>nte cinctis;<br />

ex ci puli <strong>la</strong>teralis <strong>la</strong>biis tumescen tibus, levibus, faetis disco tumido discretis, effaetis disco subrima<br />

formiprimitus caesio-pruinoso approximatis; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, ovoi<strong>de</strong>ooblonga,<br />

hyalina, tetrapyrenia foventibus.<br />

O. s c r i P ta Ach., Meth. Lich., p. 30; Fries, l.c., p. 370. Gr a P h i s Ach., Syn. Lich., p. 81.<br />

li c h e n s c r i P t u s Linn.; Hoffm., Enum. Lich., t. 3, f. 2.<br />

Costra <strong>de</strong>lgada, membranosa, b<strong>la</strong>nquecina o cenicienta, ra ramente leonada u<br />

olivácea. Apotecias negras, sencil<strong>la</strong>s o ra mosas, bastante semejantes a caracteres<br />

hebraicos (<strong>de</strong> don<strong>de</strong> les viene el nombre específico), que se abren paso para salir<br />

afuera rompiendo <strong>la</strong> capa cortical <strong>de</strong> <strong>la</strong> costra, que les suminis tra un rebor<strong>de</strong><br />

accesorio; siendo su excípulo <strong>la</strong>teral, es <strong>de</strong>cir, nulo inferiormente, están primero<br />

abiertas hacia el medio, agu das en su extremo, y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s es poridias, provistas <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s cercanos que no <strong>de</strong>jan más que una simple hendidura<br />

entre sí. Disco bastante abierto, primero g<strong>la</strong>uco, y <strong>de</strong>spués negro. Lámina<br />

prolígera que reposa sobre <strong>la</strong> costra por consecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>midiada e<br />

incompleta <strong>de</strong>l excípulo. Tecas en porrita que contienen ocho esporidias ovoi <strong>de</strong>ooblongas,<br />

en <strong>la</strong>s cuales se ven cuatro nucléolos o espori dio<strong>la</strong>s.<br />

Este liquen no parece ser tan común en <strong>Chile</strong> como <strong>la</strong>s O. atra y elegans; no hay más<br />

que un ejemp<strong>la</strong>r suyo en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo, y otro en <strong>la</strong> mía, el cual pro viene<br />

<strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />

XiX. le c a n a c t i s - le c a n a c t i s<br />

Apothecia immersa, subrotundo-difformia, passim lirel<strong>la</strong>eformia, semper aperta, excipulo<br />

car bonaceo cupu<strong>la</strong>ri cum thallo submar ginante constato. Discus corneus, p<strong>la</strong>niusculus, nunquam<br />

conni vens, primo a thallo pruinoso ve<strong>la</strong>tus, excipuli margine cinctus. Asci c<strong>la</strong>vati.<br />

Spo ridia multicellulosa. Thallus crustaceus. Apothecia nigra, albo-pruinosa.<br />

le c a n a c t i s Eschw.; Fries. oP e G r a P h a e et a rt h o n i a e spec. Auett. GraPhidis spec.<br />

Meyer. Pl at y G r a m m e Spreng.<br />

-168


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

Apotecias al principio sumergidas en <strong>la</strong> costra, irre gu<strong>la</strong>rmente redon<strong>de</strong>adas,<br />

oblon gas, <strong>de</strong>formes o radiales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros instantes <strong>de</strong> su evolución, y no a consecuencia<br />

<strong>de</strong> su soldadura con <strong>la</strong>s vecinas, algunas veces lireliformes agudas u obtusas,<br />

y siempre abiertas. Excípulo carbonáceo ínfero o <strong>la</strong>teral como soldado con <strong>la</strong> cos tra<br />

por sus bor<strong>de</strong>s abiertos y alzándo<strong>la</strong> a su sa lida <strong>de</strong>l talo. Disco p<strong>la</strong>no o convexo, ne gro o<br />

g<strong>la</strong>uco, nunca connivente. Tecas en porrita que encierran ocho es poridias cor tadas por<br />

el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> 0. elegans. He <strong>de</strong>scrito su morfosis en mi 2ª Centur., p. 47.<br />

Las especies <strong>de</strong> este género son poco comunes en <strong>Chile</strong>; su centro está entre los tró -<br />

picos, bien que algunas se hallen como extraviadas en nuestras comarcas meri dio nales.<br />

1. Lecanactis serograpta<br />

L. crusta (in nostris) membranacea, effusa, levigata, albida, tenuis sima; apotheciis sparsis,<br />

simplicibus ramosisque, fine acutis obtusisve disco p<strong>la</strong>no, siccitate marginato, humecto turgescente,<br />

juniore pruinoso <strong>de</strong>mum nudo atro; sporidiis oblongatis, sporidio<strong>la</strong> sena, trans versa, uni serialia<br />

foventibus.<br />

L. s e r o G r a P ta Montag., Cryptog. Guyan., p. 42. Pl at y G r a m m e Spreng., Syst. Veget., iv.<br />

254. arto n i a s i n e n s i G r a P h a Fée, Essai, p. 50, t. 14, f. 3, voz hybrida a Sprengelio merito<br />

ae jure repudiata. Gr h a P h i s s c a l P t u r ata Montag., Fl. J. Fern., n. 99, non autem Ach.<br />

Talo membranoso, <strong>de</strong>lgado, liso, b<strong>la</strong>nco en nuestros ejem p<strong>la</strong>res, limitado en<br />

uno <strong>de</strong> ellos por una línea negra que podría ser muy bien <strong>de</strong>l liquen vecino. Apotecias<br />

esparcidas, más bien chiquitas, <strong>la</strong>s mayores tienen apenas una línea <strong>de</strong> diámetro;<br />

son sencil<strong>la</strong>s o imitan por su ramificación, tan pronto ca racteres orientales, tan<br />

pronto astas <strong>de</strong> rangífero, más frecuen temente agudas que obtusas y ligeramente<br />

marginadas por el talo en el estado <strong>de</strong> sequedad. Si se humectan, el disco, que era<br />

p<strong>la</strong>no o algo cóncavo, se hincha y se hace saliente, pri mero pruinoso, se pone muy<br />

pronto <strong>de</strong>l todo negro. Después <strong>de</strong> su caída, el talo se queda <strong>de</strong>snudo, lo que muestra<br />

que el excípulo propio es so<strong>la</strong>mente bi<strong>la</strong>teral. Tecas en porrita, que encierran<br />

seis a ocho esporidias hialinas, oblongas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,02 a 0,027 mm, y espesas <strong>de</strong><br />

0,005 a 0,007 mm; éstas contie nen en una so<strong>la</strong> ringlera seis esporidio<strong>la</strong>s ovoi<strong>de</strong>s,<br />

cuyo eje es perpendicu<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> <strong>la</strong> esporidia.<br />

Este liquen parece ser raro en <strong>Chile</strong>.<br />

XX. ar t o n i a - ar t h o n i a<br />

Apothecium e rotundo sublineare difformeve, discoi<strong>de</strong>um, vix thallo aut spurie tantum marginatum.<br />

Excípulo nullum. Discus ge<strong>la</strong>tinosus, ascos fovens pyriformes. Sporidia virgu liformia,<br />

sep tata aut multicellulosa. Thallus crustaceus.<br />

ar t h o n i a Eschw., Fl. Bras., i, p. 109; Fée, Essai, Spec. plur. excl.; An Ach.?<br />

-169-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Apotecias emergentes, negras, redon<strong>de</strong>adas o irregu <strong>la</strong>rmente lineares, algunas<br />

veces <strong>de</strong>formes por confluen cia y no pruinosas. Excípulo nulo. Disco negro, p<strong>la</strong>no<br />

o ligeramente convexo, ge<strong>la</strong>tinoso, ansioso por agua e hinchándose al contacto <strong>de</strong><br />

el<strong>la</strong>, en fin, apenas marginado por el talo. Tecas piriformes. Esporidias o a<strong>la</strong>rgadas,<br />

multicelulosas, o cortas piriformes y tabicadas trans versalmente. Talo crustáceo,<br />

liso, ordinariamente b<strong>la</strong>nco.<br />

Género bastante dudoso, bien que <strong>la</strong>s dos o tres especies que se le atribuyen no lo<br />

sean. No se hal<strong>la</strong> en <strong>Chile</strong> más que <strong>la</strong> siguiente, y aun no está representada en <strong>la</strong><br />

colección más que por un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> uña <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do chiquito.<br />

1. Arthonia comp<strong>la</strong>nata<br />

A. thallo crustaceo, subfarinaceo, pallido, lineolis flexuosis fuscisper curso; apotheciis minutis,<br />

punctiformibus vel oblongis, p<strong>la</strong>no-convexis, atris.<br />

A. c o m P l a n a ta Fée, Essai, p. 54 et Supplém., p, 39, t, 40, N° 10; Montag., Cryptog.<br />

Guyan., p. 45.<br />

Talo crustáceo, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido, recorrido y limitado por líneas flexuosas,<br />

entrecruzadas como en el Leci<strong>de</strong>a parasema. Apotecias numerosas, bastante variables<br />

en el tamaño y en <strong>la</strong> forma, pero ordinariamente chiquitas, oblongas, <strong>de</strong>formes,<br />

nunca radiales, anchas a lo más <strong>de</strong> un mm, p<strong>la</strong>nas, con vexas y hemisféricas<br />

si se humectan. Tecas obovoi<strong>de</strong>s, casi globulosas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,05 mm, <strong>de</strong>l diámetro<br />

<strong>de</strong> 0,025 mm que encierra ocho esporidias aglomeradas. Estas son oblongas, <strong>la</strong>rgas<br />

<strong>de</strong> 0,02 mm, anchas <strong>de</strong> 0,01, y contienen seis esporidio <strong>la</strong>s <strong>de</strong>siguales cuyas, dos<br />

extremas son <strong>la</strong>s mayores, y <strong>la</strong>s me dianas estrechas y disciformes.<br />

tr i B u v<br />

gl i f í d e a s<br />

Disco <strong>de</strong>forme, variable, colorado, primitivamente anidado en <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria<br />

<strong>de</strong> un talo crustáceo, luego <strong>de</strong>snudo y encajado en este mis mo talo<br />

y alzado en pústu<strong>la</strong>s o en p<strong>la</strong>cas estromato morfas.<br />

Gly P h i d e a e Fries, Syst. Orb. Veget., p. 370; Montag., Dict. univ. d’Hist. nat.; Flotow.<br />

XXi. qu i o d e c t o n - ch i o d e c t o n<br />

Apothecia verrucaeformia, e strato medul<strong>la</strong>ri pulverulento erumpente formata, inclu<strong>de</strong>ntia pe rithecia<br />

sen nucleos ceraceo-ge<strong>la</strong>tinosos, nigrescentes, <strong>de</strong>mum confluyentes, ostiolis discretis prominentibus.<br />

Asci elliptico-c<strong>la</strong>vati. Sporidia fusiformia, ut plu rimum transversim septata, polypyrenia.<br />

ch i o d e c t o n Ach., Sym. Lich., p. 108; Eschw.; Fée, Monogr.; Fries, Lich. eur., p. 417.<br />

-170


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

verrugas (apotecias) formadas por <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria pulverulenta <strong>de</strong>l talo y<br />

que ocultan a los núcleo. Éstos, negruzcos y casi redon<strong>de</strong>ados, tienen una consistencia<br />

intermedia entre <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cera y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ge<strong>la</strong>tina. Primero, separados los unos<br />

<strong>de</strong> los otros, se acercan poco a poco y confluyen muchas veces por su base, mientras<br />

que el vértice, redon<strong>de</strong>ado o cuadrado, se muestra afuera sin hacer salida,<br />

tanto más que su color negro parece me jor sobre <strong>la</strong> b<strong>la</strong>ncura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s verrugas. Tecas<br />

cortas en forma <strong>de</strong> porrita, que contienen esporidias fusiformes tabicadas.<br />

Este género difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pertusarias por el color <strong>de</strong>l núcleo. Se le conocen una<br />

docena <strong>de</strong> especies casi todas tropicales.<br />

1. Chio<strong>de</strong>cton cerebriforme<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 13, fig. 1)<br />

C. thallo pallido, crassissimo, gyroso-plicato, ambitu lobato, intus amy<strong>la</strong>ceo; hypothallo nigrescente;<br />

peritheciis ex orbicu<strong>la</strong>to oblongis vel et ipsis gyrosis, in circumvoluationum vertice<br />

aggregatis, cinereo-pruinosis, sub disco aterrimis; ascis c<strong>la</strong>vatis, inter paraphyses ramosiuscu<strong>la</strong>s<br />

nidu<strong>la</strong>ntibus sporidiaque octona, fusiformia, triseptata, hyalina foventibus.<br />

C. c e r e B r i F o r m e Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

Costra, al principio, groseramente granulosa, sobrepasada por un hipotalo negro,<br />

que luego adquiere dimensiones bas tante gran<strong>de</strong>s para formar p<strong>la</strong>cas orbicu<strong>la</strong>res<br />

<strong>de</strong> una a dos pul gadas <strong>de</strong> diámetro, almenadas y como lobadas en el contorno,<br />

muchas veces altas <strong>de</strong> ocho a diez líneas hacia el centro don<strong>de</strong> imitan <strong>la</strong>s circunvoluciones<br />

<strong>de</strong> un cerebro o <strong>de</strong> un me senterio; es pálida, hendidurada o lisa y g<strong>la</strong>bra,<br />

algunas veces con todo harinosa al exterior, b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche y amilácea en el interior.<br />

Peritecios bastante variables en su forma, cercanos y confluyentes, en <strong>la</strong> parte<br />

saliente <strong>de</strong> los pliegues <strong>de</strong>l talo, y como salpicados <strong>de</strong> un polvo que los hace parecer<br />

cenizos, apenas marginados por el talo. El núcleo <strong>de</strong>lgado acaba por caer y <strong>de</strong>jar<br />

<strong>de</strong>snudo el hipotecio negro, sobre el cual re posa; se compone <strong>de</strong> un tejido <strong>de</strong> hebras<br />

ramosas, bastante semejantes a <strong>la</strong>s paráfisas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocce<strong>la</strong>s, en medio <strong>de</strong>l cual<br />

se levantan tecas c<strong>la</strong>viformes, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,09 mm, encogi das en un <strong>la</strong>rgo pedicelo,<br />

evi<strong>de</strong>ntemente ramosas en <strong>la</strong> base. Estas tecas encierran ocho esporidias cimbiformes<br />

o aun tam bién fusiformes hialinas, marcadas <strong>de</strong> tres tabiques transver sales,<br />

absolutamente como en <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más quio<strong>de</strong>cton, pero también como en <strong>la</strong>s dirinas y<br />

<strong>la</strong>s rocce<strong>la</strong>s. Por conclusión, tienen una longitud mediana <strong>de</strong> 0,025 mm.<br />

Se podría disertar <strong>la</strong>rgamente sobre este liquen cuya heterogeneidad sus cita cuestiones<br />

morfológicas difíciles <strong>de</strong> resolver. Su <strong>de</strong>scripción no es por consiguiente lo<br />

que más importa. La primera vez que lo vi, había sido traído <strong>de</strong> Coquimbo por M.<br />

Gaudichaud. viendo en algunos puntos <strong>de</strong>l talo unas verrugas negras sin fruto, y<br />

análogas a <strong>la</strong>s que se observan en <strong>la</strong>s roccel<strong>la</strong>s, pensé por <strong>de</strong> pronto que tal vez era<br />

un anamorfosis por aborto <strong>de</strong> los talo. Pero los nuevos ejemp<strong>la</strong>res comunicados<br />

por M. Gay me ofrecieron <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta en buen estado y tal cual acabo <strong>de</strong> dar<strong>la</strong> a<br />

-171-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

conocer. Ahora, ¿es acaso posible el persistir en <strong>la</strong> opinión que al principio había<br />

ya concebido y manifestado, a saber, que este liquen no es otra cosa más que <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> una roccel<strong>la</strong> cuyo talo, en lugar <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse longitudinalmente en<br />

talo cilíndricos y ramosos, se habría, por aborto, extendido en forma <strong>de</strong> costra<br />

sobre su soporte? Nótese bien que <strong>la</strong> fructificación es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> este<br />

género, notable entre todas por paráfisas ramosas, como yo <strong>la</strong>s hice figurar en <strong>la</strong><br />

Flora <strong>de</strong> Argel, t. 17, fig. 2e. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s apotecias no son, ni por <strong>la</strong> forma ni<br />

por el modo <strong>de</strong> engaste, semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l género <strong>de</strong> que se trata, y sí más bien<br />

a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los quio<strong>de</strong>cton. Resta el dirina con el cual nuestro liquen tiene en común<br />

su hipotecio negro soportando <strong>la</strong> lámina prolígera, pero cuyas apotecias están<br />

altamente marginadas por <strong>la</strong> costra; porque, así como lo he probado en otra parte<br />

(Cuba, Cryptogam., p. 162), hay puntos <strong>de</strong> semejanza entre este género y el que nos<br />

ocupa. Así es que el Chio<strong>de</strong>cton africanum Fée es para mí un Dirina bien vecino <strong>de</strong>l<br />

D. cera toniae: sobre todo, esta analogía no se le había escapado al ilustre Fries.<br />

2. Chio<strong>de</strong>cton seriale<br />

C. thallo crustaceo, <strong>la</strong>evigato, epallido fulvescente, lineo<strong>la</strong> atra limitato; verrucis oblongo-<br />

diffo rmibus convexiusculis; peritheciss ex ovoi<strong>de</strong>o-quadratis, in series lineares flexuosas stromati<br />

immersis, ostiolis amplis, atris, polymorphis; ascis oblongis, pedicel<strong>la</strong>tis, sporidia fusiformia,<br />

quadriseptata, subchlorina foventibus.<br />

C. s e r i a l e Ach., Syn. Lich., p. 108; Fée, Essai, p. 62, t. 18, f. 2 et Monogr. cit., t. 2, f. 4;<br />

Zenk. in Gaeb., Pharmac. Waarenk., p. 177, t. 23, f. 7.<br />

Talo liso, terso, <strong>de</strong> un pálido variando al leonado, y limi tado por una línea<br />

negra, poco visible en nuestro único ejem p<strong>la</strong>r. verrugas oblongas, b<strong>la</strong>ncas, harinosas,<br />

dispuestas en sentido longitudinal, convexas y marcadas <strong>de</strong> puntos negros,<br />

que se siguen formando líneas interrumpidas, más o menos flexuosas. Peritecios<br />

anidados en <strong>la</strong>s verrugas o apotecias, re don<strong>de</strong>ados en el fondo, abiertos y más<br />

bien triangu<strong>la</strong>res o cua drangu<strong>la</strong>res en el vértice, y en los cuales se levantan tecas<br />

cercadas <strong>de</strong> un tejido fi<strong>la</strong>mentoso compuesto <strong>de</strong> paráfisas, que me han parecido<br />

ramosas. Tecas oblongas, cilindráceas, <strong>de</strong> una longitud <strong>de</strong> 0,05 mm, triple <strong>de</strong> su<br />

espesor, encogidas en un corto pedicelo a <strong>la</strong> base, y que encierran ocho esporidias<br />

fusifor mes, marcadas <strong>de</strong> cuatro tabiques, o con cinco esporidio<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s unas y <strong>la</strong>s<br />

otras, bien que transparentes, teñidas <strong>de</strong> cloro. Las esporidias tienen cerca <strong>de</strong> 0,015<br />

mm <strong>de</strong> longitud.<br />

Este liquen parece ser raro en <strong>Chile</strong>.<br />

B. lí q u e n e s a n G i o c a r P o s<br />

Apotecias cerradas, encerradas en el talo, horadadas <strong>de</strong> un ostíolo en el vértice,<br />

o abriéndose irregu<strong>la</strong>rmente y conteniendo un núcleo ascígero y globuloso. Talo<br />

fruticuloso, crustáceo o muy raramente escamoso-foliáceo<br />

-172


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 13. Fig. 1. <strong>la</strong>. Una aglomeración <strong>de</strong> individuos <strong>de</strong> Chio<strong>de</strong>cton cerebri forme vistos en su lugar sobre<br />

el peñasco y <strong>de</strong> tamaño natural. 1b. Corte hori zontal <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> una verruga aumentada ocho veces<br />

para mostrar los núcleo <strong>de</strong>l fruto, vistos <strong>de</strong> frente. 1c. Otra verruga cortada verticalmente, aumentada<br />

cinco veces y en <strong>la</strong> cual se han puesto <strong>de</strong> manifiesto los hipotecios carbonáceos d, d, d, a los cuales están<br />

sobrepuestos los núcleo muci<strong>la</strong>ginosos y disciformes e, en los que están en<strong>de</strong>rezadas <strong>la</strong>s tecas y <strong>la</strong>s paráfisas.<br />

1f. Paráfisas ramosas (como en <strong>la</strong>s roccel<strong>la</strong>s) entre <strong>la</strong>s cuales se pue<strong>de</strong>n distinguir dos <strong>la</strong>rgas tecas<br />

g, reunidas por un solo pedículo h, a <strong>la</strong> base; esta figura está aumentada ciento noventa veces. 1i. Tres<br />

esporidias libres y aumentadas al doble.


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

tr i B u v i<br />

es f e r o f ó r e a s<br />

Excípulo suministrado por el vértice hinchado <strong>de</strong> los ramos <strong>de</strong>l talo, al<br />

principio cerrado, luego abriéndose por rasgón. El núcleo que se <strong>de</strong>shace<br />

en polvo. Talo vertical, en<strong>de</strong>rezado o echado, fruticuloso.<br />

sP h a e r o P h o r e a e Fries, Lich. eur., p. 403.<br />

XXii. es F e r o F o r - sP h a e r o P h o r o n<br />

Apothecia terminalia, sphaerica, excipulo thallo<strong>de</strong> c<strong>la</strong>uso<strong>la</strong>cero-<strong>de</strong>hiscente. Nucleus globosus,<br />

ex ascis compositus tenuissimis, linearibus, erectis, primo pellucidis, tan<strong>de</strong>m atro-caeruleis,<br />

spo ridia octona vel plura oblonga, uniserialia, concoloria, mox erumpentia et forma pulveris<br />

atrae fatiscentia, inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

sP h a e r o P h o r o n Pers.; Ach.; DC.; Fries.; Montag., Ann. Sc. nat., 2 e sér., tom. X v p.<br />

146, t. 15, f. 1.<br />

Apotecias globulosas, raramente ensanchadas como un vaso y casi discoidas,<br />

que contienen una masa negra pulverulenta que <strong>de</strong>jan escapar <strong>de</strong> su vértice rasgado.<br />

Las tecas, sin ser acompañadas <strong>de</strong> paráfisa alguna, son primero incolóras, luego<br />

toman poco a poco un tinte azul <strong>de</strong> añil, que, con <strong>la</strong> edad, aumenta <strong>de</strong> intensidad.<br />

Las ocho esporidias que cada una contiene son redon <strong>de</strong>adas y participan <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

misma coloración. En <strong>la</strong> ma durez <strong>la</strong>s primeras son reabsorbidas, y <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

se gundas, hecha libre, forma el polvo negruzco que llena <strong>la</strong> apotecia. Talo fruticuloso,<br />

muy ramoso, con ra mos cilindráceos o comprimidos, <strong>de</strong> eje fi<strong>la</strong>mentoso<br />

como algodonado, revestido <strong>de</strong> una capa cortical sólida.<br />

Se conocen cinco a seis especies <strong>de</strong> este género, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales tres al menos son europeas.<br />

<strong>Chile</strong> posee cuatro <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Crecen al pie <strong>de</strong> los árboles o sobre peñascos húmedos.<br />

1. Sphaerophoron coralloi<strong>de</strong>s<br />

S. thallo fruticuloso, vage ramoso, ramos teretibus, <strong>la</strong>xe divaricatis, fibrillosis; apotheciis<br />

glo bosis, margine inflexo; ascis e cylindraceo c<strong>la</strong> vatis sporidiisque octonis <strong>de</strong>nisve caeruleis,<br />

sub sphtericis, simplici serie foventibus.<br />

S. c o r a l l o i d e s Pers., Ust. Ann., 7; Ach., Syn. Lich., p. 287; Fries, l.c., p. 405; Montag.,<br />

Canar. Crypt., p.124, cum observ.; Hook. fil., Crypt. Antarct., p. 223. co r a l l o i d e s<br />

G l o B i F e r u m Hoffm., Pl. Lich., t. 31, f. 2, eximie. li c h e n Linn.; Engl. Bot., t. 115.<br />

Talos cespedinos, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> una a cuatro pulgadas, rectos, fruticulosos, tiesos,<br />

<strong>de</strong> color b<strong>la</strong>nco, que varían con <strong>la</strong> edad al leonado, lisos y bril<strong>la</strong>ntes, irregu<strong>la</strong>rmen-<br />

-175-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

te ramosos, con ramos cargados <strong>de</strong> hebritas <strong>la</strong>terales estériles corimbiformes, que<br />

dan al liquen el aspecto <strong>de</strong> un arbolito. Apotecias que terminan los talos principales<br />

y consisten en una hinchazón capituliforme o esférica <strong>de</strong> estos mismos talos, <strong>la</strong><br />

cual primero cerrada y en tera, se abre en girones para dar salida a <strong>la</strong>s esporidias en<br />

<strong>la</strong> madurez. Núcleo, en principio convexo por encima, cóncavo por <strong>de</strong>bajo, luego<br />

hemisférico y en fin globuloso, formado <strong>de</strong> un gran número <strong>de</strong> tecas cilindráceas,<br />

que encierran en una so<strong>la</strong> ringlera ocho o diez esporidias sencil<strong>la</strong>s, esféricas u<br />

oblongas, <strong>la</strong>s cuales, <strong>de</strong> transparentes que eran en el origen, toman poco a poco el<br />

tinte azul <strong>de</strong> añil, como <strong>la</strong>s tecas mismas. Estas espo ridias se escapan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecas y<br />

se mezc<strong>la</strong>n con un polvo <strong>de</strong> un negro mate, <strong>de</strong>l cual está llena <strong>la</strong> apotecia, pero que<br />

es fácil distinguir poniéndo<strong>la</strong>s <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l microscopio; toman también crecimiento<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> reabsorción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecas. Es dudoso para mí que haya paráfisas, a<br />

menos que se consi<strong>de</strong>ren como tales <strong>la</strong>s tecas estériles.<br />

Esta especie <strong>la</strong> cogieron en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes M. Jacquinot y mi amigo el<br />

Dr. J.D. Hooker.<br />

2. Sphaerophoron tenerum<br />

S. caespitosum; thallo erecto, ramoso, nudo, cinereo-albo, <strong>de</strong>mum fus cescente; ramis teretibus,<br />

divaricatis, dichotomis, fibrillosis; apotheciis in ramos incrassatos nudos terminalibus, globosis,<br />

mox <strong>de</strong>corticatis atris tan<strong>de</strong>m basi cupu<strong>la</strong>ri-marginatos; ascis cylindricis, longe pedicel<strong>la</strong>tis,<br />

sporidia octona, minuta, globosa, uniserialia inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

S. t e n e r u m Laur. in Linnaea, ii, p. 45, t. 1, f 4, male; Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p.<br />

172; Hook. fil., Crypt. Antarct., pp. 83 et 224, t. 197, fig. 1; eximia. S. a u s t r a l e Hook.<br />

fil. et Tayl., Lond. Journ. of Bot., iii, p. 654, non Laurer.<br />

var. curtum: thallo abbreviato, cinereo, basi fuscescente; apotheciis subsessilibus, mature<br />

<strong>de</strong>corticatis.<br />

S. c u rt u m Hook. fil., et Tayl., Lond. Journ. of Bot., l.c.<br />

Talos cespedinos <strong>de</strong>l mismo tamaño y más o menos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma que<br />

en el S. coralloi<strong>de</strong>s al cual semeja este liquen también por su color, variando <strong>de</strong>l<br />

b<strong>la</strong>nco cenizo al leonado o al parduzco. La ramificación difiere igualmente poco<br />

en el uno y en el otro; en todo caso, en el que <strong>de</strong>scribo ahora, los ramulillos son<br />

más espaciados y más abiertos, y los talos fértiles están más <strong>la</strong>rgamente <strong>de</strong>snudos<br />

<strong>de</strong> hebritas <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> apotecia. Esta parece <strong>de</strong> pronto una hinchazón turbinada<br />

<strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong>l talo; poco a poco se redon<strong>de</strong>a, se <strong>de</strong>sembaraza <strong>de</strong>l excípulo talódico<br />

que <strong>la</strong> cerca al principio, pero que cayendo por escamas, no <strong>de</strong>ja más trazas <strong>de</strong><br />

su presencia, en <strong>la</strong> edad avanzada <strong>de</strong>l fruto, que un rebor<strong>de</strong> en forma <strong>de</strong> cúpu<strong>la</strong><br />

en <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l núcleo <strong>de</strong>snudo. Este núcleo está compuesto <strong>de</strong> una masa pulverulenta<br />

negra, <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se levanta una capa <strong>de</strong> tecas cilíndricas, <strong>la</strong>rgamente<br />

pedice<strong>la</strong>das, que encier ran normalmente, en una so<strong>la</strong> ringlera, ocho esporidias globulosas<br />

mitad más chiquitas que en <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, pero tomando como<br />

-176


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

el<strong>la</strong>s el tinte azul <strong>de</strong> añil, propio <strong>de</strong> estos órganos. Su modo <strong>de</strong> evolución, que yo<br />

di a conocer el primero para el tipo <strong>de</strong> este género, y que los señores Hooker hijo<br />

y Taylor han confirmado para esta especie, tiene también lugar <strong>de</strong> arriba a abajo,<br />

lo que hace que <strong>la</strong>s esporidias superiores, concatena das, formen una suerte <strong>de</strong> rosario.<br />

En <strong>la</strong> variedad que vuelve a hal<strong>la</strong>rse en Juan Fernán<strong>de</strong>z, los talos cespedinos<br />

tienen apenas una pulgada <strong>de</strong> alto, y <strong>la</strong>s apotecias, que son imperfectas, están casi<br />

involucradas por <strong>la</strong>s hebritas <strong>la</strong>terales.<br />

Este liquen es bastante común en <strong>Chile</strong> y en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. Una vez<br />

que haya sido bien estudiado, no podrá confundirse, ni a simple vista, con el prece<strong>de</strong>nte;<br />

bastará para eso el mirar sus apotecias.<br />

3. Sphaerophoron fragile<br />

S. thallo caespitoso, dichotomo-ramoso; ramis teretibus, fastigiatis, nudis, obtusis vel acutiusculis;<br />

apotheciis (pro ratione) magnis, turbinato-globosis, subverrucosis, margine inflexo; ascis<br />

longissime pedicel<strong>la</strong>tis, sporidia octona, globosa, uniserialia, tan<strong>de</strong>m caerulea foventibus.<br />

S. F r a G i l e Pers. in Ust. Ann., 7; Ach., Syn. Lich., p. 287; Engl. Bot., t 2474; Fries, l.c., p.<br />

405; Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 172. st e r e o c a u l o n F r a G i l e Hoffm., Pl. Lich.,<br />

t. 33, fig. 3. li c h e n FraGilis Linn., Fl. Lap., t. 11 t. 4.<br />

Nuestro ejemp<strong>la</strong>r, que no está fructificado, se aparta un po quito <strong>de</strong> los tipos<br />

europeos, pero no pue<strong>de</strong> bastar para consti tuir una especie distinta. Los talos cilíndricos,<br />

al principio echados (<strong>de</strong>cumbentes), luego alzándose y llegando al mismo<br />

nivel, forman céspe<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una pulgada <strong>de</strong> alto y muy <strong>de</strong>nsos; son ramosos por dicotomías<br />

sucesivas, <strong>de</strong> color pajizo variando al rojo, sólidos y sumamente frágiles.<br />

Los últimos ramos, que alcanzan todos a <strong>la</strong> misma altura, son algo más puntiagudos<br />

que en el liquen <strong>de</strong> nuestras comarcas. La fructificación, que aquí fal<strong>la</strong>, pero<br />

que voy a <strong>de</strong>scribir por ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l oeste <strong>de</strong> Francia, consiste en apotecias proporcionadamente<br />

mucho más gruesas que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l S. coralloi<strong>de</strong>s cuya forma tienen;<br />

pero son rugosas, no lisas, y sobrepasan por mucho <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> los ramos estériles.<br />

Las tecas son <strong>la</strong>rgas, cilíndricas, <strong>la</strong>rgamente pedice<strong>la</strong>das, un poco hinchadas en el<br />

vértice y encierran ocho esporidias globulosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma dimensión (0,01 mm)<br />

que en el S. coralloi<strong>de</strong>s, y azules como el<strong>la</strong>s en <strong>la</strong> madurez. Su epísporo está algo<br />

apartado <strong>de</strong>l endósporo, <strong>de</strong> manera que <strong>de</strong>ja entre ellos un limbo transparente.<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da estéril en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por el almi rante d’Urville.<br />

También recibí <strong>de</strong> M. Tuckerman, <strong>de</strong> Boston, y bajo el nombre <strong>de</strong> S. a u s t r a l e<br />

(no Laurer) ejemp<strong>la</strong>res cogidos en Tierra <strong>de</strong>l Fuego.<br />

4. Sphaerophoron compressum<br />

S. thallo fruticuloso, procumbente, dicholomo-ramoso, ramis compressis f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>tis, <strong>la</strong>teraliler<br />

fibrillosis, supra convexis olivaceis, nitentibus, tan<strong>de</strong>m fuscescentibus, sublus pallidis, <strong>la</strong>rvibus<br />

-177-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

aul <strong>la</strong>cunoso-rugosis, fertilibus auriscalpiiformibus, apothecia subinferu, globoso-rlepressa<br />

<strong>de</strong> mum disciformia, thallo rupto marginale, margine reflexo, profe rentibus; ascis c<strong>la</strong>vaos,<br />

spo ridia octona, globoso, evacuata tan<strong>de</strong>m libera subaspera foventibns.<br />

S. com P re s s u m Ach., Meth. Lich. p. 135 et Lich. univ., p. 586, t. 12, fig. 6; Fries, l.c.,<br />

p. 404; Montag., Fl. J. Fern., n. 100 et Voy. Pole Sud, Crupt., p. 171 cum observat. S.<br />

a u s t r a l e Laur., Linnaea, ii, p. 44; Hook. fil et Tayl, Crypt. Antarct., p. 83. s. i n s i G n e<br />

Laur., l.c. S. m e l a n o c a r P o s DC.; Wallr.; Schoer. li c h e n FraGilis Engl. Bot., t. 114;<br />

optime quadrans.<br />

Este liquen forma céspe<strong>de</strong>s echados sobre los peñascos y al pie <strong>de</strong> los árboles.<br />

Sus talos, comprimidos, casi p<strong>la</strong>nos en algunas varieda<strong>de</strong>s, son dicótomos, con<br />

ramos fastigiados dispuestos en forma <strong>de</strong> abanico. Estos ramos, extendidos sobre<br />

un mismo p<strong>la</strong>no, son más sencillos cuando son fértiles y entonces no llevan más<br />

que algunas hebritas <strong>la</strong>terales y alternas; muchas veces son también perfectamente<br />

nulos. Su forma es particu<strong>la</strong>r y semeja bastante bien a un monda orejas. El color<br />

<strong>de</strong>l talo es diferente por encima, don<strong>de</strong> es oliváceo, bruno en <strong>la</strong> vejez, y por <strong>de</strong>bajo,<br />

don<strong>de</strong> es <strong>de</strong>scolorido y pálido. Este talo es liso a<strong>de</strong>más y luciente en su faz<br />

levantada al cielo, mientras que <strong>de</strong>slucido y rugoso en <strong>la</strong> que mira al suelo, en los<br />

ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l hemisferio austral. Las apotecias están situadas <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los ramos<br />

fér tiles; el talo es algunas veces prolífero más allá, lo que le da cierta analogía<br />

lejana con <strong>la</strong>s orbi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s úsneas. Al principio convexas, el talo que les cubría<br />

se abre en muchos girones que, reflejándose, <strong>de</strong>jan <strong>de</strong>snudo un disco <strong>de</strong> un negro<br />

mate y pulverulento. Según lo que hemos dicho <strong>de</strong> su posición, se compren<strong>de</strong> que<br />

<strong>la</strong> lámina prolígera <strong>de</strong>be ser perpendicu<strong>la</strong>r al eje <strong>de</strong> los ramos fértiles. Se compone<br />

ésta <strong>de</strong> una innume rable cantidad <strong>de</strong> tecas muy chiquitas, <strong>la</strong>rgas a todo más <strong>de</strong><br />

0,05 mm encerrando en una so<strong>la</strong> ringlera esporidias esféri cas, <strong>la</strong>s cuales, mientras<br />

que están prisioneras, no tienen más <strong>de</strong> 0,002 mm <strong>de</strong> diámetro, pero que, una<br />

vez en libertad, llegan a una dimensión quíntuple y están a<strong>de</strong>más algo lijadas. Si<br />

se quisiese conservar <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> <strong>la</strong>urer no se podría fundar<strong>la</strong> más que en caracteres<br />

microscópicos, es <strong>de</strong>cir, sobre <strong>la</strong>s tecas y <strong>la</strong>s esporidias, que son <strong>de</strong> un buen<br />

tercio más volu minosos. Pero <strong>la</strong> figura dada en el English Botany y los ejem p<strong>la</strong>res<br />

<strong>de</strong> Normandía, que me vienen <strong>de</strong> M. <strong>de</strong> Brébisson ofrecen intermedios que me<br />

parecen oponerse a esta distinción específica. Sobre todo, parece que los señores<br />

J.D. Hooker y Taylor habían llegado a <strong>la</strong> misma conclusión, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber reflexionado<br />

mucho.<br />

Las muestras que tenemos son <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z y <strong>de</strong>l continente chi leno, provincias<br />

meridionales. Las primeras no llevan más que verrugas negras, que parecen<br />

ser pero que no son apotecias, análogas en esto a lo que presenta el género rocce<strong>la</strong>.<br />

Yo también, creyéndo<strong>la</strong>s diferentes, había dado, en mi herbario, el nombre <strong>de</strong> S.<br />

bil<strong>la</strong>rdierii a <strong>la</strong> misma p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nueva Ho<strong>la</strong>nda y <strong>de</strong> S. hypocarpon, al liquen <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Auck<strong>la</strong>nd.<br />

-178


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

tr i B u v i i<br />

en d o C á r p e a s<br />

Apotecias hundidas en el talo. Excípulo sencillo o doble, y en este úl timo<br />

caso, el más interior membranoso, suministrado, como el exterior, por el<br />

talo, al principio cerrado y <strong>de</strong>spués ostio<strong>la</strong>do. Talo horizontal, crustáceo<br />

o foliáceo.<br />

XXiii. Pe r t u s a r i a - Pe r t u s a r i a<br />

Apothecia verrucaeformia, strato corticali thalli normaliter tecta, nucleos inclu<strong>de</strong>ntia coloratos,<br />

nudos, ceraceo-ge<strong>la</strong>tinosos. Asci inter paraphyses maximi, sporidia magna, numero<br />

va ria, foventes. Thallus crustaceus, effusus, raro linea seu hypothallo nigro limitata, saepe in<br />

so redia aut isidia abiens.<br />

Pe r t u s a r i a DC., Fl. Fr., ii, p. 318; Fries, Lich. eur., p. 418. Po r i n a Ach., Lich. univ.,<br />

p. 60, pro parte. Po r o P h o r a Meyer.; Spreng.<br />

Apotecias formadas por verrugas <strong>de</strong>l talo, que encierran núcleos colorados,<br />

nunca negros, y sin ninguna cubierta intermedia, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>snudas, abriéndose en<br />

el vértice por un ostíolo ordinariamente negruzco y más o menos di<strong>la</strong>tado. Tecas<br />

gigantes, en<strong>de</strong>rezadas entre <strong>la</strong>s paráfisas filiformes numerosas, y que contienen <strong>de</strong><br />

una a ocho esporidias también muy gran<strong>de</strong>s, unilocu<strong>la</strong>res y provistas <strong>de</strong> un epísporo<br />

estratificado muy grueso. Estas esporidias encierran un núcleo granuloso y se<br />

coloran <strong>de</strong> azul por <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tintura <strong>de</strong>l godo. Talo crustáceo, carti<strong>la</strong>ginoso,<br />

in<strong>de</strong>terminado o limitado por una línea negra o bruna, sujeto en fin a <strong>de</strong>generescencias<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s más comunes son <strong>la</strong>s que traen su eflorescencia y su morfosis<br />

sorediforme o en estado isidiomorfo. No pue<strong>de</strong> leerse nada más juicioso que<br />

<strong>la</strong>s reflexiones <strong>de</strong> Fries sobre este género.<br />

1. Pertusaria communis<br />

P. crusta carti<strong>la</strong>ginea, g<strong>la</strong>uca albicante; apotheciis hemisphcericis, subc<strong>la</strong>usis; ostiolis <strong>de</strong>pressis<br />

discretis, perfectis nigro-papil<strong>la</strong>tis; ascis maximis, c<strong>la</strong>vatis, sporidia subbina, cymbiformia<br />

in clu<strong>de</strong>ntibus.<br />

P. c o m n u n i s DC., l.c., p. 320; Fries, l.c., p. 420; Leight., Angiocarp. Lich., p. 27, t. 9,<br />

f. 3; fructus. Po r i n a P e r t u s a Ach. li c h e n P e i t u s u s Linn.; Engl. Bot., t. 677.<br />

var. globulifera: verrucis compacis, farinosis, astomis; nucleis confluentibus (solitariisve)<br />

inclusis; ascis monosporis.<br />

li c h e n G l o B u l i F e r u s Engl. Bot., t. 2008. va r i o l a r i a Turn.; Ach., Syn. Lich., p.<br />

130.<br />

-179-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

En lugar <strong>de</strong> una costra lisa, aunque verrugosa, g<strong>la</strong>bra, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco o cenizo,<br />

en lugar <strong>de</strong> apotecias bastante gran<strong>de</strong>s, muchas veces confluyentes, <strong>de</strong>primidas<br />

en el vértice y llevando un punto negro en el centro <strong>de</strong> esta <strong>de</strong>presión, en lugar<br />

<strong>de</strong> estos caracteres que pertenecen al tipo, ¿qué vemos en <strong>la</strong> variedad globulifera?<br />

Una costra b<strong>la</strong>nca, como harinosa, extendida sin límites sobre <strong>la</strong> corteza, y sobre<br />

esta costra un número consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> verruguitas, b<strong>la</strong>ncas también, <strong>la</strong>s unas algo<br />

<strong>de</strong>primidas en el vértice, <strong>la</strong>s otras p<strong>la</strong>nas, como <strong>de</strong>mi diadas, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne, es<br />

<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>jando ver casi <strong>de</strong>snudo el núcleo contenido en <strong>la</strong> apotecia. Estas verrugas<br />

son muy cercanas, se tocan también y tienen el grosor <strong>de</strong> una grana <strong>de</strong> amapo<strong>la</strong>;<br />

no ofrecen ostíolo alguno negro al vértice. Las tecas son más cortas que en el tipo,<br />

y no encierran más que una so<strong>la</strong> esporidia navicu<strong>la</strong>r.<br />

Se hal<strong>la</strong> este liquen en <strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república y en Juan Fernán<br />

<strong>de</strong>z. Si se compara mi <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> esta variedad con <strong>la</strong> que da Fries <strong>de</strong> su P. ni vea,<br />

que no conozco, se verá que se acuerdan bastante bien; pero Fries no dice nada ni<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecas ni <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias; y <strong>de</strong> aquí, <strong>la</strong> duda.<br />

2. Pertusaria wulfenii<br />

P. crusta carti<strong>la</strong>ginea, sulphurea aut lutescenti-olivacea, linea nigra normaliter limitata;<br />

apo theciis <strong>de</strong>presso-hemisphaericis, ostíolo nigri–cante communi pertusis, <strong>de</strong>in rimose <strong>de</strong>hiscentibus,<br />

tan<strong>de</strong>m disciformi apertis marginatis, fundo nucleis abortivis cicatricoso; ascis amplis,<br />

erectis, sporidia octona, subbiseriata, amygdaliformia, continua foven tibus.<br />

P. w u l F e n i i DC., l.c.; Fr., l.c., p. 424. P. Fa l l a X Hook.; Leight., l.c., t. X, f 2, fructus.<br />

li c h e n P e rt u s u s Wulf. non Linn. L. h y m e n i u s Ach., Prodr. Engl. Bot., t. 1731, bene.<br />

Po r i n a Fa l l a X Ach., Syn. Lich., p. 110.<br />

Costra verrugosa, carti<strong>la</strong>ginosa, lisa, amarillenta o sulfurina, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

veces ribeteada <strong>de</strong> una línea negra, formada por el hipotalo. Apotecias tan pron to<br />

hemisféricas, o bien cónicas otras veces, extendidas por <strong>la</strong> base, truncadas, <strong>de</strong>primidas<br />

en el vértice y como marginadas. En medio <strong>de</strong> este vértice <strong>de</strong>pri mido, muchas<br />

veces disciforme, se ven muchos ostíolos negros que tien<strong>de</strong>n a reunirse en una so<strong>la</strong><br />

abertura común a los diversos núcleo contenidos en cada verruga, abertura tan<br />

pronto en forma <strong>de</strong> hendidura ángulosa o trihorquil<strong>la</strong>da, tan pronto perfec tamente<br />

discoi<strong>de</strong> y marginada por un rebor<strong>de</strong> talódico bastante espeso. Parece que se mira<br />

una parmelia, pero luego queda uno disuadido al ver núcleos múltiplos y esporidias<br />

absoluta mente extrañas a <strong>la</strong>s parmelias. Estas esporidias son gran<strong>de</strong>s, continuas,<br />

amigdaliformes y están encerradas, en una o dos ringleras, en tecas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong><br />

porrita y gigantescas; están echadas e imbricadas en el primer caso, <strong>de</strong>rechas en el<br />

se gundo, y <strong>de</strong>spués que salen <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecas, toman gran<strong>de</strong> acrecentamiento.<br />

Esta especie crece a <strong>la</strong> vez sobre piedras, en Juan Fernán<strong>de</strong>z, y sobre cortezas, en<br />

<strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república. Bertero, Colec. Nº 375.<br />

-180


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

3. Pertusaria cucurbitu<strong>la</strong> †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 13, fig. 2)<br />

P. crusta granu<strong>la</strong>ta, cinerea vel rufescente, linea fusca cincta; apotheciis (verrucis) confertis,<br />

glo boso-<strong>de</strong>pressis, concoloribus, monopyreniis, apice c<strong>la</strong>usis, disciformi-impressis, puncto centrali<br />

vix perspicuo notatis; nucleo solitario, globoso aut <strong>la</strong>genaeformi, cerco-carneo; ascis<br />

ma ximis, <strong>la</strong>te c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, breviter oblonga, continua foventibus.<br />

P. c u c u r B i t u l a Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

Talo crustáceo y granuloso, tan pronto cenizo, tan pronto variando un poco<br />

al leonado y aun también al pardo, pero siempre limitado por una línea ancha<br />

<strong>de</strong> este último color. Apotecias numerosas, cercanas, que parecen <strong>de</strong>bidas al <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> los granulillos <strong>de</strong>l talo y <strong>de</strong>l mismo color que él; son globulosas, <strong>de</strong>primidas,<br />

libres por <strong>de</strong>bajo en su contorno, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 0,75 mm <strong>de</strong> diámetro,<br />

llevando en el vértice un hundimiento regu<strong>la</strong>r, y como hecho a torno, disciforme,<br />

p<strong>la</strong>no y cercado por un rebor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l talo, lo que le da alguna seme janza con los<br />

peritecios <strong>de</strong>l Sphaeria (nectria) cucurbitu<strong>la</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> le viene el nombre específico.<br />

En el medio <strong>de</strong> este hun dimiento <strong>de</strong>l vértice se ve, no sin un buen lente, un<br />

punto infini tamente chiquito, casi imperceptible, que representa el ostíolo <strong>de</strong> esta<br />

especie. Su núcleo, que está siempre solitario, es <strong>de</strong> un color pálido, intermedio<br />

entre el color <strong>de</strong> carne y el <strong>de</strong> <strong>la</strong> cera, y su forma varía entre <strong>la</strong> globulosa y <strong>la</strong><br />

ovoi<strong>de</strong>. Las tecas son como habitualmente gigantescas, su longitud siendo <strong>de</strong> más<br />

<strong>de</strong> un quinto <strong>de</strong> mm, y su ancho en el vértice <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 0,05 mm; encierran sin<br />

or<strong>de</strong>n ocho esporidias oblongas, mu cho más cortas que en <strong>la</strong>s dos prece<strong>de</strong>ntes,<br />

pues que su lon gitud, doble <strong>de</strong> su diámetro, no mi<strong>de</strong> más que 0,04 mm Como en<br />

todo el género, el epísporo es espeso y como estratificado, y el núcleo granuloso<br />

y g<strong>la</strong>uco.<br />

No habiendo podido acercar<strong>la</strong> a ninguna otra, me pareció legítima esta especie.<br />

Las porina <strong>de</strong>pressa y peliostoma son polipirenas; por consi guiente, no pue<strong>de</strong> per tenecerles.<br />

No es común sobre <strong>la</strong>s cortezas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, si juzgamos por el corto número<br />

y <strong>la</strong> exigüidad <strong>de</strong> los ejemp<strong>la</strong>res.<br />

XXiv. te lotr e ma - th e lotr e ma<br />

Apothecia verrucaeformia, a thallo formara, primo e<strong>la</strong>usa, <strong>de</strong>in apice aperta, marginata,<br />

in clu<strong>de</strong>ntia nucleum profun<strong>de</strong> <strong>de</strong>trusum, collo <strong>de</strong>stitutum, <strong>de</strong>mum in discum <strong>de</strong>pressum,<br />

col<strong>la</strong>p sum rigescentem excipuloque interiori discreto membranaceo <strong>la</strong>cero-<strong>de</strong>hiscente ve<strong>la</strong>tum.<br />

Asci c<strong>la</strong>vati, inter paraphyses nidu<strong>la</strong>ntes et spordia e oblongo fusformia foventes. Thallus<br />

crus taceus, membranaceus, carti<strong>la</strong>gineus.<br />

th e lotr e ma Ach., Lich. univ., p. 62; Fries.; Eschw.; Fée.; Montag.<br />

-181-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Apotecias en forma <strong>de</strong> verrugas, nacidas en el talo y formadas por él, al principio<br />

cerradas, luego abiertas orbicu<strong>la</strong>rmente en el vértice y marginadas. Excípulo<br />

interior membranoso, que se rasga en el vértice <strong>de</strong>jando superiormente <strong>de</strong>snudo<br />

un núcleo discoi<strong>de</strong> profunda mente hundido en <strong>la</strong> apotecia. Esporidias oblongas<br />

(fu siformes en el tipo) que contienen muchos o un gran nú mero <strong>de</strong> nucléolos, y<br />

encerradas en tecas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita. Talo crustáceo.<br />

Estos líquenes crecen casi exclusivamente en cortezas <strong>de</strong> los árboles, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s doce<br />

o quince especies <strong>de</strong>scritas, una so<strong>la</strong>, propia <strong>de</strong> Euro pa, se vuelve a encontrar en<br />

<strong>Chile</strong>.<br />

1. Thelotrema lepadinum<br />

T. thallo carti<strong>la</strong>gineo, helvolo-fuscescente; apotheciis (verrucis) conoi<strong>de</strong>o-hemisphaericis,<br />

truncato-pertusis, <strong>de</strong>mum urceo<strong>la</strong>to-scutellifor mibus, excipulo interiori <strong>la</strong>xo, concolori, nucleum<br />

carneum ve<strong>la</strong>nte; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia magna, fusiformia, transversim multiannu<strong>la</strong>ta,<br />

an nulis bi-trisporis, parce foventibus.<br />

T. l e Pa d i n u m Ach., Meth. Lich., p. 132, non 322; Fries, Lich. eur., p. 428; Leight., l.c.,<br />

p. 31, t. 12, f. 1. li c h e n i n c l u s u s, Engl. Bot., t. 678; bona.<br />

Talo que varía <strong>de</strong>l b<strong>la</strong>nco pálido al g<strong>la</strong>uco o amarillo y al rojo, pero siempre<br />

membranoso, y también algo carti<strong>la</strong>ginoso, extendido sin límites sobre <strong>la</strong>s cortezas<br />

<strong>de</strong> los árboles. Apote cias numerosas, formadas por <strong>la</strong> costra, con frecuencia<br />

muy cercanas unas <strong>de</strong> otras; están alzadas sobre el talo en forma <strong>de</strong> verrugas conoi<strong>de</strong>s<br />

o hemisféricas, horadadas tem prano en el vértice por una abertura ancha,<br />

circu<strong>la</strong>r, que parece haber sido hecha por un barreno, <strong>de</strong> tal modo es regu<strong>la</strong>r. Descendiendo<br />

a <strong>la</strong> cavidad, <strong>la</strong> vista encuentra otra túnica que en vuelve primitivamente<br />

el nucleus (tha<strong>la</strong>miunt Ach. Fée), luego se rasga en el vértice en muchos girones<br />

que quedan aun <strong>la</strong>rgo tiempo aplicados sobre él; éste es el órgano al cual se ha<br />

dado el nombre <strong>de</strong> excípulo y que parece ser un forro <strong>de</strong> <strong>la</strong> apotecia. En fin, el<br />

núcleo, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne en <strong>la</strong>s muestras que tenemos, muy ansioso <strong>de</strong> humedad<br />

y poniéndose ge<strong>la</strong>tinoso cuando se humecta, está formado <strong>de</strong> tecas en<strong>de</strong>rezadas<br />

entre paráfisas, iguales <strong>de</strong>l uno al otro cabo en nuestros ejemp<strong>la</strong>res, negruzcas y<br />

espesadas en el vértice en otros europeos que re cibí <strong>de</strong> mi amigo León Dufour,<br />

lo que ac<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> diferencia <strong>de</strong> coloración <strong>de</strong>l disco. Estas tecas encierran un corto<br />

número <strong>de</strong> esporidias (tres a cinco) <strong>la</strong>rgamente fusiformes, obtusas, en <strong>la</strong>s cuales<br />

se ven esporidio<strong>la</strong>s puestas en número <strong>de</strong> dos o <strong>de</strong> tres en un gran número <strong>de</strong><br />

rosarios dispuestos <strong>de</strong> través; en una pa <strong>la</strong>bra, son otras tantas esporidias multinucleo<strong>la</strong>das<br />

o polipi renas.<br />

Este liquen no es raro en <strong>Chile</strong>, sobre todo en <strong>la</strong>s provincias meridio nales.<br />

-182


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 13. Fig. 2. 2a. Pertusaria cucurbitu<strong>la</strong> vista <strong>de</strong> tamaño natural sobre una corteza; pue<strong>de</strong> notarse que<br />

su costra está ribeteada <strong>de</strong> una línea bruna formada por el hipotalo. 2b. Porción <strong>de</strong>l talo llevando apotecias<br />

en diferentes eda<strong>de</strong>s y aumentadas cerca <strong>de</strong> ocho veces. 2c. Dos tecas aumentadas ciento treinta<br />

veces, que contiene cada una ocho esporidias y cercadas <strong>de</strong> paráfisas. 2d. Dos esporidias aumentadas<br />

trescientas ochenta veces.


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

tr i B u viii<br />

ve r r u C a r í e a s<br />

Excípulo propio cerrado (peritecio), horadado <strong>de</strong> un simple poro o provisto<br />

<strong>de</strong> un ostíolo en el vértice, por don<strong>de</strong> se escapan <strong>la</strong>s esporidias <strong>de</strong> un<br />

núcleo <strong>de</strong>licuescente. Talo crustáceo.<br />

ve r r c a r i a e Fries. p. 428.<br />

XXv. Pi r e n a s t r o - Py r e n a s t r u m<br />

Perithecia carbonacea, integra, circum axin in verruca thal lo<strong>de</strong> stel<strong>la</strong>tim disposi<strong>la</strong>, plus minus<br />

longe ostio<strong>la</strong>ta. Ostio<strong>la</strong> ascen<strong>de</strong>ntia, sapius plura in os commune <strong>de</strong>sinentia. Asci oblongoc<strong>la</strong>vati,<br />

sporidia ellipsoi<strong>de</strong>a sporidio<strong>la</strong> lenticu<strong>la</strong>ria (interdum transversim moniliformia),<br />

se rie unica foventia inclu<strong>de</strong>ntes. Thallus crustaceus.<br />

Py r e n a s t r u m Eschw., Syst. Lich., p. 16, fig. 15; Spreng.; Montag., Ann. Pa r m e n ta r i a<br />

Fée, Essai, t. 1, f. 4 et Monogr., p. 63, in Nov. Act. Nat. Curios., vol. Xviii, Supplém.<br />

Peritecios dispuestos en estrel<strong>la</strong> y hundidos en <strong>la</strong>s verrugas <strong>de</strong> un talo crustáceo,<br />

provistos <strong>de</strong> ostíolos más o menos a<strong>la</strong>rgados, echados y convergentes hacia el<br />

centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> verruga, don<strong>de</strong> vienen frecuentemente a abrirse en un ostíolo común.<br />

Núcleo b<strong>la</strong>nco, muci<strong>la</strong> ginoso, ansioso <strong>de</strong> agua y compuesto <strong>de</strong> tecas y <strong>de</strong> pa ráfisas<br />

en apariencia ramosas. Tecas oblongas o en por rita, que contienen ocho esporidias<br />

elipsoi<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s cuales también encierran cuatro a seis esporidio<strong>la</strong>s en una so<strong>la</strong><br />

ringlera. Algunas veces, <strong>la</strong>s esporidio<strong>la</strong>s medianas echa das transversalmente están<br />

divididas en otras muchas reunidas en forma <strong>de</strong> rosario.<br />

Las especies <strong>de</strong> este género son poco numerosas y crecen sobre cortezas. <strong>Chile</strong><br />

tiene una que le es propia.<br />

1. Pyrenastrum chilense<br />

P. thallo effuso, sordi<strong>de</strong> helvolo-rufo, lineolis percurso atris fissurisve sulcato; apotheciorum<br />

verrucis <strong>de</strong>pressis, interdum confluentibus; peri theciis immersis, carbonaceis, crassis, ovoi<strong>de</strong>is,<br />

quandoque <strong>la</strong>teraliter perforatis, apice intusque atris nitidis, in ostiolum subcentrale, eustomum,<br />

rubescentem, caeuntibus; ascis cylindricis, sporidia quaterna octona, oblonga, hinc gibbo<br />

sa, multinucleo<strong>la</strong>ta, nucleolis moniliformi bus, foventibus.<br />

P. c h i l e n s e Montag., Mss., Herb. Mus. Paris. P. a m e r i c a n u m Ejusd., Fl. J. Fern., n.<br />

104, non Spreng. Pa r m e n ta r i a c h i le n s e s Fée, l.c., p. 71, t. v, fig. 2; Bertero, Coll.,<br />

Nº 1622.<br />

Costra ilimitada, carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> un amarillo pálido, re corrida por líneas negras<br />

entrecruzadas o hendiduradas profunda mente, lisa y g<strong>la</strong>uca, como olivácea,<br />

-185-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

en un punto don<strong>de</strong> los peritecios están aun completamente sumergidos, cubiertos<br />

en otros sitios por el talo parásita <strong>de</strong>l Parmelia leucochlora, arriba <strong>de</strong>scrito. Peritecios,<br />

o ais<strong>la</strong>dos, con <strong>la</strong> mayor frecuencia aproximados en estrel<strong>la</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un<br />

eje en el vértice <strong>de</strong>l cual se ve <strong>la</strong> abertura algo roja <strong>de</strong> un ostíolo común, adon<strong>de</strong><br />

vienen a abocarse los ostíolos parciales; son gruesos, espesos, bril<strong>la</strong>ntes en el vértice,<br />

un poco echados sobre el costado, el que muchas veces está horadado (tal vez<br />

por acci<strong>de</strong>nte) sobre todo cuando hacen una gran salida a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l talo,<br />

cosa que suce<strong>de</strong> en el estado <strong>de</strong> vetustez <strong>de</strong>l liquen. El núcleo, que no se encuentra<br />

más que en <strong>la</strong>s rosetas <strong>de</strong> los peritecios, aun escondidos en <strong>la</strong> cos tra, se compone<br />

<strong>de</strong> numerosas paráfisas capi<strong>la</strong>res, entre <strong>la</strong>s cuales se ven tecas cilíndricas, <strong>la</strong>rgas<br />

<strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> milímetro, encerrando <strong>de</strong> cuatro a seis, raramente ocho<br />

esporidias oblongas o <strong>de</strong>rechas <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do, jo robadas <strong>de</strong>l otro. Estas esporidias,<br />

que se engruesan <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> teca, adquieren una longitud <strong>de</strong> un<br />

décimo <strong>de</strong> mm sobre un diámetro <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 0,04 mm; están compues tas <strong>de</strong> esporidio<strong>la</strong>s<br />

dispuestas como un rosario en unas veinte ringleras transversales y que,<br />

<strong>de</strong> límpidas que eran al princi pio, toman <strong>de</strong>spués un tinte pardo muy expresado.<br />

Esta especie, que liga <strong>la</strong>s verrucarias a los pirenastros, es en verdad específicamente<br />

distinta <strong>de</strong>l P. americanum, pero tal vez no carece <strong>de</strong> analogía con mi Verrucaria<br />

variolosa, aun con respecto al fruto. Sin embargo, el ostíolo central alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l<br />

cual están or<strong>de</strong>nados los peritecios, establece <strong>la</strong> diferencia. No <strong>la</strong> he visto más<br />

que en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, don<strong>de</strong> inva<strong>de</strong>, por bastante gran<strong>de</strong>s espacios, <strong>la</strong><br />

corteza <strong>de</strong>l Xanthoxylon mayu.<br />

XXvi. ve r r u c a r i a - ve r r u c a r i a<br />

Perithecia solitaria aut inordinate aggregata, integra aut dimi diata, basi interdum <strong>de</strong>ficiente,<br />

crustae plus minus immersa vel omnino nuda, corneo-carbonacea, atra, ostíolo simplici<br />

papillee–formi aut pertuso instructa. Nucleus ge<strong>la</strong>tinosus, fluxilis aut <strong>de</strong> liquescens, hyalinus.<br />

Asci sporidiaque varii, scepius vero oblonga cymbiformiave, bi-quadrinucleo<strong>la</strong>ta. Thallus<br />

crustaceus–Species rupi-corti-humico<strong>la</strong>e.<br />

ve r r u c a r i a Pers.; Ach.; Fries. Py r e n u l a Ach., p. part.<br />

Peritecios ais<strong>la</strong>dos, enteros o <strong>de</strong>midiados, <strong>de</strong>snudos o sumergidos en <strong>la</strong> costra,<br />

carbonáceos o <strong>de</strong>smenuzables, raramente membranosos, negros, provistos <strong>de</strong> un<br />

ostíolo sencillo y papiliforme o simplemente horadados por un poro en el vértice,<br />

y encerrando un núcleo ge<strong>la</strong>tinoso b<strong>la</strong>nquecino. Tecas en porrita, acompañadas<br />

<strong>de</strong> numero sas paráfisas que contienen seis a ocho esporidias elípticas o cimbiformes,<br />

bi-cuadrinucleo<strong>la</strong>das. Talo crustáceo membranoso o carti<strong>la</strong>ginoso, uniforme,<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces li mitado.<br />

Este género tiene numerosas especies, sobre todo comprendiendo en el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s pirenu<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> Acharius; se hal<strong>la</strong> sobre los peñascos, sobre piedras, cortezas y aun en<br />

tierra <strong>de</strong>snuda.<br />

-186


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

1. Verrucaria hymnothora<br />

V. crusta membranacea, e pallido fulvescente; peritheciis magnis, p<strong>la</strong>no-convexiusculis, in ambitu<br />

<strong>de</strong>pressis, subdimidiatis, centro papillu<strong>la</strong>tis, nucleum globosum fuscum bibu lum obtegentibus;<br />

ascis cylindraceis, sporidia octona, elliptica, di-<strong>de</strong>mun tetrapyrenia inclu <strong>de</strong>n tibus.<br />

v. h y m n ot h o r a Ach., Lich. univ., p. 280 et Syn. Lich., p. 92?; Eschw. in Mart., Fl. Bras., i,<br />

p. 126 et Syst. Lich., fig. 13 a, b; perith. et sporidia.<br />

Costra <strong>de</strong>lgada, membranosa, tersa, luciente, primero pálida, luego <strong>de</strong> un rojo<br />

leonado, algunas veces limitada por una línea negra que podría tal vez pertenecer<br />

a una especie vecina. Peritecios negros, bastante gruesos, puesto que tienen más<br />

<strong>de</strong> media línea <strong>de</strong> diámetro, convexos en el centro, don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> ver, en los<br />

más jóvenes, una papillita redon<strong>de</strong>ada y ca duca, <strong>de</strong>primidos en el contorno, en<br />

una pa<strong>la</strong>bra lenticu<strong>la</strong>res. Este contorno, primitivamente engastado en el talo, se<br />

<strong>de</strong>sem baraza <strong>de</strong> él algunas veces y se muestra libre en cierta exten sión, pues por<br />

<strong>de</strong>bajo hacia el medio, el peritecio falta y el nú cleo bruno reposa <strong>de</strong>snudo sobre <strong>la</strong><br />

corteza; por eso, cuando suce<strong>de</strong> que <strong>la</strong> convexidad <strong>de</strong>l peritecio se rompe y cae, se<br />

ve una cavidad cuyo fondo está formado por <strong>la</strong> corteza, y el bor<strong>de</strong> por <strong>la</strong> pared carbonácea<br />

bastante espesa <strong>de</strong>l peritecio. Núcleo esférico, bruno, muy ansioso <strong>de</strong> humedad,<br />

y compuesto <strong>de</strong> tecas y <strong>de</strong> paráfisas. Tecas cilíndricas, que encierran ocho<br />

espori dias cuya evolución se hace <strong>de</strong> abajo arriba. Esporidias elípti cas, primero<br />

hialinas, luego teñidas <strong>de</strong> hollín, conteniendo dos, <strong>de</strong>spués cuatro esporidio<strong>la</strong>s, <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s medianas son <strong>la</strong>s más gruesas. Longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias: 0,0225 mm<br />

sobre un centimilímetro <strong>de</strong> diámetro.<br />

No habiendo tenido nunca a mi disposición tipo alguno <strong>de</strong> esta especie, hago ahora<br />

lo que hizo Eschweiler en el lugar ya citado, atribuyo con duda este liquen al<br />

<strong>de</strong> Acharius, <strong>de</strong>jándome guiar por su <strong>de</strong>scripción. El peritecio que Eschweiler representó<br />

cónico, está mucho más <strong>de</strong>primido y, como yo lo dije, es lenticu<strong>la</strong>r en<br />

mis ejemp<strong>la</strong>res, cogidos por Bertero. No veo alguna otra especie conocida <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

cual pueda acercarlo más, a no ser el v. vario losa Pers., que, bastante semejante<br />

res pecto a los caracteres <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación, se distingue suficientemente por sus<br />

gran <strong>de</strong>s esporidias multicelulosas o mu rales. Crece sobre <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> los ramos<br />

<strong>de</strong>l Myrtus luma.<br />

2. Verrucaria nitida<br />

v. crusta hypoph<strong>la</strong>eo<strong>de</strong>, saepius e luteo olivacea, nitida; peritheciis integris, obtectis, <strong>de</strong>mum<br />

prominulis, persistentibus; ostíolo subpapil <strong>la</strong>to, papil<strong>la</strong> mature <strong>de</strong>cidua; nucleo ge<strong>la</strong>tinoso<br />

bi bulo; ascis longe cylin dricis, sporidia foventibus octona, uniserialia, oblongo-elliptica, tan<strong>de</strong>m<br />

brunnea, tetrapyrenia foventibus; pyreniis seu sporidiolis lenticu<strong>la</strong>ribus, isthmo concatenatis.<br />

var. a major: peritheciis majoribus, millimetrum diametro metien tibus.<br />

-187-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

v. n i t i d a Schrad., Journ. Bot., 1801, 1, p. 79; Ach., Meth Lich., p. 121; Fries, l.c., p. 443;<br />

Engl. Bot., t. 2607, f. 1; Leight., l.c., t. 15, f. 3; v. m a X i m a DC., Fl. Fr. sP h a e r i a n i t i d a<br />

Weig., Obs. Bot., p. 45.<br />

var. minor: peritheciis minoribus, semimillim. aequantibus.<br />

v. n i t i d e l l a Floerke; Schoer., Enum. crit. Lich., p. 212.<br />

Costra hipofleoda, lisa, tersa, bastante variable en su colo ración (cenicienta,<br />

amarillenta, u olivácea), que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza bajo el epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se<br />

<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>, pero siem pre notable por una apariencia que <strong>la</strong> hace parecer penetrada<br />

<strong>de</strong> aceite o <strong>de</strong> un cuerpo craso cualesquiera; está irregu<strong>la</strong>rmente extendida y cuando<br />

muchas <strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>cas confluyen, estas están bor<strong>de</strong>adas por líneas brunas o negras.<br />

Peritecios globulosos, bastante variable en grosor, tan pronto casi tan amplios<br />

como en <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, tan pronto más chiquitos <strong>de</strong> los tres cuartos, en <strong>la</strong><br />

variedad nitidu<strong>la</strong>, pero siempre enteros, es <strong>de</strong> cir, cercando al núcleo, que nunca<br />

reposa <strong>de</strong>snudo sobre <strong>la</strong> corteza; su porción superior convexa, primero cubierta<br />

por el talo (pyrenu<strong>la</strong> Ach.), se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> y aparece luciente y he misférica encima<br />

<strong>de</strong> él; su vértice está horadado <strong>de</strong> un poro parduzco. Núcleo esférico, ansioso <strong>de</strong><br />

agua y llenando <strong>la</strong> con cavidad <strong>de</strong>l peritecio, cuando se ha saciado <strong>de</strong> el<strong>la</strong>; entonces<br />

es opalino, pero al secarse, se vuelve negruzco y se ahueca como culo <strong>de</strong> botel<strong>la</strong><br />

inferiormente. Tecas cilíndricas, acompañadas <strong>de</strong> paráfisas y que contienen ocho<br />

esporidias en una so<strong>la</strong> ringlera. Esporidias oblongo-elípticas, primero hialinas, luego<br />

brunas, que encierran cuatro esporidio<strong>la</strong>s que parecen unidas por especies <strong>de</strong><br />

istmos que van <strong>de</strong>l centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> una al centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra, ca rácter que se vuelve a<br />

hal<strong>la</strong>r en muchas esferias, y que yo he figurado con <strong>la</strong> ocasión <strong>de</strong>l Saccothecium corni<br />

(Ann. Sc. nat., 2ª Sec., i, t. 13, f. 6, b. ).<br />

Las dos formas fueron cogidas sobre cortezas <strong>de</strong> árboles; <strong>la</strong> <strong>de</strong> gruesos peritecios<br />

por Bertero, <strong>la</strong> <strong>de</strong> los pequeños en <strong>Chile</strong> meridional.<br />

3. Verrucaria epi<strong>de</strong>rmidis<br />

V. crusta hypoph<strong>la</strong>o<strong>de</strong>, membranacea obsoletave (cinereo-<strong>la</strong>ctea, etc.); peritheciis dimidiatis,<br />

basi expansa patentibus, innato-superficialibus, apice <strong>de</strong>pressis papillu<strong>la</strong>tis; ascis oblongis<br />

sporidiisque tenerrimis hya linis uniseptatis seu binucleo<strong>la</strong>tis.<br />

v. ePi<strong>de</strong>rmidis Ach., p. parte, Syn. Lich., p. 89; Fries, l.c., p. 447, excl. v. a.<br />

var. <strong>la</strong>ctea: crusta levita, <strong>la</strong>ctea, peritheciis majoribus minoribus mixtis. v. s t i Gm<br />

at e l l a var. l a c e t e a Ach., l. c., non autem v. l a c t e a, Eschw. Fl. Bras, p. 125, quae<br />

sporidiis multicellulosis abun<strong>de</strong> differt.<br />

Costra membranosa, lisa, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche, que cubre <strong>la</strong> corteza en una<br />

gran<strong>de</strong> extensión, dividida en compartimien tos como una carta geográfica por líneas<br />

brunas poco visibles. Peritecios <strong>de</strong>midiados, hemisféricos, <strong>de</strong>primidos, <strong>de</strong> base<br />

ex tendida, <strong>de</strong> tamaño variable, haciendo una salidita orbicu<strong>la</strong>r o elíptica sobre el<br />

-188


B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />

talo, horadadas en el vértice <strong>de</strong> un poro visible y <strong>de</strong>jando <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su caída un<br />

hoyuelito <strong>de</strong> fondo amarillo, ribeteado <strong>de</strong> negro. Núcleo esférico, <strong>de</strong>snudo sobre <strong>la</strong><br />

corteza. Tecas oblongas o un poco en porrita, que encierran en dos ringleras ocho<br />

esporidias cimbiformes, hialinas, que contienen dos esporidio<strong>la</strong>s que representan<br />

dos conos a<strong>la</strong>rgados, opuestos por <strong>la</strong> base.<br />

Esta especie, que semeja mucho al V. p<strong>la</strong>norbis, al cual, por falta <strong>de</strong> tipo auténtico,<br />

<strong>la</strong> había yo atribuido en otro tiempo, se distingue <strong>de</strong> él por <strong>la</strong> exigüidad <strong>de</strong> sus peri<br />

tecios y esporidias.<br />

4. Verrucaria analepta<br />

V. crusta hypoph<strong>la</strong>o<strong>de</strong> cinerea; peritheciis e basi expansa conoi<strong>de</strong>is, apice <strong>de</strong>presso umbilicatis,<br />

atris, ostíolo papil<strong>la</strong>tis; ascis cylindraceo c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, cymbiformia, triseptata,<br />

hyalina foventibus.<br />

v. a n a l e P ta Ach., Lich. univ., p. 275; Schoer., Enum, crit. Lich., p. 221 n. 29; Engl.<br />

Bot., t. 1848; Bertero, Coll., n. 1090.<br />

Costra poco visible, hipofleoda, cenicienta en nuestro ejemp<strong>la</strong>r, don<strong>de</strong> está<br />

sin límites. Peritecios negros, esparci dos, extendidos a <strong>la</strong> base, cónicos, algo comprimidos<br />

<strong>la</strong>teral mente y <strong>de</strong>primidos en el vértice, don<strong>de</strong> se ve, en el fondo <strong>de</strong> un<br />

pequeño hundimiento, <strong>la</strong> papil<strong>la</strong> que los corona. Tecas dos veces mayores que en<br />

<strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, que contienen el mismo número <strong>de</strong> esporidias, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />

forma y también hialinas; so<strong>la</strong>mente éstas llevan tres tabiques en lugar <strong>de</strong> uno<br />

solo.<br />

Hallé este liquen sobre una corteza enviada por Bertero, y que había esca pado a<br />

mis investigaciones, cuando, hace veinte años, redacté el Prodromus Fl. J. Fernand.<br />

5. Verrucaria actinostoma<br />

V. crusta tartarea, rimulosa, cinerea aut sordi<strong>de</strong> alba; hypothallo ni gricante; peritheciis e<br />

globoso ovoi<strong>de</strong>is, emersis, apice p<strong>la</strong>no-convexis, radiato-rimosis, poro centrali perforatis; ascis<br />

c<strong>la</strong>vatis oligosporis; sporidiis oblongis multicellulosis.<br />

v. a c t i n o s t o m a Ach., Lich. univ., p. 228 et Syn. Lich., p. 95; Montag., Arch. <strong>de</strong> Bot.,<br />

1833, tom. ii, p. 308, t. 15, f. 5 et Fl. J. Fern., n. 103; Fries, l.c., p. 435. ur c e o l a r i a<br />

a c t i n o s t o m a Pers. in litt. ad Ach.; Schoer., l.c., p. 187. U. s t r i a ta Duby, Bot. Gall.,<br />

p. 671. Pa r m e l i a s t r i a ta Fries, l.c., p. 192. th e lotr e ma r a d i a t u m Pers., Act. Soc.<br />

Wetter., ii; Bertero, Coll., n. 374.<br />

Talo crustáceo, espeso, cenizo, aplomado o b<strong>la</strong>nco, in<strong>de</strong> terminado, terso y<br />

hendidurado en aréo<strong>la</strong>s polígonas, que contienen cada una uno o más peritecios;<br />

éstos tienen una forma particu <strong>la</strong>r y están <strong>de</strong>l todo hundidos en <strong>la</strong> costra, que su<br />

-189-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

vértice sobre pasa poco; ovoi<strong>de</strong>s o urceo<strong>la</strong>dos, siempre están superados <strong>de</strong> una porción<br />

cónica libre, más o menos <strong>de</strong>primida según <strong>la</strong> edad en que se les observa. Esta<br />

porción está libre <strong>de</strong> toda adhe rencia al talo y lleva estrías radiantes, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> esta<br />

especie ha recibido sucesivamente sus dos nombres espe cíficos diferentes. Al principio<br />

<strong>la</strong>s estrías se extien<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el vér tice <strong>de</strong>l peritecio hasta el bor<strong>de</strong> formado<br />

por el talo, pero a medida que el liquen avanza en edad, se borran poco a poco<br />

empezando por el centro, que se pone negro y se abre por un orificio circu<strong>la</strong>r. Núcleo<br />

hialino, compuesto <strong>de</strong> paráfisas nume rosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor tenuidad y <strong>de</strong> tecas en<br />

porrita que encierran un corto número <strong>de</strong> esporidias. Éstas, primero hialinas y casi<br />

esféricas, luego parduzcas y oblongas, contienen un gran nú mero <strong>de</strong> esporidio<strong>la</strong>s<br />

or<strong>de</strong>nadas por capas transversales <strong>la</strong>s unas encima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras, lo que hace <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />

esporidias multicelulo sas o murales. Este último carácter, aun cuando el que resulta<br />

<strong>de</strong>l sistema vegetativo no se opusiese igualmente a ello, me impi<strong>de</strong> <strong>de</strong> participar<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> mis amigos Duby y Schoerer, quienes, a imitación <strong>de</strong> Persoon,<br />

hacen <strong>de</strong> este liquen una ur ceo<strong>la</strong>ria. Basta, en efecto, practicar un corte vertical que<br />

pase por el eje <strong>de</strong>l peritecio, como se ve en <strong>la</strong> figura citada B, 3, para asegurarse <strong>de</strong><br />

que es realmente una verrucaria. Esta espe cie crece sobre peñascos.<br />

El ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z es todavía más perfecto que los cogidos por mí en<br />

los Pirineos orientales.<br />

-190


B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />

v. COLEMÁCEOS<br />

vegetales ágamos, viviendo lo más <strong>de</strong>l tiempo en el aire atmosférico, raramente en<br />

agua dulce o sa<strong>la</strong>da, o bien alternativamente en una y en otra, es <strong>de</strong>cir, anfibios,<br />

vivaces, <strong>de</strong> vegetación no interrumpida, pero algunas veces atrasada por intervalos<br />

regu<strong>la</strong>res o irre gu<strong>la</strong>res. Talo compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos confervoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong>snudos en <strong>la</strong>s<br />

cenogoníeas, <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos y <strong>de</strong> goni dias dispuestas en forma <strong>de</strong> rosarios, los unos<br />

y <strong>la</strong>s otras religados por una materia ge<strong>la</strong>tiniforme en los cole máceos verda<strong>de</strong>ros.<br />

Tecas que encierran esporidias y situadas ya en apotecias, en forma <strong>de</strong> disco o <strong>de</strong><br />

lámina prolígera, ya en forma <strong>de</strong> himenium, en <strong>la</strong> su perficie <strong>de</strong> un talo bisoi<strong>de</strong>; en<br />

una pa<strong>la</strong>bra, talo ficoi<strong>de</strong>, fruto liquenoi<strong>de</strong>.<br />

Esta pequeña familia es aliada, por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fíceas por su estructura y<br />

su vida anfibia, por el otro, <strong>de</strong> los líquenes por <strong>la</strong>s interrupciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ve getación<br />

y por su modo <strong>de</strong> fructificación. Es, por <strong>de</strong> cirlo así, intermedia entre <strong>la</strong>s<br />

unas y los otros. Las especies que <strong>la</strong> componen crecen en tierra húmeda, sobre<br />

peñascos inundados, cortezas <strong>de</strong> árboles y aun también en el lecho <strong>de</strong> torrentes<br />

y ríos. Su centro geográfico es diferente según los géneros, el collema tiene el suyo<br />

en <strong>la</strong> Europa temp<strong>la</strong>da, y el leptogium entre los trópicos. Las cenogoníeas son casi<br />

exclu sivamente equinocciales.<br />

co l l e m a c e a e Montag., Fl. Alg., p. 198. By s a c e a e Fries, Syst. Orb. Veget., p. 291;<br />

Montag., Cuba, Crypt., p. 105 et in Dict. univ. Hist. nat. <strong>de</strong> C. d’Orbig.<br />

tr i B u i<br />

Ce n o g o n í e a s<br />

Talo bisoi<strong>de</strong>, compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos libres, continuos o arti cu<strong>la</strong>dos, diver<br />

samente entrecruzados o feltrados, mezc<strong>la</strong>dos con gonidias dispersas.<br />

Apo tecias sésiles o pedice<strong>la</strong>das, que encierran, ya en un excípulo propio<br />

o talódico, ya en una lámina prolí gera extendida <strong>de</strong>snudamente sobre el<br />

talo, tecas y esporidias.<br />

ca e n o G o n i e a e Fries, l.c.; Montag., ll.cc.<br />

-191-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

i. ce n o G o n i o - ca e n o G o n i u m<br />

Excípulo proprium orbicu<strong>la</strong>tum, substipitatum, disco ascige rum. Asci filiformes. Sporidia<br />

ovato-elliptica, uniserialia. Thallus effusus, semiorbicu<strong>la</strong>tus, imbricatus, e fi<strong>la</strong>mentis pelluci<br />

dis plicato-rugosis <strong>la</strong>xe intertextis compositus.<br />

ca e n o G o n i u m Ehrenb., Hor. Phys. Berol., p. 120. mo u G e o t i a Ag. Pe z i z a Spreng.<br />

Talo p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong>lgado, casi orbicu<strong>la</strong>r, algunas veces imbricado y a consecuencia<br />

marcado <strong>de</strong> fajas concéntri cas, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco, <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> como franjeado, compuesto<br />

<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos nudosos, confervoi<strong>de</strong>s, plega dos longitudinalmente, finamente<br />

rugosos, transpa rentes, oscuramente articu<strong>la</strong>dos, ramosos y estrecha o flojamente<br />

entre<strong>la</strong>zados. Apotecias <strong>de</strong> un bello color anaranjado, o gamuza, o amoratadas,<br />

ligeramente estipitadas o sésiles, formadas <strong>de</strong> un excípulo propio. Lámina prolígera<br />

(disco) <strong>de</strong>l mismo color que el excípulo. Tecas filiformes un poco hinchadas en<br />

forma <strong>de</strong> porrita, en<strong>de</strong>rezadas, parale<strong>la</strong>s, que contienen en una so<strong>la</strong> ringlera ocho<br />

esporidias oval-elípticas.<br />

La única especie <strong>de</strong> este género crece sobre cortezas <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas cálidas.<br />

1. Coenogonium linkii<br />

C. thallo effuso, imbricato, suborbicu<strong>la</strong>ri, e fi<strong>la</strong>mentis pellucidis ramo sis, obscure sed reipsa<br />

articu<strong>la</strong>tis, in te<strong>la</strong>m g<strong>la</strong>uco-viri<strong>de</strong>m <strong>la</strong>xe inter textis composito excipulo proprio luteolo-croceo,<br />

juniori marginato, disco homogeneo ascigero.<br />

C. linkii Ehrenb., l.c., t. 27; Fée.; Montag., Cuba, Crypt., p. 108 cum observ. nonnull.<br />

nov. mo u G e o t i a Ag. Syst. Alg., p. 84. Pez i za c o n t r o v e r s a Spreng., Syst. Veget., iv, p.<br />

513.<br />

Talo horizontal, p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong>lgado, orbicu<strong>la</strong>r o semiorbicu<strong>la</strong>r, algunas veces imbricado,<br />

adherido en <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los árboles por el costado, como los políporos<br />

apodas, y formado <strong>de</strong> fi<strong>la</strong> mentos entrecruzados. Apotecias sésiles o pedice<strong>la</strong>das,<br />

anaran jadas o <strong>de</strong> un bruno amoratado, compuestas <strong>de</strong> un excípulo o <strong>de</strong> una cúpu<strong>la</strong><br />

análoga a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pezizas. Lámina prolígera formada <strong>de</strong> tecas cilindráceas,<br />

ligeramente hinchadas como porrita en el vértice y que encierran ocho esporidias<br />

ovoí<strong>de</strong>o- oblongas.<br />

Siendo estériles <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, me es imposible <strong>de</strong>cir positiva mente si pertenecen<br />

al tipo o a <strong>la</strong> variedad leprieurii que he dado a co nocer en mi Cryptogamia guyanensis.<br />

ii. cr i s ot r i X - ch ry s ot h r i X<br />

Apothecia sessilia, immarginata, excipulo proprio <strong>de</strong>stituta, p<strong>la</strong>na, thallo vix prominulo<br />

cinc ta. Lamina prolígera ex ascis obovoi<strong>de</strong>o-c<strong>la</strong>vatis, sporidia subsena foventibus constans.<br />

-192


B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />

Pa ra physes nul<strong>la</strong>e. Thallus glomeratus aut pulvinatas, e floccis ramosis intricatis gonidiisque<br />

globosis luteis constitutis.<br />

ch ry s ot h r i X Montag., in litt. ad ill.; Fries. ci l i c i a Ejusd., Ann. Sc. nat., 2 e sér., ii,<br />

p. 375, non Fries.<br />

Apotecias que consisten en una lámina prolígera muy <strong>de</strong>lgada, sésiles sobre el<br />

talo, apenas marginadas por él, y <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> excípulo. Esta lámina está formada<br />

<strong>de</strong> tecas en<strong>de</strong>rezadas y or<strong>de</strong>nadas <strong>la</strong>s unas al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras sin traza alguna<br />

<strong>de</strong> paráfisas entre el<strong>la</strong>s. Tecas <strong>la</strong>rgamente obovoi<strong>de</strong>s, que contienen <strong>de</strong> cuatro a seis<br />

es poridias oblongas, marcadas por tres tabiques transver sales. Talo bisoi<strong>de</strong>, que<br />

forma glomerulillos ovil<strong>la</strong>dos sobre los ramos, y compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos confervoi<strong>de</strong>s<br />

ramosos, entre<strong>la</strong>zados y mezc<strong>la</strong>dos con granulillos <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> pálido o <strong>de</strong><br />

un amarillo <strong>de</strong> oro.<br />

Me ha parecido conveniente separar este género <strong>de</strong>l cilicia Fries, al cual lo había yo<br />

reunido al principio, pues persistiendo el célebre micólogo <strong>de</strong> Upsal en consi<strong>de</strong>rar<br />

como tipo <strong>de</strong> su género al Thele phora sericea Swartz, cuya fructificación, hal<strong>la</strong>da<br />

por mi amigo el reverendo M.J. Berkeley, es exóspora u basidiófora, ya no hay<br />

medio <strong>de</strong> mantener aproximados en el mismo género dos modos <strong>de</strong> fructificación<br />

tan diferentes. Y por otra parte, en <strong>la</strong> cilicia, el talo está formado <strong>de</strong> dos suertes <strong>de</strong><br />

fi<strong>la</strong>mentos, los unos confervoi<strong>de</strong>s, los otros escitonematoi<strong>de</strong>s.<br />

Sólo en Perú fue hal<strong>la</strong>da <strong>la</strong> única especie <strong>de</strong> este género, por M. Gaudichaud,<br />

y en <strong>Chile</strong>, por Bertero y por M. Gay.<br />

1. Chrysothrix noli-tangere<br />

C. thallo pulvinato vel glomeru<strong>la</strong>to, luteo-virescente, fibris ramosis flexuosis <strong>la</strong>xe contexto,<br />

gra nulis (gonidiis) concoloribus insperso; disco apoteciorum sessili, repando, carneo-fulvo,<br />

lu teo-pruinoso, tan<strong>de</strong>m <strong>de</strong> presso, a thallo obtuse obscureque marginato.<br />

C. n o l i-ta n G e r e Montag., Herb. propr., et Mus. Paris. ci l i c i a Ejusd., l.c., t. 16, f. 2 et<br />

Fl. J. Fern., n 108; Bertero, Coll., n. 176.<br />

Talo amarillo o amarillo-verdoso, compuesto todo entero <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos ramosos,<br />

dicótomos, con ramos divaricados, que salen alguna vez en ángulo recto,<br />

flexuosos y formando en <strong>la</strong>s espinas <strong>de</strong> los Cactus y en los ramos <strong>de</strong> los árboles,<br />

especies <strong>de</strong> cojinetes o <strong>de</strong> ovillos esféricos, primero sencillos, luego loba dos. Fructificación<br />

que consiste en un disco orbicu<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>no o ligeramente <strong>de</strong>primido. Este<br />

disco acaba por adquirir un poco <strong>de</strong> espesor, una consistencia <strong>de</strong> cera y ponerse<br />

sinuoso u on <strong>de</strong>ado en su bor<strong>de</strong>, el cual, primitivamente <strong>de</strong>snudo, está cu bierto,<br />

en edad avanzada, por un ro<strong>de</strong>te que le suministra el talo; es <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne<br />

mezc<strong>la</strong>da con un tinte leonado y sal picado como el mismo talo <strong>de</strong> granulillos <strong>de</strong> un<br />

amarillo ver doso. Está formado <strong>de</strong> tecas yuxtapuestas, en forma <strong>de</strong> porrita corta,<br />

que encierran <strong>de</strong> cuatro a seis esporidias elípticas, a<strong>la</strong>rga das o en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra<br />

obtusa en los dos extremos, y mar cadas <strong>de</strong> tres tabiques transversales.<br />

-193-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Esta especie fue cogida junto a Coquimbo y en Quillota, y parece bastante común<br />

en <strong>Chile</strong> sobre el Quisco.<br />

tr i B u ii<br />

Co l e m á C e o s v e r dad e ro s<br />

Talo enteramente compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos ramosos, hialinos y <strong>de</strong> go ni dias<br />

reunidas en forma <strong>de</strong> rosario, confundidos en una materia ge<strong>la</strong> tini forme<br />

y religados en forma <strong>de</strong> honda membranosa, tan pronto por una sencil<strong>la</strong><br />

pelícu<strong>la</strong> epidérmica, como por una capa celulosa. Apotecias variadas, <strong>de</strong><br />

excípulo talódico en el collema, y <strong>de</strong> excípulo biatorino en el leptogium.<br />

co l l e m a c e a e. v e r a e Montag., Fl. Alg., 1, p. 198.<br />

iii. co l e m a - co l l e m a<br />

Apothecia scutelliformia, disco immarginato excipulo thallo<strong>de</strong> primitus c<strong>la</strong>uso cincta. Sporidia<br />

varia, transversim septata aut multicellulosa (in Ompha<strong>la</strong>riis simplicia) ascis inclusa. Thallus<br />

foliaceus aut fruticuloso-filiformis, horizontalis verticalisque, totus ge<strong>la</strong>tinosus, intus vel<br />

e filis duplici ordinis, hyalinis scilicet et oniliformibus, vel e cellulis ge<strong>la</strong>tinosis gonidia bina<br />

aut quaterna inclu<strong>de</strong>ntibus, hoc est strato gonimo cum medul<strong>la</strong>ri confuso compositus.<br />

co l l e m a Ach. p. part.; Montag., l.c., p. 199.<br />

Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, ordinariamente sumergidas en el talo, que rompen para<br />

mostrarse afuera, sésiles o brevemente pedice<strong>la</strong>das, formadas <strong>de</strong> una lámina prolígera<br />

soportada y marginada por el mismo talo. Tecas en forma <strong>de</strong> porrita que<br />

contienen <strong>de</strong> seis a ocho esporidias bilocu<strong>la</strong>res. Talo horizontal o ascen<strong>de</strong>nte, crustáceo<br />

o foliáceo, generalmente bastante espeso, ansioso por humedad y turgente<br />

cuando está saciado <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, muy frágil en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación y <strong>de</strong> un color ordinariamente<br />

oscuro. Su estructura, análoga a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l nostoc, consiste en una especie <strong>de</strong><br />

materia ge<strong>la</strong>ti niforme en <strong>la</strong> cual están entremezc<strong>la</strong>das dos suertes <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos, los<br />

unos sumamente finos y pelúcidos, los otros formados por <strong>la</strong> reunión en forma <strong>de</strong><br />

rosario <strong>de</strong> glo bulillos verdosos que representan <strong>la</strong>s gonidias <strong>de</strong> los lí quenes. Estos<br />

últimos fi<strong>la</strong>mentos son muy flexuosos y están estrechamente entre<strong>la</strong>zados con los<br />

primeros, más difíciles <strong>de</strong> distinguir. Con mucho aumento <strong>de</strong>l microsco pio, aun<br />

es posible asegurarse que los globulillos esfé ricos u oblongos que forman rosarios<br />

están <strong>de</strong>ntro, al menos primitivamente, en un tubo anhisto cilíndrico, <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor<br />

tenuidad. Pero todos los collema no presentan esta organización; hay una sección<br />

<strong>de</strong> ellos, que yo di bujé en <strong>la</strong> Flora <strong>de</strong> Argel con el nombre <strong>de</strong> atactococcum, y que<br />

podría ser tal vez elevada al rango <strong>de</strong> género, en <strong>la</strong> cual, en lugar <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos monoliformes,<br />

se encuen tran gonidias sin or<strong>de</strong>n en el mucí<strong>la</strong>go <strong>de</strong>l talo que re ciben <strong>la</strong><br />

multiplicación binaria o cuaternaria.<br />

-194


B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />

Los collema tienen su centro geográfico en Europa, don<strong>de</strong> se cuentan nada menos<br />

que cincuenta especies, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales los nueve décimos pertenecen a <strong>la</strong>s zonas<br />

temp<strong>la</strong>das. Estas p<strong>la</strong>ntas crecen en tierra, sobre peñascos y troncos <strong>de</strong> árboles.<br />

<strong>Chile</strong> ofrece también va rias especies y una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más notables, que hemos hecho<br />

figurar.<br />

1. Collema boryanum<br />

C. thallo crasso, carnoso-ge<strong>la</strong>tinoso, g<strong>la</strong>uco-cinereo, e centro concreto radiatim <strong>la</strong>ciniato,<br />

<strong>la</strong>ciniis di<strong>la</strong>tatis, sinuatis, apice obtusis, subtus <strong>de</strong>nse fibrillosis, caeruleo-atris; apotheciis sessi<br />

libus, confertis, rubris, thallo ruguloso marginatis; ascis magnis, c<strong>la</strong>vatis, sporidia oblonga<br />

foventibus.<br />

C. B o rya n u m Pers. in Gaudich., Voy. Uran. Bot., p. 205; Montag., 6 e Centur., p. 28,<br />

cum <strong>de</strong>script.<br />

Talo ge<strong>la</strong>tinoso, carnudo, <strong>de</strong> un amarillo verdoso cuando es joven y está seco,<br />

pero que se pone ver<strong>de</strong> cuando se hume<strong>de</strong>ce, <strong>de</strong> un negro azu<strong>la</strong>do en su faz inferior,<br />

que está también cubierta <strong>de</strong> hebritas numerosas por <strong>la</strong>s cuales está fi jado y<br />

adherente a <strong>la</strong> corteza; en edad adulta, se pone cenizo y rugoso y su centro indiviso<br />

irradia en tiras lineares, algo di<strong>la</strong>ta das en el vértice, sinuosas y <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s salientes<br />

cuando está seco. Estructura: gonidias oblongo-elípticas, religadas en forma <strong>de</strong><br />

rosario, mezc<strong>la</strong>das con fi<strong>la</strong>mentos muy ramosos y hialinos. Apotecias numerosas<br />

en el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta, sésiles, <strong>de</strong>l diá metro <strong>de</strong> dos líneas y media, <strong>la</strong>s mayores,<br />

mientras <strong>la</strong>s más chiquitas tienen apenas un milímetro, provistas todas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong><br />

talódico muy rugoso y espeso. Disco <strong>de</strong> un encarnado <strong>de</strong> teja, en estado seco, y<br />

<strong>de</strong> amapo<strong>la</strong> si se humecta, p<strong>la</strong>no -cóncavo. Lámina prolígera que reposa sobre un<br />

hipotecio amarillento y compuesta <strong>de</strong> numerosas paráfisas, entre <strong>la</strong>s cuales se ven<br />

tecas muy gran<strong>de</strong>s en forma <strong>de</strong> porrita, don<strong>de</strong> están encerradas ocho esporidias<br />

en dos ringleras. Esporidias que varían según <strong>la</strong> edad entre <strong>la</strong>s formas esférica y<br />

oblonga, <strong>la</strong>r gas <strong>de</strong> 0,015 mm y provistas <strong>de</strong> un limbo transparente bas tante marcado.<br />

Hoy, ya sé que es esta <strong>la</strong> especie que Persoon, en <strong>la</strong> Botánica <strong>de</strong>l Viaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> Urania,<br />

ha seña<strong>la</strong>do con esta simple frase diagnóstica: “C. magnum, thallo pinnatifido, <strong>la</strong>ciniis<br />

di<strong>la</strong>tatis, sinuatis inferne subfibrillosis; scutellis rugulosis concoloribus”. C<strong>la</strong>rísimo es que<br />

con esta so<strong>la</strong> frase y sin <strong>de</strong>scripción, habría sido imposible <strong>de</strong>terminar este collema,<br />

si no hu biese tenido yo <strong>la</strong> ocasión <strong>de</strong> compararlo con un ejemp<strong>la</strong>r auténtico. El<br />

Collema boryanum, bastante vecino <strong>de</strong>l C. chloromelum <strong>de</strong> Swartz, crece en <strong>Chile</strong> sobre<br />

cortezas <strong>de</strong> troncos <strong>de</strong> árboles.<br />

2. Collema saturninum<br />

C. thallo foliaceo, crasso, coriaceo, eplumbeo fusco-virescente, <strong>la</strong>ciniato lobato, lobis rotundatis,<br />

undu<strong>la</strong>tis, integerrimis, subtus cinerascente te nuissime tomentoso vel albo-fibrilloso, raro nudo;<br />

apotheciis elevatis p<strong>la</strong>no-concavis, sessilibus, fusco-rubris, margine thallo<strong>de</strong> crasso inte-<br />

-195-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

ger rimo; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia oblonga aut cymbiformia, quadriannu<strong>la</strong>ta, annulis mediis<br />

cellulosis, hyalina foventibus.<br />

C. s at u r n i n u m Ach., Lich. univ., p. 644, et Syn. Lich., p. 321. li c h e n s at u r n i n u s<br />

Dicks., Engl. Bot., t. 1980.<br />

var. oxysporum: sporidiis utroque fine acuminato-anucronatis.<br />

Talo foliáceo, membranoso, bastante espeso, ge<strong>la</strong>tinoso cuando se humecta,<br />

correoso en estado seco, formando rosetas más o menos amplias sobre <strong>la</strong>s cortezas;<br />

es lobado en <strong>la</strong> peri feria, con lóbulos redon<strong>de</strong>ados, on<strong>de</strong>ados, enteros, lisos o<br />

granudos como pulverulentos por encima, cargados <strong>de</strong> un vello tomentoso <strong>de</strong> un<br />

b<strong>la</strong>nco pálido por <strong>de</strong>bajo. Su color es tan pronto azu<strong>la</strong>do, tan pronto parduzco,<br />

frecuentemente mezc<strong>la</strong>do <strong>de</strong> estos dos tintes, pero <strong>la</strong> faz inferior es siempre aplomada.<br />

Apotecias esparcidas, algunas veces reunidas, sobre todo en <strong>la</strong> juventud,<br />

en grupitos poco elevados por encima <strong>de</strong>l talo, p<strong>la</strong>nos, <strong>de</strong> un rojo cargado, luego<br />

brunas, provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> talódico, cuya gradación es variable. Por <strong>de</strong>bajo,<br />

se observa un hoyuelito que les correspon<strong>de</strong>. La lámina prolígera se compone <strong>de</strong><br />

tecas c<strong>la</strong>viformes y <strong>de</strong> paráfisas algo espesadas y rojas en el vértice. Las primeras<br />

encierran ocho esporidias hialinas dispuestas en dos ringleras <strong>de</strong> una manera poco<br />

regu<strong>la</strong>r. Estas esporidias son cortas, <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra y contienen cuatro ringleras<br />

<strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s situadas transversalmente (spori dio<strong>la</strong>), cuyos dos extremos son<br />

ordinariamente sencillos. En <strong>la</strong> variedad, <strong>la</strong> esporidia es acuminada y puntiaguda<br />

a cada cabo, más o menos como en el Leptogium burgessii <strong>de</strong> Canarias. He visto en<br />

<strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo otra variedad que he estado tentado <strong>de</strong> atribuir al Leptogium<br />

marianum <strong>de</strong>scrito más a<strong>de</strong> <strong>la</strong>nte, si el espesor y <strong>la</strong> consistencia coriácea <strong>de</strong>l talo no<br />

se opusiesen a ello, y que prefiero mirar como una forma perfec tamente g<strong>la</strong>bra<br />

inferiormente <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie que nos ocupa.<br />

Bertero halló el tipo en Juan Fernán<strong>de</strong>z, y <strong>la</strong> variedad oxyspermum en Quillota. En<br />

cuanto a <strong>la</strong> variedad g<strong>la</strong>bra, esta crece en <strong>la</strong>s provincias me ridionales.<br />

3. Collema opulentum †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám.13, fig. 3)<br />

C. thallo amplo, crasso, orbicu<strong>la</strong>to, sicco corneo, madido ge<strong>la</strong>tinoso, e lobis flexuosis, <strong>de</strong>nse<br />

con textis concretisque, apice ascen<strong>de</strong>nte multifidis constante, <strong>la</strong>cunoso-cribroso, sordi<strong>de</strong> f<strong>la</strong>vovirescente,<br />

subtus fibrilloso tomentoso; apotheciis sparsis, rubricosis, concavis, ambitu liberis,<br />

mar gine concolori undu<strong>la</strong>to instructis; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, ovoi <strong>de</strong>a foventibus.<br />

C. o P u l e n t u m Montag., Mss. Herb. Mus. Paris.<br />

Talo muy gran<strong>de</strong>, orbicu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> tres pulgadas <strong>de</strong> diámetro, duro, córneo<br />

y difícil <strong>de</strong> entamar con instrumento cortante, cuando está seco, pero que se<br />

pone b<strong>la</strong>ndo ge<strong>la</strong>tinoso y tremeloi<strong>de</strong> si se moja. Tiene un aspecto que le es propio,<br />

estando formado <strong>de</strong> lóbulos o <strong>de</strong> tiras comprimidas, entrecru zadas y soldadas<br />

-196


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 13. Fig. 3. 3a. Collema opulentum visto <strong>de</strong> tamaño natural. 3b. Extre midad recortada <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los<br />

lóbulos o divisiones <strong>de</strong>l talo, aumentada ocho veces y en <strong>la</strong> cual se pue<strong>de</strong> ver el lugar que ocupan <strong>la</strong>s<br />

apotecias c, c. 3d. Una <strong>de</strong> estas apotecias cortada verticalmente en su eje para mostrar al mismo tiempo<br />

el espesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera f, f, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l rebor<strong>de</strong> concolóreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> apotecia g, g. 3k. Estructura <strong>de</strong>l<br />

talo vista con un aumento <strong>de</strong> trescientas ochenta veces y mostrando en i,i, los fi<strong>la</strong>mentos hialinos y en<br />

1, 1, los tubos que contienen <strong>la</strong>s go nidias reunidas en forma <strong>de</strong> rosario que entran con un muci<strong>la</strong>go en<br />

su composi ción. 3m. Porción <strong>de</strong> lámina prolígera aumentada cerca <strong>de</strong> doscientas veces, don<strong>de</strong> se ven,<br />

entre dos paráfisas, dos tecas llenas <strong>de</strong> esporidias y algunas <strong>de</strong> estas esparcidas entre los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s paráfisas. 3n. Tres esporidias maduras y ais<strong>la</strong>das, aumentadas trescientas ochenta veces.


B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />

entre sí <strong>de</strong> manera que forman una suerte <strong>de</strong> enrejado <strong>la</strong>cunoso, como criboso y<br />

bastante análogo al que pre senta el estipo <strong>de</strong> ciertos phallus; pero aquí y allá el<br />

extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiras divididas en una gran cantidad <strong>de</strong> digitaciones fi liformes se<br />

en<strong>de</strong>reza y forma otro enrejado <strong>de</strong> mal<strong>la</strong>s más an chas como finamente granudas.<br />

El color <strong>de</strong> este talo es <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> amarillento o bilioso en <strong>la</strong>s tiras, y <strong>de</strong> un pardo<br />

fuliginoso en los extremos multífidos; su faz inferior está cubierta <strong>de</strong> hebritas como<br />

en todos sus congéneres. Interiormente, esta espe cie está compuesta <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />

monoliformes, pero <strong>la</strong>s gonidias religadas en forma <strong>de</strong> rosario son algo variables<br />

<strong>de</strong> forma, entre <strong>la</strong> redonda y <strong>la</strong> oblonga, y <strong>de</strong> grosor, entre 0,0035 y 0,0065 mm.<br />

Se observan también fi<strong>la</strong>mentos numerosos hialinos, muy ra mosos, entrecruzados,<br />

los cuales pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>rados como <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong>l talo, <strong>de</strong> los cuales<br />

los primeros serían <strong>la</strong> capa gonímica; los unos y los otros están religados por un<br />

mucí<strong>la</strong>go incoloro. Al contrario <strong>de</strong> lo que se observa en los <strong>de</strong>más collema, <strong>la</strong>s<br />

apotecias y su margen son <strong>de</strong> un sólo color encarnado <strong>de</strong> teja, como en muchos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s biatoras, y con todo eso, no tenemos nada que ver aquí con un leptogium;<br />

se hal<strong>la</strong>n estas apotecias esparcidas, adheridas por el centro, primero cóncavas,<br />

luego p<strong>la</strong>nas, pero conservando siempre un re bor<strong>de</strong> espeso, on<strong>de</strong>ado y <strong>de</strong>l mismo<br />

color que el disco. Las tecas, acompañadas <strong>de</strong> paráfisas, son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita y<br />

encierran en una o dos ringleras ocho esporidias ovoi<strong>de</strong>s oblongas, en <strong>la</strong>s cuales,<br />

por <strong>la</strong> edad joven, sin duda, no he podido veri ficar más que <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> un solo<br />

tabique transversal, ni en <strong>la</strong>s apotecias, <strong>la</strong>s más a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntadas en apariencia; pero <strong>la</strong><br />

ana logía pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar suponer que se formará un número mayor <strong>de</strong> ellos. En <strong>la</strong><br />

teca, tienen estas esporidias una longitud <strong>de</strong> 0,01 mm, <strong>la</strong> cual es <strong>la</strong> mitad mayor<br />

afuera.<br />

No existe más que uno solo y único ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> este bello collema en <strong>la</strong> colección<br />

<strong>de</strong>l museo, pero es tan distinto <strong>de</strong> todos los <strong>de</strong>más que no he podido negarme, ya a<br />

darlo a conocer por menor, ya a dar su figura ana lítica. Crece en los musgos al pie<br />

<strong>de</strong> los árboles, en <strong>la</strong>s provincias meridio nales.<br />

4. Collema fascicu<strong>la</strong>re<br />

C. pulvinatum, minutum; thallo suborbicu<strong>la</strong>ri, imbricato-implicato, plicis centralibus erec tis,<br />

flexuosis, anastomosantibus, lobis periphericis rotundatis, inciso-crenatis; apotheciis marginalibus<br />

subturbinatis; disco rufo; sporidiis acicu<strong>la</strong>ribus, medio vel apice leniter incrassatis,<br />

hinc subcaudatis, transversim multiseptatis.<br />

C. Fa s c i c u l a r e Ach., Lich. univ., p. 639, pro parte; Fries, Lich, Suec. exsic., n. 50!<br />

Esta chiquita especie forma sobre <strong>la</strong>s cortezas cojinetitos <strong>de</strong> algunas líneas <strong>de</strong><br />

diámetro, hemisféricos, <strong>de</strong> un negro verdoso o bruno, compuestos <strong>de</strong> expansiones<br />

membraniformes, ascen<strong>de</strong>ntes sobre los bor<strong>de</strong>s, en<strong>de</strong>rezadas en el centro, <strong>de</strong> una<br />

con sistencia ge<strong>la</strong>tinosa en estado húmedo, y lobadas almenadas en su bor<strong>de</strong> libre:<br />

se ven también sobre este bor<strong>de</strong> <strong>la</strong>s apote cias, que son algo turbinadas, primero<br />

p<strong>la</strong>nas, luego convexas, marginadas por el talo y presentando un disco rojo. Lá-<br />

-199-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

mina pro lígera compuesta <strong>de</strong> tecas y <strong>de</strong> paráfisas un poco espesadas en el vértice.<br />

Tecas en forma <strong>de</strong> porrita que encierran <strong>de</strong> seis a ocho esporidias acicu<strong>la</strong>res (en<br />

forma <strong>de</strong> aguja), rectas o encorvada s y flexuosas, tan pronto igualmente atenuadas<br />

en los dos extremos, tan pronto un poco hinchadas en el medio o hacia lo alto, <strong>de</strong><br />

modo que parecen estar provistas <strong>de</strong> un apéndice co diforme; son a<strong>de</strong>más hialinas<br />

y están divididas transversalmente por ocho a diez tabiques.<br />

Ordinariamente confundida con el C. conglomeratum, esta especie es esencialmente<br />

diferente <strong>de</strong> él por su fructificación. Para mí, su tipo es el Nº 50 <strong>de</strong> los líquenes<br />

<strong>de</strong> Suecia, publicados en naturaleza por Fries. El C. conglomeratum tiene esporidias<br />

ovoi<strong>de</strong>-oblongas y celulosas en <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> mi colección, y sobre<br />

todo en un ejemp<strong>la</strong>r au téntico que tengo <strong>de</strong> Kunze. Otro, que me dio Persoon<br />

con los dos nombres sinónimos <strong>de</strong> Acharius y <strong>de</strong> Hoffmann, me ha presentado<br />

esporidias en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra con cinco tabiques transversales, como en <strong>la</strong><br />

especie siguiente.<br />

Nuestro C. fascicu<strong>la</strong>re crece en <strong>Chile</strong>, sobre ramitos <strong>de</strong> arbolillos, en compañía<br />

<strong>de</strong> algunos líquenes mencionados y <strong>de</strong>scritos arriba; hay muy pocos ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />

ellos.<br />

5. Collema myriococcum<br />

C. thallo suborbicu<strong>la</strong>ri, imbricato, nigro, udo prasino, lobis confertis, ascen<strong>de</strong>ntibus, crispis,<br />

margine granulosis; apotheciis raris, minutis, tur binato-globosis, marginalibus, concoloribus;<br />

disco impresso rubricoso; ascis obovoi<strong>de</strong>o-c<strong>la</strong>vatis, inter paraphyses (?) in massam ge<strong>la</strong>tinosam<br />

concretas nidu<strong>la</strong>ntibus, sporidia fusiformia, octona, hexapyrenia foventibus.<br />

C. n y r i o c o c c u m Ach., Lich. univ., p. 638?<br />

Talo compuesto <strong>de</strong> hojuelitas en<strong>de</strong>rezadas y lobadas como en el prece<strong>de</strong>nte,<br />

pero a simple vista, más semejante al <strong>de</strong>l C. Synalissum (Synalissum vulgare Fries),<br />

siendo los lóbulos más <strong>de</strong>cididamente multífi<strong>de</strong>s con divisiones cilindráceas; negro<br />

y duro, cuando está seco, se pone <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> purpuráceo si se moja. Apotecias<br />

chiquitas en forma <strong>de</strong> culo <strong>de</strong> gallina, situadas en el extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divisiones,<br />

con disco bruno, hundido, apenas visible y con rebor<strong>de</strong> talódico entero. Lámina<br />

prolígera <strong>de</strong>lgada, compuesta <strong>de</strong> paráfisas indistintas y glutinadas bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

una masa ge<strong>la</strong>tiniforme, y <strong>de</strong> tecas obovoi<strong>de</strong>s que encierran seis a ocho esporidias<br />

hialinas, fusiformes, con cinco tabiques transversales o con seis esporidio<strong>la</strong>s. Longitud<br />

media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias 0,02 mm.<br />

Este collema, análogo, sin ser semejante al prece<strong>de</strong>nte, forma sobre <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong>snuda<br />

montoncitos orbicu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> cuatro a seis líneas <strong>de</strong> diámetro. Bertero lo halló en<br />

pastos húmedos junto a Quillota. Debo añadir que sería muy posible que no fuese<br />

más que una variedad <strong>de</strong>l C. pulposum, pero no es el C. prasinum Ach.<br />

-200


B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />

iv. este Fan e F o ro - st e P h a n e P h o r u s<br />

Apothecia terminalia aut <strong>la</strong>teralia, sessilia aut pedicel<strong>la</strong>ta, scutelliformia, duplici instructa<br />

margine, interiori angustissimo discolori ab hypothecio suppeditato; exteriori magno thallo<strong>de</strong>,<br />

e foliolis pluribus crispulis involucrantibus formato. Structura thalli et fructificatio ut in<br />

Leptogio.<br />

st e P h a n e P h o r u s Flotow, in Linnaea, Band X v i i, Heft i, p. 29; Montag. in d’Orbig.,<br />

Dict. univ. Hist. nat., t. v i i, p. 351.<br />

Apotecias escuteliformes, sésiles o soportadas por un corto realce <strong>de</strong>l talo, <strong>la</strong>terales<br />

o terminales, es <strong>de</strong>cir, centrales o esféricas, provistas <strong>de</strong> un doble bor<strong>de</strong>, el<br />

uno interior, pálido, suministrado por el hipotecio, el otro exterior, muy gran<strong>de</strong>,<br />

formado por el talo y con sistiendo en hojue<strong>la</strong>s recortadas, crespas, ordinaria mente<br />

en<strong>de</strong>rezadas y on<strong>de</strong>adas, dispuestas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l disco en uno o más verticilos.<br />

Estructura <strong>de</strong>l talo y fructificaciones como en el género leptogium, que luego <strong>de</strong>scribiré.<br />

Este género, particu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s zonas cálidas, cuenta ya seis especies a <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

luego podría yo juntar una séptima <strong>de</strong> Java, notable entre todas por un rebor<strong>de</strong><br />

talódico, el cual, en lugar <strong>de</strong> estar com puesto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s libres y levantadas, tiene<br />

<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un culo <strong>de</strong> gallina. Me <strong>la</strong> dio el profesor M. Miquel, <strong>de</strong> Amsterdam. La<br />

especie <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> es el tipo <strong>de</strong>l género. Persoon <strong>la</strong> dio a luz.<br />

1. Stephanephorus phyllocarpus<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 13, fig. 4)<br />

S. thallo subtenui, ge<strong>la</strong>tinoso, membranaceo, caeruleo-plumbeo, sicco corneo fragili, humido<br />

diaphano, plicato-ruguloso, ambitu sinuato-lobato, lobis plicato-undu<strong>la</strong>tis, subcrenatis; apotheciis<br />

sparsis, amplissimis, adnatis, margine thallo<strong>de</strong> frondoso, undu<strong>la</strong>to, crispo, discum<br />

con cavius culum, badium cingente instructis; ascis longe c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona simplici<br />

serie imbricata, oblongo-navicu<strong>la</strong>ria, multicellulosa foventibus.<br />

S. P hyllo car P u s Flotow, l.c. co l l e m a P hyllocarP u m Pers. in Gaudich., Voy. Urn.<br />

Bot., p. 204; Montag., Bonite, Crypt., p. 119; excl syn. le P t o G h B u l l at i.<br />

El talo es más espeso que en los verda<strong>de</strong>ros leptogium, pero <strong>de</strong>l mismo color<br />

azu<strong>la</strong>do aplomado, aunque un poco más subido y como apizarrado; es membranoso,<br />

duro y frágil en estado seco, ge<strong>la</strong>tinoso, aceitunado y diáfano cuando se moja,<br />

rugoso y como finamente plegado por encima y por <strong>de</strong>bajo, adherido a <strong>la</strong> corteza<br />

por su faz inferior, apenas libre por los bor<strong>de</strong>s, que están recortados en lóbulos anchos,<br />

redon<strong>de</strong>ados, on<strong>de</strong>a dos y frecuentemente aplicados. Por sésiles, <strong>la</strong>s apotecias<br />

no ofrecen por <strong>de</strong>bajo los hundimientos tan expresados, en el gé nero siguiente, a <strong>la</strong><br />

faz inferior <strong>de</strong>l talo; presentan un doble bor<strong>de</strong>, uno interno, <strong>de</strong>lgado amarillento,<br />

formado por el hipotecio (excípulo proprium), el otro, muy amplio, suminis trado por<br />

el talo y consistente en muchos verticilos <strong>de</strong> hojue <strong>la</strong>s superpuestas, on<strong>de</strong>adas y<br />

-201-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

crespas. El disco, <strong>de</strong>snudo, poco cóncavo, es <strong>de</strong> color bayo-bruno. Lámina prolígera<br />

proporcio nadamente bastante <strong>de</strong>lgada. Tecas en porrita <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> un quinto <strong>de</strong><br />

milímetro poco más o menos y que contienen imbricadas sobre una so<strong>la</strong> ringlera<br />

ocho esporidias ovoi<strong>de</strong>o-cimbiformes, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 0,03mm y celulosas.<br />

Esta especie, que es <strong>la</strong> mayor <strong>de</strong>l género, crece sobre ramas <strong>de</strong> arboles que algunas<br />

veces ro<strong>de</strong>a enteramente con sus rosetas. Bertero (Colecc. Nº 364 y 902) <strong>la</strong> halló<br />

en <strong>Chile</strong>.<br />

v. le P t o G i o - le P to G i u m<br />

Apothecia scutelliformia, subpedicel<strong>la</strong>ta, excipiulo thallo<strong>de</strong> discum erumpentem, primo c<strong>la</strong>usum,<br />

margine proprio instructum cingente, tan<strong>de</strong>m excluso. Asci c<strong>la</strong>vati, interdum ventricosi,<br />

sporidia octona, fusiformi-navicu<strong>la</strong>ria, transversim septata, aut ovoi<strong>de</strong>o-oblonga, quadrate<br />

multicellulosa foventes. Thallus foliaceus ge<strong>la</strong>tinoso-membranaceus, tenuissimus, madidus<br />

f<strong>la</strong>c cidus diaphanus, intus e fi<strong>la</strong>mentis hyalinis et moniliformibus in substanti ge<strong>la</strong>tinosa<br />

mix tis constiutus, strato corticali hexagono-celluloso obductus.<br />

le P to G i u m Fries, Syst. Orb. Veget., p. 255; Montag., Cuba, Crypt., p. 113. co l l e m at i s<br />

spec. Ach. et Auett.<br />

Apotecias escuteliformes, pedice<strong>la</strong>das, raramente <strong>de</strong>l todo sésiles, con un hundimiento<br />

por <strong>de</strong>bajo que les correspon<strong>de</strong>. Excípulo talódico que se metamorfosea,<br />

como en <strong>la</strong>s biatoras, en excípulo propio, y cerca un disco encarnado o bruno,<br />

primero cerrado, luego más o menos abierto y extendido. Lámina prolígera compuesta<br />

<strong>de</strong> tecas y <strong>de</strong> paráfisas. Tecas en forma <strong>de</strong> gorrita. Esporidias en forma <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra, fusiformes y tabicadas transversalmente u obovoí<strong>de</strong>o-elípticas y murales,<br />

encerradas, en número <strong>de</strong> ocho, y dispuestas en <strong>la</strong>s tecas sobre una so<strong>la</strong> ringlera.<br />

Talo foliáceo, raramente filiforme, membranoso, <strong>de</strong>lgado, ge<strong>la</strong>tinoso flojo y<br />

transparente cuando está mojado, lo más ordi nario <strong>de</strong> color aplomado, compuesto<br />

<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos monoliformes religados en una sustancia ge<strong>la</strong>tiniforme por una capa<br />

cortical celulosa con celdil<strong>la</strong>s polígonas.<br />

Las especies <strong>de</strong> este género se hal<strong>la</strong>n poco más o menos igualmente repartidas<br />

en los dos hemisferios, y crecen sobre cortezas y en mus gos, raramente en tierra<br />

musgosa. <strong>Chile</strong> posee seis <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales dos pertenecen a Europa, y una,<br />

que es nueva, le es propia.<br />

1. Leptogium menziesii<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 13, fig. 5)<br />

L. thallo membranaceo, tenui plumbeo-fuscescente, subtus albo–tomentoso, ambitu lobato,<br />

lobis rotundatis, p<strong>la</strong>nis, integerrimis; apotheciis subpedicel<strong>la</strong>tis, margine thallo<strong>de</strong> immutato<br />

discum p<strong>la</strong>niusculum, rubrum cingente instructis; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia foventibus ovoi<strong>de</strong>ooblonga,<br />

tri-quinqueannu<strong>la</strong>ta, annulis transversalibus cellulosis.<br />

-202


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 13. Fig. 4. 4a. Stephanephorus phyllocarpus visto <strong>de</strong> tamaño natural. 4b. Forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gonidias en rosario,<br />

aumentadas trescientas ochenta veces, que entran en <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l talo. Los fi<strong>la</strong>mentos hialinos,<br />

por no ofrecer diferencia alguna específica, no han sido representados. 4c. Una apotecia ais<strong>la</strong>da vista <strong>de</strong><br />

tres cuartos y con un aumento <strong>de</strong> tres veces su diámetro. 4d. Dos tecas aumen tadas doscientas veces, en<br />

medio <strong>de</strong> numerosas paráfisas, y que contienen normalmente ocho esporidias cada una. 4e. Dos <strong>de</strong> estas<br />

esporidias libres y aumentadas trescientas ochenta veces.


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 13. fig. 5. 5a. Leptogium menziesii visto <strong>de</strong> tamaño natural, y <strong>de</strong>l talo <strong>de</strong>l cual se ha vuelto un lóbulo<br />

en b, para mostrar que su faz inferior es vellosa. 5e. Enrejado <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s que componen <strong>la</strong> cutícu<strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />

talo y que prueba que tenemos aqui un verda<strong>de</strong>ro leptogium y no un collema. 5d. Disposición irregu<strong>la</strong>r y<br />

forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gonidias que entran en <strong>la</strong> estructura interior <strong>de</strong>l talo, vistas con un aumento <strong>de</strong> trescientas<br />

ochenta veces, como el enrejado <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte figura. 5e. Tajada vertical <strong>de</strong> una apotecia para mostrar<br />

<strong>la</strong> <strong>la</strong>ncina prolígera y el vello, no sólo <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l talo, sino también el que cubre <strong>la</strong> cima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

apotecia. 5f. Una teca cercada <strong>de</strong> paráfisas y aumentada ciento noventa veces. 5g. Tres esporidias libres,<br />

aumentadas al doble.


B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />

le P to G i u m m e n z i e s i i Montag., Herb. propr. co l l e m a m e n z i e s i i Ach., Lich. univ.,<br />

p. 645 et Syn. Lich., p. 320? le P to G i u m a z u r e u m Montag, Voy. au Pole Sud, Bot, p.<br />

169, p. p.<br />

Talo membranoso, <strong>de</strong>lgado, ancho <strong>de</strong> una a dos pulgadas, liso por encima y <strong>de</strong><br />

color <strong>de</strong> plomo con ten<strong>de</strong>ncia a variar al bruno, cubierto por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> un vello<br />

b<strong>la</strong>nco, corto y es peso, recortado en su contorno en lóbulos bastante gran<strong>de</strong>s, redon<strong>de</strong>ados<br />

y enteros. Apotecias semejantes, por <strong>la</strong> forma y el tamaño, a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l L.<br />

azureum, pero con rebor<strong>de</strong> concoloro al talo y no más pálido que él; en el cual no<br />

están fijadas más que por el centro, que está como pedice<strong>la</strong>do, y su disco es p<strong>la</strong>no<br />

y encarnado-bruno. Tecas en forma <strong>de</strong> porrita, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> más <strong>de</strong> un décimo <strong>de</strong> milímetro.<br />

Esporidias hialinas, oblon gas u oval-elípticas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,0225 mm, anchas<br />

<strong>de</strong> 0,0125 mm, divididas en cuatro o seis anillos transversales y celulosos.<br />

Este leptogium no ha sido <strong>de</strong>scrito; Acharius se contentó con dar <strong>de</strong> él un corto<br />

diagnosis en tres <strong>de</strong> sus obras, según Smith, que se lo había comunicado. Por tanto<br />

merece se mire con interés en cuanto sirve <strong>de</strong> rasgo <strong>de</strong> unión entre los collema y los<br />

leptogium, disminuyendo un poco, por eso mismo, el valor <strong>de</strong> este último género.<br />

En efecto, semeja tanto al L. azureum, que no habiendo sido examinado por <strong>de</strong>bajo,<br />

el ejemp<strong>la</strong>r único que acabo <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir había sido confundido con los <strong>de</strong> esta<br />

especie, que el almirante d’Urville había cogido en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes,<br />

don<strong>de</strong> crece sobre musgos y jungermannias. Por otro <strong>la</strong>do, tiene gran<strong>de</strong>s afinida<strong>de</strong>s<br />

con el Collema saturninum, por el vello <strong>de</strong> su faz inferior, por <strong>la</strong>s manchas<br />

pardas <strong>de</strong> <strong>la</strong> superior y por el rebor<strong>de</strong> talódico <strong>de</strong> sus escutelos. Con todo eso, se le<br />

distinguirá fácilmente <strong>de</strong> este por <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical celulosa, propia<br />

<strong>de</strong>l género en que lo he colocado, y <strong>de</strong>l primero, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>l L. azureum por el<br />

vello b<strong>la</strong>nco que lo guarnece por <strong>de</strong>bajo.<br />

2. Leptogium azureum<br />

L. thallo foliaceo, membranaceo, tenerrimo, levi, diaphano, humido vio<strong>la</strong>ceo-cyaneo, sicco<br />

plumbeo-caerulescente, lobis rutundatis, g<strong>la</strong>bris, undu<strong>la</strong>tis, integrrimis; apotheciis spar sis,<br />

subpedicel<strong>la</strong>tis, disco rubro, margine pallidiore; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, uni-aut biserialia,<br />

navicu<strong>la</strong>ria, <strong>de</strong>cies annu<strong>la</strong>ta, annulis transversis quadrate cellulosis, inclu <strong>de</strong>n ti bus.<br />

L. a z u r e u m Montag., Cuba, Crypt., p. 114. co l l e m a a z u r e u m Ach., Lich. univ., p.<br />

654 et Syn. Lich., p. 325; Swartz, Lich. Amer., t. 15; Montag., Fl. J. Fern., n. 107.<br />

li c h e n a z u r e u s Swartz, Fl. Ind. Occid., p. 1895; Bertero, Coll., n. 384 et 1640.<br />

Talo <strong>de</strong>lgado, liso, extendido, azu<strong>la</strong>do, con lóbulos bastante amplios, on<strong>de</strong>ados,<br />

enteros y redon<strong>de</strong>ados, formando rosetas <strong>de</strong> dos a tres pulgadas <strong>de</strong> diámetro,<br />

ya sobre musgos, ya sobre cortezas; es g<strong>la</strong>bro por encima y por <strong>de</strong>bajo, ge <strong>la</strong>tinoso<br />

y medio transparente cuando se hume<strong>de</strong>ce, y en este estado, su color no varía al<br />

aceitunado como en el Stepha nephorus. Apotecias esparcidas, fijadas por el centro y<br />

como llevadas por un corto pedicelo, hueco por <strong>de</strong>bajo a con secuencia <strong>de</strong>l realce<br />

-207-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

<strong>de</strong>l talo; están, por consiguiente, libres en su contorno, son p<strong>la</strong>nas por encima, algo<br />

rugosas por <strong>de</strong> bajo, y su disco, <strong>de</strong> un encarnado <strong>de</strong> teja que varía al pardo con <strong>la</strong><br />

edad, está cercado <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> entero color <strong>de</strong> gamuza como su faz inferior,<br />

el cual les es suministrado por un excípulo talódico modificado en su coloración.<br />

Lámina prolígera muy <strong>de</strong>lgada, compuesta <strong>de</strong> tecas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita, que contiene<br />

sin or<strong>de</strong>n ocho esporidias hialinas, cimbiformes y di vididas en seis anillos<br />

celulosos por cinco tabiques transversa les, al menos en apariencia. Largo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

esporidias 0,03 mm; diámetro en su medio 0,015 mm.<br />

Este liquen fue cogido por Bertero en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, sobre cortezas <strong>de</strong><br />

arboles.<br />

3. Leptogium tremelloi<strong>de</strong>s<br />

L. thallo foliaceo, ge<strong>la</strong>tinoso-membranaceo, tenerrimo, subdiaphano, plumbeo, obsolete rugoso,<br />

lobato, lobis oblongis rotundatis, incisis, integerrimis; apotheciis sparsis, subpedicel<strong>la</strong>tis, p<strong>la</strong>nis,<br />

rufo-fuscis, <strong>de</strong>mum nigris, margine pallido; ascis c<strong>la</strong>vaeformibus, sporidia octona, fusiformia,<br />

transversim (secundum aetatem) tri-septemseptata foventibus.<br />

L. tr e m e llo i d e s Fries, Summ. Veget. Scandin., p. 123; Montag., Cuba, Crypt., p. 113.<br />

co l l e m a tr e m e llo i d e s Ach., Syn. Lich., p. 326. C. P l i c a t u m Hoffm., Pl. Lich., t. 35,<br />

f. 2. li c h e n tr e m e llo i d e s Linn. fil.<br />

Esta especie, a <strong>la</strong> simple vista, tiene tantas re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, que<br />

muchos liquenógrafos <strong>de</strong> mérito, Eschwei ler entre otros, habían hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />

una simple variedad <strong>de</strong> ésta. Si se examina con cuidado <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l talo<br />

y <strong>la</strong> fructificación y se comparan en <strong>la</strong>s dos p<strong>la</strong>ntas, se obtiene el convencimiento<br />

que hay entre el<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s y específicas dife rencias. Así, en el L. tremelloi<strong>de</strong>s, el<br />

color <strong>de</strong>l talo es menos <strong>de</strong>cididamente azu<strong>la</strong>do; pero es más bien cenizo y se pone<br />

acei tunado y amoratado por <strong>la</strong> inmersión en el agua. En lugar <strong>de</strong> tener sus lóbulos<br />

lisos y enteros, este talo los tiene, al contrario, plegados y profundamente divididos.<br />

Pero el signo <strong>de</strong> distinción más característico saldrá <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma tan diferente<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias, que son aquí fusiformes no ce lulosas, y sí divididas, según <strong>la</strong><br />

edad, en cuatro, seis u ocho esporidio<strong>la</strong>s por apariencias <strong>de</strong> tabiques transversales.<br />

Las apo tecias ofrecen a<strong>de</strong>más pocas diferencias sensibles. Eschweiler ha cometido<br />

todavía otro error reuniendo a esta especie el L. <strong>la</strong>cerum.<br />

Parece ser común en <strong>Chile</strong> meridional, don<strong>de</strong> crece sobre cortezas <strong>de</strong> árboles.<br />

4. Leptogium marianum<br />

L. thallo tenuissimo, utrinque g<strong>la</strong>bro, atrovirente, ambitu <strong>la</strong>ciniato– lobato, lobis p<strong>la</strong>nis undu<strong>la</strong>tisque;<br />

apotheciis sessilibus, magnis, <strong>de</strong>mum carnosis, margine crasso pallidori instruclis;<br />

disco p<strong>la</strong>niusculo, fusco purpureo; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, cimbiformia, multicellulosa,<br />

hyalina, biserialia inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

-208


B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />

L. m a r i a n u m Montag., Herb. co l l e a m a r i a n u m Pers. in Gaudich., Voy. Uran. Bot., p.<br />

203; Montag., Fl. J. Fern., Nº 106; Bertero, Coll., Nº 1645.<br />

Talo bastante <strong>de</strong>lgado, membranoso, g<strong>la</strong>bro por <strong>de</strong>bajo liso por encima, pero<br />

cargado <strong>de</strong> papulil<strong>la</strong>s que no son otra cosa más que rudimentos <strong>de</strong> apotecias; su<br />

color es <strong>de</strong> un bruno amo ratado, como oliváceo, con algunos tintes aplomados<br />

que, en <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong>l continente chileno aplicado exactamente a <strong>la</strong> cor teza, le<br />

da una falsa apariencia <strong>de</strong>l Collema saturninum, <strong>de</strong>l cual se distingue bien por otra<br />

parte, por <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> todo vello. Su contorno está lobado y estos lóbulos son<br />

redon<strong>de</strong>ados, p<strong>la</strong>nos y on<strong>de</strong>ados según el soporte. Apotecias bastante gran<strong>de</strong>s, <strong>de</strong><br />

media línea <strong>de</strong> diámetro, sésiles, apenas excavadas por <strong>de</strong> bajo, provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong><br />

bastante fuerte, más pálido que el talo. Disco <strong>de</strong> un color encarnado-bruno<br />

y un poco cóncavo. Tecas y esporidias como en el L. azureum.<br />

Esta especie, que tengo bastantes motivos para creer<strong>la</strong> legítima, difiere <strong>de</strong>l Collema<br />

saturninum por <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical celulosa, y por <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> vello<br />

por <strong>de</strong>bajo, y <strong>de</strong>l L. tremelloi<strong>de</strong>s, al cual se aproxima más entre sus congéneres, por<br />

<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> sus esporidias. Fue hal<strong>la</strong>da en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z por Bertero, y<br />

en <strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> crece sobre cortezas <strong>de</strong> árboles.<br />

5. Leptogium <strong>la</strong>cerum<br />

L. thallo foliaceo-membranaceo, subdiaphano, reticu<strong>la</strong>to-rugoso, g<strong>la</strong>u co-fuscescente, <strong>la</strong>ci niato, lobis<br />

<strong>la</strong>ceris, <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>to-ciliatis; apotheciis sparsis, concaviusculis, rubris, margine tu mido integerrimo<br />

pallidiore; ascis c<strong>la</strong>vatis longissimis, paraphysibus filiformibos immixtis, spo ridia navicu<strong>la</strong>ria,<br />

<strong>de</strong>cies annu<strong>la</strong>ta, annulis quadrate cellulosis, octona, uniaut biserialia in clu<strong>de</strong>ntibus.<br />

L. l a c e r u m Fries, Fl. Scanica, p. 293. co l l e m a Ach., Syn. Lich., p. 327.<br />

var. pulvinatum: thallo pulvinato, e lobis minutis, confertissimis, <strong>la</strong>cero-<strong>la</strong>ciniatis,<br />

<strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>to-<strong>la</strong>cinu<strong>la</strong>lis granulosisque, fuscescentibus fuscisque composito.<br />

L. l a c e r u m var. P u lv i n at u m Montag., Canar. Crypt., p. 129. co l l e m a P u lv i n at u m<br />

Hoffm., Fl. Germ., ii, p. 104; Dill., His. Musc., t. 19, f. 34.<br />

Talo formado <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s <strong>de</strong>lgadas, chiquitas, orbicu<strong>la</strong>res u oblongas, on<strong>de</strong>adas,<br />

sinuosas y <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>das en el contorno, ordinariamente ascen<strong>de</strong>ntes y reunidas,<br />

en <strong>la</strong> variedad, en co jinetitos sobre tierra <strong>de</strong>snuda o musgosa; son cenicientas<br />

o <strong>de</strong> color <strong>de</strong> plomo, con algunos tintes <strong>de</strong> pardo por aquí y por allá, lo cual les<br />

comunica una gradación violeta cuando están humec tadas. Raramente se hal<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />

variedad en fruto, pero en el tipo, <strong>la</strong>s tecas son amplias, <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita a<strong>la</strong>rgada<br />

y contienen ocho esporidias en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra, dos veces mayores que en<br />

el L. azureum, divididas por tabiques transversales en diez ringleras <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s.<br />

Esta especie crece ordinariamente en <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> muros, entre musgos y jongermannias.<br />

-209-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

6. Leptogium polyschi<strong>de</strong>s †<br />

L. thallo tenuissimo, imbricato, p<strong>la</strong>niusculo, acanthiformi, margine apiceque lobato-multifido,<br />

viridi-caeruleo; apotheciis...<br />

L. P o ly s c h i d e s Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

Talo muy <strong>de</strong>lgado, membranoso, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong>-azu<strong>la</strong>do o cenizo, compuesto<br />

<strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s echadas, imbricadas, ensancha das, redon<strong>de</strong>adas, lobadas, bastante semejantes<br />

a hojas <strong>de</strong> acanto en miniatura, pues <strong>la</strong>s más <strong>la</strong>rgas no tienen más que<br />

cerca <strong>de</strong> un milímetro, granulosas o aun también tijereteadas por lo bor<strong>de</strong>s y el<br />

vértice, el cual se levanta con elegancia. Las tijereteadas son ramosas, pennadas, y<br />

su circunscripción obó va<strong>la</strong>. La estructura es <strong>la</strong> <strong>de</strong>l leptogium; <strong>la</strong>s gonidias son proporcionadamente<br />

muy gruesas, pero los rosarios que forman son cortos e irregu<strong>la</strong>res.<br />

No he podido hal<strong>la</strong>r fructificación alguna.<br />

Esta especie, muy chiquita y muy menudamente recortada, por tener su talo<br />

membranoso y no filiforme, no pue<strong>de</strong> pertenecer al L. muscico<strong>la</strong>, cuyo color es<br />

a<strong>de</strong>más diferente. Más vecina es <strong>de</strong>l L. tenuissimum, que Fries atri buye al L. <strong>la</strong>cerum,<br />

pero <strong>de</strong>l cual <strong>la</strong> creo yo muy distinta, ya por el porte (v. Engl. Bot., t. 1427), ya por <strong>la</strong><br />

estructura <strong>de</strong>l talo. Nace sobre cor tezas; en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo no hay más que<br />

un solo ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los colemáceos que acabamos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir,<br />

Bory <strong>de</strong> Saint-vincent seña<strong>la</strong> en Concepción <strong>la</strong> Lichina pygmaea traída por d’Urville,<br />

pero los ejem p<strong>la</strong>res que he podido ver y rotu<strong>la</strong>dos por el mismo Bory aunque en<br />

muy mal estado me parecen más bien a alguna fucácea in<strong>de</strong>terminable que a <strong>la</strong><br />

especie <strong>de</strong> que se trata.<br />

-210


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

vI. ALGAS<br />

Las algas o fíceas 1 son unas p<strong>la</strong>ntas acoti ledonas, provistas <strong>la</strong>s más <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

ór ganos sexuales o <strong>de</strong> lo que se cree po<strong>de</strong>r consi<strong>de</strong>rar como tales, que viven en<br />

aguas dulces o sa<strong>la</strong>das y consisten ya en odrecillos sueltos o agregados, <strong>de</strong>snudos<br />

o sumergidos en un mucí<strong>la</strong>go pri mordial, ya en celdil<strong>la</strong>s tubulosas, reunidas entre<br />

sí punta con punta o en un mismo p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong> manera que dan lugar tan pronto a<br />

ex pansiones membraniformes, tan pronto a fi<strong>la</strong>mentos con tinuos o tabicados <strong>de</strong><br />

distancia en distancia tan pronto, en fin, en celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> forma diversa, <strong>la</strong>s cuales,<br />

por su textura variada al infinito, concurren para producir frondas sumamente polimorfas<br />

y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s más complicadas, y consiguientemente <strong>la</strong>s más elevadas<br />

en <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> estos vegetales ofrecen, como en el género sargassum, talo, hojas<br />

y receptáculos distintos. Estas p<strong>la</strong>ntas son vivíparas, o bien se propagan: 1° por<br />

esporas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das ya en su superficie, ya en <strong>la</strong> capa cortical, ya en conceptáculos<br />

cuya forma y posición son muy variables; 2° por zoosporas libres o reunidas bajo<br />

una forma particu<strong>la</strong>r.<br />

Las algas son empleadas para usos numerosos, ya en <strong>la</strong> economía agríco<strong>la</strong> y<br />

doméstica, ya en <strong>la</strong> industria, ya en <strong>la</strong> medicina. Suministran para tierras cultivadas<br />

un excelente abono. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies sirven <strong>de</strong> ali mento a los hombres<br />

y <strong>de</strong> forraje a <strong>la</strong>s bestias. Se sacan <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> sosa y el yodo en cantidad<br />

bastante gran<strong>de</strong>; esta última sustancia se usa en medicina contra <strong>la</strong> papera y otros<br />

infartos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s glándu<strong>la</strong>s.<br />

Las algas se subdivi<strong>de</strong>n en tres gran<strong>de</strong>s familias que tienen numerosos representantes<br />

en <strong>Chile</strong>. Estas tres fami lias se distinguen a <strong>la</strong> primera ojeada una <strong>de</strong> otra por el color<br />

general, carácter <strong>de</strong> mucho valor en <strong>la</strong>s fíceas como en los líquenes; <strong>la</strong>s ficoí<strong>de</strong>as<br />

son aceitunadas o brunas; <strong>la</strong>s florí<strong>de</strong>as tan encarnadas que varían al violáceo y <strong>la</strong>s<br />

zoos pérmeas ver<strong>de</strong>s. vamos a pasarles revista sucesivamente.<br />

1 Los que quieran conocer a fondo esta c<strong>la</strong>se tan importante <strong>de</strong> vegetales hal<strong>la</strong>rán pormenores<br />

propios a iniciarlos en este estudio ha<strong>la</strong>güeño, pero di fícil, en los prolegómenos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> los<br />

señores Greville y Harvey en Ing<strong>la</strong> terra, <strong>de</strong> M. Kützing en Alemania, <strong>de</strong> M. J. Agardh en Suecia, y en<br />

fin, si me es lícito citarme a mí mismo en séquito <strong>de</strong> tan eminentes ficólogos, en mi artículo “Ficología”<br />

<strong>de</strong>l Diccionario universal <strong>de</strong> CH. d’Orbigny, que los resume todos.<br />

-211-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Fa m i l i a i<br />

Fi c o í d e a s<br />

Raíz o punto <strong>de</strong> prendimiento en forma <strong>de</strong> disco redon<strong>de</strong>ado o bien compuesta<br />

<strong>de</strong> hebras que sirven <strong>de</strong> grampones. Frondas tan pronto fi<strong>la</strong>mentosas,<br />

formadas <strong>de</strong> uno solo o <strong>de</strong> muchos tubos anhistos, continuos o tabicados<br />

<strong>de</strong> distancia en distancia, o bien revesti dos <strong>de</strong> una capa cortical celulosa <strong>de</strong><br />

un ver<strong>de</strong> aceitu nado o bruno que pasan al negro con <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación; color<br />

común a todas <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia; tan pronto p<strong>la</strong>nas, membranosas<br />

y compuestas <strong>de</strong> cel dil<strong>la</strong>s yuxtapuestas en uno o muchos p<strong>la</strong>nos; o bien<br />

más complicadas todavía, presentando distintamente un talo y hojas con<br />

pecíolo o sin él, con nerviosidad o sin el<strong>la</strong>, y también ciertos ór ganos que no<br />

se hal<strong>la</strong>n más que en el<strong>la</strong>s, quiero <strong>de</strong> cir unas vejiguil<strong>la</strong>s llenas <strong>de</strong> aire, que<br />

se l<strong>la</strong>man aerocistas y que sirven para favorecer <strong>la</strong> natación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />

Fructificacion: 1º Esporas <strong>de</strong>snudas, situadas en <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda o<br />

nacidas en su interior, envueltas, en uno y otro caso, en un pe rísporo hialino<br />

que han <strong>de</strong> romper para escaparse <strong>de</strong> él en <strong>la</strong> madurez, época en <strong>la</strong> cual<br />

están y perma necen enteras (indivisas) y sencil<strong>la</strong>s, o bien se re parten en otras<br />

muchas. Estas esporas están acom pañadas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos que unos l<strong>la</strong>man<br />

paráfisas, y otros paranemates, paranemata; 2° Anteridias encer radas en el<br />

último artículo <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos que acom pañan algunas veces a <strong>la</strong>s esporas<br />

mismas en el mismo conceptáculo, o en conceptáculos diferentes, o bien<br />

ocupando los endocromas <strong>de</strong> los ramos, en <strong>la</strong>s espe cies fi<strong>la</strong>mentosas, miradas<br />

generalmente hoy como órganos <strong>de</strong> fecundación, sin que haya sido posible<br />

hasta ahora el verificar este oficio <strong>de</strong> una manera di recta; 3° Espermatoi<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> forma variada (esférica, oblonga o <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>da), sésiles o pedice<strong>la</strong>das, situa<br />

das a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos monosifoniados o entre los radiales y no<br />

adherentes <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa externa <strong>de</strong> ciertas algas. Estos órganos están llenos <strong>de</strong><br />

materia clorofi<strong>la</strong>ria granulosa (gonidia Bg.) y divididos en compartimientos<br />

cuadriláteros por líneas longitudi nales y transversales, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> salen metamorfosea<br />

dos en anterozoi<strong>de</strong>s móviles <strong>la</strong>s granas <strong>de</strong> clorofilo.<br />

Ph y c o i d e a e Spreng.; Montag., Fl. Alger. ha P l o s P o r e a e Dene. me l a n o s P e r m e a e<br />

Harv. Fu c o i d e a e J. Ag. is o c a r P e a e a n G i o et e r e m o s P e r mae Kg.<br />

No se encuentran ficoí<strong>de</strong>as más que en <strong>la</strong>s aguas sa<strong>la</strong>das <strong>de</strong> los mares. Primitivamente<br />

prendidas a los peñascos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ori l<strong>la</strong>, se ven arrancadas <strong>de</strong> ellos por <strong>la</strong><br />

violencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s o<strong>la</strong>s y entonces nadan por <strong>la</strong> superficie en masas más o menos<br />

extendidas, con frecuencia arrebatadas a gran<strong>de</strong>s distancias por <strong>la</strong>s corrientes. Así<br />

se forman aquel<strong>la</strong>s inmensas pra<strong>de</strong>ras flo tantes constituidas por el Sargassum bacciferum<br />

estéril y que se extien<strong>de</strong>n en longitud <strong>de</strong>l 32 al 16 grado <strong>de</strong> <strong>la</strong>titud septentrional,<br />

en ancho <strong>de</strong>l 38 al 44 grado <strong>de</strong> longitud al poniente <strong>de</strong>l meridiano <strong>de</strong> París<br />

(<strong>de</strong>l 32 al 60, según J. Agardh). En el género macrocista <strong>de</strong> esta familia, <strong>Chile</strong> posee<br />

el más <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los vegetales conocidos, puesto que se han medido individuos que<br />

no tenían menos <strong>de</strong> siete a ochocientos pies y que, según algunos, alcanzan aun<br />

también al doble <strong>de</strong> esta dimensión.<br />

-212


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

tr i B u i<br />

Ci s to s í r e a s<br />

Fronda variada. Acrocistas concatenadas en <strong>la</strong> fronda o distintas y pecio<strong>la</strong>das.<br />

Receptáculos distintos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, sencillos o ra mosos, solitarios<br />

o agregados, axi<strong>la</strong>res o terminales, encerrando un número más o menos<br />

gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> conceptáculos, los cuales se abren por un poro en <strong>la</strong> periferia.<br />

cy s t o s i r e a e Endl. Fu c a c e a e Harv.; J. Ag. excl. plur. gen. cy s t o s i r e a e et s a r G a rs<br />

e a e Kg.<br />

i. sa r G a s o - sarGas s u m<br />

Frons e caule filiformi, p<strong>la</strong>no aut triquetro constans, ramosa, ramis folia, aerocystas (vesicu<strong>la</strong>s)<br />

et receptacu<strong>la</strong> discreta ferentibus. Foliavaria, p<strong>la</strong>na aut cylindracea triquetrave, sessilia aut<br />

petio<strong>la</strong>ta, nervosa aut enervia, integerrima, <strong>de</strong>ntata, serrata aut pinnatifissa, poris mucifluis<br />

punctata. Aerocystae solitariae, axil<strong>la</strong>res aut petio<strong>la</strong>res, stipitatae, muticae vel foliaceomucronatae,<br />

e metamorphosi foliorum ortae. Receptacu<strong>la</strong> ea<strong>de</strong>m seu analoga morphosi enata,<br />

axil<strong>la</strong>ria, petio<strong>la</strong>ria auto terminalia, solitaria aut racemosa. Conceptacu<strong>la</strong> (Scaphidia J.<br />

Agardh) tuberculiformia, sub strato corticali excavata, sphaerica, poro aperto hiantia. Sporae<br />

magnae, saepius paucae, paraphysibus simplicibus (paranematibus) aut furcato-ramosis<br />

stipatae, initio perispo rio obovoi<strong>de</strong>o parietali inclusa, quo tan<strong>de</strong>m rupto liberae et muci<strong>la</strong>ginis<br />

ope per canalem conceptaculi ejectae. Antheridia solitaria terminalia oblonga.<br />

sarGas s u m Ag.; Grev. caeterique.<br />

Fronda constituida por un talo, hojas, aerocistas y receptáculos distintos. Talo<br />

cilindráceo, filiforme, p<strong>la</strong>no o triangu<strong>la</strong>r, más o menos ramoso, prendido en el peñasco<br />

tan pronto por un achatamiento, tan pronto por hebras o grampones. Hojas<br />

p<strong>la</strong>nas o filiformes, sésiles o pecio<strong>la</strong>das, por <strong>la</strong>s que corre o no corre una nerviosidad<br />

que es <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong>l pecíolo; enteras o <strong>de</strong>ntadas, algunas veces también<br />

pinatífidas y cargadas <strong>de</strong> poros por don<strong>de</strong> rezuma una sustancia muci<strong>la</strong>ginosa.<br />

Aerocistas o veji guil<strong>la</strong>s solitarias, axi<strong>la</strong>res o pecio<strong>la</strong>rias, proveídas <strong>de</strong> un estipo más<br />

o menos a<strong>la</strong>rgado, tan pronto p<strong>la</strong>no y foliáceo, tan pronto filiforme y coronadas<br />

por el prolongamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja o múticas. Como los receptáculos, resultan <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas y es con frecuencia fácil reconocer en el<strong>la</strong>s muchos<br />

caracteres <strong>de</strong> éstas. Receptá culos pecio<strong>la</strong>rios o terminales, sencillos o ramosos y<br />

en racimos. Conceptáculos esparcidos por <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> éstos, haciéndolos con<br />

<strong>la</strong> mayor frecuencia tuberculosos, anidados <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical, esféricos u<br />

ovoi<strong>de</strong>s, comunicando con el exterior por un canal terminado en un poro. Esporas<br />

bastante gran<strong>de</strong>s, brunas, acompaña das <strong>de</strong> numerosas paranemates articu<strong>la</strong>das<br />

sencil<strong>la</strong>s u horquil<strong>la</strong>das, y al principio inclusas en un perisporo parietal, obovoi<strong>de</strong>,<br />

el cual, por su rasgadura, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ja libres en el conceptáculo, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se escapan<br />

por medio <strong>de</strong> un mucí<strong>la</strong>go que se forma en él con abun dancia al tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fructificación.<br />

Anteridias termi nales, solitarias o en racimos.<br />

-213-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Los sargasos son bastante numerosos en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, pro porción guardada<br />

con los <strong>de</strong>más géneros <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma tribu; al paso que no hemos podido verificar <strong>la</strong><br />

presencia allí <strong>de</strong> un solo cystosira. Pues Bory pa<strong>de</strong>ció un error indicando en aquel<br />

litoral el Cystosira (Blossevillea) brownii, en atención a que el rótulo le da por origen<br />

Otaiti o <strong>la</strong> Nueva Guinea. Las cuatro especies que voy a <strong>de</strong>scribir provienen todas<br />

<strong>de</strong>l viaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coquille. El almirante d’Urville <strong>la</strong>s había recogido en <strong>la</strong> Concepción<br />

y yo mismo he podido ver<strong>la</strong>s rotu <strong>la</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> Bory en una colección <strong>de</strong><br />

nuestro ilustre marino, entregada por M. Hombron a M. Benjamin Delessert.<br />

1. Sargassum oocyste<br />

S. caule filiformi compresso, undique ramoso; foliis inferioribus oblongis, superioribus <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis,<br />

costa obscura evanescente percursis, obsolete repandis <strong>de</strong>ntatisve, sparsim p<strong>la</strong>n dulosis;<br />

aerocystis inferioribus obovatis, superioribus ellipticis, aristatis, subeg<strong>la</strong>ndulosis, petiolo<br />

p<strong>la</strong>no aut saepius apice incrassato suffulitis; receptaculis ancipitibus, tortis, <strong>de</strong>ntato-serratis,<br />

ad apicem ramorum panicu<strong>la</strong>tis.<br />

s. o o c y s t e J. Ag., Sp. Alg., 1, p. 317. s. e s P e r i Bory, Coq., p. 124, non Ag. s. r a c em<br />

o s u m Ejusd., Mss., Coll. Urvill.<br />

Talo <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma mediana <strong>de</strong> ganso, compri midos y ángulosos<br />

en estado seco, emitiendo <strong>de</strong> todos los pun tos <strong>de</strong> su periferia ramos extendidos<br />

cuya longitud, que dis minuye hacia arriba, es <strong>de</strong> 4 a una pulgada. Hojas oblongas<br />

y apenas sinuosas hacia abajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das y muchas veces cargadas<br />

<strong>de</strong> dientes agudos hacia arriba, cortamente pecio<strong>la</strong>da, brunas, con una nerviosidad<br />

que corre por el<strong>la</strong>s hasta el vértice, y marcadas <strong>de</strong> puntos g<strong>la</strong>ndulosos (pori muciflui)<br />

raros e irregu<strong>la</strong>res; aerocistas obovoi<strong>de</strong>s, muticas o mucronadas, luego elipsoi<strong>de</strong>s y<br />

ter minadas por un prolongamiento filiforme, todas por <strong>de</strong>cirlo así <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong><br />

poros o <strong>de</strong> glándu<strong>la</strong>s, pero llevadas por un pecíolo tan <strong>la</strong>rgo como el<strong>la</strong>s, raramente<br />

p<strong>la</strong>no y foliáceo, siempre hinchado y hueco en el vértice, que se confun<strong>de</strong> insensiblemente<br />

con <strong>la</strong> vejiguil<strong>la</strong>. Receptáculos axi<strong>la</strong>res en <strong>la</strong>s hojas y en <strong>la</strong>s vejiguil<strong>la</strong>s, bastante<br />

pequeños, comprimidos como hoja <strong>de</strong> espada y <strong>de</strong>ntados por los bor<strong>de</strong>s; son<br />

solitarios, pedice<strong>la</strong>dos o ramosos y forman, por su reunión con <strong>la</strong>s vejiquil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>rgos<br />

panículos negros, contorneados y como arrugados en el vértice <strong>de</strong> los ramos.<br />

Esta linda especie, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual he visto numerosos ejemp<strong>la</strong>res en <strong>la</strong> colección ya<br />

citada, figura en el<strong>la</strong> con los nombres <strong>de</strong> S. racemosum, y <strong>de</strong> S. gracile; pero no hay<br />

duda en que ésta es <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta referida en el S. es peri. Ha sido hal<strong>la</strong>da por d’Urville<br />

en el puerto <strong>de</strong> Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. M. J. Agardh cita también una variedad conduplicata,<br />

notable por los dientes <strong>de</strong> sus hojas dispuestas en dos ringleras, que no he<br />

hal<strong>la</strong>do en los ejemp<strong>la</strong>res típicos.<br />

2. Sargassum compactum<br />

S. caule filiformi, undique ramos breves, foliosissimos emittente; foliis oblongis vel ovato<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis,<br />

undu<strong>la</strong>to-crispis petioloque brevissimo irregu<strong>la</strong>riter <strong>de</strong>ntatis, nervo evanescente<br />

-214


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

percursis, sparsim g<strong>la</strong>ndulosis; aerocystis minutis, sphaericis, muticis, petiolo cylindrico ipsis<br />

breviore fultis; receptaculis teretibus, furcato-ramosis, cymosis, petiolo vesiculorum insi<strong>de</strong>ntibus,<br />

apice compresso di<strong>la</strong>tato crasse <strong>de</strong>ntatospinosis.<br />

s. c o m P a c t u m Bory, Coq., p. 126. s. c o m P l i c a t u m Ejusd., Mss., in Coll. Urvill!<br />

Talo cilíndricos, filiformes, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo, emitiendo<br />

sin or<strong>de</strong>n ramos <strong>de</strong> una pulgada a pulgada y media <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, proporcionalmente<br />

muy <strong>de</strong>lgados y carga dos <strong>de</strong> hojas, <strong>de</strong> vejiguil<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> receptáculos muy apretados.<br />

Hojas oblongas u oval-oblongas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> ocho líneas a una pulgada y obtusas,<br />

bas tante semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l S. ilicifolium, pero <strong>de</strong> diferente gradación <strong>de</strong> color,<br />

<strong>de</strong>ntadas como sierra y on<strong>de</strong>adas por los bor<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces sencil<strong>la</strong>s,<br />

pero llevando también alguna vez hacia el vértice una lámina transversal que le da<br />

el aspecto doble, recorridas por una nerviosidad que <strong>de</strong>saparece antes <strong>de</strong>l vértice<br />

y cargadas <strong>de</strong> poros esparcidos; el pecíolo, muy corto, que <strong>la</strong>s lleva está también<br />

<strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>do y están en tal manera aproximadas en los ramos que es difícil ver <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>más partes. Aerocistas esféricas <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un gui sante y mucho más chiquitas<br />

en el vértice <strong>de</strong> los ramos, llevadas por un pecíolo cilíndrico más corto que el<strong>la</strong>s y<br />

soportando el<strong>la</strong>s mismas receptáculos bastante acortados, cilindráceos y un poco<br />

torulosos por abajo, horquillándose una o muchas veces, y cuyas divisiones fastigiadas<br />

están algo comprimidas y grosera mente <strong>de</strong>ntadas en el vértice. Los lóculos<br />

o conceptáculos salen a <strong>la</strong> superficie, y están horadados <strong>de</strong> un poro bas tante visible.<br />

Toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta es <strong>de</strong> un bruno castaño tirando al negro.<br />

Es poco dudoso que el S. compactum Bory sea el mismo que el S. com plicatum, a no<br />

ser que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong>l difunto coronel estén muy trun cadas y <strong>de</strong>jen mucho<br />

que <strong>de</strong>sear. Así, no hace mención alguna <strong>de</strong> los receptáculos que, sin embargo,<br />

existen en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> d’Urville. Esta especie que tiene afinida<strong>de</strong>s con el S. ilicifolium<br />

y que, como él, tiene algunas hojas dob<strong>la</strong>das, difiere <strong>de</strong> él con todo eso por<br />

sus vejiguil<strong>la</strong>s inmarginadas, y llevadas, como así también los receptáculos, por un<br />

pecíolo cilíndrico. Difiere también <strong>de</strong>l S. crassifolium por sus vejiguil<strong>la</strong>s elipsoi<strong>de</strong>s y<br />

su pe cíolo. Ha sido recogida en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por el almirante d’Urville.<br />

3. Sargassum pacificum<br />

S. caule filiformi, undique ramoso, ramis adpressis, subpyramidatis; foliis <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, irregu<strong>la</strong>riter<br />

<strong>de</strong>ntatis, incurvis, costa integra percursis, porisque g<strong>la</strong>ndulosis raris sparsis signatis;<br />

aerocystis sphaericis, petiolo cylindrico aequali fultis; receptaculis semel aut bis furcatis, in<br />

petiolo foliorum insi<strong>de</strong>ntibus, oblongo-ovoi<strong>de</strong>is, verrucosis; conceptaculis poro amplo per tusis.<br />

s. Pa c i F i c u m Bory, Coq., p. 123.<br />

Talo <strong>de</strong>lgados, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> dos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> base al vértice <strong>de</strong><br />

ramos tanto más cortos cuanto más se elevan, pero los más <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> los cuales<br />

no pasan <strong>de</strong> cuatro pulgadas. Numerosas hojas <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, algo encorvadas en<br />

el nacimiento, <strong>de</strong>ntadas <strong>de</strong>sigualmente por los bor<strong>de</strong>s, que llevan una nerviosi-<br />

-215-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

dad entera y poros esparcidos y poco numerosos; estas hojas, <strong>de</strong> una consistencia<br />

mediana, tienen <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre una a tres líneas <strong>de</strong> ancho.<br />

vejiguil<strong>la</strong>s aéreas esfé ricas <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una grana <strong>de</strong> cañamón y llevadas por un<br />

pe cíolo filiforme tan <strong>la</strong>rgo como el<strong>la</strong>s; los puntos g<strong>la</strong>ndulosos son raros y poco<br />

visibles en el<strong>la</strong>s. Los receptáculos, <strong>de</strong> lo que no hab<strong>la</strong> Bory, a no ser que existan en<br />

<strong>la</strong>s muestras, son axi<strong>la</strong>res, ovoi<strong>de</strong>s, una o dos veces horquil<strong>la</strong>dos, y abol<strong>la</strong>dos por<br />

<strong>la</strong> salida <strong>de</strong> los conceptáculos cuyo poro central es muy visible.<br />

vecino <strong>de</strong> los S. vulgare y S. affine, este sargaso me parece distinto <strong>de</strong>l primero<br />

por su porte y sus receptáculos; y <strong>de</strong>l segundo, por los dientes poco acerados <strong>de</strong><br />

sus hojas cuyos, poros están esparcidos a<strong>de</strong>más. En cuanto al S. <strong>de</strong>svauxii, que M.<br />

J. Agardh da como sinónimo <strong>de</strong> esta especie, puedo asegurar que son dos cosas<br />

emi nentemente distintas. Este sargaso ha sido traído <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por los<br />

señores Lesson y d’Urville.<br />

4. Sargassum gracile<br />

S. caule filiformi, undique ramos graciles, ascen<strong>de</strong>ntes, polycystos emittente, foliis basi attenuata<br />

cuneatis, lineari-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, costatis, sparsim g<strong>la</strong>ndulosis, irregu<strong>la</strong>riter <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tis;<br />

aerocystis minutis, petiolo tereti fultis, muticis, crasse poroso-g<strong>la</strong>ndulosis, poris crateriformibus;<br />

receptaculis subsimplicibus, oblongo-ovoi<strong>de</strong>is aut c<strong>la</strong>vatis, in ramulorum apice cum vesiculis<br />

racemosis.<br />

s. G r a c i l e J. Ag., Spec. Alg., i, p. 310. s. G l a n d u l i F e r u m Bory, Coq., p. 125? S. m i l i a -<br />

c e u m Ejusd., Mss., in Coll. Urvill.<br />

Talos filiformes, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un re <strong>de</strong> violín, bastante <strong>de</strong>rechos, cargados <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> base al vértice <strong>de</strong> ramos sencillos, que nacen <strong>de</strong> todas partes y a distancias <strong>de</strong>siguales,<br />

pero ordinaria mente <strong>de</strong> seis a quince líneas. Ramos ascen<strong>de</strong>ntes, que parecen<br />

ásperos a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas, o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vejiguil<strong>la</strong>s, y <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> tres a una pulgada,<br />

según <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se ob serva. Hojas linear-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, brunas, bastante<br />

consisten tes, pequeñas sin embargo, puesto que su longitud no pasa <strong>de</strong> seis líneas, ni<br />

su ancho <strong>de</strong> una línea; algunas veces agudas, otras, obtusas y como truncadas, recorridas<br />

por una nerviosi dad visible que <strong>de</strong>saparece antes <strong>de</strong>l vértice, <strong>de</strong>ntadas por los<br />

bor<strong>de</strong>s, pero <strong>de</strong> una manera muy <strong>de</strong>sigual, y cargadas por aquí y por allá <strong>de</strong> algunos<br />

poros g<strong>la</strong>ndulosos salientes y craterifor mes, los mismos que se vuelven a encontrar<br />

en <strong>la</strong>s vejiguil<strong>la</strong>s. Aerocistas numerosas, pequeñas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un grano <strong>de</strong> panizo<br />

(¼ a ½ línea <strong>de</strong> diámetro), llevadas por pecíolos cor tos y cilíndricos, pero que hacia<br />

el vértice <strong>de</strong> los racimos al canzan muchas veces a media línea; están mezc<strong>la</strong>das en<br />

cre cido número sobre los ramulillos con los receptáculos, que son sencillos o ahorquil<strong>la</strong>dos,<br />

ovoi<strong>de</strong>-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>dos, raramente obovoi<strong>de</strong>s, cortos, midiendo a lo más una<br />

línea <strong>de</strong> longitud, to dos cubiertos y como puntuados <strong>de</strong> bruno por <strong>la</strong>s esporas salidas<br />

<strong>de</strong> los conceptáculos; algunos son un poco di<strong>la</strong>tados en el vértice, <strong>de</strong>ntados y en<br />

forma <strong>de</strong> cresta, circunstancia que se encuentra también en algunas hojas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que<br />

todos saben que estos órganos son unas transformaciones.<br />

-216


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

Hay mucho motivo para creer que éste es el S. g<strong>la</strong>nduliferum <strong>de</strong>l viaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coquille,<br />

y <strong>de</strong>l cual M. J. Agardh ha hecho su S. gracile. Sin embargo, no habiendo hal<strong>la</strong>do en<br />

<strong>la</strong> colección citada <strong>de</strong> d’Urville <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> que se trata, no puedo tener certeza<br />

<strong>de</strong> ello, porque, y es inútil repetirlo, Bory no se tomaba <strong>la</strong> molestia <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir<br />

<strong>la</strong>s especies. Así en su diagnosis <strong>de</strong>l S. g<strong>la</strong>nduliferum Ag., conserva el carácter <strong>de</strong><br />

foliis enerviis que no pue<strong>de</strong> convenir al S. miliaceum, el cual lleva hojas revestidas<br />

<strong>de</strong> una nerviosidad manifiesta. He preferido conservar el nombre manuscrito por<br />

temor <strong>de</strong> añadir una incertidumbre a otra incertidumbre. Hubiera podido imitar<br />

ciertos botánicos que se esfuerzan en querer que prevalezcan sobre nombres publicados<br />

y generalmente admitidos, otros nombres sacados <strong>de</strong> herbarios don<strong>de</strong><br />

pro bablemente habrían quedado sepultados hasta el siglo final; yo no lo he hecho<br />

porque me ha parecido injusto. El que <strong>de</strong>scribe un género o una especie es el autor<br />

<strong>de</strong> ellos, y no el que se contenta con ponerles nombre. Esta especie está indicada<br />

por Bory como propia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, cerca <strong>de</strong> Concepción.<br />

ii. tu r B i n a r i a - tu r B i n a r i a<br />

Frons evolutione axil<strong>la</strong>ri ramosa, folia triquetra, peltata et receptacu<strong>la</strong> discreta gerens. Folia<br />

conoi<strong>de</strong>o-triquetra, in vesicu<strong>la</strong>m turbinatam apice peltatam inf<strong>la</strong>ta, angulis et pelta saepe<br />

mar gine foliaceo <strong>de</strong>ntatis. Receptacu<strong>la</strong> axil<strong>la</strong>ria aut petiolis insi<strong>de</strong>ntia, verrucosa, <strong>de</strong>nse racemosa,<br />

conceptacu<strong>la</strong> peripherica, numerosa, poro <strong>la</strong>to pertusa. Sporae parietales, intra perisporium<br />

obovoi<strong>de</strong>um nidu<strong>la</strong>ntes paranematibusque simpliciusculis cinctae.<br />

tu r B i n a r i a Lamx.; Bory. sarGas s i spec. Ag.<br />

De una raíz fibrosa sale un talo ordinariamente corto, algunas veces ramoso en<br />

<strong>la</strong> base y cargado <strong>de</strong> hojas bastante aproximadas. Las hojas cortas, peltadas, luego el<br />

pecíolo obcónico o triquetro, se a<strong>la</strong>rgan y to man <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un trompo; su vértice<br />

se di<strong>la</strong>ta en una membrana p<strong>la</strong>na o cóncava, redon<strong>de</strong>ada o trian gu<strong>la</strong>r, provista por el<br />

bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> una o dos ringleras <strong>de</strong> dientes. Estando su pecíolo hueco y lleno <strong>de</strong> aire, se<br />

confun<strong>de</strong>n con <strong>la</strong>s vejiguil<strong>la</strong>s, cuyo oficio hacen. Los receptáculos, muy ramosos, son<br />

axi<strong>la</strong>res o están adheridos por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l pecíolo y forman allí una especie <strong>de</strong> racimo<br />

muy espeso; son cortos y están horadados por una infinidad <strong>de</strong> poros. Los conceptáculos<br />

están dispuestos alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l eje y encierran esporas prendidas en su pared por un<br />

perísporo <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> huevo trastornado que ro<strong>de</strong>an numerosas paráfisas sencil<strong>la</strong>s.<br />

Citamos <strong>de</strong> este género <strong>la</strong> especie siguiente como encontrada en <strong>Chile</strong> según Bory.<br />

1. Turbinaria ornata<br />

T. fron<strong>de</strong> carnoso-coriacea; caule simpliciusculo; foliis in petiolo triquetro peltatis, apice<br />

subconcavis, margine peltae <strong>de</strong>ntibus validis duplici serie ornato.<br />

t. o r n a ta J. Ag., Sp. Ald., i, p. 266. t. d e n u d ata Bory, p. part., Coq., p. 117. Fu c u s<br />

t u r B i n at u s var. o r n a t u s Turn., Hist. Fuc., i, p. 50, t. 24, f. c-h.<br />

-217-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Talo sencillo, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> cuatro pulgadas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo,<br />

un poco rodil<strong>la</strong>do al nivel <strong>de</strong>l nacimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas. Hojas numerosas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong><br />

8 a 10 líneas, distantes <strong>de</strong> una a dos líneas una <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra, llevadas por un pecíolo<br />

fili forme, hinchadas en forma <strong>de</strong> trompo para reemp<strong>la</strong>zar <strong>la</strong> veji guil<strong>la</strong> aérea y<br />

evasadas por el vértice como una suerte <strong>de</strong> bro quel provisto <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgos espinosos<br />

dientes, dispuestos en dos ringleras. Los receptáculos forman racimos muy espesos<br />

y están prendidos no en el sobaco sino al pecíolo <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual tienen más<br />

o menos <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud.<br />

Según Bory, se hal<strong>la</strong> en los mares <strong>de</strong> Concepción.<br />

tr i B u ii<br />

fÚ C e a s<br />

Fronda celulosa-fi<strong>la</strong>mentosa, continua, olivácea, frecuentemente provista<br />

<strong>de</strong> aerocistas innatas. Conceptáculos esparcidos o agre gados al vértice <strong>de</strong><br />

los ramos, pero no reunidos en un receptáculo distinto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />

Fu c e a e Menegh.; Montag.<br />

iii. hi m a n ta l i a - hi m a n t h a l i a<br />

Radix disciformis. Frons initio tubinata aut pyriformis, mox hypocrateriformis, e centro<br />

concavo receptaculum emittens. Receptaculum vittaeforme, <strong>de</strong>composito-dichotomum. Concep<br />

tacu<strong>la</strong> in strato corticali nidu<strong>la</strong>ntia, sphaerica, poro externo pertusa, dioica! Sporae<br />

perisporio ellipsoi<strong>de</strong>o parietali innatae, mox liberae. Antheridia (in individuo distincto<br />

Montg. Dickie!) obovata in filis ramosis racemosa. Paranemata simplicia.<br />

hi m a n t h a l i a Lyngb., Hydroph. Dan., p. 36.<br />

Fronda muy corta, al principio piriforme, <strong>de</strong>spués semejante a una copil<strong>la</strong><br />

evasada, adherida al peñasco por un leve achatamiento. Receptáculo que nace el<br />

segundo año (porque el alga es bianual) <strong>de</strong>l centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> copil<strong>la</strong> y elevándose en<br />

forma <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga correa <strong>de</strong> dos a tres líneas <strong>de</strong> ancho y <strong>de</strong> muchos pies <strong>de</strong> alto.<br />

Conceptáculos esparcidos en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong>l receptáculo; los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas en<br />

individuos diferentes <strong>de</strong> los que encierran <strong>la</strong>s anteridias. Esporas obovoi<strong>de</strong>s, primero<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un perisporo hialino parietal, <strong>de</strong>spués libres. Paráfisas sencil<strong>la</strong>s.<br />

Anteridias en racimos, en forma <strong>de</strong> huevo trastornado o <strong>de</strong> porrita y radiando <strong>de</strong><br />

todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared hacia el centro <strong>de</strong>l con ceptáculo macho.<br />

No existe en <strong>Chile</strong> más que una so<strong>la</strong> especie, y todavía sus ejem p<strong>la</strong>res imperfectos<br />

que tengo a <strong>la</strong> vista hacen muy problemática su <strong>de</strong>terminación.<br />

-218


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Himanthalia lorea<br />

H. dioica! Fron<strong>de</strong> turbinata, mox apice exp<strong>la</strong>nato-concava, hypocrateriformi, e centro recepta<br />

culum loriforme, multoties dichotomum, sursum attenuatum promens.<br />

h. l o r e a Lyngb., l.c., t. 8, A.; J. Ag., Sp. Alg., i, p. 196; Harvey, Phyc. Brit., t. 78. h. d u rv<br />

i l l e i Bory, Coq., p. 135, ex spec. manco.<br />

No conocemos <strong>la</strong> fronda, lo cual pue<strong>de</strong> dar lugar a dudas sobre <strong>la</strong> legitimidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> especie a <strong>la</strong> que se refiere en sinónimo. Todo lo que queda <strong>de</strong> el<strong>la</strong> en <strong>la</strong> colección<br />

<strong>de</strong> d’Urville consiste en fragmentos <strong>de</strong> un pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, y <strong>de</strong> una a dos líneas<br />

<strong>de</strong> ancho, dicótomos, con divisiones muy en<strong>de</strong>rezadas; negros en estado seco y<br />

poniéndose olivados, si se mojan. Siendo estéril <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, sólo <strong>la</strong> menciono aquí<br />

por memoria.<br />

Según Bory, crece en Concepción.<br />

iv. co c h ay u y o - du rv i l l a e a<br />

Radix scutato-hemisphaerica, subbulbosa. Frons stipitata (junior Laminariae formis), stipite<br />

lignoso, cylindrico aut compresso in <strong>la</strong>minam p<strong>la</strong>nam, cuneato-oblongam, coriaceam,<br />

crassam, <strong>la</strong>ciniato-fissam expanso, <strong>la</strong>ciniis tan<strong>de</strong>m subteretibus crassioribus longissimis, intus<br />

celluloso-alveatis. Conceptacu<strong>la</strong> in strato corticali immersa, sphaerica, poro pertusa. Sporae<br />

oblongae, tan<strong>de</strong>m zonatim divisae, quaternae, perisporio singulo hyalino inclusae, e cellulis<br />

interioribus ortae, centrum versus convergentes, paranemativus simplicibus ramosisque stipatae.<br />

du rv i l l a e a Bory, Dict. c<strong>la</strong>ss. et. Voy., Coq., p. 65; Decaisne; Hook. fil. et Harv. caete<br />

rique.<br />

Raíz discoi<strong>de</strong> o fibrosa, <strong>de</strong> fibras fuertes y anastomo sadas entre sí. Tronco o<br />

estipo cilíndrico que di<strong>la</strong>ta en el vértice en una lámina cuneiforme que se divi<strong>de</strong> en<br />

un gran número <strong>de</strong> tiras o segmentos. Segmentos primero p<strong>la</strong>nos y lineares, hinchándose<br />

<strong>de</strong>spués y poniéndose cilíndricos por <strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong>l tejido medu<strong>la</strong>r<br />

en celdas bastante semejantes, en una sección transversal, a los alvéolos <strong>de</strong> una<br />

colmena <strong>de</strong> abejas. Conceptáculos anidados en <strong>la</strong> capa cortical <strong>de</strong> los segmentos,<br />

esféricos, que se comunican con el exterior por medio <strong>de</strong> un ostíolo o canal que se<br />

abre por un poro visible. Esporas parie tales, contenidas en un perisporio obovoi<strong>de</strong>,<br />

sésil o pedi ce<strong>la</strong>do, primero enteras y dividiéndose luego en cuatro porciones<br />

<strong>de</strong>siguales (D. harveyi) que acompañan pará fisas ramosas y articu<strong>la</strong>das.<br />

Toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se pone negra y adquiere <strong>la</strong> dureza <strong>de</strong>l cartí<strong>la</strong>go y aun también <strong>de</strong>l<br />

cuerno por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación, pero el agua <strong>la</strong> ab<strong>la</strong>nda y <strong>la</strong> reduce prontamente a mucí<strong>la</strong>go.<br />

Es usada como comestible en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> es común.<br />

-219-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

1. Durvil<strong>la</strong>ea utilis<br />

D. radice subbulbosa, stipite brevi valido, in<strong>la</strong>minam cuneatam, apice multifidam di<strong>la</strong>tato,<br />

segmentis himantoi<strong>de</strong>is, p<strong>la</strong>nis aut inf<strong>la</strong>to-compressis numerosissimis; sporis sessilibus.<br />

d. utilis Bory, Coq.,p. 65, t. 1. et 2, f. 1; Decaisne, Arch. Mus., iv, p. 153, t. 5, f. 1-6;<br />

Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 52; Hook. fil. et. Harv., Crupt. Antarct., p. 148. <strong>la</strong> m i n a r i a<br />

cae Pae sti P e s Montag., Sert. Patag., p. 11, t. 2. Fu c u s a n ta r c t i c u s Chamisso.<br />

vulgarmente cochayuyo.<br />

Esta alga adquiere gran<strong>de</strong>s dimensiones y mi<strong>de</strong> algunas veces más <strong>de</strong> treinta<br />

pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo. Adhiere a los peñascos por un disco muy potente, lleno, hemisférico,<br />

cuyo diámetro con fre cuencia es <strong>de</strong> muchas pulgadas. El estipo o el tronco estipitiforme<br />

nace <strong>de</strong> este disco, recto, cilíndrico o comprimido, muy va riable en su<br />

longitud según <strong>la</strong> edad, pero alcanza hasta dos pies; su vértice se di<strong>la</strong>ta en una lámina<br />

cuneiforme en <strong>la</strong> base, <strong>la</strong>ciniada en el vértice. Las tiras p<strong>la</strong>nas, comprimidas,<br />

rara mente cilíndricas por <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s interiores que <strong>de</strong>ben hacer<br />

oficio <strong>de</strong> aerocistas, son dicótomas y a<strong>de</strong>lga zadas en <strong>la</strong> punta. La fructificación ha<br />

sido <strong>de</strong>scrita en <strong>la</strong>s gene ralida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l género.<br />

Esta alga es muy común <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Malvinas hasta valparaíso, dob<strong>la</strong>ndo el cabo <strong>de</strong><br />

Hornos. Se encuentra con frecuencia en los mercados como p<strong>la</strong>nta comestible.<br />

tr i B u iii<br />

es p o r ó C n e a s<br />

Fronda continua, membranáceo-carti<strong>la</strong>ginosa, filiforme, com primida o p<strong>la</strong>na,<br />

sólida o hueca, <strong>de</strong> ramificación dística o irregu<strong>la</strong>r. Receptáculos ca pi tuliformes<br />

coronados por fi<strong>la</strong>mentos caducos.<br />

sP o r o c h n e a e Grev.<br />

v. <strong>de</strong> s mar e stia - <strong>de</strong> s mar e stia<br />

Radix scutata. Frons linearis, teres, compressa velp<strong>la</strong>na, pinnatim ramosa, solida aut membranacea,<br />

costata, costa tubo axili articu<strong>la</strong>to percursa, <strong>de</strong>ntato-serrata, aetate juvenili fasciculis<br />

pilorum confervoi<strong>de</strong>orum repetite pinnatorum marginalibus ornata. Fructus ignotus.<br />

<strong>de</strong> s mar e stia Lamx. ex emend. Grev.; Harv.; Montg.; J. Ag.; Kg. sP o r o c h n i spec. Ag.<br />

Raíz en forma <strong>de</strong> broquel. Fronda cilindrácea en <strong>la</strong> base, que persiste así o se<br />

hace comprimida o p<strong>la</strong>na y luego linear; muchas veces pennada, recorrida en su<br />

-220


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

eje por un tubo articu<strong>la</strong>do que <strong>la</strong> hace parecer ner viosa en <strong>la</strong>s divisiones membranosas.<br />

Unas nerviosida<strong>de</strong>s secundarias salen <strong>de</strong> el<strong>la</strong> para pasar a <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s,<br />

<strong>la</strong>s cuales, algunas veces soldadas entre sí, dan lugar a una fronda anchamente<br />

membranosa, como en mi D. pinnatinervia. Pínu<strong>la</strong>s alternas u opuestas, <strong>la</strong>s últimas<br />

en forma <strong>de</strong> dientes o <strong>de</strong> espinas, <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales nacen hacecillos <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />

confervoi<strong>de</strong>s, articu<strong>la</strong>dos, ramosos y penici<strong>la</strong>dos. Fruto <strong>de</strong>sconocido.<br />

Conocemos en <strong>Chile</strong> dos especies <strong>de</strong> este género.<br />

1. Desmarestia herbacea<br />

D. fron<strong>de</strong> p<strong>la</strong>na, membranacea, obsolete costata, pinnata, pinnis pin nulisque obovato-lineari<br />

bus, obtusis, basi attenuatis, margine spinoso <strong>de</strong>ntatis.<br />

d. h e r B a c e a Lamx, Essai, p. 25; Montag., Voy. Pole Sud, p. 50; Kg., Sp. Alg., p. 572.<br />

Fu c u s Turn., Hist. Fuc., t. 99.<br />

Raíz discoi<strong>de</strong> <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se eleva una fronda apenas cilín drica en su nacimiento,<br />

pero haciéndose muy luego p<strong>la</strong>na, linear, membranosa, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> dos pies <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>rgo, y <strong>de</strong> seis líneas a una pulgada <strong>de</strong> ancho por su medio, más estrecha hacia<br />

arriba y en <strong>la</strong>s divisiones, recorrida al fin por una ner viosidad bastante visible<br />

y <strong>de</strong>ntada por los bor<strong>de</strong>s. Esta fronda es pennada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base al vértice y sus<br />

pínu<strong>la</strong>s, se mejantes a el<strong>la</strong> misma, son dísticas, opuestas horizontal mente, bastante<br />

aproximadas unas a otras y atenuadas en su base. Sus bor<strong>de</strong>s, como los <strong>de</strong>l talo o<br />

fronda principal, están cargados <strong>de</strong> dientes espinosos. Su color es <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> amarillento,<br />

diáfano, y se tiñe ligeramente <strong>de</strong> bruno en el herbario.<br />

Esta especie ha sido recogida en valparaíso por Bertero; en Concepción y en<br />

Puerto Hambre, en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, por d’Urville, y en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé, con <strong>la</strong> siguiente, por el señor Gay.<br />

2. Desmarestia gayana †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 14, fig. 1)<br />

D. fron<strong>de</strong> p<strong>la</strong>na, <strong>de</strong>orsum cornea, sursum membranacea, carti<strong>la</strong>ginea, angustissima, costata,<br />

distiche <strong>de</strong>composito-pinnata, pinnis conformibus subdistantibus, oppositis, patenti-erectis,<br />

obtusis, margine obtuse <strong>de</strong>ntatis, penicillorum filis callithamnoi<strong>de</strong>is roseis.<br />

d. G a ya n a Montag., Mss., in Herb. Mus. Paris.<br />

Raíz que forma un pequeño disco <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se levanta una, y raramente más frondas.<br />

Fronda p<strong>la</strong>na sumamente estrecha, ancha a lo más <strong>de</strong> milímetro y medio<br />

hacia <strong>la</strong> base don<strong>de</strong> es carti<strong>la</strong>ginosa, estrechándose todavía por arriba don<strong>de</strong>, con<br />

una consistencia más membranosa, apenas mi<strong>de</strong> un milí metro, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> un pie y<br />

más, muy ramosa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base. Ramos dísticos, opuestos, semejantes a <strong>la</strong> fronda<br />

-221-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

principal, que salen <strong>de</strong> sus bor<strong>de</strong>s a distancias muy variables, más cortas por abajo<br />

(2 a 3 líneas), más <strong>la</strong>rgas por arriba (8 a 15 líneas), guarnecidos en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

dien tes cortos y obtusos poco visibles y recorridos en toda su longitud por una<br />

nerviosidad muy manifiesta hasta el vértice, que es más bien obtuso que agudo. De<br />

estos dientes parten pincelillos <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos que pa recen rubios o rojos en el estado<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, pero que <strong>de</strong>s prendidos y puestos al microscopio, representan unos<br />

pequeños calitamniones color <strong>de</strong> rosa en miniatura; tienen <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> pequeños<br />

arbustos o bien son taxiformes y bi o tripennados. Los endocromos son más colorados,<br />

más gruesos, oblongos y ovoi<strong>de</strong>s y se separan en <strong>la</strong> madurez en especies <strong>de</strong> esporas<br />

o <strong>de</strong> gemmas oblongas, que no tienen menos <strong>de</strong> dos a tres centimi límetros <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo<br />

por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento. Lo que ofrecen sobre todo <strong>de</strong> notable, vista <strong>la</strong> familia, es el<br />

color <strong>de</strong> rosa. Y nótese bien que no tomo un calitamnion parásito por los fi<strong>la</strong>mentos<br />

penici<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l género. Otra cosa que no es menos in teresante y que me ha causado<br />

sorpresa en el más alto grado son unas verrugas situadas en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ramos<br />

más inferiores y cubiertas por el mismo epi<strong>de</strong>rmis que envuelve los fi<strong>la</strong>mentos<br />

radiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda. Si se da un corte vertical pasando por el<br />

centro <strong>de</strong> una <strong>de</strong> estas verru gas, y se pone una tajada muy <strong>de</strong>lgada entre <strong>la</strong>s láminas<br />

<strong>de</strong>l compresor <strong>de</strong> Schieke, se pue<strong>de</strong> adquirir <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> que están formadas<br />

por los mismos fi<strong>la</strong>mentos, muy apretados aquí, que constituyen los pincelillos <strong>de</strong><br />

los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda. La estructura es <strong>la</strong> <strong>de</strong>l género. ¿No podríamos tal vez mirar<br />

como gemmas propias para reproducir <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, los endocromos <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos<br />

penici<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su separación, y <strong>de</strong> su caída en <strong>la</strong> madurez?<br />

Esta especie ha sido recogida en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé por M. Gay, a quien tengo un<br />

verda<strong>de</strong>ro gusto en <strong>de</strong>dicar<strong>la</strong>. No pue<strong>de</strong> ser comparada más que al D. distans J. Ag.,<br />

<strong>de</strong>l que poseo una muestra auténtica traída <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Malvinas por d’Urville; en<br />

todo caso, difiere <strong>de</strong> él por <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda y <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> una<br />

nerviosidad muy visible hasta el extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s.<br />

vi. tr i n i ta r i a - tr i n i ta r i a<br />

Frons filiformis, cylindrica! solida, ecostata, pinnatim ramosa, pinnis conformibus oppositis.<br />

Fructus ignotus.<br />

tr i n i ta r i a Bory, Coq., p. 216. <strong>de</strong> s m a r e s t i a e spec. J. Ag.<br />

Fronda cilíndrica, filiforme, sólida, <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> tubo axil articu<strong>la</strong>do, pennati<br />

forme, <strong>de</strong> pínu<strong>la</strong>s opuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma que <strong>la</strong> fronda principal. No se<br />

co no ce su fruto.<br />

Este género se aproxima mucho más, a mi parecer, <strong>de</strong>l dichloria que <strong>de</strong>l prece<strong>de</strong>nte,<br />

cuya estructura característica no tiene. La ausencia <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos confervoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong>be<br />

hacernos suspen<strong>de</strong>r el juicio en cuanto al sitio que <strong>de</strong>be <strong>de</strong> ocupar. Por lo <strong>de</strong>más,<br />

Bory había ya visto su afinidad con el Dichloria viridis.<br />

-222


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 14. Fig. 1. 1a. Desmarestia gayana vista <strong>de</strong> grandor natural; es necesario notar sin embargo que casi<br />

todos los individuos <strong>de</strong> esta alga son mucho más gran<strong>de</strong>s, y que he hecho pintar el más pequeño para<br />

hacer lugar. lb. Corte transversal <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda principal puesta <strong>de</strong> p<strong>la</strong>no para mostrar su forma general<br />

y su estructura, engrosada en diámetro <strong>de</strong> 25 veces. 1c. Uno <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos, engrosados, que forman<br />

<strong>la</strong>s pequeñas bor<strong>la</strong>s que se observan sobre <strong>la</strong> cima <strong>de</strong> los dientes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas divisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />

1d. Fi<strong>la</strong>mento principal todavía más engrosado para mostrar los endocromos rosados, que son quizás<br />

los propágulos <strong>de</strong> este género. 1e. Uno <strong>de</strong> los ramulillos saliendo <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento principal, y engrosado<br />

como él cerca <strong>de</strong> 250 veces.


Characteres ii<strong>de</strong>m ac generis.<br />

B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Trinitaria durvil<strong>la</strong>ei<br />

t. c o n F e r v o i d e s Bory, Coq., l.c., t. 24, f. 2; nomen ineptum. tr i F u r c a r i a d u r v il<strong>la</strong>e<br />

i Ejusd., Mss. in Coll. Urvill. <strong>de</strong> s mare stia m e nzi e s i i J. Ag., Sp. Alg., i, p. 166. D. m ed<br />

i a Kg., Sp. Alg., p. 571<br />

Falta el punto <strong>de</strong> prendimiento en el ejemp<strong>la</strong>r que tengo a <strong>la</strong> vista. El talo principal,<br />

filiforme, <strong>de</strong> tres pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un pelo <strong>de</strong> crin o <strong>de</strong> prima<br />

<strong>de</strong> violín y <strong>de</strong> un pelo en los últimos ramos, se divi<strong>de</strong> en tricotomías en un mismo<br />

p<strong>la</strong>no, o se <strong>de</strong>scompone, si se prefiere, en pínu<strong>la</strong>s opuestas, ci lindráceas como <strong>la</strong><br />

fronda misma, y en manera alguna compri midas, como lo dice Bory, que en efecto<br />

parece más bien <strong>de</strong>s cribir el Sporochnus medius, al cual compara su alga, que esta<br />

alga misma. Sin duda tiene algo <strong>de</strong>l porte <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta fi gurada por M. Agardh,<br />

pero toda su semejanza se limita a <strong>la</strong> ra mificación. Gracias a <strong>la</strong> generosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Ciencias <strong>de</strong> Petersburgo y a lo solícito <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus miembros distinguidos,<br />

M. Rupprecht, he podido comparar <strong>la</strong>s dos p<strong>la</strong>ntas y es difícil el figurarse<br />

en qué ha podido fundarse nuestro amigo para admitir esta sinonimia. La estructura<br />

consiste en celdil<strong>la</strong>s tubulosas todas iguales, apretadas longitudinalmente según<br />

<strong>la</strong> longitud, cubiertas en <strong>la</strong> periferia por una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s bru nas, gonímicas,<br />

no radiantes. Por lo <strong>de</strong>más, ni tubo central articu<strong>la</strong>do, ni b<strong>la</strong>ncos.<br />

Esta especie <strong>la</strong> halló d’Urville en Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. El nombre <strong>de</strong> T. confervoi<strong>de</strong>s<br />

es malo, y he preferido el nombre manuscrito, juntado por el autor al <strong>de</strong> trifurcaria,<br />

abandonado más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

tr i B u iv<br />

<strong>la</strong> m i n a r í e a s<br />

Fronda estipitada, continua, coriácea, en los segmentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>sarro<br />

l<strong>la</strong>n a veces aerocistas. Esporas anfígenas, en<strong>de</strong>re zadas, agregadas en<br />

so ras más o menos extendidas. Esporozoi<strong>de</strong>s.<br />

<strong>la</strong> m i n a r i e a e Grev.; Endl.; Montag.; J. Ag., etcétera.<br />

vii. Fl e o r i z a - Ph l e o r h i z a<br />

Radix ramosa, ramis in <strong>la</strong>minas transeuntibus. Frons stipitata, sursum foliacea, divisa,<br />

enervis, corticata. Stratum corticale, Radicis multiplex, crassum, e cellulis minoribus in li neas<br />

(axim versus) perpendicu<strong>la</strong>res ordinatis; –Frondis simplex, e cellulis minutissimis glo bosis<br />

monogonimicis constans. Stratum medul<strong>la</strong>re radicis stipitisque parenchymaticum, con tinuum,<br />

e cellulis hyalinis axim versus sensim majoribus, <strong>la</strong>xis, centralibus vesiculosis, omnibus<br />

-225-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

rotundatis; -frondis e cellulis tenerrimis, subsolutis, aegre conspicuis, granu<strong>la</strong> minutissima<br />

<strong>la</strong>xissime disposita continentibus compositum. Sporae ignotae. Cryptostomata nul<strong>la</strong>.<br />

Ph l e o r h i z a Kütz., Sp. Alg., p. 573.<br />

Raíz ramosa, <strong>de</strong> ramos di<strong>la</strong>tados en láminas. Fronda estipitada, terminada por<br />

una lámina foliácea, dividida, enerve, revestida como <strong>la</strong> raíz <strong>de</strong> una capa cortical.<br />

En <strong>la</strong>s raíces es espesa y compuesta; consiste en celdil<strong>la</strong>s medianas dispuestas en<br />

líneas per pendicu<strong>la</strong>res al eje, y en <strong>la</strong> fronda, don<strong>de</strong> es sencil<strong>la</strong>, en cel dil<strong>la</strong>s muy<br />

diminutas, globulosas y <strong>de</strong> un solo núcleo. Tejido medu<strong>la</strong>rio parenqui matoso, continuo,<br />

formado en el estipo y <strong>la</strong>s raíces, por celdil<strong>la</strong>s flojas, hia linas, más y más<br />

amplias a medida que se aproximan al centro don<strong>de</strong> son como vejigosas y redon<strong>de</strong>adas;<br />

en <strong>la</strong> fronda, por celdil<strong>la</strong>s muy chiquitas, flojas también, difíciles <strong>de</strong><br />

ver, encerrando gránulos muy raros y muy tenues. Esporas <strong>de</strong>sconocidas. Poros<br />

mucipares nulos.<br />

No conozco este género más que por lo que dice, en el lugar citado, mi docto<br />

ami go <strong>de</strong> Nordhausen. Por consiguiente, he tenido que limitarme a transcribir los<br />

ca rac teres que él le atribuye a fin <strong>de</strong> que los botánicos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, si lo vuelven a<br />

encontrar algún día, puedan reconocerlo.<br />

1. Phleorhiza diaphana<br />

P. subdichotoma, viridis, lobis foliaceis sursum sensim di<strong>la</strong>tatis apice truncatis, bi o tricuspidatis.<br />

P. d i a P h a n a Kütz., l.c.<br />

Fronda <strong>de</strong> tres a cuatro pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, casi dicótoma, ver<strong>de</strong>, dividida en<br />

lóbulos foliáceos que van ensanchándose hacia el vértice don<strong>de</strong> están como truncados<br />

y bi o tricuspidados. Los lóbulos tienen un ancho <strong>de</strong> 2 /5 <strong>de</strong> pulgada.<br />

Es todo cuanto se pue<strong>de</strong> saber sobre esta alga que no he hal<strong>la</strong>do en <strong>la</strong>s colecciones<br />

<strong>de</strong> M. Gaudichaud. M. Kützing asegura que es originaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

viii. ma c r o c i s ta - ma c r o c y s t i s<br />

Radix ramosissima caulis elongatus, filiformi-cylindricus aut comp<strong>la</strong>natus, ramosus. Folia<br />

simplicia, ensiformia aut linearia, secunda, basi in vesicu<strong>la</strong>m multiformem inf<strong>la</strong>ta, undu<strong>la</strong>torugosa,<br />

plicata aut p<strong>la</strong>na, integra aut <strong>de</strong>ntato-spinosa, radicalia (fructifera) evesiculosa,<br />

petiolis dichotomis. Fructus: Sporae ellipsoi<strong>de</strong>ae perisporio inclusae, inter paraphyses seu<br />

fi<strong>la</strong>menta continua, cuneata, hyalina, <strong>de</strong>nsissime stipata, in soros macu<strong>la</strong>res, irregu<strong>la</strong>res, in<br />

foliis radicalibus superficiales aggregatae.<br />

ma c r o c y s t i s Ag.; Endl.; Montag.; Kütz. caeterique.<br />

-226


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

Raíz sumamente ramosa. Talo filiforme, cilíndrico o comprimido, ramoso, que<br />

producen <strong>de</strong> un solo <strong>la</strong>do hojas sencil<strong>la</strong>s bastante gran<strong>de</strong>s, ensiformes o lineares,<br />

cuyo pecíolo se hincha poco a poco como una vejiguil<strong>la</strong> aérea esférica o en forma<br />

<strong>de</strong> porrita, y cuya lámina, en forma <strong>de</strong> espada o lineal, es rugosa o lisa, entera o<br />

<strong>de</strong>ntada pestañada por los bor<strong>de</strong>s. Hojas radicales <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> aerocistas, pero<br />

provistas <strong>de</strong> pecíolo muchas veces ahor quil<strong>la</strong>do. Esporas elipsoi<strong>de</strong>s, encerradas<br />

en un perisporio hialino, situadas entre paráfisas también hialinas, <strong>la</strong>rga mente cuneiformes<br />

o en porrita truncada por el vértice, muy aproximadas y formando con<br />

éstas unos soros macu liformes en <strong>la</strong>s hojas radicales. El modo con que crecen los<br />

talos merece ser mencionado: La hoja terminal, que no ofrece inf<strong>la</strong>dura pecio<strong>la</strong>ria,<br />

se hien<strong>de</strong> hacia <strong>la</strong> base en muchas tiras cilíndricas <strong>de</strong>stinadas a convertirse en<br />

pecíolos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas que han <strong>de</strong> resultar <strong>de</strong> los progresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> hendidura. Estas<br />

hojas nuevas no tienen ordinaria mente el pecíolo vejigoso mientras se mantienen<br />

todavía adheridas por el vértice a <strong>la</strong> hoja madre. Las vejiguil<strong>la</strong>s comienzan sin embargo<br />

a mostrarse algunas veces antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación completa.<br />

Ahora, ¿hemos nosotros <strong>de</strong> seguir el ejemplo <strong>de</strong> M. Harvey, que confun<strong>de</strong> todas<br />

<strong>la</strong>s especies en una so<strong>la</strong> bajo el nombre más anti guo <strong>de</strong> M. pyrifera; o nos hemos <strong>de</strong><br />

conformar con <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> todos los ficologistas que admiten especies distintas en<br />

este género? Pre ferimos adoptar este último partido, que nos parece el más ra cional, y<br />

vamos a pasar revista, según M. J. Agardh, a todas <strong>la</strong>s que poseen, en número bastante<br />

crecido, <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. Será muy útil consultar <strong>la</strong>s observaciones hechas sobre este<br />

género por los señores Hooker hijo y Harvey en <strong>la</strong> Crypt. Antarct., p. 155 y t. 169-171.<br />

1. Macrocystis humboldtii<br />

M. caule p<strong>la</strong>no, foliis anguste ensiformibus, subp<strong>la</strong>no-levibus, in vesicu<strong>la</strong>m sphaericam ipsorum<br />

basi quadruplo <strong>la</strong>tiorem, longe attenuatis.<br />

m. h u m B o l d t i i Ag. in Kunth, Syn. Pl. aequin. i, p. 6; Revis., p. 22, t. 26, f. 6! m. P om<br />

i F e r a Bory, Coq., p. 94, t. 9. <strong>la</strong> m i n a r i a Lamx., Essai. Fu c u s h i r t u s h. et B., Pl.<br />

aequin., t. 69, f. 1.<br />

Raíz corta, con ramales, radiante, abrazando por sus grampones <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>l peñasco o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conchas. Talo casi cilíndrico, raramente comprimido,<br />

muchas veces ahorquil<strong>la</strong>do, que adquiere muchos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y cerca <strong>de</strong> una<br />

línea <strong>de</strong> diámetro. Hojas situadas a distancias <strong>de</strong> una a dos pulgadas, encogidas en<br />

<strong>la</strong> base en un pecíolo filiforme, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1 a 2 líneas, en medio <strong>de</strong>l cual se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />

una vejiguil<strong>la</strong> esférica <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> una cereza, cuando es adulta. De su centro<br />

sale una hoja membranosa, linear, lisa, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> hermoso durante <strong>la</strong> vida, poniéndose<br />

roja con <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación, algunas veces un poco on<strong>de</strong>ada por los bor<strong>de</strong>s,<br />

que son ciliado-<strong>de</strong>ntados.<br />

Este macrocista es uno <strong>de</strong> los más pequeños <strong>de</strong> los que tengo que dar a conocer;<br />

ha sido recogido sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por d’Urville, y en Cal<strong>la</strong>o por M. Gaudi<br />

chaud.<br />

-227-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

2. Macrocystis angustifolia<br />

M. caule p<strong>la</strong>no, foliis anguste ensiformibus, undu<strong>la</strong>to-rugosis in vesicu<strong>la</strong>m pyriformen ipsorum<br />

basi quadruplo <strong>la</strong>tiorem, longe atte nuatis.<br />

m. a n G u s t i F o l i u s Bory, Dict. c<strong>la</strong>ss., X, p. 9; Post. et Ruppr., Illustr. Alg., t. v; J. Ag.,<br />

Spec. Alg., i, p. 156. m. a n G u s t i F r o n s Bory, Coq., p. 93, t. 8. m. z o s t e r a e F o l i a Ag.,<br />

Revis., p. 21, t. 28, f. 13.<br />

Raíces como en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, pero más <strong>la</strong>rgas. Talo p<strong>la</strong>no o comprimido, <strong>de</strong>l<br />

grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> ganso por abajo, más <strong>de</strong>lgado por arriba, adquiriendo una<br />

longitud <strong>de</strong> tres a cuatro pies. Hojas lineares, <strong>de</strong> color olivado, distantes <strong>de</strong> tres a<br />

cinco pulgadas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> dos pies a 2½, y apenas anchas <strong>de</strong> 6 a 8 líneas, plegadas<br />

en el sentido <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud, sobre todo hacia el medio, pestañadas en los bor<strong>de</strong>s<br />

y a<strong>de</strong>lgazadas en sus dos extremos. Pecíolo inf<strong>la</strong>do como una vejiguil<strong>la</strong> piri forme,<br />

en tierna edad, luego obovoi<strong>de</strong>, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> una y media a 2 pulgadas, y ancho <strong>de</strong> 6<br />

a 8 líneas en <strong>la</strong> porción inf<strong>la</strong>da. La citada figura <strong>de</strong> Bory representa <strong>la</strong>s inferiores<br />

mucho más gruesas.<br />

Esta especie ha sido recogida por d’Urville sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

3. Macrocystis pyrifera<br />

M. caule tereti, foliis anguste ensiformibus, undu<strong>la</strong>to-rugulosis in vesicu<strong>la</strong>m eximie pyriformem,<br />

basi longissime attenuattam, ipsorum basi quadruplo <strong>la</strong>tiorem, longe attenuatis.<br />

M. P y r i F e r a Ag., Revis. Macroc, p. 17, t. 26, f. 2; J. Ag., l.c., p. 156; Montag., Bonite,<br />

Crypt., p. 36; Post. et Ruppr., l.c., p. 9, t. 6. M. c o m m u n i s Bory, Coq., p. 90. Fu c u s<br />

P y r i F e r u s Turn., His. Fuc., t. 110.<br />

Raíz hebrosa, compuesta <strong>de</strong> ramos radiales y anastomosa dos. Talo cilindráceo<br />

y apenas comprimido, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do chiquito por abajo, que va disminuyendo<br />

y a<strong>de</strong>lgazando hacia arriba, y es <strong>la</strong>rgo al menos <strong>de</strong> diez pies, según Bory. vejiguil<strong>la</strong>s<br />

piriformes, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> una a 2 pulgadas, y <strong>de</strong> un diáme tro <strong>de</strong> cuatro a 6 líneas<br />

en el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong> hinchazón, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se levanta una hoja ensiforme <strong>de</strong> cerca<br />

<strong>de</strong> dos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre un ancho <strong>de</strong> más <strong>de</strong> seis líneas, plegado-estriada profundamente<br />

en el sentido <strong>de</strong> su longitud, con rugosida<strong>de</strong>s sa lientes y anastomosadas,<br />

<strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> aceituna que tira al bruno, pasando al negro, apenas atenuada,<br />

pero que permanece p<strong>la</strong>na en su nacimiento y cargada por los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> dientes o<br />

pestañas bastante <strong>la</strong>rgos. Los dicen alternos, pero lo que les hace parecer tales es<br />

<strong>la</strong> torsión en espiral <strong>de</strong>l talo.<br />

Esta alga es común en <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Malvinas y en cabo <strong>de</strong> Hornos. Bory nos asegura<br />

que ha sido cogido un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> el<strong>la</strong> por Lesson cerca <strong>de</strong> Concepción, en <strong>Chile</strong>.<br />

Por otra parte, M. Gaudichaud <strong>la</strong> ha traído <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes.<br />

-228


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

La longitud real <strong>de</strong> estas p<strong>la</strong>ntas no pue<strong>de</strong> ser apreciada por <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong><br />

nuestras colecciones; pero no so<strong>la</strong>mente son los más gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todos los vegetales<br />

sub marinos, sino también <strong>de</strong> todos los conocidos, puesto que se han medido algunos<br />

que tenían una longitud <strong>de</strong> setecientos pies y que algunos ficólogos van hasta<br />

atribuirles una dimensión doble <strong>de</strong> <strong>la</strong> que aca bamos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir.<br />

4. Macrocystis <strong>la</strong>tifolia<br />

M. caule teretiusculo foliis <strong>la</strong>te ensiformibus, obsolete undu<strong>la</strong>to-rugosis in vesicu<strong>la</strong>m elongatoc<strong>la</strong>vatam,<br />

ipsorum basi vix duplo <strong>la</strong>tiorem, abruptius attenuatis.<br />

M. l at i F o l i a Bory, Diet. c<strong>la</strong>ss, X, p. 9; Montag., l.c., p. 35; C. Ag., Revis., p. 17, t. 26,<br />

f. 1; J. Ag., l.c., p. 158. M. l a t i F r o n s Bory, Coq., p. 88, t. 7; eximie.<br />

Raíz hebrosa, ramosa, <strong>de</strong> ramos achatados en el vértice. Talo <strong>de</strong>lgado, dicótomo,<br />

cilíndrico. Hojas <strong>de</strong> tres a cinco pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, y <strong>de</strong> 8 a 10 pulgadas <strong>de</strong> ancho,<br />

ova<strong>la</strong>das en <strong>la</strong> base y a<strong>de</strong>lgazándose insensiblemente <strong>de</strong> manera que se hacen<br />

li neales o listonadas; su superficie está cargada <strong>de</strong> rugosida<strong>de</strong>s o <strong>de</strong> pliegues flojamente<br />

anastomosados, es <strong>de</strong>cir, mucho me nos apretados que en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte; sus<br />

bor<strong>de</strong>s están provistos <strong>de</strong> dientes espinuliformes, <strong>de</strong> cinco a ocho líneas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo.<br />

Las vejiguil<strong>la</strong>s pecio<strong>la</strong>rias alcanzan hasta cinco pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo en <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />

frondas y se alejan poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma cilindrácea o <strong>de</strong> porrita muy a<strong>la</strong>rgada, que<br />

volvemos a ver en <strong>la</strong>s siguientes; son <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do en <strong>la</strong> parte inf<strong>la</strong>da, pero<br />

se ponen mucho más <strong>de</strong>lgadas al nacer <strong>de</strong>l talo.<br />

Este macrocista fue hal<strong>la</strong>do sobre <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por Pöeppig.<br />

5. Macrocystis orbigniana<br />

M. caule tereti, foliis anguste ensiformibus, obsolete undu<strong>la</strong>to-rugulosis in vesicu<strong>la</strong>m elongatoc<strong>la</strong>vatam,<br />

ipsorum basi duplo <strong>la</strong>tiorem, longissime attenuatis.<br />

M. o r B i G n i a n a Montag., Sert. Patag., p. 12, t. 1 et t. 3, fig. 1 (structua caulis). M. d u-<br />

B e n i Arech., Icon. i, p. 5, t. X; ex Ag. jun. et icone.<br />

Raíz... Talo muy <strong>la</strong>rgo, incompleto aun también en nues tros ejemp<strong>la</strong>res, que<br />

tienen más <strong>de</strong> cinco pies; dicótomo, ci lindráceo, que exce<strong>de</strong> apenas el grosor <strong>de</strong><br />

una pluma <strong>de</strong> ganso por abajo, <strong>de</strong> una <strong>de</strong> cuervo por arriba, haciéndose p<strong>la</strong>no y<br />

comprimido por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. Hojas <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, <strong>de</strong> más <strong>de</strong> dos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo,<br />

y <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> ancho, a lo más, <strong>la</strong>rgamente pecio<strong>la</strong>das, plegadas flojamente<br />

en el sentido <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud, <strong>de</strong>ntado-pestañadas por los bor<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> un<br />

color parduzco que pasa al rubio en el herbario. Pecíolo muy <strong>la</strong>rgo, que sale <strong>de</strong>l<br />

talo formando un seno redon<strong>de</strong>ado, di<strong>la</strong>tado en una vejiguil<strong>la</strong> <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita,<br />

que llega a tener una longi tud <strong>de</strong> más <strong>de</strong> seis pulgadas, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

todo el género, <strong>de</strong> nuevo atenuada en el vértice por un encogimiento que forma<br />

otro nuevo pecíolo cilíndrico a <strong>la</strong> hoja.<br />

-229-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Esta especie, hal<strong>la</strong>da sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Patagonia por M. d’Orbigny, penetra en<br />

el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, y se vuelve a encontrar en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Australia.<br />

6. Macrocystis obtusa<br />

M. caule compresso, foliis alternis, oblongo-ellipticis, obtusis, integerrimis e vesiculis petio<strong>la</strong>tis<br />

ovatis.<br />

M. o B t u s a Harv. ap. Beechey, Voy., p. 163; J. Ag., l.c.<br />

Talo comprimidos. Hojas alternas, oblongo-elípticas, ob tusas, muy enteras, lisas,<br />

<strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> dos a tres pulgadas, que na cen <strong>de</strong> vejiguil<strong>la</strong>s pecio<strong>la</strong>das y ovoi<strong>de</strong>s.<br />

Esto es cuanto se sabe <strong>de</strong> esta alga, que M. Harvey indica, en el citado lugar, como<br />

habiendo sido recogida sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

iX. le s o n i a - le s s o n i a<br />

Caulis subcylindraceus, basi fulcro discoi<strong>de</strong>o saxis affixus, validus, lignosus, in ramos<br />

com p<strong>la</strong>natos dichotomos divisus. Folia subpetio<strong>la</strong>ta, evesiculosa, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, integra aut<br />

<strong>de</strong>n ticu<strong>la</strong>to-spinulosa, coriacea aut membranacea, fuscenscentia vel nigra, a basi ad apicem<br />

fis silia. Fructus: Sori macu<strong>la</strong>eforme, irregu<strong>la</strong>res inmedia foliorum <strong>la</strong>mina obvii et<br />

superficiales. Sporae elongatae, ellipsoi<strong>de</strong>ae, primum perisporio inclusae et inter paranemata<br />

c<strong>la</strong>vaeformia continua <strong>de</strong>nsissime stipata erectae.<br />

le s s o n i a Bory, Coq., p. 75; Hook. fil. et Harv., Crypt. Antarct., p. 153, t. 167, 168 B<br />

et 171 C, D.<br />

Raíz discoi<strong>de</strong>, dividida en <strong>la</strong> periferia en hebras o grampones ramosos, muy<br />

potentes, con los cuales se adhiere el alga al peñasco. Fronda comprimida, lineal<br />

y dicó toma en <strong>la</strong> base, a consecuencia <strong>de</strong>l modo <strong>de</strong> división <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas que comienza<br />

por su base, don<strong>de</strong> se forma una hendidura, <strong>la</strong> cual, a<strong>la</strong>rgándose insensiblemente,<br />

acaba por dividir en dos <strong>la</strong> hoja en toda su longitud. Pudiendo repetirse<br />

<strong>la</strong> misma cosa muchas veces, resulta una fronda con un crecido número <strong>de</strong> horquil<strong>la</strong>s<br />

que en una especie, bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un pequeño fresno llorón, llega a tener<br />

hasta diez pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo. Hojas más o menos ensiformes, algunas veces un poco<br />

encorvadas como hoja <strong>de</strong> sable, p<strong>la</strong>nas, lisas, cargadas en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> glándu<strong>la</strong>s<br />

o dientecillos muy cortos, negros o rojos. Esporas reunidas en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas<br />

en soros irre gu<strong>la</strong>res; son elipsoi<strong>de</strong>s, a<strong>la</strong>rgadas y están anidadas entre numerosas<br />

paráfisas continuas y c<strong>la</strong>viformes.<br />

Este género y el prece<strong>de</strong>nte son tal vez entre <strong>la</strong>s algas los que cuentan en <strong>Chile</strong> el<br />

mayor número <strong>de</strong> representantes; en efecto, posee todas <strong>la</strong>s lesonias conocidas, y<br />

<strong>de</strong> nueve macrocistas, hemos tenido seis que <strong>de</strong>scribir.<br />

-230


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Lessonia berteroana<br />

L. stipite lignoso, compresso, in segmenta secunda p<strong>la</strong>na pluries dicho tome diviso, segmentis<br />

mem branaceis, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>to-ensiformibus, angustis, g<strong>la</strong>nduloso-sub<strong>de</strong>ntalis, basi apiceque attenuatis.<br />

L. B e rte roana Montag., 3 e Cent., p. 20; N° 56. L. s u h r i i J. Ag., Spec. Alg., i, p. 150.<br />

ch o r d a r i a s P i c a ta Suhr, Flora, 1839, f. 41; male.<br />

Talo <strong>de</strong> muchos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, cilindráceo en <strong>la</strong> base, enco gido en forma <strong>de</strong><br />

estipo, luego comprimido y ap<strong>la</strong>nado, dicóto mamente dividido en segmentos enteramente<br />

p<strong>la</strong>nos, que se ahorquil<strong>la</strong>n repetidas veces en intervalos <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una<br />

pul gada en nuestro ejemp<strong>la</strong>r. Hojas lineares atenuadas en sus dos cabos, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong><br />

5 a 6 pulgadas, y anchas <strong>de</strong> una a 2 líneas, membranosas, tiesas y guarnecidas en el<br />

bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> glándu<strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s hacen parecer <strong>de</strong>ntadas. El color <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta es negruz co<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. Fructificación: esporas en forma <strong>de</strong> porrita un poco acuminadas<br />

en el vértice, contenidas en perisporios hialinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma y colocadas<br />

entre pará fidas continuas, hinchadas en forma <strong>de</strong> pilón o <strong>de</strong> espátu<strong>la</strong> por el vértice.<br />

Esta especie ha sido recogida en Coquimbo, etc., por Bertero y M. Gaudi chaud. La<br />

Himanthalia durvil<strong>la</strong>e con <strong>la</strong> que M. Areschoug le contrae, no tiene nada <strong>de</strong> común<br />

con el<strong>la</strong>.<br />

2. Lessonia nigrescens<br />

L. stipite compresso, superne p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong>composito-dichotomo, segmentis in folia ipsis multiplo<br />

<strong>la</strong>tiora, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>to-linearia, margine calloso–g<strong>la</strong>ndulosa aut integerrima abeuntibus.<br />

L. n i G r e s c e n s Bory, Coq., p. 80, t. 5; Post. et Ruppr., Illust. Alg., p. 2, t. iv; J. Ag.,<br />

l.c., p. 151. <strong>la</strong> m i n a r i a s c i s s a Suhr, Nov. Act. Acad. Nat. Curios., tome Xviii, suppl. i,<br />

p. 279, t. 1, fig. 2.<br />

Talo <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do chiquito, <strong>de</strong> uno a dos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, cilíndrico por<br />

abajo, luego más y más comprimido a me dida que se le observa más alto, y dividido<br />

en un gran número <strong>de</strong> segmentos lineares, duros y coriáceos, muy <strong>la</strong>rgos, y <strong>de</strong><br />

seis a una pulgada y media <strong>de</strong> ancho según <strong>la</strong> edad, on<strong>de</strong>ados por los bor<strong>de</strong>s, que<br />

están cargados a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> glándu<strong>la</strong>s que les hacen parecer como <strong>de</strong>ntados. Estas<br />

frondas, <strong>de</strong> color aceitu nado, se ponen brunas, <strong>de</strong>spués negras y se multiplican<br />

nor malmente dividiéndose por una hendidura longitudinal que siem pre comienza<br />

cerca <strong>de</strong>l pecíolo. Bory <strong>la</strong>s dice algunas veces salpicadas <strong>de</strong> manita, como <strong>la</strong> Laminaria<br />

saccarina. La fruc tificación forma una gran mácu<strong>la</strong> soriforme <strong>de</strong> un encarnado<br />

pardo entre <strong>la</strong> base y el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas, que, cayendo en <strong>la</strong> madurez, <strong>de</strong>ja<br />

éstas horadadas. El soro está ahuecado en el centro, es <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s dos capas <strong>de</strong><br />

esporas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que está com puesto y que son <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l género se separan poniéndose<br />

con vexas.<br />

-231-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Esta especie que crece por toda <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>; ha sido recogida en Concepción,<br />

val paraíso, etcétera.<br />

3. Lessonia fuscescens<br />

L. stipite compresso, superne p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong>composito-dichotomo, segmentis infolia ipsis multiplo<br />

<strong>la</strong>tiora, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>to-linearia, margine <strong>de</strong>ntibus validis (aut in adulta obsoletis) repando,<br />

abeun tibus.<br />

L. F u s c e s c e n s Bory, l.c., p. 75, t. 2, f. 2 et t.3; Post. et Ruppr., l.c., p. 2, t. iii; Hook.<br />

fil et Harv., l.c. p. 151., t. 167, 168, f. A. et 171, f. D; J. Ag., l.c.<br />

Los individuos <strong>de</strong> esta especie, como los <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte y <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente, están<br />

solitarios o cercanos unos <strong>de</strong> otros for mando una suerte <strong>de</strong> bosque submarino.<br />

El tronco, que repre senta un arbolito <strong>de</strong> ramas pendientes, tiene <strong>de</strong> 5 a 10 pies <strong>de</strong><br />

alto, y un diámetro <strong>de</strong> 5 a 6 pulgadas o el grosor <strong>de</strong>l muslo <strong>de</strong> un hombre adulto.<br />

El vértice <strong>de</strong> este arbusto se <strong>de</strong>scompone en frondas dicótomas, pendientes como<br />

en el Salix babylonica. El estipo, que es cilindráceo a <strong>la</strong> base, se ap<strong>la</strong>na insensiblemente.<br />

Las tiras superiores tienen cerca <strong>de</strong> tres líneas <strong>de</strong> ancho y muchos pies <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>rgo, y <strong>la</strong>s hojas lineares que <strong>la</strong>s terminan, <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> ancho, son<br />

agudas en el vértice y sus bor<strong>de</strong>s están guarnecidos <strong>de</strong> dientes que <strong>de</strong>saparecen<br />

con <strong>la</strong> edad. Soros situados más allá <strong>de</strong>l medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, oblongos, ocupando<br />

casi todo su ancho y cayendo con el<strong>la</strong>. Las esporas son sobre todo visibles en <strong>la</strong><br />

periferia <strong>de</strong> los soros.<br />

El L. fuscescens ha sido varias veces confundido con el prece<strong>de</strong>nte y el siguiente,<br />

pero se distingue muy bien <strong>de</strong>l primero por <strong>la</strong> consistencia más firme <strong>de</strong> sus segmentos<br />

y por el color; y <strong>de</strong>l segundo, por sus hojas más <strong>la</strong>rgas, más lineares y por<br />

<strong>la</strong>s divisiones <strong>de</strong> su estipo más mani fiestamente p<strong>la</strong>nas. Ha sido recogido con los<br />

<strong>de</strong>más en Concepción por Lesson y en valparaíso por Bertero. Los señores Hooker<br />

hijo y Harvey han representado el puesto <strong>de</strong> esta alga y <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente vistas en el<br />

fondo <strong>de</strong>l mar y en su sitio.<br />

4. Lessonia ovata<br />

L. stipite tereti, superne comp<strong>la</strong>nato, <strong>de</strong>composito-dichotomo, segmentis in folia ipsis multiplo<br />

<strong>la</strong>tiora lineari-oblonga, margine g<strong>la</strong>nduloso-re panda aut integerrima, abeuntibus.<br />

L. o va t a Hook. fil. et Harv., Crypt. Antarct., p. 153, t. 167, 168 B et 171 C.<br />

Raíz compuesta <strong>de</strong> hebras numerosas, espesas, encabestradas, formando una<br />

masa <strong>de</strong> uno a dos pies (ingleses) <strong>de</strong> diá metro. Estipos numerosos, que nacen <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> raíz, <strong>de</strong> cuatro a seis pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo (<strong>de</strong> 3 a 4 pies según J. Agardh), torci dos,<br />

flexuosos, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do pulgar y hendidos en dico tomías sucesivas que se<br />

ponen con el tiempo subarborescentes. Hojas o segmentos <strong>de</strong> un pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo,<br />

-232


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

anchas <strong>de</strong> una o más pul gadas, oblongo-elípticas u oval-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, <strong>de</strong> color aceituno-parduzco.<br />

Las glándu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecen en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta adulta.<br />

La hallé en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> d’Urville mezc<strong>la</strong>da por Bory con <strong>la</strong> prece <strong>de</strong>nte; como<br />

el<strong>la</strong>, procedía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Concepción.<br />

X. cá P e a - ca P e a<br />

Frons coriaceo-membranacea, stipitata, fulcris radiciformibus instructa, mox in <strong>la</strong>minam<br />

expansa simplicem, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tam, margine discoque spinulosam, tan<strong>de</strong>m pinnato compositam,<br />

pinnis patenti-<strong>de</strong>curvis. Color olivaceo-fuscus, nigricans. Fructus: Sori macu<strong>la</strong>eformes, elonga<br />

to-elliptici, prominuli, amphigeni, obscuriores, intensius scilicet colorati, juxta basim<br />

pinnu <strong>la</strong>rum frondis primariae seu <strong>la</strong>minae collocati. Sporae oblongo-c<strong>la</strong>vatae, granulosae,<br />

lu tescentes, peridiolis seu perisporiis inclusae cunetia pellucidis in soros aggregatis.<br />

ca P e a Montag., Ann. Sc. nat., Bot., 2 e sér., X i v, p. 48 et Canar. Crypt., p. 140, t. 7.<br />

Raíz fibrosa, ramosa, <strong>de</strong> ramos dicótomos que sirven <strong>de</strong> grampones. Estipo<br />

cilíndrico bastante corto, que da nacimiento a una fronda membranosa, <strong>de</strong> consistencia<br />

coriácea, <strong>de</strong> forma <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>da, primero sencil<strong>la</strong>, pro vista <strong>de</strong> pestañas en<br />

los bor<strong>de</strong>s, herizada <strong>de</strong> espinas en sus dos faces y poco a poco, por los progresos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> edad, <strong>de</strong>scomponiéndose una o varias veces en tiras bipennadas, <strong>de</strong> pínu<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>flexas. Color aceituno pardo pasando al negro por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. Soros maculiformes,<br />

elípticos, algo salientes, más oscuros que <strong>la</strong> fronda, sobre todo cuando se<br />

pone ésta entre el ojo y <strong>la</strong> luz, y situados en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s. Esporas oblongas<br />

un poco di<strong>la</strong>tadas por el vértice, granulosas por <strong>de</strong>ntro, amarillentas, contenidas<br />

en perisporios pelúcidos y acompañadas <strong>de</strong> paráfisas en forma <strong>de</strong> cuña. La <strong>de</strong>scomposición<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, que resulta <strong>de</strong> su crecimiento, es <strong>de</strong>bida, en este género,<br />

a <strong>la</strong> evolución normal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pestañas, que guarnecen los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina principal<br />

y se hacen sus pínu<strong>la</strong>s.<br />

Sin razón alguna, creo yo, se ha reunido este género al ecklonia, cuya fructificación<br />

conocida, si es <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra, es muy diferente <strong>de</strong> <strong>la</strong> suya.<br />

1. Capea exasperata<br />

C. stipite tereti aut compresso, brevi, in <strong>la</strong>minam ovato-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tam, pinnatim <strong>de</strong>compositam<br />

expanso, pinnulis appressis, linearibus aut ellipticis, margine superficieque spinulosis.<br />

C. e X a s P e r a ta Montag., Mss. C. Biruncinata Ejusd., Canar. Crypt., p. 140, t. 7;<br />

Hook. fil. et Harv., l.c., p. 160. <strong>la</strong> m i n a r i a B r u n c i n a ta Bory, Coq., p. 101, t. 10. L.<br />

r a d i a ta e X a s P e r a ta Ag. ec k l o n i a e X a s P e r a ta J. Ag., l.c., p. 146.<br />

Raíz fibrosa. Estipo leñoso, sólido, cilíndrico o levemente comprimido, <strong>de</strong> dos<br />

a tres pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, <strong>de</strong>l grueso <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> ganso, di<strong>la</strong>tado en el vértice en<br />

-233-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

una lámina oval- oblonga en <strong>la</strong>s muestras chilenas, coriácea, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> acei tuno,<br />

que se pone negro al <strong>de</strong>sencar, cuyos bor<strong>de</strong>s pinnatífidos y <strong>la</strong>s dos faces opuestas<br />

están igualmente cargados <strong>de</strong> pes tañas espinuliformes un poco encorvadas. Los<br />

bor<strong>de</strong>s o pínu<strong>la</strong>s están pendientes y próximos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina o fronda primor dial y<br />

se <strong>de</strong>scomponen en nuevas pínu<strong>la</strong>s oblongo-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das y conformes a <strong>la</strong>s primeras<br />

y a <strong>la</strong> fronda. La p<strong>la</strong>nta entera tiene cerca <strong>de</strong> dos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo. La fructificación<br />

es <strong>la</strong> que ha sido <strong>de</strong>scrita más arriba, poco diferente <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>minarias.<br />

Ha sido hal<strong>la</strong>da en Concepción por d’Urville. Es dudoso que <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> Canarias<br />

y <strong>de</strong>l cabo ver<strong>de</strong> sea <strong>la</strong> misma que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

tr i B u v<br />

di C t i ó t e a s<br />

Fronda continua, areo<strong>la</strong>da, membranosa, p<strong>la</strong>na o cilindrácea, sencil<strong>la</strong> o ra -<br />

mosa, <strong>de</strong> una o dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s. Esporas exteriores superficiales, es -<br />

parcidas o reunidas en soros, contenidas en un perisporio hialino y acom -<br />

pañadas, o no acompañadas <strong>de</strong> paráfisas. Anteridias y propágulos.<br />

Xi. Pa d i n a - Pa d i n a<br />

Frons stipitata, basi plerumque stuposa, f<strong>la</strong>belliformis, p<strong>la</strong>na, ecostata, concentrice zonata,<br />

api ce introrsum involuta, integra aut multifissa. Sporae perisporio obovoi<strong>de</strong>o inclusae, quaternatae,<br />

in soros ordinatae lineares, concentricos, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> tan<strong>de</strong>m rupta <strong>la</strong>biatim <strong>de</strong>hiscentes.<br />

Paranemata c<strong>la</strong>vata (Sporidia?) articu<strong>la</strong>ta, lineis concentricis cum soris fructus<br />

al ternantibus disposita, extra superficiem prominentia.<br />

Pa d i n a Adans.; J. Ag., caeterique. Xo n a r i a e spec. Ag.<br />

Fronda p<strong>la</strong>na, f<strong>la</strong>beliforme, encogida como estipo en <strong>la</strong> base don<strong>de</strong> está con<br />

frecuencia cargada <strong>de</strong> un vello cotunoso rojizo, ensanchada en forma <strong>de</strong> abanico<br />

y semiorbicu<strong>la</strong>r en el vértice, don<strong>de</strong> su bor<strong>de</strong> está en rol<strong>la</strong>do por <strong>de</strong>bajo, algunas<br />

veces entera, otras dividida más o menos profundamente en lóbulos numerosos.<br />

La faz superior está marcada con numerosas líneas concén tricas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales unas<br />

son <strong>de</strong>bidas a <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> los soros <strong>de</strong>l fruto y <strong>la</strong>s otras están formadas por<br />

fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos (paranemata) que alternan con los primeros. Soros lineares,<br />

nacidos <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong> <strong>la</strong> faz superior, que se rompe, se alza como dos<br />

<strong>la</strong>bios y <strong>de</strong>ja a <strong>de</strong>scubierto <strong>la</strong>s esporas. Éstas están encerradas en número <strong>de</strong> cuatro<br />

en un perisporio hialino, ovoi<strong>de</strong>, adherido en el fondo <strong>de</strong>l soro por su cabo más<br />

<strong>de</strong>lgado.<br />

-234


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Padina pavonia<br />

P. fron<strong>de</strong> reniformi-f<strong>la</strong>belliformi, g<strong>la</strong>bra, membranacea, olivacea, basi stuposa, pruina in<br />

aetate juniori obtecta, margine semiorbicu<strong>la</strong>ri involuta ciliataque vage fissa, per soros concentricos<br />

varie zonata.<br />

P. P av o n i a Lamx., Essai, p. 57; Harv., Phyc. Brit., t. 91 et Ner. Bor. Amerc., t. 7, B; Kütz,<br />

Phyc. gener., t. 22, 1; optime.; J. Ag. l.c., p. 113. zo n a r i a C. Ag. Fu c u s L.<br />

Fronda olivada, y <strong>de</strong> una consistencia mediana entre membra nosa y coriácea,<br />

encogida como estipo y cuneiforme en <strong>la</strong> base don<strong>de</strong> está cargada <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />

<strong>la</strong>nosos, articu<strong>la</strong>dos y bru nos; p<strong>la</strong>na y <strong>de</strong>splegada como abanico en lo restante <strong>de</strong><br />

su ex tensión, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 2 a 5 pulgadas, y cuyo bor<strong>de</strong> anterior, semi circu<strong>la</strong>r, está<br />

plegado por <strong>de</strong>bajo. Al principio sencil<strong>la</strong>, se hien<strong>de</strong> <strong>de</strong>spués en lóbulos más o<br />

menos profundos; cada lóbulo, primitivamente cuneiforme, como <strong>la</strong> fronda, toma<br />

pronto forma f<strong>la</strong>beleada. Siendo joven, <strong>la</strong> fronda y sus lóbulos están en roscados<br />

en forma <strong>de</strong> capucha sobre su p<strong>la</strong>no y cubiertos <strong>de</strong> un baño b<strong>la</strong>nquecino, como<br />

pruinoso. Como <strong>la</strong> fructificación no ofrece nada <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r, me remitiré a <strong>la</strong>s<br />

generalida<strong>de</strong>s.<br />

Esta especie, casi cosmopolita, no es rara en <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

2. Padina durvil<strong>la</strong>ei<br />

P. fron<strong>de</strong> membranaceo-coriacea, cinnamomeo stuposa, reniformif<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>ta, ambitu lobatomultifida,<br />

lobis conformibus, brunneis, basi radiatim stuposis.<br />

P. d u rv i l l a e i Bory, Coq., p. 147, t. 21, f. 1; J. Ag. l.c., p. 113.<br />

Fronda coriácea, membranosa, <strong>de</strong> un bruno encarnadino que cambia en negro<br />

por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación, carácter que aproxima esta especie <strong>de</strong>l P. variegata, a <strong>la</strong> cual ésta<br />

semeja aun más que <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, encogida como estipo en <strong>la</strong> base y di<strong>la</strong>tada<br />

en for ma <strong>de</strong> abanico en el vértice. Estipo cargado <strong>de</strong> un vello <strong>la</strong>nudo <strong>de</strong> color <strong>de</strong><br />

cane<strong>la</strong>, que se alza mucho sobre <strong>la</strong> fronda. Ésta no presenta <strong>la</strong> capa pulverulenta<br />

b<strong>la</strong>nquecina que se observa en el P. pavonia. Los soros concéntricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fructificación<br />

sólo se ven poniendo <strong>la</strong> fronda entre el ojo y <strong>la</strong> luz.<br />

Esta especie <strong>la</strong> halló d’Urville en <strong>Chile</strong> sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Con cepción.<br />

Xii. dictiota - di c t y o ta<br />

Frons fulcro radicali discoi<strong>de</strong>o vel stuposo affixa, membranacea, reticu<strong>la</strong>ta, ecostata, dichotoma<br />

vel pinnatifida. Sporae subsphaericae, sparsae, sessiles aut in soros sparsos amphigenos in<br />

superficiem frondis prominentes aggregatae subzonatimque dispositae perisporio hyalino<br />

-235-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

inclusae. Paranemata simplicia, articu<strong>la</strong>ta, in terdum c<strong>la</strong>vata, in acervos collecta, sporas<br />

fo ventes et e strato interiori erumpentes.<br />

di c t y o ta Lamx. emendat.; J. Ag.; Harv., etcétera.<br />

Raíz más o menos guarnecida <strong>de</strong> un vello <strong>la</strong>nudo. Fronda p<strong>la</strong>na, <strong>de</strong>sprovista<br />

<strong>de</strong> nerviosidad, membranosa, reticu<strong>la</strong>da, dicótoma, pinnatífida o palmada como<br />

aba nico, compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s diminutas, situadas a igual distancia y convergiendo<br />

en una so<strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> terminal hacia el extremo <strong>de</strong> los ramos. No hay líneas<br />

concén tricas. Esporas obovoi<strong>de</strong>s, continuas, o divididas en cuatro, encerradas en<br />

un perisporio hialino, y reunidas en soros <strong>de</strong>snudos, maculiformes en una y otra<br />

faz <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, <strong>de</strong>s pués <strong>de</strong> haber roto <strong>la</strong> cutícu<strong>la</strong>. Paranematias c<strong>la</strong>viformes, articu<strong>la</strong>das,<br />

llenas <strong>de</strong> una materia granulosa y aproxima das en soros distintos <strong>de</strong> los<br />

formados por <strong>la</strong>s esporas.<br />

El carácter esencial <strong>de</strong>l género, tal como ha sido limitado recientemente por M. J.<br />

Agardh, consiste en el modo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, cada división <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual está<br />

terminada por una celdil<strong>la</strong> sen cil<strong>la</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> resulta que <strong>la</strong>s líneas longitudinales<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s superficiales, que divergen en <strong>la</strong>s dictióteas f<strong>la</strong>beliformes, converjan<br />

en <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> este género, bastante poco numeroso <strong>de</strong> especies en <strong>Chile</strong>. No<br />

por eso, <strong>de</strong>ja <strong>la</strong> siguiente <strong>de</strong> ser una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más notables.<br />

1. Dictyota kunthii<br />

D. fron<strong>de</strong> basi parce stuposa, irregu<strong>la</strong>riter dichotoma, sinubus obtusis, segmentis elongatis,<br />

linearibus, apice saepius truncato proliferis, areolis quadratis seriatis, margine interdum superficie<br />

utraque appendiculis minutis spathu<strong>la</strong>tis sporas gerentibus, exasperata.<br />

D. k u n t h i i Grev., Alg. Brit. Synops., p. xliij; Montag., Fl. J. Fern., Nº 1; Kütz, Spec.<br />

Alg., p. 556; J. Ag., l.c., p. 94. zo n a r i a Ag., Icon. Alg., t. 15.<br />

De una raíz en forma <strong>de</strong> disco se eleva <strong>la</strong> fronda, p<strong>la</strong>na, membranosa, <strong>de</strong> color<br />

<strong>de</strong> aceituna parduzca, como salpicada <strong>de</strong> polvo b<strong>la</strong>nco en sitios, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 6 a 10 pulgadas,<br />

que se divi<strong>de</strong> pronta y muy irregu<strong>la</strong>rmente en dicotomías sucesivas. Segmentos<br />

lineares, anchos <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> tres líneas y casi <strong>de</strong>l doble <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías,<br />

con bor<strong>de</strong>s ordinariamente <strong>de</strong>snudos y enteros, muchas veces obtusos en su vértice,<br />

algu nas veces truncados y cargados allí <strong>de</strong> prolificaciones. Seno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías<br />

obtuso y aun también redon<strong>de</strong>ado en más <strong>de</strong> diez muestras <strong>de</strong> Bertero. Las dos faces<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda están cu biertas <strong>de</strong> hojitas espatu<strong>la</strong>das y pedice<strong>la</strong>das que llevan a <strong>la</strong>s<br />

esporas; en los individuos <strong>de</strong> más edad, algunos bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda están aun también<br />

franjeados <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Esporas brunas, redon<strong>de</strong>adas, esparcidas al mismo tiempo<br />

por <strong>la</strong> fronda y reu nidas en soros sobre <strong>la</strong>s hoyue<strong>la</strong>s o los apéndices.<br />

Ya en 1835 había yo indicado <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> esta alga sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong><br />

<strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, pero nadie <strong>la</strong> ha tomado en cuenta. Parece ser allí muy abundante.<br />

-236


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

2. Dictyota phlyctaeno<strong>de</strong>s †<br />

D. fron<strong>de</strong> e basi p<strong>la</strong>na stuposa, tenuissime membranacea, e luteo olivacea, irregu<strong>la</strong>riter dichotomo-f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>ta,<br />

segmentis linearibus, ob tusis, emarginatis, margine grosse crenato-<strong>de</strong>ntatis;<br />

so ris antheridio phoris(?) confertis, oblongis confluentibusque pustulosis; antheridiis (?) c<strong>la</strong>vatis,<br />

apice truncatis, polygonimicis.<br />

D. P h lyc ta e n o d e s Montag., Hb. D. c r e n u l ata J. Ag., Sp. Alg., i, p. 94?<br />

Falta el punto <strong>de</strong> prendimiento. La fronda tiene muy poco más <strong>de</strong> tres pulgadas<br />

<strong>de</strong> alto; es membranosa, <strong>de</strong> una tenuidad extremada, <strong>de</strong> un amarillo olivado,<br />

p<strong>la</strong>na, ancha todo lo más <strong>de</strong> línea y media por <strong>la</strong> base, luego va ensanchándose y<br />

se ah orquil<strong>la</strong>n irregu<strong>la</strong>rmente casi hasta el vértice. Sus divisiones son anchas <strong>de</strong> dos<br />

a tres líneas, emarginadas o ahorquil<strong>la</strong>das en el vértice, grosera y oscuramente <strong>de</strong>ntado-almenadas<br />

por los bor<strong>de</strong>s. No he visto más que en mi D. naevosa <strong>de</strong> Ca narias,<br />

que no es el <strong>de</strong> Suhr, una fructificación semejante a <strong>la</strong> que voy a <strong>de</strong>scribir. Las<br />

pústu<strong>la</strong>s que forma (sori) en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda son redondas, oblongas y tan<br />

numerosas que se hacen informes por confluencia. Si se corta una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s verticalmente<br />

y se mira <strong>la</strong> tajada con un aumento bastante fuerte <strong>de</strong>l microscopio, se cree<br />

que <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cutícu<strong>la</strong> se alzan <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa mediana <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s un copete muy<br />

apre tado <strong>de</strong> cuerpos en forma <strong>de</strong> porrita truncada o <strong>de</strong> cuñas a<strong>la</strong>r gadas. Cada uno<br />

<strong>de</strong> estos órganos, que sólo pue<strong>de</strong>n ser compa rados propiamente a los propágulos<br />

o espermatoidies <strong>de</strong> los ectocarpus o <strong>de</strong> los mesog<strong>la</strong>ea, está compuesto <strong>de</strong> un infinito<br />

número <strong>de</strong> granulillos sumamente diminutos, dispuestos en se ries longitudinales y<br />

transversales, pero sin tabiques, encerradas en un perisporio transparente. Se cuentan<br />

hasta treinta <strong>de</strong> éstos en el diámetro <strong>de</strong> una pústu<strong>la</strong> que pue<strong>de</strong> adquirir medio<br />

milímetro y más. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas pústu<strong>la</strong>s, he observado los copetes orbi cu<strong>la</strong>res<br />

(sori) <strong>de</strong> paranematias que se ven en <strong>la</strong>s otras especies <strong>de</strong>l género. Capas corticales<br />

compuestas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s cuadriláte ras vez y media más <strong>la</strong>rgas que anchas.<br />

¿Tendríamos tal vez aquí <strong>la</strong>s anteridias verda<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> una especie vulgar, <strong>de</strong>l D. vulgaris<br />

Kg., por ejemplo? No puedo creerlo. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que el porte <strong>de</strong>l alga es<br />

muy diferente, <strong>la</strong>s almenas groseras <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong> siempre se opondrían a <strong>la</strong> aproximación<br />

<strong>de</strong> esta especie con <strong>la</strong> <strong>de</strong> nuestras costas, sobre centenares <strong>de</strong> individuos<br />

<strong>de</strong> los cuales no he hal<strong>la</strong>do nada semejante.<br />

Nuestro ejemp<strong>la</strong>r fue cogido sobre peñascos submarinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan<br />

Fer nán<strong>de</strong>z por Bertero, en mayo <strong>de</strong> 1830.<br />

Xiii. hi d r o c l at r o - hy d r o c l at h r u s<br />

Frons membranacea, primo viridi-olivacea, convexa, hemi sphaerica, hincin<strong>de</strong> foraminibus<br />

exi mie orbicu<strong>la</strong>ribus magis magis que di<strong>la</strong>tatis pertusa, c<strong>la</strong>thrato-reticu<strong>la</strong>ta, tan<strong>de</strong>m ob margines<br />

foraminum involutos incrassata retemque irregu<strong>la</strong>rem fuscescentem subexp<strong>la</strong>natam<br />

referens. Sporae minutae, in soris minimis punctiformibus, sparsis, innatis aggregatae, filis<br />

c<strong>la</strong> vatis articu<strong>la</strong>tis stipatae.<br />

-237-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

hy d r o c l at h r u s Bory, Dict. C<strong>la</strong>ss., 8, p. 419; Montag. Fl. Alg.; Harvey, Nereis Boreal.<br />

Amer. en c a e l i i <strong>de</strong>mum st i l o P h o r a e spec. Ag. as P e r o c o c c u s J. Ag. ha l o d i c t y o n<br />

Kütz., non Zanard.<br />

Fronda membranosa, primero <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> acei tuna, convexa, hemisférica,<br />

horadada por aquí y por allá <strong>de</strong> agujeros perfectamente regu<strong>la</strong>res, orbicu<strong>la</strong>res, que<br />

se agrandan insensiblemente y están como oril<strong>la</strong>dos o dob<strong>la</strong>dos por el enrol<strong>la</strong>miento<br />

<strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> hacia <strong>de</strong>ntro. Siendo adulta, se extien<strong>de</strong> y representa una red <strong>de</strong><br />

mal<strong>la</strong>s redondas. Estructura enteramente diferente ya sea <strong>de</strong>l Asperococcus, ya <strong>de</strong>l<br />

Colpomenia sinuosa <strong>de</strong> los señores Derbés y Solier. Se verá que está expuesta en <strong>la</strong><br />

Flora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argelia. Esporas muy chiquitas, globulosas, reunidas en soros puntiformes,<br />

esparcidos, innatos y acompañados <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos c<strong>la</strong>viformes articu<strong>la</strong>dos.<br />

Tengo mucha satisfacción en ver que M. Harvey, que ha observado este género notable<br />

en estado <strong>de</strong> vida, haya dado, en favor <strong>de</strong> su legitimidad, un testimonio que<br />

es <strong>de</strong>l mayor peso.<br />

Characteres i<strong>de</strong>m ac generis.<br />

1. Hydroc<strong>la</strong>thrus cancel<strong>la</strong>tus<br />

H. ca n c e l l at u s Bory, l.c.; Montag., Canar. et Fl. d’Alg.; Harvey. as P e r o c o c c u s J. Ag.<br />

en c a e l i u m C. Ag.; Kütz.<br />

Fronda irregu<strong>la</strong>r, oblonga o sinuosa, convexo-hemisférica, <strong>de</strong> dos o tres pulgadas<br />

<strong>de</strong> diámetro y <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una <strong>de</strong> altura, suelta o aglomerada en masas <strong>de</strong><br />

mucha extensión, adherente a los peñascos por su faz inferior y a los individuos<br />

vecinos por sus bor<strong>de</strong>s. Los más jóvenes tienen unos agujeritos, algunas veces muy<br />

próximos. A medida que <strong>la</strong> membrana crece, los agujeros se agrandan a proporción,<br />

y se forman otros nuevos en sus intersticios y esto hasta que <strong>la</strong> pared membranosa<br />

<strong>de</strong>l saco o <strong>de</strong>l cuerpo utricu<strong>la</strong>rio se convierta en un enrejado <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor<br />

<strong>de</strong>lica<strong>de</strong>za. El bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> cada agujero está enrol<strong>la</strong>do por <strong>de</strong>ntro. La sustancia es<br />

espesa, frágil, <strong>de</strong>spués cambia <strong>de</strong> co lor y pier<strong>de</strong> su rigi<strong>de</strong>z por su exposición al aire.<br />

En estado <strong>de</strong> vida el color es <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> oliva amarillento o pálido, más <strong>de</strong> una<br />

vez coriácea. La p<strong>la</strong>nta se pone luego <strong>de</strong> un pardo car gado, al <strong>de</strong>secar (Harvey).<br />

M. Gay <strong>la</strong> encontró sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

Xiv. ad e n o c i s to - ad e n o c y s t i s<br />

Radix scutiformis. Frons membranacea, simplex, stipitata, saccata, intus <strong>de</strong>mum cava et<br />

aqua repleta, foveis convexis opacis fi<strong>la</strong> arachnoi<strong>de</strong>a emittentibus conspersa, filis minutissimis<br />

c<strong>la</strong> vatis undique ve<strong>la</strong>ta. Sporae ovoi<strong>de</strong>ae, fuscae, filis periphericis innatae.<br />

-238


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

ad e n o c y s t i s Hook. fil. et Harv., Crypt. Antarct. p. 67, t. 69, f. 2; J. Ag., Spec. Alg., i,<br />

p. 124. sP e r o c o c c i spec. Bory.<br />

Fronda sencil<strong>la</strong>, membranosa, oblonga o en forma <strong>de</strong> porrita, hueca y llena <strong>de</strong><br />

agua en estado <strong>de</strong> vida, mar cada por aquí y por allá <strong>de</strong> hoyuelos <strong>de</strong> don<strong>de</strong> salen<br />

copetes <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos, terminados por otros que son caducos y <strong>de</strong> una<br />

tenuidad excesiva. Está cu bierta toda <strong>de</strong> perisporios c<strong>la</strong>viformes muy aproximados,<br />

conteniendo cada uno una espora ovoi<strong>de</strong> y bruna.<br />

Este género difiere efectivamente <strong>de</strong>l asperococcus por <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas, y<br />

<strong>de</strong>l chorda por <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> copetes <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos aracnoi<strong>de</strong>s. De <strong>la</strong>s dos especies<br />

<strong>de</strong> este género publicadas por Bory, <strong>la</strong> segunda no es más que una variedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

primera.<br />

1. A<strong>de</strong>nocystis lessoni<br />

A. fron<strong>de</strong> ex obovato oblonga, plus minusve stipitata, fusco-nigres cente.<br />

A. l e s s o n i Hook. Fil. et Harv., l.c.; J. Ag., l.c. as P e r o c o c c u s Bory, Coq., p. 199, t. 11,<br />

f. 2.<br />

var. ß c<strong>la</strong>vata: fron<strong>de</strong> elongata, c<strong>la</strong>vata, in stipitem longiorem attenuata. Bory, l.c.<br />

var. durvil<strong>la</strong>ei Montag.: fron<strong>de</strong> cylindracea, filiformi, quandoque furcata, longissime<br />

<strong>de</strong>orsum attenuata.<br />

Fronda elipsoi<strong>de</strong> u obovoi<strong>de</strong> en el tipo don<strong>de</strong> es ancha <strong>de</strong> una pulgada, en forma<br />

<strong>de</strong> porrita a<strong>la</strong>rgada en <strong>la</strong> var. ß, cuyo diámetro es a todo más <strong>de</strong> dos líneas, en<br />

el final cilíndrica y apenas inf<strong>la</strong>da en el vértice, pero muy <strong>la</strong>rgamente a<strong>de</strong>lgazada<br />

como estipo inferiormente. Esta última, que es <strong>la</strong> variedad , adquiere hasta cuatro<br />

pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, sobre una línea <strong>de</strong> ancho cuando está seca y agobiada. En todas,<br />

<strong>la</strong> fronda es membranosa, <strong>de</strong>l gada, hueca, etc.<br />

Estas tres varieda<strong>de</strong>s, que se hal<strong>la</strong>n también en Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, no difieren<br />

realmente una <strong>de</strong> otra y <strong>de</strong>l tipo más que por <strong>la</strong> forma.<br />

tr i B u v i<br />

Co r da r í e a s<br />

Fronda ge<strong>la</strong>tinosa, polisifoníea, olivácea, globulosa o cilíndrica. Eje fi<strong>la</strong>men<br />

toso que emite ramos horizontales, libres o adheridos entre sí por <strong>la</strong><br />

presencia <strong>de</strong>l mucí<strong>la</strong>go, y en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los cuales están situadas <strong>la</strong>s esporas<br />

y los espermatozoi<strong>de</strong>s.<br />

ch o r d a r i e a e Harv.; J. Ag.; Menegh.; Dene.<br />

-239-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Xv. es c i t o ta m n o - sc y tot h a m n u s<br />

Frons compressa vel cylindracea, carti<strong>la</strong>gineo-cornea, vage ra mosa, filis radiantibus horizontalibus<br />

muco coalitis tan<strong>de</strong>m vestita. Axis e filis crassis longitudinalibus maxime intricatis<br />

anastomosantibus, in fi<strong>la</strong> peripherica abeuntibus. Sporae ovoi<strong>de</strong>ae perisporio limbatae, inter<br />

fi<strong>la</strong> radiantia apicem versus nidu<strong>la</strong>ntes.<br />

sc y tot h a m n u s Hook. fil. et Harv., Alg. Nouv. Zél., in London Journ. of. Bot., iv, p. 531;<br />

J. Ag., l.c., p. 63; Kütz.<br />

Fronda cilindrácea por abajo, comprimida por arriba, muy ramosa, <strong>de</strong> ramos<br />

que están frecuentemente como fascicu<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong> una consistencia b<strong>la</strong>nda y ge<strong>la</strong>tinosa<br />

cuando está húmeda, carti<strong>la</strong>ginosa y córnea en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación. Eje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos longitudinales, articu<strong>la</strong>dos, muy gruesos,<br />

entrecruzados y tanto más <strong>de</strong>nsos cuanto se acercan a <strong>la</strong> periferia, en el sitio en<br />

que se anastomosan entre sí y producen otros fi<strong>la</strong>mentos horizontales reunidos por<br />

un mucí<strong>la</strong>go, y tal vez también, según <strong>la</strong>s apariencias, envueltos en un epi<strong>de</strong>rmis,<br />

y entre los cuales se ven muy junto a <strong>la</strong> periferia esporas ovoi<strong>de</strong>s, cuyo punto <strong>de</strong><br />

prendimiento no he podido ver.<br />

Este género, análogo al chordaria por el fruto y al mesog<strong>la</strong>ea por <strong>la</strong> estructura, difiere<br />

<strong>de</strong>l uno y <strong>de</strong>l otro por los fi<strong>la</strong>mentos perifé ricos que, en lugar <strong>de</strong> estar libres, están<br />

soldados por un mucí<strong>la</strong>go.<br />

Characteres i<strong>de</strong>m ac generis.<br />

1. Scytothamnus australis<br />

S. a u s t r a l i s Hook. fil. et Harv., l.c. ch o r d a r i a J. Ag.<br />

Raíz formada por un pequeño achatamiento escutiforme y que da nacimiento<br />

a muchas frondas. Frondas <strong>de</strong> 3 a 6 pulga das <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo en nuestros ejemp<strong>la</strong>res,<br />

<strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> ganso o <strong>de</strong> cuervo según <strong>la</strong> altura, o según se hal<strong>la</strong><br />

el alga húmeda o seca; al principio sólida, pero poniéndose hinchada y tubulosa<br />

hacia su parte media, comprimida o cilíndrica, muy ramosa, <strong>de</strong> un bruno oliváceo<br />

en estado <strong>de</strong> vida, poniéndose negra con <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. Ramos muy irregu<strong>la</strong>res,<br />

frecuente mente fascicu<strong>la</strong>dos, p<strong>la</strong>nos y agudos en su terminación y dando a esta<br />

alga el aspecto <strong>de</strong> un Cystosira, como lo notan mis doctos amigos <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra.<br />

Estructura y fructificación como en los caracteres genéricos. Esporas elipsoi<strong>de</strong>s u<br />

ovoi<strong>de</strong>s, situadas principalmente cerca <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos radiantes.<br />

Esta alga curiosa, que aun no se había encontrado más que en Nueva Ze<strong>la</strong>nda, <strong>la</strong><br />

recogió M. Gay sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Chiloé.<br />

-240


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

tr i B u v i i<br />

es faC e l a r í e a s<br />

Fronda olivácea, cilíndrica, articu<strong>la</strong>da, ramosa, polisifoníea. Fructificación<br />

mo noica? Esporas <strong>la</strong>terales, sésiles o pedice<strong>la</strong>das, encerradas en un perisporio.<br />

Anteridias (?) en los vértices esface<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los ramos.<br />

Xvi. cl a d o s t e F o - cl a d o s t e P h u s<br />

Frons filiformis, inferne haud stuposa, coriaceo-carti<strong>la</strong>ginea, solida, ramosa, e stratis ternis:<br />

1º medul<strong>la</strong>ri cellu<strong>la</strong>s longitudinales tetragonas oblongas offerente; 2º intermedio cellulis majoribus<br />

anngu<strong>la</strong>to-rotundatis insigni; 3º tan<strong>de</strong>m corticali minute celluloso, constans. Rami<br />

ramellos verticil<strong>la</strong>tos aut fascicu<strong>la</strong>tos polysiphonios undique proferentes. Sporae <strong>la</strong>terales.<br />

cl a d o s t e P h u s Ag., Syn. Alg., p. X X v caeterique.<br />

Fronda filiforme, sólida, <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> toda especie <strong>de</strong> vello en su base, coriácea,<br />

carti<strong>la</strong>ginosa, ramosa y toda cubierta <strong>de</strong> ramulillos articu<strong>la</strong>dos, vertice<strong>la</strong>dos,<br />

esface<strong>la</strong>dos en el vértice. Fi<strong>la</strong>mento principal compuesto <strong>de</strong> tres capas distintas: 1° una<br />

central o axil, que consis te en celdil<strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rgadas, paralelepípedas; 2° otra in ter mediaria,<br />

formada <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s bastante gran<strong>de</strong>s, ángulosas, <strong>de</strong> ángulos romos; 3° finalmente<br />

una coriácea <strong>de</strong> diminutas celdil<strong>la</strong>s. Esporas oblongas, <strong>la</strong>terales, contenidas<br />

en un perisporio hialino, sésil o pedice<strong>la</strong>do.<br />

Una so<strong>la</strong> especie se encuentra en <strong>Chile</strong>.<br />

1. C<strong>la</strong>dostephus setaceus<br />

C. fron<strong>de</strong> gracili, setacea, irregu<strong>la</strong>riter ramosissimo-furcata, ramis ramellisque <strong>la</strong>xis, pa tentibus,<br />

mollibus, simplicibus, subverticil<strong>la</strong>tis.<br />

C. s e ta c e u s Suhr, Regensb. Flora, 1336, p. 347, t. iv, fig. 35; Kütz., l.c., p. 469; J. Ag.,<br />

l.c., p. 42.<br />

Alga <strong>de</strong> 3 a 4 pulgadas <strong>de</strong> alto. Fi<strong>la</strong>mento principal <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong><br />

jabalí, adherida por un achatamiento discoi<strong>de</strong> y que divi<strong>de</strong> una pulgada encima <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> base, pero <strong>de</strong> un modo muy irregu<strong>la</strong>r, es <strong>de</strong>cir, a distancias in<strong>de</strong>terminables, en<br />

8 a 10 dicotomías que llegan a <strong>la</strong> misma altura. Fi<strong>la</strong>mentos cu biertos <strong>de</strong> ramulillos<br />

vertice<strong>la</strong>dos, sencillos, setiformes y <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, formando en<br />

lo bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta ángulos rectos, que son más agudos en el medio, pero en<strong>de</strong>rezados<br />

contra el fi<strong>la</strong>mento principal, hacia el vértice <strong>de</strong>l alga. Artículos cuadriláteros,<br />

marcados <strong>de</strong> dos puntos o <strong>de</strong> una simple estría echada horizontalmente y <strong>de</strong><br />

un color ver<strong>de</strong> sucio.<br />

-241-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Según el botánico cuya <strong>de</strong>scripción alemana acabo <strong>de</strong> traducir, esta alga fue cogida<br />

en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

Xvii. es Fa c e l a r i a - sP h a c e l a r i a<br />

Frons filiformis, polysiphonia, carti<strong>la</strong>ginea, caulescens, ra mosa, ramis pinnatis, articu<strong>la</strong>tis.<br />

Pinnae distichae, alternae vel oppositae. Articuli subaequales, striis binis quinisve parallelis,<br />

longitudinalibus notati, ramellorum apice inf<strong>la</strong>tis, sphace<strong>la</strong>tis tan<strong>de</strong>m fatiscentibus. Fruc tificatio<br />

prioris.<br />

sP h a c e l a r i a Lyngb., Hydrophyt. Dan., p. 103; Ag.; Menegh. sP h a c e l a r i a, h a l o P t e r i s<br />

et P t e r o c a u l o n Kütz., Spec. Alg.<br />

Fronda caulescente, filiforme, carti<strong>la</strong>ginosa, primero formada <strong>de</strong> un solo tubo<br />

terminado por una celdil<strong>la</strong> <strong>de</strong> colorada (esface<strong>la</strong>da), pero que se multiplica y se<br />

ro<strong>de</strong>a luego <strong>de</strong> otros tubos más <strong>de</strong>lgados, los cuales, reunidos en el tubo central,<br />

constituyen el estipo o el fi<strong>la</strong>mento prin cipal. En <strong>la</strong> base <strong>de</strong> éste se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un<br />

vello más o menos abundante, análogo al <strong>de</strong> ciertas dictióteas. Por consiguiente, en<br />

un corte transversal el centro <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong> mento está compuesto <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s y<br />

angulosas y <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s muy diminutas y redondas. Ramos y ramulillos<br />

articu<strong>la</strong>dos, presentando cada artí culo <strong>de</strong> dos a seis estrías (y más) longitudinales y<br />

para le<strong>la</strong>s. La fructificación no difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l género pre ce<strong>de</strong>nte.<br />

Conocemos una so<strong>la</strong> especie <strong>de</strong> este género en <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

1. Sphace<strong>la</strong>ria funicu<strong>la</strong>ris<br />

S. fron<strong>de</strong> stuposa, caulescente, ramosa, ramis conformibus subverti cil<strong>la</strong>tis fascicu<strong>la</strong>tisque,<br />

ramellis distiche pinnatis, pinnulis apice spha ce<strong>la</strong>tis dichotomis fastigiatis; articulis diametro<br />

brevioribus striis 5 ad 6 notatis.<br />

S. F u n i c u l a r i s Montag., Voy. Pole Sud, Cryptog., p. 39, t. 14, fig. 1; Hook. fil. et Harv.,<br />

Crypt. Antarct., p. 163.<br />

Raíz bastante <strong>la</strong>rga, toda cubierta por los pelos <strong>de</strong> un vello rojo o <strong>de</strong> color <strong>de</strong><br />

cane<strong>la</strong>. Fi<strong>la</strong>mento principal <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 3 a 5 pulgadas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong><br />

gorrión o <strong>de</strong> cuervo, más espesa en el vértice a consecuencia <strong>de</strong>l nacimiento sucesivo<br />

<strong>de</strong> un número mayor <strong>de</strong> ramulillos. Ramos dicótomos que al canzan <strong>la</strong> misma<br />

altura, y cubiertos <strong>de</strong> ramulillos nume rosos pennados y fastigiados. Artículos dos<br />

veces más anchos que <strong>la</strong>rgos y en los cuales se pue<strong>de</strong>n contar hasta seis estrías.<br />

Color olivado pasando al pardo. Sustancia tiesa y dura.<br />

Esta especie, que hasta ahora sólo había sido vista en <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Auck<strong>la</strong>nd, crece también<br />

en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> M. Gay trajo hermosos ejem p<strong>la</strong>res <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />

-242


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

tr i B u viii<br />

bat r aC o s p é r m e a s<br />

Fronda polisifoníea, ge<strong>la</strong>tinosa, <strong>de</strong>snuda o (en <strong>la</strong>s especies ma rinas) incrus<br />

tada con calcario, formada <strong>de</strong> un tubo o fi<strong>la</strong>mento principal ro<strong>de</strong>ado<br />

<strong>de</strong> otros fi<strong>la</strong>mentos accesorios paralelos al pri mero. Esporas agregadas,<br />

<strong>la</strong> te rales, axi<strong>la</strong>res o terminales.<br />

Bat r a c h o s P e r m e a e Decaisne, C<strong>la</strong>ss. <strong>de</strong>s Alg. in Ann. Sc. nat. Bot., 2 e sérv, tom. X v i i,<br />

p. 329; Montag., Fl. Alger.<br />

Xviii. li á G o r a - li a G o r a<br />

Frons filiformis, dichotoma, e filis <strong>de</strong>nse intricatis composita, ramis divaricatis acutiusculis<br />

primo viscidis, <strong>de</strong>in substantia calcarea obductis, punctis parvis inspersis. Sporeo minutae,<br />

glomeratae, glomerulis tuberculiformibus undique sparsis, frondis poris respon<strong>de</strong>ntibus.<br />

li a G o r a Lamx., Polyp. Flex., p. 224, caeterique.<br />

Fronda filiforme o comprimida, canalicu<strong>la</strong>da, ramosa <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces<br />

por dicotomías sucesivas, cubierta <strong>de</strong> un baño calcario más o menos espeso,<br />

continua o articu <strong>la</strong>da, compuesta <strong>de</strong> un eje que circunda una capa cor tical. Eje<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda que consiste en fi<strong>la</strong>mentos lon gitudinales, cilíndricos, flojamente entrecruzados,<br />

<strong>de</strong> artículos o endocromos muy <strong>la</strong>rgos, terminándose en <strong>la</strong> periferia,<br />

don<strong>de</strong> se ramifican por dicotomías en fi<strong>la</strong> mentos horizontal-articu<strong>la</strong>dos, pero con<br />

endocromos monoliformes. Entre estos fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical, ordinariamente<br />

incrustada <strong>de</strong> calcario, están anidados los fascículos <strong>de</strong> esporas agregadas y<br />

acompañadas <strong>de</strong> paranematias. Estas esporas, obovoi<strong>de</strong>s, verdosas o rosadas, están<br />

encerradas en el último artículo <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos que constituyen el glomérulo.<br />

Sólo se encuentra en <strong>Chile</strong> una especie <strong>de</strong> este género.<br />

1. Liagora brachyc<strong>la</strong>da<br />

L caespitosa, fron<strong>de</strong> tereti, repetito-dichotoma, crusta alba calcarea viridi-punctata obducta,<br />

ramis brevibus intricatis, supremis breviter articu<strong>la</strong>to-constrictis canalicu<strong>la</strong>tis, divaricatis,<br />

obtusiusculis, juvenilibus virescentibus. Nob.<br />

L. B r a c h yc l a d a Decaisne, l.c., tom. Xviii, p. 118; Kütz., Spec. Alg., p. 538. L. P u lv e -<br />

r u l e n ta Montag., Fl. J. Fern., Nº 2, non Lamx.<br />

Copetes hemisféricos <strong>de</strong> pulgada y media a dos pulgadas <strong>de</strong> alto. Fronda cilíndrica,<br />

<strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong>l cáñamo <strong>de</strong> zapatero, o <strong>de</strong> un Re <strong>de</strong> violín por abajo, que se<br />

divi<strong>de</strong> hasta el vértice en un número consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> dicotomías, distantes a lo más<br />

-243-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

una <strong>de</strong> otra <strong>de</strong> dos a tres milímetros, con segmentos o divisiones abier tos por un<br />

ángulo <strong>de</strong> 40º a 60°. Costra espesa, b<strong>la</strong>nquecina, con tinua por abajo, puntuada <strong>de</strong><br />

ver<strong>de</strong> en los sitios a don<strong>de</strong> llegan a terminar los glomérulos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas, estriada,<br />

fina y transversalmente, hacia y sobre <strong>la</strong>s últimas dicotomías, que a<strong>de</strong> más son<br />

canalicu<strong>la</strong>das y divaricadas, poco agudas. Estrías o artículos igua<strong>la</strong>ndo al medio<br />

diámetro <strong>de</strong>l segmento. vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divisiones verdoso en los años tiernos. Glomérulos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s espo ras <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> pálido. Esporas obovoi<strong>de</strong>s o piriformes.<br />

Bertero cogió esta p<strong>la</strong>nta en los peñascos que oril<strong>la</strong>n <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z.<br />

XiX. to r e a - th o r e a<br />

Frons cylindracea, filiformis, ge<strong>la</strong>tinosa, ramosa. Axis e filis longitudinalibus, crassis, hyali<br />

nis, articu<strong>la</strong>tis, <strong>de</strong>nse coalitis, peripheriam versus sensim <strong>la</strong>xioribus, in fi<strong>la</strong> radiantia, ho -<br />

rizontalia, libera, ramosissima abeuntibus, constans. Sporae ad basin filorum liberorum axil<strong>la</strong>res<br />

involucratae. Color vio<strong>la</strong>ceus aut f<strong>la</strong>vo-virens.<br />

th o r e a Bory, Ann. Mus. Hist. Nat., X X, p. 126, cum icone; Kütz., Phyc. Gen., t. 16,<br />

f. 1.<br />

Fronda filiforme, ge<strong>la</strong>tinosa, ramosa ya en <strong>la</strong> base so<strong>la</strong>mente, ya en <strong>la</strong> longitud<br />

<strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento principal, compuesta <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos tabicados, hialinos, articu<strong>la</strong>dos,<br />

muy apretados en el eje, pero tanto más <strong>la</strong>cios cuanto se acercan más <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia.<br />

Allí se ponen horizontales y radian en torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, que cubren <strong>de</strong><br />

vellosi da<strong>de</strong>s. Estas vellosida<strong>de</strong>s más o menos <strong>la</strong>rgas, formadas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos libres,<br />

ramosos, algunas veces fascicu <strong>la</strong>dos, llevan a su base esporas acompañadas <strong>de</strong><br />

ramu lillos más cortos, <strong>de</strong> los cuales están como involucradas. P<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> agua dulce,<br />

<strong>de</strong> consistencia ge<strong>la</strong>tinosa y <strong>de</strong> color violeta o verdosa.<br />

Estas p<strong>la</strong>ntas viven en agua dulce y sa<strong>la</strong>da.<br />

1. Thorea chilensis †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 15, fig. 2)<br />

T. fusco-virens; fron<strong>de</strong> a basi ramosa, ge<strong>la</strong>tinosa, crassa, apice ramulosa, longe villosa, sporis<br />

ex ovoi<strong>de</strong>o ellipticis, axil<strong>la</strong>ribus <strong>la</strong>teralibusve.<br />

T. chilensis Montag., Mss., Herb. Mus. Par.<br />

Fronda cilíndrica, <strong>de</strong>lgada en <strong>la</strong> base, don<strong>de</strong> apenas se igua<strong>la</strong> a un Mi <strong>de</strong> violín<br />

(cuando está seca, pues al ab<strong>la</strong>ndar<strong>la</strong> su diámetro se hace doble) y <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />

emite a distancias muy cortas (una línea a lo más) cuatro o cinco ramos principales<br />

que llegan a una altura <strong>de</strong> tres a cuatro pulgadas y un diámetro <strong>de</strong> dos líneas y<br />

más, comprendiendo <strong>la</strong>s vellosida<strong>de</strong>s. Estos ra mos producen muchos otros muy<br />

-244


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 15. Fig. 2. 2a. Thorea chilensis vista <strong>de</strong> grandor natural. 2b. Mitad <strong>de</strong>l corte <strong>de</strong> una fronda principal<br />

para mostrar <strong>la</strong> parte sólida central y los fi<strong>la</strong>mentos libres periféricos en los cuales están <strong>la</strong>s esporas.<br />

2c. Una porción <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mento periférico engrosada y mostrando <strong>la</strong> atadura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas. 2d. Longitud<br />

dife rente <strong>de</strong> los artículos según <strong>la</strong> altura a <strong>la</strong> cual se hal<strong>la</strong>n los ramos o sean ramulillos <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos<br />

libres. 2e. Dos esporas ais<strong>la</strong>das y vistas a un engruesamiento <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 400 veces en diámetro.


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

cortos, sobre todo hacia el vértice. La fronda y los ramos son sólidos y ofrecen <strong>la</strong><br />

estruc tura que he <strong>de</strong>scrito en <strong>la</strong>s generalida<strong>de</strong>s. En estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>se cación, su color<br />

es <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> parduzco, pero mojadas y puestas al microscopio, los fi<strong>la</strong>mentos<br />

radiantes fascicu<strong>la</strong>dos y <strong>la</strong>s esporas son <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> amarillento. Éstas son axi<strong>la</strong>res<br />

o <strong>la</strong>terales en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos libres, pero he visto algu nas pedice<strong>la</strong>das<br />

hacia el medio <strong>de</strong> estos fi<strong>la</strong>mentos o cerca <strong>de</strong> su vértice. En <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> madurez,<br />

llegan a tener una lon gitud <strong>de</strong> 0,06 mm sobre un diámetro <strong>la</strong> mitad menor,<br />

comprendiendo en esta dimensión el perisporio que <strong>la</strong>s encierra.<br />

Esta alga nueva crece en <strong>Chile</strong>, pero no sabré <strong>de</strong>cir si es en agua sa<strong>la</strong>da o dulce,<br />

como es más probable.<br />

tr i B u iX<br />

eC to C á r p e a s<br />

Fronda fi<strong>la</strong>mentosa. Fi<strong>la</strong>mentos ramosos, articu<strong>la</strong>dos confervoi<strong>de</strong>s. Esporas<br />

<strong>la</strong>terales, llevadas sobre un corto pedicelo. Espermatoidies o propágulos<br />

(cystocarpia Derb. y Sol.).<br />

ec t o c a r P e a e Ag.<br />

XX. ec t o c a r P o - ec t o c a r P u s<br />

Fi<strong>la</strong> membranacea, varie ramosa, articu<strong>la</strong>ta articulis diaphanis aut materie granulosa farta.<br />

Sporae <strong>la</strong>terales, breviter stipitatae, perisporio hyalino inclusae, ciliis binis mobilibus ad<br />

maturitatem armatae. Spermatoidia <strong>la</strong>teralia aut terminalia, oblongo-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, sessilia<br />

aut pedicel<strong>la</strong>ta (Cystocarpia Derb. et Sol.).<br />

ec t o c a r P u s Lyngb., Hydroph. Dan., p. 130.<br />

Fronda fi<strong>la</strong>mentosa, membranácea, irregu<strong>la</strong>rmente ra mosa o pennada, articu<strong>la</strong>da,<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces terminada por un fi<strong>la</strong>mento hialino, monosifoniada.<br />

Artículos variables, llenos <strong>de</strong> gránulos muy finos. Esporas <strong>la</strong>terales, sésiles o pedice<strong>la</strong>das,<br />

esféricas u ovoi<strong>de</strong>s, contenidas en un perisporio transparente, <strong>de</strong>spués<br />

libres y armadas <strong>de</strong> dos pestañas móviles en <strong>la</strong> madurez. Propágulos <strong>la</strong>te rales,<br />

obovoi<strong>de</strong>s o <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>dos, siliquiformes, sésiles o pedice<strong>la</strong>dos y divididos en numerosos<br />

compartimentos simétricos que encierran una materia grumosa. Según<br />

<strong>la</strong>s bel<strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong> los señores Derbes y Solier, estos últimos órganos son<br />

unas anteridias que en cierta época <strong>de</strong>jan escapar <strong>de</strong> su vértice rasgado numerosos<br />

anterozoi<strong>de</strong>s en los cuales se metamorfosea <strong>la</strong> materia grumosa. Estos autores dan<br />

el nombre <strong>de</strong> cistocarpios a los propágulos <strong>de</strong> M. J. Agardh.<br />

Conocemos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> <strong>la</strong> especie siguiente.<br />

-247-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

1. Ectocarpus berteroanus †<br />

E. pygmaeus, filis intricatis, crassis, parce ramosis, ramis alternis, erectis, abbreviatis; arti<br />

culis fili primarii diametro subduplo longioribus, ramulorum aequalibus, ad septa leniter<br />

constrictis; cystocarpiis <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis sessilibus, obtusiusculis, multicellulosis.<br />

E. B e rte roan u s Montag., Mss. in Hb. propr.<br />

Los copetes que forma esta especie sobre <strong>la</strong>s coralinas no tienen más que una<br />

línea a una y media <strong>de</strong> alto. Sus fi<strong>la</strong>mentos espesos, en proporción con <strong>la</strong> pequeñez<br />

<strong>de</strong>l alga, son articu<strong>la</strong> dos y poco ramosos. Ramos cortos, alternos, en<strong>de</strong>rezados<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento. Endocromos dobles <strong>de</strong>l diámetro <strong>de</strong> éste, pero iguales<br />

al diámetro en los ramos y un poco ahogados al nivel <strong>de</strong> los tabiques. Cistocarpios<br />

sésiles, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>dos, obtusos, en<strong>de</strong>rezados y divididos en un gran número <strong>de</strong><br />

compartimien tos por tabiques transversales y longitudinales.<br />

Esta pequeña especie es vecina <strong>de</strong> los E. monocarpus y E. simplicius culus Ag. Difiere<br />

<strong>de</strong>l primero por sus frondas ramosas, y <strong>de</strong>l segundo por sus ramos a<strong>la</strong>rgados y sus<br />

cistocarpios sésiles. La he observado en <strong>la</strong> Coral lina berteroana, que será <strong>de</strong>scrita<br />

más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

XXi. ch a n t r a n s i a - ch a n t r a n s i a<br />

Fi<strong>la</strong> caespitosa, ramosa, articu<strong>la</strong>ta, ramis erectis, strictis, fastigiatis, apice fructigeris. Sporae<br />

simplices, globosae aut ellipticae, solitariae aut glomeratae. Color li<strong>la</strong>cinus.<br />

ch a n t r a n s i Fries, S.O.v., p.338; Kütz. tr e nte P o h lia Ag. co n F e r va e spec. Roth.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos ramosos, articu<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong> color violeta pálido, formando copetitos<br />

en los peñascos o en <strong>la</strong>s otras algas. Ramos en<strong>de</strong>rezados, fastigiados, llevando <strong>la</strong><br />

fruc tificación a su vértice. Esporas sencil<strong>la</strong>s, esféricas o elípticas, solitarias o agregadas.<br />

Algas <strong>de</strong> agua dulce o marinas.<br />

Este género está <strong>de</strong>dicado al botánico francés Girod-Chantrans.<br />

1. Chantransia chalybaea<br />

C. pulvinata, filis radiantius, subaequalibus, ramosis, fastigiatis, ramis adpressis, articulis<br />

dia metro subquintuplo longioribus.<br />

C. c h a ly B a e a Fries, l.c. Kütz., Spec. Alg., p. 429. au d o u i n e l l a Bory. eX t o c a r P u s<br />

Lyngb. tr e nte P o h lia Ag. co n F e r va Roth, Cat. Bot., iii, p. 286, t. 8, f. 2.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos aglomerados en copetes <strong>de</strong> dos a tres líneas <strong>de</strong> alto, flexibles, membranosos,<br />

ramosos y fastigiados. Ramos sa liendo en ángulo recto, luego en<strong>de</strong>re-<br />

-248


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

zados parale<strong>la</strong>mente al fi <strong>la</strong>mento, alternos o vueltos a un mismo <strong>la</strong>do, bastante<br />

cortos, sencillos y obtusos en el vértice. Artículos tres a cinco veces más <strong>la</strong>rgos que<br />

su diámetro. Endocromas <strong>de</strong> un rosado pálido, parduzcos cuando <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta está<br />

seca y vista en masa. Esporas ovoi<strong>de</strong>s, aglomeradas, raramente solitarias, que salen<br />

al nivel <strong>de</strong> los endofragmas.<br />

Esta alga crece en <strong>Chile</strong>, como en nuestro suelo, en aguas dulces.<br />

XXii. cr o o l e P o - ch r o o l e P u s<br />

Fi<strong>la</strong> carti<strong>la</strong>ginea, colorata, ramosa, articu<strong>la</strong>ta, endochromatibus granulosis, in stratum pulvi<br />

natum vel pannosum coalita. Sporae <strong>la</strong>terales vel terminales.<br />

Algae aerico<strong>la</strong>e, hinc forsan Collemaceis byssoi<strong>de</strong>is adnumerandae.<br />

ch r o o l e P u s Ag., Syst., p. X X i; Kütz., Spec. Alg., p. 425. tr e nte P o h lia spec. Nees et<br />

Montg.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos carti<strong>la</strong>ginosos o membranosos, colorados, ramosos, articu<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong><br />

endocromas poligonímicos, reunidos entre sí bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> cojinetes o <strong>de</strong> tejido<br />

feltrado. Esporas <strong>la</strong>terales o terminales.<br />

P<strong>la</strong>ntas creciendo al aire libre como los líquenes, sobre piedras, peñascos o cortezas<br />

<strong>de</strong> árboles. Una so<strong>la</strong> especie fue hal<strong>la</strong>da en <strong>Chile</strong> y le es propia.<br />

1. Chroolepus f<strong>la</strong>vum<br />

C. caespitosum, f<strong>la</strong>vum, pallescens; filis subfascicu<strong>la</strong>to-ramosis, asperis; ramis patentibus aut<br />

ascen<strong>de</strong>ntibus subfastigiatis intricatis obtusis; articulis diametro duplo longioribus ran<strong>de</strong>m<br />

obsoletis; sporis sessilibus <strong>la</strong>teralibus subsecundis truncatis punctato-asperis.<br />

C. F l av u m Kütz., Spec. Alg., p. 428. C. P e r u v i a n u m Ejusd., l.c. tr e nte P o h lia P o ly -<br />

c a r P a Nees et Montg., Ann. Sc. Nat., 2 e ser., Bot., v, p. 75. my c i n e m a F l av u m Hook.<br />

et Arn., Beechey’s Voy.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos membranosos, <strong>de</strong> un amarillo <strong>de</strong> oro, luego per diendo este color<br />

al secar, absolutamente como nuestro Chroo lepus aureum, y poniéndose, lo mismo<br />

que él, <strong>de</strong> un gris pá lido verdoso; están en<strong>de</strong>rezados y son ramosos y como lijados<br />

por pequeñas asperida<strong>de</strong>s. Ramos que salen <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces en ángulo<br />

recto <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento o bien ascen<strong>de</strong>ntes y fastigiados. En docromas distintos en edad<br />

tierna y entonces dos veces más <strong>la</strong>rgos que anchos, <strong>de</strong>spués indistintos, a consecuencia<br />

<strong>de</strong>l <strong>de</strong> smigajamiento, por <strong>de</strong>cirlo así, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cromu<strong>la</strong> en gonidias. Espo ras<br />

<strong>la</strong>terales, numerosas, con frecuencia vueltas <strong>de</strong>l mismo <strong>la</strong>do, globulosas, algunas<br />

veces como truncadas y siempre muy ru gosas.<br />

-249-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Esta alga es común en <strong>Chile</strong> y en Perú. Los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Bertero y <strong>de</strong> M. Gaudichaud<br />

crecen en arbolitos cuyas ramas envuelven como en un estuche; los <strong>de</strong> M. Gay<br />

han sido cogidos en peñascos <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé don<strong>de</strong> forman cojinetes chiquitos<br />

confluyentes; los unos y los otros cerca <strong>de</strong>l mar. Difiere <strong>de</strong>l C. aureum por sus esporas<br />

sésiles, conformadas <strong>de</strong> otra manera.<br />

Mi C. tuckermanianum ined., originario <strong>de</strong> Tejas, se distingue también <strong>de</strong> el<strong>la</strong><br />

por su color ver<strong>de</strong>, por sus endocromas 3 a 4 veces más <strong>la</strong>rgos que anchos y por<br />

sus esporas esféricas, lisas como los fi<strong>la</strong>mentos mismos.<br />

tr i B u X<br />

es p o n g o d í e a s<br />

Tubos continuos, cilíndricos o c<strong>la</strong>viformes, reunidos flojamente entre sí en<br />

forma <strong>de</strong> fronda. Esporas <strong>la</strong>terales.<br />

sP o n G o d i e e s Decaisne.; Montag., Dict. univ. co d i e a e Kütz.<br />

XXiii. co d i o - co d i u m<br />

Frons spongiosa, mollis, obscure viridis, submucosa, sphaerica, teres aut p<strong>la</strong>na, simplex aut<br />

ramosa, tota e filis sen tubis hyalinis continuis, altero fine autem incrassato-c<strong>la</strong>vatis, altero<br />

vero attenuato-ramosis, <strong>la</strong>xe intricatis constans. Coniocystae superficiem versus frondis e ramu<br />

lo tan<strong>de</strong>m ope septi discreto ortae. Sporae tan<strong>de</strong>m liberae, ciliis mobilibus coronatae.<br />

co d i u m Stackh.; Ag. sP o n G o d i u m Lamx.<br />

Fronda <strong>de</strong> forma muy variable, tan pronto como bolsa redonda, tan pronto<br />

como cojinetes y casi p<strong>la</strong>na, tan pronto en fin cilindrácea, sencil<strong>la</strong> o ramosa, dicótoma,<br />

ordinariamente inf<strong>la</strong>da <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías, y <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong><br />

gayo o muy oscuro y cargado. Toda el<strong>la</strong> está formada <strong>de</strong> tubos terminados por un<br />

cabo en coecum, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces c<strong>la</strong>viformes, hialinas y encer rando gonidias<br />

ver<strong>de</strong>s, bril<strong>la</strong>ntes, que se pegan a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su pared haciéndo<strong>la</strong> bril<strong>la</strong>nte;<br />

y por el otro cabo divididas en ramos radiciformes que por su en<strong>la</strong>ce intricado<br />

constituyen <strong>la</strong> fronda. La porción terminada en porrita va a parar horizontalmente<br />

en <strong>la</strong> periferia, y <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> su extremo que forma fondo <strong>de</strong> saco es don<strong>de</strong> se hal<strong>la</strong>n<br />

<strong>la</strong>s coniocistas don<strong>de</strong> están encerra das <strong>la</strong>s esporas. Esporas móviles por medio <strong>de</strong><br />

pestañas vibrátiles, libres en <strong>la</strong> madurez.<br />

Algas marinas que crecen sobre peñascos.<br />

1. Codium tomentosum<br />

C. fron<strong>de</strong> cylindracea aut compressa, elongata, dichotoma, segmentis subfastigiatis; coniocystis<br />

<strong>la</strong>teralibus subsessilibus ovato-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis nigro-viridibus.<br />

-250


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

C. t o m e n t o s u m Ag., Spec. Alg., i, p. 452; Kütz.; Harv., Phyc. Brit., t. 93. sP o n G o d i u n<br />

Lamx. Fu c u s Engl. Bot., t. 712.<br />

Fronda solitaria o agregada, que nace <strong>de</strong> un pequeño acha tamiento aterciope<strong>la</strong>do<br />

y adherente al peñasco, llegando a una altura muy variable según <strong>la</strong> localidad,<br />

<strong>la</strong>rga <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> tres pulgadas en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> d’Urville, nombrados y <strong>de</strong>scritos<br />

por Bory, espesa <strong>de</strong> una línea a lo más, y <strong>de</strong>l doble <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los sobacos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s dicotomías sucesivas en <strong>la</strong>s cuales se divi<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base al vértice. Lo <strong>de</strong>más<br />

como en <strong>la</strong>s generalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l género.<br />

Bory dice que esta forma constituye el C. lineare Ag., aserción sobre <strong>la</strong> cual pue<strong>de</strong>n<br />

for marse dudas. Crece en Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> trajo el almirante<br />

d’Ur vi lle.<br />

tr i B u X i<br />

va u q u e r í e a s<br />

Fronda vesiculosa o tubulosa. Tubo continuo, sencillo o ramoso. Espo ras<br />

<strong>la</strong>terales (con frecuencia revestidas <strong>de</strong> brácteas involucrales) o termi nales.<br />

vau c h e r i e e s Decaisne, C<strong>la</strong>ss. <strong>de</strong>s Alg.; Montag.<br />

XXiv. Br i o P s i s - Br y o P s i s<br />

Frons erecta, membranacea, filiformis, tubulosa, continua, exsiccatione nitens, varie ramosa.<br />

Rami inordinati, secundi, distichi aut pluries pinnati, pulvere tenuissimo viridi (gonidiis)<br />

in aqua suspenso referti. Sporae globosae, ad ramos <strong>la</strong>terales, sessiles, atro-viri<strong>de</strong>s. Sporidia<br />

ellip tica, rostrata, mobilia, e tubulis tan<strong>de</strong>m exeuntia et elongatione po<strong>la</strong>ri aut bipo<strong>la</strong>ri<br />

oppo sita germinantia.<br />

Br y o P s i s Lamx. in Desv., Journ. Bot., 1809, ii, p. 134; J. Ag.; Montag.; Menegh.<br />

Fronda tubulosa, continua, revestida <strong>de</strong> radice<strong>la</strong>s o <strong>de</strong> grampones en <strong>la</strong> base,<br />

carti<strong>la</strong>ginosa, filiforme, ramosa, encerrando gonidias ver<strong>de</strong>s, que se adhieren a lo<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s cuales dan un lustre notable, y aca ban por cambiarse en<br />

zoosporas (sporidia J. Ag.) o cor púsculos globulosos móviles. Ramos dispuestos sin<br />

ór<strong>de</strong>n alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l tubo principal o repetidas veces pennados. Coniocistas esféricas<br />

<strong>la</strong>terales, sésiles, encerrando espo rozoi<strong>de</strong>s capaces <strong>de</strong> germinar y <strong>de</strong> reproducir<br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta misma.<br />

Sólo se encuentra en <strong>Chile</strong> una especie.<br />

-251-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

1. Bryopsis rosae<br />

B. fron<strong>de</strong> subpyramidato-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, a basi radicosa ad medium usque nuda, <strong>de</strong>in undi que ramis<br />

sensim brevioribus vestita, ramis ramellos simplices, inordinatos, ortu constricto-strangu<strong>la</strong>tos<br />

rectos ad speciem non autem reipsa plumatos, apice haud fastigiatos emitten tibus.<br />

B. r o s a e Gaudich. in Ag., Spec. Alg., i, p. 450 et Voy. Uran., Bot., p. 158; Bory, Coq.,<br />

p. 211, t. 24, f. 1; vix. Ag., Syst. et. J. Ag., Alg. Medit.<br />

Fi<strong>la</strong>mento cilíndrico, tubuloso, continuo, di<strong>la</strong>tado y dividido a <strong>la</strong> base en algunas<br />

radice<strong>la</strong>s ahorquil<strong>la</strong>das, <strong>de</strong>l <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 6 a 10 pul gadas en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Malvinas, <strong>de</strong> 3 a 4 en los <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong>snudo hasta el tercio o el medio <strong>de</strong> su altura,<br />

emitien do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí ramos que parecen pennados, pero que no lo son, y cuya<br />

longitud va insensiblemente disminuyendo hasta el vér tice, lo cual da a esta alga<br />

<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un tejo pequeño o <strong>de</strong> un á<strong>la</strong>mo b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> Italia. Ramos cargados <strong>de</strong><br />

ramulillos cortos, sencillos, naciendo <strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia, en<strong>de</strong>rezados<br />

pero no fastigiados en el vértice. Color <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> ne gruzco bril<strong>la</strong>nte, que<br />

toma un tinte amarillento con <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación.<br />

Nuestros ejemp<strong>la</strong>res, cogidos en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé, son idénticos a los traídos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Malvinas por el almirante d’Urville y M. Gaudichaud. Me parecen muy diferentes<br />

<strong>de</strong> los <strong>de</strong>l Mediterráneo y <strong>de</strong>l Adriático. Bastará el com parar los caracteres <strong>de</strong><br />

nuestra diagnosis con los dados para <strong>la</strong> suya por M. J. Agardh, para asegurarse <strong>de</strong><br />

que el alga <strong>de</strong> nuestras mares es una especie diferente para <strong>la</strong> cual propongo el<br />

nombre <strong>de</strong> B. agardhii.<br />

Fa m i l i a ii<br />

Fl o r í d e a s<br />

Las florí<strong>de</strong>as son unas algas caracterizadas por su color, el cual presenta<br />

todas <strong>la</strong>s gradaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>de</strong> <strong>la</strong> rosa tierno hasta el púrpura cargado o<br />

violá ceo, y por dos suertes <strong>de</strong> órganos <strong>de</strong> reproducción que no se hal<strong>la</strong>n<br />

nunca reunidos en el mismo indivi duo. La fronda o sistema vegetativo se<br />

reviste <strong>de</strong> dos formas principales: en <strong>la</strong> primera se presenta con el aspecto<br />

<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos tabicados o simplemente arti cu<strong>la</strong>dos, compuestos <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />

situadas cabo a cabo en una o muchas ringleras, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> una cel dil<strong>la</strong> o<br />

<strong>de</strong> un tubo central o <strong>de</strong> un eje i<strong>de</strong>al. Se l<strong>la</strong>ma tabique o endofragma el punto<br />

<strong>de</strong> separación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s, y artículo, segmento o endocroma al espa cio<br />

comprendido entre dos tabiques. Estas celdil<strong>la</strong>s, ya sean simples o ya estén<br />

en serie múltip<strong>la</strong>, están incluidas en un tubo transparente homogéneo,<br />

anhisto, continuo, que varios ficologistas pre ten<strong>de</strong>n está com puesto <strong>de</strong><br />

fibras muy sueltas y diversamente entre cruzadas. En <strong>la</strong> segunda (florí<strong>de</strong>as<br />

continuas), <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s, que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces son uniformes, o están<br />

situadas <strong>la</strong>s unas al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras en un mismo p<strong>la</strong>no, o bien, siendo<br />

sensiblemente diferentes entre sí, en cuanto a <strong>la</strong> forma, constituyen una<br />

fron da comprimida o cilíndrica, sencil<strong>la</strong> o diversamente ramificada o<br />

-252


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

re cor tada. Ésta se compone <strong>de</strong> muchas capas concéntricas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />

una, recorriendo longitudinalmente el eje <strong>de</strong> esta misma fronda, forma<br />

como su médu<strong>la</strong> (stratumaxile vel medul<strong>la</strong>re), mientras <strong>la</strong> otra, que constituye<br />

<strong>la</strong> corteza (stratum corticale), está compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s que irradian en<br />

fi<strong>la</strong>mentos hacia <strong>la</strong> periferia. Se hal<strong>la</strong> también muchas veces una capa intermedia<br />

entre dichas dos capas. La fruc tificación es dioica en cierto modo,<br />

bien que <strong>la</strong> una no llene respecto a <strong>la</strong> otra el acto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundación,<br />

cuya función parece reservada para otros órganos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n a su<br />

tiempo, ya en individuos que llevan esporas o tetrásporos, ya en individuos<br />

<strong>de</strong>l todo especiales. Las esporas, o <strong>la</strong> fructificación conceptacu<strong>la</strong>ria, nacen<br />

<strong>de</strong>l sistema o <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa me du<strong>la</strong>ria, y están contenidas en receptáculos<br />

(concep tacu<strong>la</strong>) muy variados en su forma, los cuales han sido distinguidos<br />

con nombres diferentes, y que están <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces salientes en<br />

<strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas. La segunda fructificación, o <strong>la</strong> tetraspórica,<br />

se forma en <strong>la</strong> capa cortical y sobresale raramente afuera. El tetrásporo,<br />

primitivamente sencillo, se divi<strong>de</strong> en cuatro esporas a <strong>la</strong> madurez y esta<br />

división se hace <strong>de</strong> tres maneras: 1° triangu<strong>la</strong>rmente, representando cada<br />

porción un tetraedro, <strong>de</strong>l cual una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faces es convexa; 2° crucialmente,<br />

siguiendo dos p<strong>la</strong>nos supuestos pasar por el medio <strong>de</strong> los dos ejes, longitudinal<br />

y transversal, <strong>de</strong>l tetrásporo; 3° transversa lmente, <strong>de</strong> manera que<br />

<strong>la</strong>s dos tajadas medias son disciformes y <strong>la</strong>s dos extremas hemisféricas.<br />

Después <strong>de</strong> su separación, estas divisiones <strong>de</strong>l tetrásporo se redon<strong>de</strong>an.<br />

Las esporas y los tetrásporos reproducen igualmente <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta madre. El<br />

sitio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteri dias y su forma son casi tan variables como <strong>la</strong>s tribus y los<br />

géneros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, pero tienen en común que a una época <strong>de</strong>terminada<br />

los anterozoi<strong>de</strong>s se escapan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s que los encerraban y, armados <strong>de</strong><br />

pestañas vibrátiles, gozan <strong>de</strong> una motilidad notable que dura más o menos<br />

<strong>la</strong>rgo tiempo. Hasta ahora, ninguna experiencia directa ha confirmado su<br />

facul tad fecundante, pero no por eso es menos probable.<br />

El litoral chileno es sobre todo rico en algas <strong>de</strong> esta bel<strong>la</strong>, curiosa y numerosa<br />

familia, <strong>la</strong>s cuales, por sus formas tan va riadas y tan elegantes y por sus bellos colores,<br />

son a<strong>de</strong>más el adorno <strong>de</strong> nuestras colecciones.<br />

Fl o r i d e a s Lamx., J. Ag., Endl., Montag. ch o r i s t o s P o r e a s Decaisne. rh o d o s P e rm<br />

e a e Harv. he t e r o c a r P e a e Kütz. an G i o s P o r e a e Zanard.<br />

tr i B u i<br />

<strong>de</strong> le s s e ríeas<br />

Fronda continua, compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas o poliedras. Concep<br />

táculos salientes a lo exterior. Tetrásporos agregados en mácu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

for ma <strong>de</strong>finida (sori) o bien situados sobre folio<strong>la</strong>s apen dicu<strong>la</strong>res propias<br />

(spo rophyl<strong>la</strong>),<br />

<strong>de</strong> le s s e r i e eae J. Ag., Medit.; Montag.<br />

-253-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

i. <strong>de</strong> le s e r ia - <strong>de</strong> le s s e r ia<br />

Frons purpureo-rosea aut vio<strong>la</strong>cea, membranacea, p<strong>la</strong>na linearis, oblongo-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tave, ramosa,<br />

costa media nervisque <strong>la</strong>te ralibus, saepius parallelis percursa. Structura frondis cellulosa,<br />

cellulis polyedris, interdum seriatis. Fructus: 1º Conceptacu<strong>la</strong> ad costam aut marginem<br />

sessilia, sporas ovato-globosas, in filis moniliformiter articucatis, e p<strong>la</strong>ncenta centrali radiantibus<br />

formatas, foventia; 2º Tetrasporae in soris ellipticis per ipsam fron<strong>de</strong>m sparsae vel<br />

in frondis processibus immersae, tan<strong>de</strong>m triangu<strong>la</strong>re quadrivisae.<br />

<strong>de</strong> le s s e r ia Lamx., Ann. Mus., X X, p. 122; Ag. ex parte.; Grev.; J. Ag., Alg. medit.<br />

Fronda cilíndrica, filiforme, ramosa, con ramos foliá ceos, membranosos, p<strong>la</strong>nos,<br />

linear-oblongos, o <strong>la</strong>nceo <strong>la</strong>dos, <strong>de</strong> un bello rosa o <strong>de</strong> púrpura violáceo, recorridos<br />

en toda su longitud por una nerviosidad mediana mani fiesta, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual parten<br />

con frecuencia otras nerviosida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>teral-oblicuas, parale<strong>la</strong>s entre sí. Algunas veces,<br />

en lugar <strong>de</strong> nerviosida<strong>de</strong>s, mirando <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta a contraluz, se observan líneas o<br />

series <strong>de</strong> puntos transparentes, igualmente paralelos. De <strong>la</strong>s dos fructificaciones, <strong>la</strong><br />

con ceptacu<strong>la</strong>ria se compone <strong>de</strong> coccidias o <strong>de</strong> cápsu<strong>la</strong>s sésiles ya sobre el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fronda, ya sobre su ner viosidad, ya en fin pedice<strong>la</strong>das sobre <strong>la</strong> porción filiforme<br />

o tallo principal, y encierran en un pericarpio celuloso numerosas esporas ovoi<strong>de</strong>s.<br />

Éstas se forman en los fi<strong>la</strong> mentos que irradian <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa central y componen<br />

en <strong>la</strong> madurez un glomérulo que se hace libre. La tetraspó rica ocupa ciertos puntos<br />

<strong>de</strong>terminados <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda don<strong>de</strong> su reunión en mácu<strong>la</strong>s compone lo que se l<strong>la</strong>ma<br />

soros, o bien se ve sobre folio<strong>la</strong>s distintas, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces nacidas <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong>,<br />

y a <strong>la</strong>s cuales se ha dado el nombre <strong>de</strong> esporófi<strong>la</strong>s.<br />

Algas cosmopolitas <strong>de</strong> <strong>la</strong> más exquisita elegancia, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>Chile</strong> no posee<br />

más que cuatro especies, siéndole propias dos, por lo menos, <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s.<br />

1. Delesseria quercifolia<br />

D. tenuissime membranacea, rosea vel rubra, obovata, pinnatifissa, basi stipitata, stipite in<br />

costam validam, pinnatam, evanescentem abeunte, lobis iterum divisis, margine irregu<strong>la</strong>riter<br />

<strong>de</strong>ntato-repandis, apice obtusis; conceptaculis hemisphaericis sorisque tetrasporarum subrotundis,<br />

inter nervos sparsis.<br />

D. q u e r c i F o l i a Bory, Coq., p. 186, t. 18, f. 1; Hook. et Harv., Crypt. Antarct., p. 165.<br />

Raíz disciforme. Fronda membranosa, <strong>de</strong> una excesiva <strong>de</strong>li ca<strong>de</strong>za, <strong>de</strong> un vivo<br />

color encarnado o rosado, <strong>de</strong> 3 a 4 pulgadas <strong>de</strong> alto en nuestros ejemp<strong>la</strong>res fructificados,<br />

oboval en su cir cunscripción general, dividida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en lóbulos<br />

penna dos, lobados ellos mismos y cuyos lóbulos todos están como groseramente<br />

<strong>de</strong>ntados en los bor<strong>de</strong>s, redon<strong>de</strong>ados por el vértice, y provista <strong>de</strong> un estipo corto<br />

que se pier<strong>de</strong> en todos estos lóbulos o pennu<strong>la</strong>s, bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> nerviosida<strong>de</strong>s<br />

muy visibles, pero que no alcanzan a su vértice. Conceptáculos he misféricos, <strong>de</strong>l<br />

-254


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

grosor <strong>de</strong> una grana <strong>de</strong> amapo<strong>la</strong> y cercados <strong>de</strong> un limbo transparente. Esporas<br />

piriformes. Soros redon<strong>de</strong>ados, esparcidos entre <strong>la</strong>s nerviosida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda,<br />

como los con ceptáculos mismos, y formados por tetrásporos que se divi<strong>de</strong>n triangu<strong>la</strong>rmente.<br />

En tierna edad, éstos están encerrados en un ancho perisporo perfectamente<br />

esférico.<br />

Esta especie había sido muy bien figurada por Bory, excepto el color, alterado en<br />

su ejemp<strong>la</strong>r, pero, según su costumbre, sin duda había consi<strong>de</strong>rado su <strong>de</strong>scripción<br />

como superflua. El doctor Hooker, que <strong>la</strong> encontró en <strong>la</strong>s Malvinas, y me ha<br />

dado un individuo <strong>de</strong> el<strong>la</strong> con tetrásporos, no ha hecho más que mencionar<strong>la</strong> sin<br />

<strong>de</strong>scribir<strong>la</strong>. Me he esforzado en llenar este vacío <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber analizado <strong>la</strong>s<br />

dos suertes <strong>de</strong> fruto que el señor Gay ha tenido <strong>la</strong> ventura <strong>de</strong> coger en el mar <strong>de</strong><br />

Cucao.<br />

2. Delesseria griffithsia<br />

D. fron<strong>de</strong> di<strong>la</strong>tat, membranacea, basi stipitata, filiformi, sursum divisa, segmentis <strong>la</strong>ciniayis,<br />

undu<strong>la</strong>tis, oppositis, <strong>la</strong>titudine aequalibus.<br />

D. G ri F F ith s ia Suhr, Regensb. Flora, 1840, p. 260; Kütz., Spec. Alg., p. 869.<br />

Des<strong>de</strong> una base cónica se elevan muchos individuos <strong>de</strong> 4 a 6 pulgadas. La<br />

fronda, revestida <strong>de</strong> un estipo filiforme que se cambia en una gran nerviosidad<br />

extendida casi hasta el vértice, tiene una pulgada <strong>de</strong> ancho más o menos, muy<br />

ondu<strong>la</strong>da en los bor<strong>de</strong>s, y se divi<strong>de</strong> ordinariamente en varios segmentos hacia el<br />

vértice. En el individuo mayor, los segmentos más inferiores están opuestos y se<br />

divi<strong>de</strong>n también una o dos veces. El alga conserva casi por todas partes el mismo<br />

ancho, y en el punto don<strong>de</strong> se divi<strong>de</strong>, los segmentos están poco distantes uno <strong>de</strong><br />

otro. La fructificación está esparcida por toda <strong>la</strong> fronda en forma <strong>de</strong> granos ovales<br />

o en soros redon<strong>de</strong>ados u oblongos. Color <strong>de</strong> un púrpura c<strong>la</strong>ro, pasando al encarnado<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>drillo. Consistencia membranosa, <strong>de</strong>lgada y ge<strong>la</strong>tinosa.<br />

No habiendo visto esta p<strong>la</strong>nta, me limito a traducir su <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l autor alemán.<br />

Ha sido cogida en valparaíso.<br />

3. Delesseria (Hypoglossum) bipinnatifida<br />

D. fron<strong>de</strong> tenuissime membranacea, costata, lineari, vage bipinnatifida, pinnis elongatis<br />

pinnu lisque lineari-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, nervosis, patenti-erectis; sporophyllis marginalibus, <strong>de</strong>ntatis,<br />

tetrasporas in soros oblongos aggregatas ferentibus.<br />

D. BiPinnatiFida Montag., Fl. Boliv., p. 31, t. v i, fig. 1. hy P o G l o s s u m Kütz.<br />

Las frondas son membranosas, p<strong>la</strong>nas, lineares, <strong>de</strong> 4 a 6 pulgadas <strong>de</strong> alto sobre<br />

uno ancho <strong>de</strong> 2 líneas a todo más, pero mucho más <strong>de</strong>lgadas en <strong>la</strong> base don<strong>de</strong><br />

-255-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

están hendidas parale<strong>la</strong>mente hasta <strong>la</strong> nerviosidad aparente que recorre su mitad<br />

en toda <strong>la</strong> longitud; están a<strong>de</strong>más diferentes veces pennadas, pero <strong>la</strong>s pennu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

diferentes ór<strong>de</strong>nes parten, no <strong>de</strong> <strong>la</strong> nerviosidad, como en el D. hypoglossum, sino<br />

<strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas. Estas pennu<strong>la</strong>s son linear-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, provistas<br />

también <strong>de</strong> una nerviosidad y <strong>de</strong>ntadas por aquí y por allá, <strong>la</strong>s su periores muy<br />

próximas. Fructificación tetraspórica formando soros oblongos sobre esporófi<strong>la</strong>s<br />

oval-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, finamente <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>das en su periferia. Color <strong>de</strong> rosa, pasando<br />

al encar nado sanguíneo por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. El alga adhiere muy estrecha mente al<br />

papel.<br />

Esta donosa especie fue traída <strong>de</strong> valparaíso por el señor d’Orbigny. Será fácil<br />

distinguir<strong>la</strong> <strong>de</strong>l D. hypoglossum por sus divisiones que parten <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> y no <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

nerviosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />

4. Delesseria (Hypoglossum) ruscifolia<br />

D. fron<strong>de</strong> lineari, membranacea, costata, folia lineari-oblonga, obtusa, subsessilia, nervosa,<br />

integerrima, punctis hyalinis in lineas transversales anastomosantesque dispositis percursa,<br />

e costa emittente; conceptaculis in ipsa costa immersis; tetrasporis in soros lineares, costae<br />

pa rallelos collectis.<br />

D. r u s c i F o l i a Lamx., Essai p. 124; Ag. Montag., v. P. S., p. 164; Harv., Phyc. Brit. t. 26.<br />

hy P o G l o s s u m Kütz. Fu c u s Turn.<br />

Raíz disciforme. Frondas principales naciendo muchas al mismo tiempo <strong>de</strong><br />

una misma base, altas <strong>de</strong> 2 a 4 pulgadas, anchas <strong>de</strong> cosa <strong>de</strong> 4 líneas, linear-oblongas,<br />

obtusas, enteras, pro vistas <strong>de</strong> una nerviosidad bastante gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual nacen<br />

numerosas folio<strong>la</strong>s <strong>de</strong> una misma forma, suerte <strong>de</strong> prolificación que se repite<br />

muchas veces y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual resulta una fronda ge neral muy ramosa. Las folio<strong>la</strong>s<br />

presentan el carácter particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> ofrecer series <strong>de</strong> puntos hialinos que no se ven<br />

bien si no situando <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta entre <strong>la</strong> luz y el ojo; estas folio<strong>la</strong>s, parale<strong>la</strong>s entre sí,<br />

se dirigen transversalmente <strong>de</strong> <strong>la</strong> nerviosidad hasta el bor<strong>de</strong>, produciendo otras<br />

líneas oblicuas que se juntan a <strong>la</strong>s primeras. Conceptáculos situados en <strong>la</strong> nerviosidad,<br />

junto al vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s folio<strong>la</strong>s. Tetrásporos reunidos en soros oblongos <strong>de</strong> cada<br />

<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> nerviosidad.<br />

Esta especie fue encontrada en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por el almirante d’Urville.<br />

ii. aG l a o F i l o - aG l a o P h y l l u m<br />

Frons membranacea, p<strong>la</strong>na, reticu<strong>la</strong>ta, rosea aut rubra, non nisi <strong>de</strong>orsum quandoque costato-stipitata,<br />

venis tenuissimis saepius percursa. Structura frondis cellulosa, cellulis amplis<br />

rotundis aut polyedris. Conceptacu<strong>la</strong> hemisphaerica, frondi sessilia aut immersa, intus<br />

glo merulum sporarum pyriformium, angu<strong>la</strong>tarum in filis c<strong>la</strong>vatis e p<strong>la</strong>ncenta basi<strong>la</strong>ri ra-<br />

-256


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

diantibus ortarum, foventia. Tetrasporae, in soris <strong>de</strong>finitis <strong>la</strong>teralibus aut marginalibus<br />

collectae, tan<strong>de</strong>m triangule divisae, quadrigeminae.<br />

aG l a o P h y l l u m Grev., Alq. Brit., p. 77, sub ni t r o P h y l l o; nomen contra leges,<br />

grammaticae; simul et Botanicae factum, quod idcirco mutandum crat. aG l a o-<br />

P h y l l u m et c ry P to P l e u r a Kütz.<br />

Fronda membranosa, algunas veces <strong>de</strong> un tejido muy <strong>de</strong>licado, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> rosa<br />

o púrpura, p<strong>la</strong>na, raramente estipitada por <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una nerviosidad que se pier<strong>de</strong><br />

temprano, lo más ordinariamente sésil, pero recorrida por venas ramosas y reticu<strong>la</strong>das,<br />

compuestas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s bastante gran<strong>de</strong>s redon<strong>de</strong>adas o poliedras llenas<br />

<strong>de</strong> glo bulillos como en <strong>la</strong>s rodimeníeas. Conceptáculos espar cidos, hemisféricos o<br />

lenticu<strong>la</strong>res, sésiles o sumergidos en <strong>la</strong> fronda, encerrando un glomérulo <strong>de</strong> esporas<br />

piri formes o ángulosas, nacidas en el último endocroma <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos que irradian<br />

<strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa central. Tetrás poros cuadrigéminos, reunidos en soros esparcidos<br />

por <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda o algunas veces, como en <strong>la</strong>s <strong>de</strong>leserias, a <strong>la</strong>s cuales este<br />

género había sido reunido primero, ocupando unas especies <strong>de</strong> folio<strong>la</strong>s marginales.<br />

Los ag<strong>la</strong>ofilos son unas muy bel<strong>la</strong>s algas bastante comunes en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />

y <strong>de</strong> Perú.<br />

1. Ag<strong>la</strong>ophyllum durvil<strong>la</strong>ei<br />

A. fron<strong>de</strong> membranacea, e roseo sanguinea aut vio<strong>la</strong>cea, basi stipite instructa, mox in <strong>la</strong>cinias<br />

lineares, dichotomas, obsolete venosas, margine fimbriatas, obtusas divisa; conceptaculis magnis,<br />

hemisphaericis, utrinque exstantibus sorisque tetrasporarum lineari-oblongis sparsis.<br />

A. d u rv i l l a e i Montag., Voy. Bonite, Crypt., p. 111. da w s o n i a Bory, Coq., t. 19. ni to-<br />

P h y l l u m Grev. cry P to P l e u r a Kütz.<br />

De un pequeño disco coriáceo se eleva una fronda membra nosa, <strong>de</strong> un color<br />

<strong>de</strong> sangre en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, pero que dicen ser <strong>de</strong> un rosa tierno que pasa<br />

al violeta durante <strong>la</strong> vida, alta <strong>de</strong> 5 a 8 pulgadas, provista en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una suerte<br />

<strong>de</strong> es tipo comprimido, formado por <strong>la</strong> nerviosidad algunas veces ramificada, sobre<br />

todo en los individuos <strong>de</strong> más edad, que re corre su parte inferior hasta junto<br />

a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura. En los ejemp<strong>la</strong>res más jóvenes, esta nerviosidad está sólo<br />

ribeteada por a<strong>la</strong>s membranosas que al caer <strong>la</strong> <strong>de</strong>jan <strong>de</strong>snuda. La fronda se divi<strong>de</strong><br />

por dicotomías sucesivas en correas anchas <strong>de</strong> dos a tres líneas enteras y algunas<br />

veces como fruncidas y ondu<strong>la</strong> das sobre los bor<strong>de</strong>s, redon<strong>de</strong>adas, bífidas o emarginadas<br />

en el vértice. Nerviosida<strong>de</strong>s secundarias o vénu<strong>la</strong>s poco visibles, flexuosas y<br />

todas dirigidas longitudinalmente. Con ceptáculos hemisféricos, cerrados, haciendo<br />

salida en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, formados <strong>de</strong> varias ringleras <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />

muy chiquitas y seriadas circu<strong>la</strong>rmente. En el fondo <strong>de</strong>l con ceptáculo, que tiene<br />

el grosor <strong>de</strong> una grana <strong>de</strong> amapo<strong>la</strong>, se nota una p<strong>la</strong>centa <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong>l cual<br />

irradian fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos, echados y muy enredados. En su último artículo<br />

-257-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

o endocroma están encerradas <strong>la</strong>s esporas, oblongas, ovoi<strong>de</strong>s u angulosas, <strong>de</strong> un<br />

encarnado vivo, que, muy pronto libres, se acumu<strong>la</strong>n en <strong>la</strong> casil<strong>la</strong>. No he podido<br />

verificar <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> un poro para su evacuación. Tetrásporos reunidos en soros<br />

linear-oblongos, muy numerosos, esparcidos en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />

Esta bel<strong>la</strong> especie, cuya i<strong>de</strong>ntidad he podido verificar con muestras tipos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

co lección <strong>de</strong> d’Urville, rotu<strong>la</strong>dos por mano <strong>de</strong> Bory, ha sido hal<strong>la</strong>da primero en<br />

Concepción por el ilustre marino. Parece bastante común en el litoral <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Chiloé, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> el señor Gay ha traído numerosos ejemp<strong>la</strong>res.<br />

2. Ag<strong>la</strong>ophyllum leiphaemum<br />

A. fron<strong>de</strong> membranacea, tenuissima, a basi stipitata filiformi-ramosa, in <strong>la</strong>cinias obovatas<br />

vage fissa, amaene rosea, segmentorum marginibus undu<strong>la</strong>tis pallidis.<br />

A. le i P hae m u m Montag. in d’Orbig. Voy. Amer. merid., Fl. Boliv., p. 21, t. 6, f. 2, sub<br />

hay m e n i a, et 3 e Cent. Ann. Sc. nat., févr. 1842; Kütz., Spec. Alg., p. 869.<br />

Fronda ramosa en <strong>la</strong> base, don<strong>de</strong> está como estipitada por una nerviosidad filiforme<br />

y <strong>de</strong>snudada que <strong>de</strong>saparece temprano. Divisiones membranosas <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> cerca<br />

<strong>de</strong> 3 pulgadas, di<strong>la</strong>tándose poco a poco hasta el vértice, el cual es redon<strong>de</strong>ado, hendiéndose<br />

el<strong>la</strong>s mismas irregu<strong>la</strong>rmente en dicotomías cortas, con bor<strong>de</strong>s ondu<strong>la</strong>dos y<br />

como almenados, pero en el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se ven apenas trazas <strong>de</strong> <strong>la</strong> nerviosidad.<br />

Color <strong>de</strong>l más bello rosa <strong>de</strong> carmín; vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas <strong>de</strong>scolorido y pálido.<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en valparaíso por el almirante Du Petit-Thouars. Todos los<br />

individuos <strong>de</strong> el<strong>la</strong> que he visto presentan el carácter <strong>de</strong>l cual he sacado el nombre<br />

específico, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> <strong>de</strong>coloración <strong>de</strong>l vértice y <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s ondu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fronda. No había en ellos fructificación alguna.<br />

3. Ag<strong>la</strong>ophyllum chilense<br />

A. fron<strong>de</strong> tenuissima, rosea, omnino avenia, e basi cuneata palmato dichotoma, segmentis<br />

va rie fissis, ultimis obtusis; tetrasporarum soris in disco frondis rotundo-ellipticis, perexiguis,<br />

confertim sparsis.<br />

A. c h i l e n s e Kütz., Spec. Alg., p. 869. <strong>de</strong> le s s e r ia P u n c tata ? Montag., Fl. Boliv., p. 33;<br />

non Ag.<br />

Fronda membranosa, <strong>de</strong> una extremada tenuidad, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 6 pulgadas, cuneiforme<br />

en <strong>la</strong> base y dividida dos veces en segmen tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma, que<br />

van di<strong>la</strong>tándose hasta el vértice, don<strong>de</strong> está como franjeada en lóbulos obtusos y<br />

don<strong>de</strong> su ancho total es <strong>de</strong> cosa <strong>de</strong> 3 a 4 pulgadas. No se observa traza al guna <strong>de</strong><br />

nerviosidad ni <strong>de</strong> vena, pero toda <strong>la</strong> fronda está pun tuada por <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> soros<br />

numerosos redon<strong>de</strong>ados o elíp ticos y sumamente chiquitos. Los tetrásporos no<br />

ofrecen nada <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r. Color <strong>de</strong> rosa subido, tirando al vinoso.<br />

-258


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

Esta alga semeja mucho a nuestro A. punctatum, al cual <strong>la</strong> había yo contraído con<br />

alguna duda, y tiene <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> algunos individuos <strong>de</strong>l Rhodymenia palmata. Fue<br />

encontrada en valparaíso por el señor Alci<strong>de</strong>s d’Or bigny.<br />

4. Ag<strong>la</strong>ophyllum serpentinum †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám.14, fig. 2)<br />

A. fron<strong>de</strong> membranacea, rosea, <strong>de</strong>colorans, elongata, subcuneata, basi stipite brevissimo mu -<br />

nita, margine undu<strong>la</strong>ta, costata, costis crassis, dichotomis, eximie flexuoso-serpentinis, ad<br />

apicem frondis profun<strong>de</strong> fissam productis; conceptaculis inter aut supra costas sparsis, hemisphaericis,<br />

poro pertusis, <strong>de</strong>mum prorsus <strong>de</strong>ciduis.<br />

A. s e r P e n t i n u m Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />

Fronda membranosa, bastante <strong>de</strong>lgada, rosa, cuneiforme en <strong>la</strong> base, don<strong>de</strong> se<br />

ve un disquito propio para adherir<strong>la</strong> a los peñascos, <strong>de</strong>spués linear, muy a<strong>la</strong>rgada y<br />

midiendo en altura <strong>de</strong> 6 a 8 pulgadas, ensanchándose insensiblemente a contar <strong>de</strong>l<br />

tercio inferior y dividiéndose en dos o tres lóbulos que son bas tante <strong>la</strong>rgos también,<br />

on<strong>de</strong>ados como el<strong>la</strong> en los bor<strong>de</strong>s, y ob tusos en el vértice. Esta fronda está recorrida<br />

en toda su exten sión por numerosas nerviosida<strong>de</strong>s longitudinales, salientes, <strong>de</strong><br />

un tinte más cargado, que se elevan serpenteando elegante mente y subdividiéndose<br />

por dicotomías sucesivas. Conceptá culos hemisféricos, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cabeza <strong>de</strong><br />

alfiler mediano, situados en <strong>la</strong>s nerviosida<strong>de</strong>s o entre el<strong>la</strong>s, horadados <strong>de</strong> un poro en<br />

el vértice, y <strong>de</strong>jando <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su caída un agujero redondo en <strong>la</strong> fronda. Esporas<br />

<strong>de</strong> forma bastante variable, oblongas, redon<strong>de</strong>adas u angulosas, <strong>de</strong> un encarnado<br />

<strong>de</strong> car mín intenso y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das al vértice <strong>de</strong> un fi<strong>la</strong>mento corto en <strong>de</strong>rezado, que<br />

nace <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa central en forma <strong>de</strong> cúpu<strong>la</strong>. Aunque <strong>de</strong>lgada, <strong>la</strong> fronda está<br />

compuesta <strong>de</strong> cuatro capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s superpuestas, mucho más chiquitas, pero <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> misma forma que en <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más especies <strong>de</strong>l género. En un corte lon gitudinal <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s nerviosida<strong>de</strong>s, estas celdil<strong>la</strong>s son más a<strong>la</strong>rga das y paralelepípedas.<br />

Esta alga magnífica tiene un poco el porte y el aspecto <strong>de</strong> un individuo <strong>de</strong>scolorido<br />

<strong>de</strong>l Hymenena fissa, pero <strong>la</strong>s venas que recorren <strong>la</strong> fronda son dicótomas, gran<strong>de</strong>s,<br />

salientes y no anastomosan entre sí. Ha sido cogida por el señor Gay en <strong>la</strong>s aguas<br />

<strong>de</strong>l mar <strong>de</strong> San Carlos <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé.<br />

iii. as P i d o F o r a - as P i d o P h o r a †<br />

Frons membranacea, hyalino-punctu<strong>la</strong>ta, venulosa, venulis ramosis anastomosantibus tenui<br />

ssimis. Conceptacu<strong>la</strong> exserta, basi coarctata peltaeformia. Sporae in perisporiis innatae<br />

continuis e p<strong>la</strong>centa basi<strong>la</strong>ri erectis. Caetera ag<strong>la</strong>ophylli.<br />

as P i d o P h o r a Montag., Mss. Herb. propr.<br />

-259-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Fronda membranosa, recorrida por vénu<strong>la</strong>s ramosas muy sueltas, que se anastomosan<br />

entre sí, y finamente puntuada mirándo<strong>la</strong> a contraluz con un buen lente.<br />

Con ceptáculos salientes, estrechados a <strong>la</strong> base y bastante se mejantes a broqueles<br />

diminutos. Esporas naciendo en cel dil<strong>la</strong>s sencil<strong>la</strong>s (perisporos) que se elevan <strong>de</strong><br />

una p<strong>la</strong>centa central basi<strong>la</strong>r. Lo <strong>de</strong>más como en el género prece <strong>de</strong>nte.<br />

Conocemos una so<strong>la</strong> especie <strong>de</strong> este nuevo género.<br />

1. Aspidophora gaudichaudii †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 15, fig. 3)<br />

A. fron<strong>de</strong> minuta, membranacea, sessili, obovata oblongave, simplici aut apice divisa, rubrosanguinea,<br />

ecostata, venulis tenuissimis percursa; conceptaculis prosilientibus, marginatopeltatis;<br />

sporis oblongolinearibus, in fi<strong>la</strong> brevia continua (perisporia) e fundo erecta incluisis;<br />

tetrasporis in soros minutos, confertos, confluyentes congestis.<br />

A. G a u d i c h a u d i i Montag., Herb. propr.<br />

Frondas parásitas, apenas encogidas en pedículo en <strong>la</strong> base, <strong>de</strong>spués oblongas,<br />

altas <strong>de</strong> 6 a 8 líneas, anchas <strong>de</strong> 2 a 3, mem branosas, enteras en los bor<strong>de</strong>s y recorridas<br />

en todos sentidos por vénu<strong>la</strong>s fáciles <strong>de</strong> ver por transparencia y anastomosadas<br />

entre sí. Su estructura consiste en dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s penta o hexágonas bastante<br />

gran<strong>de</strong>s, entre <strong>la</strong>s cuales se ven otras cel dil<strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rgadas, que, por su disposición<br />

seriada, componen <strong>la</strong>s vénu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> que se trata. Conceptáculos situados <strong>de</strong> un solo<br />

<strong>la</strong>do abajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, convexo-hemisféricos, <strong>de</strong>l diámetro <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> milímetro<br />

y más, comprendido un rebor<strong>de</strong> saliente, que forma en el vértice <strong>de</strong> ellos<br />

una suerte <strong>de</strong> broquel, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> el nombre genérico. Del fondo <strong>de</strong> estos conceptáculos,<br />

se elevan perisporos en forma <strong>de</strong> porrita truncada, en los cuales se ve una<br />

so<strong>la</strong> espora bastante <strong>la</strong>rga y linear. Tetrásporos im perfectos reunidos en mácu<strong>la</strong>s<br />

muy diminutas, pero con fluyentes.<br />

Las vénu<strong>la</strong>s que recorren <strong>la</strong> fronda le dan <strong>la</strong> apariencia <strong>de</strong> un hymenena. El señor Gaudichaud<br />

es a quien somos <strong>de</strong>udores <strong>de</strong> esta alga, que crece en <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> sobre un<br />

chondrus y una polysiphonia. Me parece muy diferente <strong>de</strong> los ag<strong>la</strong>ofilos por <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

broquel <strong>de</strong> su conceptáculo y los fi<strong>la</strong>mentos esporígeros <strong>de</strong> un solo artículo. Propongo<br />

en consecuencia sea elevada al rango <strong>de</strong> género, con el nombre <strong>de</strong> aspidophora.<br />

iv. Pl o c a m i o - Pl o c a m i u m<br />

Frons membranaceo-carti<strong>la</strong>ginea, purpurea, linearis aut filiformis, compressa vel p<strong>la</strong>na,<br />

pinnatim <strong>de</strong>composita, pinnis alterne geminis ternis quinisve pectinatis, rectis aut incurvosubu<strong>la</strong>tis.<br />

Structura: Strata bina aut terna; cellu<strong>la</strong>e autem intermedii longitudinales oblongae,<br />

centrales (in nonnullis) <strong>de</strong>mum costam efformantes, superficiales vero rotundo-polygonae.<br />

Conceptacu<strong>la</strong> sessilia aut pedicel<strong>la</strong>ta, marginalia aut axil<strong>la</strong>ria, ovoi<strong>de</strong>o-hemisphaerica, intus<br />

-260


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 14. Fig. 2a. Agaophyllum serpentinum visto <strong>de</strong> tamaño natural y con fronda entera. 2b. Corte vertical<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> un conceptáculo en el centro <strong>de</strong>l cual están reunidas en masa <strong>la</strong>s esporas hechas libres,<br />

vistas con un aumento <strong>de</strong> cincuenta veces. 2c. Porción <strong>de</strong> un conceptáculo aumentado un poco más <strong>de</strong><br />

cien veces para mostrar los fi<strong>la</strong>mentos en los que se engendran <strong>la</strong>s esporas. 2d. Muchas <strong>de</strong> estas esporas<br />

ais<strong>la</strong>das y aumentadas ciento sesenta veces.


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 15, fig. 3. 3a. Un individuo <strong>de</strong> Aspidophora gaudichaudii, visto <strong>de</strong> tamaño natural. 3b. Porción <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fronda aumentada cinco veces para mostrar <strong>la</strong>s venas aparentes y los conceptáculos en broquel <strong>de</strong><br />

que está guarnecida. 3c. Uno <strong>de</strong> estos conceptáculos visto <strong>de</strong> frente, y aumentado veinticinco veces,<br />

con su re bor<strong>de</strong> saliente y membranoso c'. En 3d se ve el mismo conceptáculo <strong>de</strong> perfil con su bor<strong>de</strong><br />

un poco rebajado. 3e. Fi<strong>la</strong>mentos en<strong>de</strong>rezados, partiendo <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa basi<strong>la</strong>r central y cuyo último<br />

endocroma se convierte en <strong>la</strong> espora; esta figura está aumentada 190 veces. En fin <strong>la</strong> fig. 3f, aumentada<br />

125 veces, muestra el enrejado cortical <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

sporas ovatas in endochromatibus filorum moniliformium a p<strong>la</strong>centa basi<strong>la</strong>ri radiantium<br />

formatas et in glomerulum sphericum congestas, foventi. Tetrasporae oblongae tan<strong>de</strong>m zonatim<br />

quadridivisae in sporophyllis propriis linearibus simplicibus bi-aut plurifidis, sparsis aut<br />

aggregatis duplici serie nidu<strong>la</strong>ntes.<br />

Pl o c a m i u m Harv., Crypt. Antarct., et Nereis austr., ii, p. 21; J. Ag., l.c., ii, p. 392.<br />

Fronda membranosa o alguna vez carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> un bello color <strong>de</strong> rosa o purpúreo,<br />

p<strong>la</strong>na o comprimida como hoja <strong>de</strong> espada, linear y diversas veces pennada,<br />

provista o <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> nerviosidad longitudinal. Pí nu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n sencil<strong>la</strong>s,<br />

dísticas alternas, enteras o <strong>de</strong>ntadas por afuera; <strong>de</strong> segundo or<strong>de</strong>n, sencil<strong>la</strong>s o<br />

dispuestas en series <strong>de</strong> 2, 3 o 4 en el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras. Estructura: dos o tres<br />

capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s primeras o <strong>la</strong>s superficiales son redon<strong>de</strong>a das o poliedras,<br />

al paso que <strong>la</strong>s interiores, oblongas o longitudinales, forman en algunas especies<br />

una salida que simu<strong>la</strong> una nerviosidad. Conceptáculos hermisféricos, sésiles y<br />

esparcidos por <strong>la</strong> fronda, o situados en unas especies <strong>de</strong> folio<strong>la</strong>s que el ahogamiento<br />

<strong>de</strong> su base hace parecer como pedice<strong>la</strong>das. Esporas ovoi<strong>de</strong>s formadas en los artículos<br />

o endocromas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos en forma <strong>de</strong> porrita y monoliformes que se elevan<br />

<strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa central. Tetrásporos biseriados, oblongos, teniendo su eje mayor<br />

situado en el sentido <strong>de</strong>l espesor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s espo rofi<strong>la</strong>s lineares, sencil<strong>la</strong>s, bifurcadas o<br />

plurífidas y sepa rándose por cesuras transversas en cuatro esporas a <strong>la</strong> madurez.<br />

Este género notable, <strong>de</strong>l cual una so<strong>la</strong> especie, que no es <strong>la</strong> menos bel<strong>la</strong>, es cosmopolita,<br />

tiene sus representantes los más numerosos en los mares australes. <strong>Chile</strong><br />

posee dos <strong>de</strong> ellos.<br />

1. Plocamium coccineum<br />

P. fron<strong>de</strong> angusta, lineari, carti<strong>la</strong>ginea, p<strong>la</strong>no-compressa, ecostata, pinnato-<strong>de</strong>composita,<br />

pinnis alterne ternis quinisve, inferiore <strong>la</strong>ciniisque superiorum a basi <strong>la</strong>tiore acuminato-subu<strong>la</strong><br />

tis, integerrimis; conceptaculis <strong>la</strong>teralibus sessilibus; tetrasporis in sporophyllis simplicibus,<br />

bifidis aut divaricato-ramosis nidu<strong>la</strong>ntibus.<br />

P. c o c c i n e u m Lyngb., Hydroph. Dan., p. 39, t. 9; Harv., Phycologia Brit., t. 44. P. v ul<br />

a G e Lamx. <strong>de</strong> le s s e r ia P l o c a m i u m Ag.<br />

var. confervaceum: fron<strong>de</strong> graciliori, pinnulis binis-quinis brevibus; sporophyllis omnibus<br />

subsimplicibus.<br />

P. c o n F e rva c e u m Bory, Coq., p. 164.<br />

Frondas naciendo <strong>de</strong> una base fibrosa, que se elevan a una al tura muy variable<br />

entre algunas pulgadas y más <strong>de</strong> un pie comprimidas o aun también p<strong>la</strong>nas por<br />

abajo, lineares estrechas, apenas <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> ancho y dicotómicas, dividi das<br />

en un mismo p<strong>la</strong>no. Ramos dísticos, próximos, abier tos, que llevan una o varias<br />

ringleras <strong>de</strong> ramos semejantes. Ramulillos subu<strong>la</strong>dos, agudos, abiertos, vueltos al<br />

-265-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

mismo <strong>la</strong>do y como pectíneos, alternativamente dispuestos en número <strong>de</strong> tres a<br />

cinco <strong>de</strong> cada <strong>la</strong>do, el inferior <strong>de</strong> cada ringlera sencillo y almenado. Conceptáculos<br />

solitarios, sésiles en el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda o <strong>de</strong> los ramos. Esporofi<strong>la</strong>s <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das,<br />

sencil<strong>la</strong>s, bi o multífidas con segmentos divaricados, resultando ordinaria mente <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l último or<strong>de</strong>n y ocu pando consiguientemente <strong>la</strong><br />

misma posición, conteniendo, en dos ringleras parale<strong>la</strong>s, numerosos tetrásporos<br />

oblongos. La va riedad no difiere <strong>de</strong>l tipo más que por una fronda principal más<br />

<strong>de</strong>lgada, por pínu<strong>la</strong>s casi confervoi<strong>de</strong>s y sobre todo por esporo fi<strong>la</strong>s sencil<strong>la</strong>s y apenas<br />

bífidas.<br />

El tipo y <strong>la</strong> variedad se encuentran en el litoral <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. He visto ejem p<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l<br />

primero en <strong>la</strong>s colecciones <strong>de</strong> Bertero y <strong>de</strong>l señor Gay, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> se gunda, en <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

d’Urville.<br />

2. Plocamium magel<strong>la</strong>nicum<br />

P. fron<strong>de</strong> membranacea, basi carti<strong>la</strong>ginea, <strong>la</strong>tiuscu<strong>la</strong>, p<strong>la</strong>na, costata, <strong>de</strong>composito-pinnatifida,<br />

pinnis pinnulisque alternis, ultimis subu<strong>la</strong>tis acutis serratis suboppositis; conceptaculis globosis<br />

sparsis saepissime pedicel<strong>la</strong>tis.<br />

P. m a G e l l a n i c u m Hook. Fil. et Harv., Crypt. Antarct., p. 168. th a m n o P h o r a<br />

Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 162, t. 8, f. 2. tr a m n o G a r P u s Kützs.<br />

Raíz que consiste en un pequeño disco que da nacimiento a muchas frondas.<br />

Fronda membranosa, <strong>de</strong>lgada, <strong>de</strong> un rosa purpúreo, <strong>de</strong> 2 a 8 pulgadas <strong>de</strong> alto,<br />

estrecha en su nacimiento, <strong>de</strong> 2 a 3 líneas <strong>de</strong> ancho hacia el medio y varias veces<br />

pinatí fida. Pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> primer y <strong>de</strong> segundo or<strong>de</strong>n que van dismi nuyendo <strong>de</strong> ancho,<br />

alternas, pero nunca alternativamente geminadas, en<strong>de</strong>rezadas, con sobacos<br />

redon<strong>de</strong>ados, más o me nos próximas, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, agudas, <strong>de</strong>ntadas por <strong>la</strong> parte<br />

interior y en el vértice. Conceptáculos ovoi<strong>de</strong>s o esféricos, vi sibles a simple vista,<br />

sésiles o bastante <strong>la</strong>rgamente pedice <strong>la</strong>dos. Nerviosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda poco saliente,<br />

visible con todo en mis ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, que son <strong>de</strong> tierna edad y no aun<br />

fructificados, y aun más en los <strong>de</strong>l señor Hooker, los cuales ofrecen a<strong>de</strong>más el fruto<br />

conceptacu<strong>la</strong>rio. Tetrásporos hasta ahora <strong>de</strong>sconocidos.<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en Puerto Hambre, en el estrecho <strong>de</strong> Maga l<strong>la</strong>nes, por el<br />

señor Jacquinot.<br />

tr i B u ii<br />

plo C a r í e a s<br />

Fronda filiforme o p<strong>la</strong>na, compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s poliedras o re don<strong>de</strong>adas<br />

en el centro, y <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos más o menos monoliformes, que irradian<br />

hacia <strong>la</strong> periferia. Conceptáculos exteriores, más o menos salientes; esporas<br />

-266


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

nacidas en los endocromas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos en<strong>de</strong>re zados o irradiados <strong>de</strong> una<br />

p<strong>la</strong>centa central hacia todos los puntos <strong>de</strong>l conceptáculo.<br />

Plo car i e e s Montag., Diet. univ. Hist. nat.<br />

v. hi P n e a - hy P n e a<br />

Frons carti<strong>la</strong>gineo-membranacea, filiformis, ramosa, ad apicem ramorum non raro incurvatouncinata,<br />

tota vel superne modo ramentis spinuliformibus fructigeris obsita, setis confervoi<strong>de</strong>is<br />

tenuissimis hirsutiuscu<strong>la</strong>. Structura: Cellu<strong>la</strong>e centrales oblongae, nucleo granuloso farctae,<br />

quae quo magis ad peripheriam accedunt eo minores evadunt. Color purpurascens, fugax,<br />

vi ri <strong>de</strong>s cens, raro nigrescens. Conceptacu<strong>la</strong> <strong>la</strong>teralia, hemisphaerica et in ramentis sessilia,<br />

api cu <strong>la</strong>ta, sporas globosas aut obovatas pericarpio celluloso inclu<strong>de</strong>ntia. Tetrasporae oblongae<br />

in cellulis periphericis spinu<strong>la</strong>rum tumentium nidu<strong>la</strong>ntes, tan<strong>de</strong>m zonatim quadridivisae.<br />

hy P n e a Lamx., Essai, p. 43; Grey.; Montag.; J. Ag. sP h a e r o c o c c i Spec. C. Ag.<br />

Fronda filiforme, cilíndrica, muy ramosa, compuesta <strong>de</strong> tres capas distintas; <strong>la</strong><br />

una axil, que consiste en celdil<strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rgadas; <strong>la</strong> segunda intermedia formada <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />

más anchas, oblongas, angulosas; finalmente <strong>la</strong> tercera o cortical compuesta<br />

<strong>de</strong> diminutas celdil<strong>la</strong>s. En edad tierna <strong>la</strong> capa central está con frecuencia formada<br />

<strong>de</strong> una so<strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> más gran<strong>de</strong> que <strong>la</strong>s otras. De <strong>la</strong>s dos suertes <strong>de</strong> fruto, <strong>de</strong>l que yo<br />

he <strong>de</strong>scrito el primero, los con ceptáculos hemisféricos, situados en los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los<br />

ra mos, encierran fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos, radiantes en todos sentidos, y en el vértice<br />

<strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los cuales están aglomeradas esporas globulosas muy chiquitas, adquiriendo<br />

so<strong>la</strong>mente algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s un volumen más consi<strong>de</strong>rable, al paso que <strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong>más abortan. Los tetrás poros, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos en los ramulillos, les dan <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

un huso y están situados horizontalmente alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un eje central compuesto<br />

<strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s <strong>la</strong>cias y hia linas.<br />

Estas algas, que no viven más que en zonas temp<strong>la</strong>das, tienen un porte que les es<br />

propio; son principalmente notables por el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas rol<strong>la</strong>do en forma<br />

<strong>de</strong> cayado o <strong>de</strong> co<strong>la</strong> <strong>de</strong> escorpión y por su fructificación.<br />

1. Hypnea musciformis<br />

H. fron<strong>de</strong> ge<strong>la</strong>tinosa, carti<strong>la</strong>ginea, filiformi, tereti, elongata, irregu<strong>la</strong>riter ramosissima, ramen<br />

tis setaceis spinuliformibus obsita, apicibus ramorum involuto-uncinatis, ramentis in<br />

fructum siliquae formem intumescentibus; tetrasporis oblongis.<br />

H. m u s c i F o r m i s Lamx., Essai, p. 43; Montag., Canaries, p. 161, fruct. <strong>de</strong>script.; J. Ag.;<br />

Kütz. sP h a e r o c o c c u s C. Ag. Fo c u s Turn., Hist. Fuc., t. 127.<br />

var. esperi: fron<strong>de</strong> carti<strong>la</strong>ginea, abbreviata, vage dichotomo-ramosa, coccinea, f<strong>la</strong>vescente,<br />

ramentis spinulosis rigidiusculis undique patenti-erectis acutis, ramis divaricatis<br />

<strong>de</strong>flexisque rarius uncinatis.<br />

-267-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

H. e s P e r i Bory, Coq., p. 157; Montag., v.P.S.; Kütz. Fu c u s n o ot r a n u s Esp., Fuc.,<br />

t. 125.<br />

Fronda filiforme, carti<strong>la</strong>ginosa, cilíndrica, bastante tiesa, variable en altura <strong>de</strong><br />

2 a 4 pulgadas, alcanzando apenas esta lon gitud en nuestro ejemp<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong><br />

un Re <strong>de</strong> violín, divi dida en ramos a<strong>la</strong>rgados, cuya circunscripción le da el aspecto<br />

<strong>de</strong> un arbusto chiquito. Ramos nacidos <strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda y disminuyendo<br />

<strong>de</strong> longitud a medida que se acercan al vértice. Fronda y ramos no formando<br />

cayado a su vértice, pero erizados <strong>de</strong> numerosos ramulillos, muy cortos, tiesos,<br />

hori zontales o en<strong>de</strong>rezados, agudos, en <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> los cuales se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n<br />

los tetrásporos. Conceptáculos globulosos, si tuados <strong>la</strong>teralmente en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los<br />

ramos. Color encarnado-a naranjado, mezc<strong>la</strong>do con un tinte amarillento, pasando<br />

al bruno negruzco al secarse.<br />

Esta muestra es don<strong>de</strong> he visto y por <strong>la</strong> que he <strong>de</strong>scrito <strong>la</strong> primera vez los conceptáculos.<br />

Ha sido cogida por d’Urville en Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. La que lleva los<br />

tetrásporos me ha sido comunicada por el señor Gay en a su primer viaje.<br />

vi. Pl o c a r i a - Pl o c a r i a<br />

Frons subcarnosa vel carti<strong>la</strong>ginea, cylindracea aut compressop<strong>la</strong>na, subdichotome ramosissima.<br />

Structura frondis: cellu<strong>la</strong>e magnae oblongo-cylindraceae, ge<strong>la</strong>tina hyalina aut materie<br />

granulosa facile diffluente repletae, in fi<strong>la</strong> moniliformia <strong>de</strong>nsissime stipata peripheriam<br />

versus abeunte. Conceptacu<strong>la</strong> <strong>la</strong>teralia, in ramis sessilia, apicu<strong>la</strong>ta aut papil<strong>la</strong>ta, glomerulum<br />

sporarum e p<strong>la</strong>centa centrali celluloso irradiantium intra pericarpium e filis articu<strong>la</strong>tis<br />

<strong>de</strong>nsissimis com positum foventia. Terasporae oblongae in cellulis periphericis nidu<strong>la</strong>ntes, raro<br />

inter fi<strong>la</strong> mo niliformia occultae, <strong>de</strong>nique in sporas quatuor cruciatim divisae.<br />

Pl o c a r i a Nees ab Esenb., in Hor. Phys. Berol., p. 42 (1820); Montag.; Harv.; Endl.;<br />

Gr a c i l a r i a Grev. (1835). sP h a e r o c o c c u s Ag.., p. p. ahnFelitiae Spec. J. Ag.<br />

Fronda carti<strong>la</strong>ginosa, cilíndrica o comprimida, alguna vez p<strong>la</strong>na, muy ramosa<br />

por dicotomías, compuesta en el centro <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s bastante gran<strong>de</strong>s, oblongas,<br />

llenas <strong>de</strong> un mucí<strong>la</strong>go hialino o <strong>de</strong> materia granulosa, y cuyas dimensiones disminuyen<br />

a medida que se acercan a <strong>la</strong> periferia don<strong>de</strong> se terminan en fi<strong>la</strong>mentos<br />

monoli formes más o menos estrechamente apretados. Concep táculos <strong>la</strong>terales,<br />

hemisféricos, sésiles en los ramos, provistos <strong>de</strong> una papil<strong>la</strong> en el vértice y encerrando<br />

un glomérulo <strong>de</strong> esporas; estas nacen en el último artículo <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />

articu<strong>la</strong>dos, partiendo <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa ce lulosa central e irradiando hacia todos los<br />

puntos <strong>de</strong>l conceptáculo. Tetrásporos oblongos, crucialmente divi didos en cuatro<br />

a <strong>la</strong> madurez y situados en celdil<strong>la</strong>s que avecindan <strong>la</strong> periferia, raramente entre los<br />

fi<strong>la</strong>mentos en forma <strong>de</strong> rosario.<br />

Conocemos en <strong>Chile</strong> dos especies <strong>de</strong> este género.<br />

-268


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Plocaria chondroi<strong>de</strong>s<br />

P. fron<strong>de</strong> cylindracea, rugulosa, irregu<strong>la</strong>riter ramosa, dichotoma aut raro subtrichotoma; ramis<br />

in f<strong>la</strong>to-torulosis (intus inanibus) apice acutis aut acuminatis, subfastigiatis; fructus...<br />

P. c h o n d r o i d e s Montag.; Hb. Gi G a rt i n a Bory, Coq., p. 154; J. Ag., Spec. Alg. ii, p. 181.<br />

Esta alga, <strong>de</strong> color verdoso o por aquí y por allá <strong>de</strong>scolorida, es cilíndrica,<br />

longitudinalmente rugosa, cuando está seca, alta <strong>de</strong> 2 pulgadas a lo más, <strong>de</strong>l grosor<br />

<strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo por abajo y disminuyendo poco a poco hacia arriba,<br />

irregu<strong>la</strong>rmente dicótoma y pareciendo tricótoma, cuando se hal<strong>la</strong>n aproximadas<br />

dos dicotomías. Ramos abiertos o en<strong>de</strong>rezados a 45°, una o más veces hinchados<br />

<strong>de</strong> manera que toman el aspecto monoliforme, y huecos al nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> hinchazón.<br />

La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces no se encuen tra más que uno hacia el vértice, el cual da a<br />

los ramos <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una rueca cargada <strong>de</strong> estopa. La estructura es c<strong>la</strong>ra mente <strong>la</strong><br />

<strong>de</strong>l género plocaria tal como yo lo comprendo. No he hal<strong>la</strong>do ni <strong>la</strong> una ni <strong>la</strong> otra<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>l fruto.<br />

Crece sobre <strong>la</strong>s conchas en <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>yas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Concepción, don<strong>de</strong> ha sido cogida por<br />

d’Urville, en cuya colección he visto sus ejemp<strong>la</strong>res.<br />

2. Plocaria durvil<strong>la</strong>ei<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 16, fig. 2)<br />

P. fron<strong>de</strong> tereti, carti<strong>la</strong>ginea, regu<strong>la</strong>riter aut vage dichotoma, axillis acutis, segmentis erectius<br />

culis compressis fastigiatis, interdum fascicu <strong>la</strong>tis, fertilibus torulosis.<br />

P. d u rv i l l a e i Montag., Mss. P. c o n c i n n a Ejusd., Bonite, p. 100. sP h a e r o c o c c u s<br />

c o n c i n n u s Kütz., Spec. Alg., p. 744, non Ag. Po ly i d e s Bory, Coq.!! ah n F e lt i a J. Ag.<br />

Alga muy variable en cuanto a su ramificación. Frondas nu merosas partiendo<br />

<strong>de</strong>l mismo punto, <strong>la</strong>s unas abortadas y sen cil<strong>la</strong>s o so<strong>la</strong>mente una o dos veces horquil<strong>la</strong>das,<br />

<strong>la</strong>s otras regu <strong>la</strong>res. Éstas son filiformes, cilíndricas, atenuadas en <strong>la</strong> base,<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces sencil<strong>la</strong>s hasta <strong>la</strong> mitad y más <strong>de</strong> su altura, que es <strong>de</strong> 2 a 6<br />

pulgadas, un poco espesadas en el sitio don<strong>de</strong> empiezan a dividirse y adquiriendo<br />

allí mismo cerca <strong>de</strong> 1 línea <strong>de</strong> diámetro. La ramificación es regu<strong>la</strong>rmente dicótoma<br />

y bastante regu<strong>la</strong>r, con segmentos en<strong>de</strong>rezados y formando entre ellos ángulos variables<br />

entre 20 y 40 <strong>de</strong> abertura, tanto más cortos por lo <strong>de</strong> más cuanto se acercan<br />

al vértice o a <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong> copa, pues el alga es corimbiforme en su circunscripción,<br />

fastigiados en el final y comprimidos o torulosos en los individuos que llevan<br />

conceptáculos. Pero no siempre se observa esta regu<strong>la</strong>ridad, y muchos individuos,<br />

que se podrían creer pertenecientes a una especie diferente, si no creciesen en <strong>la</strong><br />

misma copa, presen tan <strong>la</strong>s más singu<strong>la</strong>res anomalías en <strong>la</strong> división <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda. Algunos<br />

ramos nacen <strong>la</strong>teralmente en los segmentos; más con todo <strong>la</strong> irregu<strong>la</strong>ridad<br />

-269-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

más común consiste en <strong>la</strong> aglomeración <strong>de</strong> los ramos, los cuales como parecen nacer<br />

<strong>de</strong> un mismo punto, se les podría <strong>de</strong>cir fascicu<strong>la</strong>dos. La estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda<br />

es apenas diferente <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l P. dura, figurado por M. Kützing (Phyc. gen., t. 61, fig.<br />

2); pero <strong>la</strong> <strong>de</strong> los conceptáculos es un poco diversa por <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>centa<br />

central. Conceptácu los hemisféricos, muy salientes a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los últimos segmentos,<br />

a los cuales hacen, como he dicho ya, torulosos. No he visto en ellos ni<br />

papil<strong>la</strong> ni poro, pero se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>n entera mente y <strong>de</strong>jan en <strong>la</strong> fronda un hoyuelo<br />

en el lugar que ocupaban. Esporas bicuaternadas, primero incluidas en el último<br />

endocroma <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos ramosos, en<strong>de</strong>rezados, partiendo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> cual son <strong>la</strong> terminación, luego libres, ángulosas, pequeñas, innumerables, <strong>de</strong><br />

un bello encarnado pur purino. Color <strong>de</strong>l alga <strong>de</strong> un púrpura negruzco. Consistencia<br />

tiesa y córnea. Algunas frondas me habían ofrecido en su parte indivisa unas<br />

especies <strong>de</strong> verrugas que a simple vista miré como nemaltecias. El análisis y el<br />

microscopio me han conven cido <strong>de</strong> que estas excrecencias eran formadas por una<br />

suerte <strong>de</strong> hernia <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria. Así, tetrásporos <strong>de</strong>sconocidos.<br />

Esta especie es común en toda <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Perú y <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, puesto que el señor<br />

Gau dichaud ha traído numerosos ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Paita, y el señor d’Urville <strong>de</strong> Concepción.<br />

Antes <strong>de</strong> haber visto estos últimos rotu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l señor Bory,<br />

nun ca me hubiera imaginado que el alga que yo había contraído al P. concinna fuese<br />

su Polyi<strong>de</strong>s durvil<strong>la</strong>ei.<br />

vii. ro d i m e n i a - rh o d y m e n i a<br />

Frons p<strong>la</strong>na aut compressa, venis expers, ge<strong>la</strong>tinos-membranacea, roseo-purpurea, dichotoma,<br />

<strong>la</strong>ciniata aut pinnatim divisa, sessilis aut stipitata. Structura: Cellu<strong>la</strong>e oblongo-polyedrae,<br />

raro materie granulosa repletae, peripheriam versus in cellu<strong>la</strong>s sensim minores quandoque<br />

in fi<strong>la</strong> brevia moniliformia abeuntes. Conceptacu<strong>la</strong> hemisphaerica, interdum mamil<strong>la</strong>ta,<br />

spar sa, ocel<strong>la</strong>ta, frondi immersa, glomerulum sporarum obovalium filis c<strong>la</strong>vatis articu<strong>la</strong>tis e<br />

p<strong>la</strong>centa basi<strong>la</strong>ri irradiantibus inclusarum et pericarpio saepius celluloso cinctum foventia.<br />

Tetrasporae sphaericae, in cellulis periphericis inclusae, tan<strong>de</strong>m triangule divisae.<br />

rh o d y m e n i a Grev., Alg. Brit., p. 84; Montag., Bonite, p. 103; J. Ag., pr. p. sP h a e r oc<br />

o c c i Spec. C. Ag.<br />

Fronda p<strong>la</strong>na o comprimida, membranosa, carnuda, coriácea o carti<strong>la</strong>ginosa,<br />

raramente <strong>de</strong> un tejido <strong>de</strong>licado, rosa o <strong>de</strong> un púrpura más o menos sanguíneo,<br />

alguna vez violeta, dicótoma, irregu<strong>la</strong>rmente <strong>la</strong>ciniada o pinatífida, sésil o estipitada.<br />

Estructura: dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> interior compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s oblongas<br />

o poliedras, llenas o no <strong>de</strong> materia granulosa, dismi nuyendo <strong>de</strong> tamaño hasta<br />

<strong>la</strong> periferia, don<strong>de</strong> se divi <strong>de</strong>n en fi<strong>la</strong>mentos cortos monoliformes. Conceptáculos<br />

esparcidos, hemisféricos, ordinariamente provistos <strong>de</strong> una papil<strong>la</strong> o pezón en el<br />

vértice, cercados <strong>de</strong> un círculo más pálido y sumergidos en <strong>la</strong> fronda, sobre <strong>la</strong> cual<br />

hacen también salida algunas veces. Esporas aglomeradas, obovoi<strong>de</strong>s, nacidas en<br />

-270


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 16. Fig. 2. 2a. Plocaria durvil<strong>la</strong>ei vista <strong>de</strong> tamaño natural y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual un ramo a’ lleva conceptáculos<br />

que ponen nudosos a sus segmentos. 2b. Uno <strong>de</strong> estos segmentos aumentado 3 veces, para mostrar <strong>la</strong><br />

salida que hacen los concep táculos. 2c. Uno <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> lo interior <strong>de</strong>l conceptáculo, en los<br />

cuales se engendran <strong>la</strong>s esporas, aumentado 380 veces. 2d. Seis esporas ais<strong>la</strong>das, vistas con el mismo<br />

aumento.


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

el último artículo <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos en forma <strong>de</strong> porrita que irradian <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa<br />

basi<strong>la</strong>r hacia todos los puntos <strong>de</strong>l conceptáculo. Glomérulo <strong>de</strong> esporas con frecuencia<br />

envuelto en un pericarpio celu loso. Tetrásporos esféricos, anidados entre<br />

<strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia y triangu<strong>la</strong>rmente divididos en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />

<strong>Chile</strong> posee un buen número <strong>de</strong> bel<strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> rodimenias, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales al gunas<br />

le son propias.<br />

1. Rhodymenia corallina<br />

R. radice scutata aut fibrosa, fron<strong>de</strong> stipitata tereti filiformi caulescente, in ramos divisa membra<br />

naceos, p<strong>la</strong>nos, lineares, repetite dichotomos, axillis rotundis, f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>tos, elongatos, pur pureos,<br />

segmentis apice obtusatis; conceptaculis hemisphaericis in disco segmentorum pe nultimorum<br />

congestis; tetrasporis infra apicem segmentorum sorum conformem formantibus. J. Ag.<br />

R. c o r a l l i na Grev.; Montag., Bonite, p. 105 et v.P.S., p. 155; J. Ag., Sp. Alg. ii, p.<br />

379. sP h a e r o c o c c u s Bory, Coq., p. 175, t. 16.<br />

Contra su costumbre, Bory ha dado una <strong>de</strong>scripción tan exacta y tan pintoresca<br />

<strong>de</strong> esta alga, que nada más tengo que hacer que copiar<strong>la</strong>, modificándo<strong>la</strong> un<br />

poquito. De un ap<strong>la</strong>sta miento o <strong>de</strong> fibras algo ramosas, juzgando por <strong>la</strong>s apariencias,<br />

se alzan estipos <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> mirlo, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> parten frondas<br />

membranosas, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se <strong>de</strong>sarro l<strong>la</strong>n mal, permanecen sencil<strong>la</strong>s,<br />

ahorquil<strong>la</strong>das, o irregu<strong>la</strong>r mente divididas. Las que llegan a todo su crecimiento,<br />

inferior mente atenuadas en forma <strong>de</strong> cuña, luego dicotómicas y loba das como<br />

abanico, se a<strong>la</strong>rgan siempre en dicotomías irregu<strong>la</strong>res hasta ocho veces en <strong>la</strong> más<br />

elegante manera y adquieren nada menos que <strong>de</strong> diez pulgadas a un pie <strong>de</strong> altura.<br />

Los segmentos se hacen más estrechos a medida que se divi<strong>de</strong>n y se a<strong>la</strong>rgan; en el<br />

sitio más ancho, no tienen menos <strong>de</strong> 5 a 6 líneas y acaban por no tener una línea<br />

<strong>de</strong> ancho hacia los extremos, <strong>la</strong>s cuales, siempre obtusas, tien<strong>de</strong>n a bilobearse.<br />

El color <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta es <strong>de</strong> un bello encarnado <strong>de</strong> coral. Los sobacos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

dicotomías son elegantemente redon<strong>de</strong>ados. Los conceptáculos, que he <strong>de</strong>scrito<br />

según el señor J. Agardh, siendo estériles nuestros ejemp<strong>la</strong>res, son hemisféricos,<br />

sésiles y están reunidos en nú mero bastante crecido en el medio <strong>de</strong> los penúltimos<br />

segmentos y tienen el grosor <strong>de</strong> los <strong>de</strong>l R. palmetta. Los soros <strong>de</strong> tetrás poros<br />

tienen más o menos <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> los segmentos, <strong>de</strong> bajo <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> los cuales<br />

están situados.<br />

Esta bel<strong>la</strong> especie fue primero <strong>de</strong>scubierta en Concepción por d’Urville, <strong>de</strong>spués<br />

fue observada en Nueva Ze<strong>la</strong>nda y en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Aus tralia.<br />

2. Rhodymenia f<strong>la</strong>bellifolia<br />

R. caulescens, stipite basi fibroso-radicato tereti elongato, alterne ramoso, ramis in fron<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>compositis membranaceas, e cuneiformi f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>res pluries dichotomas purpureas, segmentis<br />

-273-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

linearibus aut cu neatis, apice acutis obtusisve, interdum <strong>la</strong>cinu<strong>la</strong>tis; conceptaculis hemisphaericis<br />

in disco segmentorum penultimorum congestis; tetrasporis...<br />

R. F l a B e l l i F o l i a Montag., Bonite, p. 105; J. Ag., l.c. sP h a e r o c o c c u s F l a B e l l i F o l i u s<br />

Bory, Coquille, p. 174, t. 17; Kütz.<br />

Raíz fibrosa, análoga a <strong>la</strong> <strong>de</strong> algunas <strong>la</strong>minarias, pero con divisiones dicótomas,<br />

bastante <strong>de</strong>lgadas y casi capi<strong>la</strong>res en el extremo. Tallo o pistilo cilíndrico, <strong>de</strong>l grosor<br />

<strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo, <strong>de</strong> color olivado, que se prolonga hasta el vértice <strong>de</strong>l<br />

alga, es <strong>de</strong>cir, adquiriendo una longitud <strong>de</strong> 10 pulgadas a 1 pie, y produciendo a<br />

<strong>de</strong>recha y a izquierda ramos alternos que se tien <strong>de</strong>n en frondas. Estas son p<strong>la</strong>nas,<br />

membranosas, cuneiformes en <strong>la</strong> base, diferentes veces dicótomas, con segmentos<br />

lineares o en cuña, redon<strong>de</strong>adas (raramente agudas) en el vértice y dispuestas<br />

como abanico. Estas frondas tienen una longitud <strong>de</strong> 7 a 2 pulgadas y los segmentos,<br />

ensanchados bajo los sobacos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías, tienen un ancho medio <strong>de</strong> 2 líneas.<br />

En una variedad, el vértice <strong>de</strong> estos es, o <strong>la</strong>ciniado o prolífero. Concep táculos<br />

hemisféricos, situados como en <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte.<br />

Esta magnífica especie fue también observada por <strong>la</strong> primera vez por d’Ur ville en<br />

<strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, en Concepción.<br />

3. Rhodymenia peruviana<br />

R. fron<strong>de</strong> tenuissima, ge<strong>la</strong>tinoso-membranacea, a stipite distincto cuneatim di<strong>la</strong>tata, dichoto<br />

mo-f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>ta, margine nuda; tetrasporis in soros haud <strong>de</strong>finitos per superficiem sparsos<br />

con gregatis.<br />

R. P e r u v i a n a J. Ag., Spec. Alg., ii, p. 378. ha ly m e n i a P a l m a ta Montag., Fl. Boliv.,<br />

p. 22.<br />

Fronda membranosa, todavía más <strong>de</strong>licada que el R. varie gata, <strong>de</strong> un rosa purpurino,<br />

alta <strong>de</strong> 5 pulgadas o cerca, muy es trecha en <strong>la</strong> base (falta el punto <strong>de</strong> prendimiento),<br />

pero di<strong>la</strong>tán dose en forma <strong>de</strong> cuña y dividiéndose muy luego según una<br />

línea oblicua en cuatro segmentos <strong>de</strong> diferente tamaño, cunei formes y <strong>de</strong> nuevo<br />

diferentes veces dicótomos. Segmentos ex tremos lineares, en<strong>de</strong>rezados, <strong>de</strong>snudos<br />

en sus bor<strong>de</strong>s que se tocan, redon<strong>de</strong>ados y marginados en el vértice, lo cual marca<br />

nuevas dicotomías en potencia. No he visto ni una ni otra fructificación, motivo<br />

por el qué mi primera <strong>de</strong>terminación quedó incierta. El señor J. Agardh dice que<br />

los tetrásporos están reunidos en soros informes y esparcidos a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fronda.<br />

Esta alga semeja, en términos <strong>de</strong> engañar, a nuestro R. palmata; fue hal<strong>la</strong>da en valparaíso<br />

por el señor Alc. d’Orbigny.<br />

-274


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

4. Rhodymenia chi<strong>la</strong>ensis †<br />

R. fron<strong>de</strong> membranacea, roseo-purpurea, basi cuneata, scutulo rupibus affixa, mox di<strong>la</strong>tata<br />

repetito-dichotoma, axillis rotundatis, <strong>la</strong>ciniis elongatis, apice rotundato margineque sinuosocrenatis;<br />

conceptaculis magnis, limbatis, poro pertusis, utrinque prominulis; tetrasporis in<br />

nubecu<strong>la</strong>m congregatis, cruciatim divisis.<br />

r. chi<strong>la</strong>ensis Montag., Mss. Herb. Mus. Paris.<br />

Disco pequeño, <strong>de</strong> un poco más <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> diámetro, sirviendo <strong>de</strong> punto<br />

<strong>de</strong> prendimiento. Fronda encogida en pedículo en su nacimiento, pero luego<br />

ensanchada en forma <strong>de</strong> cuña, membranosa, espesa <strong>de</strong> 0,35 mm, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 6 a 10<br />

pulgadas y más, luego dividida en dicotomías sucesivas, pero <strong>de</strong> un modo bastante<br />

irregu<strong>la</strong>r en tiras cuneiformes, en<strong>de</strong>rezadas y muy a<strong>la</strong>rgadas, cuyas últimas<br />

divisiones más lineares, anchas <strong>de</strong> 4 a 8 líneas, están redon<strong>de</strong>adas en el vértice,<br />

elegantemente sinuosas por los bor<strong>de</strong>s y como groseramente almenadas. Estos<br />

bor<strong>de</strong>s y este vértice son más <strong>de</strong> una vez prolíferos y llevan lóbulos conformes a <strong>la</strong>s<br />

tiras. Sobacos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías redon<strong>de</strong>ados. Color <strong>de</strong> un encarnado púrpura que<br />

tien<strong>de</strong> a oscurecerse más y a ser sanguíneo. En este último caso el alga, vista por<br />

transparencia, tiene <strong>la</strong> gradación <strong>de</strong>l más bello encarnado. Consistencia un poco<br />

ge<strong>la</strong>tinosa en el agua, bastante rígida y membranáceo-carti<strong>la</strong>ginosa en estado seco.<br />

Estructura: <strong>la</strong> <strong>de</strong>l género y bastante semejante a <strong>la</strong> <strong>de</strong> mis R. hombroniana, y R. ornata.<br />

Conceptáculos hemisféricos, esparcidos, salientes en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda,<br />

cercados <strong>de</strong> un limbo más transparente y horadados <strong>de</strong> un poro en su centro a <strong>la</strong><br />

madurez. Esporas dispuestas por glomérulos en el conceptáculo y formados en<br />

celdil<strong>la</strong>s poligonímicas. No hay traza alguna ni <strong>de</strong> pedicelo, ni <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mento articu<strong>la</strong>do.<br />

Tetrásporos esparcidos en el medio <strong>de</strong>l alga, don<strong>de</strong> su presencia simu<strong>la</strong> una<br />

suerte <strong>de</strong> nube <strong>de</strong> una coloración más intensa; son oblongos y echados entre los<br />

fi<strong>la</strong>mentos monoliformes <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical y triangu<strong>la</strong>rmente divididos.<br />

Esta alga, como todas sus congéneres, es bastante polimorfa, en límites sin embargo<br />

que no salen <strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> mi diagnosis. Tiene alguna semejanza con ciertos<br />

individuos dicótomos <strong>de</strong>l R. montagneana Hook. fil. y Harv.; pero el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fronda muestra al instante una estructura tan diferente que el señor J. Agardh ha<br />

tenido por conveniente hacer <strong>de</strong> esta última el tipo <strong>de</strong> un nuevo género que l<strong>la</strong>ma<br />

sarcodia. También tiene el color, pero no el modo <strong>de</strong> división, <strong>de</strong> mi R. ornata. Hay<br />

<strong>de</strong> el<strong>la</strong> una variedad con segmentos lineares que tiene a todo más dos líneas <strong>de</strong><br />

ancho. El señor Gay ha cogido esta especie en el litoral <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé.<br />

5. Rhodymenia palmetta<br />

R. fron<strong>de</strong> a stipite cylindrico subsimplici in <strong>la</strong>minam cuneiformem, roseam, palmatifissam vel<br />

<strong>la</strong>ciniatam di<strong>la</strong>tata, segmentis ligu<strong>la</strong>eformibus cuneatisque, axillis rotundatis; conceptaculis<br />

hemisphaericis in dico segmentorum sessilibus; tetrasporis in sorum orbicu<strong>la</strong>rem infra apicem<br />

segmentorum aggregatis.<br />

-275-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

R. P a l m e t ta Grev., Alg. Brit., p. 88, t. 12; Harv., Phyc. Brit., t. 134; Montag., V.P.S.;<br />

J. Ag. sP i l e r o c o c c u s C. Ag.; Kütz.<br />

Raíz discoi<strong>de</strong> <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se eleva una copa <strong>de</strong> frondas estipitadas, <strong>de</strong> 2 a 3<br />

pul gadas <strong>de</strong> alto. Estipo cilíndrico <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un Re <strong>de</strong> violín y <strong>de</strong> 3 líneas a<br />

1 pulgada y más <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, evasándose en el vértice en una fronda cuneiforme<br />

en <strong>la</strong> base, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces dicótoma con divisiones lineares, tendidas en<br />

abanico y ordinariamente redon<strong>de</strong>adas en el vértice, pero algunas veces también<br />

emarginadas, truncadas y prolíferas, otras veces en fin, tanto estas p<strong>la</strong>ntas ofrecen<br />

variaciones en <strong>la</strong> forma, atenuadas en el vértice y ensiformes. Conceptáculos<br />

hemisféricos, marginales o sésiles sobre el disco <strong>de</strong>l extremo <strong>de</strong> los lóbulos <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fronda, sitio que ocupan también en individuos diferentes los tetrásporos, que<br />

forman allí soros redon<strong>de</strong>ados. Color <strong>de</strong> rosa o encarnado. Consistencia carnuda,<br />

membranácea.<br />

Esta especie fue cogida por d’Urville en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. En sus frondas<br />

es don<strong>de</strong> he observado yo el género heterosiphonia, <strong>de</strong>scrito más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />

6. Rhodymenia (Calliphyllis) variegata<br />

R. fron<strong>de</strong> tenuissime membranacea, roseo-purpurea, a basi cuneata aut filiformi <strong>de</strong>compositopinnatifida<br />

sursum dichotomo-divisa, segmentis linearibus apice di<strong>la</strong>tatis raro aequalibus,<br />

margine apiceque rotundato duplicato-crenatis fimbriatisque; conceptaculis secundum marginem<br />

frondi sessilibus hemisphaericis.<br />

r. va r i eG a t a j. Ag., Symb., i., p 15. r. G l a P h i r a Suhr. Ga l lo P h y l l i s Kutz., Spec., p.<br />

745. ha ly m e n i a Bory, Coq., p. 179, t. 14; Montag., Fl. Boliv., p. 22, observat.<br />

Fronda membranosa, <strong>de</strong> un tejido <strong>de</strong>licado y <strong>de</strong> un encarnado sanguíneo, adheriéndose<br />

al peñasco por un disco chiquito, alta <strong>de</strong> 3 a 6 pulgadas, dividida <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> base, que es filiforme o como cuña, en segmentos dísticos dispuestos en un mismo<br />

p<strong>la</strong>no, algunas veces irregu<strong>la</strong>rmente dicótomos. Segmentos <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n<br />

aproximados y pinatífidos, pero <strong>de</strong> un modo bastante variable, lo cual hace a esta<br />

alga excesivamente polimorfa; segmentos extremos redon<strong>de</strong>ados, más anchos en<br />

el vértice, llevando almenas o franjas alguna vez bastante <strong>la</strong>rgas. Conceptáculos<br />

hemisféricos, situados muy cerca <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas y <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los sobacos<br />

<strong>de</strong> sus divisiones.<br />

Esta bel<strong>la</strong> especie es común en el litoral <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, en Concepción, don<strong>de</strong> fue<br />

cogida por <strong>la</strong> primera vez por d’Urville. Después se <strong>la</strong> han vuelto a encontrar en<br />

valparaíso Bertero y el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny; y el señor Gay <strong>la</strong> halló en <strong>la</strong>s<br />

p<strong>la</strong>yas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé y en Coquimbo.<br />

-276


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

7. Rhodymenia (Calliphyllis) centrocarpa<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 15, fig. 1)<br />

R. fron<strong>de</strong> primaria membranacea, tenuissima, p<strong>la</strong>na, lineari, basi attenuato-stipitata, margine<br />

apiceque prolifera, <strong>la</strong>ciniis cuneatis subpedicel<strong>la</strong>tis iterum proliferis margineque <strong>de</strong>ntado-spinulosis;<br />

conceptaculis sphaericis spinuloso-cristatis in ipso margine vel in <strong>de</strong>ntibus<br />

marginalibus utrinque prominulis nidu<strong>la</strong>ntibus.<br />

r. c e n t r o c a r P a Montag., Herb. propr. sP h a e r o c o c c u s (r h o d y m e n i a ) l a c i n i at u s<br />

var. c e n t r o c a r P u s Ejusd., Fl. Boliv., p. 28, excl. syn.<br />

Raíz consistiendo en un disco muy chiquito, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> surge una fronda membranosa,<br />

muy <strong>de</strong>lgada, rosa, ge<strong>la</strong>tinosa y adherente fuertemente al papel al secarse,<br />

alta <strong>de</strong> 3 a 4 pulgadas, ancha <strong>de</strong> 3 a 4 líneas, encogida a <strong>la</strong> base en un estipo<br />

muy corto, <strong>de</strong>spués di<strong>la</strong>tada y linear en <strong>la</strong> extensión <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 2 pulgadas <strong>de</strong> los<br />

bor<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> esta fronda primordial parten otras frondas cuneiformes,<br />

algunas veces ahogadas en una suerte <strong>de</strong> pedículo, <strong>de</strong>spués oval-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, obtusas<br />

y produciendo todavía otras divisiones marginales. La fronda principal y<br />

sus divisiones tienen sus bor<strong>de</strong>s finamente e irregu<strong>la</strong>rmente <strong>de</strong>ntados y en estos<br />

dientes o en su base están anidados los conceptáculos. Estos son esféricos, salientes,<br />

comprimidos, ribeteados <strong>de</strong> dientes o <strong>de</strong> una cresta visible con el lente. Las<br />

esporas nacidas en número <strong>de</strong> muchas en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s medu<strong>la</strong>rias, terminadas en<br />

porrita, se escapan <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s y forman un glomérulo oblongo; son <strong>de</strong> color <strong>de</strong> rosa y<br />

bastante polimorfos, ovoi<strong>de</strong>s, elipsoi<strong>de</strong>s o gigartinas. Su perisporio es persistente.<br />

Largo, 0,05 mm; diám. <strong>de</strong> 0,02 mm a 0,25mm.<br />

Esta alga, mejor estudiada, no podía ser consi<strong>de</strong>rada como una simple variedad<br />

<strong>de</strong>l R. <strong>la</strong>ciniata; y en efecto difiere <strong>de</strong> él por <strong>la</strong> forma y <strong>la</strong> ramificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda,<br />

y por los dientes don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n los conceptáculos, dientes reemp<strong>la</strong>zados en<br />

<strong>la</strong> especie <strong>de</strong> nuestras costas por processus reniformes y redon<strong>de</strong>ados que nada<br />

tienen <strong>de</strong> espinoso. Fue cogida en valparaíso por el almirante Du Petit-Thouars y<br />

por el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny.<br />

viii. ca u l a c a n t o - ca u l a c a n t h u s<br />

Frons caspitosa, filiformis, carti<strong>la</strong>ginea, aculeato-ramosissima, aculeis brevissimis, acutis,<br />

patentibus, saepe secundis. Structura algae juvenilis: axis monosiphonius, pro ratione crassus,<br />

flexuosus, articu<strong>la</strong>tus, e medio articulo ramos spiraliter alternos, pluries dichotomos, horizon<br />

tales, moniliformi-constrictos, et ad peripheriam spectantes emittens; adultae; filum<br />

centrale cellulis subrotundatis subcontiguis, peripheriam versus sensim minoribus cinctum.<br />

Conceptacu<strong>la</strong> ignota. Tetrasporae inter fi<strong>la</strong> corticalia ramulorum evolutæ, aggregatae,<br />

oblongae, horizontales, tan<strong>de</strong>m zonatim quadridivisa.<br />

ca u l a G a n t h u s Kütz., Phyc. gen, p. 395; J. Ag., l.c., p. 432. olivia Montag.; Fl. Alg.,<br />

1, p. 126, t. 16, f. 3. sP h e r o c o c c i, G e l i d h, G i G a rt i n a e et h y P n a e Spec. Auett.<br />

-277-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Frondas carti<strong>la</strong>ginosas, formando pequeños cojinetes sobre los peñascos, filiformes,<br />

muy ramosas, y tan enredadas que casi son imposibles <strong>de</strong> <strong>de</strong>senredar.<br />

Ramos cargados <strong>de</strong> ramulillos cortos, espinosos, subu<strong>la</strong>dos, muy abiertos, aun<br />

también divaricados, muy agudos y algunas veces vueltos a <strong>la</strong> misma parte. En<br />

edad tierna, <strong>la</strong> fronda se compone <strong>de</strong> un fi<strong>la</strong>mento axil, tubuloso, articu<strong>la</strong>do, emitiendo<br />

<strong>de</strong> distancia en distancia y <strong>de</strong>l medio <strong>de</strong> los endocromas ramos horizontales,<br />

diferentes veces dicótomos, monoliformes y que alcanzan <strong>la</strong> periferia; en edad<br />

adulta, los endocromas <strong>de</strong> los ramos se <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>n, se aproximan y cercan el tubo<br />

central disminuyendo <strong>de</strong> tamaño <strong>de</strong>l centro a <strong>la</strong> circunferencia. Conceptáculos<br />

<strong>de</strong>sconocidos. Tetrásporos oblongos, echados horizontalmente entre los fi<strong>la</strong>mentos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> los ramos tiernos, circundados <strong>de</strong> un ancho perisporio hialino y<br />

dividiéndose a <strong>la</strong> madurez en cuatro por tres cesuras transversas.<br />

Este género no se componía hasta aquí más que <strong>de</strong> dos especies; <strong>Chile</strong> nos ofrece<br />

ya otra tercera, que le es propia.<br />

1. Cau<strong>la</strong>canthus horridulus †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 15, fig. 4)<br />

C. fron<strong>de</strong> roseo-purpurea, filiformi, sicca compressa, fragilisima, intricato-ramosa, ramis<br />

spi nescentibus, ramulis extremis congestis, tenuissime myriacanthis implexisque, fertilibus<br />

su ccoso-inf<strong>la</strong>tis; tetrasporis roseis c<strong>la</strong>vato-oblongis, tan<strong>de</strong>m zonatim divisis.<br />

c. h o r r i d u l u s Montag., Mss. Herb. Mus. Paris.<br />

Frondas elevándose ya <strong>de</strong> un tallo rastrero, ya directamente <strong>de</strong> una pequeña<br />

callosidad, filiformes, cilíndricas, y <strong>de</strong> un rosa purpúreo en estado <strong>de</strong> vida, comprimidas,<br />

<strong>de</strong> color <strong>de</strong> sangre, y aun también p<strong>la</strong>nas y recorridas longitudinalmente<br />

por una especie <strong>de</strong> nerviosida<strong>de</strong>s en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, nerviosida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bidas<br />

a <strong>la</strong> salida <strong>de</strong>l tubo central, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> una pulgada o cerca, y <strong>de</strong> un diámetro que,<br />

en su mayor dimensión, alcanza a medio milímetro; son en<strong>de</strong>rezadas y ramosas<br />

encima <strong>de</strong> su parte media. Ramos inferiores cortos, patudos, espinosos y con frecuencia<br />

sencillos, pero divididos más arriba y en el vértice en una multitud <strong>de</strong> ramulillos<br />

cargados también <strong>de</strong> numerosas espinas muy agudas y que se plegan entre<br />

sí <strong>de</strong> manera que forman una especie <strong>de</strong> capítu<strong>la</strong>. En estos ramulillos hinchados y<br />

como suculentos están situados horizontalmente los tetrásporos, <strong>de</strong> los cuales no se<br />

ve afuera más que uno <strong>de</strong> los extremos. Éstos están primero en forma <strong>de</strong> maja<strong>de</strong>ro<br />

o <strong>de</strong> porrita, luego son oblongos, rosáreos y divididos en cuatro a <strong>la</strong> madurez por<br />

tres cesuras transversales. Están envueltos en un ancho perisporo.<br />

Nuestra nueva especie fue <strong>de</strong>scubierta por el señor Gay en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Chiloé.<br />

-278


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lámina<br />

Lám. 15. Fig. 1. 1a. Rhodymenia centrocarpa, vista <strong>de</strong> tamaño natural. 1b. Porción <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda<br />

aumentada ocho veces, para hacer ver que los apéndices espinosos es don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n los conceptáuclos<br />

c, c, c. 1d corte <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> estos apéndices o espinas, aumentado veinticinco veces, a fin <strong>de</strong> mostrar<br />

el lugar verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>l conceptáculo en e. 1f. Fi<strong>la</strong>mentos elevándose <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l conceptáculo<br />

y <strong>de</strong> los cuales el último endocroma se metamorfosea en espora. 1g. Tres esporas ais<strong>la</strong>das, aumentadas,<br />

como <strong>la</strong> figura prece<strong>de</strong>nte, cerca <strong>de</strong> 200 veces.


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 15, fig. 4. 4a. varias frondas fértiles <strong>de</strong> Cau<strong>la</strong>canthus horridulus elevándose <strong>de</strong> un tallo rastrero a’ y<br />

vistas <strong>de</strong> tamaño natural. 4b. vértice <strong>de</strong> una fronda aumentada ocho veces. 4c. Un ramulillo terminal<br />

hinchado y repleto <strong>de</strong> jugos, en el cual se forman los tetrásporos, aumentado veinticinco veces. 4d. Un<br />

tetrásporo visto <strong>de</strong> frente y por su extremo grueso; está todavía encerrado en su perisporo y aumentado,<br />

como <strong>la</strong> figura siguiente, cerca <strong>de</strong> ciento noventa veces. 4e. El mismo tetrásporo visto libre y <strong>de</strong> perfil, o<br />

en el sentido <strong>de</strong> su longitud, con <strong>la</strong>s tres líneas transversales que marcan sus divisiones futuras. 4f. Mitad<br />

<strong>de</strong>l corte horizontal <strong>de</strong> una fronda principal para hacer compren<strong>de</strong>r <strong>la</strong> singu<strong>la</strong>r organización <strong>de</strong> este<br />

género, que yo he figurado el primero en <strong>la</strong> Flora <strong>de</strong> Argelia (t. 16, fig. 3), con el nombre <strong>de</strong> olivia.


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

tr i B u iii<br />

ro d o m é l e a s<br />

Fronda celulosa, areo<strong>la</strong>da y p<strong>la</strong>na, o articu<strong>la</strong>da y fi<strong>la</strong>mentosa, <strong>de</strong> un en carnado<br />

subido, violáceo o sanguíneo. Conceptáculos exteriores que en cierran<br />

en un pericarpio celuloso esporas piriformes, en<strong>de</strong>rezadas y prendidas por<br />

el cabo más <strong>de</strong>lgado a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ncenta axil.<br />

rh o d o m e l e a e J. Ag.; Decaisne.; Montag.<br />

iX. Bo s t r i q u i a - Bo s t r y c h i a<br />

Frons filiformis, cilindrica, continua, vio<strong>la</strong>cea, distiche pinnatim vel sparse ramosa; ramellis<br />

specie articu<strong>la</strong>tis, saepius incurvis aut circinatis. Structura: filum centrale articu<strong>la</strong>tum, cellulis<br />

oblongis coloratis peripheriam versus sensim minoribus circumdatum. Stratum corticale<br />

e cellulis minutis quardatis constans. Conceptacu<strong>la</strong> subglobosa, <strong>la</strong>teralia aut terminalia,<br />

sporas e fundo crecias c<strong>la</strong>vatas foventia. Tetrasporae globosae quadrigeminae aut tringule<br />

di visae, stichidiis siliquae formibus duplici serie inclusae. Antheridia? subaxil<strong>la</strong>ria e fron<strong>de</strong><br />

erumpentia, undique radiantia, c<strong>la</strong>vu<strong>la</strong>ta granulisque hyalinis (an Zoosporis?) farcta.<br />

Bo s t r y c h i a Montag., Cuba, Bot. Crypt., p. 39; Harvey, Phyc. Brit., t. 48. ru o d o m e l a e<br />

Spec. C. Agardh.<br />

Fronda continua, filiforme, cilindrácea, <strong>de</strong> color violáceo, que se pone negra al<br />

aire libre, llevando ramos dísticos, pennados o esparcidos, divididos en ramulillos<br />

con frecuencia vueltos a un mismo <strong>la</strong>do y enrol<strong>la</strong>dos en forma <strong>de</strong> bucle o <strong>de</strong> cayado<br />

a <strong>la</strong> madurez. Estructura: el eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda está formado por un tubo central articu<strong>la</strong>do,<br />

el cual está ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rgadas coloreadas, longitudinalmente<br />

situadas y disminuyendo <strong>de</strong> longitud a medida que se aproximan a <strong>la</strong> capa cortical,<br />

que está compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s cúbicas. Fructificación: conceptáculos esféricos u<br />

ovoi<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>terales o terminales, horadados <strong>de</strong> un poro en el vértice y encerrando<br />

esporas en porrita, en<strong>de</strong>rezadas, inclusas en un perisporo. Tetrásporos dispuestos<br />

en una o más ringleras en estiquidias <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> silico o <strong>de</strong> rueca y dividiéndose<br />

triangu<strong>la</strong>rmente en cuatro a <strong>la</strong> madurez. Anteridias (?) en porrita, llenas <strong>de</strong> granulillos<br />

(zoosporos?) hialinos, saliendo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda e irradiando a<br />

su superficie <strong>de</strong> manera que forman una verruga o botón hemisférico.<br />

Este género, que no está representado en Europa más que por una so<strong>la</strong> especie,<br />

cuenta un cierto número <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s en <strong>la</strong>s regiones intertropicales. Creo haber hal<strong>la</strong>do<br />

en <strong>la</strong> especie chilena <strong>la</strong>s anteridias aun no observadas.<br />

-283-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

1. Bostrychia harveyi †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 16, fig. 4)<br />

B. fron<strong>de</strong> corymbosa, unciali, tereti, gracili, genicu<strong>la</strong>to-flexuosa, verrucosa, vage dichotomoramosa,<br />

ramis alterne pinnatis pinnisque patentibus subu<strong>la</strong>tis bi-trifidis, supremis involutis;<br />

stictis multiseriatis; stichidiis <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, acuminatis; tetrasporis biserialibus.<br />

B. h a r v e y i Montag., Mss. Herb. Mus. Paris.<br />

Fi<strong>la</strong>mento principal capi<strong>la</strong>rio, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> una a dos pulgadas a lo más, <strong>de</strong> un<br />

tercio <strong>de</strong> milímetro <strong>de</strong> espesor, cilíndrico, dividiéndose a 6 líneas encima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

base en otros varios fi<strong>la</strong>mentos alternos y como dicótomos (virgato-dichotoma) cuyo<br />

conjunto forma una especie <strong>de</strong> corimbo. Ramos secundarios flexulosos en zigzag,<br />

más y más sueltos, emitiendo en dos ringleras ramalillos dos o tres veces divididos<br />

en los cuales se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s estiquidias y cuyo diámetro llega a no tener más<br />

que 0,07 mm. Ramulillos terminales enrol<strong>la</strong>dos en cayado y no llevando nunca<br />

fructificación. En todos los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> esta alga, y son numerosos, he observado<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías, especies <strong>de</strong> verrugas hemisféricas, que tienen<br />

casi el mismo diámetro que el fi<strong>la</strong>mento. Están formadas por celdil<strong>la</strong>s análogas a<br />

<strong>la</strong>s que constituyen el eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, pero cuya dirección horizontal es diferente.<br />

Estas celdil<strong>la</strong>s, primero cubiertas por <strong>la</strong> capa cortical, hacen al fin irrupción e<br />

irradian en todos sentidos. En este estado, no disimulo que he estado tentado <strong>de</strong><br />

tomar<strong>la</strong>s por anteridias, tanto más fundado en esta opinión cuanto en una época<br />

avanzada el núcleo coloreado se <strong>de</strong>sagrega en gonidias incolóreas! Creo conveniente<br />

el recomendar esta observación a los botánicos chilenos que se hallen en el<br />

caso <strong>de</strong> ver <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta viva. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas verrugas, que son bastante numerosas,<br />

hay otras más chiquitas que inva<strong>de</strong>n a los ramulillos en los individuos viejos y que<br />

están compuestas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s cuyo núcleo tiene <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una cuña. Habiendo<br />

vuelto a encontrar estas verrugas en ramulillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie siguiente, pero mucho<br />

más a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados en su evolución, tengo por conveniente consi<strong>de</strong>rarlos como<br />

verda<strong>de</strong>ras anteridias, y consiguientemente como un estado regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> estas algas,<br />

bien que nunca se haya observado cosa semejante en <strong>la</strong> especie única <strong>de</strong> nuestras<br />

costas. El número <strong>de</strong> estrías puntuadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda es <strong>de</strong> 12 a 16 en el ancho <strong>de</strong>l<br />

tallo principal, y <strong>de</strong> 5 a 3 en <strong>la</strong> <strong>de</strong> los ramulillos. Tetrásporos contenidos en dos<br />

ringleras en ramulillos <strong>la</strong>terales transformados en estiquidias <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das y terminadas<br />

en punta acuminada; estos tetrásporos se divi<strong>de</strong>n triangu<strong>la</strong>rmente. No he<br />

visto los receptáculos.<br />

Del mismo modo que sus congéneres, esta alga crece en ciertos sitios <strong>de</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />

mar don<strong>de</strong> el agua dulce se mezc<strong>la</strong> con el agua sa<strong>la</strong>da, pues he hal<strong>la</strong>do mezc<strong>la</strong>dos<br />

algunos tallos <strong>de</strong> un philonotis sin cápsu<strong>la</strong>s. Sus fi<strong>la</strong>mentos estaban cubiertos <strong>de</strong> un<br />

número infinito <strong>de</strong> individuos <strong>de</strong> mi Achnanthes pachypus.<br />

-284


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 16. Fig. 4. Bostrychia harveyi. 4a. Un individuo ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong> una copa y visto <strong>de</strong> tamaño natural.<br />

4b. Corte longitudinal <strong>de</strong> un trozo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda o <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento principal, aumentado 80 veces. 4c. Cima<br />

<strong>de</strong> un ramo aumentado ocho veces y llevando estiquidias c’ c’. 4d. Una <strong>de</strong> estas estiquidias aumentada<br />

<strong>de</strong>l doble, don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong>n ver los tetrásporos ya bien <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. 4e. Una verruga <strong>de</strong> los ramos,<br />

aumentada 80 veces y vista <strong>de</strong> frente. 4f. varias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s en porrita, <strong>la</strong>s cuales, por su aglomeración<br />

irradiada, constituyen <strong>la</strong>s verrugas; se ve en una <strong>de</strong> estas celdil<strong>la</strong>s f’ los granulillos regu<strong>la</strong>res<br />

redon<strong>de</strong>ados, probablemente <strong>de</strong>stinados a ser anteridias. 4g. Corte vertical <strong>de</strong> otra suerte <strong>de</strong> verruga <strong>de</strong><br />

que se hab<strong>la</strong> en <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción.


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

2. Bostrychia hookeri<br />

B. frondibus filiformibus, curvatis, apice nutantibus, ramis <strong>la</strong>teralibus abbreviatis, spiraliter<br />

alternis, erecto-patentibus, inferioribus subsimplicibus, superioribus alterne ramellosis, rame<br />

llis subu<strong>la</strong>tis erectis axillisque acutis strictis tri-quinque-seriatis; stichidiis <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis ramellos<br />

terminantibus.<br />

B. h o o k e r i Harv., Crypt. Antarct., p. 483, t. 186, f. 2.<br />

Frondas filiformes, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí, altas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una<br />

pulgada, reunidas en copas más o menos provistas, tiesas, <strong>de</strong> un violeta subido,<br />

di vidiéndose por encima <strong>de</strong> su mitad en varios ramos cuyo conjunto forma una<br />

cabecita inclinada a un <strong>la</strong>do o enrol<strong>la</strong>da. Ramos cortos por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas,<br />

sencillos u ahorquil<strong>la</strong>dos, más <strong>la</strong>rgos y que mi<strong>de</strong>n 3 a 4 líneas hacia el tercio superior,<br />

emitiendo todos ramulillos alternos subu<strong>la</strong>dos en<strong>de</strong>rezados, y <strong>de</strong> un grosor<br />

<strong>de</strong>sproporcionado con <strong>la</strong> pequeñez <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta. Las celdil<strong>la</strong>s corticales están dispuestas<br />

en forma <strong>de</strong> puntos (stictae) cuadrados sobre 3 o 4 ringleras. Estiquidias que<br />

terminan los ramulillos, y reunidas en número bastante crecido; están inclinadas<br />

como el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas.<br />

Esta especie, observada primero en <strong>la</strong>s Malvinas y en cabo <strong>de</strong> Hornos por mi docto<br />

amigo el Dr. Hooker, ha vuelto a ser hal<strong>la</strong>da por el señor Gay sobre <strong>la</strong> costa <strong>de</strong><br />

<strong>Chile</strong>. Es vecina <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente por <strong>la</strong> consistencia, el espesor y <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> sus<br />

ramulillos, pero muy diferente por <strong>la</strong> ramificación.<br />

3. Bostrychia intricata<br />

B. fron<strong>de</strong> primaria repente, fi<strong>la</strong> plura uncialia, teretia, crinalia, spinescentia, vage dichotoma<br />

emittente, ramis circumscriptione corymbosa patenti-erectis (interdum simul intricatis concretisque),<br />

iterum ramellosis; ramellis rigidis, pro ratione crassiusculis, alternis, obtuse subu<strong>la</strong>tis,<br />

rectis, appressis; strictis subquaternis.<br />

B. i n t r i c a ta Montag., Mss. Coll. Urvill. sc y t o n e m a Bory, Coq., p. 225.<br />

De una fronda que se arrastra sobre el peñasco por grampones nacidos <strong>de</strong> su<br />

costado inferior se elevan fi<strong>la</strong>mentos cilíndricos, altos <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada y<br />

<strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> puerco, los cuales se divi<strong>de</strong>n por dicotomías en ramas<br />

cuya reunión constituye un pequeño corimbo. Estas ramas, una o más veces ramosas,<br />

están con frecuencia estrechamente mezc<strong>la</strong>das y aun también soldadas una con<br />

otra. Ramulillos alternos, tiesos, en<strong>de</strong>rezados contra el eje, nunca enrol<strong>la</strong>dos y cuyo<br />

diámetro es apenas menor <strong>de</strong> 0,10 mm. Ringleras <strong>de</strong> puntos en número <strong>de</strong> cinco en<br />

lo bajo <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos y <strong>de</strong> tres en los ramulillos. Fructificación <strong>de</strong>sconocida.<br />

Esta alga, que he podido ver y estudiar en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> d’Urville, forma pequeños<br />

cojinetes sobre los peñascos en <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Malvinas y en Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. En<br />

-287-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

<strong>la</strong> flora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Malvinas por d’Urville, está anotada con el Nº 8 bajo el nombre <strong>de</strong><br />

Seytosiphon intricatum.<br />

X. da s i a - da s ya<br />

Frons filiformis aut compressa, linearis, continua aut articu<strong>la</strong>ta, articulis polysiphoniis,<br />

nuda aut hirsutie vertita, ramosa, ramellos mono-aut polysiphonios, simplices divaricatodichotomos<br />

aut penicilliformes emittens. Caulis e cellulis oblongis tubum centralem radiatim<br />

cingentibus, saepius strato corticali celluloso circumdatis compositus. Conceptacu<strong>la</strong> ovatourceo<strong>la</strong>ta,<br />

ut plurimum pedicel<strong>la</strong>ta, apice initio rostrato-acuminata, tan<strong>de</strong>m ore regu<strong>la</strong>ri<br />

aper ta, sporas ex ovoi<strong>de</strong>o pyriformes e p<strong>la</strong>centa centrali ortas foventia. Stichidia ovato-oblonga<br />

vel <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta tetrasporas tan<strong>de</strong>m triangule divisas duplici multiplicive serie inclu<strong>de</strong>ntia.<br />

da s ya C. Ag., Sp. Alg., ii, p. 116; J. Ag.; Montag.; Harv. as P e r o c a u l o n Grev. rh od<br />

o n e m a Martens. Ga i l l o n i a Bonnem. Ba i l l o u v i a n a Grisell.<br />

Fronda comprimida en forma <strong>de</strong> hoja <strong>de</strong> espada, linear o cilindrácea, continua<br />

o articu<strong>la</strong>da (al menos en apariencia) <strong>de</strong> artículos multiestriados, <strong>de</strong>snuda, lisa o<br />

velluda, muy diversamente ramosa, con ramos sen cillos o divaricado-dicótomos, o<br />

peniciliformes, articu <strong>la</strong>dos, con endocromas uni o pluriestriados. Estruc tura: tubo<br />

central articu<strong>la</strong>do, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l cual irradian un cierto número <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s que<br />

cubre, en ciertas especies, una capa cortical <strong>de</strong> pequeñas celdil<strong>la</strong>s que hace parecer<br />

al alga continua. Conceptáculos ovoi<strong>de</strong>s o urceo<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces pedice<strong>la</strong>dos<br />

por <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l ramulillo abortado <strong>de</strong>l cual son una transformación, provistos<br />

<strong>de</strong> un rostro en edad tierna, el cual <strong>de</strong>saparece para hacer lugar a un orificio<br />

regu<strong>la</strong>r. Esporas ovoi<strong>de</strong>s o piriformes, prendidas por el cabo menor a una p<strong>la</strong>centa<br />

basi<strong>la</strong>r central e irradiando en todos sentidos. Tetráspo ros anidados sobre dos o<br />

tres ringleras en estiquidias ovales, oblongas o <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, sésiles o pedice<strong>la</strong>das.<br />

Este bello género tan rico en especies, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales varias habitan nuestras costas<br />

<strong>de</strong>l Atlántico y <strong>de</strong>l Mediterráneo, no está represen tado en <strong>Chile</strong> más que por <strong>la</strong><br />

siguiente.<br />

1. Dasya chilensis<br />

D. fron<strong>de</strong> setacea, ecorticata, articu<strong>la</strong>ta, a basi ramosa, ramis alterne pinnatis, pinnulis<br />

di chotomo-corymbosis, brevibus, rigidis, divaricatis, tan<strong>de</strong>m recurvis, articulis diametro brevioribus<br />

subquadristriatis; sti chidiis ovato-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis sessilibus.<br />

d. chilensis Montag., Mss. Herb. Mus. Paris. D. s u B s e c u n d ata Suhr, Flora, 1840, p.<br />

280. d. s u B s e c u n d a Harv., Ner. australis., p. 67, t. 27. trichothamnion c h i l e n s e<br />

Kütz., Sp. Alg., p. 801.<br />

Fronda filiforme, alta <strong>de</strong> una pulgada a dos, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí,<br />

<strong>de</strong> un rosa purpúreo, dividida inferiormente en varios ramos que llegan poco<br />

-288


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

más o menos a <strong>la</strong> misma altura, o, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces, casi sencil<strong>la</strong> y cargada<br />

<strong>de</strong> numero sas pínu<strong>la</strong>s dísticas, <strong>de</strong> longitud <strong>de</strong>sigual, y horizontales. Pínu<strong>la</strong>s<br />

que emi ten alternativamente <strong>de</strong> cada <strong>la</strong>do ramulillos <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, polidicótomos,<br />

con divisiones divaricadas y aun tam bién encorvadas en edad avanzada.<br />

Articu<strong>la</strong>ciones visibles en toda <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento, mitad más cortas<br />

que el diá metro y compuestas <strong>de</strong> cinco estrías muy gruesas en <strong>la</strong> parte inferior y<br />

<strong>de</strong> tres en los ramulillos. En un corte horizontal, <strong>la</strong>s estrías o celdil<strong>la</strong>s, llenas <strong>de</strong><br />

un núcleo coloreado, están dis puestas en número <strong>de</strong> siete al re<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l tubo<br />

central. Esti quidias oval-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, sésiles, que contienen tetrásporos sobre dos<br />

ringleras parale<strong>la</strong>s, los cuales no son más que meta morfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrías <strong>de</strong> los<br />

ramulillos.<br />

Esta linda pequeña rodomelca parece ser propia <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. El señor Kützing ha<br />

hecho muy bien en mudar el primer nombre específico, que podía inducir a error.<br />

Nuestra p<strong>la</strong>nta forma copitas sobre los peñascos o sobre otras algas. Fue cogida en<br />

<strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé por el señor Gay, ya sobre el Sphace<strong>la</strong>ria funicu<strong>la</strong>ris en San Carlos,<br />

ya sobre el Rhodymenia variegata.<br />

Xi. he t e r o s i F o n i a - he t e r o s i P h o n i a<br />

Frons filiformis, compresso-subtrigona, articu<strong>la</strong>ta, polysiphonia, e cellulis tubum centralem<br />

minimum, cingentibus, summopere inaequalibus, <strong>la</strong>teralibus maximis, anticis posticisque<br />

angustiori bus composita. Conceptacu<strong>la</strong> in ramis <strong>la</strong>teraliter aggregata, longe pedicel<strong>la</strong>ta, pe dicello<br />

continuo, sphaerica, hinc mucronata, basi bracteata. Sporae ovato-globosae. Tetrasporae<br />

in stichidiis serie triplici longitrorsum dispositae.<br />

he t e r o s i P h o n i a Montag, Prodr. Phyc. Antarct. et v.P.S., Crypts., p. 186. Po ly s i P h o n i a<br />

Kütz.<br />

Fronda filiforme, comprimida, articu<strong>la</strong>da, polisifo niada, compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />

muy <strong>de</strong>siguales, dispuestas circu<strong>la</strong>rmente al re<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l tubo central, <strong>la</strong>s<br />

unas <strong>la</strong>te rales muy amplias, <strong>la</strong>s otras anterior y posteriormente intermedias, <strong>de</strong>sproporcionadamente<br />

más estrechas. Conceptáculos reunidos en número <strong>de</strong> dos<br />

a cuatro en lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los ramos, <strong>la</strong>rgamente pedice<strong>la</strong>dos, esféricos, excéntricamente<br />

mucronados e involucrados en <strong>la</strong> base por fi<strong>la</strong>mentos cortos. Estiquidias<br />

oblongo-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das encerrando tetrásporos dispuestos sobre tres fi<strong>la</strong>s. Espo ras<br />

ovales globulosas.<br />

Los que no han podido ver <strong>la</strong>s dos fructificaciones, y sobre todo <strong>la</strong> conceptacu<strong>la</strong>ria,<br />

han contestado su vali<strong>de</strong>z. Apelo a los botánicos que puedan observar<strong>la</strong>s en su<br />

lugar, pero mientras no <strong>de</strong>cidan, <strong>la</strong> sostengo. Es este género, como intermedio<br />

entre el prece<strong>de</strong>nte y el siguiente, pero <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> sus conceptáculos y <strong>la</strong><br />

evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas se oponen a que se le reúna ni al uno ni al otro.<br />

-289-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

1. Heterosiphonia berkeleyi<br />

H. filo primario membranaceo, setaceo, triquetro, articu<strong>la</strong>lo, val<strong>de</strong> ramoso, ramis virgatis<br />

erecto-patentibus, axiltis rotundalis, ramulis ultimis binis, secundatis, incurvis; articulis fili<br />

primarii diametro sub cequalibus, ramulorum longioribus brevioribusve.<br />

h. B e r k e leyi Montag., ll.cc., t. 5, f. 1. Po ly s i P h o n i a Harv.; Kütz., Sp. Alg., p. 817.<br />

Fronda capi<strong>la</strong>r, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> pulgada y media y más, formando un corimbo por el<br />

conjunto <strong>de</strong> sus ramos y representando un arbusto chiquito. Raíz fibrosa, rastrera<br />

sobre el soporte. Fi<strong>la</strong> mento principal setáceo, haciéndose capi<strong>la</strong>r hacia arriba,<br />

comprimido o triquetro e irregu<strong>la</strong>rmente ramoso. Ramos vagos, alternos, abiertos,<br />

que emiten ramulillos <strong>de</strong> los cuales los dos últimos están con frecuencia vueltos al<br />

mismo <strong>la</strong>do. Artículos iguales al diámetro y polisifoniados en los ramulillos. Fructificación:<br />

Conceptáculos reunidos sobre el costado <strong>de</strong>l ramo al nivel <strong>de</strong> un endofragma.<br />

Esporas ovoi<strong>de</strong>s seriadas en número <strong>de</strong> tres o cuatro en <strong>la</strong> misma celdil<strong>la</strong>.<br />

Tetrásporos en tres rin gleras en estiquidias en forma <strong>de</strong> silico, obtusas o agudas.<br />

Co lor purpurina. Adherencia feble al vidrio o al papel sobre el cual se prepara.<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da parásita sobre el Rhodymenia palmetta en el estrecho <strong>de</strong><br />

Magal<strong>la</strong>nes. Los individuos cargados <strong>de</strong> tetrásporos me han sido comunicados por mi<br />

docto amigo el reverendo M.J. Berkeley, a quien me he comp<strong>la</strong>cido en <strong>de</strong> dicar<strong>la</strong>.<br />

Xii. Po l i s i P h o n i a - Po ly s i P h o n i a<br />

Frons carti<strong>la</strong>ginea, fi<strong>la</strong>mentosa, rosea vel fusco-purpurea, inferne quandoque continua,<br />

saepius articu<strong>la</strong>ta, geniculis pellucidis aut opacis. Fi<strong>la</strong> ramosa, e tubo centrali composita,<br />

cir ca quem si phones subcylindrici, in eo<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>no seriati, plus minusve nume rosi (4 ad 15)<br />

recte aut spiraliter disponuntur. Hi siphones in cellulis frondis periphericis inclusi in plu res<br />

cellu<strong>la</strong>s aliquando subdividuntur, un<strong>de</strong> oritur stratum corticale fron<strong>de</strong>m extus reti cu<strong>la</strong>tam<br />

continuam efficiens. Conceptacu<strong>la</strong> (Ceramidia J. Ag.) <strong>la</strong>te ralia, sphaerica, urceo<strong>la</strong>ta,<br />

turbinata aut subc<strong>la</strong>vata, sessilia aut stipitata, sporas pyriformes p<strong>la</strong>centae centrali pedicello<br />

affixas et perisporio innatas foventia. Tetrasporae in ramulis apice tumidis siliquaeformibus<br />

uniseriatae triangule tan<strong>de</strong>m quadridivisoge.<br />

Po ly s i P h o n i a Grev., Fl. Edinb., p. 308 (1824), caeterique. hu t c h i n s i a Ag. Gr a m m i ta<br />

Bonnem. (1822). Fu c i Spec. Turn. co n F e r va e spec. Roth.<br />

Fronda filiforme, carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> rosa, púrpura o negruzco, <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces articu<strong>la</strong>da en toda su longitud, pero algunas veces también continua<br />

en su parte inferior, es <strong>de</strong>cir, cubierta <strong>de</strong> una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s corticales, transparente<br />

u opaca al nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s junturas. Fi<strong>la</strong>mentos ramosos, compuestos <strong>de</strong> un tubo<br />

central, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l cual están dispuestas en un mismo p<strong>la</strong>n cir cu<strong>la</strong>r que cubre,<br />

cuando existe, <strong>la</strong> capa cortical areo<strong>la</strong>da. Conceptáculos <strong>la</strong>terales, esféricos, urceo<strong>la</strong>dos<br />

o en trompo, sésiles o pedice<strong>la</strong>dos, encerrando esporas en porrita o piri formes<br />

-290


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

adheridas por el cabo menor a una p<strong>la</strong>centa basi<strong>la</strong>r. Tetrásporos dispuestos en una<br />

so<strong>la</strong> fi<strong>la</strong> en estiquidias que no son otra cosa más que ramulillos inf<strong>la</strong>dos en silicos.<br />

Género numeroso en especies, que viven en todas <strong>la</strong>s mares y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales no hay<br />

más que tres representantes conocidos en <strong>Chile</strong>. Uno <strong>de</strong> ellos crece también sobre<br />

nuestras costas <strong>de</strong>l océano y <strong>de</strong>l Medi terráneo; los otros dos, especies magníficas,<br />

son propios al litoral <strong>de</strong>l océano Pacífico.<br />

1. Polysiphonia <strong>de</strong>ndroi<strong>de</strong>a<br />

P. fron<strong>de</strong> setacea, carti<strong>la</strong>ginea, articu<strong>la</strong>ta, compressa, e roseo-coccinea fuscescente, vage ra mosa,<br />

bi-tripinnata, pinnis corymboso subfasti giatis, pinnulis distichis alternis subu<strong>la</strong>tis erectopatentibus,<br />

articulis diametro triplo brevioribus polysiphoniis.<br />

P. d e n d r o i d e a Montag., Fl. Boliv., p. 16, t. 5, f. 1; Harv., Ner. austr., p. 47; Kütz., Sp.<br />

Alg., p. 803.<br />

Frondas reunidas en copas, altas <strong>de</strong> 3 a 4 pulgadas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong><br />

jabalí, prendidas por un disco chiquito a los peñascos y a los políperos y muy ramosas.<br />

Ramos principales vagos, alternos, tendidos, muy variables <strong>de</strong> longitud, los<br />

más pequeños sencillos, los más <strong>la</strong>rgos una a tres veces pennados, formando por su<br />

reunión una suerte <strong>de</strong> corimbo muy elegante. Pínu<strong>la</strong>s cortas, dísticas, alternas subu<strong>la</strong>das,<br />

abiertas por un ángulo <strong>de</strong> 45°. Color <strong>de</strong> rosa purpurino pasando al bruno al<br />

en vejecer y al secar. Consistencia bastante tiesa, haciéndose aun también un poco<br />

frágil. Articu<strong>la</strong>ciones polisifoniadas, tres o cuatro veces más cortas que el diámetro.<br />

Tubo central <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda muy gran<strong>de</strong>, comprimido y cercado <strong>de</strong> ocho sifones.<br />

.<br />

Esta magnífica especie, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más bel<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l género, fue cogida sobre <strong>la</strong>s costas<br />

<strong>de</strong> Perú y <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por los señores Gaudichaud, d’Orbigny y el almirante Du Petit<br />

-Thouars.<br />

2. Polysiphonia camptoc<strong>la</strong>da<br />

P. fron<strong>de</strong> caespitosa, magna, roseo-purpurea, <strong>la</strong>xe dichotoma, subfas tigiato-corymbosa, ramis<br />

virgatis ramulisque initio erectis, strictis, <strong>de</strong>mum patenti-recurvis.; articulis frondis<br />

primariae diametro sesqui triplo longioribus, ramorum duplo triplove-ramulorum multoties<br />

bre vioribus.<br />

P. c a m P to c l a d a Montag., l.c., p. 19, t. 5, f. 2; Kütz., Sp. Alg., p. 804.<br />

Fronda dispuesta por copas, alta <strong>de</strong> 4 a 6 pulgadas y más, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una<br />

crin en lo bajo poniéndose casi capi<strong>la</strong>r arriba, dividida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en numerosas<br />

dicotomías. Ramos muy a<strong>la</strong>rgados y muy ramosos, dispuestos en corimbo.<br />

Ramos <strong>de</strong> segundo or<strong>de</strong>n y ramulillos primero en<strong>de</strong>rezados y aproximados <strong>de</strong>spués<br />

tendiéndose con <strong>la</strong> edad y aun también encorvándose en forma <strong>de</strong> gancho.<br />

Artículos inferiores 4-5 sifoniados, 1½ a 3 veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro, luego<br />

-291-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

haciéndose, hacia el medio <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento, cerca <strong>de</strong> tres veces más cortos, y en fin<br />

notables, en los ramulillos bisifoniados, por su excesiva bre vedad. Tetrásporos dos<br />

o tres uniseriados en algunos ramuli llos terminales, un poco tumeficados. Color <strong>de</strong><br />

rosa purpurino en edad tierna abigarrándose en amarillo y <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> en <strong>la</strong>s frondas<br />

antiguas. Consistencia carti<strong>la</strong>ginosa por <strong>de</strong>bajo, mem branosa por arriba. Adhiere<br />

fuertemente al papel y al vidrio.<br />

Como <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, esta alga habita <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong>l océano Pacífico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Perú hasta<br />

<strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> cogió el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny.<br />

3. Polysiphonia pennata<br />

P. frondibus caespitosis, primariis repentibus, secundariis verticalibus nigrescentibus, uncia<br />

libus, setaceis, compressis, distiche pinnatis, pinnis confertis simplicibus, alternis, brevi<br />

bus, subu<strong>la</strong>tis, patenti-erectis, arti cu<strong>la</strong>tis, articulis inferioribus diametrum aequantibus,<br />

su perioribus dia metro dimidio brevioribus; conceptaculis subsphaericis <strong>la</strong>teralibus sessilibus.<br />

P. P e n n a ta Zanard., Lelt., 2, p. 10; Montag., Fl. Alg., p. 82. hu t c h i n s i a Ag. ce r am<br />

i u m Roth.<br />

Fronda en copitas, comprimida, bruna, articu<strong>la</strong>da, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 6 líneas a 1 pulgada<br />

y más, setácea, ramosa, con ramos dísticos, sencillos y pennados. Pínu<strong>la</strong>s alternas,<br />

subu<strong>la</strong>das, espinuli formes por abajo, que forman un ángulo abierto con el fi<strong>la</strong>mento<br />

principal. Artículos inferiores iguales al diámetro, los supe riores mitad más<br />

cortos, marcados con dos a tres estrías. Con ceptáculos (que indicamos según Roth)<br />

situados sobre el cos tado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s, esparcidos, redon<strong>de</strong>ados, muy chiquitos,<br />

sésiles y brunos. Tetrásporos.<br />

El señor Gay no ha traído más que un muy corto número <strong>de</strong> ejemp<strong>la</strong>res, sobre<br />

talco, <strong>de</strong> esta especie, que ha observado él mismo en el litoral chileno.<br />

tr i B u iv<br />

lo m e n ta r í e a s<br />

Fronda celulosa, continua. Conceptáculos externos encerrando en un peri<br />

carpio celuloso esporas piriformes en<strong>de</strong>rezadas y prendidas por el cabo<br />

menor a una p<strong>la</strong>centa axil.<br />

lo m e n ta r i e a e Endl., Suppl., iii, p. 42.<br />

Xiii. <strong>la</strong> u r e n c i a - <strong>la</strong> u r e n c i a<br />

Frons carti<strong>la</strong>gineo-ge<strong>la</strong>tinosa, continua, cylindracea aut com pressa, pinnata, pinnatifida vel<br />

undique corymboso-vel thyrsoi<strong>de</strong>o ramosa, ramulis subc<strong>la</strong>vatis pistilliformibusve. Color pur-<br />

-292


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

pu reo vio<strong>la</strong>ceus vel corneo-luteove-roseus, fugax. Substantia lenta. Con ceptacu<strong>la</strong> ovata vel<br />

urceo<strong>la</strong>ta ad fron<strong>de</strong>m externa, poro apicali <strong>de</strong>mum aperta, sporas pyriformes ad p<strong>la</strong>centam<br />

centralem pedi cello affixas in<strong>de</strong>que irradiantes, singu<strong>la</strong> perisporio hyalino cir cumdata, inclu<br />

<strong>de</strong>ntia. Tetrasporae in ramulis sparsae, perisporio vestitte et tan<strong>de</strong>m triangu<strong>la</strong>tim quadridivisae.<br />

Antheridia ramulos terminantia, p<strong>la</strong>na, margine undu<strong>la</strong>ta, aut lobato-cellulosa,<br />

an therozoidia ovoi<strong>de</strong>o-sphaerica, tan<strong>de</strong>m mobilia, ciliolo unico mu nita.<br />

<strong>la</strong> u r e n c i a Lamx., Essai, p. 42; Grev.; J. Ag.; Montag.; Harv.; Kutz. ch o n d a r i a e<br />

Spec. C. Ag.<br />

Fronda cilindrácea o comprimida y aun también p<strong>la</strong>na, ramosa, pinatífida o<br />

pennada, compuesta <strong>de</strong> dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s unas interiores oblongas, <strong>la</strong>s<br />

otras externas o corticales redon<strong>de</strong>adas, un poco ángulosas. Color púrpura-violáceo,<br />

o rosa tinto <strong>de</strong> amarillo. Con ceptáculos (ceramidia J. Ag.) ovoi<strong>de</strong>s o esféricos,<br />

rara mente urceo<strong>la</strong>dos, saliendo al exterior <strong>de</strong> los ramulillos <strong>de</strong> los cuales son <strong>la</strong><br />

transformación y encerrando en un pericarpio celuloso esporas (gemmidia J. Ag.)<br />

piriformes, nacidas en el último artículo <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos prendidos a una p<strong>la</strong>centa<br />

central. Tetrásporos esparcidos sobre los ramos, en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s corticales <strong>de</strong> los<br />

cuales se <strong>de</strong>sar rol<strong>la</strong>n, triangu<strong>la</strong>rmente divididos en cuatro a <strong>la</strong> madurez. Anteridias<br />

ocupando el extremo <strong>de</strong> los ramulillos, variables según <strong>la</strong>s especies, membranosas,<br />

p<strong>la</strong>nas, ondu<strong>la</strong>das y ribeteadas <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s celdil<strong>la</strong>s (Deb. y Sol., Mem.) en el L. tenuissima;<br />

cortas, lobadas y celulosas en el L. obtusa. Anterozoi<strong>de</strong>s ovoi<strong>de</strong>s, móviles,<br />

provistos <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> pestaña vibrátil.<br />

1. Laurencia pinnatifida<br />

L. purpurco-livida, fron<strong>de</strong> carti<strong>la</strong>ginea compressa distiche bi-tripin nata, pinnis pinnulisque<br />

simplicibus e lineari c<strong>la</strong>vatis aut di<strong>la</strong>tato-lo batis erecto-patentibus obtusis callosisque; conceptaculis<br />

ovoi<strong>de</strong>o-truncatis in pinnu<strong>la</strong> <strong>la</strong>teralibus sessilibusque; tetrasporis sparsis aut zonatim<br />

in fra apices ramulorum dispositis.<br />

l. PinnatiFida Lamx., l.c.; Grev.; J. Ag.; Harv., Phyc. Brit., t. 55. ch o n d r i a Ag. Fuc<br />

u s Turn.<br />

Alga bien variable. Frondas naciendo por copas <strong>de</strong> una raíz fibrosa, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 3<br />

a 8 pulgadas, casi cilíndricas en nuestros ejem p<strong>la</strong>res, que se alejan a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l tipo<br />

por el color amoratado, olivado, irregu<strong>la</strong>rmente ramosas, tri-cuadripennadas, con<br />

pí nu<strong>la</strong>s dísticas y alternas. Pínu<strong>la</strong>s <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das en su circunscrip ción; <strong>la</strong>s <strong>de</strong> tercer<br />

or<strong>de</strong>n tanto más cortas cuanto se acercan más al vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secundarias. Conceptáculos<br />

situados sobre el costado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s, sobre todo junto al vértice, bastante<br />

gruesos, ovoi<strong>de</strong>s y evacuados temprano. Tetrásporos formando una faja circu<strong>la</strong>r<br />

alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los ramulillos y un poco <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l vértice, anidada en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> capa cortical y pri mitivamente encerrada en un perisporo hialino. Anterozoidias<br />

contenidas en receptáculos bastante semejantes a los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s es poras.<br />

Esta alga fue cogida por el señor Gay en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé.<br />

-293-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

tr i B u v<br />

Co r a l í n e a s<br />

Fronda cilindrácea, comprimida o p<strong>la</strong>na, continua o articu<strong>la</strong>da, cubierta<br />

regu<strong>la</strong>rmente <strong>de</strong> un barniz calcáreo. Conceptáculos ex ternos o sumergidos,<br />

abriéndose al exterior por un poro. Esporas piriformes dividiéndose (siempre?)<br />

transversalmente en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />

co r a l l i n e a e Decaisne, C<strong>la</strong>ss. <strong>de</strong>s Alg.; Aresch. in J. Ag., Sp. Alg., ii, p. 506.<br />

Xiv. co r a l i n a - co r a l l i na<br />

Frons calcarea, fragilis, articu<strong>la</strong>ta, axi fi<strong>la</strong>mentoso percursa, ad genicu<strong>la</strong> soluta, pinnatim<br />

ramosa. Rachis ex articulis <strong>de</strong>orsum teretibus, sursum vero plus minus compressis cuneatis<br />

composita. Rami aut conformes aut sepius cylindrico-ellipsoi<strong>de</strong>i subu<strong>la</strong>live, apice capitatoincrassati.<br />

Conceptacu<strong>la</strong> obovoi<strong>de</strong>a, ut plurimum terminalia, <strong>la</strong>evia, apice poro minimo<br />

aperta. Sporae elongato pyriformes fundo conceptaculi parte attenuata affixae, erectae, tan<strong>de</strong>m<br />

zonatim quadripartitae.<br />

co r a l l i na Tournef.; Lamx., p. part.; Link; Kütz.; Areschoug. l.c., p. 560.<br />

Fronda frágil, filiforme, comprimida, ramosa, di tricótoma o pennada, con ramos<br />

opuestos, articu<strong>la</strong>da y compuesta <strong>de</strong> dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s unas corticales,<br />

globulosas e incrustadas <strong>de</strong> calcáreo, <strong>la</strong>s otras interiores filiformes y dispuestas por<br />

fajas transversales. Ramos formados <strong>de</strong> artículos cilíndricos o comprimidos, subu<strong>la</strong>dos<br />

o espesados a <strong>la</strong> cabeza en el vértice. Conceptáculos en huevo trastornado,<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces terminales, <strong>de</strong>snudos o provistos <strong>de</strong> cuernos y horadados<br />

<strong>de</strong> un poro en el vértice. Esporas en<strong>de</strong>rezadas en el fondo <strong>de</strong>l con ceptáculo, piriformes,<br />

divididas transversalmente en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />

1. Corallina berteroana †<br />

C. fron<strong>de</strong> brevi, gracili, basi simplici, apice <strong>de</strong>composito-pinnata, pinnis elongatis patentibus<br />

app<strong>la</strong>natis, pinnulis brevissimis, articulis infimis cuneatis, caulinis sensim <strong>la</strong>tioribus, mediis<br />

superioribusque <strong>de</strong>l toi<strong>de</strong>is, <strong>la</strong>teribus a<strong>la</strong>e formibus, apicibus crenato-truncatis, margine simplicibus<br />

vel crenatis, ramulorum brevissimis obovatis, saepe incrassatis vel in conceptacu<strong>la</strong><br />

mutatis, apicibus obtusissimis.<br />

c. B e rte roana Montag. in Harv., Ner. austr., ii, p. 103; Aresch., l.c., p. 566.<br />

Frondas <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> alto, <strong>de</strong>lgadas y filiformes en <strong>la</strong> parte inferior,<br />

pero más <strong>la</strong>rgas y comprimidas superior mente y varias veces pennadas, corimbiformes<br />

en su circuns cripción. Pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> primer y segundo or<strong>de</strong>n a<strong>la</strong>rgadas,<br />

for mando con el tallo un ángulo <strong>de</strong> 45°. Pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> tercer or<strong>de</strong>n muy cortas y muy<br />

próximas, formadas <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> un solo artículo y algunas veces gémina-<br />

-294


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

das. Artículos inferiores cu neiformes, los superiores ap<strong>la</strong>stados en hoja <strong>de</strong> espada,<br />

prolon gados en forma <strong>de</strong> a<strong>la</strong> por sus bor<strong>de</strong>s. Artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas pínu<strong>la</strong>s obovoi<strong>de</strong>s,<br />

acompañados por fuera <strong>de</strong> un apéndice fu siforme, agudo, haciendo oficio<br />

<strong>de</strong> bráctea.<br />

Esta linda chiquita coralina crece sobre <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> fue cogida por<br />

Ber tero, a quien me parece justo <strong>de</strong>dicar<strong>la</strong>.<br />

2. Corallina chilensis<br />

C. fron<strong>de</strong> brevi, <strong>de</strong>nse caespitosa, apice pinnata vel bipinnata, pinnis crebris subfascicu<strong>la</strong>tis,<br />

articulis infimis caulinisque cuneatis compressis, diametro sesquilongioribus, superioribus<br />

obovatis <strong>la</strong>tioribus longiori busque, saepe palmatis vel apice profun<strong>de</strong> <strong>la</strong>ciniatis, ramulorum<br />

graci libus cylindraceis simplicibus vel apice trifidis; conceptaculis ovoi<strong>de</strong>is terminalibus.<br />

c. chilensis Decaisne in Harv., l.c.; Aresch., l.c.<br />

Fronda <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> alto, dos o tres veces pen nada en su parte<br />

superior. Pínu<strong>la</strong>s bastante <strong>la</strong>rgas, <strong>de</strong>rechas, numerosas y pareciendo como fascicu<strong>la</strong>das<br />

haciéndose más y más cortas superiormente. Artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

pí nu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n vez y media tan <strong>la</strong>rgos como anchos, en forma <strong>de</strong> cuña,<br />

sencillos; los superiores más <strong>la</strong>rgos y más di <strong>la</strong>tados hacia su vértice, bastante irregu<strong>la</strong>res<br />

en su contorno, con frecuencia <strong>la</strong>ciniados o so<strong>la</strong>mente almenados. Artículos<br />

ex tremos frecuentemente palmados.<br />

Esta especie, que no he visto, es íntimamente aliada, según el señor Har vey, al C. palmata<br />

Kütz. y a mi C. <strong>de</strong>hayesii <strong>de</strong> <strong>la</strong> Flora <strong>de</strong> Argelia. Ha sido cogida en <strong>la</strong>s costas<br />

<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, en valparaíso, y en Puerto Hambre en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, por<br />

Dar win.<br />

3. Corallina officinalis<br />

C. fron<strong>de</strong> alba aut dilute li<strong>la</strong>cina, trichotoma, f<strong>la</strong>belliformi; rachios ramulorum articulis<br />

inferioribus teretibus, mediis superioribusque com p<strong>la</strong>natis subcuneatis, trasversim obscure<br />

zo na tis, diametro sesqui-duplo longioribus; conceptaculis obovoi<strong>de</strong>is longe pedicel<strong>la</strong>tis ecornicu<strong>la</strong>tis.<br />

c. oF F ici nali s Lin., Syst.; Lamx.; Harv., Phyc. Brit., t. 222, eximie.<br />

Frondas que nacen en copas espesas y <strong>de</strong> una corteza calcárea, altas <strong>de</strong> dos<br />

a seis pulgadas a lo más, <strong>de</strong>l espesor <strong>de</strong> un Re <strong>de</strong> violín y bastante variables en<br />

su aspecto general, pero ordina riamente <strong>de</strong> una a tres veces pennadas. Pínu<strong>la</strong>s <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces opuestas, partiendo <strong>de</strong> cada juntura, o <strong>de</strong>jando entre sí dos o<br />

más artículos. Ramulillos <strong>de</strong>lgados, cilíndricos obtusos, for mados <strong>de</strong> artículos tres<br />

o cuatro veces tan <strong>la</strong>rgos como anchos. Artículos inferiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda principal<br />

-295-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

cilíndricos, dos veces más <strong>la</strong>rgos que su diámetro; los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramas, piriformes u<br />

obcónicos, ligeramente comprimidos, con ángulos superiores obtusos y no salientes.<br />

Conceptáculos ovoi<strong>de</strong>s <strong>la</strong>rgamente pedi ce<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong>sprovistos <strong>de</strong> cuernos, horadados<br />

<strong>de</strong> un poro en el vértice y encerrando tetrásporos oblongos, que nacen <strong>de</strong><br />

una p<strong>la</strong>centa axil y más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte divididos en cuatro por tres cesu ras transversas.<br />

El señor Harvey indica esta especie como habiendo sido cogida en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé<br />

por el señor Darwin.<br />

Xv. an F i r o a - am P h i r o a<br />

Frons calce incrustata, hinc fragilissima, teres, compressa vel p<strong>la</strong>na, irregu<strong>la</strong>riter di-trichotoma<br />

vel dichotomo-verticil<strong>la</strong>ta, articu<strong>la</strong>ta, articulis val<strong>de</strong> polymorphis, geniculis brevissimis carti<strong>la</strong>gineis<br />

corticatis aut nudis. Structura: Stratum corticale e cellulis minoribus quae cum strato<br />

interiori e cellulis elongatis in zonas transversales superimpositas constante conveniunt et<br />

coor dinantur, formatum. Conceptacu<strong>la</strong> in mediis articulis sessilia, conica, apice poro pertusa,<br />

tetrasporas c<strong>la</strong>vato-pyriformes tan <strong>de</strong>m zonatim quadridivisas intus foventia.<br />

am P h i r o a Lamx., Bull. Philom, 1812; Decaisne; Harv.; Aresch.<br />

Fronda incrustada <strong>de</strong> calcáreo, frágil, cilíndrica, comprimida o p<strong>la</strong>na, dicótoma,<br />

tricótoma o con ramos en verticelos, articu<strong>la</strong>da en toda su longitud. Artículos<br />

muy polimorfos, tan pronto cilíndricos, tan pronto com primidos en hoja <strong>de</strong> espada,<br />

oblongos, obcór<strong>de</strong>os, obcónicos o elípticos. Junturas muy cortas, carti<strong>la</strong>gi nosas,<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces <strong>de</strong>corticadas. Estructura: Celdil<strong>la</strong>s corticales chiquitas que<br />

forman por su compostura con <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s interiores más a<strong>la</strong>rgadas especies <strong>de</strong><br />

fajas trans versales visibles al exterior. Conceptáculos cónicos, sé siles, horadados<br />

<strong>de</strong> un poro en el vértice y situados en el medio <strong>de</strong> los artículos. Tetrásporos en<br />

porrita o piri formes, en<strong>de</strong>rezados y prendidos por el cabo menor a una p<strong>la</strong>centa<br />

central basi<strong>la</strong>r.<br />

1. Amphiroa orbigniana<br />

C. fron<strong>de</strong> <strong>la</strong>xe dichotoma, ramis elongatis patentibus, articulis ob cordatis vel scutiformibus,<br />

angulis <strong>la</strong>teralibus rotundatis auricu<strong>la</strong>e for mibus, nunc porrectis, nunc obsoletis, articulis<br />

su perioribus obovatis; conceptaculis binis ternisve e disco articuli prominentibus verrucaeformi<br />

bus.<br />

a. o r B i G n i a n a Decaisne, Corall. in Ann. Sc. Nat., 2 e sér., tom. Xviii, p. 124; Harv.,<br />

Ner. Austr., ii, p. 100, Nº 22, t. 38; Aresch., l.c., p. 539.<br />

Frondas dicótomas, <strong>de</strong> tres o cuatro pulgadas <strong>de</strong> alto, con ramos a<strong>la</strong>rgados,<br />

abiertos y lejanamente dicótomos ellos mis mos. Artículos en forma <strong>de</strong> corazón<br />

trastornado o <strong>de</strong> broquel, con ángulos superiores redon<strong>de</strong>ados, prolongados bajo<br />

-296


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> artículos, algunas veces poco salientes. Conceptáculos en forma <strong>de</strong><br />

verrugas, bastante gran<strong>de</strong>s, muy salientes y situados en número <strong>de</strong> dos y <strong>de</strong> tres<br />

sobre el medio <strong>de</strong> los artículos.<br />

Según el señor Decaisne, esta especie ha sido cogida por el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny<br />

en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Patagonia y en <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé por el señor C<strong>la</strong>udio<br />

Gay.<br />

2. Amphiroa chi<strong>la</strong>ensis<br />

A. fron<strong>de</strong> dichotoma, articulis irregu<strong>la</strong>riter obcordatis vel obcordato cuneatis di<strong>la</strong>tatis; conceptaculis<br />

binis instructis, lobis plus minusve pro minulis.<br />

a. chiloensis Decaisne, l.c., p. 125; Harv., l.c. Aresch., l.c.<br />

Fronda dicótoma. Artículos irregu<strong>la</strong>rmente conformados como corazón trastornado,<br />

o cuneiformes en <strong>la</strong> base y como escotados en forma <strong>de</strong> corazón en el<br />

vértice. Conceptáculos en número <strong>de</strong> dos. Lóbulos más o menos salientes.<br />

No habiendo podido conseguir ver esta especie, que a<strong>de</strong>más no ha sido <strong>de</strong>scrita en<br />

ninguna parte, he tenido que limitarme a traducir su diagnosis.<br />

3. Amphiroa darwini<br />

A. fron<strong>de</strong> brevi, p<strong>la</strong>no-compressa, pinnata aut bipinnata, pinnis pin nulisque creberrimis, articulis<br />

p<strong>la</strong>no-compressis, basi<strong>la</strong>ribus cuneatis, mediis superioribusque obcordatis et sagittatis,<br />

angulis <strong>la</strong>teralibus pro ductis obtusis, articulis apicalibus ovatis; conceptaculis binis e disco<br />

ar ticuli prominentibus verrucasformibus.<br />

a. d a r w i n i Harv., Ner. Austr., ii, p. 100; Aresch., l.c., p. 539.<br />

Fronda alta <strong>de</strong> seis líneas a una pulgada, comprimida, pen nada o bipennada,<br />

con pínu<strong>la</strong>s muy aproximadas. Artículos ap<strong>la</strong>stados, en forma <strong>de</strong> corazón trastornado,<br />

algunas veces <strong>de</strong> hierro <strong>de</strong> flecha, profundamente sinuosos en el vértice,<br />

y con ángulos di<strong>la</strong>tados, obtusos y prolongados bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> au rículos; los<br />

terminales ovales; los unos y los otros a<strong>de</strong>más muy a<strong>de</strong>lgazados en los bor<strong>de</strong>s.<br />

Conceptáculos solitarios o bi narios, gruesos y salientes, situados sobre los artículos<br />

medios e inferiores. Color <strong>de</strong> un púrpura intenso y sucio.<br />

Este amphiroa, que no conozco más que por el diagnosis y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l<br />

señor Harvey, ha sido cogido en el mismo sitio que el prece<strong>de</strong>nte. El autor lo dice<br />

semejante, bajo algunos aspectos, al A. orbigniana, <strong>de</strong>l cual podría diferir sobre todo<br />

por una ramificación <strong>de</strong>l todo diferente.<br />

-297-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Xvi. me lo B e s ia - me lo B e s ia<br />

Frons foliacea, calce incrustata, p<strong>la</strong>na, adnata aut sublibera, orbicu<strong>la</strong>ris, ambitu quandoque<br />

sinuato-lobata, supra normaliter imbricata, e stratis duobus constans, superiori cellulis brevissimis<br />

in radios excentricos dispositis, inferiori cellulis elongatis formato. Conceptacu<strong>la</strong> conica,<br />

hemisphaerico-<strong>de</strong>pressa immersave, poro apice pertusa, per fron<strong>de</strong>m sparsa, tetrasporas<br />

oblongas vel pyriformes roseas intus foventia.<br />

me lo B e s ia Lamx.; Decaisne; Harvey; Montag.; Areschoug.<br />

1. Melobesia verrucata<br />

M. tota pagina inferiori, adnata, fron<strong>de</strong> p<strong>la</strong>na, suborbicu<strong>la</strong>ri, mox in crustam crassiuscu<strong>la</strong>m<br />

fragilem supra minute <strong>la</strong>melloso-imbricatam in <strong>de</strong>terminatam confluente; conceptaculis inconspicuis<br />

<strong>de</strong>nsissimis totam crustam occupantibus.<br />

m. v e r r u c ata Lamx., Polyp. Flex., p. 316; Harv., Phyc. Brit. t. 347, C.; Aresch, l.c.,<br />

p. 513.<br />

Fronda primero sumamente <strong>de</strong>lgada y pequeña, orbicu<strong>la</strong>r, que se confun<strong>de</strong><br />

muy pronto con <strong>la</strong>s frondícu<strong>la</strong>s vecinas para formar una corteza poco espesa, frágil,<br />

<strong>de</strong> una forma y <strong>de</strong> un tamaño in<strong>de</strong>terminados, imbricada en su faz superior y<br />

<strong>de</strong> un color encarnado purpurino o b<strong>la</strong>nquecino. Conceptáculos bastante pequeños<br />

muy próximos y que ocupan todo el perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas.<br />

He observado esta especie sobre el Padina durvil<strong>la</strong>ei.<br />

2. Melobesia mamil<strong>la</strong>ris<br />

M. <strong>la</strong>te incrustans, saxico<strong>la</strong>, crusta suborbicu<strong>la</strong>ri, tenui, arcte ad nata, mamillis <strong>de</strong>nsissimis<br />

bre vibus, <strong>de</strong>mum elongatis, ramosis, exas perata; conceptaculis in apicibus mamillorum immersis.<br />

m. m a m i l l a r i s Harv., l.c., p. 109, t. 41. li t h ot h a m n i o n m a m i l l a r e Aresch., l.c., p.<br />

521.<br />

Corteza <strong>de</strong>lgada, extendida sobre <strong>la</strong>s piedras o los peñascos, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> primero<br />

se elevan tubérculos en forma <strong>de</strong> pezón que más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte se a<strong>la</strong>rgan en tallos<br />

cilíndricos sencillos o ramosos y forman por el entrecruzamiento <strong>de</strong> los ramos una<br />

incrustación calcárea espesa y compacta. Conceptáculos sumergidos en el vér tice<br />

<strong>de</strong> los ramos, raramente en el costado. Color b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche con tintes purpurinos<br />

aflojados. No he visto más que <strong>la</strong> figura citada.<br />

Esta especie ha sido cogida por el señor Darwin en Puerto Hambre, estrecho <strong>de</strong><br />

Magal<strong>la</strong>nes y en otras partes.<br />

-298


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

tr i B u v i<br />

qu e ta n g í e a s<br />

Fronda variable en cuanto a <strong>la</strong> forma. Conceptáculos sumergidos o mami<strong>la</strong><br />

res. P<strong>la</strong>centa parietal. Fi<strong>la</strong>mentos esporígeros convergiendo hacia el cen -<br />

tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> como en <strong>la</strong>s fuceas.<br />

ch a e ta n G i e a e Kütz, J. Ag., Montag.<br />

El señor J. Agardh ha creído conveniente reunir bajo el nombre único <strong>de</strong> chaetangium<br />

todas <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> esta tribu anóma<strong>la</strong>, distribuyéndo<strong>la</strong>s en tres secciones<br />

que, para mí, son otros tantos géneros. Si convergen entre sí bajo el aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fructificación me parecen, con todo eso, suficientemente distintos ya por <strong>la</strong> forma<br />

general <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, ya por el porte que resulta <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />

Xvii. ro d o s a c c i o n - rh o d o s a c c i o n<br />

Frons ge<strong>la</strong>tinoso-carti<strong>la</strong>ginea, ma<strong>de</strong>facta lubrica, simplex aut furcatim divisa, tubuloso-saccata.<br />

Structura: 1º Stratum medul<strong>la</strong>re e filis hyalinis, <strong>la</strong>xis, ramoso-intricatissimis anas to mosantibusque<br />

peripheriam versos in ramos horizontales dichotomos abeuntibus constans; 2° Stratum<br />

corticale e cellulis rotundis mi nutissimis compositum. Conceptacu<strong>la</strong> immersa, sphaerica,<br />

poro pertusa. Sporae parietales in extremo filorum articu<strong>la</strong>torum ad centrum con vergentium<br />

endochromate enatae. Paranemata nul<strong>la</strong>. Structura fere Halosaccii, fructus Chae tangiearum.<br />

rh o d o s a c c i o n Montag., Mss. ch a e ta n G i u m, sect., i. rh o d o s a c c o n J. Ag., Spec.<br />

Alg., ii. p. 459. du m o n t l a e Spec. C. Ag.; Bory; Kütz.<br />

Fronda ge<strong>la</strong>tinoso-carti<strong>la</strong>ginosa, tubulosa o en forma <strong>de</strong> saco en edad adulta,<br />

sencil<strong>la</strong> o varias veces ahorquil<strong>la</strong>da y fastigiada. Estructura: 1º capa medu<strong>la</strong>ria<br />

compuesta <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos hialinos flojamente enredados y anastomo sados, terminándose<br />

en <strong>la</strong> periferia por ramos horizon tales, dicótomos y <strong>de</strong> cortos endocromas;<br />

2° capa cor tical formada <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> o <strong>de</strong> un corto número <strong>de</strong> capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />

redon<strong>de</strong>adas y muy chiquitas. Conceptáculos sumergidos en <strong>la</strong> fronda, y abriéndose<br />

hacia fuera por un poro muy visible. Esporas parietales que se <strong>de</strong>sen vuelven<br />

en el último endocroma <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos nacidos <strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> y<br />

convergentes hacia el centro <strong>de</strong> ésta. No hay paranemacias.<br />

1. Rhodosaccion fastigiatum<br />

R. fron<strong>de</strong> humili, tubulosa, dichotoma, subfastigiata, segmentis pa tentibus sub<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis<br />

ob tusiusculis; conceptaculis in segmenta superiora sparsa.<br />

r. Fa s t i G i at u m Montag., Mss. Herb. Mus. Paris. ch a e ta n G i u m J. Ag., l.c. du m o n t i a<br />

F a s t i G i a ta Bory, Coq., p. 198, t. 18, f. 2; Kütz, l.c., p. 719.<br />

-299-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

De un pequeño disco adherido a <strong>la</strong>s conchas o a <strong>la</strong>s piedras <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, se elevan<br />

varias frondas en copa. Frondas altas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada, filiformes o en cuña<br />

a <strong>la</strong> base, dividién dose muy pronto en 5 a 6 dicotomías sucesivas, cuyos segmen tos,<br />

un poco abiertos y tubulosos, están hinchados por el medio cuando están húmedos,<br />

p<strong>la</strong>nas, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das y anchas so<strong>la</strong>mente <strong>de</strong> media línea en nuestros ejemp<strong>la</strong>res<br />

en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación. Algunas veces lleva <strong>la</strong> base algunos apéndices fusiformes<br />

obtu sos. En los segmentos superiores es don<strong>de</strong> se observa <strong>la</strong> fruc tificación que he<br />

<strong>de</strong>scrito suficientemente en <strong>la</strong>s generalida<strong>de</strong>s para que no tenga que repetirme. Color<br />

<strong>de</strong> un encarnado su bido que pasa al bruno al secar. El alga no adhiere al papel.<br />

Nuestros ejemp<strong>la</strong>res, cogidos por el señor Gay en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias meridio<br />

nales <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, tienen los segmentos menos di<strong>la</strong>tados en cuña <strong>de</strong> lo que los<br />

re presenta <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> Bory. No hay duda, sin embargo, <strong>de</strong> que per tenecen a <strong>la</strong><br />

misma especie.<br />

Xviii. noto G e n i a - not h o G e n i a<br />

Frons carli<strong>la</strong>ginea, linearis, cylindraceo-compressa, solida, dichotoma, f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>to-expansa vel<br />

corymboso-fastigiata, sicca interdum subcanalicu<strong>la</strong>ta, e stratis binis composita: 1° Stratum<br />

me dul<strong>la</strong>re e filis longitudinalibus tenuissimis <strong>de</strong>nsissime intricatis peripheriam versus in fi <strong>la</strong><br />

brevia horizontalia, submoniliformi- articu<strong>la</strong>ta et 2° stratum corticale constituentia abeuntibus,<br />

formatum. Conceptacu<strong>la</strong> in strato medul<strong>la</strong>ri nidu<strong>la</strong>ntia, amp<strong>la</strong>, pustu liformia, tan<strong>de</strong>m<br />

poro pertusa. Pericarpium e filis medul<strong>la</strong>ribus <strong>de</strong>nsius contextis constans; e tota eius<br />

peripherica pariete intus oriuntur fi<strong>la</strong> ramosa pluries articu<strong>la</strong>ta, in centro conceptaculi convergentia<br />

et in quoque extremo endochromate sporam obovatam purpuream, mox liberam,<br />

non nisi perisporio proprio vesti tam inclu<strong>de</strong>ntia.<br />

not h o G e n i a Montag., Voy. Póle Sud, Crypt., p. 108; Kütz, l.c., p. 793; Hook. fil. et<br />

Harv. ch a e ta n G i i Spec. J. Ag., l.c.<br />

Fronda carti<strong>la</strong>ginosa, linear, filiforme o comprimida, sólida, dicótoma, con segmentos<br />

en abanico o en co rimbo, canalicu<strong>la</strong>da en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación. Estructura:<br />

capa medu<strong>la</strong>ria compuesta <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos hialinos muy <strong>de</strong>sligados y muy enredados<br />

que se dirigen hacia <strong>la</strong> periferia para formar <strong>la</strong> capa cortical bajo <strong>la</strong> forma<br />

<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos cortos horizontales con artículos coloreados y casi monoliformes.<br />

Conceptáculos anidados profunda mente en <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria, haciendo salida hacia<br />

fuera y horadados <strong>de</strong> un poro en el vértice. Pericarpio consti tuido por <strong>la</strong> con<strong>de</strong>nsación<br />

<strong>de</strong> algunos fi<strong>la</strong>mentos medu<strong>la</strong>rios, que dan nacimiento <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su pared<br />

interior a fascículos <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos libres, ramosos, articu<strong>la</strong>dos y convergentes hacia<br />

el centro <strong>de</strong> los conceptáculos. Es en el último endocro ma <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos don<strong>de</strong><br />

nacen <strong>la</strong>s esporas obovales, purpurinas e incluidas en un perisporo propio.<br />

Este género parece propio al océano Pacífico, puesto que <strong>la</strong>s dos especies que lo<br />

componen no se han hal<strong>la</strong>do más que en <strong>Chile</strong> y en <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Auck<strong>la</strong>nd.<br />

-300


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Nothogenia variolosa<br />

N. fron<strong>de</strong> compressa, lineari, subcanalicu<strong>la</strong>ta, repetito-dichotoma, seg mentis apice obtusis,<br />

corymboso-fastigiatis, axillis di<strong>la</strong>tatis rotundatis.<br />

n. va r i o l o s a Montag., Voy. Póle Sud, p. 109, t. 10, f. 3; Hook. et Harv., Crypt. Ant.,<br />

p. 188; Kütz, l.c. ch a e ta n G i u m j. Ag., l.c. ch o n d r u s Montag., Prodr. Phyc. Antarct.,<br />

p. 6. sP h a e r o c o c c u s FraGilis Ejusd., Fl. Boliv., p. 27, t. 6, f. 4 (non Agardh).<br />

Del mismo disco surgen varias frondas altas <strong>de</strong> una pulgada a tres, ge<strong>la</strong>tinosas<br />

y carnudas en edad tierna; carti<strong>la</strong>ginosas una vez adultas, filiformes en <strong>la</strong> base,<br />

<strong>de</strong>spués comprimidas lineares, un gran número <strong>de</strong> veces dicótomas. Segmentos<br />

anchos <strong>de</strong> media a una línea, atenuados hacia el vértice, di<strong>la</strong>tados en los sobacos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s divisiones, los superiores obtusos, bífidos o simplemente emarginados, más<br />

bien <strong>de</strong>rechos todos juntos que abiertos, con frecuencia contorneados sobre su<br />

p<strong>la</strong>no, y formando, cuando están tendidos, un corimbo semiorbicu<strong>la</strong>r. Color <strong>de</strong><br />

un encarnado moreno. Estructura y fructificación como en <strong>la</strong>s generalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />

género.<br />

Esta especie es común sobre <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> en valparaíso, y <strong>de</strong> Perú, <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />

ha sido enviada por Bertero, y traída por los señores Gaudichaud y Gay.<br />

2. Nothogenia chilensis<br />

N. fron<strong>de</strong> compressa, lineari, subcanalicu<strong>la</strong>ta, pinnatim dichotoma, <strong>de</strong>composita, segmentis<br />

inferioribus cuneatis subpalmatifidis, superiori bus linearibus a margine proliferis, terminalibus<br />

elongatis inaequaliter constrictis divaricatis.<br />

n. chilensis j. Ag., l.c., sub ch a e ta n G i o.<br />

Frondas <strong>de</strong> 2 a 3 pulgadas <strong>de</strong> alto, recogidas en copas bien provistas y elevándose<br />

<strong>de</strong> una base común, di<strong>la</strong>tadas en forma <strong>de</strong> cuña en <strong>la</strong> parte inferior, anchas <strong>de</strong><br />

3 líneas, primero palma tífidas, <strong>de</strong>spués lineares y varias veces dicótomas, como en<br />

<strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, pero con segmentos p<strong>la</strong>nos y más anchos. De los segmentos nacen<br />

prolificaciones numerosas. Las divisiones terminales, que adquieren más <strong>de</strong> una<br />

vez hasta una pulgada y media, son con <strong>la</strong> mayor frecuencia divaricadas y están<br />

como ahogadas en su medio. Color parduzco. Sustancia coriácea.<br />

Esta especie también nos ha sido traída <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por el señor Gay.<br />

Difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte por el ap<strong>la</strong>stamiento y el ancho <strong>de</strong> sus seg mentos y so bre<br />

todo por su división, que le da un aspecto pennado.<br />

-301-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

tr i B u v i i<br />

Cr i p to n é m e a s<br />

Fronda celulo-fi<strong>la</strong>mentosa. Conceptáculos hundidos y ocultos en <strong>la</strong> capa<br />

cortical, raramente salientes. Tetrásporos inclusos.<br />

cr y P t o n e m e a e j. Ag., Alg. Medit., p. 81.<br />

su B t r i B u i<br />

C o C C o C á r p e a s<br />

Fronda membranosa, córnea. Canceptáculos nacidos en <strong>la</strong> capa cortical,<br />

cuyos fi<strong>la</strong>mentos irradiantes forman alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> ellos una suerte <strong>de</strong> peri<br />

carpio saliente o incluido, pero siempre abriéndose por un poro. Te tráspo<br />

ros divididos triangu<strong>la</strong>rmente.<br />

co c c o c a r P e a e j. Ag., l.c.<br />

XiX. ac r o P e lt i s - ac r o P e lt i s<br />

Frons inferne caulescens, filiformis, irregu<strong>la</strong>rtler ramosa. Di visiones (seu rami) mox com p<strong>la</strong>na<br />

tae, lineares, subfastigiatae, margine <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tae, apice in peltam orbicu<strong>la</strong>tam prolígeram<br />

pau lulum di<strong>la</strong>tatae. Structura: Stratum medul<strong>la</strong>re e filis longitu dinalibus, hyalinis, intricatis<br />

anas tomosantibusque, in fi<strong>la</strong> hori zontalia, dichotoma, articu<strong>la</strong>ta, endochromatibus coloratis,<br />

stra tum corticale constituentia abeuntibus, formatum. Sori tetra sporarum positi in apicibus<br />

frondium clypeiformibus, in sicco, apotheciorum Peltigerae ad instar, longitrorsum semirevolutis.<br />

Conceptacu<strong>la</strong>... Tetrasporae, initio continua, pyriformes, tan<strong>de</strong>m quadrigeminae rectangu<strong>la</strong>e seu<br />

cruciatim quadridivisae, inter fi<strong>la</strong> corticalia radiantia in utraque peltarum pagina nidu<strong>la</strong>ntes.<br />

ac r o P e lt i s Montag., FI. Boliv., p. 33; Kütz., l.c., p. 786; J. Ag., Spec. Alg., ii, p. 607,<br />

pro parte.<br />

Fronda caulescente inferiormente, don<strong>de</strong> es cilíndrica y está dividida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

base <strong>de</strong> un modo muy irre gu<strong>la</strong>r. Divisiones lineares, membranoso-córneas, p<strong>la</strong>nas,<br />

<strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>das en los bor<strong>de</strong>s, elevándose casi todas a <strong>la</strong> misma altura; son <strong>de</strong>rechas<br />

y terminadas por un ensanche en forma <strong>de</strong> broquel redon<strong>de</strong>ado, un poco más ancho<br />

que el<strong>la</strong>s, plegado en el sentido <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud, a <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias <strong>de</strong><br />

ciertas peltígeras, y en el cual están reunidos en soros redon<strong>de</strong>ados los tetrásporos.<br />

Estructura: fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa central o medu<strong>la</strong>ria longitudinales enredados<br />

y anastomosados entre sí, los cuales, a medida que se acercan a <strong>la</strong> superficie, se<br />

incli nan, se ponen horizontales e irradian hacia el<strong>la</strong> dividién dose en fi<strong>la</strong>mentos<br />

dicótomos, articu<strong>la</strong>dos, coloreados, cuya aproximación y cohesión constituyen <strong>la</strong><br />

capa cor tical. Conceptáculos... Tetrásporos primero piriformes y continuos, <strong>de</strong>spués<br />

crucialmente divididos en cuatro y anidados entre los fi<strong>la</strong>mentos radiantes <strong>de</strong><br />

una y otra faz <strong>de</strong> los broqueles terminales.<br />

-302


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Acropeltis chilensis<br />

A. fron<strong>de</strong> lineari, p<strong>la</strong>na, e basi filiformi modo divisa, divisionibus subfastigiatis, margine<br />

<strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tis, apice truncato interdum proliferis, peltis tetrasporophoris terminalibus.<br />

a. chilensis Montag., l.c., p. 34, t. v i, f. 3; quantum ad tetrasporas integras <strong>de</strong>pictas<br />

erronea.; Kütz., l.c.; J. Ag., l.c., p. 610.<br />

Fronda filiforme y muy ramosa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base. Ramos, o hab<strong>la</strong>ndo más propiamente,<br />

divisiones membranosas <strong>de</strong>re chas, muy pronto p<strong>la</strong>nas o en hoja <strong>de</strong> espada,<br />

altas <strong>de</strong> 2 pul gadas, anchas <strong>de</strong> una línea, <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>das sobre los bor<strong>de</strong>s y un poco<br />

ensanchadas en el vértice en una suerte <strong>de</strong> broquel orbi cu<strong>la</strong>r, almenado en su contorno.<br />

Allí es don<strong>de</strong> están reunidos en soros los tetrásporos, so<strong>la</strong> fructificación que<br />

haya yo podido hal<strong>la</strong>r en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> esta especie rara. Ocupan <strong>la</strong>s dos faces<br />

opuestas <strong>de</strong>l broquel, pero no son salientes y bien visibles con el lente más que <strong>de</strong><br />

un solo <strong>la</strong>do. Por <strong>la</strong> estructura y el fruto, consultar <strong>la</strong>s generalida<strong>de</strong>s. Color <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fronda ver<strong>de</strong>, sin duda por causa <strong>de</strong> su exposición al sol, pues los broqueles han<br />

con servado un tinte rosado. Consistencia coriácea carti<strong>la</strong>ginosa.<br />

Esta alga curiosa y muy rara, a lo que parece, sobre <strong>la</strong> cual han disertado sin conocer<strong>la</strong>,<br />

fue hal<strong>la</strong>da en Coquimbo por el almirante Du Petit-Thouars.<br />

XX. Po l i c l a d i a - Po ly c l a d i a<br />

Frons iliformis, ramosa, undique ramellos spiniformes, rigi dos, breves, apice obtusos emittens.<br />

Structura: cellu<strong>la</strong>e medul<strong>la</strong>res maiores, elongatae, <strong>de</strong>nsissimae arctissimeque simul coherentes,<br />

peripheriam versus sensim vero minores, oblongo-ovales, corti cales tan<strong>de</strong>m minutae, subcubicae<br />

cum angulis obtusatis, intus polygonimicae granulosaeque fuscae. Fructus <strong>de</strong>si<strong>de</strong>ratur.<br />

Po ly c l a d i a Montag., in litt. et in Kütz., Sp. Alg., p. 769.<br />

Fronda filiforme, ramosa, enteramente erizada <strong>de</strong> ramulillos cortos, tiesos, espinosos<br />

y como truncados a su vértice un poco ensanchado. Estructura: celdil<strong>la</strong>s<br />

medu<strong>la</strong>rias bastante gran<strong>de</strong>s en el eje, a<strong>la</strong>rgadas o paralelepípedas, estrechamente<br />

adherentes entre el<strong>la</strong>s y separadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical por otras celdil<strong>la</strong>s más cortas<br />

y ovoi<strong>de</strong>s; celdil<strong>la</strong>s corticales muy chiquitas, casi cúbicas o redon<strong>de</strong>adas, llenas <strong>de</strong><br />

un núcleo granuloso bruno. Fructificación <strong>de</strong>sconocida.<br />

1. Polyc<strong>la</strong>dia commersoni<br />

P. fron<strong>de</strong> erecta, filiformi, fragili, undique aculeo<strong>la</strong>ta, aculeolis trun cato-obtusis, ramosa,<br />

ra mis alternis iterum divisis.<br />

P. c o m m e r s o n i Montag., l.c. Fu c u s Lamx., Mss.<br />

-303-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Fronda cilindrácea, recta, tiesa, muy frágil y negra en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, <strong>de</strong><br />

color bruno, cuando está mojada, alta <strong>de</strong> tres a cuatro pulgadas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una<br />

pluma <strong>de</strong> gorrión por abajo, ramosa, con ramos alternos y setáceos. Ramos erizados<br />

<strong>de</strong> espinas numerosas, cortas, truncadas y un poco di<strong>la</strong>tadas en el vértice.<br />

Es casi cierto que Commerson ha traído esta alga <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. El<br />

coronel Bory me lo había comunicado.<br />

XXi. Ge l i d i o - Gelidium<br />

Frons carti<strong>la</strong>gineo-cornea, ex tereti anceps, pinnatim <strong>de</strong>com posita, purpurascens. Structura:<br />

fi<strong>la</strong> centralia seu medul<strong>la</strong>ria subcontinua, hyalina, longitudinalia, <strong>de</strong>nsissime intricata, in<br />

cellu<strong>la</strong>s rotundas sensim <strong>de</strong>crescentes, tan<strong>de</strong>m in fi<strong>la</strong> horizontalia, brevissima, moniliformiarticu<strong>la</strong>ta<br />

abeuntia. Conceptacu<strong>la</strong> (Dicli nidia J. Ag.) subsphaerica, in pinnulis immersa, in<br />

utraque pa gina exstantia, bilocu<strong>la</strong>ria, ad dissepimentum longitudinale fibris simplicibus cum<br />

pericarpio junctum, sporas obovatas in filis singu<strong>la</strong>, foventia. Tetrasporae apici tramulorum<br />

incrassato immersae, inter fi<strong>la</strong> moniliformia evolutae, rotundatae, triangu<strong>la</strong>tim 4-divisae.<br />

Gelidium Lamx. a J. Ag., emend.; Montag., Fl. Alg. sP h a e r o c o c c i Spec. C. Ag. et<br />

Auett.<br />

Fronda carti<strong>la</strong>ginosa, cilíndrica o comprimida en hoja <strong>de</strong> espada, varias veces<br />

pennada, ordinariamente <strong>de</strong> un encarnado pur púreo. Estructura: capa central o<br />

medu<strong>la</strong>ria formada <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos en apariencia con tinuos, hialinos, longitudinales,<br />

sumamente enredados, cambiándose, en una capa intermedia, en celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas,<br />

<strong>de</strong> un diámetro más y más pequeño a medida que se acercan a <strong>la</strong> capa<br />

cortical que constituyen al fin di vidiéndose en fi<strong>la</strong>mentos horizontales, dicótomos,<br />

articu <strong>la</strong>dos y monoliformes. Conceptáculos, l<strong>la</strong>mados diclinidias por el señor J.<br />

Agardh, esféricos u oblongos, sumergidos en <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s, un poco <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> su<br />

vértice, salientes sobre <strong>la</strong>s dos faces y divididos interiormente en dos casi l<strong>la</strong>s por<br />

un tabique longitudinal. Esporas obovales, si tuadas horizontalmente y nacidas en<br />

fi<strong>la</strong>mentos que unen el tabique al pericarpio. Tetrásporos sumergidos en el vértice<br />

hinchado <strong>de</strong> pínu<strong>la</strong>s, nacidos entre los fi<strong>la</strong>mentos monoliformes; son redon<strong>de</strong>ados<br />

y se divi<strong>de</strong>n triangu<strong>la</strong>rmente en cuatro.<br />

1. Gelidium filicinum<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 16, fig. 3)<br />

G. fron<strong>de</strong> a basi teretiuscu<strong>la</strong>, pluries pinnata, pinnulis a basi angus tiori di<strong>la</strong>tatis, ancipitibus,<br />

cuneato-linearibus, apice obtusis, margine crenato-inaequalibus, junioribus subserratis, supre<br />

mis congestis.<br />

G. F i l i c i n u m Bory, Coq., p. 162; J. Ag., l.c., p. 472.<br />

-304


Explicación <strong>de</strong> lámina<br />

Lám. 16. Fig. 3. 3a. Un individuo <strong>de</strong>l Gelidium filicinum visto <strong>de</strong> tamaño na tural. 3b. Uno <strong>de</strong> los ramos<br />

aumentado cuatro veces.


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

Frondas que parten <strong>de</strong> una base común, algunas veces rastre ras, altas <strong>de</strong> 3 a 5<br />

pulgadas, divididas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base o so<strong>la</strong>mente partiendo <strong>de</strong>l medio, en pínu<strong>la</strong>s muy<br />

<strong>la</strong>rgas, pero cuya longi tud disminuye al acercarse al vértice. Pínu<strong>la</strong>s secundarias<br />

bi pennadas, muy <strong>de</strong>nsas y aun también próximas sin or<strong>de</strong>n hacia <strong>la</strong> parte superior<br />

<strong>de</strong>l alga, lo cual le da el porte <strong>de</strong> un hipno, H. parietinum según Bory. Pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />

segundo y tercer or<strong>de</strong>n ordinariamente opuestas, sensiblemente encogidas y como<br />

ahogadas a su nacimiento, <strong>de</strong>spués ap<strong>la</strong>stadas, lineares y lige ramente ensanchadas<br />

en su vértice redon<strong>de</strong>ado, almenadas o <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>das en los bor<strong>de</strong>s. La fronda y <strong>la</strong>s<br />

pínu<strong>la</strong>s están com primidas como hoja <strong>de</strong> espada, <strong>de</strong> suerte que, en un corte horizontal,<br />

<strong>la</strong> tajada tiene <strong>la</strong> forma navicu<strong>la</strong>r o <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra. Color <strong>de</strong> púrpura subido.<br />

D’Urville ha sido el primero que halló esta especie en Concepción, y el señor Gay<br />

<strong>la</strong> ha cogido sobre <strong>la</strong>s costas meridionales <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

2. Gelidium batrachopus<br />

G. fron<strong>de</strong> filiformi, dichotoma, segmentis extremis subtrifido-palmatis (ad speciem pedatis),<br />

apice compressis bifidis.<br />

G. B a t r a c h o P u s Montag., Mss., Herb. Delessert et propr. Gi G a r t i n a Bory, Coq., p. 153,<br />

t. 19, f. 2; J. Ag.; G. Pes Ranae Ejusd., Mss. in Schedu<strong>la</strong>. <strong>la</strong> u r e n c i a Grev.; Kütz., l.c.,<br />

p. 858.<br />

Frondas reunidas en copa, cilindráceas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un crin, altas <strong>de</strong> 2 a 3<br />

pulgadas, divididas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en dicotomías cuyos segmentos abiertos, sobre<br />

todo encima, <strong>de</strong>l medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura, forman una suerte <strong>de</strong> corimbo cuando están<br />

tendidos. Penúltimos segmentos tricólomos; el <strong>de</strong>l medio queda rudi mental o espiniforme;<br />

los últimos algo ap<strong>la</strong>stados como pata <strong>de</strong> rana (<strong>de</strong> don<strong>de</strong> proviene el<br />

nombre específico), y simplemente bífidos. Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gelidias y no <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

gigartinas. Fructificación <strong>de</strong>sconocida.<br />

Ésta es una muy linda pequeña especie, cuya fronda está muy bien dividida a <strong>la</strong><br />

manera <strong>de</strong> los chondros. Fue hal<strong>la</strong>da por d’Urville en Concepción.<br />

3. Gelidium intricatum<br />

G. pulvinatum; frondibus caespitosis, maxime intricatis, setaceis, vage ramosissimis; ramis<br />

brevibus longisque intermixtis apice obtusis vel acuminatis; ramellis <strong>la</strong>teralibus oblongis<br />

tetrasporas triangule qua dridivisas inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

G. i n t r i cat u m Kütz., l.c., p. 767; j. Ag., l.c., p. 477. sP h a e r o c o c c u s C. Ag., Spec.<br />

Alg. i, p. 333.<br />

Frondas muy cortas, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 4 a 5 líneas, raramente una pulgada <strong>de</strong> alto,<br />

<strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí, suma mente enredadas, muy irregu<strong>la</strong>rmente ra-<br />

-307-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

mosas y reunidas en copitas hemisféricas cuyo diámetro varía entre una y tres pulgadas.<br />

Las que llegan a esta última dimensión parecen <strong>de</strong>bidas a <strong>la</strong> confluencia <strong>de</strong><br />

varios pulvinulos. Ramos muy variables en cuanto a <strong>la</strong> longitud, sencillos, algunas<br />

veces ramulosos y como espinosos, que llevan sobre el costado ramulillos elípticos<br />

don<strong>de</strong> están anidados los tetrásporos. Estos, encerrados en un perisporo hialino,<br />

son redon<strong>de</strong>ados, oblongos o piriformes en edad tierna, y se divi<strong>de</strong>n triangu<strong>la</strong>rmente.<br />

Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gelidias! Color encarnado.<br />

Esta alga, que he podido comparar con tipos seguros, no difiere <strong>de</strong> ellos más que<br />

por el color encarnado y no verdoso; forma cojinetes redon<strong>de</strong>ados sobre los peñascos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

XXii. an F e l c i a - ah n F e lt i a<br />

Frons carti<strong>la</strong>gineo-cornea, cylindracea, dichotoma et secun datim prolifera. Structura: stratum<br />

medul<strong>la</strong>re e cellulis longitu dinalibus, <strong>de</strong>nsissimis, sensim superficiem versus brevioribus; stratum<br />

corticale e filis horizontalibus moniliformibus dichotomis constitutum. Nemathecia (?)<br />

externa, ramis circumfusa, e cellulis radiantibus arcte cohorentibus, materie granulosa farctis<br />

con stantia. Conceptacu<strong>la</strong>...<br />

ah n F e lt i a J. Ag., Alg. Liebm., p. 12; Fries, Fl. Scan., p.p. Gi G a r at i n a e Spec. Lamx.<br />

sP h a e r o c o c c i Spec. Ag. et Auctt.<br />

Fronda carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> consistencia <strong>de</strong>l cuerno en estado seco, cilíndrica,<br />

dicótoma o alguna vez echando <strong>la</strong>teralmente varios ramos vueltos al mismo<br />

<strong>la</strong>do. Estructura: el centro está compuesto <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s angulosas, muy a<strong>la</strong>rgadas y<br />

apretadas una contra otra, disminuyendo <strong>de</strong> longitud a medida que se acercan <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> periferia don<strong>de</strong>, encorvándose horizontalmente en forma <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos,<br />

dicótomos, estrecha mente unidos entre sí por un mucí<strong>la</strong>go, constituyen <strong>la</strong><br />

capa cortical. Conceptáculos sumergidos en <strong>la</strong> fronda, según el señor J. Agardh,<br />

ligeramente prominentes y cerrados. Esporas chiquitas, reunidas en corto número<br />

en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s madres y libres por ruptura <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda. Nematecias (?) adnadas o<br />

exteriores, compuestas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos muy apretados en los cuales aun no se han<br />

observado tetrásporos.<br />

1. Ahnfeltia elongata †<br />

A. fron<strong>de</strong> cornea, tereti, filiformi, <strong>de</strong>composito-dichotoma, segmentis inferioribus longissimis,<br />

terminalibus brevioribus; nematheciis (?) basim frondium circumdantibus.<br />

a. e l o n G a ta Montag., in Herb. Mus. Paris.<br />

Fronda <strong>de</strong> consistencia córnea, cilíndrica, alta <strong>de</strong> 8 a 10 pulgadas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong><br />

un La <strong>de</strong> violín aun en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, relu ciente, <strong>de</strong> un encarnado-pardo,<br />

-308


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

<strong>de</strong>scolorada y pajiza en ciertos sitios, sobre todo hacia el vértice. Ramificación por<br />

dicotomías sucesivas con algunas prolificaciones aquí y allá ascen<strong>de</strong>ntes y vueltas<br />

al mismo <strong>la</strong>do. Segmentos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> una pulgada a 1½ inferiormente,<br />

disminuyendo poco a poco <strong>de</strong> longitud y no teniendo ya más que 6 a 8<br />

líneas hacia arriba; están en<strong>de</strong>rezados, pero el sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía es un poco<br />

redon <strong>de</strong>ado, como en el Plocaria concinna. En un corte transversal por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

frondas, he podido contar hasta cuatro capas concéntricas <strong>de</strong> radios monoliformes<br />

corticales, que difieren poco <strong>de</strong> lo que ha sido figurado para nematecias. Éstas, si realmente<br />

existen, forman abajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas una excrecencia negruzca que <strong>la</strong>s ro<strong>de</strong>a<br />

enteramente. Por lo <strong>de</strong>más, no se ha observado ni un rudimento <strong>de</strong> tetrásporo.<br />

Esta especie es tan vecina <strong>de</strong>l A. plicata <strong>de</strong> nuestras costas, que <strong>la</strong>s separo con sentimiento.<br />

Sin embargo, veo en el<strong>la</strong>s diferencias, como una altura y un grosor más<br />

que dobles, dicotomias más y más cortas y es lo que me hace titubear en reunir<strong>la</strong>s.<br />

Es como intermediaria entre el A. plicata y el A. con cinna. J. Ag., pero so<strong>la</strong>mente por<br />

el espesor <strong>de</strong> los segmentos. El señor Gay ha traído muy hermosos ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />

el<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> meridional.<br />

XXiii. Gi G a r t i n a - Gi c a r t i n a<br />

Frons ge<strong>la</strong>tinoso-carnosa, sicca carti<strong>la</strong>ginea, filiformis, teres, compressa aut p<strong>la</strong>na, vage, dichotome<br />

aut pinnatim ramosa. Structura cellu<strong>la</strong>e interiores longitrorsum oblongae, polygonae,<br />

in fi<strong>la</strong> anastomosantia conjunctae, centro <strong>de</strong>nsiores, ubi quandoque nervum simu<strong>la</strong>nt, sensim<br />

vero <strong>de</strong>crescentes et tan<strong>de</strong>m in fi<strong>la</strong> alia horizontalia moniliformia, peripheriam versus <strong>de</strong>nsissime<br />

stipata mucoque soli<strong>de</strong>scente cohibita stratum corticale constituentia abeuntes. Conceptacu<strong>la</strong><br />

hemisphaerica in ramis sessilia aut subinnata sporas minutas gigartoi<strong>de</strong>o-ovatas<br />

subangu<strong>la</strong>tas e morphosi endochromatorum filorum nucleoli radiantium ortas foventia, tan<strong>de</strong>m<br />

poro pertursa. Tretrasporae oblongae in soros subprominentes in cellulis strati corticalis<br />

nidu<strong>la</strong>ntes rotundatae, <strong>de</strong>mum cruciatim divisae.<br />

Gi c a r t i n a Lamx. Essai, p. 49 ex emendat; J. Ag., Alg. Medit., p. 103; Montag., Fl.<br />

Alg.; Harv.; Endl. sP h a e r o c o c c i Spec. C. Agardh.<br />

Fronda carnuda, ge<strong>la</strong>tinosa en estado <strong>de</strong> vida, carti<strong>la</strong> ginosa cuando está seca,<br />

cilindrácea, comprimida o p<strong>la</strong>na, variable en cuanto a su modo <strong>de</strong> ramificación.<br />

Estructura: <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria está compuesta <strong>de</strong> cel dil<strong>la</strong>s oblongas, longitudinales<br />

y polígonas que se reú nen en fi<strong>la</strong>mentos anastomosados, más <strong>de</strong>nsos hacia el<br />

centro, más flojos al acercarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia, don<strong>de</strong>, poniéndose horizontales, se<br />

cambian en fi<strong>la</strong>mentos arti cu<strong>la</strong>dos monoliformes, fuertemente soldados entre sí<br />

por medio <strong>de</strong> un mucí<strong>la</strong>go para formar <strong>la</strong> capa cortical. Con ceptáculos hemisféricos,<br />

sésiles, horadados <strong>de</strong> un poro y que encierran en un pericarpio reticu<strong>la</strong>do<br />

esporas ovoi<strong>de</strong>s, ángulosas o en forma <strong>de</strong> pepitas <strong>de</strong> racimo, que al fin lo inva <strong>de</strong>n<br />

enteramente, sin que entonces sea posible co nocer su morfosis; esta tiene lugar<br />

en fi<strong>la</strong>mentos que, partiendo <strong>de</strong>l pericarpio, están vueltos hacia el centro <strong>de</strong> cada<br />

-309-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

lóculo; esto es lo que he visto muy c<strong>la</strong>ramente en varias especies <strong>de</strong>l género, y<br />

sobre todo en <strong>la</strong>s G. cha missoi y G. lessoni. Tetrásporos oblongos o redon<strong>de</strong>ados,<br />

formando soros un poco salientes, que nacen en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical y<br />

que al fin se divi<strong>de</strong>n crucialmente en cuatro.<br />

1. Gigartina contorta<br />

G. fron<strong>de</strong> compresa, dichotoma, segmentis ramulisque <strong>la</strong>teralibus subdistiche a margine<br />

exeuntibus, apice <strong>de</strong>nsioribus sub sub fascicu<strong>la</strong>tis <strong>de</strong> compositis, ramellis a basi <strong>la</strong>ta acuminatis<br />

quoquoversum patentibus.<br />

G. c o n t o r ta Bory, Coq., p. 153; J. Ag., Sp. Alg., ii, p. 265.<br />

Raíz fibrosa, según el señor J. Agardh, discoi<strong>de</strong> y adherente al teste <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conchas<br />

o a los guijarros, según Bory. Fronda com primida, alta <strong>de</strong> 2 a 3 pulgadas, <strong>de</strong>l diámetro<br />

<strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> gorrión, di- o tricótoma, con segmentos dispuestos en el mismo p<strong>la</strong>no,<br />

alejados por abajo, próximos por arriba <strong>de</strong>l alga don<strong>de</strong> están apretados en términos<br />

que parecen fascicu<strong>la</strong> dos; a<strong>de</strong>más están agregados y torcidos, y los ramulillos que<br />

parten <strong>de</strong> ellos son cortos y acuminados, representando bastante bien el asta <strong>de</strong> un<br />

ciervo. Color <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> oscuro muy car gado pasando al negro por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación.<br />

No he visto esta especie, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scribo según los dos autores que he citado. Bory<br />

dice que fue hal<strong>la</strong>da por d’Urville en Concepción.<br />

2. Gigartina chamissoi<br />

G. fron<strong>de</strong> p<strong>la</strong>na, lineari, vage pinnatim <strong>de</strong>composita, pinnis distichis subhorizontalibus,<br />

pi nnulis <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis conceptaculiferis; conceptaculis solitariis aut ad margines pinnu<strong>la</strong>rum<br />

aggregatis.<br />

G. c h a m i s s o i Montag., Bonite, Cryptog., p. 71 et Fl. Boliv., p. 30; J. Ag., l.c., p. 267.<br />

Gr a c i l a r i a Grez. sP h a e r o c o c c u s C. Ag.; Bory, Coq., p. 168; Mart., Fl. Bras., i, p. 340<br />

et Icon. Select., t. 3, f. 1. Fu c u s Mert., Mss.<br />

Fronda cilindrácea por abajo, que <strong>de</strong>spués se hace p<strong>la</strong>na al elevarse, emitiendo<br />

ramos dísticos, cargados <strong>de</strong> pínu<strong>la</strong>s en forma <strong>de</strong> espinas ensanchadas en <strong>la</strong> base,<br />

atenuadas y agudas en el vértice, y más o menos <strong>la</strong>rgas y horizontales, en <strong>la</strong>s cuales<br />

se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n los conceptáculos; esta fronda reunida en copas adquiere <strong>de</strong> 3 a 8<br />

pulgadas y más <strong>de</strong> longitud y, en su mayor ancho, <strong>de</strong> 1 a 2 líneas. Conceptáculos<br />

esféricos o hemisféri cos, ais<strong>la</strong>dos o agregados. Pericarpio constituido por fi<strong>la</strong>mentos<br />

monoliformes, articu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> manera que componen un en rejado <strong>de</strong> mal<strong>la</strong>s<br />

pentágonas o hexágonas. Las esporas parecen formarse en gran<strong>de</strong>s celdil<strong>la</strong>s que les<br />

hacen veces <strong>de</strong> perisporo, hasta el momento en que se escapan <strong>de</strong> él; son numerosas,<br />

ovoi<strong>de</strong>s y están algunas veces anidadas en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> espina y <strong>de</strong>l ramo,<br />

formando así unas especies <strong>de</strong> hinchazones confluyentes y lineares. Los tetráspo-<br />

-310


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

ros que se encuentran, como siempre, en individuos diferentes, semejan bastante<br />

antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> madurez a mo<strong>la</strong>res chiquitas. Sustancia carti<strong>la</strong>gi nosa. Color encarnado<br />

subido, que pasa a menudo al ver<strong>de</strong>.<br />

Esta alga, traída primero <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por Chamisso, ha sido <strong>de</strong> nuevo<br />

encontrada allí por Bertero y los señores d’Orbigny y Gaudichaud. Con todo, pare<br />

ce más común en Perú, en Cal<strong>la</strong>o.<br />

3. Gigartina lessonii<br />

G. fron<strong>de</strong> compressa, lineari, vage pinnatim ramosa, pinnis distichis subhorizontalibus,<br />

pinnulis sterilibus aliis <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>to-acuminatis, aliis subu<strong>la</strong>tis, fertilibus botryoi<strong>de</strong>is.<br />

G. l e s s o n i i J. Ag., l.c., p. 268. sP h a e r o c o c c u s Bory, Coq., p. 69. S. te e d i Montag.,<br />

Fl. Boliv., p. 30 (non Ag.). G. v e r s i c o l o r Bory, Mss. Coll. Urvill.<br />

Frondas cilíndricas, <strong>de</strong>spués comprimidas, que nacen por copas, como en <strong>la</strong><br />

especie prece<strong>de</strong>nte, y que adquieren el mismo <strong>la</strong>rgo, aunque <strong>de</strong> menor ancho,<br />

irregu<strong>la</strong>rmente dividida en pínu<strong>la</strong>s dísticas, cargadas <strong>de</strong> espinas también sobre sus<br />

bor<strong>de</strong>s. Estas espinas, cortas y linear-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das en el alga estéril, se a<strong>la</strong>rgan y se<br />

ponen subu<strong>la</strong>das cuando lleva frutas. Conceptá culos <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una grana <strong>de</strong><br />

amapo<strong>la</strong>, reunidos en crecido número sobre <strong>la</strong>s últimas pínu<strong>la</strong>s, a <strong>la</strong>s cuales su<br />

aglomeración da <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un racimo. Sustancia carti<strong>la</strong>ginosa por <strong>de</strong>bajo, más<br />

bien ge<strong>la</strong>tinosa en los últimos ramulillos antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> fructi ficación. Color violáceo,<br />

que se reviste <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l iris en <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s en estado <strong>de</strong> vida, pero que pasa al <strong>de</strong><br />

pulga cargado y negruzco por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación.<br />

Esta especie, que yo había reunido con <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, conformándome con el parecer<br />

<strong>de</strong>l señor J. Agardh, que había visto un ejemp<strong>la</strong>r auténtico <strong>de</strong> el<strong>la</strong> en mi<br />

colección, parece ser, en efecto, poco diferente <strong>de</strong> el<strong>la</strong> y bastante difícil <strong>de</strong> caracterizar.<br />

Fue hal<strong>la</strong>da en Concepción, <strong>Chile</strong>, por el almirante d’Ur ville.<br />

4. Gigartina chauvinii<br />

G. fron<strong>de</strong> carti<strong>la</strong>ginea, ge<strong>la</strong>tinosa, p<strong>la</strong>na, pinnato-ramosa pinnulisque vagis pinnatifidis, e<br />

margine et disco ramenta <strong>de</strong>nti-aut spinifirmia emittentibus, pinnulis basi attenuatis; conceptaculis<br />

margini pinnu<strong>la</strong>rum aut ramentorum sessilibus sparsis aut racemoso-congestis;<br />

soris tetrasporarum lineam ad margines subcontiguam formantibus.<br />

G. c h a u v i n i i J. Ag., l.c.; Montag., Bonite, Cryplog., p. 72. rh o d y m e n i a Grev. sP h a er<br />

o c o c c u s Bory, Coq., p. 165, t. 20, eximia.<br />

Fronda membranosa, p<strong>la</strong>na, ge<strong>la</strong>tino-carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 1 a 2 pies, ancha <strong>de</strong><br />

1 a 6 líneas, varias veces pennada. Pínu <strong>la</strong>s que emiten <strong>de</strong> su limbo prolificaciones, y<br />

<strong>de</strong> sus bor<strong>de</strong>s, otras pínu<strong>la</strong>s espiniformes, más o menos <strong>la</strong>rgas, más o menos nume-<br />

-311-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

rosas y por lo tanto más o menos estrechamente agregadas, en <strong>la</strong>s cuales se <strong>de</strong>senvuelven<br />

los conceptáculos. Estas últimas pínu<strong>la</strong>s, como lo dice muy bien Bory,<br />

“afectan <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> una pes taña, <strong>de</strong> un aguijón, <strong>de</strong> una do<strong>la</strong><strong>de</strong>ra o <strong>de</strong> un hierro<br />

<strong>de</strong> a<strong>la</strong> barda”. Conceptáculos como en <strong>la</strong> especie que prece<strong>de</strong>. Color violácea.<br />

Esta alga es <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor elegancia y adhiere fuertemente al papel en el cual se<br />

prepara. El almirante d’Urville <strong>la</strong> ha cogido en el cabo <strong>de</strong> Hornos, y el señor C<strong>la</strong>udio<br />

Gay en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

5. Gigartina radu<strong>la</strong><br />

G. fron<strong>de</strong> carnosa, p<strong>la</strong>na, inferne subcanalicutata subsimplici aut ramis stipis ramosi in<br />

fron<strong>de</strong>s expansis divisa, segmentis maximis obovato-ellipsoi<strong>de</strong>is margine et disco tan<strong>de</strong>m papillosis;<br />

conceptaculis muticis in papil<strong>la</strong> subsolitariis.<br />

G. r a d u l a J. Ag., Alg. Liebm et Spec. Alg., ii, p. 278. ir i d a e a Bory, Coq., p. 107. sP h a er<br />

o c o c c u s C. Ag. Fu c u s Esp., Icon. Fuc., t. 113.<br />

Frondas que nacen por copas <strong>de</strong> una raíz discoi<strong>de</strong>, provistas en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un<br />

estipo cilíndrico, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> escribir e irregu<strong>la</strong>rmente ramoso,<br />

<strong>de</strong>spués di<strong>la</strong>tados en expan siones foliáceas, p<strong>la</strong>nas, sencil<strong>la</strong>s, primero espatu<strong>la</strong>das,<br />

cana licu<strong>la</strong>das en <strong>la</strong> base, haciéndose enseguida obovales, o elípticas, cuando están<br />

en edad más avanzada, rara vez divididas dicotómicamente y adquiriendo <strong>de</strong> 6<br />

a 20 pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre un ancho <strong>de</strong> 2 a 5. Bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas enteros, o<br />

<strong>de</strong>ntados como sierra más o menos regu<strong>la</strong>rmente o bien cargados, como el disco<br />

mismo, <strong>de</strong> papil<strong>la</strong>s fructíferas muy cortas, obovoi<strong>de</strong>s, con vértice truncado, o linguiformes,<br />

es <strong>de</strong>cir comprimidas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 1 a 2 líneas. Conceptáculos sumergidos<br />

en el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s papil<strong>la</strong>s que hacen obtuso. Tetrásporos reunidos en soros redon<strong>de</strong>ados,<br />

poco salientes a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda <strong>de</strong> individuos distintos. Consistencia<br />

espesa, carnuda, ge<strong>la</strong>tinosa. Color ama tista pasando al encarnado subido.<br />

El Gigartina radu<strong>la</strong> crece en <strong>la</strong> costa meridional <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> el señor C<strong>la</strong>udio<br />

Gay ha traído un ejemp<strong>la</strong>r bastante bello.<br />

Especie poco conocida aún<br />

6. Gigartina me<strong>la</strong>nothrix<br />

G. fron<strong>de</strong> filiformi, elongata, vage ramosa, ramis dichotomis, com pressiusculis, subfastigiatis,<br />

acutis vel apice di<strong>la</strong>tato bilobis.<br />

G. m e l a n o t h r i X Bory, Coq., p. 152, t. 19 fig. 3; J. Ag., l.c., p. 281. ? <strong>la</strong> u r e n c i a<br />

Kütz.<br />

Esta pequeña alga forma copas bastante apretadas y negruzcas. Frondas <strong>de</strong> 2<br />

a 3 pulgadas, dicótomas, cilíndricas por <strong>de</strong>bajo, comprimidas por arriba; se ahor-<br />

-312


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

quil<strong>la</strong>n al di<strong>la</strong>tarse un poco como en el Gelidium batrachopus, <strong>de</strong>l cual, según Bory<br />

mismo, tal vez no es más que una variedad.<br />

Describo, según Bory, esta especie que no he visto. El señor J. Agardh duda <strong>de</strong> que<br />

pertenezca a <strong>la</strong>s florí<strong>de</strong>as. D’Urville <strong>la</strong> ha cogido en Concepción.<br />

XXiv. co n d r o - ch o n d r u s<br />

Frons p<strong>la</strong>na, carti<strong>la</strong>gineo-coriacea, dichotoma, segmentis li nearibus fastigiatis. Structura:<br />

stra tum duplex, interius e cel lulis amplis hexagono-prismaticis cylindraceisve in reticulunt<br />

anas tomosantibus, exterius e fi<strong>la</strong>menti articu<strong>la</strong>to-moniliformibus horizontaliter ad peripheriam<br />

vergentibus mucoque coalitis compositum. Conceptacu<strong>la</strong> inmersa subprominu<strong>la</strong>, c<strong>la</strong>usa,<br />

<strong>de</strong>mum frondis dissolutione e<strong>la</strong>bentia, sporas ovoi<strong>de</strong>as, nucleolis pluribus in unum confluentibus<br />

innatas foventia. Tetrasporae rotundatae, in soros prominulos aggregatae, sub corti<br />

ce nidu<strong>la</strong>ntes, tan<strong>de</strong>m crueiatim quadridivisae.<br />

ch o n d r u s Lamx. ex emendat. Kütz et J. Ag. sP h a e r o c o c c i Spec. C. Ag. et Auett.<br />

Fronda p<strong>la</strong>na, carti<strong>la</strong>ginoso-coriácea, dicótoma, con segmentos lineares, fastigiados,<br />

compuesta <strong>de</strong> dos capas distintas, <strong>la</strong> interior formada <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />

pris máticas o cilindráceas, anastomosadas como enrejado <strong>de</strong> mal<strong>la</strong>s hexagonales,<br />

<strong>la</strong> exterior constituida por fi<strong>la</strong>men tos tabicados, monoliformes, que se dirigen<br />

horizontal mente hacia <strong>la</strong> periferia, solidificados por <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> un mucí<strong>la</strong>go<br />

que los liga. Conceptáculos sumergidos en <strong>la</strong> fronda, salientes a su superficie y cayendo<br />

por su disolución; son a<strong>de</strong>más cerrados y encierran esporas ovoi<strong>de</strong>s que se<br />

<strong>de</strong>senvuelven en nucléolos reunidos en un solo núcleo. Tetrásporos redon<strong>de</strong>ados,<br />

reunidos en soros <strong>de</strong>snudos, poco prominentes, anidados <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza y<br />

divididos crucialmente en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />

Una so<strong>la</strong> especie <strong>de</strong> este género así enmendado se encuentra sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong><br />

<strong>Chile</strong>.<br />

1. Chondrus canalicu<strong>la</strong>tus<br />

C. fron<strong>de</strong> p<strong>la</strong>na, subcanalicu<strong>la</strong>ta, vio<strong>la</strong>cea aut purpureo-nigrescente, dichotoma, f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>tofastigiata,<br />

segmentis linearibus aut parum cuneatodi<strong>la</strong>tatis, e margine interdum ramenta<br />

emittentibus, extremis obtusis aut emarginato-bifidis; conceptaculis emersis hemisphaericis<br />

sub marginalibus.<br />

C. c a n a l i c u l at u s Grev., Syn. Gen. Alg. In Alg. Brit.; Kütz.; J. Ag. sP h a e r o c o c c u s C.<br />

Ag., Sp. Alg., ii, p. 260; Montag., Fl. Boliv., p. 26.<br />

Frondas naciendo por copas <strong>de</strong> un pequeño ap<strong>la</strong>stamiento disciforme, p<strong>la</strong>nas,<br />

canalicu<strong>la</strong>das por <strong>la</strong> inflexión <strong>de</strong> sus bor<strong>de</strong>s, altas <strong>de</strong> dos a tres pulgadas, <strong>de</strong> color<br />

violeta o púrpura pa sando por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación al olivado subido y casi negro, divi-<br />

-313-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

didas por dicotomías <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una pulgada por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> adhesión hasta el<br />

vértice. Segmentos lineares, un poco di<strong>la</strong>tados en cuña <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los sobacos redon<strong>de</strong>ados<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías, obtusos, emarginados o bífidos en su extremo, en el final<br />

dispuestos en forma <strong>de</strong> abanico y como fastigiados. De sus bor<strong>de</strong>s nacen más <strong>de</strong> una<br />

vez prolificaciones cortas, que forman un ángulo recto alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> ellos. Conceptáculos<br />

<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces situados sobre estos bor<strong>de</strong>s o junto a ellos, bien que<br />

también se encuentren en <strong>la</strong>s faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda; son muy salientes, hemisféricos y<br />

encierran esporas envueltas en una suerte <strong>de</strong> pericarpio propio <strong>de</strong> esta especie.<br />

El Chondrus canalicu<strong>la</strong>tus no es raro en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> parece reemp<strong>la</strong>zar a nuestro<br />

C. crispus, con el cual tiene tanta semejanza que, sin <strong>la</strong> fructiti cación, se les podría<br />

confundir.<br />

su B t r i B u ii<br />

g a s t e r o C á r p e a s<br />

Frondas ge<strong>la</strong>tinosas, membranáceas, p<strong>la</strong>nas o cilíndricas. Conceptáculos<br />

y tetrásporos (triangu<strong>la</strong>rmente divididos) anidados los unos y los otros en<br />

<strong>la</strong> capa cortical, o <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />

XXv. Gi n a n n i a - Gi n a n n i a<br />

Frons cylindracea aut triquetra, membranaceo-ge<strong>la</strong>tinosa, pluries dichotoma, fastigiata, intus<br />

fi<strong>la</strong>mentis intricatis ad centrum <strong>de</strong>nsioribus costam in alga exsiccata simu<strong>la</strong>ntibus, mox in fi<strong>la</strong><br />

<strong>la</strong>xiora obliqua, dichotoma, articu<strong>la</strong>ta, tan<strong>de</strong>m in cellu<strong>la</strong>s horizontales rotundato-angu<strong>la</strong>tas<br />

stratum periphericum seu corticem constituentes abeuntibus composita. Fructus: glomeruli<br />

sporarum seu <strong>de</strong>smicarpia J. Ag.; nucleus e filis constat articu<strong>la</strong>tis c<strong>la</strong>vatis a p<strong>la</strong>centa centrali<br />

cellu<strong>la</strong>ri quoquoversum radiantibus, in articulo quorum extremo spora oblonga gigantoi<strong>de</strong>ave<br />

continetur, et infra corticem positus, globosus. Membrana tenerrima (pericarpium fungens),<br />

dia phana e filis medul<strong>la</strong>ribus contexta, ad speciem hexagono-areo<strong>la</strong>ta massam filorum radian<br />

tium certe involvit. Tetrasporae adhuc ignotae.<br />

Gi n a n n i a Montag., Canar., p. 162 et Bonile, Crypt., p. 58, t. 145, fig. 3; Endl.;<br />

Harvey.; Kütz. sc i n a i a Biv. ha ly m e n i a e Spec. Ag. et Auett.<br />

Fronda cilindrácea o angulosa, ge<strong>la</strong>tinoso-membranosa, dicótoma con segmentos<br />

fastigiados. Estructura: capa medu<strong>la</strong>ria compuesta <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos hialinos,<br />

articu<strong>la</strong>dos, ramosos, muy <strong>de</strong>nsos en el centro, don<strong>de</strong> constituyen una suerte <strong>de</strong><br />

cordón, que se pone muy visible por <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l alga en <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación, más flo jos<br />

y dirigidos oblicuamente hacia <strong>la</strong> periferia entre este cordón y <strong>la</strong> capa cortical. Ésta<br />

es bastante <strong>de</strong>lgada, guarda <strong>la</strong>s proporciones, y toda formada <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas<br />

o angulosas. El fruto o el glomérulo <strong>de</strong> esporas, que algunos ficólogos l<strong>la</strong>man<br />

<strong>de</strong>smiocarpium, está consti tuido por fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos, un poco hinchados<br />

-314


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

en forma <strong>de</strong> porrita en el vértice, los cuales irradian <strong>de</strong>l cen tro <strong>de</strong>l núcleo hacia <strong>la</strong><br />

periferia. El último endocroma <strong>de</strong> estos fi<strong>la</strong>mentos es don<strong>de</strong> se forman <strong>la</strong>s esporas<br />

ob longas o gigartinas. El núcleo globuloso, situado inme diatamente <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

capa cortical, está envuelto en un pericarpio, membránu<strong>la</strong> sumamente <strong>de</strong>licada,<br />

diá fana, en apariencia areo<strong>la</strong>da, con areo<strong>la</strong>s hexagonales, probablemente formada<br />

por <strong>la</strong> coherencia y el en<strong>la</strong>ce <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos medu<strong>la</strong>rios. Bien que se haya negado<br />

<strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> este pericarpio, existe no obstante c<strong>la</strong>ra mente. Los tetrásporos<br />

son aún <strong>de</strong>sconocidos.<br />

Yo soy quien he fundado este género, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber dado a conocer en todos sus<br />

pormenores <strong>la</strong> interesante y singu<strong>la</strong>r fructifi cación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual todos los ficologistas<br />

ignoraban antes <strong>la</strong> organiza ción. Hoy, exhuman <strong>de</strong> un periódico oscuro, para<br />

oponerlo al mío, un nombre que no podría prevalecer, y esto por una razón que<br />

voy a <strong>de</strong>cir y que me parece perentoria. Si en efecto no hubiese yo <strong>de</strong> mostrado<br />

que el Halymenia furcel<strong>la</strong>ta Ag. se distingue por su fruto no so<strong>la</strong>mente <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más<br />

halimenias, sino también <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s gasterocárpeas, ¿quién hubiera pensado en<br />

dar <strong>la</strong> menor atención a un género cuyos caracteres, expuestos por el señor Bivona,<br />

no difie ren en manera alguna <strong>de</strong> los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s halimenias? Y a<strong>de</strong>más, el autor siciliano<br />

que dio a luz, en 1822, este género, ya percibido en 1812 por Lamouroux, estaba<br />

tan poco al corriente <strong>de</strong> lo que se había hecho antes, que ignoraba que el alga<br />

dada por él como nueva había ya sido ilustrada en 1800 por Turner. No tengo más<br />

que repetir aquí lo que he dicho ya en otro lugar, apoyándome sobre <strong>la</strong> po<strong>de</strong>rosa<br />

autoridad <strong>de</strong> Fries, a saber, que no es el que pone un nombre a un género quien<br />

<strong>de</strong>be <strong>de</strong> ser reputado como autor verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> él, y sí el que lo funda en caracteres<br />

sólidos y tan manifiestos que sea imposible toda contestación. Pero si se abandona<br />

este principio racional y equi tativo, ¿no es <strong>de</strong> toda justicia, en tal caso, el admitir<br />

también los gé neros propuestos en 1809 por Stackhouse (Tentant. Marino-cryptog. in<br />

Mem. Mosc.), y cuyos nombres, anteriores a los <strong>de</strong> muchos géneros mo<strong>de</strong>rnos, han<br />

parecido dignos al señor Rupprecht (Algae ochotenses) <strong>de</strong> ser restaurados? Pregunto<br />

a<strong>de</strong>más ¿por qué se ha confiscado el grammita <strong>de</strong> Bonnemaison en provecho <strong>de</strong>l<br />

polysipho nia, bien que tan bueno, dando <strong>la</strong> preferencia al último por no sé qué<br />

capricho <strong>de</strong> <strong>la</strong> suerte? Nam sua fata habent et nomina.<br />

1. Ginannia undu<strong>la</strong>ta<br />

G. fron<strong>de</strong> membranaceo-ge<strong>la</strong>tinosa, tereti, repetito-et subvirgato-dicho toma, axillis subrotundatis,<br />

segmentis linearibus, haud constrictis, mar gine undu<strong>la</strong>tis, supremis acumina tis.<br />

G. u n d u l ata Montag., Voy. Bonite, Crypt., p. 59, t. 145, f. 3; Kütz., Sp. Alg., p. 715.<br />

sc i n a i a F u r c e l l ata var. u n d u l ata J. A., l.c.<br />

Fronda membranácea, ge<strong>la</strong>tinosa, subcilíndrica, casi tubu losa, es <strong>de</strong>cir, compuesta<br />

<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos medu<strong>la</strong>rios muy flojos, irregu<strong>la</strong>rmente y varias veces dicótomos<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base, alta <strong>de</strong> tres a cuatro pulgadas y más. Segmentos apenas di<strong>la</strong>tados<br />

<strong>de</strong> bajo <strong>de</strong> los sobacos, lineares y espesos <strong>de</strong> una línea, <strong>de</strong>siguales, ondu<strong>la</strong>dos,<br />

los superiores acuminados y ahorquil<strong>la</strong>dos. Sobacos redon<strong>de</strong>ados. La estructura<br />

-315-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda y <strong>de</strong> <strong>la</strong> fructificación es tal como <strong>la</strong> he expuesto en los caracteres gené<br />

ricos.<br />

Esta bel<strong>la</strong> alga fue cogida por Bertero sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> y por el señor Gaudichaud<br />

sobre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Perú.<br />

XXvi. ca l i m e n i a - ca l ly m e n i a<br />

Frons p<strong>la</strong>na, subcarnoso-membranacea, tan<strong>de</strong>m irregu<strong>la</strong>riter fissa aut in <strong>la</strong>cinias divisa,<br />

strato subtriplici contexta, interiori scilicet e filis medul<strong>la</strong>ribus abbreviatis intertextis in cellu<strong>la</strong>s<br />

ro tundato-angu<strong>la</strong>tas anastomosantes abeuntibus formato; exteriori seu corticali e cellulis<br />

rotundis subseriatim radiantibus constante. Conceptacu<strong>la</strong> strato intermedio immersa, in altera<br />

vel alterutra pagina frondis emergentia, prominu<strong>la</strong>, e nucleolis pluribus in unum coalitis<br />

constituta, sporasque numerosas, rotunda<strong>la</strong>s, pe ri<strong>de</strong>rmale inclusas foventia. Spora singu<strong>la</strong><br />

ge<strong>la</strong>tina hyalina (ex J. Agardhio) cincta. Tetrasporae minutae, cruciatim quadridivisae, per<br />

fron<strong>de</strong>m sparsea et ex morphosi nuclei cellu<strong>la</strong>rum corticalium ortae.<br />

ca l ly m e n i a J. Ag., Alg. Medit., p. 98; Montag., Fl. Alg.; Harv.; Endl. eu h y m e n i a Kütz.<br />

Fronda carnuda membranosa, p<strong>la</strong>na, irregu<strong>la</strong>rmente hendida o dividida en<br />

tiras y compuesta <strong>de</strong> dos o tres capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s diferentes: 1° capa central o medu<strong>la</strong><br />

ria formada <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos cortos, entre<strong>la</strong>zados y dando nacimiento a celdil<strong>la</strong>s<br />

redon<strong>de</strong>adas angulosas que se anas tomosan para constituir <strong>la</strong> capa intermedia; 2°<br />

capa cortical compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas, dispuestas en series radiales.<br />

Conceptáculos imergidos en <strong>la</strong> fronda, pero salientes sobre una <strong>de</strong> sus faces o sobre<br />

<strong>la</strong>s dos al mismo tiempo, encerrando numerosas esporas redon <strong>de</strong>adas, inclusas<br />

en una suerte <strong>de</strong> pericarpio que reúne entre ellos a los nucléolos más o menos<br />

numerosos don<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s toman nacimiento. Tetrásporos redon<strong>de</strong>a dos u oblongos,<br />

esparcidos sobre <strong>la</strong> fronda, nacidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong>l endocroma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s<br />

corticales y finalmente crucialmente divididos.<br />

1. Callymenia sanguinea †<br />

C. fron<strong>de</strong> magna, carti<strong>la</strong>gineo-membranacea, madida carnosa, rubrosanguinea, difformi,<br />

in <strong>la</strong>cinias <strong>la</strong>te lineari-attenuatas, margine incrassato-canalicu<strong>la</strong>to eroso-<strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tas, sinu<br />

amplo rotundato, vage divisa; conceptaculis in fron<strong>de</strong> sparsim confertis utrinque hemisphaericoprominulis<br />

tan<strong>de</strong>m apice varie disruptis nucleolos plures foventibus; sporis vinis ternisve<br />

angu<strong>la</strong>tis primitus in extremo filorum articulo perisporium fungente inclusis, tan<strong>de</strong>m liberis;<br />

tetrasporis in strato corticali immersis, oblongis, obscure cruciatim quadridivisis.<br />

C. s a n G u i n e a Montag., Mss. Herb. Paris.<br />

Fronda rnembranosa, carti<strong>la</strong>ginosa en estado seco, carnuda cuando está mojada,<br />

<strong>de</strong> tamaño variable entre cuatro y doce pulgadas, <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>terminada<br />

-316


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> suma irregu<strong>la</strong> ridad <strong>de</strong> sus divisiones disparatadas, con todo, anchamente<br />

lineares, y atenuadas en el vértice, separadas por sinus ampliamente redon<strong>de</strong>ados,<br />

muy <strong>de</strong>sigualmente <strong>de</strong>ntadas y como roídas por su bor<strong>de</strong>, que, en los<br />

ejemp<strong>la</strong>res secos, es canalicu<strong>la</strong>do sobre <strong>la</strong> tajada. Color <strong>de</strong> sangre, como en mi<br />

Calliphyllis ornata. Conceptáculos esparcidos que salen sobre una y otra faz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

fronda, convexas, un poco <strong>de</strong>primidas, naciendo en <strong>la</strong> capa intermedia y abriéndose<br />

irregu<strong>la</strong>rmente en el vér tice por ruptura. Esporas naciendo en los últimos endocromas<br />

<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos que van a abrirse en los nucléolos <strong>de</strong> un núcleo compuesto.<br />

Tetrásporos oblongos, sumergidos en <strong>la</strong> capa cortical y dividiéndose crucialmente<br />

en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />

Esta gran magnífica especie, que el señor Gay ha traído <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas meridionales<br />

<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, se distingue por sus frondas informes y mal hechas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales ninguna<br />

<strong>de</strong>scripción, ni aun tampoco diez figuras bastarían para dar una i<strong>de</strong>a. En estado<br />

seco, su bor<strong>de</strong> es canalicu<strong>la</strong>do como el <strong>de</strong>l Schizymenia marginata.<br />

XXvii. ha l i m e n i a - ha ly m e n i a<br />

Frons ge<strong>la</strong>tinoso-membranacea, cylindracea aut ventricosop<strong>la</strong>niuscu<strong>la</strong>, dichotoma aut pinna -<br />

ta, intus e filis constans articu<strong>la</strong>tis ramosis varie intertextis, superficiem versus in cellu<strong>la</strong>s<br />

rotundato-angu<strong>la</strong>tas anastomosantes abeuntibus, extus saepe strato cellu<strong>la</strong>rum granuliformium<br />

corticatis. Conceptacu<strong>la</strong> (Favel<strong>la</strong>e, Favellidia J. Ag.) infra stratum corticale<br />

suspensa, intra peridium glomerulum sporarum ovoi<strong>de</strong>arum foventia. Tetrasporae strato<br />

peripherico immersae oblongo-rotundatae, tan<strong>de</strong>m cruciatim divisae.<br />

ha ly m e n i a C. Ag. emend. a J. Ag., Alg. medit.; Montag., Fl. Alg. ha l a r a c h n i o n<br />

Kütz., p.p.<br />

Fronda ge<strong>la</strong>tinosa o carnuda, membranácea, cilín drica, comprimida o p<strong>la</strong>na,<br />

dicótoma o pennada, algu nas veces con bor<strong>de</strong>s prolíferos; compuesta en el centro<br />

<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos, hialinos, ramosos, diversa mente entrecruzados, los<br />

cuales se terminan hacia <strong>la</strong> pe riferia en celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas angulosas que constituyen<br />

<strong>la</strong> capa cortical. Conceptáculos sumergidos en <strong>la</strong> fronda y situados inmediatamente<br />

<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza, que encierran en un peridio o pericarpio, que J.<br />

Agardh nombra peri<strong>de</strong>rma, un glomérulo <strong>de</strong> esporas ovoi<strong>de</strong>s. Tetrásporos anidados<br />

en <strong>la</strong> capa cortica1, dividiéndose crucialmente a <strong>la</strong> madurez.<br />

1. Halymenia durvil<strong>la</strong>ei<br />

H. fron<strong>de</strong> membranacea, p<strong>la</strong>na, stipitata, elongata, dichotomo-subpinnata, <strong>de</strong>composita, pinnis<br />

pinnulisque linaribus, longe acuminatis, erecto-patentibus, margine <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tis.<br />

H. d u rv i l l a e i Bory, Coq., p. 180, t. 15, eximia; Kütz, Spec., p. 717; J. Ag., l.c., p. 205.<br />

-317-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Fronda <strong>de</strong> uno a dos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, adherida a los guijarros <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya o a fragmentos<br />

<strong>de</strong> concha por medio <strong>de</strong> un pequeño ap<strong>la</strong>stamiento, provista <strong>de</strong> un estipo<br />

corto que se ensancha muy luego en una hoja cuneiforme que se divi<strong>de</strong> en varias<br />

tiras en su vértice como palmado. Estas tiras, <strong>de</strong>rechas, dicótomas o irregu<strong>la</strong>rmente<br />

pinatífidas, con pínu<strong>la</strong>s alternas, tienen abajo <strong>de</strong> una pulgada a 15 líneas <strong>de</strong> ancho,<br />

y constituyen en su conjunto una especie <strong>de</strong> abanico. Las pínu<strong>la</strong>s, más bien en<strong>de</strong>rezadas<br />

que abiertas, tienen <strong>de</strong> 1 a 2 líneas, se atenúan poco a poco a medida que<br />

se elevan, como en el H. floresia, y están finamente <strong>de</strong>n ticu<strong>la</strong>das en sus bor<strong>de</strong>s. La<br />

fructificación se aproxima también <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l alga <strong>de</strong> Clemente y está situada abundantemente<br />

en <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s. Sustancia membranosa, muy <strong>de</strong>licada. Color ver<strong>de</strong> en<br />

los ejemp<strong>la</strong>res secos, el que primitivamente y en el estado <strong>de</strong> vida ha <strong>de</strong>bido ser<br />

encarnado. La p<strong>la</strong>nta adhiere fuerte mente al papel.<br />

Esta especie, originaria <strong>de</strong> Port-Praslin, en <strong>la</strong> Nueva Ir<strong>la</strong>nda, está también indicada<br />

por Bory como habiendo sido hal<strong>la</strong>da por d’Urville en Concepción, <strong>Chile</strong>, a <strong>la</strong><br />

verdad no en el texto <strong>de</strong>l Voyage <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coquille, pero sí sobre muestras rotu<strong>la</strong>das por<br />

él, y que pue<strong>de</strong>n verse en <strong>la</strong> colección ya citada <strong>de</strong> d’Urville. ¡Si será por error!<br />

no ta . El Halymenia incurvata Suhr (Flora, 9 <strong>de</strong> febrero 1839, p. 68, f. 42) es<br />

re<strong>la</strong>cionada con duda por el señor J. Agardh al Durvil<strong>la</strong>ea utilis, arriba <strong>de</strong>scrito, y <strong>de</strong>l cual<br />

tiene <strong>la</strong> forma y el color. En todo caso, no es una halimenia. Crece en valparaíso.<br />

su B t r i B u iii<br />

e s p o n g i o C á r p e a s<br />

Frondas carnudas, membranosas. Conceptáculos sumergidos en <strong>la</strong> fronda<br />

o anidados en nematecias o verrugas. Tetrásporos naciendo algunas veces<br />

entre los fi<strong>la</strong>mentos radiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> nematecia, algunas otras en los endocromas<br />

mismos <strong>de</strong> estos fi<strong>la</strong>mentos.<br />

XXviii. Fi l o F o r a - Ph y l l o P h o r a<br />

Frons basi stipitata, teretiuscu<strong>la</strong>, mox p<strong>la</strong>na costata vel e costata, membranaceo-carti<strong>la</strong>ginea,<br />

roseo-purpurea, e margine aut disco prolifera, e stratis cellu<strong>la</strong>rum binis constans. Stratum<br />

interius autem e cellulis oblongis angu<strong>la</strong>tis exterius seu corticale e cellulis minoribus radiantibus<br />

compositum. Fructus: Conceptacu<strong>la</strong> externa, subsphaerica, sessilia, foliolis interdum<br />

prolificantibus ornata, c<strong>la</strong>usa, sporas minutissimas, ovoi<strong>de</strong>as, in glomerulos plures congestas<br />

foventia. Nemathecia e filis basi dichotomis articu<strong>la</strong>tis radiantibus constantia. Tetrasporae<br />

numerosae ex endocromatibus filorum transformatis ortae! Tan<strong>de</strong>m cruciatim quadridivisae.<br />

Ph y l l o P h o r a Grev., Alg. Brit., p. 135 mut. limit.; J. Ag. l.c., p. 328; Montag., Fl. Alg.<br />

Fronda estipitada, cilindrácea por abajo, <strong>de</strong>spués p<strong>la</strong>na y recorrida o no longitudinalmente<br />

por una ner viosidad que no se extien<strong>de</strong> hasta el vértice, membraná-<br />

-318


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

cea, carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> un rosa purpúreo, a menudo pro lífera <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong> o <strong>de</strong> su<br />

superficie, compuesta <strong>de</strong> dos ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s unas interiores oblongas y<br />

angulosas, <strong>la</strong>s otras corticales, más pequeñas, redon<strong>de</strong>adas y radiantes horizontalmente<br />

hasta <strong>la</strong> periferia. Con ceptáculos salientes a <strong>la</strong> superficie, globulosos o<br />

hemis féricos, sésiles, cerrados, ornados <strong>de</strong> folio<strong>la</strong>s y encer rando esporas ovoi<strong>de</strong>s<br />

muy chiquitas, reunidas por pequeños glomérulos, a consecuencia <strong>de</strong> su modo <strong>de</strong><br />

evolución. Nematecias compuestas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos dicó tomos, articu<strong>la</strong>dos, radiales<br />

hacia todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia. Tetrásporos numerosos, provenientes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

metamorfosis <strong>de</strong> los endocromas <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos y di vididos crucialmente en<br />

cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />

1. Phyllophora? luxurians<br />

P. fron<strong>de</strong> stipitata, stipite in <strong>la</strong>minam costatam, membranaceam, p<strong>la</strong> nam, roseam, divisam,<br />

e margine et costa luxuriose proliferam di<strong>la</strong>tato, <strong>la</strong>cinii e linearis oblongo-cuneatis costatis;<br />

tetrasporis in sporophyllis marginalibus.<br />

P. l u X u r i a n s Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 100. sP h a e r o c o c c u s Mart., Fl. Bras., i,<br />

p. 32. Fu c u s Mert. cr y P t o n e m i a J. Ag., l.c., p. 228. eu h y m e n i a Kütz.<br />

Fronda caulescente, ramosa, membranosa, p<strong>la</strong>na, recorrida por una nerviosidad<br />

que es <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong>l estipo por el cual está adherida a <strong>la</strong>s conchas o a los<br />

peñascos; se divi<strong>de</strong> diferentes veces en tiras lineares, nerviosas y echando folio<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> sus bor<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> su nerviosidad, que son <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das o cuneiformes. Tetrásporos<br />

situados en folio<strong>la</strong>s que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> prolificación <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />

Esta p<strong>la</strong>nta fue cogida por el almirante d’Urville en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes.<br />

2. Phyllophora coccocarpa †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 16, fig. 1)<br />

P. fron<strong>de</strong> stipitata, stipite cylindraceo nudo aut a<strong>la</strong>to, in <strong>la</strong>minas p<strong>la</strong>nas, membranaceocarti<strong>la</strong>gineas,<br />

basi cunetas, mox <strong>la</strong>te lineares, enerves, apice bifidas, lobis rotundatis, expanso;<br />

conceptaculis ad apices segmentorum sessilibus, globosis, centro in sicco <strong>de</strong>presso-cupu<strong>la</strong>ri<br />

tan<strong>de</strong>m perforatis.<br />

P. co c c o c a r Pa Montag., Mss. Herb. prop. rh o d y m e n i a P a l m e t ta Montag., Voy. Pole<br />

Sud, Crypt., p. 156, pro parte.<br />

Fronda membranácea carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> un encarnado subido, provista en su<br />

base <strong>de</strong> un estipo cilindráceo, <strong>de</strong>snudo o guar necido por los dos <strong>la</strong>dos opuestos<br />

<strong>de</strong> un a<strong>la</strong> membranosa, sinuosa, bastante estrecha, <strong>de</strong>spués dividido y di<strong>la</strong>tado en<br />

expansiones p<strong>la</strong>nas, cuneiformes en su nacimiento, luego f<strong>la</strong>beliformes y bífidos en<br />

el vértice, con lóbulos anchamente redon<strong>de</strong>ados. Del vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong> nerviosidad que<br />

recorre <strong>la</strong> parte cuneiforme truncada <strong>de</strong> una expansión se ve con frecuencia salir<br />

-319-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

una prolificación; otras prolificaciones que se revisten <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> los segmentos<br />

principales, parten igualmente <strong>de</strong> abajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nerviosidad, y se pier<strong>de</strong> en su continuidad.<br />

El alga adquiere <strong>de</strong> 4 a 6 pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y el vértice di<strong>la</strong>tado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expansiones<br />

f<strong>la</strong>beliformes, cerca <strong>de</strong> una o dos pulgadas. Conceptáculos globulosos,<br />

salientes y situados sobre el disco <strong>de</strong> los lóbulos o <strong>de</strong> los segmentos. En el estado<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, su vértice está caído, es cupuliforme y horadado por un poro.<br />

Esta alga fue hal<strong>la</strong>da por el almirante d’Urville en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, mezc<strong>la</strong>da<br />

con el Rhodymenia palmetta, al cual semeja a primera vista <strong>de</strong> tal modo que<br />

yo <strong>la</strong> había confundido con él. En el<strong>la</strong> he observado el Plocamium magel<strong>la</strong>nicum y<br />

un fragmento muy chiquito <strong>de</strong> mi Plilota formosissima (Voy. au Póle Sud, p. 97, t. 9,<br />

fig. 3).<br />

XXiX. Gi m n o G o n G r o - Gy m n o G o n G r u s<br />

Frons carnoso-coriacea, teres aut p<strong>la</strong>na, dichotome ramosa, fastigiata. Structura: Stratum<br />

autem interius e cellulis oblongis longitrorsum coalitis, corticale vero e filis moniliformibus<br />

ho ri zontaliter radiantibus muci<strong>la</strong>gineque coalescentibus compositum. Conceptacu<strong>la</strong> (Favellidia,<br />

<strong>de</strong>mum Kalidia J. Ag.) frondi immersa plus minus prominu<strong>la</strong>, c<strong>la</strong>usa, parte fertili<br />

diffracta <strong>de</strong>mum li bera, sporas minutas, in glomerulos plures congestas et nucleum compositum<br />

constituentes, foventia. Nemathecia superficialia he misphaerica, e filis corticalibus elongatis<br />

radiantibus, quorum endochromata in tetrasporas tan<strong>de</strong>m cruciatim quadridivisas abeunt,<br />

formata.<br />

Gy m n o G o n G r u s Mart., Fl. Bras., i, p. 27; Montag.; J. Ag. ty l o c a r P u s, o n c o t y l u s<br />

et c h o n d r i Spec. Kütz. sP h a e r o c o c c i Spec. C. Ag. et Auett.<br />

Fronda carnuda, coriácea, cilíndrica o p<strong>la</strong>na, dicó toma, con segmentos <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces fastigiados, es <strong>de</strong>cir alcanzando a <strong>la</strong> misma altura, compuesta <strong>de</strong><br />

dos capas distintas, una interior o medu<strong>la</strong>ria, consistiendo en cel dil<strong>la</strong>s oblongas,<br />

situadas en el sentido <strong>de</strong>l eje, <strong>la</strong> otra exterior o cortical, formada <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />

articu<strong>la</strong>dos, monoliformes, irradiando horizontalmente hacia <strong>la</strong> perife ria y solidificados<br />

por el mucus abundante que <strong>la</strong>s ro<strong>de</strong>a. Conceptáculos sumergidos en <strong>la</strong><br />

fronda, pero un poco sa lientes y cerrados, haciéndose libres por ruptura <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte<br />

fértil <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, y encerrando esporas ovoi<strong>de</strong>s muy chiquitas, dispuestas por<br />

paquetitos cuya reunión forma un núcleo compuesto. Nematecias superficiales hemisféricas,<br />

constituidas por los fi<strong>la</strong>mentos prolongados <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical, radiando<br />

hacia todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia y cuyos endocromas se metamorfosean<br />

al fin en tetrásporos crucialmente divididos. Yo soy quien he seña<strong>la</strong>do el primero<br />

(Canar. Crypt., p. 160) esta meta morfosis.<br />

Tres so<strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> este género existen sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. O al menos son<br />

<strong>la</strong>s únicas que hayan sido observadas allí hasta el día <strong>de</strong> hoy.<br />

-320


Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />

Lám. 16. Fig. 1. Phyllophora coccocarpa visto <strong>de</strong> tamaño natural.


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Gymnogongrus furcel<strong>la</strong>tus<br />

G. fron<strong>de</strong> caespitosa, coriacea, compresso-p<strong>la</strong>na, di-trichotoma, seg mentis anguste linearibus<br />

patenti-erectis, attenuatis, e margine aut apice (casu) eroso interdum proliferis; conceptaculis<br />

convexo-hemisphaericis, frondi hinc nodosae immersis, filis nematheciorum subsimplicibus.<br />

G. F u r c e l l at u s J. Ag., Sp. Alg., ii, p. 318. sP h a e r o c o c c u s C. Ag.; Montag., Fl.<br />

Boliv., p. 26; Kütz., l.e., p. 737.<br />

Una callosidad discoi<strong>de</strong> adherida a los peñascos sirve <strong>de</strong> base a un gran número<br />

<strong>de</strong> frondas reunidas en copas. Frondas <strong>de</strong> tres a cinco pulgadas <strong>de</strong> alto, divididas<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base, que es filiforme, en dicotomías sucesivas, cuyos segmentos lineares,<br />

comprimidos y p<strong>la</strong>nos, tienen a lo más 1 línea <strong>de</strong> ancho, y llegan más o menos<br />

a <strong>la</strong> misma altura. Cuando dos dico tomías están muy próximas se cree ver una<br />

so<strong>la</strong> división dicó toma. De los bor<strong>de</strong>s, y aun también alguna vez <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> los<br />

segmentos truncado o <strong>de</strong>struido por el choque <strong>de</strong> <strong>la</strong>s o<strong>la</strong>s, parten unas especies <strong>de</strong><br />

prolificaciones. Conceptáculos nume rosos, hemisféricos o elípticos, sumergidos en<br />

el tejido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas a <strong>la</strong>s cuales hacen nudosas o haciendo salida por los dos<br />

<strong>la</strong>dos. Esporas sumamente chiquitas, redon<strong>de</strong>adas y rosa das. Nematecias hemisféricas,<br />

abrazando <strong>la</strong> fronda, cuando están situadas sobre su bor<strong>de</strong>, compuestas<br />

<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos ra diales, a<strong>la</strong>rgados, sencillos y con <strong>la</strong>rgos endocromas. Subs tancia<br />

coriácea, carti<strong>la</strong>ginosa, bastante <strong>de</strong>lgada no obstante. Color púrpura violeta o amarillento<br />

cuando el alga ha perma necido mucho tiempo fuera <strong>de</strong>l agua.<br />

Bertero y el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny han cogido esta alga en valparaíso.<br />

2. Gymnogongrus disciplinalis<br />

G. fron<strong>de</strong> compresso-p<strong>la</strong>na, <strong>de</strong>orsum palmato-divisa, sursum dicho toma, segmentis infra axil<strong>la</strong>s<br />

cuneatis, apice fastigiatis, acutiusculis; nematheciis subsemiglobosis, sparsis, e fi<strong>la</strong> men tis<br />

pluries dichotomis, breviarticultis formalis.<br />

G. disciPlinalis J. Ag., l.c., p. 319. sP h a e r o c o c c u s Bory, Coq., p. 172. c h o n d r u s<br />

Grev.; Kützing.<br />

Frondas <strong>de</strong> cinco a seis pulgadas, lineares y anchas <strong>de</strong> una línea a lo más,<br />

dicótomas y más di<strong>la</strong>tadas aun bajo los soba cos que en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte. Segmentos<br />

inferiores como palmea dos, a consecuencia probablemente <strong>de</strong> <strong>la</strong> confluencia <strong>de</strong><br />

dos dicotomías. Segmentos superiores más y más estrechos, <strong>de</strong>l gados y fastigiados.<br />

Divisiones extremas frecuentemente dis puestas en forma <strong>de</strong> abanico. No hay<br />

conceptáculos en nuestros ejemp<strong>la</strong>res. Nematecias casi globulosas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong><br />

una ca beza <strong>de</strong> alfiler ordinario, amarillentas en nuestros individuos <strong>de</strong>colorados,<br />

situadas sobre los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los segmentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda y compuestas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />

irradiados, varias veces di cótomos a cortos intervalos y con endocromas mucho<br />

más cor tos que en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte especie.<br />

-323-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Esta alga, que por <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> sus caracteres se acerca <strong>de</strong>l G. furcel <strong>la</strong>tus, no<br />

me parece ser distinta <strong>de</strong> él, si realmente lo es específicamente, más que por <strong>la</strong> ramificación<br />

<strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> sus nematecias y <strong>la</strong> brevedad <strong>de</strong> sus artículos, ca racteres<br />

<strong>de</strong> poco valor. Fue cogida en Concepción por los señores Lesson y d’Urville,<br />

y en Cal<strong>la</strong>o, por el señor Gaudichaud.<br />

3. Gymnogongrus vermicu<strong>la</strong>ris<br />

G. fron<strong>de</strong> caespitosa, teretiuscu<strong>la</strong>, subcompressa, dichotomo-fastigiata et saepe sparsim fasci<br />

cu<strong>la</strong>ta aut secundatim prolifera, prolificationibus segmentisque terminalibus obtusis; conceptaculis<br />

subhemisphaerice pro minentibus aggregatis.<br />

G. v e r m i c u l a r i s J. Ag., l.c., p. 323. sP h a e r o c o c c u s C. Ag. ch o n d r u s Grev. Fuc<br />

u s Turn.<br />

Frondas <strong>de</strong> color encarnado subido, <strong>de</strong> dos a cuatro pulga das <strong>de</strong> alto, <strong>de</strong>l grosor<br />

<strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo, cilindráceas, un poco comprimidas por abajo, sobre<br />

todo en edad tierna, ci líndricas por arriba, dicótomas, con segmentos fastigiados,<br />

al gunas veces irregu<strong>la</strong>rmente divididas y cargadas <strong>de</strong> prolificaciones <strong>la</strong>terales.<br />

Con ceptáculos <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces próximos, un poco salientes, lo cual da a<br />

los segmentos un aspecto nudoso.<br />

Esta especie, hal<strong>la</strong>da primero en el cabo <strong>de</strong> Buena Esperanza, no es rara en <strong>la</strong>s<br />

costas <strong>de</strong>l océano Pacífico, en Perú y en <strong>Chile</strong>. Es probable que el Chondrus sejunctus<br />

Bory, que tampoco he visto fructificado, pertenezca a esta especie, como lo presume<br />

el señor J. Agardh.<br />

su B t r i B u iv<br />

n e m a s t ó m e a s<br />

Frondas carnudas, membranosas. Fi<strong>la</strong>mentos radiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical<br />

más o menos íntimamente soldados entre sí. Conceptáculos anidados <strong>de</strong>bajo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical, tan pronto abriéndose por un poro, tan pronto<br />

escapán dose, a <strong>la</strong> madurez, por <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia.<br />

ne m a s t o n e a e J. Ag., Alg. Medit.<br />

XXX. ir í d e a - ir i d a e a<br />

Frons ge<strong>la</strong>tinoso-carnosa, sicca carti<strong>la</strong>ginea, p<strong>la</strong>na, simplex aut parum divisa, interdum stipitata,<br />

purpurea aut vio<strong>la</strong>cea, in mari radios Iridis reflectens. Structura: stratum interius<br />

seu medul<strong>la</strong>re e cellulis fi<strong>la</strong>mentosis <strong>de</strong>nsissime intricatis in fi<strong>la</strong> moniliformia paralle<strong>la</strong> fastigiata<br />

abeuntibus stratumque peripheri cum compactum constituentibus, compositum. Fruc ti<br />

-324


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

ficatio: glomerulus sporarum (Favellidium) nucleolis pluribus in unum coa litis et p<strong>la</strong>centa<br />

reticu<strong>la</strong>tim ambiente suffultis compositus, frondi immersus, dissolutione partis fertilis liberatus.<br />

Tetrasporae in soros rotundatos plurimae aggregatae, rotun<strong>de</strong>o, cruciatim qua dri divisae.<br />

ir i d a e a Bory, Coq., p. 103; J. Ag., Sp. Alg., ii, p. 250; Montag., Fl. Alg., c. icone analyt.<br />

Fronda carnuda membranosa, ge<strong>la</strong>tinosa, cuando está mojada, carti<strong>la</strong>ginosa en<br />

estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, p<strong>la</strong>na, sencil<strong>la</strong> o hendida en tiras, pero nunca dicótoma, algunas<br />

veces provista <strong>de</strong> un estipo o pedículo más o menos <strong>la</strong>rgo, <strong>de</strong> color púrpura<br />

o violáceo, reflejando en el agua los más bellos reflejos cambiantes <strong>de</strong>l arco iris, <strong>de</strong><br />

don<strong>de</strong> le viene su nombre. Estructura: <strong>la</strong> capa inte rior o medu<strong>la</strong>ria se compone <strong>de</strong><br />

celdil<strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>mentosas muy estrechamente entre<strong>la</strong>zadas en forma <strong>de</strong> enrejado, <strong>la</strong>s<br />

cuales, al acercarse a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, se transforman poco a poco en fi<strong>la</strong>mentos<br />

monoliformes para constituir por su aproximación y su cohesión por medio<br />

<strong>de</strong> un mucí<strong>la</strong>go abundante, <strong>la</strong> capa exterior o cortical. Favelidias formadas por <strong>la</strong><br />

reunión en un solo núcleo <strong>de</strong> varios nucléolos que envuelve una suerte <strong>de</strong> p<strong>la</strong>centa<br />

reticu<strong>la</strong>do, situados <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa periférica y esca pándose a consecuencia <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> porción fértil <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda. Tetrásporos aproximados en soros imergidos<br />

en <strong>la</strong> capa cortical y crucialmente divididos en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />

<strong>Chile</strong> nos ofrece cinco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más magníficas especies <strong>de</strong> este género ilustrado por<br />

Bory.<br />

1. Iridaea <strong>la</strong>minarioi<strong>de</strong>s<br />

i. fron<strong>de</strong> longe stipitata, crassa, juniori ovato-spathu<strong>la</strong>ta, vio<strong>la</strong>cea, integra, subcucul<strong>la</strong>ta,<br />

adulta <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta viri<strong>de</strong>scenti-livida, in <strong>la</strong>cinias fissa, stipite canalicu<strong>la</strong>to.<br />

i. l a m i n a r i o i d e s Bory, Coq., p. 105, t. 11, fig. 1; Montag.; Kütz.; J. Ag., l.c., p. 253.<br />

i. c o r n u c o P l a e Post. et Ruppr., Illustr., p. 18, t. 38; fig. 6.<br />

Frondas reunidas en copas por una base discoi<strong>de</strong>, cortas, ovales o espatu<strong>la</strong>das<br />

en <strong>la</strong> juventud, y altas entonces <strong>de</strong> una a dos pulgadas a lo más, adquiriendo más<br />

a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte una longitud décup<strong>la</strong> y un ancho <strong>de</strong> cinco a seis pulgadas, pero, en lugar<br />

<strong>de</strong> permanecer sencil<strong>la</strong>s, se hien<strong>de</strong>n casi hasta el estipo en ti ras, cuneiformes en <strong>la</strong><br />

base, linear-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, en<strong>de</strong>rezada, y sensiblemente ondu<strong>la</strong>das por los bor<strong>de</strong>s.<br />

En todas sus diver sas eda<strong>de</strong>s, cada fronda está provista <strong>de</strong> un estipo canalicu<strong>la</strong>do<br />

en una <strong>de</strong> sus faces, y es <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> una a dos pulgadas. Consis tencia espesa y carnuda<br />

que se pone dura y córnea al <strong>de</strong>secarse. Color violeta purpuráceo, pasando<br />

al ver<strong>de</strong> amoratado o al bruno negruzco. Adulto, el mucí<strong>la</strong>go que el<strong>la</strong> trasuda <strong>la</strong><br />

hace adherir al papel.<br />

Bory, que <strong>de</strong>scribe poco sus especies, ha dado, al contrario, muchos <strong>de</strong>talles sobre<br />

esta y, en general, sobre todas sus irí<strong>de</strong>as chilenas, que ha pintado, es preciso<br />

-325-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

confesarlo, con amor <strong>de</strong> padre. La comparación que hace <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda tierna con<br />

<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ofioglosis es pasmosa <strong>de</strong> verdad. Cuando <strong>la</strong> fronda está fructificada, se<br />

pone papulosa y áspera al tacto, a consecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> los conceptáculos<br />

numerosos que cubren una y otra <strong>de</strong> sus faces. Esta alga fue cogida en Coquimbo<br />

por el señor Gaudichaud, en Concepción y en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por el<br />

almirante d’Urville.<br />

2. Iridaea micans<br />

i. fron<strong>de</strong> breviter stipitata, crassa, e cordatoreniformi-ovata, obtusis sima, caeruleo-vio<strong>la</strong>cea,<br />

tan <strong>de</strong>m fusco-purpurea rugosissima foramina taque, disco <strong>la</strong>evi, marginibus (adultae) ciliatoas<br />

peris.<br />

i. m i c a n s Bory, l.c. p, 110, t. 13 et 13 bis.; Montag., Voy au Pole Sud, Crypt., p. 104; J. Ag.<br />

l.c., p. 254. i. c i l i a ta Kütz ex Ag. Jun.<br />

Un pedículo corto y comprimido o p<strong>la</strong>no se di<strong>la</strong>ta en una <strong>la</strong>ma redon<strong>de</strong>ada,<br />

muy obtusa en el vértice, escotada como co razón o como riñón en <strong>la</strong> base, ondu<strong>la</strong>da<br />

en su bor<strong>de</strong>, con fre cuencia lobada y guarnecida <strong>de</strong> pestañas sencil<strong>la</strong>s muy cortas<br />

o estrel<strong>la</strong>das. Esta fronda cuyo diámetro es variable según <strong>la</strong> edad entre ocho y<br />

quince pulgadas, pero que <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación re duce a menudo a <strong>la</strong> mitad, ofrece en el<br />

mar los reflejos cam biantes <strong>de</strong> azul y <strong>de</strong> violeta que caracterizan el género y que <strong>la</strong><br />

pintura es inhábil para reproducir. El color, que primero es <strong>de</strong> violeta, se pone con<br />

<strong>la</strong> edad amarillo verdoso, sucio y, fijada en el papel, se parece bastante a una <strong>la</strong>ma<br />

córnea muy <strong>de</strong>lgada. Fructificada, es áspera al tacto y se perfora por <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> los<br />

conceptáculos; estas perforaciones ofrecen un re bor<strong>de</strong> espesado que se cubre <strong>de</strong><br />

pestañas semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda. La <strong>la</strong>ma adhiere bastante bien al<br />

papel, pero no el estipo.<br />

Esta bel<strong>la</strong> especie, <strong>la</strong>rgamente y muy bien <strong>de</strong>scrita por Bory, es bastante común<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Malvinas hasta <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Perú, pasando por el cabo <strong>de</strong> Hornos.<br />

d’Urville <strong>la</strong> ha cogido en Concepción.<br />

3. Iridaea augustinae<br />

i. fron<strong>de</strong> cordato-reniformi, undu<strong>la</strong>to-plicata, obtusa, disco margini busque ciliato-asperis,<br />

stipite abbreviato canalicu<strong>la</strong>to aut subnullo.<br />

i. a u G u s t i n a e Bory, l.c., p. 108, t. 12; Kütz., l.c., p. 727; J. Ag., l.c., p. 255. i. u n d ulo<br />

sa Bory, Fl. Mal.<br />

Frondas que parten <strong>de</strong> una especie <strong>de</strong> disco que sirve <strong>de</strong> raíz, provistas <strong>de</strong> un<br />

estipo corto, algunas veces poco pronunciado y ensanchándose muy luego en una<br />

<strong>la</strong>ma obcór<strong>de</strong>a o reniforme, por lo <strong>de</strong>más orbicu<strong>la</strong>r u oblonga, muy obtusa en el<br />

vértice, <strong>de</strong> 3 a 6 pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre un ancho menor o mayor, pues varía al infinito,<br />

cargada sobre su bor<strong>de</strong> espesado, ondu<strong>la</strong>do o sinuoso, <strong>de</strong> pestañas sencil<strong>la</strong>s<br />

-326


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

y muy chiquitas, y sobre sus faces, princi palmente junto al estipo, <strong>de</strong> papil<strong>la</strong>s cortas<br />

y agudas que <strong>la</strong>s ha cen ásperas al tacto como una raspa. Substancia más <strong>de</strong>lgada<br />

que en <strong>la</strong>s dos primeras, y color <strong>de</strong> un encarnado-violeta que se pone amoratado<br />

con el tiempo. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> los conceptáculos, <strong>la</strong> fronda está acribil<strong>la</strong>da<br />

<strong>de</strong> agujeros como una espuma<strong>de</strong>ra.<br />

El almirante d’Urville ha encontrado esta magnífica p<strong>la</strong>nta en <strong>la</strong>s Malvinas y en<br />

Concepción.<br />

4. Iridaea cutlerieae<br />

i. fron<strong>de</strong> amp<strong>la</strong>, carnoso-membranacea, vio<strong>la</strong>ceo-purpurea, p<strong>la</strong>na, subsessili, <strong>la</strong>te et inaequaliter<br />

ovato-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, e disco et margine un du<strong>la</strong>to subcrenu<strong>la</strong>to vel <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>to prolifi cationes<br />

emittente; concepto culis ordine nullo per fron<strong>de</strong>m sparsis.<br />

i. c u t l e r i e a e Montag., Bonite, Crypt., p. 63; Kütz., l.c., p. 726. Gr a t e l o u P i a Kütz.,<br />

Phyc. Gen., et. J. Ag., Sp. Alg., p. 183.<br />

Fronda carnuda, membranosa, apenas encogida en pedículo en <strong>la</strong> base, oblongo-linear,<br />

<strong>la</strong>rga <strong>de</strong> uno a dos pies, ancha <strong>de</strong> dos pulgadas y más, recta o encorvada,<br />

que se adhiere a los peñas cos por un pequeño disco y echando <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong> onduloso<br />

y <strong>de</strong> su disco (según el señor J. Agardh) prolificaciones <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das u oblongas.<br />

Conceptáculos (que no he podido hal<strong>la</strong>r) esparcidos sin or<strong>de</strong>n sobre el disco <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> fronda, un poco salientes en es tado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación. Color violeta. Consistencia<br />

carnuda. Adhiere flojamente al papel.<br />

El señor Gaudichaud ha cogido esta especie sobre <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, en val paraíso.<br />

Poseo yo <strong>la</strong> misma especie <strong>de</strong> <strong>la</strong> Martinica, comunicada por el señor Duperrey,<br />

ingeniero geógrafo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina.<br />

5. Iridaea bin<strong>de</strong>ri<br />

i. fron<strong>de</strong> maxima, purpureo-hepatica, membranaceo-carnosa, sessili, a disco minuto radicali<br />

sensim cuneatim expansa, superne <strong>la</strong>tissime ob ovata, vage longitrorsum fissa, margine undu<strong>la</strong>ta;<br />

conceptaculis minutis per fron<strong>de</strong>m sparsis confertisque.<br />

i. B i n d e r i J. Ag., Mss. in Herb. Bin<strong>de</strong>r.; Kütz., Sp Alg., p. 272. I. B e rte roana Montag.,<br />

Herb. propr. sc h i z y m e n i a J. Ag., Sp. Alg., ii, p. 174.<br />

Fronda membranosa, <strong>de</strong> un encarnado amoratado en diferentes sitios, provista<br />

en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un disco pequeño hemisférico <strong>de</strong> una lí nea <strong>de</strong> diámetro, ensanchándose<br />

al instante en forma <strong>de</strong> cuña, <strong>de</strong>spués adquiriendo una longitud <strong>de</strong> quince<br />

pulgadas y un an cho <strong>de</strong> ocho a nueve en el vértice, que es profundamente si nuado<br />

en nuestro ejemp<strong>la</strong>r, pero no todavía hendida en tiras, como lo dice <strong>de</strong> los suyos el<br />

célebre ficólogo <strong>de</strong> Lund. Bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda ondu<strong>la</strong>dos, pero enteros y <strong>de</strong>snudos<br />

-327-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

lo mismo que el disco. Conceptáculos sumamente pequeños y numerosos, poco<br />

salientes a <strong>la</strong>s dos faces, pero que se ven bien poniendo el alga entre el ojo y <strong>la</strong> luz.<br />

Semejan a una erupción miliar.<br />

He <strong>de</strong>scrito esta especie por dos ejemp<strong>la</strong>res enviados <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por Bertero, <strong>de</strong> los<br />

cuales uno, estéril, me fue dado por Guillemin, y el otro, fructificado, pertenece a<br />

<strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> París.<br />

tr i B u viii<br />

Ce r a m í e a s<br />

Fronda monosifoniada, articu<strong>la</strong>da, raramente celulosa. Conceptáculos <strong>de</strong>snudos<br />

o involucrados. Tetrásporos <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces salientes afuera.<br />

Anteridias situadas en un individuo diverso <strong>de</strong> los otros dos.<br />

XXXi. ce r a m i o - ce r a m i u m<br />

Frons subcarti<strong>la</strong>ginea, fi<strong>la</strong>mentosa, rosea, articu<strong>la</strong>ta, ramosa, monosiphonia, ad genicu<strong>la</strong><br />

cellulis irregu<strong>la</strong>ribus corticata. Conceptacu<strong>la</strong> (Favel<strong>la</strong>e) ad ramos <strong>la</strong>teraliter sessilia, filis<br />

involucrantibus paucis stipata, perisporio hyalino sporas angu<strong>la</strong>tas <strong>la</strong>xe inclu<strong>de</strong>ntia. Tetrasporae<br />

in cellulis geniculorum intum-escentibus nidu<strong>la</strong>ntes, sphaericae, intra perisporium<br />

hyalinum triangule quadridivisae. Antheridia ad ramellos sessilia, conferta, globulosa, hyalina,<br />

mox libera tranquil<strong>la</strong>, tan<strong>de</strong>m ciliolo evoluto mobilia.<br />

ce r a n i u m Adans., C. Ag., Lyngb., J. Ag., caeteri. Bo r y n a Gratel. di c t y d e r m a<br />

Bonnem. ho r m o c e B a s, c o n G r o c e r a s, t r i c h o c e B a s, e c h i n o c e r a s, c e l e c e r a s,<br />

a c a n t h o c e r a s, c e r a m i u m et P t e r o c e r a s Kütz.<br />

Fronda filiforme, casi carti<strong>la</strong>ginosa, rosa o púrpura, articu<strong>la</strong>da, ramosa, monosifoniada,<br />

es <strong>de</strong>cir, compuesta <strong>de</strong> un solo tubo tabicado <strong>de</strong> distancia en distancia y<br />

pro visto <strong>de</strong> una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>res al nivel <strong>de</strong> los tabiques. Conceptáculos<br />

o fave<strong>la</strong>s sésiles a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los ramos, <strong>de</strong>snudos o involucrados por ramulillos<br />

cortos y encerrando en una suerte <strong>de</strong> perísporo hialino esporas numerosas y ángulosas.<br />

Tetrásporos esféricos, nacidos en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s corticales <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> los endofragmas<br />

y triangu<strong>la</strong>rmente divididos en cuatro esporas a <strong>la</strong> ma durez. Anteridias<br />

<strong>de</strong>senvueltas en una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s que reviste en los ramulillos y escapándose<br />

en forma <strong>de</strong> glóbulos hialinos, primero quietos, <strong>de</strong>spués móviles por <strong>la</strong> evolución<br />

<strong>de</strong> una pestaña anterior o posterior.<br />

Las especies <strong>de</strong> este género son poco numerosas en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> no se encuentra<br />

más que el tipo <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie cosmopolita y una <strong>de</strong> sus varieda<strong>de</strong>s.<br />

-328


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Ceramium rubrum<br />

C. fron<strong>de</strong> subcarti<strong>la</strong>ginea, setacea, dichotomo-ramosissima, articulis ovato-oblongis reticu<strong>la</strong>tis<br />

opacis, geniculis contractis, ramulis extremis forcipalis; conceptacutis sphaericis, sessilibus,<br />

ramellis subternis invo lucratis, sporas numerosas angu<strong>la</strong>tas perisporio hyalino foventibus;<br />

tetrasporae et antheridia ut in charact. gener. exposit.<br />

C. r u B r u m Ag., Sp. Alg., ii, p. 146. Bo r y n a va r i a B i l i s Bonnem. co n F e r va r u B r a<br />

Huds., Engl. Bot. t. 1166; Harv., Phyc. Brit., t. 181<br />

var. pedicel<strong>la</strong>tum Duby: fron<strong>de</strong> aequali, ramellis utrinque attenuatis brevibus tota<br />

obsita, intersitiis juvenilibus atque adultis <strong>de</strong>nsius corti catis.<br />

C. P e d i c e l l at u m DC., Fl. Fr., ii, p. 43; Bo r y n a Gratel.<br />

Frondas por copas, naciendo <strong>de</strong> un pequeño ap<strong>la</strong>stamiento escutiforme, <strong>la</strong>rgas<br />

<strong>de</strong> tres pulgadas a un pie, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí o algunas veces <strong>de</strong> un<br />

Mi <strong>de</strong> violín, más o menos irregu<strong>la</strong>rmente ramosas por dicotomías y con ramos<br />

fasti giados, cargados, ellos mismos, como en <strong>la</strong> variedad, <strong>de</strong> ra mulillos prolíferos,<br />

cortos y en<strong>de</strong>rezados. Sobacos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s di cotomías bastante amplios. Segmentos extremos<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fron das <strong>de</strong> los ramos y <strong>de</strong> los ramulillos ordinariamente inflexos<br />

como pinzas, y algunas veces rectos. Artículos dos a tres veces más <strong>la</strong>rgos que<br />

anchos, más opacos al nivel <strong>de</strong>l tabique, en el punto don<strong>de</strong> <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />

corticales es más espesa. Fave<strong>la</strong>s sésiles a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los ramos, involucradas por<br />

los ramu lillos encorvados en número <strong>de</strong> tres a cinco. Tetrásporos sumer gidos en<br />

<strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s corticales <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> los endofragmas tan pronto dispuestos por series<br />

regu<strong>la</strong>res, tan pronto sin or<strong>de</strong>n alguno visible. Color variable <strong>de</strong> encarnado al<br />

amarillo rubio, tinto <strong>de</strong> verdoso. Las anteridias, observadas por los señores Derbes<br />

y Solier (véase su Memoria arriba citada, p. 71), cubren a los ramulillos <strong>de</strong> individuos<br />

particu<strong>la</strong>res, es <strong>de</strong>cir, que no llevan ni fave<strong>la</strong>s ni tetrásporos, bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />

celdil<strong>la</strong>s numerosas in coloras, redon<strong>de</strong>adas u ovoi<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se escapan <strong>la</strong>s anterozoi<strong>de</strong>s<br />

provistas con frecuencia <strong>de</strong> un apéndice f<strong>la</strong>geliforme, que el<strong>la</strong>s llevan ya<br />

por <strong>de</strong><strong>la</strong>nte ya por <strong>de</strong>trás, y por medio <strong>de</strong>l cual se mueven bastante velozmente.<br />

El señor Gay ha traído <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> el tipo y <strong>la</strong> variedad.<br />

XXXii. ce n t r o c e r a s - ce n t r o c e r a s<br />

Frons filiformis, membranaceo-carti<strong>la</strong>ginea, roseo-purpurea, articu<strong>la</strong>ta, dichotomo-ramosa,<br />

segmentis extremis strictis aut forci patis. Structura: cellu<strong>la</strong>e corticales parallelogrammae seu<br />

oblongo rectangu<strong>la</strong>e (hexaedrae) transversim longitrorsumque seriatae, tubum centralem articu<strong>la</strong>tum<br />

circumdantes, ad genicu<strong>la</strong> incrassata ciliataque congestae. Favel<strong>la</strong>e ad ramulos sessiles,<br />

ramellis conformibus involucratae. Tetrasporae (a me primo observatae) sphaericae,<br />

secundae aut verticil<strong>la</strong>tae, ciliolo autramello transformato bracteatae, perisporio hyalino<br />

inclusae, tan<strong>de</strong>m triangule quadridivisae.<br />

-329-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

ce n t r o c e r a s Kütz. in Linnaaea, 1841, p. 741; Montag., Fl. Alg. p. 140; J. Ag., l.c. p.<br />

147. ce r a m i i Spec. C. Ag. et Auett.<br />

Fronda filiforme, membranáceo-carti<strong>la</strong>ginosa, mono sifoniada, articu<strong>la</strong>da, dicótoma,<br />

compuesta <strong>de</strong> un tubo central, tabicada <strong>de</strong> distancia en distancia y cubierta<br />

<strong>de</strong> una capa cortical continua. Capa cortical formada <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s hexaedras,<br />

dispuestas regu<strong>la</strong>rmente por series longitudinales y transversales, <strong>de</strong> suerte que en<br />

una sec ción horizontal <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento se pue<strong>de</strong>n contar más <strong>de</strong> veinte alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l<br />

tubo interior. Al nivel <strong>de</strong> los endo fragmas, don<strong>de</strong> algunas celdil<strong>la</strong>s menos regu<strong>la</strong>res<br />

han venido a sobreponerse a <strong>la</strong>s otras, se ven <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces pestañas o<br />

aguijones hialinos, muy cortos y muy tiesos, que forman allí verticelos; sobre los<br />

últimos ra mulillos en forma <strong>de</strong> pinzas, ocupan el costado externo. Fave<strong>la</strong>s sésiles<br />

sobre los ramos, y provistas <strong>de</strong> un invo lucro. Tetrásporos esféricos, seriados por<br />

afuera <strong>de</strong> los ramulillos y teniendo una pestaña por bráctea.<br />

1. <strong>Centro</strong>ceras c<strong>la</strong>vu<strong>la</strong>tum<br />

C. fron<strong>de</strong> capil<strong>la</strong>ri dichotomo-ramosa, segmentis fastigiatis, extremis incurvo-forcipatis,<br />

articulis inferioribus diametro 4-6-plo longioribus, supremis brevissimis ciliatis spinulosis,<br />

ciliis verticil<strong>la</strong>tis.<br />

C. c l av u l at u m Montag., Fl. Alg., p. 140 et Cuba, Crypt., p. 26, t. 2, f. 1. sP y r i d i a J. Ag.,<br />

Alg. Medit., <strong>de</strong>in ce n t r o c e r a s Sp. Alg., ii, p. 148. Bo r y n a to r u l o s a Bomem. B. c il<br />

i a ta Bory in Be<strong>la</strong>ng., Voy. lnd. Or., p. 177, non Gratel. ce r a m i u m C. Ag. apud Kunth<br />

et Sp. Alg., ii, p. 152.<br />

Frondas fi<strong>la</strong>mentosas, naciendo por copas más o menos bien provistas, <strong>la</strong>rgas<br />

<strong>de</strong> dos a tres pulgadas, <strong>de</strong> color rosado o purpúreo, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un crin, regu<strong>la</strong>rmente<br />

dicótomas <strong>de</strong> <strong>la</strong> base al vértice, echando en el sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías<br />

una o dos prolificaciones que llevan más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte fave<strong>la</strong>s. Segmen tos extremos raramente<br />

rectos, lo más ordinariamente encor vados uno hacia el otro como pinza.<br />

Artículos inferiores <strong>de</strong> tres a ocho veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro; los superiores<br />

igua les o más pequeños. Aguijones muy agudos, hialinos y forma dos <strong>de</strong> uno o dos<br />

artículos, dispuestos por verticelos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos, pero situados sobre<br />

el costado exterior <strong>de</strong> los segmentos en forma <strong>de</strong> pinzas. Fave<strong>la</strong>s géminas <strong>la</strong> mayoría<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces e involucradas por 4 a 5 ramos más <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong>l doble que el núcleo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> fave<strong>la</strong>. Tetrásporos vertice<strong>la</strong>dos, según el señor J. Agardh, sobre los últimos<br />

segmentos o <strong>la</strong>s prolificaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda; no los he visto más que seriados sobre<br />

el costado externo <strong>de</strong> los segmentos al nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones y en el sobaco<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pestañas.<br />

Esta linda alga chiquita varía sumamente en sus formas, en términos que se han<br />

hecho <strong>de</strong> el<strong>la</strong> muchas especies poco sólidas. Las muestras que tenemos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />

presentan <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s pestañas son hori zontales y mejor divaricadas.<br />

-330


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

XXXiii. GriFitsia - Gri F F ith s ia<br />

Frons filiformis, monosiphonia, aticu<strong>la</strong>ta, purpureo viridique variegata, dichotomo-ramosa,<br />

ramis nudis aut ramellis vestitis. Favel<strong>la</strong>e e perisporio hyalino sporas ángulosas fovente<br />

compositae et ramellulis umbel<strong>la</strong>tis involucratae. Tetrasporae ad internum <strong>la</strong> tus ramellorum<br />

bre vium caulem cingentium et involucrum constituentium seriatae, sphaericae, intra perisporium<br />

hyalinum tan<strong>de</strong>m triangule quadridivisae. Antheridia subsphaerica circum axim in<br />

glomerulos subglobosos aut subconicos congesta tan<strong>de</strong>m in corpus cu<strong>la</strong> mobilia sece<strong>de</strong>ntia.<br />

Gri F F ith s ia Ag., Sp. Alg., ii, p. 126 caeterique. olim. Po ly c h r o m a Bonnem. co n-<br />

F e r va e Spec. Roth aliique.<br />

Fronda filiforme, monosifoniada, reticu<strong>la</strong>da, colo reada <strong>de</strong> púrpura mezc<strong>la</strong>do<br />

<strong>de</strong> ver<strong>de</strong> (<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> secación), dividida por dicotomías sucesivas hasta el<br />

vértice que es <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces fastigiado o en forma <strong>de</strong> abanico. Segmentos<br />

<strong>de</strong>snudos o con algunos ramu lillos. Fave<strong>la</strong>s que encierran en un perísporo transparente<br />

incoloro numerosas esporas ángulosas y ro<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> una umbe<strong>la</strong> <strong>de</strong> ramulillos<br />

(4 ad 5) haciendo oficio <strong>de</strong> in vólucros. Tetrásporos situados en series al costado<br />

interior y al nivel <strong>de</strong> cada endofragma <strong>de</strong> ramulillos cortos ter minando un ramo;<br />

se divi<strong>de</strong>n triangu<strong>la</strong>rmente. Anteri dias que forman masas globulosas o cónicas <strong>de</strong><br />

celdil<strong>la</strong>s pequeñas reunidas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un eje p<strong>la</strong>centario (Derb. y Sol.) <strong>de</strong>jando<br />

escapar en <strong>la</strong> madurez corpúsculos móviles.<br />

Únicamente dos especies crecen en <strong>Chile</strong> y todavía <strong>la</strong> segunda, cuya fruc tificación<br />

no es conocida, necesita nuevas investigaciones allí mismo para ser legitimada.<br />

1. Griffithsia setacea<br />

G. fron<strong>de</strong> setacea, dichotomo-virgato-ramosa, segmentis erectis, ultimis fastigiatis acuminatis,<br />

axillis acutis; articulis cylindraceis, ad genicu<strong>la</strong> vix aut non contractis, diametro subquadruplo<br />

longioribus, ramulis carpophoris <strong>la</strong>teralibus, sparsis oppositisque 2-3 articu<strong>la</strong>tis, f<strong>la</strong>vel<strong>la</strong>s,<br />

tetrasporas aut antheridia in individuo dis tincto intra involucrum ter minale umbel<strong>la</strong>tum<br />

foventibus.<br />

G. s e ta c e a Ag., Sp. Alg., ii, p. 129; Montag., Canar., p. 175; Harv., Phyc. Brit., t. 184,<br />

eximia; Derb. et Sol., Mem. Cit., p. 71, t. Xviii, fig. 1-5. ce r a m i u m Duby. co n F e r va<br />

Ellis.<br />

Frondas reunidas por copas <strong>de</strong>nsas <strong>de</strong> dos a cinco pulgadas <strong>de</strong> alto, cuyos fi<strong>la</strong>mentos<br />

setáceos, en<strong>de</strong>rezados, están divididos un gran número <strong>de</strong> veces en dicotomías<br />

sucesivas, con sobacos muy agudos, y segmentos iguales o <strong>de</strong>siguales, a<strong>de</strong>lgazados<br />

en el vértice y fastigiados. Artículos cilindráceos, poco con traídos al nivel <strong>de</strong> los segmentos<br />

superiores, adquiriendo una longitud cerca <strong>de</strong> cuatro veces (raramente seis<br />

veces) más gran<strong>de</strong> que su diámetro. Órganos diversos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fructificación llevados<br />

sobre ramos <strong>la</strong>terales, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una línea y terminados en el vértice por una<br />

-331-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

suerte <strong>de</strong> involuce<strong>la</strong>, com puesta <strong>de</strong> ramulillos ahorquil<strong>la</strong>dos, dispuestos como umbe<strong>la</strong><br />

y encorvados sobre el fruto. Fave<strong>la</strong>s ordinariamente géminas y oblongas. Tetrásporos<br />

globulosos, situados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l costado interior <strong>de</strong> los ramulillos. Anteridias ocupando<br />

en indivi duos distintos el mismo lugar que los tetrásporos.<br />

Esta especie fue cogida en <strong>Chile</strong> por el señor Gay.<br />

2. Griffithsia chilensis<br />

G. fron<strong>de</strong> setacea, vage ramosa, ramis alternis, inferioribus elongatis, superioribus abbreviatis,<br />

patentibus axillisque obtusiusculis; articulis diametro sextuplo-octuplo longioribus, cylindraceis,<br />

fructu...<br />

G. chilensis Montag. in Kütz., Sp. Alg., p. 660.<br />

Frondas <strong>de</strong> seis pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y más, <strong>de</strong> medio milíme tro <strong>de</strong> diámetro,<br />

muy irregu<strong>la</strong>rmente ramosas, apenas dicótomas y con sobacos un poco redon<strong>de</strong>ados.<br />

Ramos inferiores muy <strong>la</strong>rgos, cargados aquí y allá, pero sobre todo hacia el<br />

vértice <strong>de</strong> ramulillos que parten en ángulo recto <strong>de</strong>l medio <strong>de</strong> los endo cromas o<br />

bien un poco <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> los tabiques. Artí culos 8-6 y 3 veces más <strong>la</strong>rgos<br />

que el diámetro.<br />

Esta especie me parece bien distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, tanto por su porte como<br />

por el grosor <strong>de</strong> sus fi<strong>la</strong>mentos, pero sobre todo por el modo <strong>de</strong> ramificación, que<br />

es <strong>de</strong>l todo diferente. El fruto, que no he podido hal<strong>la</strong>r, sumi nistrará algún día sin<br />

duda mejores caracteres. Ha sido cogida por el almirante Du Petit-Thouars sobre<br />

<strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Perú y <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

XXXiv. Ba l i a - Ba l l i a<br />

Frons filiformis, pinnata. Filum primarium (Rachis) conti nuum, intus septatum, cylindricum,<br />

fibrillis vestitum. Rami cornei, distichi, pluries pinnati, pinnis oppositis, articu<strong>la</strong>tis.<br />

Tetrasporae sphaericae ad basin interiorem filorum incurvatorum obviae et in extremo pinnu<strong>la</strong>rum<br />

endochromate evolutae, hinc subpedicel<strong>la</strong>tae, apice fili prolongato incurvo involucratae<br />

fereque tectae, tan<strong>de</strong>m tringule divisae.<br />

Ba l l i a Harv., Lond. Journ. of Bot., ii, p. 191; Montag., Voy. Pole Sud, p. 91; Kütz. J. Ag.<br />

sP h a c e l a r l a e Spec. C. Ag.<br />

Fronda filiforme, monosifoniada, articu<strong>la</strong>da, varias veces pennada, con pínu<strong>la</strong>s<br />

opuestas y, con <strong>la</strong> edad, erizadas <strong>de</strong> hebril<strong>la</strong>s cortas sobre el eje principal o ra quis.<br />

Fave<strong>la</strong>s <strong>de</strong>sconocidas. Tetrásporos esféricos, naci dos en el último artículo <strong>de</strong> pínu<strong>la</strong>s situadas<br />

en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos inflexos que les suministran una suerte <strong>de</strong> involuce<strong>la</strong>s.<br />

Se conoce una so<strong>la</strong> especie <strong>de</strong> balia en <strong>Chile</strong>.<br />

-332


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Ballia callitricha<br />

B. fron<strong>de</strong> <strong>de</strong>composito-pinnata, rachi pinnisque filis patentibus brevibus hirtis, pinnis pinnulisque<br />

oppositis patenti-erectis, articulis pinnarum diametro sesqui-duplo longioribus, pinnu<strong>la</strong>rum<br />

aequalibus.<br />

B. ca l l i t r i c h a Montag. in C. d’Orbig., Dict. univ. Hist. nat., et l.c.; J. Ag., Sp. Alg., ii,<br />

p. 75. B. B r u n o n i a Harv., Lond. Journ. of Bot., l.c., p. 191, t. 9. sP h a c e l a r i a Ag., Sp.<br />

Alg., p. 23 et Icon. Alg. Eur., t. 6; Montag., Sert. Patag., p. 7, t. 4, f. 2.<br />

Alga sumamente polimorfa, según <strong>la</strong> edad y los sitios. Raíz formada por un<br />

pequeño disco esponjoso, como feltrado. Fron das <strong>de</strong> dos a seis pulgadas <strong>de</strong> alto,<br />

varias veces pennadas, e rizadas, sobre todo por abajo don<strong>de</strong> adquieren el espesor<br />

<strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> paloma, <strong>de</strong> fibras muy cortas y muy <strong>de</strong>nsas que con el tiempo<br />

llegan a cubrir <strong>la</strong> fronda principal y <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n. Pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> segundo<br />

y tercer or<strong>de</strong>n <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong> do-agudas, opuestas y formando con el eje un ángulo<br />

<strong>de</strong> 45° <strong>de</strong> abertura. Artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s oval-oblongos, como truncados en el<br />

vértice, igua<strong>la</strong>ndo en longitud dos veces cerca el diámetro, más <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong>l doble alguna<br />

vez en <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s extremas y a todo más iguales al diámetro en <strong>la</strong>s fibras que<br />

cubren el raquis. Color <strong>de</strong>l alga mojada <strong>de</strong> un encarnado pur purino muy vivo, que<br />

pasa al color <strong>de</strong> sangre por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. No adhiere al papel. La fructificación<br />

tetraspórica, que he diseñado en 1845 en mi colección, por una muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s<br />

Malvinas, recibida <strong>de</strong> mi amigo el doctor J.D. Hooker, es <strong>la</strong> que se ha podido ver<br />

<strong>de</strong>scrita en <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> los caracteres <strong>de</strong>l género, a <strong>la</strong> cual me remito.<br />

Esta hermosa alga es muy común en <strong>Chile</strong>, y se presenta en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo<br />

bajo varias formas que miro como pertenecientes a una especie única, no sa biendo<br />

por qué carácter distinguir<strong>la</strong>s.<br />

XXXv. ca l i ta m n i o n - ca l l i t h a m n i o n<br />

Frons simplex aut ramosa, filiformis, monosiphonia, articu<strong>la</strong>ta, dissepimentis hyalinis, <strong>de</strong> mum<br />

inferne quandoque corticata. Favel<strong>la</strong>e saepe binae in axillis vel ad basin ramulorum sessiles,<br />

nudae aut ramellis brevibus stipatae, intra perisporium hyalinum sporas angu<strong>la</strong>tas quamplurimas<br />

foventes. Tetrasporae sphaericae vel oblongae, a metamorphosi endochromatis terminalis<br />

ramulorum ortae, sessiles, nudae, tan<strong>de</strong>m triangule divisae. Antheridia: glomerulus utriculorum<br />

oblongus in iis<strong>de</strong>m locis, ubi tretrasporae sed in individuo diverso in conspectum veniunt, obvius,<br />

quoque utriculo globulum hyalinum tan<strong>de</strong>m liberatum cilioque mobilem inclu<strong>de</strong>nte.<br />

ca l l i t h a m n i o n Lyngb., Hdroph. Dan., p. 122; C. Ag.; Harv.; J. Ag. ca l l i t h a m n i o n<br />

et P h l e B o t h a m n i o n Kütz.<br />

Fronda filiforme, monosifoniada, articu<strong>la</strong>da, con ta biques transparentes, sencil<strong>la</strong><br />

o ramosa, dicótoma o pen nada, con frecuencia cubierta en su base <strong>de</strong> una capa<br />

<strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s adventicias. Fave<strong>la</strong>s situadas a menudo por pares en el sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

-333-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

dicotomías, o sésiles a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los ramos, <strong>de</strong>snudas o acompañadas <strong>de</strong> ramulillos<br />

muy cortos, encerrando en perisporo hialino numerosas esporas angulosas. Tetrásporos<br />

oblongos o globulosos, <strong>de</strong>senvueltos en el último endocroma <strong>de</strong> un ramulillo<br />

y resultando <strong>de</strong> su metamorfosis, dividiéndose triangu<strong>la</strong>r mente en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />

Anteridias compuestas <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>centa que cubren <strong>de</strong>l todo o en parte numerosos<br />

utrículos muy chiquitos, <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los cuales se escapa un corpúsculo<br />

hialino que se convierte en ante rozoi<strong>de</strong>. Estos órganos que se creen <strong>de</strong>stinados a<br />

<strong>la</strong> fecundación, están primero envueltos por el tubo común que al fin rompen, y<br />

ocupan el mismo lugar que ocupa ban los tetrásporos en otros individuos.<br />

Este género, numeroso en nuestros parajes, no tiene más que al gunos pocos representantes<br />

en <strong>Chile</strong>; pero varios <strong>de</strong> ellos son muy distinguidos.<br />

1. Callithamnion thouarsii<br />

C. fron<strong>de</strong> a basi pinnato-<strong>de</strong>composita, pinnis pinnulisque oppositis patenti-erectis, ultimis<br />

subsecundis; articulis inferioribus diametro quadruplo longioribus, superioribus subaequalibus;<br />

fructu...<br />

C. t h o u a r s i i Montag., Fl. Boliv., p. 9, t. 7, f. 5; Kütz., Sp. Alg., p. 648.<br />

Frondas <strong>de</strong> tres a cuatro pulgadas <strong>de</strong> alto, capi<strong>la</strong>res, ramo sas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base, con ramos<br />

opuestos, dos o tres veces pen nados. Pínu<strong>la</strong>s cortas, llevando a cada <strong>la</strong>do pínu<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> segundo y tercer or<strong>de</strong>n que forman con <strong>la</strong> fronda principal un ángulo <strong>de</strong> 45°. Hacia<br />

el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s, se observan sobre el costado interior ramulillos seriados y<br />

vueltos al mismo <strong>la</strong>do, como en <strong>la</strong> C<strong>la</strong>dophora glomera<strong>la</strong>. Las pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> todos los ór<strong>de</strong>nes<br />

nacen un poco por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> cada tabique o endofragma. Artículos cilindráceos,<br />

tres a cuatro veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro en <strong>la</strong> fronda y <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s principales,<br />

y más o menos <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> este diámetro en <strong>la</strong>s últimas divisiones. El fruto es<br />

<strong>de</strong>sconocido. Color <strong>de</strong> rosa sucio, un poco tinto <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>. El alga adhiere al papel.<br />

Esta especie, que ciertamente es un callithamnion y no una conferva, fue <strong>de</strong>scubierta<br />

en valparaíso por el almirante Du Petit-Thouars.<br />

2. Callithamnion p<strong>la</strong>num<br />

C. frondibus (an col<strong>la</strong>psu?) p<strong>la</strong>nis, pluries dichotomo-ramosis, ramis ultimis pinnatis, pinnis<br />

iterum dichotomis, supremis elongatis incurvis obtusis, corymboso-fastigiatis; articulis frondis<br />

primariae diametro <strong>de</strong> cuplo-ramorum duplo longioribus, pinnu<strong>la</strong>rum subaequalibus; tetrasporis<br />

in axillis ramulorum.<br />

c. P l a n u m Montag., l.c., p. 14, t. 7, f. 3; Kütz., l.c., p. 644.<br />

Frondas varias veces dicótomas, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> cuatro pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, anchas<br />

<strong>de</strong> medio milímetro, p<strong>la</strong>nas, quizá a con secuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared <strong>de</strong>l tubo,<br />

-334


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

pero sin volver a tomar <strong>la</strong> forma cilíndrica, cuando se le sumerge <strong>de</strong> nuevo en el<br />

agua. Segmentos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías varias veces pennados. Pínu<strong>la</strong>s o dicótomas <strong>de</strong><br />

nuevo, o llevando aquí y allá algunas pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s últimas están encorvadas<br />

como zarpa o garra aguileña. Artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda principal décuplos <strong>de</strong>l<br />

diámetro, e iguales a este en <strong>la</strong>s últimas pínu<strong>la</strong>s. Tetrásporos esféricos, sésiles en el<br />

sobaco <strong>de</strong> los ramos. De <strong>la</strong>s dos fructifi caciones que yo he <strong>de</strong>scrito y figurado en<br />

sus lugares citados, <strong>la</strong> una es probablemente un animalillo infusorio, y el otro, una<br />

simple prolificación. Color <strong>de</strong> rosa tinto <strong>de</strong> amarillo.<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en valparaíso por el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny.<br />

3. Callithamnion implicatum<br />

C. fron<strong>de</strong> erectiuscu<strong>la</strong>, pinnato-<strong>de</strong>composita, basi longe corticata, ramis inferioribus un<strong>de</strong> quaque<br />

exeuntibus, superioribus pinnatis, pinnis a medio pinnu<strong>la</strong>tis, pinnulis alternis patentibus<br />

aut etiam recurvis <strong>de</strong> crescentibus simpliciusculis; tetrasporis ad <strong>la</strong>tus interius pinnu<strong>la</strong>rum<br />

seriatis sessilibus.<br />

c. i m P l i c a t u m Shr, Mss. ex Kütz., Sp. Alg., p. 653, sub Ph l e B o t h a m n i o; J. Ag., l.c.,<br />

p. 50.<br />

Frondas por copitas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> dos pulgadas <strong>de</strong> altura, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un cabello,<br />

en<strong>de</strong>rezadas, cubiertas <strong>de</strong> una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s por abajo, en el sitio don<strong>de</strong><br />

los ramos parten <strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento, no <strong>de</strong> dos costados opuestos<br />

so<strong>la</strong>mente, <strong>de</strong>snudas y bipennadas por arriba. Pínu<strong>la</strong>s secundarias par tiendo <strong>de</strong>l<br />

medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l primer or<strong>de</strong>n; son sencil<strong>la</strong>s, están apartadas<br />

y van disminuyendo <strong>de</strong> longitud. Artículos poco visibles por <strong>de</strong>bajo, don<strong>de</strong> con<br />

todo eso se pue<strong>de</strong> verificar que son <strong>de</strong> seis a ocho veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro,<br />

visibles en <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s, hacia el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales no tienen más que el doble<br />

o el triple <strong>de</strong> este diámetro. Tetrás poros situados al costado interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas<br />

pínu<strong>la</strong>s, y sésiles al nivel <strong>de</strong> casi cada tabique.<br />

Esta especie crece en valparaíso. El profesor Lehmann <strong>de</strong> Hamburgo me ha dado<br />

un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />

4. Callithamnion c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinum<br />

C. frondibus caespitosis, arachnoi<strong>de</strong>is, irregu<strong>la</strong>riter ramosissimis, ramis intricatis ramulisque<br />

remotis ascen<strong>de</strong>nti-strictis; articulis inferioribus diametro quintuplo–superioribus tantum<br />

lon gioribus.<br />

c. c l a n d e s t i n u m Montag., Fl. Boliv., p. 15, t. 7, f. 2; Kütz., l.c., p. 643.<br />

Frondas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor tenuidad, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> dos a seis líneas a lo más, muy irregu<strong>la</strong>rmente<br />

ramosas, reunidas en copitas invi sibles a <strong>la</strong> simple vista, y parásitas<br />

-335-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

sobre <strong>la</strong> Conferva (C<strong>la</strong>do phora) fascicu<strong>la</strong>ris. Ramos a<strong>la</strong>rgados, enredados; ramulillos<br />

muy cortos, formados <strong>de</strong> uno solo o <strong>de</strong> dos endocromas. Artí culos inferiores cinco<br />

veces, superiores dos veces so<strong>la</strong>mente más <strong>la</strong>rgos que el diámetro. Color <strong>de</strong> rosa<br />

tierno. Consistencia bastante firme, en atención a <strong>la</strong> tenuidad extremada <strong>de</strong> los<br />

fi<strong>la</strong>mentos. Adhiere al papel o al vidrio.<br />

Esta especie fue hal<strong>la</strong>da por el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Perú y<br />

<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> crece sobre una conferva.<br />

5. Callithamnion leptoc<strong>la</strong>dum<br />

C. minutum; filo primario repente, bipinnatim ramoso, ramis ramu lisque oppositis brevibus<br />

(abortu rarius secundis) triplo gracilioribus, articulis cylindricis diametro duplo-quadruplo<br />

longioribus, supremis aequalibus.<br />

c. l e P to c l a d u m Montag., Voy. Au Póle Sud, Crypt., p. 91; Hook. fil. et Harv., Crypt.<br />

Antares., p. 185; Kütz., Sp. Alg., p. 647.<br />

De una fronda rastrera, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> dos a tres líneas, parten por un <strong>la</strong>do y otro<br />

ramos echados, opuestos, los unos semejantes al fi<strong>la</strong>mento rastrero, los otros muy<br />

cortos, formados so<strong>la</strong>mente <strong>de</strong> dos o tres endocromas, <strong>de</strong> los cuales el último,<br />

ensanchado en forma <strong>de</strong> broquel <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>do, sirve a fijar el alga sobre su soporte.<br />

Ramos regu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> dos a tres milímetros, espesos <strong>de</strong> 0,06 mm, llevando pínu<strong>la</strong>s<br />

opuestas, notables por su extremada tenuidad. Artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda rastrera<br />

cuatro veces, <strong>de</strong> los ramos so<strong>la</strong>mente dos veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro; los <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s son iguales al diámetro.<br />

Esta lindita especie, que no pue<strong>de</strong> verse sino con lente, se arrastra sobre <strong>la</strong>s frondas<br />

<strong>de</strong>l Rhodymenia palmetta, en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes.<br />

6. Callithamnion rothii<br />

C. nanum, caespitosum, frondibus tenuissimis, dichotomis, segmentis erecto-adpressis, fructi<br />

geris abbreviatis, sub apice segmentorum obviis; tetrasporis in ramulo simplici aut furcato<br />

ter minalibus, tres ad sex corymboso-aggregatis.<br />

c. r o t h i i Lyngb., Hydroph. Dan., p. 129, t. 41; Harv., Phyc. Brit., t. 120; J. Ag.; Kütz.<br />

ce r a m i u m Berk., Glean., t. 20. co n F e r va Turton.; Dillw., Brit., Conf., t. 73; Engl.<br />

Bot., t. 1702.<br />

Frondas cespitosas, <strong>de</strong> un púrpura escar<strong>la</strong>ta, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> dos a seis líneas y formando<br />

una especie <strong>de</strong> terciopelo sobre los peñascos, don<strong>de</strong> se comp<strong>la</strong>cen. Cada<br />

una <strong>de</strong> estas frondas o cada uno <strong>de</strong> estos fi<strong>la</strong>mentos es <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor tenuidad,<br />

dicótomo, con ramos fastigiados, lo que hace que los más inferiores son los más<br />

<strong>la</strong>rgos. Ramos fructígeros compuestos <strong>de</strong> un corto nú mero <strong>de</strong> artículos poco ramo-<br />

-336


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

sos y que nacen <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> los otros; están terminados por un corimbo<br />

pequeño <strong>de</strong> cuatro a cinco tetrásporos, triangu<strong>la</strong>rmente divididos en cuatro esporas<br />

a <strong>la</strong> madurez. Artículos dos veces tan <strong>la</strong>rgos como el diámetro.<br />

El señor Gay ha traído un ejemp<strong>la</strong>r estéril <strong>de</strong> esta alga, que había cogido en el<br />

litoral <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé.<br />

Fa m i l i a iii<br />

zo o s P ó r e a s<br />

Las algas zoospóreas consisten en frondas membra nosas, formadas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />

yuxtapuestas en un mismo p<strong>la</strong>no o puestas cabo a cabo, <strong>de</strong> manera que<br />

consti tuyen fi<strong>la</strong>mentos tubulosos, continuos o tabicados, sencillos o ramosos,<br />

algunas veces dispuestos alre <strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un eje <strong>de</strong> don<strong>de</strong> irradian hacia<br />

<strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> una fronda compuesta, cilindrácea o globulosa, otras veces<br />

envueltos en un soroque muci<strong>la</strong>ginoso. En <strong>la</strong>s más inferiores, el al ga está<br />

con frecuencia reducida a una celdil<strong>la</strong> sencil<strong>la</strong>. Estas algas son nota bles por<br />

su bello color ver<strong>de</strong>; también son algunas veces oli vadas y, por ex cep ción,<br />

encarnadas o violetas. La fructificación consiste en zoósporos o espo ras móviles.<br />

Los zoósporos nacen indiferentemente en todas <strong>la</strong>s cel di l<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda,<br />

que en este caso se con vierte toda el<strong>la</strong> en un verda<strong>de</strong>ro con ceptáculo, o bien<br />

no ocupan más que algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s privile giadas, pero originariamente<br />

semejantes a <strong>la</strong>s que quedan estériles. Estos órganos <strong>de</strong> reproducción resultan<br />

ordinariamente <strong>de</strong> <strong>la</strong> concentración y <strong>de</strong> <strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />

clorofi<strong>la</strong>ria. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> con<strong>de</strong>nsación <strong>de</strong> <strong>la</strong> clorofi<strong>la</strong>, llega un momento<br />

en que se <strong>de</strong>sagrega <strong>de</strong> nuevo en forma <strong>de</strong> numerosos zoósporos que se<br />

escapan <strong>de</strong> <strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> matricial ya por una aber tura que les ha preparado <strong>la</strong><br />

naturaleza, ya por <strong>la</strong> ruptura o <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> misma. El zoósporo<br />

está provisto <strong>de</strong> pestañas vibrátiles que se mueven con mucha viveza y <strong>la</strong><br />

transportan a don<strong>de</strong> <strong>de</strong>be germinar y pro ducir una nueva p<strong>la</strong>nta. Ante rozoi<strong>de</strong>s<br />

nulos, excepto en los géneros Bangia y Porthyra.<br />

Las algas zoospóreas se hal<strong>la</strong>n <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces en aguas dulces, más rara mente<br />

en el mar y algunas otras veces al mismo tiempo en aguas dulces y sa<strong>la</strong>das. Las especies<br />

tienen en general límites menos <strong>de</strong>terminados que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos fa milias prece<strong>de</strong>ntes.<br />

zo o s P o r e e s et syn s P o r e e s Decaisne.; Montag., Dict., univ. d’Hist. Nat.; Thuret.<br />

zo o s P e r m e a e J. Ag. ch l o r o s P e r m e a e Harv. is o c a r P e a e G y m n o s P e r m e a e Kütz.<br />

tr i B u i<br />

ulv á C e a s<br />

Fronda celulosa, ver<strong>de</strong> o rara vez violeta, cilindrácea o p<strong>la</strong>na y membrano<br />

sa, algunas veces tubulosa, compuesta <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> o <strong>de</strong> muchas capas<br />

-337-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

<strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s. Fructificación: zoósporos cuaternarios o naciendo en número<br />

mayor en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />

ulva c e a e J. Ag., Alg. Medit.; Derb. et Sol., l.c.; Montag., Dict. univ.<br />

i. Fi c o s e r i s - Ph y c o s e r i s<br />

Frons viridis, basi affixa, in stipitem tubulosum attenuata et in <strong>la</strong>minam membranaceocarti<strong>la</strong>gineam<br />

e stratis cellu<strong>la</strong>rum binis constantem exp<strong>la</strong>nata. Stipes interdum medul<strong>la</strong><br />

fibrosa farctus. Zoosporaenumerosae in quoque cellu<strong>la</strong> ortae, primo ellipticae, tan<strong>de</strong>m sphaericae.<br />

Ph y c o s e r i s Kütz., Phyc. Gener., p. 296; ul va e Spec Auett.<br />

Fronda adherida a los peñascos por medio <strong>de</strong> un ru dimento <strong>de</strong> estipo tubuloso<br />

o lleno y fibroso, <strong>de</strong>spués extendida en una membrana semicarti<strong>la</strong>ginosa,<br />

ver<strong>de</strong>, compuesta <strong>de</strong> dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s contiguas. Zoósporos numerosos (más<br />

<strong>de</strong> cuatro) naciendo en cada celdil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, primero elipsoi<strong>de</strong>s, luego esféricos.<br />

Este género no difiere <strong>de</strong>l siguiente más que por su fronda, que está compuesta <strong>de</strong><br />

dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s y no <strong>de</strong> una so<strong>la</strong>.<br />

1. Phycoseris nematoi<strong>de</strong>a<br />

P. fron<strong>de</strong> membranacea, tenui, a basi stipitata, in <strong>la</strong>cinias lineares longissimas margine concolori<br />

discolorive crispato-undu<strong>la</strong>tas fissa.<br />

P. n e m a t o i d e a Montag., Hb. prop. P. l o B a ta Kütz., Sp. Alg., p. 47, ex diagnosi. ul va<br />

Bory, Coq., p. 190. U. Fa s c i ata Ejusd., l.c., non Delile, Egypt., t. 58.<br />

Fronda membranosa, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> gayo primero, más oscura en seguida, entera<br />

en <strong>la</strong> base don<strong>de</strong> se encoge en un estipo excesivamente corto para adherirse<br />

a los peñascos, ensan chándose y dividiéndose muy pronto en varias tiras lineares,<br />

obtusas en el vértice, ondu<strong>la</strong>das y como encrespadas por los bor<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 6<br />

pulgadas a 2 pies, y anchas <strong>de</strong> 6 líneas a una pulgada y más. En <strong>la</strong> edad tierna <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, según los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong>bidos al señor Gandichaud, veo que esta fronda<br />

es corta, elíptica o <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>da y entera. Los zoósporos no han sido todavía observados.<br />

La especie <strong>de</strong>l señor Kützing no parece diferir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l señor Bory, pero <strong>la</strong> una y<br />

<strong>la</strong> otra son bien diferentes <strong>de</strong>l Phycoseris fasciata var. ß. Esta alga es común en <strong>la</strong>s<br />

costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> y <strong>de</strong> Perú.<br />

-338


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

ii. ul va - ul va<br />

Frons viridis, membranacea, p<strong>la</strong>na, radice disciformi minuta affixa, e strato cellu<strong>la</strong>rum simplici<br />

facta. Fructus ut in priori.<br />

ul va Kütz., l.c.<br />

Fronda ver<strong>de</strong>, membranosa, p<strong>la</strong>na, adherida por su bor<strong>de</strong>, por medio <strong>de</strong> un<br />

pe queño disco, y compuesta <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s. Fructificación como en<br />

<strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte.<br />

1. Ulva <strong>la</strong>tissima<br />

U. fron<strong>de</strong> tenuissime membranacea, oblonga, amplissima, indivisa, margine tantum undu<strong>la</strong>to-lobata,<br />

nunquam primitus cucul<strong>la</strong>to-saccata.<br />

U. <strong>la</strong>ti s s i ma L., Fl. Suec., p. 433; C. et J. Ag.; Harv., Phyc. Brit., t. 171. U. l a c t u c a<br />

Engl. Bot., t. 1551 (non Lin).<br />

var. ß longissima Montag. (Mss. et in FI. Boliv., p. 5): fron<strong>de</strong> taeniata longissima<br />

angustissimaque, marginibus undu<strong>la</strong>tis. Bertero, Coll., Nº 1373 B.<br />

Frondas <strong>de</strong> cinco a quince pulgadas y más <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre un ancho <strong>de</strong> cuatro a<br />

diez pulgadas, reunidas en copas más o menos guarnecidas, prendidas por medio<br />

<strong>de</strong> un disco pequeño, marginal y muy variables en cuanto a <strong>la</strong> forma general, que<br />

tan pronto es <strong>la</strong>rgamente linear, como en nuestra variedad ß, tan pronto oval u<br />

oblonga con bor<strong>de</strong>s más o menos sinuados y ondulosos; son a<strong>de</strong>más bril<strong>la</strong>ntes,<br />

translúcidas y formadas <strong>de</strong> una membrana muy <strong>de</strong>lgada, <strong>de</strong> <strong>la</strong> más bel<strong>la</strong> gradación<br />

ver<strong>de</strong>. El señor Kützing dice que estas frondas están formadas <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> capa <strong>de</strong><br />

celdil<strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>res, y el señor Harvey, <strong>de</strong> dos capas sobrepues tas. Con <strong>la</strong> edad,<br />

están horadadas <strong>de</strong> agujeros redon<strong>de</strong>ados muy regu<strong>la</strong>res. La p<strong>la</strong>nta no adhiere al<br />

papel al secar, lo cual, con <strong>la</strong> forma constantemente ap<strong>la</strong>stada, <strong>la</strong> distingue suficientemente<br />

<strong>de</strong>l U. <strong>la</strong>ctuca. La variedad ß, que tal vez es una especie dis tinta, adquiere<br />

hasta tres pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, su ancho no es más que <strong>de</strong> dos pulgadas. Está plegada y<br />

ondu<strong>la</strong>da por los bor<strong>de</strong>s, como <strong>la</strong> <strong>la</strong>ma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Laminaria saccharina<br />

El tipo ha sido cogido en Concepción por d’Urville, y <strong>la</strong> variedad en valparaíso<br />

por Bertero. Se conoce con el nombre <strong>de</strong> Luche y se usa para <strong>la</strong> comida.<br />

iii. Po r F i r a - Po r P h y r a<br />

Frons ge<strong>la</strong>tinosa, membranacea, p<strong>la</strong>na, brevissime stipitata, margine plerumque undu<strong>la</strong>ta,<br />

e strato unico cellu<strong>la</strong>rum contante, rosea aut purpureo-vio<strong>la</strong>cea. Monoica. Sporae et anthero<br />

zoidia in cellulis ejus<strong>de</strong>m individui distinctis ortae. Antherozoidia tan<strong>de</strong>m disoluta in corpuscu<strong>la</strong><br />

numerosa globulosa cilio posteriori mobilia.<br />

Po r P h y r a Ag., Syst., p. X X X i i et Auett. ul va L.<br />

-339-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Fronda membranosa, ge<strong>la</strong>tinosa, p<strong>la</strong>na u ondu<strong>la</strong>da, oblonga, redon<strong>de</strong>ada o linear-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>da,<br />

entera o <strong>la</strong>ci niada, prendida por <strong>la</strong> base estrechada, el margen o el<br />

centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda por medio <strong>de</strong> un rudimento <strong>de</strong> es tipo y compuesta <strong>de</strong> una so<strong>la</strong><br />

capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s. Algas monoicas. Esporas y anterozoi<strong>de</strong>s cuaternados, que nacen en<br />

celdil<strong>la</strong>s diferentes que es fácil distinguir por <strong>la</strong> grada ción <strong>de</strong>l color. Anterozoi<strong>de</strong>s que<br />

se resuelven <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su salida en un gran número <strong>de</strong> corpúsculos redon<strong>de</strong>ados que<br />

los señores Derbés y Solier, a quienes tomo estos <strong>de</strong>talles, han visto moverse, y en algunos<br />

<strong>de</strong> los cuales han creído también percibir un apéndice f<strong>la</strong>geliforme posterior.<br />

Estas algas <strong>de</strong>ben formar una pequeña tribu intermedia entre <strong>la</strong>s florí<strong>de</strong>as y <strong>la</strong>s<br />

zoos póreas.<br />

1. Porphyra kunthiana<br />

P. rigidu<strong>la</strong>, sicca, carti<strong>la</strong>ginea, madida ge<strong>la</strong>tinosa, livi<strong>de</strong> vio<strong>la</strong>cea vel amethystea, basi atte nuata,<br />

obovata aut <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, bul<strong>la</strong>to-concavius cu<strong>la</strong> aut cucul<strong>la</strong>ta, cellulis oblongis mi nu tis, peri<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />

crassa; sporae quaternatae praesertim ad frondis ambitum agglomeratae pur pureae.<br />

P. k u n t h i a n a Kütz., Spec. Alg., p. 692.<br />

Frondas ais<strong>la</strong>das o agregadas en copas pequeñas, adheridas a los peñascos por<br />

un pequeño ap<strong>la</strong>stamiento discoi<strong>de</strong>, obovales o <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, un poco tiesas y como<br />

carti<strong>la</strong>ginosas en estado seco, b<strong>la</strong>ndas y ge<strong>la</strong>tinosas en el agua don<strong>de</strong> se resuelven<br />

muy pronto en mucí<strong>la</strong>go. Tienen <strong>de</strong> 2 a 3 pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre más <strong>de</strong> una pulgada<br />

<strong>de</strong> ancho hacia el medio y son por consi guiente cortas y redon<strong>de</strong>adas, ahuecadas<br />

como capucha si se hume<strong>de</strong>cen, y ondu<strong>la</strong>das en su bor<strong>de</strong> fruncido. Color<br />

violeta <strong>de</strong> amatista. Esporas ternadas o cuaternadas, que ocupan princi palmente<br />

una zona b<strong>la</strong>nquecina que costea el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />

Esta especie, <strong>de</strong>scubierta en valparaíso por el señor Gaudichaud, habría <strong>de</strong>bido, me<br />

parece, llevar <strong>de</strong> preferencia su nombre al <strong>de</strong>l señor Kunth. Por lo <strong>de</strong>más, esta alga<br />

difiere, apenas, a no ser por su consistencia, <strong>de</strong>l Porphyra vulgaris. Mi amigo el señor Webb<br />

ha cogido en Portugal ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> el<strong>la</strong> tan semejantes que no sé cómo distinguirlos.<br />

iv. en t e r o m o r F a - en t e r o m o r P h a<br />

Frons basi attenuata, tubulosa, cava, simplex aut saepius ramosa, viridis, symmetrice longitrorsum<br />

seriato-areo<strong>la</strong>ta. Areo<strong>la</strong>e subquadratae zoosporas subquaternas foventes.<br />

en t e r o m o r P h a Link, Hor. Phys. Berol., p. 5; Grev.; Montag.; Kütz. il e a Fries.; DNtrs.<br />

so l e n i a C. Ag.<br />

Fronda membranosa, atenuada en <strong>la</strong> base, tubulosa, sencil<strong>la</strong> o ramosa, ver<strong>de</strong>,<br />

compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s cuadran gu<strong>la</strong>res, simétricamente dispuestas en series longitudi<br />

nales. Zoósporos cuaternado, contenidos en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s areo<strong>la</strong>rias.<br />

-340


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Enteromorpha compressa<br />

E. fron<strong>de</strong> tubulosa, filiformis aut compressa apice attenuata aut modice incrassata, lineatoc<strong>la</strong>thata,<br />

areolis lineari-oblongis, varie ramosa, ramis subsimplicibus basi attenuatis.<br />

var. crinita: fron<strong>de</strong> ramisque capil<strong>la</strong>ribus.<br />

E. c o m P r e s s a var. ß c r i n i ta Montag., Fl. Alg. E. c o m P r e s s a var. t r i c h o d e s Kg.<br />

co n F e r va c r i n i ta Roth, Catal. Bot., i, p. 62, t. 1, f. 3.<br />

No tenemos en <strong>Chile</strong> más que <strong>la</strong> variedad. Sus frondas son <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una<br />

crin por abajo, y disminuyen <strong>de</strong> diámetro a medida que se divi<strong>de</strong>n en ramos <strong>de</strong> los<br />

cuales los últimos son capi<strong>la</strong>res. Forman por su aglomeración y su encabestramiento<br />

especies <strong>de</strong> pelucas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> subido.<br />

El señor Gay halló esta variedad en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> meridional.<br />

2. Enteromorpha bulbosa<br />

E. fron<strong>de</strong> inferne attenuata, stipitata, stipite filiformi solido basi bulboso, mox tubulosa,<br />

in crassata, ramosa, ramis conformibus apice obtusis, areo<strong>la</strong>ta, areolis stipitis inordinatis,<br />

fron dis vero binatis qua ternatisque; zoosporis in soros subaggregatis.<br />

E. B u l B o s a Montag., Voy. Bonite, Cryptog., p. 3. so l e n i a Suhr, in Flora Bot. Zeil. Regensb.<br />

Febr., 1839, 72, fig. 46.<br />

Alga <strong>de</strong> 4 a 5 pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo. Estipo <strong>la</strong>rgo apenas <strong>de</strong> dos líneas, filiforme,<br />

sólido e hinchado en un tuberculito en <strong>la</strong> base, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nacen algunos grampones<br />

que sirven para que <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se adhiera. Frondas que nacen alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l estipo,<br />

tubulosas y redon<strong>de</strong>adas en el vértice, <strong>de</strong> un diámetro <strong>de</strong> una a dos líneas y ondu<strong>la</strong>das<br />

como un intestino. Enrejado formado <strong>de</strong> puntos irregu<strong>la</strong>res que son como<br />

los vértices <strong>de</strong> los granos <strong>de</strong> crómu<strong>la</strong> contenidos en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s que constituyen<br />

<strong>la</strong> fronda. Estos granos, que parecen redon<strong>de</strong>ados cuando se miran en frente, son<br />

efectivamente oblongos, vistos en una tajada <strong>de</strong>lgada hori zontal <strong>de</strong>l tubo puesta <strong>de</strong><br />

l<strong>la</strong>no. Zoósporos reunidos en acérvu<strong>la</strong>s o soros.<br />

El señor Gaudichaud es quien halló esta especie en valparaíso.<br />

3. Enteromorpha pacifica †<br />

E. filiformis, capil<strong>la</strong>ris, confervacea, simplex, tubulosa, intricata, palli<strong>de</strong> viridis, 1 ad 2 centi<br />

metra longa, 3 ad 5 centimillim. Crassa; cellulis oblongis recte quadrangulis transversim<br />

seriatis, extus prominulis.<br />

E. P a c i F i c a Montag., Diagn. Phyc. in Ann. Sc. nat., 3 e sér., Xviii, p. 319.<br />

-341-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Frondas sencil<strong>la</strong>s, capi<strong>la</strong>res, casi aracnoi<strong>de</strong>s, tubulosas, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> pálido y<br />

amarillento <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada, y <strong>de</strong> un<br />

espesor <strong>de</strong> todo lo más cinco centimi límetros, mezc<strong>la</strong>das y feltradas <strong>de</strong> tal manera<br />

unas con otras que es muy difícil el separar<strong>la</strong>s. Estas frondas son areo<strong>la</strong>das por<br />

celdil<strong>la</strong>s un poco salientes al exterior, oblongas, con bor<strong>de</strong>s paralelos y dispuestas<br />

transversalmente en número <strong>de</strong> 9 a 12 en <strong>la</strong> semicircunferencia.<br />

El señor Gay ha <strong>de</strong>scubierto en Copiapó esta especie bastante notable.<br />

tr i B u ii<br />

le m a n í e a s<br />

Fronda cilindrácea, tubulosa, continua, torulosa, convertida toda el<strong>la</strong> en<br />

re cep táculos.<br />

v. le m a n i a - le m a n i a<br />

Frons coriacea, filiformis, tubulosa, subsimplex, olivacea, recta aut incurviuscu<strong>la</strong>, torulosa,<br />

e cellulis duplicis ordinis constans, quarum autem exteriores seu strati corticalis minores<br />

sunt, angu<strong>la</strong>tae, nucleo olivaceo farctae arcteque inter se conjunctae; interiores vero seu<br />

paginae in ternae magnae, sphaericae, <strong>la</strong>xe coherentes vacuae. E cellulis interioribus oriuntur,<br />

praesertim loco geniculis inf<strong>la</strong>tis respon<strong>de</strong>nte, fasciculi filorum horizontalium moniliformiarticu<strong>la</strong>torum<br />

simplicium vel dichotomorum, stratum medul<strong>la</strong>re constituentium, ad centrum<br />

vergentium, quorum endochromata ellipsoi<strong>de</strong>a progressu aetatis in sporas (am Zoosporas?)<br />

abeunt et in cavitate frondis di<strong>la</strong>buntur. Est, ut ita dicam, Batrachospermum inversum.<br />

le m a n i a Bory.; Ag.: Kütz. ch a n t r a n s i a DC.<br />

Fronda coriácea, filiforme, tubulosa, casi sencil<strong>la</strong>, olivácea o bruna, que se p one<br />

negra por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación recta o encorvada, monoliforme, compuesta <strong>de</strong> dos<br />

ór <strong>de</strong>nes <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s: 1° celdil<strong>la</strong>s exteriores que forman <strong>la</strong> capa cortical, más pequeñas,<br />

angulosas, estrechamente unidas <strong>la</strong> una a <strong>la</strong> otra y encerrando cada una<br />

un núcleo olivado; 2° celdil<strong>la</strong>s interiores, constituyendo <strong>la</strong> pared interna <strong>de</strong>l tubo,<br />

más gran<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s primeras, esféri cas, hialinas, vacías y flojamente adherentes<br />

entre sí. De estas últimas nacen, al nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hinchazones, los haces <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />

monoliformes, sencillos o dicótomos, articu<strong>la</strong>dos, dirigidos horizontalmente,<br />

los cuales com ponen el eje central o <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria. Esporas que resultan <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong> los endocromas elipsoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos fi<strong>la</strong>mentos y cayendo en<br />

<strong>la</strong> cavidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, para escaparse <strong>de</strong> el<strong>la</strong> en su madurez. Este género es por<br />

<strong>de</strong>cirlo así un batrachosperma vuelto.<br />

Se conoce una so<strong>la</strong> especie <strong>de</strong> este género en <strong>Chile</strong>.<br />

-342


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Lemania fluviatilis<br />

L. caespitosa, fron<strong>de</strong> subsimplici, setacea, elongata, rigida, verticil<strong>la</strong>tim papillosa, papil<strong>la</strong>rum<br />

subternarum verticillis remotiusculis.<br />

L. F l u v i at i l i s C. Ag., Sp. Alg., ii, p. 4. L. c o r a l l i na Bory, Ann. Mus., X i i, p. 177, t. 21,<br />

f. 2.<br />

Frondas sencil<strong>la</strong>s o rara vez apenas filiformes, <strong>de</strong>l <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 2 a 7 pulgadas, <strong>de</strong>l<br />

grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí o <strong>de</strong> un Sol <strong>de</strong> violín, rectas, olivadas, negras <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación y reunidas por <strong>la</strong> base en una copa más o menos bien provista, a<br />

intervalos <strong>de</strong>terminados, distantes una <strong>de</strong> otra <strong>de</strong> una línea a línea y media. Presentan<br />

papil<strong>la</strong>s vertice<strong>la</strong>das en número <strong>de</strong> tres a cuatro.<br />

Esta especie no hace parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección. La he <strong>de</strong>bido a mi amigo el profesor De<br />

Notaris que <strong>la</strong> había recibido <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

tr i B u iii<br />

Ca u l é r p e a s<br />

Fronda monosifonia, ramosa, continua, llena <strong>de</strong> un tejido es ponjoso, formado<br />

por unas fibras anastomosadas entre sí.<br />

ca u l e r P e a e Grev.; Montag., in Ann, Sc. nat., 2 e sér., viii, p. 353, et iX, p. 129, t. 6;<br />

Kütz.; Harvey.<br />

vi. ca u l e r P a - ca u l e r P a<br />

Surculus (rizoma) horizontalis, reptans, radices fibrosas emittens et fron<strong>de</strong>m corneo-membra<br />

naceam, vitream, multiformem, sessilem aut stipitatam, intus fibris tenuissimis anastomosanti-reticu<strong>la</strong>tis<br />

spongiosam sursum erigens. Materia granulosa viridis (Chromu<strong>la</strong> et<br />

Amylum) interiori parietibusque affixa tan<strong>de</strong>m in zoosporas mutata?.<br />

ca u l e r Pa Lamx. in Desv., Journ. Bot., ii, p. 143; C. Ag.; Montag., Canar. Cryptog., p. 178,<br />

t. 9. Ph y l l e r Pa, c a u l e r P a et c h a u v i n i a Kütz.<br />

Tallo rastrero (rizoma) <strong>de</strong>l cual nacen por un <strong>la</strong>do raíces fibrosas, que <strong>de</strong>scien<strong>de</strong>n<br />

en <strong>la</strong> tierra arenosa, y por el otro, frondas cilíndricas o p<strong>la</strong>nas, sésiles o estipitadas,<br />

<strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> gayo subido o amarillento y <strong>de</strong> forma muy variada. El interior<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas y <strong>de</strong>l eje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces está lleno por un tejido compuesto <strong>de</strong> hebril<strong>la</strong>s<br />

nacidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared, entrecruzadas <strong>de</strong> mil maneras, y cuyo conjunto forma por frecuentes<br />

anastómosis un en rejado esponjoso en <strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l cual están anidados<br />

granos <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> y <strong>de</strong> almidón.<br />

-343-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Todavía no se conoce con certeza <strong>la</strong> fructificación. En mi Memoria sobre <strong>la</strong> organización<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Caulérpeas, había creído conveniente consi<strong>de</strong>rar como zoósporos algunos<br />

corpúsculos que había visto esca parse <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong>scolorido <strong>de</strong> los ramulillos. Los<br />

señores Derbés y Solier parecen haber observado también algo <strong>de</strong> análogo a esto.<br />

Sin embargo, es una cuestión para tratar <strong>de</strong> nuevo.<br />

1. Caulerpa c<strong>la</strong>vifera<br />

C. surculo repente, frondibus erectis simplicibus, ramentis pyriformibus undique imbricatis,<br />

inferne sparsis, superne confertis.<br />

C. c l av i F e r a C. Ag., Spec. Alg., 1, p. 437. ch a u v i n i a Bory, Coq., p. 207; Kütz., l.c.,<br />

p. 499. Fu c u s c l av i F e r Turn, Hist. Fuc., t. 57.<br />

Tallo rastrero, cilíndrico durante <strong>la</strong> vida, pero <strong>de</strong>formado y arrugado en estado<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 8 a 10 pulgadas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> ganso,<br />

sencillo o dividido aquí y allá, echando <strong>de</strong> su costado inferior raíces guarnecidas<br />

<strong>de</strong> numerosas fibras radice<strong>la</strong>rias que sirven para adherir el alga al arena don<strong>de</strong> se<br />

ahonda, y <strong>de</strong> su costado superior, frondas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> dos o tres pulgadas <strong>de</strong> alto y<br />

<strong>de</strong>l diámetro <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo. Estas frondas emiten <strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong><br />

su periferia ramulillos sencillos en forma <strong>de</strong> pera o <strong>de</strong> porrita corta, <strong>de</strong> una a tres líneas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, en<strong>de</strong>rezadas, espaciadas por abajo y muy estrechamente imbricadas<br />

por arriba, formando así espe cies <strong>de</strong> racimos que en <strong>la</strong> variedad uvifera semejan<br />

bastante a racimos <strong>de</strong> uvas. Color <strong>de</strong>l tallo rastrero pajizo, el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fron das y <strong>de</strong> los<br />

ramulillos, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> prado, mezc<strong>la</strong>do con tintes amarillos y brunos.<br />

Esta especie fue traída por d’Urville <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

2. Caulerpa freycinetii<br />

C. surculo repente fron<strong>de</strong>s basi cylindraceas mox dichotome divisas emittente, segmentis p<strong>la</strong>nis<br />

linearibus, <strong>la</strong>ete-virentibus, fastigiatis, utrinqui aculeato-serratis.<br />

C. F r e yc i n e t i i C. Ag., l.c., p. 446; Bory, Coq., p. 192, t. 22, fig. 2.C. s e r r u l ata J. Ag.<br />

Fu c u s s e r r u l at u s Forsk.<br />

En los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Bory, que tengo a <strong>la</strong> vista y que me parecen un poco<br />

amarillos, el tallo rastrero es, todo lo más, grueso como un Re <strong>de</strong> violín, más bien<br />

membranoso, como lo restante <strong>de</strong>l alga, que córneo, según lo observo en individuos<br />

numero sos recogidos por diferentes viajeros al mar Rojo; <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> seis o siete<br />

pulgadas, y echando <strong>de</strong> su costado inferior algunas cor tas raíces, y <strong>de</strong>l superior,<br />

frondas <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> una a dos pulga das, cilindráceas a <strong>la</strong> base como el tallo mismo,<br />

luego varias veces dicótomas. Segmentos lineares, p<strong>la</strong>nos o como hoja <strong>de</strong> espada,<br />

<strong>de</strong> un muy hermoso ver<strong>de</strong>, anchos <strong>de</strong> uno a dos milí metros, fastigiados y <strong>de</strong>ntados<br />

como sierra por los bor<strong>de</strong>s. Dientes triangu<strong>la</strong>res, acuminados y como cuspí<strong>de</strong>os.<br />

-344


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

La citada figura <strong>de</strong> Bory es exacta y pinta muy bien los individuos traídos <strong>de</strong> Concepción<br />

por d’Urville. Dudo mucho <strong>de</strong> que el Fucus serru<strong>la</strong>tus <strong>de</strong>l mar Rojo sea idéntico a <strong>la</strong><br />

p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> semejanza que tiene con el<strong>la</strong>. Un tallo rastrero, córneo,<br />

amarillo, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> ganso, frondas mucho más anchas, que no sólo se<br />

ponen <strong>de</strong> un amarillo, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un bruno luciente, sino que también se encorvan en<br />

zizag <strong>de</strong> un modo muy pronunciado, me parecen indicar una naturaleza muy dife rente.<br />

Los dientes son también menos pronunciados que en nuestros ejem p<strong>la</strong>res chilenos.<br />

3. Caulerpa plumaris<br />

C. surculo repente fron<strong>de</strong>s elongatas pinnato-pectinatas emittente, pinnis gracillimis linearibus<br />

oppositis.<br />

C. P l u m a r i s C. Ag., l.c., p. 436. C. m y r i o P h y l l a Lamx. Fu c u s taXiFormis Turn.,<br />

l.c., t. 54. F. P l u m a r i s Forsk.<br />

var. longiseta: frondibus brevioribus simplicibus compositisque a basi pectinato-pinna<br />

tis, pinnis elongatis, lineari-setaceis, erecto-patentibus.<br />

C. P l u m a r i s var. l o n G i s e ta Bory, Coq., p. 194, t. 22, f. 4. C. P l u m a r i s var. B o r ya n a<br />

Kütz., l.c., p. 496.<br />

Tallo rastrero, poco ramoso, cuyo diámetro es apenas igual a un La <strong>de</strong> violín,<br />

echando por <strong>de</strong>bajo algunas cortas raíces (<strong>de</strong> 2 a 3 líneas) teniendo encima frondas<br />

<strong>de</strong> 2 a 3 pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces sencil<strong>la</strong>s, lineares, oblongas o<br />

elípticas en su circunscripción. Estas frondas están guarnecidas por los dos <strong>la</strong>dos<br />

opuestos y partiendo <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> pínu<strong>la</strong>s lineares como subu<strong>la</strong>das, muy finas y<br />

muy aproximadas, formando con <strong>la</strong> fronda un ángulo <strong>de</strong> 45º y haciéndo<strong>la</strong>s semejar<br />

a una pluma <strong>de</strong> pájaro guarnecida <strong>de</strong> sus barbas.<br />

Como <strong>la</strong>s dos prece<strong>de</strong>ntes, esta especie fue hal<strong>la</strong>da por d’Urville en Concepción, <strong>Chile</strong>.<br />

tr i B u iv<br />

Co n f é rv e a s<br />

Fi<strong>la</strong>mentos tubulosos, sencillos o ramosos, tabicados o formados <strong>de</strong> una<br />

se rie sencil<strong>la</strong> <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s situadas cabo a cabo. Zoósporos nacidos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

me ta morfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gonidias ver<strong>de</strong>s, olivadas o brunas <strong>de</strong>l endocroma.<br />

co n F e r v e a e J. Ag., in Act. Holmiae et Alg. Medit., p. 12.<br />

vii. co n F e r va - co n F e r va<br />

Fron<strong>de</strong>s membranacete, fi<strong>la</strong>mentosae, liberte vel arcuatae simpli ces aut ramosae, viri<strong>de</strong>s, arti<br />

cu<strong>la</strong>tte. Articuli e cellu<strong>la</strong> simplici mono-pleio-stromatica constantes, diametro aequales aut<br />

-345-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

eum<strong>de</strong>m longe superantes, endochroma gonimicum viri<strong>de</strong>, varium, effusum <strong>de</strong>in in centro<br />

cellu<strong>la</strong>e conglobatum, tan<strong>de</strong>m in zoosporas mobiles mutatum inclu<strong>de</strong>ntes.<br />

co n F e r va Ag.; Linn. emend.<br />

Frondas membranosas, fi<strong>la</strong>mentosas, adnadas o libres y flotantes, sencil<strong>la</strong>s o<br />

ramosas, ver<strong>de</strong>s y articu <strong>la</strong>das. Artículos formados <strong>de</strong> una celdil<strong>la</strong> simple o <strong>de</strong> muchas<br />

encajadas y ligadas entre sí por un tubo hialino que se creía anhisto o sin<br />

textura, pero que el señor J. Agardh, en un trabajo notable, ha mostrado compuesto<br />

<strong>de</strong> fibras <strong>de</strong>sliadas y entrecruzadas. Artículos o endocromas que encierran<br />

una materia granulosa o gonímica ver<strong>de</strong>, pri mero libre en <strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> o prendida<br />

al interior <strong>de</strong> su pared, <strong>de</strong>spués, a una época más avanzada, con<strong>de</strong>nsándose en el<br />

centro en un glomérulo apezonado, cuyas gonidias se metamorfosean en un crecido<br />

número <strong>de</strong> zoósporos. Éstos se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>n <strong>de</strong> una suerte <strong>de</strong> p<strong>la</strong> centa central, se<br />

ponen móviles en lo interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> cel dil<strong>la</strong> y se escapan al fin <strong>de</strong> el<strong>la</strong> por aberturas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pared. Zoósporos ovoi<strong>de</strong>s cuyo extremo anterior es cónico, hialino y está<br />

provisto <strong>de</strong> una o muchas pestañas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> posterior, redon<strong>de</strong>ada y ver<strong>de</strong>,<br />

lleva más raramente otra pestaña, que tal vez no es otra cosa más que el ligamento<br />

p<strong>la</strong>centario.<br />

Este maravilloso modo <strong>de</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s confervas no es bien conocido más<br />

que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> poco tiempo a esta parte.<br />

§ 1 Fillis simplicibus: Chaetomorpha Kütz<br />

1. Conferva antennina<br />

C. filis caespitosis, viridibus, simplicibus, seta crassioribus, mil lim. diametro aequantibus<br />

rigidis, fragilibus, erectis, adnatis; articulis diametro parum vel dimidio brevioribus, endo chromatibus<br />

quandoque subdidymis seu per paria approximatis.<br />

C. a n t e n n i n a Bory, Voyage aux quaire iles d’Afrique (1801) et Coq., p. 227; Montag.,<br />

Voy. Pole Sud, p. 4, et Fl. Alg., p. 164. C. a e r e a Dillw., Brit. Conf., p. 48, t. 80 (1809);<br />

Harv., Phyc. Brit., t. 99, B. ch a e t o m o r P h a a n t e n n i n a et a r e a Kütz., l.c.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, <strong>de</strong> cuatro pulgadas a cerca <strong>de</strong> un pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, <strong>de</strong>l grosor<br />

<strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> puerco, rectos y bastante tiesos, que nacen <strong>de</strong>l mismo punto en copas<br />

<strong>de</strong>nsas y prendidas a los peñascos por un disco pequeño en forma <strong>de</strong> broquel.<br />

Artí culos tan pronto tan <strong>la</strong>rgos, tan pronto mitad más cortos que el diámetro, con<br />

núcleo alguna vez transversalmente bipartido los superiores dos veces más <strong>la</strong>rgos<br />

que el diámetro. Endofrag mas transparentes y un poco contraídos. Color <strong>de</strong> un<br />

ver<strong>de</strong> amarillo que se pone pálido por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. El alga se coloca floja y no<br />

adhiere al papel.<br />

D’Urville ha cogido en Concepción ejemp<strong>la</strong>res que he visto en <strong>la</strong> citada colección.<br />

-346


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

2. Conferva linum<br />

C. filis carti<strong>la</strong>gineis, simplicibus, longissimis, crassis ( ad ¼ mm) rigidis, flexuoso-cris patis<br />

implicatisque, <strong>la</strong>ete vel obscure viridibus secundum aetatem; articulis diametro sub aequalibus<br />

siccitate corrugatis, nucleum interdum transversim (ut in priori) bipartitum inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />

G. l i n u m Roth., Catal. Bot., 1, p. 174, et ill, p. 257; Engl. Bot., t. 2363; Harv., Phyc.<br />

Brit., t. 150 A (1849); Montag., Fl. Alg. Observ., p. 165 (1846); Jurgens, iii, Nº. 10!!;<br />

Lyngh., l.c., t. 50.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos variables entre cuatro pulgadas y más <strong>de</strong> un pie <strong>de</strong> su longitud, <strong>de</strong><br />

un diámetro <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un tercio a un cuarto <strong>de</strong> milímetro, tiesos, flexulosos y encorvados<br />

en todos sentidos, ásperos al tacto y dispuestos por capas sobrepuestas en<br />

gran<strong>de</strong>s montones que nadan libremente en agua sa<strong>la</strong>da. Artículos tan <strong>la</strong>rgos más<br />

o menos como anchos, que encierran endocromas <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> subido, enteros o<br />

partidos en dos núcleos por una grieta transversal en <strong>la</strong> cual un nuevo tabique los<br />

separa en el final <strong>de</strong>finitivamente. Cuando el alga está seca, los artículos se encogen<br />

y se ponen rugosos; su color, entonces, es abigarrado <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> y <strong>de</strong> b<strong>la</strong>nco.<br />

El señor Gay ha traído numerosos individuos <strong>de</strong> esta conferva, que había cogido<br />

en el <strong>Chile</strong> meridional.<br />

3. Conferva linoi<strong>de</strong>s<br />

C. filis <strong>la</strong>xe intricatis, simplicibus, prioris crassioribus (0,60 mm ad 0,40 mm) pellucidis,<br />

rigi dis, albo-viridibus, crispatis, articulis diametro longioribus cylindricis.<br />

C. l i n o i d e s C. Ag. Syst., p. 98. ch a e t o m o r P h a Kütz.<br />

var. restricta: articulis inferioribus longioribus, geniculis constrictis.<br />

C. r e s t r i c ta Suhr, Flora, mai 1840, Nº 51. ch a e t o m o r P h a l i n o i d e s var. r e s t r i c ta<br />

Kütz., l.c., p. 377<br />

Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, bastante semejantes a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, pero<br />

más gruesos y menos a<strong>la</strong>rgados; <strong>la</strong> mayor parte no sobrepasa <strong>de</strong> cuatro a seis pulgadas<br />

<strong>de</strong> alto sobre un diá metro <strong>de</strong> un veinteavo a un treintavo <strong>de</strong> línea. Perfectamente<br />

cilíndricos en el tipo, están un poco ahogados (angostados) al nivel <strong>de</strong> los<br />

tabiques en <strong>la</strong> variedad, pero enredados y flexulosos en <strong>la</strong>s dos formas. Artículos<br />

algo más <strong>la</strong>rgos (Kützing), vez y media (Agardh), dos a tres veces más <strong>la</strong>rgos que el<br />

diámetro en <strong>la</strong> parte inferior (Suhr). Color pálido, entreverado <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> en el tipo<br />

y <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> oscuro en <strong>la</strong> variedad, que no adhiere al papel.<br />

No he visto esta especie. No obstante, refiriéndome a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción que ha dado<br />

Suhr, se pue<strong>de</strong> dudar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> variedad restricta, hal<strong>la</strong>da en valparaíso, sea <strong>la</strong> misma<br />

p<strong>la</strong>nta que el tipo.<br />

-347-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

4. Conferva c<strong>la</strong>vata<br />

C. filis caespitosis, erectis, membranaceo-carti<strong>la</strong>gineis, rigidiusculis, intense viridibus, pedalibus<br />

et ultra, sensim apicem versus incrassatis c<strong>la</strong>vaeformibus, millim sesquimilli. crassis;<br />

articulis infimis diametro 3-plo-10–plo- mediis subduplo longioribus, supremis aequalibus<br />

constrict omoniliformibus<br />

C. c l a va t a C. Ag., Syst., p. 99. ha P l o n e m a Harv. ch a e t o m o r P a h Kütz., l.c., p. 380.<br />

ly c h a e t e r o B u s ta Aresch., Phyc. Cap., p. 8, haud differt.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, c<strong>la</strong>viformes, adheridos a <strong>la</strong>s otras al gas o sobre <strong>la</strong>s coralinas<br />

y <strong>la</strong>s conchas, tan pronto por un disco pequeño, tan pronto por fibras, como en<br />

los Rhizogonium, en<strong>de</strong>rezados, membranosos más bien que carti<strong>la</strong>ginosos, bas tante<br />

tiesos con todo eso, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> dos a ocho pulgadas y más en nuestros ejemp<strong>la</strong>res,<br />

<strong>de</strong> un diámetro <strong>de</strong> <strong>de</strong> mm a <strong>la</strong> base, que va engrosando hasta el vértice don<strong>de</strong> es<br />

<strong>de</strong> 1½ m m. Artículos muy <strong>la</strong>rgos por abajo, don<strong>de</strong> el primero tiene con frecuencia<br />

una longitud más que décup<strong>la</strong> y los siguien tes doble o triple <strong>de</strong>l diámetro, vez y<br />

media más <strong>la</strong>rgos so<strong>la</strong> mente hacia el medio e iguales a este diámetro hacia el vértice.<br />

Son cilíndricos por abajo hasta más allá <strong>de</strong>l medio en <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s muestras;<br />

<strong>de</strong>spués se hacen ventrudos por el estrechamiento <strong>de</strong> los endofragmas <strong>de</strong> manera<br />

que toman, sobre todo en los indi viduos jóvenes cuya última celdil<strong>la</strong> es esférica, <strong>la</strong><br />

forma <strong>de</strong> un rosario. El contenido <strong>de</strong> los endocromas es pulviscu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong><br />

bastante intenso, que, en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, da lustre a los fi<strong>la</strong>mentos, al mismo<br />

tiempo que éstos se arrugan y se encrespan profundamente. La forma en porrita<br />

está tanto más marcada mientras más joven el alga sea, pues en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />

8 a 10 pulgadas este carácter <strong>de</strong>saparece casi enteramente.<br />

Los numerosos ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> esta p<strong>la</strong>nta, cogida en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Chiloé por el señor<br />

Gay, nos <strong>la</strong> presentan <strong>de</strong> todas eda<strong>de</strong>s. Comparados a muestras <strong>de</strong>l cabo <strong>de</strong> Buena<br />

Esperanza, que recibí <strong>de</strong> los señores Berkley y Lenormand, no he podido hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />

menor diferencia entre unos y otros. A<strong>de</strong>más, he te nido muchas veces ocasión, en<br />

esta flora y en <strong>la</strong> <strong>de</strong> Bolivia, <strong>de</strong> hacer notar que varias especies <strong>de</strong> criptógamos <strong>de</strong><br />

diferentes familias se encontraban al mismo tiempo en estas comarcas y en el cabo<br />

<strong>de</strong> Buena Esperanza.<br />

5. Conferva implexa<br />

C. filis simplicibus, tenuissimis, crispato-implicatis, mollibus, intense aut palli<strong>de</strong> viridibus;<br />

ar ticulis cylindricis, siccitate ad genicu<strong>la</strong> <strong>la</strong>eviter constrictis, diametro (1/30 mm) aequalibus,<br />

aut sesqui-duplo longioribus.<br />

C. i m P l e X a Dillw., Brit. Conf., p. 46, t. B.; Ag.; Monag., Cuba.; Lyngb., l.c., t. 49;<br />

Harvey, Phyc. Brit., t. 54 B. Engl. Bot., t. 2309; Wyatt, Alg. Danm. exsic., Nº 142!!!<br />

Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, <strong>de</strong> longitud variable e in<strong>de</strong>terminada, <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor tenuidad,<br />

pues que no tienen casi más <strong>de</strong> 1/30 <strong>de</strong> milímetro <strong>de</strong> espesor, <strong>de</strong> un ver-<br />

-348


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

<strong>de</strong> amarillento, pálido o g<strong>la</strong>uco, muy flojos, entremezc<strong>la</strong>dos y formando por su<br />

reunión anchas capas sobrepuestas ya sobre los peñascos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, ya sobre<br />

<strong>la</strong>s otras algas. Artículos iguales al diámetro o algo más <strong>la</strong>rgos que él, cilíndricos<br />

durante <strong>la</strong> vida, un poco hundidos y rugosos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación.<br />

Esta especie, que difiere <strong>de</strong>l C. tortuosa por sus fi<strong>la</strong>mentos incomparablemente más<br />

<strong>de</strong>lgados y más flojos, fue hal<strong>la</strong>da no so<strong>la</strong>mente en nuestras costas <strong>de</strong> Europa, sino<br />

también en <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s; y sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> el señor Gay ha<br />

traído numerosos ejemp<strong>la</strong>res. He citado <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> Mrs. Wyatt como que da el<br />

tipo verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> esta especie tan contro vertida.<br />

§ ii. Fi<strong>la</strong>mentis varie ramosis. C<strong>la</strong>dophora Kütz<br />

6. Conferva fascicu<strong>la</strong>ris<br />

C. filis carti<strong>la</strong>gineo-membranaceis, setaceis, viridibus, ramosissimis, ramis alternis remotis<br />

abbreviatis, ramulis cristato-pectinatis interdum subfastigiatis; articulis primariis diametro<br />

(¼ millim.) 2plo.-5plo longioribus, geniculis constrictis, ramulorum aequalibus vel et duplo<br />

longioribus cylindricis, supremis attenuatis.<br />

C. Fa s c i c u l a r i s Mert.; Ag., Syst.; Martius, Fl. Bras., i, p. 9; Montag., Fl. Boliv. p. 4,<br />

t. 7, f. 1. cl a d o P h o r a Kütz., Sp. Alg., p. 393.<br />

Fi<strong>la</strong>mento principal <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí, bas tante tieso y consistente,<br />

<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 5 a 7 pulgadas, irregu<strong>la</strong>r mente ramoso. Ramos alternos, que parten<br />

<strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento a dis tancias que varían entre dos y tres líneas, abiertos, cargados <strong>de</strong><br />

ramulillos vagos que van atenuándose a medida que se di vi<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> manera que el<br />

fi<strong>la</strong>mento principal, que tiene en su base un diámetro <strong>de</strong> ¼ <strong>de</strong> milímetro, en los<br />

ramulillos extremos no tienen más que 7/100 a 10/100 <strong>de</strong> milímetro. Estos últimos<br />

ramu lillos nacen <strong>de</strong>l costado interior y <strong>de</strong> cada artículo <strong>de</strong> los ramos terciarios,<br />

<strong>de</strong> suerte que son lo que se l<strong>la</strong>ma secundi, es <strong>de</strong>cir, todos vueltos al mismo <strong>la</strong>do<br />

y dispuestos como los dientes <strong>de</strong> un peine. En algunos individuos, alcanzan casi<br />

todos <strong>la</strong> misma altura. Artículos cuatro veces más <strong>la</strong>rgos en el fi<strong>la</strong>mento, dos veces<br />

so<strong>la</strong>mente más <strong>la</strong>rgos que el diámetro en los ramos e iguales a él, o un poquito<br />

mayores en los ramulillos pectíneos. Los endocromas son <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> intenso,<br />

pero también algu nas veces bastante pálidos y so<strong>la</strong>mente marcados hacia el tabique<br />

<strong>de</strong> una faja coloreada transversal, dividida en dos por una línea sin color.<br />

Por abajo, los artículos son o cilindráceos o un poco angostados al nivel <strong>de</strong> los<br />

tabiques.<br />

Esta especie parece común en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Perú y <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> el señor<br />

Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny ha traído hermosos ejemp<strong>la</strong>res que me han servido en aquel<br />

tiempo o dar una figura <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />

-349-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

7. Conferva heteroc<strong>la</strong>dia<br />

C. intricata, rigida, duriuscu<strong>la</strong>, vage ramosa, ramis divaricatis variis interdum refractis et<br />

ramelliferis; articulis primariis diametro (1/10-1/7 millim.) aequalibus vel duplo longioribus<br />

<strong>de</strong>mum carti<strong>la</strong>gineis, ovatis, torulosis, ramulorum ( 1/25 millim. ) sesqui-duplo longioribus,<br />

ultimis quandoque mucronatis.<br />

C. h e t e r o c l a d i a Kütz., Alg. Decad., N° 147. C. r av o s a ileggiato. C. á n G u l o s a Pollini,<br />

ex Kütz.<br />

var. chilensis: ramis biformibus, primariis crassioribus, rigidius culis, subdi<strong>la</strong>tatis,<br />

1/15 ad 1/12 millim. crassis, secundariis elongatis f<strong>la</strong>ccidis tenuioribus (1/50 ad 1/30<br />

millim.) plus minusve ramulosis, ra mulis alternis, erecto-patentibus; articulis primariis<br />

diametro sesqui ad triplo, ramorum 3-plo-8-plo longioribus.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos tiesos, bastante duros, enredados, irregu<strong>la</strong>rmente ramosos, con ramos<br />

dimorfos en <strong>la</strong> variedad, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces muy abiertos y aun también<br />

divaricados o refractados. Ramos primordiales tiesos, un poco di<strong>la</strong>tados, <strong>de</strong> un<br />

diámetro variable entre 1/75 y 1/12 <strong>de</strong> milímetro; ramos secundarios a<strong>la</strong>rgados,<br />

flojos, no teniendo <strong>de</strong> diámetro más que <strong>de</strong> 1/50 a 1/30 <strong>de</strong> milímetro, más o menos<br />

cargados <strong>de</strong> ramulillos alternos, abiertos a 45º. Artículos vez y media a tres veces<br />

más <strong>la</strong>rgos que el diámetro en el fi<strong>la</strong>mento principal, <strong>de</strong> 3 a 8 veces más <strong>la</strong>rgos en<br />

los ramos.<br />

El señor Kützing indica esta variedad como originaria <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. No habién do<strong>la</strong><br />

visto, he calcado mi corta <strong>de</strong>scripción sobre su diagnosis, felizmente un poco circuns<br />

tanciada.<br />

8. Conferva strio<strong>la</strong>ta<br />

C. setacea, f<strong>la</strong>ccida, subramosa, ramis superioribus magis approximatis crebrioribus,<br />

articulis longitudine striatis, diametro (1/7 mm.) plerumque duplo longioribus, raro aequa<br />

libus.<br />

C. s t r i o l a ta Montag., Mss. cl a d o P h o r a Kütz., l.c., p. 405<br />

Fi<strong>la</strong>mentos setáceos, <strong>de</strong> 1/7 <strong>de</strong> milímetro <strong>de</strong> diámetro; casi sin color, poco ramosos<br />

y <strong>de</strong> una b<strong>la</strong>ndura y flojedad notables. Ramos superiores más numerosos y<br />

más aproximados que los inferiores, que son bastante flojos y espaciados. Endocromas<br />

estriados longitudinalmente, dos veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro, raramente<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma longitud que él.<br />

Esta especie, que no he podido ver tampoco, vive sobre un gymnogon grus, según el<br />

señor Kützing, que no ha <strong>de</strong>scrito ni <strong>la</strong> una ni <strong>la</strong> otra.<br />

-350


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

9. Conferva sciluta<br />

C. parvu<strong>la</strong>, filis erectis, rigidiusculis, viridi–fuscencentibus, fascicu<strong>la</strong>tis et <strong>de</strong>nse conglomeratis<br />

ramis; ramis erectis basi adnatis, in parte superiori ramulosis, circinato–recurvis, ramulis<br />

secundis pectinatis abbreviatis; articulis inferioribus elongatis, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> diametro (1/15-1/10<br />

millim) 4-plo 2 plo longioribus.<br />

C. s c i t u l a Suhr., Regensb. Flora, 1834, Band. i. t. 2, f. 2. cl a d o P h o r a, Kütz, l.c., p. 399.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos cortos, en<strong>de</strong>rezados, carti<strong>la</strong>ginosos, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> parduzco, reunidos<br />

por <strong>la</strong> base en fascículos bien <strong>de</strong>nsos y ramosos. Ramos ascen<strong>de</strong>ntes, cargados <strong>de</strong> ramulillos<br />

y un poco encorvados en el vértice. Ramulillos cortos, vueltos al mismo <strong>la</strong>do.<br />

Artículos a<strong>la</strong>rgados por abajo, <strong>de</strong>spués cuádruplos y al final dobles <strong>de</strong>l diámetro. El<br />

grosor <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos es, según el señor Kützing, <strong>de</strong> 1/9 a 1/10 <strong>de</strong> milímetro.<br />

Esta conferva, como no ha sido <strong>de</strong>scrita , sino so<strong>la</strong>mente figurada por el au tor en<br />

el lugar citado, me he visto forzado a traducir su diagnosis. Está indicada como<br />

indígena <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

10. Conferva oxyc<strong>la</strong>da<br />

C. cespite basi stuposo, funiformi-ramoso, filis constituto setaceis siccitate nitentibus, radices<br />

implexos duplici origine exortos emitten tibus, ramosissimis, ramis vagis ramulisque strictis<br />

ascen<strong>de</strong>ntibus sub secundis fascicu<strong>la</strong>tis, supremis aculeiformibus, articulis cylindricis dia metro<br />

(1/25 millim.) duplo triplove longioribus.<br />

C. o X y c l a d a Montag., Fl. Boliv., p. 5. C. a c u l e ata Montag., Sert. Patag., p. 4, t. 4, f. 1,<br />

non Suhr. cl a d o P h o r a (sP o n G o m o r P h a) o X i c l a d a Kütz, l.c., p. 419.<br />

Los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> esta conferva están reunidos por copas <strong>de</strong> dos a tres pulgadas<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, muy ramosos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base don<strong>de</strong> son como feltrados y forman<br />

con sus ramos especies <strong>de</strong> cordones cortos <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> gorrión,<br />

pero espesándose hacia el vértice, el que está compuesto <strong>de</strong> ramulillos innumerables<br />

y libres. Separados unos <strong>de</strong> otros, cada fi<strong>la</strong>mento, un poco más grueso que<br />

un cabello y teniendo <strong>de</strong> diámetro en <strong>la</strong> base cerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> milímetro, emite <strong>de</strong>l<br />

vértice <strong>de</strong> los artículos, por abajo ramulillos radiciformes muy enredados, y con el<br />

fi<strong>la</strong> mento principal, y por arriba, ramos alternos, en<strong>de</strong>rezados, cilíndricos, divididos<br />

ellos mismos en ramos secundarios. Ra mos vagos, en<strong>de</strong>rezados, echando <strong>de</strong><br />

su costado interior otros ramos ascen<strong>de</strong>ntes, vueltos al mismo <strong>la</strong>do, muy agudos<br />

y como fascicu<strong>la</strong>dos, cargados en su vértice <strong>de</strong> dos a tres ramulillos for mados <strong>de</strong><br />

una so<strong>la</strong> celdil<strong>la</strong>, vueltos también al mismo <strong>la</strong>do y teniendo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> cortos<br />

aguijones en<strong>de</strong>rezados. Artículos cilíndricos, dos o tres veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro,<br />

alter nativamente contraídos en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación. Ramos radi ciformes,<br />

oscuramente articu<strong>la</strong>dos, hialinos, teniendo apenas una línea <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y un doble<br />

origen, es <strong>de</strong>cir, proveniendo unos <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento principal, los otros <strong>de</strong> los ramos<br />

-351-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

primarios. Color <strong>de</strong> <strong>la</strong>s copas <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> pálido, con vértices amarillentos o <strong>de</strong>colorados.<br />

Consistencia membranácea, resistente y carti<strong>la</strong>ginosa. El alga no adhiere<br />

al papel cuando este entera, pero los fi<strong>la</strong>mentos ais<strong>la</strong>dos adhieren al talco sobre el<br />

cual se pre paran.<br />

Esta bel<strong>la</strong> alga, análoga por el intrincamiento <strong>de</strong> sus fi<strong>la</strong>mentos a ciertas esface<strong>la</strong>rias,<br />

con el Ballia hombronii y aun también con ciertos ectocarpas, fue primero cogida en<br />

<strong>la</strong> bahía <strong>de</strong> San B<strong>la</strong>s por el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny, y <strong>de</strong>spués por el señor Gay<br />

en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />

tr l B u v<br />

Zi g n é m e a s<br />

Fi<strong>la</strong>mentos siempre sencillos, articu<strong>la</strong>dos, que permanecen ais<strong>la</strong> dos (?) o<br />

se aproximán al tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción, ya por genicu<strong>la</strong>ciones, ya por<br />

medio <strong>de</strong> tubos transversales <strong>de</strong> unión por los cuales <strong>la</strong>s gonidias <strong>de</strong>l uno<br />

<strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos pasan al otro. Gonidias <strong>de</strong>l endocroma dispuestas en<br />

espira, o en estrel<strong>la</strong> sencil<strong>la</strong> o doble. Esporas sencil<strong>la</strong>s o cuadrijugadas.<br />

zyG n e m e a e Duby.; C. Ag.; Montag.<br />

viii. es P i r o G i r a - sP i r o G y r a<br />

Fi<strong>la</strong> cylindracea, simplicia, recta, lubrica, articu<strong>la</strong>ta, dioica (?), semper libera aut repro ductionis<br />

causa paralleliter approximata, tan<strong>de</strong>m ope tubulorum transversalium copu<strong>la</strong>ta. Endochromatorum<br />

gonidia seu materia gonimica in inspiram singu<strong>la</strong>m aut in plures contrarie<br />

currentes spiras disposita. Sporae globoso-ovoi<strong>de</strong>ae in articulis ejus<strong>de</strong>m fili seriatae, <strong>de</strong>mum<br />

fuscunigrae, ex endochromatibus binis mixtis ortae, integrae.<br />

sP i r o G y r a Link, Hor. Phys. Berol., p. 5; Kütz. zyG n e m a Ag., p. part.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, rectos, <strong>de</strong>slizantes, a<strong>la</strong>rgados, articu<strong>la</strong>dos y dioicos (?), si se<br />

ha <strong>de</strong> juzgar por <strong>la</strong> cir cunstancia <strong>de</strong> que al tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cópu<strong>la</strong> <strong>de</strong> dos fi<strong>la</strong>mentos para<br />

<strong>la</strong> reproducción, <strong>la</strong> materia ver<strong>de</strong>, gonímica <strong>de</strong> los endocromas <strong>de</strong>l uno <strong>de</strong> los dos<br />

pasa toda entera al otro. Este traspaso se efectúa por medio <strong>de</strong> tubos <strong>de</strong> función muy<br />

cortos que se establecen entre dos celdil<strong>la</strong>s opuestas, disposición que hace semejar<br />

una esca<strong>la</strong> los fi<strong>la</strong>mentos acop<strong>la</strong>dos por pares. Sustancia gonímica primero dispuesta<br />

en una o más espiras en <strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> y <strong>de</strong>l mucí<strong>la</strong>go con <strong>la</strong> que tapiza <strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> opuesta<br />

resultado una espora globulosa, ovoi<strong>de</strong> o elíptica, <strong>de</strong> un bruno negruzco, que no sale<br />

hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> ruptura o <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> matricial.<br />

No ha venido <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> más que una so<strong>la</strong> especie.<br />

-352


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Spirogyra nitida<br />

S. saturate viridis, filis simplicibus, setaceis, lubricis, nitidis, copu <strong>la</strong>tione peracta crispatis<br />

opa cis; articulis diametro plus duplo longio ribus; gonidiis crassis in spiras subquaternas<br />

appro ximatas dispositis; tubulo conjunctionis brevissimo; sporis fuscis, ovoi<strong>de</strong>is, singu<strong>la</strong> in<br />

endo chromate fili excipientis singulo nidu<strong>la</strong>nte.<br />

S. n i t i d a Link, Handb., iii, p. 268; Kütz., l.c., p. 442, et Phyc. Gen., t. X i v, f. 5.zy n e m a<br />

C. Ag., Syst. p. 82; Lyngb., Hydroph. Dan., p. 172, t. 59 B. co n F e r va , Fl. Dan. Dillw.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos muy <strong>la</strong>rgos, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un cabello, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> subido, <strong>de</strong>slizantes,<br />

bastante tiesos, relucientes sobre todo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación y formando<br />

gran<strong>de</strong>s masas flotantes en <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l agua. Artículos variables, pero <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces dobles <strong>de</strong>l diámetro o so<strong>la</strong>mente un poco más <strong>la</strong>rgos que él.<br />

Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> copu<strong>la</strong>ción, los fi<strong>la</strong>mentos se encrespan, se po nen frágiles y pier<strong>de</strong>n<br />

su lubricidad. La materia gonímica forma primitivamente en lo interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared<br />

<strong>de</strong> cada endo croma líneas espirales entre<strong>la</strong>zadas y sembradas <strong>de</strong> granos bril<strong>la</strong>ntes.<br />

Espiras en número <strong>de</strong> cuatro. Espora ovoi<strong>de</strong> y bruna. Suce<strong>de</strong> algunas veces que<br />

en lugar <strong>de</strong> acop<strong>la</strong>rse con otro, un fi<strong>la</strong>mento se <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong> y que cada endocroma<br />

ais<strong>la</strong>do vegeta por su <strong>la</strong>do y reproduce <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta como por trasp<strong>la</strong>nte.<br />

Esta alga flota en los estanques y en el mar levantando sus extremos fuera <strong>de</strong>l agua.<br />

También fue traída por el señor Gay.<br />

tr i B u v i<br />

no s to C í n e a s<br />

Celdil<strong>la</strong>s globulosas o elipsoi<strong>de</strong>s, asociadas en serie monoliforme, sencil<strong>la</strong> o<br />

ramosa, y reunidas en una masa muci<strong>la</strong>ginosa diversa mente conformada.<br />

iX. an a B e n a - an a B a e n a<br />

Fi<strong>la</strong> simplicia, haud tubulosa, e cellulis moniliformi-concate natis, muci<strong>la</strong>gine tubum mentiente<br />

tantum involutis constantia, saepius in membranam in<strong>de</strong>terminatam conjuncta; articulis<br />

plerumque globulosis, supremis crassioribus sphaericis vel oblogis, tan<strong>de</strong>m in sporas<br />

intus granulosas mutatis.<br />

an a B a e n a Bory, Dict. c<strong>la</strong>ss, Hist. nat., i; Duby.; Breb.; Montag.; Fl. Alg.<br />

Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, sólidos, formados <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas o elípticas,<br />

hi<strong>la</strong>das como un rosario por una materia muci<strong>la</strong>giniforme que simu<strong>la</strong> una vaina<br />

o un tubo, y reunidas <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces en una suerte <strong>de</strong> membránu<strong>la</strong> muy<br />

<strong>de</strong>licada y <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>terminada. Artí culos globulosos o elipsoi<strong>de</strong>s, más gruesos<br />

a medida que se aproximan al vértice <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento y se transforman en esporas<br />

caducas y granulosas en lo interior.<br />

-353-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

1. Anabaena chilensis †<br />

A. filis tenuissimis, <strong>de</strong>orsum 0,003 mm crassis, subcylindraceis, sensim incrassatis moni liformibus,<br />

in membranu<strong>la</strong>m ge<strong>la</strong>tinosam cupreo-viri<strong>de</strong>m contextis, articulis inferioribus diametro<br />

aequalibus aut sesquilongioribus cylindraceis aut, geniculo contracto, ellipsoi<strong>de</strong>is, supremis<br />

sphaericis moniliformi-concatenatis, 0,005 mm crassis, supremo 0,008 mm aequante, nucleum<br />

coloratum ellipticum inclu<strong>de</strong>nte.<br />

a. chilensis Montag., Mss. in Herb. Mus. Paris.<br />

Los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> los que esta producción está compuesta son <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> cerúleo,<br />

vistos en masa, y están extendidos como membrana. Separados y mirados por<br />

el microscopio, cada uno <strong>de</strong> ellos está formado <strong>de</strong> una continuación <strong>de</strong> artículos,<br />

<strong>de</strong> los cuales los inferiores, cilíndricos o ligeramente elipsoi<strong>de</strong>s por efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

contracción <strong>de</strong>l endofragma, tienen un diámetro que casi no exce<strong>de</strong> <strong>de</strong> 3/100 <strong>de</strong><br />

milímetro, y una longitud que es, o igual a este diámetro, o vez y media mayor, y en<br />

los superiores, <strong>de</strong> más en más gruesos, son esféricos y llegan a tener un diámetro <strong>de</strong><br />

0,005 mm. El último <strong>de</strong> los artículos, algo más grueso aun, es tal vez <strong>la</strong> espora o una<br />

gema propia para repro ducir <strong>la</strong> especie. La membránu<strong>la</strong> que resulta <strong>de</strong> su cohesión<br />

es ge<strong>la</strong>tinosa, <strong>de</strong>lgada y <strong>de</strong> un hermoso color <strong>de</strong> car<strong>de</strong>nillo, al menos en estado <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>secación.<br />

Esta alga fue observada por el señor Gay en <strong>la</strong>s aguas termales <strong>de</strong>l Toro (en Coquimbo),<br />

cuya temperatura es <strong>de</strong> 58º.<br />

Fa m i l i a iv<br />

di at ó m e a s<br />

Corpúsculos <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces prismáticos y rectan gu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong>snudos<br />

o incluidos en un tubo muci<strong>la</strong> ginoso, libres o adnatos, sésiles o<br />

pe di ce <strong>la</strong>dos, provistos <strong>de</strong> una cubierta o carapaz silícea diáfana y con teniendo<br />

una materia mocosa y colorada.<br />

Los diatómeas son algas cuya reproducción se hace ya por seg mentación o por<br />

<strong>de</strong>duplicación, ya por copu<strong>la</strong>ción a modo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zig nemeas. Las especies son sumamente<br />

pequeñas, y casi siempre microscópicas, <strong>de</strong> modo que son a los vegetales<br />

lo que los infusorios son a los animales. Todas viven en <strong>la</strong>s aguas dulces o sa<strong>la</strong>das<br />

y se hal<strong>la</strong>n en todas <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l globo y en gran abundancia, al punto que<br />

constituyen en algunas partes inmensos <strong>de</strong>pósitos silíceos fósiles que <strong>la</strong> industria<br />

utiliza con el nombre <strong>de</strong> trípol. <strong>Chile</strong>, como todos los <strong>de</strong>más países, ofrece un gran<br />

número <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, pero por su gran pequeñez pocas son <strong>la</strong>s que recogen los viajeros;<br />

así es que nos conten taremos con copiar aquí <strong>la</strong> diagnosis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que Kützing dice<br />

haber sido encontradas en <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> valparaíso, y cuyo número aumen tara prodigiosamente<br />

luego que los botánicos <strong>de</strong>l país se <strong>de</strong>dicarán al estudio maravilloso<br />

<strong>de</strong> estos primeros seres <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación vegetal.<br />

-354


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

Kützing divi<strong>de</strong> <strong>la</strong>s diatómeas en tribus, ór<strong>de</strong>nes, familias, etc. La poca importancia<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies que vamos a mencionar más bien que <strong>de</strong>scribir nos induce<br />

provisoriamente a reunir<strong>la</strong>s todas en el mismo grupo.<br />

i. ci c lot e l l a - cyc lot e l l a<br />

Individua singu<strong>la</strong>ria vel binatim conjuncta, disci formia, orbi cu<strong>la</strong>ria; <strong>la</strong>tus primarium<br />

distinctum, annulum formans; <strong>la</strong>tere secundario p<strong>la</strong>na. Lorica bivalvis, valvis p<strong>la</strong>nis orbicu<strong>la</strong>ribus,<br />

annulo interstitiali conjunctis.<br />

cyc lot e l l a Kützing, Die Kieselsch. Bacill. Fr u s t u l a r i a esp. Ag.; Endl.<br />

1. Cyclotel<strong>la</strong> maxima<br />

C. maxima, subtilissime punctata, adnata; disci p<strong>la</strong>niusculi diameter 1/25-1/8”.<br />

c. m a X i m a Kützing, Die Kieselseh. Bacill., p. 50, t. 1.<br />

ii. su r i r e l l a - su r i r e l l a<br />

Individua singu<strong>la</strong>ria navicu<strong>la</strong>ria, margine striata; <strong>la</strong>tus secundarium primario majus, linea<br />

media longitudinali <strong>la</strong>evi percursum. (Ostiolum centrale nullum).<br />

su r i r e l l a Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 59.<br />

1. Surirel<strong>la</strong> craticu<strong>la</strong><br />

A. testu<strong>la</strong> <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, apicibus a dorso acutis, a <strong>la</strong>tere truncatis, pinnulis in centesima lineae<br />

parte septem.<br />

S. c r at i c u l a Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 61, tab. 28.<br />

iii. si n e d r a - sy n e d r a<br />

Individua bacil<strong>la</strong>ria, prismatico rectangu<strong>la</strong>, <strong>de</strong>mum uno vel altero apice adnata; <strong>la</strong>tus secun<br />

darium primario aequale vel minus, linea <strong>la</strong>evissima media longitudinali percursum.<br />

(Ostiolum centrale nullum).<br />

sy n e d r a Kützing, Die Kieselsch. Bacill.<br />

1. Synedra <strong>la</strong>evis<br />

S. major, leviter et irregu<strong>la</strong>riter adnata, <strong>la</strong>tere primario leviter attenuato, truncato, secundario<br />

magis attenuato apice rotundato.<br />

S. l e v i s Ehrenb., Amer., tab. 11; Kütz., p. 65, tab. 15.<br />

-355-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

2. Synedra spectabilis<br />

S. major, <strong>la</strong>te linearis, altero <strong>la</strong>tere apice cuneato-truncata, altero apice rotundata.<br />

S. sPectaBilis Ehrenb., Am., taf. 1; Kütz., p. 67, t. 28<br />

3. Synedra arcus<br />

S. mediocris; stipite distincto convexo; bacillis <strong>la</strong>evibus a <strong>la</strong>tere primario linearibus sub attenuatis<br />

curvatis, a <strong>la</strong>tere secundario lineari-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis.<br />

S. a r c u s Kütz., taf. 30. eu n o t i a Fa B a Ehrenb., Amer., taf. 1.<br />

iv. co c c o n e i s - co c c o n e i s<br />

Individua singu<strong>la</strong>ria, <strong>de</strong>pressa a <strong>la</strong>tere secundario elliptica, <strong>de</strong>mum adnata sessilia.<br />

co c c o n e i s Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 71.<br />

1. Cocconeis p<strong>la</strong>centu<strong>la</strong><br />

C. testu<strong>la</strong> elliptica p<strong>la</strong>na, margine abrupto, extus et intus <strong>la</strong>evis.<br />

C. P l a c e n t u l a Ehrenb., Amer., taf. 1; Kütz., taf. 28.<br />

v. ci m B e l l a - cy m B e l l a<br />

Individua solitaria vel geminata, libera (nec adnata, nec in clusa), curvata, inaequalia; <strong>la</strong>tere<br />

primario altero (interiori ventrali) angustiori, altero (exteriori dorsali) <strong>la</strong>tiori; <strong>la</strong>teribus<br />

secundariis aequalibus (transversim striatis); ostiolis mediis marginalibus approximatis.<br />

cy m B e l l a Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 79.<br />

1. Cymbel<strong>la</strong> macu<strong>la</strong>ta<br />

C. minor, lunata, utrinque attenuata, obtusa, a <strong>la</strong>tere primario majori elliptico-truncata;<br />

striis transversalibus subtilibus in 1/100’’’-12-13.<br />

c. m a c u l a ta Kützing, Die Kiesetsch. Bacill., p. 79. co c c o n e m a l u n u l a Ehrenb.<br />

vi. nav í c u l a - nav i c u l a<br />

Individua singu<strong>la</strong> libera, regu<strong>la</strong>ria, rectangu<strong>la</strong>, prismatica; ostíolo medio rotundo, aperturis<br />

terminalibus distinctis.<br />

nav i c u l a Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 91.<br />

-356


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

1. Navicu<strong>la</strong> amphioxys<br />

N. anguste <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, acuta, nec lineata, nec transversim striata.<br />

N. a m P h i o X y s Ehrenb., taf. 1; Kützing, Die Kieselsch. Bacill., taf. 28.<br />

2. Navicu<strong>la</strong> esox<br />

N. striata, magna, elongata, a dorso anguste <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, <strong>la</strong>teribus leviter undu<strong>la</strong>tis, undulis utrinque<br />

tribus, media validissima, reliquis apices val<strong>de</strong> attenuatos obtusosque versus val<strong>de</strong> minoribus.<br />

N. e s o X Kützing, p. 94. Pi n n u l a r i a e s o X Ehrenb., taf. 1.<br />

3. Navicu<strong>la</strong> limbata<br />

N. testu<strong>la</strong> parva a dorso linearis <strong>la</strong>teribus rectis, intus tanquam <strong>la</strong>te limbatis, apicibus subito<br />

constrictis truncatis.<br />

N. l i m B a ta Ehrenb., Am., taf. 1; Kützing, p. 28.<br />

4. Navicu<strong>la</strong> borealis<br />

N. striata, utroque <strong>la</strong>tere linearis, apicibus <strong>la</strong>teris secundarii rotun datis, primarii truncatis.<br />

N. B o r e a l i s Kützing, taf. 28. Pi n n u l a r i a Ehrenb., Amer., taf. 1.<br />

5. Navicu<strong>la</strong> chilensis<br />

N. testu<strong>la</strong>, major oblonga, <strong>la</strong>teribus rectis, apicibus <strong>la</strong>te rotundatis non constriclis, pinnulis<br />

validioribus in 1/100”’-11-12”.<br />

N. chilensis Kützing, p. 97. Pi n n u l a r i a chilensis Ehrenb., Amer., taf. 1.<br />

6. Navicu<strong>la</strong> gibba<br />

N. bacil<strong>la</strong>ris striata, oblonga, a <strong>la</strong>tere secundario media sensim di<strong>la</strong>tata, prope apices rotundatos<br />

di<strong>la</strong>tatos constricta. Long. 1/25”.<br />

E. G i B B a Kützing, Die Kieselsch. Bacill., taf. 28; Pi n n u l a r i a G i B B a Ehrenb. taf. 1.<br />

7. Navicu<strong>la</strong> cyprinus<br />

N. striata, testu<strong>la</strong> a dorso <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>to-oblonga, apicibus <strong>la</strong>te rotun datis, umbilico oblongo.<br />

N. c y P r i n u s Kützing, t. 29. Pi n n u l a r i a c y P r i n u s Ehrenb., t. 1.<br />

-357-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

vii. ac n a n t e s - ac h n a n t h e s<br />

Individua solitaria vel binata vel numerosa, in fascias plus minusve elongatas, transversaliter<br />

conjuncta, stipite <strong>la</strong>terali.<br />

ac h n a n t e s Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 75.<br />

1. Achnanthes pachypus<br />

A. parva, subtiliter striata, obtusangu<strong>la</strong>, turgidu<strong>la</strong>, parum curvata <strong>la</strong>tere secundario <strong>la</strong>n ceo<strong>la</strong>to-elliptico,<br />

stipite crasso brevissimo.<br />

A. P a c h y P u s Montagne, Ann. <strong>de</strong>s Sciences nat., 2 e sér., Bot., t. viii, p. 348, et Fl. Boliv.,<br />

p. 1; Ehrenb., Amer., taf. 1; Kützing, p. 76, t. 21, f. 29.<br />

viii. es t o r o n e i s - sta u r o n e i s<br />

Individua libera, singu<strong>la</strong>ria, navicu<strong>la</strong>ria; apertura media transversalis.<br />

sta u r o n e i s Kützing, Die Kieselseh. Bacill., p. 104.<br />

1. Stauroneis amphilepta<br />

St. <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, parum acuminata, apicibus rotundato obtusis.<br />

S. a m P h i l e P ta Ehrenb., Amer., taf. 1; Kützing, p. 105, t. 29.<br />

2. Stauroneis di<strong>la</strong>tata<br />

St. parva <strong>la</strong>tiusculu, oblonga, in apicibus <strong>la</strong>te et breviter rOstralis truncatisque constricta.<br />

S. d i l a ta ta Ehrenb., Amer., taf. 1; Kützing, p. 106, t. 29.<br />

3. Stauroneis constricta<br />

St. Parva, oblonga, media et ad apices longe productos, otusissimos constricta.<br />

St. c o n s t r i c ta Ehrenb., Amer., taf. 1. Kützing, p. 106, t. 29.<br />

4. Stauroneis cardinalis<br />

St. bacil<strong>la</strong>ris quadrangu<strong>la</strong>, magna, apicibus simplicer roduntatis nec attenuatis. Long. ad<br />

1/25”, <strong>la</strong>titudine saepe sexies major.<br />

S. c a r d i n a l i s Kützing, p. 106, t. 29. sta u r o P t e r a c a r d i n a l i s Ehrenb., Am., taf. 1,<br />

p. 11. Pi n n u l a r i a c a r d i n a l i s Ejusd., Bericht.<br />

-358


B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />

5. Stauroneis? gibba<br />

St. forma Nav. gibbae, sed umbilicali fascia imperfecta transversa insignis.<br />

S. G i B B a Kützing, taf. 29. sta u r o P t e r a? G i B B a Ehrenb.<br />

6. Stauroneis legumen<br />

St. oblonga, parva, a <strong>la</strong>tere secundario di<strong>la</strong>tata, utroque margine ter undu<strong>la</strong>ta, apicibus<br />

cons trictis, acuminatis, obtusis.<br />

S. l e G u m e n Kützing, p. 107, t. 29. sta u r o P t e r a l e G u m e n Ehrenb., Am., t. 1.<br />

iX. di a d e s m i s - di a d e s m i s<br />

Individua navicu<strong>la</strong>ria in fascias elongatas (biconvexas) arcte conjucta; aperturae mediae singu<strong>la</strong>res<br />

et terminales binae distinctae.<br />

di a d e s m i s Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 109.<br />

1. Dia<strong>de</strong>smis? <strong>la</strong>evis<br />

D. <strong>la</strong>evis articulis diametro 3-4-plo brevioribus.<br />

D.? l a e v i s Kützing, p. 109, t. 29. ta B e l l a r i a l e v i s Ehrenb., t. 1.<br />

2. Dia<strong>de</strong>smis sculpta<br />

D. articulis margine transverse striatis, altero <strong>la</strong>tere oblongis, apicibus rotundatis.<br />

D. s c u l P ta Kützing, p. 109, t. 29. ta B e l l a r i a s c u l P ta Ehrenb., t. 1.<br />

X. Gr a m at ó F o r a - Gr a m m at o P h o r a<br />

Bacilli oblongo-tabu<strong>la</strong>ti, adnati, <strong>de</strong>mum semisoluti et isthmo concatenati; vittae longitudinales<br />

semper binae, medio interrupto, plus minusve curvatae.<br />

Gr a m m at o P h o r a Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 128.<br />

1. Grammatophora hamulifera<br />

Gr. minor, <strong>la</strong>evis, vittis utroque fine hamatis. Long. 1/200-1/60’’’.<br />

G. h a m u l i F e r a Kützing, Die Kiesetsch. Bacill., p. 128, t. 17.<br />

-359-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

2. Grammatophora ángulosa<br />

G. <strong>la</strong>evis, vittis ad interiorem finem introrsum hamatis, propre api cem introrsum et ángulose<br />

plicatis. Long. 1/100-1/25’’’.<br />

G. á n G u l o s a Ehrenb., Amer., taf. i, ii, iii; Kützing, p. 129, t. 29.<br />

-360-<br />

dr. ca m. mo n ta G n e


B o t á n i c a – adiciones<br />

ADICIONES<br />

Aña<strong>de</strong> tomo iii, p. 165<br />

ye l m o - <strong>de</strong> c o s t e a<br />

Flores dioici. másc. Calyx quinque<strong>de</strong>ntatus. Corol<strong>la</strong> pentape ta<strong>la</strong>. Stamina 5. Ovarii run dimentum<br />

nullum. Fem. Calyx quinque<strong>de</strong>ntalus, limbo supero. Corol<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>. Ovarium unilocu<strong>la</strong>re.<br />

Styli tres. Ovulum unicum. Drupa monosperma, calyce stylisque coronata.<br />

<strong>de</strong> c o s t e a Ruiz y Pav., Gen. p<strong>la</strong>nt. flor. Peruv., p. 130; Endl., etcétera.<br />

Arbustos más o menos trepadores, <strong>de</strong> hojas coriáceas, g<strong>la</strong>bras, enteras o <strong>de</strong>ntado-espinosas,<br />

cortamente pecio <strong>la</strong>das. Flores dioicas, muy pequeñas, <strong>de</strong> un purpúreo<br />

subido, dispuestas en panojas ramosas en el sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas. Flores másculinas,<br />

con el cáliz <strong>de</strong> cinco dientes y <strong>la</strong> coro<strong>la</strong> <strong>de</strong> cinco pétalos insertos <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l margen<br />

<strong>de</strong>l disco e imbricadas en <strong>la</strong> estivación. Cinco estambres casi <strong>de</strong>l mismo <strong>la</strong>rgo que<br />

los pétalos, con los cuales están pegados y alternos; tienen sus fi<strong>la</strong>mentos, libres y<br />

<strong>la</strong>s anteras enteras y basifijas. No hay rudimento <strong>de</strong> ova rio. Flores femeninas. Pétalos<br />

nulos. Cáliz campanudo y quinque<strong>de</strong>ntado, adherente con el ovario, el cual<br />

es ínfero, unilocu<strong>la</strong>r, coronado por los tres estigmas per sistentes. Grano colgado,<br />

oval-elíptico, cubierto <strong>de</strong> un test membranáceo; contiene un pequeño embrión más<br />

o menos cilíndrico, colocado en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un perispermo carnoso.<br />

Esté género, creado por Ruiz y Pavón, es muy afín al género gri selinia <strong>de</strong> Forster.<br />

Los autores lo colocan en <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s córneas, pero con alguna duda.<br />

1. Decostea scan<strong>de</strong>ns<br />

D. scan<strong>de</strong>ns; foliis sparsis, coriaceis, oblongo-ovatis aut cordatis, g<strong>la</strong>bris, inferne <strong>de</strong>ntatospinosis,<br />

superne integerrimis; floribus minutis, atro-purpureis, panicu<strong>la</strong>tis.<br />

d. s c a n d e n s Ruiz y Pav., Syst. Veget., p. 259.<br />

vulgarmente yelmo.<br />

-361-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Arbusto trepador, <strong>de</strong> ramos cilíndricos, lisos, tiesos, cu biertos <strong>de</strong> una cáscara<br />

algo floja, parduzca en <strong>la</strong> parte inferior, ceniciente en <strong>la</strong> superior. Hojas a veces dirigidas<br />

hacia abajo; son gruesas, coriáceas, <strong>la</strong>mpiñas, anastomoso-nerviosas, oblongo-ovales,<br />

puntiagudas, a veces acorazonadas, <strong>la</strong>s supe riores enteras, <strong>la</strong>s inferiores<br />

espinoso-<strong>de</strong>ntadas, <strong>de</strong> dos y más pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, y una y media <strong>de</strong> ancho, y<br />

llevadas por un pecíolo grueso, ancho, y muy corto. Las flores no tienen dos líneas<br />

<strong>de</strong> ancho; son <strong>de</strong> un purpúreo subido y están reunidas en una panoja ramosa y un<br />

tanto vellosa. Cáliz algo grueso, cam panudo en <strong>la</strong>s flores femeninas, más abierto<br />

en <strong>la</strong>s masculinas; éstas tienen pétalos membranáceos, más o menos obtusos, sobrepasando<br />

apenas el cáliz. El fruto es una drupa pequeña, oblonga, subcarnosa,<br />

coronada por los tres estigmas persistentes y azulencos cuando maduras.<br />

Este arbusto, <strong>de</strong> forma muy linda, adorna los árboles sobre los cuales se enreda.<br />

Se hal<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Concepción hasta <strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé, pero no con abundancia.<br />

2. Decostea ruscifolia †<br />

(At<strong>la</strong>s botánico. Fanerogamia, lám. 33 ter.)<br />

D. subscan<strong>de</strong>ns; ramulis teretibus, villoso-ferrugineis; foliis coriaceis, ovato-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, acutis,<br />

aut ellipticis, integerrimis, apice trimucronatis, quinquenerviis, subtus subpallidoioribus,<br />

breviter petio<strong>la</strong>tis; floribus panicu<strong>la</strong>tis; panicu<strong>la</strong> solitaria aut geminata, foliorum sublongitudine;<br />

bacca oblonga, monosperma.<br />

Pequeño arbusto con tallos rollizos, más o menos lisos, cenicientos, g<strong>la</strong>bros<br />

en <strong>la</strong> parte inferior, cubiertos en <strong>la</strong> supe rior y en los ramitos <strong>de</strong> un vello corto y<br />

leonado; hojas espar cidas, elípticas acuminadas u ovado-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, angostas y<br />

trimucronadas en <strong>la</strong> punta, muy enteras en el margen, que es muy ligeramente<br />

dob<strong>la</strong>do, quinquenerviosas, <strong>la</strong>s nervios más o menos visibles, coriáceo-membranosas,<br />

g<strong>la</strong>bras, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> subido por encima, algo más pálidas por <strong>de</strong>bajo, alcanzando<br />

hasta dos pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y diez líneas <strong>de</strong> ancho están sostenidas por<br />

un pecíolo algo ancho; <strong>de</strong> dos líneas a lo sumo <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, y acompañados <strong>de</strong> una<br />

pequeña estípu<strong>la</strong> metida en su medio; <strong>la</strong>s flores son muy pequeñas y forman una<br />

pequeña panícu<strong>la</strong> axi<strong>la</strong>r, velloso-leonada, muy <strong>de</strong>lgada, solitaria o ge minada y en<br />

tal caso muy <strong>de</strong>siguales entre sí, <strong>la</strong> mayor alcan zando casi el <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja vecina,<br />

<strong>la</strong> menor <strong>la</strong> mitad más corta y tal vez mucho más. Perigonio... Fruto oblongo<br />

obtuso, negruzco, liso, muy ligeramente ánguloso por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación y coronado<br />

por los tres estigmas persistentes; tiene apenas dos líneas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y una <strong>de</strong> ancho,<br />

y contiene una so<strong>la</strong> semil<strong>la</strong> con un perispermo algo fuerte, coriáceo y el embrión<br />

pequeño, sub cilíndrico.<br />

-362


Este pequeño arbusto medio trepador se cría en <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> valdivia y <strong>de</strong> Chiloé. La<br />

lámina seña<strong>la</strong> un ramito <strong>de</strong> tamaño natural. a. El fruto. b. í<strong>de</strong>m, cortado por su medio. c. El<br />

embrión solo.


B o t á n i c a – adiciones<br />

Aña<strong>de</strong> tomo iii, p. 251<br />

aG l a o d e n d r o - aG l a o d e n d r u m †<br />

Capitulum multiflorum, homoganum... Involucrum pluriseriale, squamis oblongis, coriaceis.<br />

Receptaculum subp<strong>la</strong>num, g<strong>la</strong>brum, epaleaceum. Corol<strong>la</strong>e omnes bi<strong>la</strong>biatae, hermaphoroditae,<br />

<strong>la</strong> bio exteriore longiore, tri<strong>de</strong>ntato, inferiore bipartibili. Antherae lineares, caudatae a<strong>la</strong>taeque,<br />

alis oblongis, obtusis, caudis acutissimis, ciliatis. Styli rami oblongi, obtusissimi, g<strong>la</strong>berrimi.<br />

Dis cus brevior, crenu<strong>la</strong>tus. Achaenium lineare, cylindratum, g<strong>la</strong>brum, erostre, costatum.<br />

Pappus pluriserialis, setis subaequilongis, <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tis.<br />

Capítulo multiflor, homógamo. Involucro <strong>de</strong> varias fi<strong>la</strong>s con <strong>la</strong>s escamas oblongas,<br />

coriáceas. Receptáculo subl<strong>la</strong>no, g<strong>la</strong>bro, sin pajitas. Todas <strong>la</strong>s coro<strong>la</strong>s bi<strong>la</strong>biadas<br />

hermafroditas, el <strong>la</strong>bio exterior lo más <strong>la</strong>rgo, tri<strong>de</strong>n tado, el inferior bipartido.<br />

Anteras lineares, con co<strong>la</strong>s y a<strong>la</strong>s; éstas son oblongas, obtusas; <strong>la</strong>s co<strong>la</strong>s, muy agudas<br />

y pestañadas. Brazos <strong>de</strong>l estilo oblongos, muy obtusos y muy g<strong>la</strong>bros. Disco<br />

corto y almenado. Aquenio linear cilindráceo, g<strong>la</strong>bro, con costas y sin pico. vi<strong>la</strong>no<br />

dis puesto en varias fi<strong>la</strong>s, con <strong>la</strong>s sedas casi <strong>de</strong>l mismo <strong>la</strong>rgo y <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>dos.<br />

Este género, que hemos <strong>de</strong>scrito ya en los Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciencias naturales, incluye<br />

una so<strong>la</strong> especie.<br />

Ag<strong>la</strong>o<strong>de</strong>ndrum cheiranthifolium †<br />

A. subarboresces? ramosum, undique g<strong>la</strong>brum, ramis <strong>de</strong>nse foliosis; foliis alternis, sessilibus,<br />

oblongis, acutis, crassis, integerrimis, tri quintuplinerviis, p<strong>la</strong>nis, erectis; involucri squamis<br />

margine anguste scariosis.<br />

P<strong>la</strong>nta probablemente arborescente, <strong>de</strong> tallo leñoso, ramoso, g<strong>la</strong>bro, cilíndrico.<br />

Ramos asperos al tacto, lo que proviene <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muchas cicatrices <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas<br />

caídas, terminados por una so<strong>la</strong> cabezue<strong>la</strong>. Hojas algo parecidas a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l alhelí<br />

(Cheiranthus cheiri), muy próximas, caedizas, levantadas, alternas, oblon gas, sésiles,<br />

agudas, muy enteras, muy g<strong>la</strong>bras en ambas caras, gruesas, recorridas por tres o<br />

cinco nerviosida<strong>de</strong>s longitudi nales, <strong>de</strong> una pulgada más o menos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y <strong>de</strong><br />

tres a cinco líneas <strong>de</strong> ancho. Cabezue<strong>la</strong>s gruesas, solitarias, <strong>de</strong> como ocho líneas<br />

<strong>de</strong> diámetro. Escamas <strong>de</strong>l involucro dispuestas en tres o cuatro fi<strong>la</strong>s; <strong>la</strong>s exteriores<br />

ensanchadas, <strong>la</strong>s interiores a<strong>la</strong>rgadas, angostamente escariosas e irregu<strong>la</strong>rmente<br />

<strong>de</strong>nticu <strong>la</strong>das en su margen, g<strong>la</strong>bras en ambos <strong>la</strong>dos y lisas en <strong>la</strong> faz interna.<br />

Se hal<strong>la</strong> en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Coquimbo.<br />

Aña<strong>de</strong> tomo iii, p. 367<br />

Chabraea nutans †<br />

Ch. superne pubigera, caule simplici, folioso, monocephalo; foliis inferioribus oblongo-spathu<strong>la</strong>tis,<br />

grosse <strong>de</strong>ntatis, in petiolum longe attenuatis, superioribus <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>to-linearibus, acutis,<br />

integris vel pau ci<strong>de</strong>ntatis; involucri squamis lineari- <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, acutis.<br />

-365-


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Rizoma rastrero, negruzco, muy duro. Tallos levantados, sencillos <strong>de</strong> un pie<br />

más o menos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, finamente estriados, g<strong>la</strong>bros en <strong>la</strong> parte inferior, y velloso<br />

en <strong>la</strong> superior. Hojas radicales e inferiores oblongo-espatu<strong>la</strong>das, fuertemente <strong>de</strong>ntadas,<br />

g<strong>la</strong>bras en ambas caras, anchas <strong>de</strong> cuatro líneas y <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> una y media a<br />

tres pulgadas, incluido, el pecíolo, que mi<strong>de</strong> a veces más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres cuartas partes<br />

<strong>de</strong> este <strong>la</strong>rgo; hojas medianas <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, apenas a<strong>de</strong>lgazadas en <strong>la</strong> base, enteras<br />

o poco <strong>de</strong>ntadas a <strong>la</strong> punta; <strong>la</strong>s superiores lineares, sésiles, agudas, muy enteras, finamente<br />

vellosas, <strong>de</strong> cuatro a ocho líneas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, y <strong>de</strong> una línea escasa <strong>de</strong> ancho.<br />

Una so<strong>la</strong> cabezue<strong>la</strong> terminal, hemisférica, <strong>de</strong> como media pulgada <strong>de</strong> diámetro.<br />

Escamas involucrales lineares, agudas, hispi diúscu<strong>la</strong>s; <strong>la</strong>s interiores un tanto membranosas<br />

en el margen y a veces rojizas, más cortas que los flósculos. Flores rosadas<br />

o b<strong>la</strong>nquecinas. vi<strong>la</strong>nos plumosos, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco puro, casi tan <strong>la</strong>rgos como el<br />

involucro. Aquenios oblongos, cubiertos <strong>de</strong> pequeñas escamitas.<br />

Provincia <strong>de</strong> Concepción, cordillera <strong>de</strong> Antuco.<br />

Aña<strong>de</strong> tomo v i, p. 538<br />

Polypodium macrocarpum<br />

P. humile, coriaceum; frondibus oblongo-ovatis, obtusis, profun<strong>de</strong> pinnatifis, subtus stipiteque<br />

equilongo squamis ovatis acuminatis peltatis, serratis, paleaceis; sporotheciis rotundatis,<br />

majusculis, <strong>de</strong>mum confluentibus; cuadice longe reprente squamoso.<br />

P. m a c r o c a r P u m Presl., Reliq. Haenck., p. 23, t. i, f. 4; Hooker, Icon. p<strong>la</strong>nt., t. 934, et<br />

Pl e o P e lt i s PinnatiFida íd. y Grev., Icon., t. 157.<br />

P<strong>la</strong>nta pequeña, coriácea, con <strong>la</strong>s frondas oblongo-ovadas, obtusas, produndamente<br />

pinatífidas, cubiertas por <strong>de</strong>bajo, así como el estipo, <strong>de</strong> escamitas ovadas,<br />

agu das, pestañadas y palcáceas. Esporotecas redondas, gran<strong>de</strong>s, volviéndose confluyentes.<br />

Cau<strong>de</strong>x escamoso, <strong>la</strong>rgamente rastretro.<br />

P<strong>la</strong>nta común en América y que se hal<strong>la</strong> también a más a fuera.<br />

F i n d e l o c tav o y Ú lt i m o t o m o d e l a B o t á n i c a<br />

-366


B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />

CONCORDANCIA<br />

DE LOS<br />

NOMBRES vULGARES CON LOS CIENTíFICOS 2<br />

Abrojo<br />

Acayota<br />

Ace<strong>de</strong>ra<br />

Acelga<br />

Acerillo<br />

Aceitunillo<br />

Achicoria<br />

2 Para dar a nuestra flora toda <strong>la</strong> utilidad posible hemos tratado conseguir los nombres vulgares<br />

que tienen en <strong>Chile</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas y árboles que hemos juntado y hacerlos concordar con los científicos<br />

usados en todas <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> medicina y <strong>de</strong> historia natural. Con este objetivo hemos consultado, en<br />

<strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as y sobre todo en los campos, a los médicos, curan<strong>de</strong>ros, artesanos y otras personas curiosas e<br />

inteligentes, los cuales han llenado hasta cierto punto nuestros <strong>de</strong>seos, suministrándonos los nombres<br />

que reunimos ahora en <strong>la</strong> lista. Pero es preciso confesar que pocas son <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas que han merecido <strong>la</strong><br />

atención <strong>de</strong> los chilenos y que han recibido nombres particu<strong>la</strong>res. A excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que tienen alguna<br />

utilidad en <strong>la</strong> medicina y en <strong>la</strong>s artes todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más han sido hasta ahora enteramente <strong>de</strong>scuidadas,<br />

aun entre <strong>la</strong>s que tienen nombres, éstos son por lo general tan poco fijos que suelen variar con mucha<br />

frecuencia no so<strong>la</strong>mente en los lugares remotos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, pero también <strong>de</strong> provincia a provincia<br />

y aun <strong>de</strong> pueblo a pueblo.<br />

Otra dificultad no menos embarazosa es <strong>la</strong> gran facilidad con que <strong>la</strong>s personas y sobre todo los<br />

campesinos confun<strong>de</strong>n una p<strong>la</strong>nta con otra dándole enseguida un nombre enteramente falso. Muchas<br />

veces hemos notado semejantes errores, y po<strong>de</strong>mos lisonjearnos haberlos reparado casi todos en razón<br />

<strong>de</strong>l cuidado que hemos siempre puesto a esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> investigación. Ahora a los botánicos <strong>de</strong>l país incumbe<br />

<strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> aumentar esta lista así como llenar el último vacío <strong>de</strong> esta flora ya bastante completa,<br />

pues incluye más <strong>de</strong> 4.000 especies, cuando a nuestra primera llegada en <strong>Chile</strong> apenas 300 estaban<br />

registradas en <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> los botánicos. Todas estas p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>scritas y c<strong>la</strong>sificadas con cuidado facilitaran<br />

<strong>de</strong> un singu<strong>la</strong>r modo el estudio <strong>de</strong> esta ciencia tan llena <strong>de</strong> encanto y <strong>de</strong> tanta utilidad para nuestros<br />

menesteres. Sólo echamos <strong>de</strong> menos no haber añadido al fin <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones todo lo que hemos<br />

averiguado sobre el uso y utilidad que tiene cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s en <strong>la</strong> economía doméstica; habíamos<br />

pensado, por <strong>la</strong> comodidad <strong>de</strong> todos los chilenos y sobre todo <strong>de</strong> los campesinos, publicar estas útiles<br />

noticias en un tomo separado, pero no estaba en nuestra previsión el or<strong>de</strong>n que acabamos <strong>de</strong> recibir<br />

<strong>de</strong>l señor ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia.<br />

-367-<br />

Colletia tetranda.<br />

Cuicurbita maxima var?<br />

Rumex acetosa.<br />

Beta vulgaris.<br />

Buddleia gayana.<br />

Aetoxicum punctatum.<br />

Cichorium intybus.


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Achira<br />

Adormi<strong>de</strong>ra<br />

Agua rica<br />

Ahua<br />

Ajenjo<br />

Ají<br />

Ajo<br />

A<strong>la</strong> <strong>de</strong> loro<br />

Á<strong>la</strong>mo<br />

Albahaca<br />

Albaricoque<br />

Alberjil<strong>la</strong><br />

Alcachofa<br />

Alhelí<br />

Alerce<br />

Alfalfa<br />

Alfalfillo<br />

Algarroba <strong>de</strong> caballo<br />

Alfilerillo<br />

Algarrobito<br />

Algarrobo<br />

Algodón<br />

Algue-<strong>la</strong>guén<br />

Alguenita<br />

Almendral<br />

Alpiste<br />

Altramuz<br />

Alverja<br />

Alcaparra<br />

Amancay<br />

Amapo<strong>la</strong><br />

Amor seco<br />

Anisillo<br />

Apio<br />

Apalcona<br />

Árbol <strong>de</strong> cuentas<br />

Arému<strong>la</strong><br />

Arguenita<br />

Aroma<br />

Aromo <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong><br />

Aromo<br />

Arrayán<br />

-368-<br />

Canna indica.<br />

Papaver somniferum.<br />

Monnina linearifolia.<br />

Faba vulgaris.<br />

Artemisia absinthium.<br />

Capsicum annuum.<br />

Allium sativum.<br />

Amarantus tricolor.<br />

Populus pyramidalis.<br />

Ocymum minimum.<br />

Armeniaca vulgaris.<br />

Lupinus microcarpus, Lathyrus pubescens,<br />

etc.<br />

Cynara scolymus.<br />

Cheiranthus cheiri.<br />

Libocedrus tetragona.<br />

Medicago sativa.<br />

Astragalus nudus.<br />

Prosopis flexuosa.<br />

Erodium cicutarium y otras especies.<br />

Balsamocarpon brevifolium.<br />

Prosopis siliquastrum.<br />

Los gossypium.<br />

Sphacele campanu<strong>la</strong>ta.<br />

Las calceo<strong>la</strong>ria.<br />

Amygdalus communis.<br />

Pha<strong>la</strong>ris microstachya.<br />

Lupinus cruckshanksii.<br />

Pisum sativum.<br />

Cassia f<strong>la</strong>ccida.<br />

varios habranthus.<br />

Papaver somniferum y otros.<br />

Acaenea pinnatifida y otras especies.<br />

Asteriscium chilense<br />

Apium graveolens.<br />

Oxalis hapalconi<strong>de</strong>a.<br />

L<strong>la</strong>gunoa g<strong>la</strong>ndulosa.<br />

Anemone coronaria.<br />

Las calceo<strong>la</strong>ria.<br />

Flores <strong>de</strong>l Acacia cavenia.<br />

Azara serrata.<br />

Azara <strong>de</strong>ntata eintegrifolia<br />

Myrtus coquimbensis y otras especies <strong>de</strong><br />

myrtus y eugenia.


B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />

Arrayán <strong>de</strong> espino<br />

Arrayán macho<br />

Artemisia<br />

Atutemo<br />

Aureja <strong>de</strong> zorra<br />

Avel<strong>la</strong>no<br />

Avel<strong>la</strong>na <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong><br />

Azucena <strong>de</strong>l campo<br />

Barba cabruna<br />

Barbón<br />

Barraco<br />

varil<strong>la</strong> b<strong>la</strong>nca<br />

Bai<strong>la</strong>huén<br />

Bellota<br />

Berenjena<br />

Bergamota<br />

Berro<br />

Betarraga<br />

Berza<br />

Bledo<br />

Bo<strong>la</strong> <strong>de</strong> nieve<br />

Boldo<br />

Bollén<br />

Bolsita<br />

Borraja<br />

Botón <strong>de</strong> oro<br />

Brea<br />

Breva<br />

Brócoli<br />

Proquín<br />

Cabellos <strong>de</strong> ángel<br />

Cochayuyo<br />

Ca<strong>la</strong>hua<strong>la</strong><br />

Cadillo<br />

Ca<strong>la</strong>baza<br />

Ca<strong>la</strong>fate<br />

Calchacura<br />

Callecalle<br />

Calva<br />

Caman<br />

Camote<br />

Campanil<strong>la</strong>.<br />

-369-<br />

Cytharexylon cyanocarpum.<br />

Cytharexylon cyanocarpum.<br />

Pyrethrum parthenium.<br />

L<strong>la</strong>gunoa g<strong>la</strong>ndulosa.<br />

Aristolochia chilensis.<br />

Guevina avel<strong>la</strong>na.<br />

Corylus avel<strong>la</strong>na.<br />

Chloraea speciosa.<br />

Tragopogon porrifolium.<br />

Poinciana gilliesii y Til<strong>la</strong>ndsia usneoi <strong>de</strong>s.<br />

Conium macu<strong>la</strong>tum.<br />

A<strong>de</strong>smia cinerea.<br />

Haplopappus bay<strong>la</strong>huen.<br />

Bellota miersii.<br />

So<strong>la</strong>num melongena.<br />

Mentha citrata.<br />

Cardamine nasturtioi<strong>de</strong>s y officinale.<br />

Beta vulgaris.<br />

Brassica oleracea.<br />

Euxolus <strong>de</strong>flexus y Blitum tenue.<br />

viburnum opulus.<br />

Boldoa fragans.<br />

Kageneckia oblonga y crataegoi<strong>de</strong>s.<br />

Capsel<strong>la</strong> bursa-pastoris.<br />

Borrago officinalis.<br />

Ranunculus acris.<br />

Tessaria absinthioi<strong>de</strong>s.<br />

El fruto <strong>de</strong>l Ficus carrica.<br />

Brassica oleracea.<br />

varias acaena.<br />

Las cuscuta.<br />

Las durvillea.<br />

Polystichum coriaceum y Goniophlebium<br />

trans lucens.<br />

Acaena pinnatifida, splen<strong>de</strong>ns y otras<br />

es pecies.<br />

Lagenaria vulgaris.<br />

Berberis buxifolia.<br />

Los líquenes.<br />

Libertia ixioi<strong>de</strong>s.<br />

Cicer arietinum.<br />

Retanil<strong>la</strong> ephedra.<br />

Batatas edulis.<br />

Aquilegia vulgaris.


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Cancán<br />

Cachan<strong>la</strong>gua<br />

Candial<br />

Canelillo<br />

Canelo<br />

Cáñamo<br />

Capuchina<br />

Capuli<br />

Carda<br />

Cardito<br />

Cardo<br />

Cardo Santo<br />

Cardo-Mariano<br />

Cardón<br />

Cardoncillo<br />

Carmín<br />

Cartucho<br />

Camisil<strong>la</strong><br />

Caracol<br />

Cariso<br />

Castaño<br />

Castaño <strong>de</strong> Indias<br />

Cavalluna<br />

Cayampa<br />

Cayampa <strong>de</strong>l diablo<br />

Cebol<strong>la</strong><br />

Cebolleta<br />

Cedrón<br />

Centel<strong>la</strong><br />

Cerezo<br />

Cebada<br />

Cicuta<br />

Ci<strong>la</strong>ntro<br />

Cinamomo<br />

Ciprés<br />

Ciprés <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong><br />

Ciruelillo<br />

Ciruelo<br />

C<strong>la</strong>vel<br />

C<strong>la</strong>velillo<br />

C<strong>la</strong>velillo <strong>de</strong>l campo<br />

clin-clin<br />

-370-<br />

Jubaea spectabilis.<br />

Erythraea chilensis.<br />

variedad <strong>de</strong>l triticum vulgare.<br />

Pitavia punctata.<br />

Drymis chilensis y winteri.<br />

Cannabis sativa.<br />

Tropaeolum majus, etc.<br />

Physalis pubescens.<br />

Dipsacus fullonum.<br />

Loasa p<strong>la</strong>cei.<br />

Cynara cardunculus.<br />

Argemone mexicana y Cnicus benedic tus.<br />

Silybum marianum.<br />

Puya coarctata.<br />

Eryngium panicu<strong>la</strong>tum y Bromelia<br />

bi co lor.<br />

Phyto<strong>la</strong>cca bogotensis.<br />

Argylia canescens.<br />

Dioscorea brioniaefolia.<br />

Phaseolus caracal<strong>la</strong>.<br />

Gynerium qui<strong>la</strong> y Arundo diaeca.<br />

Castaña vulgaris.<br />

Aesculus hippocastanum<br />

Loasa pallida.<br />

Los agaricus.<br />

Los lycoperdum.<br />

Allium cepa.<br />

Scil<strong>la</strong> chloroleuca.<br />

Lippia citriodora y lycioi<strong>de</strong>s.<br />

Anemone <strong>de</strong>capeta<strong>la</strong> y ranunculus<br />

muricatus.<br />

Cerasus vulgarie.<br />

Hor<strong>de</strong>um vulgare.<br />

Conium macu<strong>la</strong>tum.<br />

Coriandrum sativum.<br />

Melia azedarach.<br />

Libocedrus chilensis.<br />

Cupressus fastigiata.<br />

Embothrium coccineum.<br />

Prunus domestica.<br />

Los dianthus.<br />

varias asltraemeria.<br />

verbena scoparia y algunas mutisia.<br />

Polyga<strong>la</strong> gnidioi<strong>de</strong>s.


B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />

Clon<br />

Clonqui<br />

Coco<br />

Codocoypu<br />

Coirón<br />

Co<strong>la</strong> <strong>de</strong> ratón<br />

Co<strong>la</strong> <strong>de</strong> zorra<br />

Colcapiu<br />

Coles<br />

Coliflor<br />

Colliguay<br />

Colliguay macho<br />

Coihue<br />

Colsil<strong>la</strong><br />

Congona<br />

Contrarayo<br />

Contrayerba<br />

Copiu<br />

Coral<br />

Coralillo<br />

Corcolén<br />

Coronil<strong>la</strong> <strong>de</strong> fraile<br />

Corre-corre<br />

Correjue<strong>la</strong><br />

Corta<strong>de</strong>ra<br />

Corta<strong>de</strong>ra macho<br />

Coyán<br />

Coihue<br />

Coyán-<strong>la</strong>huén<br />

Crucero<br />

Cuernecil<strong>la</strong><br />

Cuerno <strong>de</strong> cabra<br />

Cu<strong>la</strong>ntrillo<br />

Ci<strong>la</strong>ntro<br />

Culén<br />

Culeu<br />

Cumino<br />

Curantillo<br />

Chacay<br />

Chagual<br />

Champa<br />

-371-<br />

Aristotelia maqui.<br />

Xanthium spinosum.<br />

El fruto <strong>de</strong>l Jubaea spectabilis.<br />

Myoschilos oblongum.<br />

Andropogon argenteus.<br />

Hor<strong>de</strong>um murinum.<br />

Arundo dioeca.<br />

Flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>pageria.<br />

Brassica oleracea var.<br />

Brassica oleracea.<br />

Colliguaya odorifera.<br />

A<strong>de</strong>nopeltis colliguaya.<br />

Chusquea cumingii.<br />

Aenothera mutica.<br />

Peperomia inaequalifolia.<br />

Euphorbia <strong>la</strong>thyris.<br />

F<strong>la</strong>veria contrayerba.<br />

Lapageria rosea.<br />

Luzuriaga radicans y Licium minutifolium.<br />

Licium chilense y gracile, y Ercil<strong>la</strong> volu<br />

bilis.<br />

Azara serrata.<br />

Encelia oblongifolia.<br />

Genarium rotundifolium.<br />

Convolvulus arvensis, hermanniae y<br />

dis sectus.<br />

Arundo dioeca.<br />

Typha angustifolia.<br />

Fagus oblicua.<br />

Fagus dombeyi.<br />

Pilea elegans.<br />

Colletia spinosa y ferox.<br />

Scyta<strong>la</strong>nthus acutus.<br />

A<strong>de</strong>smia subterranea, trijuga y horrida.<br />

Las especies <strong>de</strong> Adiantum.<br />

Coriandrum sativum.<br />

Psoralea bituminosa.<br />

Chusquea culeou.<br />

Cuminum cyminum.<br />

Escallonia berterania e illinita.<br />

Colletia doniana.<br />

Puya coarctata.<br />

Las phacelia.


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Chamico<br />

Chañal<br />

Chaqueihua<br />

Chepica<br />

Chequehue<br />

Chequén<br />

Chichiquín<br />

Chilca<br />

Chilquil<strong>la</strong><br />

China<br />

Chirimoya<br />

Chirivia<br />

Chupón<br />

Churco<br />

Dahuenneri<br />

Damasco<br />

Dauda<br />

Dengue<br />

Deu<br />

Diamelo<br />

Dicha<br />

Dichillo<br />

Digital<br />

Doca<br />

Doña Luisa<br />

Doradil<strong>la</strong><br />

Durazno<br />

Duraznillo<br />

Encina<br />

Endivia<br />

Enreda<strong>de</strong>ra<br />

Escabiosa<br />

Escarape<strong>la</strong><br />

Escobil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l campo<br />

Escorzonera<br />

Espadaña<br />

Espárrago<br />

Esparto<br />

Espinaca<br />

Espinillo<br />

Espino<br />

Espino b<strong>la</strong>nco<br />

Estoquil<strong>la</strong><br />

-372-<br />

Datura stramonium.<br />

Gourliea chilensis.<br />

Crino<strong>de</strong>ndrum hookerianum.<br />

Paspalus vaginatus.<br />

Crino<strong>de</strong>ndrum Hookerianum.<br />

Eugenia cheken.<br />

Pasithea caerulea.<br />

Baccharis racemosa y glutinosa.<br />

Baccharis confertifolia.<br />

Calendu<strong>la</strong> officinalis.<br />

Anona cherimolia.<br />

Pastinaca sativa.<br />

Bromelia sphace<strong>la</strong>ta.<br />

Oxalis gigantea.<br />

Especie <strong>de</strong> junco.<br />

Armeniaca vulgaris.<br />

F<strong>la</strong>veria contrayerba.<br />

Mirabilis ja<strong>la</strong>pa.<br />

Coriaria ruscifolia.<br />

Jasminum sambac.<br />

Pentacaeena ramosissima y Soliva ses si lis.<br />

Mulinum proliferum.<br />

Digitalis purpurea.<br />

Mesembryanthemum chilense.<br />

Nigel<strong>la</strong> damascena.<br />

Polypodium.<br />

Persica vulgaris.<br />

Polygonum persicaria.<br />

Quercus racemosa.<br />

Cichorium endivia.<br />

Dioclea jacquiniana y Dolichos ruber.<br />

Centaurea chilensis.<br />

Lychnis chalcedonica.<br />

verbena scoparia.<br />

Scorzonera hispanica y Achyrophorus<br />

scorzonerae, apargioi<strong>de</strong>s y spathu<strong>la</strong>tus.<br />

Typha angustifolia.<br />

Asparagus officinalis.<br />

Luzuriaga radicans.<br />

Spinacia oleracea.<br />

A<strong>de</strong>smia arborea.<br />

Acacia cavenia.<br />

Colletia crenata.<br />

Ma<strong>la</strong>cochaete riparia


B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />

Estramonio<br />

Faroles<br />

Fascine<br />

Flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuenta<br />

Flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrel<strong>la</strong><br />

Flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche<br />

Flor <strong>de</strong>l paraíso<br />

Flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> pasión<br />

Flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> perdiz<br />

Flor <strong>de</strong> San José<br />

Flor <strong>de</strong>l sol<br />

Flor <strong>de</strong>l soldado<br />

Floripondio<br />

Fresa<br />

Frijol<br />

Frijol ver<strong>de</strong><br />

Frutil<strong>la</strong><br />

Frutil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l campo<br />

Fuinque<br />

Fumaria<br />

Garbanzo<br />

Gaultro<br />

Girasol<br />

G<strong>la</strong>sto<br />

Granada<br />

Grosel<strong>la</strong><br />

Gualtata<br />

Guanchu<br />

Guarda fuego<br />

Guayacán<br />

Guayacán <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Guayo colorado<br />

Guayún<br />

Gudil<strong>la</strong><br />

Guevuín<br />

Guilli <strong>de</strong> perro<br />

Guilli <strong>de</strong> San Francisco<br />

Guilli-patagua<br />

Guindo<br />

Guyaves<br />

Haba<br />

Habas<strong>la</strong>huén<br />

Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> apostema<br />

-373-<br />

Datura stramonium.<br />

Campanu<strong>la</strong> medium.<br />

Chiliotrichum amelloi<strong>de</strong>s.<br />

Ornithogalum arabicum.<br />

Anemone hepaticaefolia.<br />

Oenothera berteriana.<br />

Melia azedarach.<br />

Passiflora coerulea.<br />

Oxalis lobata.<br />

Oenothera berteriana y Ledocarpum<br />

pe duncu<strong>la</strong>re.<br />

Helianthus annuus.<br />

Alonsoa incisaefolia.<br />

Datura arborea.<br />

Fragaria vesca.<br />

Phaseolus vulgaris.<br />

Dolichos biflorus.<br />

Fragaria chilensis.<br />

Retanil<strong>la</strong> ephedra.<br />

Lomatia ferruginea.<br />

Fumaria media.<br />

Cicer arietinum.<br />

Baccharis concava.<br />

Helianthus annuus.<br />

Isatis tinctoria.<br />

Punica granatum.<br />

Ribes rubrum.<br />

Rumex crispus.<br />

Baccharis concava.<br />

Lomatia <strong>de</strong>ntata.<br />

Porlieria hygrometrica.<br />

Edwardsia microphyl<strong>la</strong>.<br />

Kageneckia oblonga.<br />

Cytharexylon cyanocarpum.<br />

Eugenia gudil<strong>la</strong>.<br />

Guevina avel<strong>la</strong>na.<br />

Nothoscordum striatellum.<br />

Leucocoryne alliacea.<br />

vil<strong>la</strong>resia mucronata.<br />

Cerasus vulgaris y avium.<br />

Frutos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Opuntia vulgaris.<br />

Faba vulgaris.<br />

Sarmienta repens, Helianthus tubero sus.<br />

Oenothera mutica.


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Hierba buena<br />

Hierba <strong>de</strong>l chavalongo<br />

Hierba <strong>de</strong>l c<strong>la</strong>vo<br />

Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> escoba<br />

Hierba <strong>de</strong>l incordio<br />

Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>nceta<br />

Hierba <strong>de</strong>l <strong>la</strong>garto<br />

Hierba loca<br />

Hierba <strong>de</strong>l minero<br />

Hierba mora<br />

Hierba negra<br />

Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> perlil<strong>la</strong><br />

Hierba <strong>de</strong>l pato<br />

Hierba <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta<br />

Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta<br />

Hierba <strong>de</strong>l sapo<br />

Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />

Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> virgen María<br />

Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> yesca<br />

Higuera<br />

Higuerillo<br />

Hinojo<br />

Hivuén<br />

Hongo<br />

Huaicrahu<br />

Hual-hual<br />

Hualle<br />

Hualputa<br />

Huañil<br />

Huayu<br />

Hueti-hueti<br />

Huevil<br />

Huilmo<br />

Huingan<br />

Illeu<br />

Incienso<br />

Inoquillo<br />

Ital<strong>la</strong>huén<br />

Jacinto<br />

Jaril<strong>la</strong><br />

Jazmín<br />

Jazmín <strong>de</strong>l Papa<br />

-374-<br />

Mentha piperita.<br />

Whitheringia crispas y pinnata.<br />

Geum chilense.<br />

Baccharis spartioi<strong>de</strong>s.<br />

verbena erinoi<strong>de</strong>s.<br />

Senecio brasiliensis.<br />

Polystichum coriaceum y Goniophebium<br />

translucens.<br />

Phaca ochroleuca y Phaca f<strong>la</strong>va.<br />

Centaurea chilensis.<br />

Witheringia rubra y So<strong>la</strong>num nigrum.<br />

Mulirum spinosum<br />

Margyricarpus setosus.<br />

Myriophyllum verticil<strong>la</strong>tum.<br />

Potentil<strong>la</strong> anserina.<br />

Los equisetum.<br />

Myriophyllum verticil<strong>la</strong>tum.<br />

Gnaphalium vira-vira.<br />

Aristolochia chilensis.<br />

Chaetanthera berteriana.<br />

Ficus carrica.<br />

Ricinus communis.<br />

Foeniculum vulgare.<br />

Los gran<strong>de</strong>s cyperus.<br />

Los agaricus.<br />

Rumex hippiatricus.<br />

A<strong>de</strong>nostemum nitidum.<br />

Fagus oblicua.<br />

Medicago macu<strong>la</strong>ta.<br />

Proustia baccharoi<strong>de</strong>s y pungens.<br />

Kageneckia oblonga.<br />

varias viscia.<br />

vestia lycioi<strong>de</strong>s.<br />

varios sisyrinchium.<br />

Duvaua <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ns.<br />

Palithea caerulea.<br />

Balbisia berterii.<br />

Argylia canescens.<br />

Sarmienta repens.<br />

Hyacinthus orientalis.<br />

Larrea nitida y divaricata y A<strong>de</strong>smia balsa<br />

mica, dichotoma y trijuga<br />

Jasminum officinale.<br />

Fuchsia macrostema.


B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />

Jazmín <strong>de</strong> España<br />

Jazmín <strong>de</strong>l Tucumán<br />

Jeringuil<strong>la</strong><br />

Judía<br />

Junco marino<br />

Junco<br />

Lágrima <strong>de</strong> <strong>la</strong> virgen<br />

Lahuán<br />

Laurel<br />

Laurel-rosa<br />

Lauroceraso<br />

Lechuga<br />

Lefo<br />

Len<br />

Leña amaril<strong>la</strong><br />

Lengua <strong>de</strong> gato<br />

Lengua <strong>de</strong> vaca<br />

Lenteja<br />

Ligtu<br />

Li<strong>la</strong><br />

Lilén<br />

Lil<strong>la</strong><br />

Limón agrio y sutil<br />

Limón dulce<br />

Liñe<br />

Lingue<br />

Lino<br />

Lirio<br />

Litchi<br />

Litre<br />

Liun<br />

Loiqui<strong>la</strong>huén<br />

Luchi<br />

Luchi <strong>de</strong> río<br />

Luchicillo<br />

Lúcuma<br />

Lúcuma <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong><br />

Lun<br />

Lúpulo<br />

L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>nte<br />

L<strong>la</strong>mpangue<br />

L<strong>la</strong>ntén<br />

L<strong>la</strong>reta<br />

-375-<br />

Jasminum grandiflorum.<br />

Arauja albens.<br />

Phi<strong>la</strong><strong>de</strong>lphus coronarius.<br />

Phaseolus vulgaris.<br />

Colletia spinosa.<br />

Narcissus.<br />

Allium roseum.<br />

Libocedrus tetragona.<br />

Laurelia aromatica y Laurus nobilis.<br />

Nerium olean<strong>de</strong>r.<br />

Cerasus <strong>la</strong>uro-cerasus.<br />

Las <strong>la</strong>ctuca.<br />

Rumex romassa.<br />

Libocedrus chilensis.<br />

A<strong>de</strong>smia pinifolia.<br />

Galium aparine.<br />

Sagittaria chilensis.<br />

Ervum lens.<br />

Alstraemeria ligtu.<br />

Syringa vulgaris.<br />

Azara gilliesii y ce<strong>la</strong>strina.<br />

Jubaea spectabilis.<br />

Citrus limonum.<br />

Citrus limetta.<br />

Persea lingue.<br />

Persea lingue.<br />

Linum usitatissimum.<br />

Iris germanica.<br />

Persea lingue.<br />

Litrea venenosa.<br />

Escallonia revoluta.<br />

Erodium cicutarium.<br />

Ulva <strong>la</strong>tissima.<br />

Anacharis chilensis y Potamageton<br />

striatus.<br />

Azol<strong>la</strong> magel<strong>la</strong>nica.<br />

Lucuma obovata y valparadisea.<br />

Cydonia vulgaris.<br />

Escallonia myrtoi<strong>de</strong>a y revoluta.<br />

Humulus luputus.<br />

Geum chilense.<br />

Francoa sonchifolia.<br />

Los p<strong>la</strong>ntago <strong>de</strong> hojas anchas.<br />

Laretia acaulis.


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

L<strong>la</strong>reta <strong>de</strong> Coquimbo<br />

Lleivum<br />

Lleuqui<br />

Ma<strong>de</strong>n<br />

Madi<br />

Madreselva<br />

Maguey<br />

Maillico<br />

Maitén<br />

Maitencillo<br />

Maíz<br />

Mal <strong>de</strong> ojos<br />

Maltuerzo<br />

Malva<br />

Malva <strong>de</strong>l monte<br />

Malva jaspeada<br />

Malvaloca<br />

Malva <strong>de</strong> olor<br />

Malva real<br />

Malvavisco<br />

Malvil<strong>la</strong><br />

Mango<br />

Maniu<br />

Manhu<br />

Manzanil<strong>la</strong> bastarda<br />

Manzanil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l campo<br />

Manzanil<strong>la</strong> cimarrona<br />

Manzano<br />

Manzano <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />

Many<br />

Mapolita azul<br />

Maqui<br />

Maravil<strong>la</strong><br />

Mardoño<br />

Marimoña<br />

Matagusanos<br />

Matalobos<br />

Maihuén<br />

Mayu<br />

Mayo <strong>de</strong>l monte<br />

Medallita<br />

-376-<br />

Azorel<strong>la</strong> madreporia.<br />

Los gran<strong>de</strong>s cyperus.<br />

Podocarpus andina.<br />

Weinmannia trichosperma.<br />

Madia sativa.<br />

Lonicera caprifolium.<br />

Puya coarctata.<br />

Psychrophi<strong>la</strong> andico<strong>la</strong>.<br />

Maytenus chilensis.<br />

Ionidium parviflorum.<br />

Zea mays.<br />

Poinciana gilliesii.<br />

Tropaeolum hookerianum y majus.<br />

Las malva.<br />

Hydrocotyle chamoemorus.<br />

Althaea rosea.<br />

Malva caroliniana y purpurea.<br />

Pe<strong>la</strong>rgonium odoratissimum.<br />

Althaea rosea.<br />

Lavatera arborea y Sphaeralcea<br />

obtusilo ba.<br />

Cristaria andico<strong>la</strong>.<br />

Bromus mango.<br />

Podocarpus chilina y Saxo-Gohea<br />

conspi cua.<br />

Las durvillea.<br />

Anthemis cotu<strong>la</strong>.<br />

Cephalophora aromatica.<br />

Bahia ambrosioi<strong>de</strong>s.<br />

Pyrus malus.<br />

Splitgerbera <strong>de</strong>nudata.<br />

Arachis hypogaea.<br />

Triteleia vio<strong>la</strong>cea.<br />

Aristote<strong>la</strong> maqui.<br />

Flourensia thurifera.<br />

Escallonia pulverulenta.<br />

Ranunculus asiaticus.<br />

F<strong>la</strong>veria contrayerba.<br />

Aranitum napellus.<br />

Opuntia maihuen.<br />

Xanthoxylon mayu, Cassia stipu<strong>la</strong>cea y<br />

Edwardsia chilensis.<br />

Edwardsia chilensis.<br />

Sarmienta repens.


B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />

Mel<strong>la</strong>huvilu<br />

Melocotón<br />

Melón<br />

Melón <strong>de</strong> olor<br />

Melongena<br />

Melossa<br />

Membrillo<br />

Meru-<strong>la</strong>huén<br />

Metrón<br />

Michay<br />

Mielga<br />

Mira<br />

Miramelindro<br />

Mitiqui<br />

Mitriu<br />

Molfuenmamel<br />

Mol<strong>la</strong>ca<br />

Molle<br />

Monjita<br />

Monte-amarillo<br />

Monte gordo<br />

Moral<br />

Mosqueta<br />

Mostaza b<strong>la</strong>nca<br />

Mostaza negra<br />

Mucú<br />

Muchu<br />

Muermo<br />

Mu<strong>la</strong>cachu<br />

Mulún<br />

Murtillo<br />

Murtillo<br />

Mutun<br />

Nabo<br />

Nalca<br />

Nanco-<strong>la</strong>huén<br />

Naranjillo<br />

Naranjo amargo<br />

Naranjo dulce<br />

Narciso<br />

Nardo<br />

Natri<br />

Nefuén<br />

Nipa<br />

-377-<br />

Pilea elegans.<br />

Persica vulgaris.<br />

Cucumis melo.<br />

Cucumis dudaim.<br />

So<strong>la</strong>num melongena.<br />

Madia sativa.<br />

Cydonia vulgaris.<br />

Linum se<strong>la</strong>ginoi<strong>de</strong>s.<br />

Oenothera berteriana.<br />

Berberis buxifolia y otras especies.<br />

Los medicago.<br />

Gochnatia rigida.<br />

Impatiens balsamina.<br />

Eugenia mitiqui.<br />

Ogiera triplinervia y Eugenia mitiqui.<br />

Rhamnus diffusus.<br />

Muhlenbeckia sagittaefolia.<br />

Litrea molle.<br />

Seyphanthus elegans.<br />

Brachyris gayana.<br />

Carica pyriformis.<br />

Los morus.<br />

varias rosas<br />

Sinapis alba.<br />

Sinapis nigra.<br />

Brassica campestris.<br />

Astericium chilense<br />

Eucryphia cordifolia.<br />

Malva niceaensis.<br />

Berberis marginata.<br />

Myrtus ugni.<br />

Gaultheria caespitosa.<br />

Oenothera berteriana.<br />

Brassica napus.<br />

Gunnera chilensis.<br />

Linum aquilinum.<br />

vil<strong>la</strong>resia mucronata.<br />

Citrus vulgaris.<br />

Citrus aurantium.<br />

varias especies <strong>de</strong> narcissus.<br />

Amaryllis ornata.<br />

Witheringia crispa.<br />

Guevina avel<strong>la</strong>na.<br />

Escallonia illinita.


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Nirrhe<br />

Nogal<br />

Notro<br />

Neculvedi<br />

Nuño<br />

Ojos <strong>de</strong> agua<br />

Olivillo<br />

Olivo<br />

Orégano<br />

Oreganillo<br />

Oreja <strong>de</strong> oso<br />

Ortiga<br />

Ortiga brava<br />

Ortiga macho<br />

Ouilli<br />

Pacoyuyu fino<br />

Pacul<br />

Paginamum<br />

Pahueldún<br />

Paico<br />

Paico-jullo<br />

Paja <strong>de</strong> estera<br />

Pajarito<br />

Pajarito amarillo<br />

Pajarillo azulillo<br />

Pajarito <strong>de</strong> campo<br />

Palhuén<br />

Pal<strong>la</strong>r<br />

Palmil<strong>la</strong><br />

Palma<br />

Palo amarillo<br />

Palo b<strong>la</strong>nco<br />

Palo colorado<br />

Palomato<br />

Palo muerto<br />

Palo negro<br />

Palo negro<br />

Palo santo<br />

-378-<br />

Eucryphia pinnatifolia.<br />

Jug<strong>la</strong>ns regia y Lomatia oblicua.<br />

Embothrium coccineum.<br />

varias chlorea.<br />

Sisyrinchium nuño, chilense, etc.<br />

Oxalis geminata y magel<strong>la</strong>nica.<br />

Aetoxicum punctatum y Kagenekia angus<br />

tifolia.<br />

O<strong>la</strong>ea europaea.<br />

Origanum maru.<br />

Gardoquia gilliesii y <strong>la</strong>s viviana.<br />

Primu<strong>la</strong> auricu<strong>la</strong>.<br />

Las urtica.<br />

Loasa p<strong>la</strong>cei y otras especies.<br />

Loasa p<strong>la</strong>cei y otras especies.<br />

Leucocoryne.<br />

Galinsoga parviflora.<br />

Krameria cistoí<strong>de</strong>a.<br />

Sanicu<strong>la</strong> liberta.<br />

Cynoctonum pachyphillum.<br />

Ambrina ambrosioi<strong>de</strong>s.<br />

Galinsoga parviflora.<br />

Typha angustifolia.<br />

Delphinium ajacis, y varios schizanthus.<br />

Tropaeolum aduncum.<br />

Pasithea coerulea.<br />

Cummingia campanu<strong>la</strong>ta.<br />

A<strong>de</strong>smia arborea, glutinosa y<br />

microphy l<strong>la</strong>.<br />

Phaseolus pal<strong>la</strong>r.<br />

Blechnum hastatum y algunos polypodium.<br />

Jubaea spectabilis, Phoenix dactylifera<br />

y Luzuriaga erecta.<br />

Berberis montana y otras.<br />

Fuchsia macrostema y Aetoxicum<br />

puncta tum.<br />

Lúcuma valparadisea.<br />

Flotovia diacanthoi<strong>de</strong>s.<br />

Aetoxicum punctatum.<br />

Cassia stipu<strong>la</strong>cea, Heliotropium stenophy<br />

llum y Haplopappus foliosus.<br />

Eugenia grata.<br />

Porlieria hygrometrica y Weinmannia tri-


B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />

Palo <strong>de</strong> yegua<br />

Panque<br />

Panul<br />

Panza <strong>de</strong> burro<br />

Pañil<br />

Papa<br />

Papa espinosa<br />

Papil<strong>la</strong><br />

Parra<br />

Parril<strong>la</strong><br />

Paril<strong>la</strong> b<strong>la</strong>nca<br />

Parqui<br />

Pata <strong>de</strong> león<br />

Patagua<br />

Patagua <strong>de</strong> valdivia<br />

Patata<br />

Pehuén<br />

Pellín<br />

Pelu<br />

Penacho<br />

Penca<br />

Pepino<br />

Peral<br />

Peralillo<br />

Peregrina<br />

Perejil<br />

Perifolio<br />

Petun<br />

Peumo<br />

Pichi<br />

Pichinel<strong>la</strong><br />

Pichoa<br />

Pi<strong>la</strong>-pi<strong>la</strong><br />

Pillopillo<br />

Pilpil b<strong>la</strong>nco<br />

Pimiento<br />

Pimpine<strong>la</strong> cimarrón<br />

Pingo-pingo<br />

Pies <strong>de</strong> pajarito<br />

Pino<br />

Piñol<br />

Piñón<br />

-379-<br />

chosperma.<br />

Senecio <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tus.<br />

Gunnera chilensis.<br />

Ligusticum panul.<br />

Salpiglossis spinescens y A<strong>de</strong>smia<br />

aphy l<strong>la</strong>.<br />

Buddleia globosa.<br />

So<strong>la</strong>num tuberosum.<br />

Datura stramonium.<br />

Priva levis y valeriana papil<strong>la</strong>.<br />

vitis vinifera.<br />

Ribes g<strong>la</strong>ndulosum y Cissus striata.<br />

Proustia pyrifolia.<br />

Cestrum parqui.<br />

Sanicu<strong>la</strong> liberta.<br />

Tricuspidaria <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ns.<br />

Eugenia p<strong>la</strong>nipes.<br />

Batatas edulis.<br />

Araucara imbricata.<br />

Corazón <strong>de</strong>l Fagus obliqua.<br />

Edwardsia microphyl<strong>la</strong>.<br />

Celosia cristata y Amarantus hybridus.<br />

Cucurbita maxima.<br />

Cucumis sativus.<br />

Pyrus communis.<br />

Psychotria pyrifolia.<br />

Las alstroemeria.<br />

Petroselinum sativum.<br />

Anthriscus cerefolium.<br />

Petunia cumingiana.<br />

Cryptocaria peumus.<br />

Faviana imbricata.<br />

Faviana viscosa.<br />

Euphorbia chilensis.<br />

Modio<strong>la</strong> caroliniana.<br />

Daphne pillopillo.<br />

Lardizaba<strong>la</strong> biternata y triternata.<br />

Capsicum annuum.<br />

Acaena pinnatifida.<br />

Ephedra andina.<br />

Senecio hakeaefolius.<br />

Pinus <strong>la</strong>ricio.<br />

Lomatia <strong>de</strong>ntata.<br />

Araucaria imbricata y Pinus pinea.


Pircun<br />

Pitao<br />

Pitra<br />

Piune<br />

P<strong>la</strong>ca<br />

Peonía<br />

Poleo<br />

Poñi<br />

Polisone<br />

Poquil<br />

Porotillo<br />

Porotito<br />

Puya<br />

Poroto<br />

Porroto <strong>de</strong> España<br />

Proquín<br />

Quebracho<br />

Quelén-quelén o quelu<strong>la</strong>huén<br />

h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Quil<strong>la</strong>y<br />

Quellguen<br />

Quelliguenchucaou<br />

Queule<br />

Quilmay<br />

Qui<strong>la</strong><br />

Quilinejo<br />

Quilo<br />

Quilquil<br />

Quinchamalí<br />

Quinchigues<br />

Quínoa<br />

Quinoa b<strong>la</strong>nca<br />

Quinquin<br />

Quintral<br />

Quintral <strong>de</strong> quisco<br />

Quisco<br />

Rabanito<br />

Rábano<br />

Rancagua<br />

Rabo <strong>de</strong> zorra<br />

Raral<br />

Raran<br />

Ratonera<br />

-380-<br />

Anisomeria drastica y coriacea.<br />

Pitavia punctata.<br />

Myrtus triflora y Eugenia multiflora.<br />

Lomatia ferruginea.<br />

Los mimulus.<br />

Paeonia officinalis.<br />

Mentha pulegium.<br />

So<strong>la</strong>num tuberosum.<br />

Crino<strong>de</strong>ndrum hookerianum.<br />

Cephalophora g<strong>la</strong>uca.<br />

Hoffmanseggia falcaria y vestia lycoi<strong>de</strong>s.<br />

Dolichos biflorus.<br />

Puya coarctata.<br />

Phaseolus vulgaris.<br />

Phaseolus multiflorus.<br />

Acaena argentea y otras.<br />

Cassia emarginata.<br />

Polyga<strong>la</strong> gnidioi<strong>de</strong>s, thesioi<strong>de</strong>s y Monnina<br />

linearifolia.<br />

Quil<strong>la</strong>ja saponaria.<br />

Fragaria chilensis.<br />

Cunina sanfuentes.<br />

A<strong>de</strong>nostemum nitidum.<br />

Myriogyne e<strong>la</strong>tinoi<strong>de</strong>s.<br />

Chusquea qui<strong>la</strong>.<br />

Luzuriga radicans.<br />

Muhlenbeckia sagittaefolia.<br />

Lomaria chilensis.<br />

Los quinchamalium.<br />

Tagetes patu<strong>la</strong> y erecta.<br />

Chenopodium quinoa.<br />

Chenopodium purpurascens.<br />

Las uncinias.<br />

Los loranthus.<br />

Loranthus aphyllus.<br />

Cereus quisco.<br />

Raphanus sativus.<br />

Raphanus sativus.<br />

Lasthenia obtusifolia.<br />

Polypogonum monspeliensis y Eupatorium<br />

foliolosum.<br />

Lomatia oblicua.<br />

Eugenia raran.<br />

Hierochloa utricu<strong>la</strong>ta.


B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />

Raulí<br />

Relbún<br />

Remo<strong>la</strong>cha<br />

Renil<strong>la</strong><br />

Repollo<br />

Repu<br />

Reseda<br />

Resinillo<br />

Resino<br />

Resino hembra<br />

Retama<br />

Retamil<strong>la</strong><br />

Retortón<br />

Revienta-ojos<br />

Rimu<br />

Rhugi<br />

Roble<br />

Rodalán<br />

Romassa<br />

Romerillo<br />

Rosa<br />

Romero<br />

Ruda<br />

Rumpiata<br />

Salvia<br />

Salvia b<strong>la</strong>nca<br />

Salvia macho<br />

Sandal<br />

Sandía<br />

Sandía-<strong>la</strong>huén<br />

Sandillón<br />

Sangre <strong>de</strong> toro<br />

Sanguinaria<br />

Sarcil<strong>la</strong><br />

Sauce<br />

Sauco<br />

Savi<strong>la</strong><br />

Sen<br />

Serraja<br />

Siempreviva<br />

-381-<br />

Fagus procera.<br />

Calceo<strong>la</strong>ria arachnoi<strong>de</strong>a y cana, y Galium<br />

relbun y chilensis.<br />

Beta vulgaris.<br />

Ca<strong>la</strong>ndrinia longiscapa y discolor.<br />

Brassica oleracea.<br />

Cytharexylon cyanocarpum.<br />

Reseda odorata.<br />

Robinsonia gracilis.<br />

Robinsonia thurifera.<br />

Balbisia berterii.<br />

Sarothamnus scoparius y Spartium<br />

jun ceum.<br />

Linum aquilinum y ramosissimum y<br />

Retanil<strong>la</strong> ephedra.<br />

Prosopis strombulifera.<br />

Las alstraemeria.<br />

Oxalis lobata.<br />

Chusquea coleus.<br />

Fagus oblicua y Quercus racemosa.<br />

Oenothera mutica.<br />

Rumex romassa y otras especies.<br />

Lomatia ferruginea y Baccharis<br />

rosmari ni folia.<br />

La rosa.<br />

Baccharis rosmarinifolia.<br />

Ruta bracteosa.<br />

Bridgesia incisifolia.<br />

Sphacele lindleyi.<br />

Lippia chilensis.<br />

Eupatorium salvia.<br />

Santalum album.<br />

Cucumis citrullus.<br />

verbena erinoi<strong>de</strong>s.<br />

Echinocactus sandillon.<br />

Oenothera tenel<strong>la</strong>.<br />

Polygonium sanguinaria.<br />

Bomaria salsil<strong>la</strong>.<br />

Salix humboldtiana.<br />

Aralia <strong>la</strong>ete-virens y Sambucus australis.<br />

varias especies <strong>de</strong> aloe cultivadas.<br />

Cassia vernicosa.<br />

Sonchus fal<strong>la</strong>x.<br />

Triptiolion spinosum.


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

Siete camisas<br />

Sofía<br />

Sosa<br />

Suspiros<br />

Tabaco<br />

Tabaco cimarrón<br />

Tara<br />

Tártaro<br />

Tautau<br />

Tecke<br />

Tekel-tekel<br />

Temb<strong>la</strong><strong>de</strong>ril<strong>la</strong><br />

Temu<br />

Thihue<br />

Tiaca<br />

Tilco<br />

Tinel<br />

Tomata<br />

Tomatillo<br />

Toronjil<br />

Tralhuén<br />

Traro-voqui<br />

Trepual<br />

Trevu<br />

Trevul<br />

Trigo<br />

Trigo sarraceno<br />

Trinitaria<br />

Tulipán<br />

Tulipán <strong>de</strong>l campo<br />

Tulipán <strong>de</strong>l monte<br />

Tuna<br />

Tupa<br />

Hualtata<br />

Huel<strong>la</strong><br />

Ulmo<br />

Uñi<br />

Uño-perquén<br />

Upulguru<br />

Usillo<br />

Uvil<strong>la</strong><br />

-382-<br />

Escallonia revoluta.<br />

Sysimbrium sophia.<br />

Salicornia peruviana y <strong>la</strong>s salso<strong>la</strong>.<br />

Ipomaea purpurea.<br />

Nicotiana tabacum.<br />

Nicotiana angustifolia.<br />

Culteria tinctoria.<br />

Euphorbia <strong>la</strong>thyris.<br />

Myrtus candollii.<br />

Aetoxicum punctatum.<br />

Libertia ixioi<strong>de</strong>s.<br />

Los hydrocotyle y <strong>la</strong>s Phaca ochroleuca<br />

y f<strong>la</strong>va.<br />

Eugenia temu.<br />

Laurelia aromatica.<br />

Caldcluvia panicu<strong>la</strong>ta.<br />

Fuchsia macrostema.<br />

Weinmannia trichosperma.<br />

Tomata esculentum.<br />

Witheringia tomatillo, berteroana, y<br />

So<strong>la</strong>num e<strong>la</strong>eagnifolium.<br />

Melissa officinalis.<br />

Trevoa quinquenervia.<br />

Daphne andina.<br />

Myrtus stipu<strong>la</strong>ris.<br />

Trevoa trinervia.<br />

Melilotus paviflora y algunos trifolium.<br />

Triticum vulgare.<br />

Fagopyrum exculentum.<br />

vio<strong>la</strong> tricolor y Tigridia pavonia.<br />

varios narcissus.<br />

Chloraea incisa.<br />

Chloraea alpina.<br />

Opuntia vulgaris.<br />

Tupa feuillei y otras especies.<br />

Senecio hualtata.<br />

Abutilon vitifolium.<br />

Eucryphia cordifolia y Cryptocaria<br />

Berte roana.<br />

Myrtus ugni.<br />

Wahlenbergia linarioi<strong>de</strong>s.<br />

Las Acaenas.<br />

Cyclolepis genistoi<strong>de</strong>s.<br />

Ribes g<strong>la</strong>ndulosum y punctatum.


B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />

Uvillo<br />

valeriana<br />

vallico<br />

varita <strong>de</strong> San José<br />

verbena<br />

verdo<strong>la</strong>ga<br />

vicuña<br />

vid<br />

vinagril<strong>la</strong><br />

violeta<br />

vira-vira<br />

visnaga<br />

viuda<br />

voigue<br />

voqui<br />

voqui arrastrado<br />

voqui b<strong>la</strong>nco<br />

voqui colorado<br />

voqui negro<br />

voquicillo<br />

Yedra<br />

Yelmo<br />

Yuyo<br />

Zanahoria<br />

Zapallo<br />

Zarzaparil<strong>la</strong><br />

Zizaña<br />

F i n d e l a c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s<br />

-383-<br />

Monttea chilensis.<br />

Las valeriana.<br />

Lolum temulentum.<br />

Los gran<strong>de</strong>s cyperus.<br />

verbena littoralis.<br />

Portu<strong>la</strong>ca oleracea.<br />

El fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arauja albens.<br />

vitis vinifera.<br />

Oxalis rosea y dumetorum.<br />

vio<strong>la</strong> odorata y otras.<br />

Guaphalium vira-vira.<br />

Ammi visnaga.<br />

Escabiosa atro-purpurea.<br />

Drymis chilensis y winteri.<br />

Echites chilensis.<br />

Cissus striata.<br />

Lardizaba<strong>la</strong> biternata y triternata y<br />

Proustia pirifolia.<br />

Cissus striata.<br />

Muhlenbeckia sagittaefolia.<br />

Astephanus geminiflorus y Cynoctonum<br />

chiloense.<br />

Ercil<strong>la</strong> volubilis.<br />

Decostea scan<strong>de</strong>ns.<br />

Brassica campestris.<br />

Daucus carota.<br />

Cucurbita maxima.<br />

Herreria stel<strong>la</strong>ta.<br />

Centaurea melitensis.


B o t á n i c a – í n d i c e d e l a s l á m i n a s y o r d e n q u e s e h a d e s e G u i r...<br />

1 Barneoudia.<br />

2 Psychrophi<strong>la</strong>.<br />

3 Berberis.<br />

4 Perreymondia.<br />

5 Hexaptera.<br />

6 vio<strong>la</strong>.<br />

7 Malva.<br />

8 Eucryphia.<br />

9 Dinemandra.<br />

10 Dinemagonum.<br />

11 L<strong>la</strong>gunoa.<br />

12 viviana.<br />

13 Cissarobryon.<br />

14 Oxalis.<br />

15 Bulnesia.<br />

16 Pintoa.<br />

17 Astragalus.<br />

18 A<strong>de</strong>smia.<br />

19 Caesalpinia.<br />

20 Balsamocarpon.<br />

21 Acaena.<br />

22 Gayophytum.<br />

23 Go<strong>de</strong>tia.<br />

24 Boisduvalia.<br />

íNDICE DE LAS LÁMINAS Y ORDEN<br />

QUE SE HA DE SEGUIR<br />

EN LA<br />

ENCUADERNACIÓN<br />

FANEROGAMIA<br />

-385-<br />

25 Carica.<br />

26 Huidobria.<br />

27 Loasa.<br />

28 Ca<strong>la</strong>ndrinia.<br />

29 valdivia.<br />

30 Bowlesia.<br />

31 Helosciadium.<br />

32 Gymnophiton.<br />

32 bis Lepidoceras.<br />

32 ter Decostea.<br />

33 Cruckshanksia.<br />

34 Cunina.<br />

35 Chaetanthera.<br />

36 Egania.<br />

37 Carmelita.<br />

38 Aldunatea.<br />

39 Triptilion.<br />

40 Strongyloma.<br />

41 Caloptilium.<br />

42 Panargyrum.<br />

43 Pleocarphus.<br />

44 Odontocarpha.<br />

45 Dolichogyne.<br />

46 Bezanil<strong>la</strong>.<br />

47 Werneria.


48 Infantea.<br />

49 Saubinetia.<br />

50 Cyphocarpus.<br />

51 Monttea.<br />

51 bis Reyesia.<br />

52 Eritrichium.<br />

53 Eutoca.<br />

54 Theresa.<br />

55 Bouchea.<br />

56 Desfontainea.<br />

57 Mimulus.<br />

58 Lastarrea.<br />

59 Bellota.<br />

60 A<strong>de</strong>nostemum.<br />

61 Colliguaya.<br />

62 Molina.<br />

63 Chloraea gayana.<br />

64 Chloraea <strong>de</strong>nsa.<br />

65 Chloraea odontoglossa.<br />

1 Polytrichum.<br />

2 Trichostomum.<br />

3 Zygodon.<br />

4 Leptoch<strong>la</strong>ena.<br />

5 Au<strong>la</strong>comnion.<br />

6 Gymnanthe.<br />

7 Stylobates.<br />

8 Crinu<strong>la</strong>.<br />

h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

CRIPTOGAMIA<br />

-386-<br />

66 Asarca.<br />

67 Bromelia.<br />

68 Miersia.<br />

69 Leucocoryne.<br />

69 bis Tristagma.<br />

70 Cyperus.<br />

71 Heleocharis.<br />

72 Uncinia.<br />

73 Carex.<br />

74 Gymnothrix.<br />

75 Nassel<strong>la</strong>.<br />

76 Agrostis.<br />

77 Polypogon.<br />

78 Deyeuxia.<br />

79 Monandraira.<br />

80 Danthonia.<br />

81 Rhombaelytrum.<br />

82 Bromus.<br />

83 Chusquea.<br />

9 Xy<strong>la</strong>ria.<br />

10 Nectria.<br />

11 Evernia.<br />

12 Sticta.<br />

13 Chio<strong>de</strong>cton.<br />

14 Desmarestia.<br />

15 Rhodymenia.<br />

16 Phyllophora.


B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />

Abietíneas, v, 367.<br />

Abrotanel<strong>la</strong>, iv, 206.<br />

Abutilon, i, 294.<br />

Acacia, ii, 207.<br />

Acaena, ii, 231.<br />

Acantáceasi, v, 35.<br />

Achnanthes, viii, 358.<br />

Achyrophorus, iii, 401.<br />

Aconitum, i, 54.<br />

Acro<strong>la</strong>sia, ii, 369.<br />

Acropeltis, viii, 302.<br />

Acrostichum, v i, 512.<br />

Actidium, v i i, 470.<br />

A<strong>de</strong>nocaulon, iii, 437.<br />

A<strong>de</strong>nocystis, viii, 238.<br />

A<strong>de</strong>nopeltis, v, 294.<br />

A<strong>de</strong>nostemum, v, 262.<br />

A<strong>de</strong>smia, ii, 124.<br />

Adiantum, v i, 519.<br />

Adonis, i, 25.<br />

Aextoxicum, v, 304.<br />

Aecidium, viii, 33.<br />

Aesculus, i, 328.<br />

íNDICE<br />

DE LOS<br />

ÓRDENES, FAMILIAS Y GÉNEROS<br />

CONTENIDOS EN ESTA OBRA<br />

-387-<br />

Aethalium, viii, 9.<br />

Agaricus, v i i, 292.<br />

Ag<strong>la</strong>o<strong>de</strong>ndrum, viii, 365.<br />

Ag<strong>la</strong>ophyllum, viii, 256.<br />

Agrostis, v i, 345.<br />

Ahnfeltia, viii, 308.<br />

Aira, v i, 375.<br />

Alchemil<strong>la</strong>, ii, 248.<br />

Aldunatea, iii, 292.<br />

Algas, viii, 211.<br />

Alibrexia, v, 103.<br />

Alismáceas, v, 381.<br />

Allionia, v, 183.<br />

Allium, v i, 94.<br />

Alona, v, 100.<br />

Alonsoa, v, 105.<br />

Alopecurus, v i, 302.<br />

Alsophi<strong>la</strong>, v i, 554.<br />

Alstroemeria, v i, 68.<br />

Althaea, i, 261.<br />

Alyssum, i, 144.<br />

Amarantáceas, v, 187.<br />

Amarantus, v, 189.


Amarilí<strong>de</strong>as, v i, 55.<br />

Amblyopappus, iv, 216.<br />

Ambrina, v, 203.<br />

Ambrosia, iv, 256.<br />

Ammi, iii, 116.<br />

Ampelí<strong>de</strong>as, i, 341.<br />

Amphiroa, viii, 296.<br />

Amsinckia, iv, 414.<br />

Amygdalus, ii, 212.<br />

Anabaena, viii, 353.<br />

Anacardiáceas, ii, 37.<br />

Anacharis, v, 379.<br />

Anactinia, iv, 9.<br />

Anagalis, iv, 316.<br />

Androcryphia, v i i, 260.<br />

Andropogon, v i, 281.<br />

Anemone, i, 20.<br />

Aneura, v i i, 264.<br />

Angioridium, viii, 9.<br />

Aniseia, iv, 385.<br />

Anisomeria, v, 219.<br />

Anoda, i, 281.<br />

Anona, i, 65.<br />

Anonáceas, i, 65.<br />

Antennaria, iv, 197.<br />

Antennaria, v i i, 499.<br />

Anthemis, iv, 200.<br />

Anthoceros, v i i, 285.<br />

Anthriscus, iii, 129.<br />

Antirrhinum, v, 133.<br />

Apium, iii, 111.<br />

Aplocarya, v, 98.<br />

Apocíneas, iv, 331.<br />

Aquilegia, i, 52.<br />

Arachnion, v i i, 518.<br />

Aralia, iii, 139.<br />

Araliáceas, iii, 139.<br />

Araucaria, v, 367.<br />

Arauja, iv, 342.<br />

Arcyria, viii, 16.<br />

Arenaria, i, 241.<br />

Argemone, i, 94.<br />

Argylia, iv, 355.<br />

Aristida, v i, 330.<br />

h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

-388-<br />

Aristolochia, v, 287.<br />

Aristoloquíeas, v, 287.<br />

Aristotelia, i, 298.<br />

Arjona, v, 281.<br />

Armeniaca, ii, 216.<br />

Armeria, v, 166.<br />

Artemisia, iv, 203.<br />

Arthonia, viii, 169.<br />

Arundo, v i, 366.<br />

Asarca, v, 420.<br />

Aschistodon, v i i, 148.<br />

Asclepiá<strong>de</strong>as, iv, 337.<br />

Ascobolus, v i i, 395.<br />

Asparagus, v i, 33.<br />

Aspidium, v i, 550.<br />

Aspidophora, viii, 259.<br />

Asplenium, v i, 532.<br />

Astelia, v i, 119.<br />

Astelíeas, v i, 119.<br />

Astephanus, iv, 337.<br />

Aster, iv, 10.<br />

Asterina, v i i, 475.<br />

Asteriscium, iii, 92.<br />

Astragalus, ii, 89.<br />

Astrephia, iii, 221.<br />

Atriplex, v, 207.<br />

Atropa, v, 78.<br />

Atropis, v i, 439.<br />

Au<strong>la</strong>comnion, v i i, 87.<br />

Auranciáceas, i, 305.<br />

Avena, v i, 396.<br />

Azara, i, 177.<br />

Azol<strong>la</strong>, v i, 577.<br />

Azorel<strong>la</strong>, iii, 72.<br />

Baccharis, iv, 64.<br />

Bahía, iv, 213.<br />

Ba<strong>la</strong>rdia, ii, 451.<br />

Balbisia, iv, 102.<br />

Ballía, viii, 332.<br />

Balsamíneas, i, 421.<br />

Balsamocarpon, ii, 186.<br />

Barna<strong>de</strong>sia, iii, 239.<br />

Barneoudia, i, 27.<br />

Bartonia, ii, 367.


B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />

Bartramia, v i i, 75.<br />

Bartsia, v, 129.<br />

Batatas, iv, 377.<br />

Belloa, iii, 312.<br />

Bellota, v, 256.<br />

Berberí<strong>de</strong>as, i, 73.<br />

Berberis, i, 73.<br />

Beta, v, 198.<br />

Betckea, iii, 223.<br />

Bezanil<strong>la</strong>, iv, 91.<br />

Biatora, viii, 151.<br />

Bi<strong>de</strong>ns, iv, 244.<br />

Bignoniáceas, iv, 355.<br />

Bipinnu<strong>la</strong>, v, 418.<br />

Bixáceas, i, 177.<br />

Blechnum, v i, 513.<br />

Blennosperma, iv, 249.<br />

Blitum, v, 206.<br />

Blumenbachia, ii, 371.<br />

Boerhaavia, v, 184.<br />

Bohmeria, v, 318.<br />

Boisduvalia, ii, 290.<br />

Bo<strong>la</strong>x, iii, 81.<br />

Boldoa, v, 309.<br />

Bomaria, v i, 78.<br />

Boopis, iii, 231.<br />

Boqui<strong>la</strong>, i, 70.<br />

Borragíneas, iv, 399.<br />

Borrago, iv, 416.<br />

Bostrychia, viii, 283.<br />

Bouchea, v, 23.<br />

Bovista, v i i, 517.<br />

Bowlesia, iii, 64.<br />

Brachyc<strong>la</strong>dos, iii, 282.<br />

Brachyris, iv, 28.<br />

Brassica, i, 125.<br />

Bridgesia, i, 333.<br />

Brisegnoa, v, 249.<br />

Bromelia, v i, 7.<br />

Bromeliáceas, v i, 7.<br />

Bromus, v i, 471.<br />

Bryopsis, viii, 251.<br />

Bryopteris, v i i, 246.<br />

Bryum, v i i, 93.<br />

-389-<br />

Buddleia, v, 108.<br />

Bulgaria, v i i, 393.<br />

Bulnesia, i, 427.<br />

Bustillosia, iii, 99.<br />

Cacalia, iv, 174<br />

Cácteas, iii, 9.<br />

Caiophora, ii, 374.<br />

Ca<strong>la</strong>ndrinia, ii, 412.<br />

Calceo<strong>la</strong>ria, v, 139.<br />

Caldcluvia, iii, 43.<br />

Calendu<strong>la</strong>, iv, 257.<br />

Calicéreas, iii, 229.<br />

Calliandra, ii, 205.<br />

Callistephus, iv, 15.<br />

Callithamnion, viii, 333.<br />

Callitriche, ii, 305.<br />

Callixine, v i, 37.<br />

Callymenia, viii, 316.<br />

Calocera, v i i, 360.<br />

Calopappus, iii, 270.<br />

Caloptilium, iii, 337.<br />

Calycera, iii, 233.<br />

Calystegia, iv, 386.<br />

Campanu<strong>la</strong>, iv, 287.<br />

Campanuláceas, iv, 285.<br />

Campylopus, v i i, 157.<br />

Canáceas, v i, 5.<br />

Canna, v i, 5.<br />

Cannabíneas, v, 325.<br />

Cannabis, v, 325.<br />

Caparí<strong>de</strong>as, i, 171.<br />

Capea, viii, 233.<br />

Caprifoliáceas, iii, 161.<br />

Capsel<strong>la</strong>, i, 155.<br />

Capsicum, v, 58.<br />

Cardamine, i, 102.<br />

Carex, v i, 190.<br />

Carica, ii, 351.<br />

Cariofíleas, i, 229.<br />

Carmelita, iii, 259.<br />

Carpha, v i, 185.<br />

Cassia, ii, 193.<br />

Castanea, v, 349.<br />

Catabrosa, v i, 436.


Cau<strong>la</strong>canthus, viii, 277.<br />

Caulerpa, viii, 343.<br />

Ce<strong>la</strong>stráceas, ii, 7.<br />

Celosia, v, 188.<br />

Cenagium, v i i, 400.<br />

Centaurea, iv, 259.<br />

Centranthus, iii, 220.<br />

<strong>Centro</strong>ceras, viii, 329.<br />

<strong>Centro</strong>lepí<strong>de</strong>as, v i, 137.<br />

Cephalophora, iv, 220.<br />

Ceramium, viii, 328.<br />

Cerastium, i, 247.<br />

Cerasus, ii, 217.<br />

Ceratium, viii, 21.<br />

Ceratodon, v i i, 154.<br />

Cercis, ii, 179.<br />

Cereus, iii, 17.<br />

Cestrum, v, 84.<br />

Cetraria, viii, 81.<br />

Ceuthospora, v i i, 480.<br />

Cicer, ii, 101.<br />

Cichorium, iii, 397.<br />

Cincinalis, v i, 530.<br />

Ciperáceas, v i, 145.<br />

Cissarobryon, i, 364.<br />

Cissus, i, 341.<br />

Cistíneas, i, 185.<br />

Citrus, i, 305.<br />

C<strong>la</strong>donia, viii, 141.<br />

C<strong>la</strong>dosporium, viii, 29.<br />

C<strong>la</strong>dostephus, viii, 241.<br />

C<strong>la</strong>rionea, iii, 374.<br />

C<strong>la</strong>thrus, v i i, 502.<br />

C<strong>la</strong>varia, v i i, 358.<br />

Cleome, i, 172.<br />

Clethra, iv, 300.<br />

Chei<strong>la</strong>nthes, v i, 528.<br />

Chlidanthus, v i, 62.<br />

Clintonia, iv, 271.<br />

Closia, iv, 100.<br />

Cnicus, iv, 263.<br />

Cobea, iv, 375.<br />

Cocconeis, viii, 356.<br />

Codium, viii, 250.<br />

h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

-390-<br />

Codonorchis, v, 429.<br />

Coenogonium, viii, 192.<br />

Caesalpinia, ii, 181.<br />

Colemáceos, viii, 191.<br />

Collema, viii, 194.<br />

Colletia, ii, 26.<br />

Colliguaya, v, 296.<br />

Collomia, iv, 369.<br />

Colobanthus, ii, 406.<br />

Columnea, iv, 294.<br />

Colutea, ii, 76.<br />

Compuestas, iii, 237.<br />

Conanthera, v i, 113.<br />

Condalia, ii, 20.<br />

Conferva, viii, 345.<br />

Coniosporium, viii, 32.<br />

Coniothecium, viii, 30.<br />

Conium, iii, 133.<br />

Conomitrium, v i i, 52.<br />

Conostomum, v i i, 80.<br />

Convolvuláceas, iv, 377.<br />

Convolvulus, iv, 380.<br />

Conyza, iv, 58.<br />

Coprinus, v i i, 308.<br />

Cora, v i i, 352.<br />

Corallina, viii, 294.<br />

Cordia, iv, 399.<br />

Coriandrum, iii, 134.<br />

Coriaria, i, 441.<br />

Coriáreas, i, 441.<br />

Cornidia, iii, 44.<br />

Coroliflores, iv, 307.<br />

Corrigio<strong>la</strong>, ii, 445.<br />

Corticium, v i i, 353.<br />

Cortinarius, v i i, 309.<br />

Corylus, v, 351.<br />

Coulteria, ii, 180.<br />

Crambe, i, 131.<br />

Crantzia, iii, 119.<br />

Crasuláceas, ii, 455.<br />

Cratericarpium, ii, 286.<br />

Cremolobus, i, 153.<br />

Cressa, iv, 387.<br />

Crino<strong>de</strong>ndrum, i, 301.


B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />

Crinu<strong>la</strong>, v i i, 360.<br />

Criptógamas, v i, 505.<br />

Cristaria, i, 282.<br />

Crocicreas, v i i, 485.<br />

Crucíferas, i, 101.<br />

Cruckshanksia, iii, 178.<br />

Cryphaea, v i i, 49.<br />

Cryptocaria, v, 257.<br />

Cucumis, ii, 346.<br />

Cucurbita, ii, 344.<br />

Cucurbitáceas, ii, 343.<br />

Culcitium, iv, 109.<br />

Cuminia, iv, 449.<br />

Cuminum, iii, 124.<br />

Cummingia, v i, 114.<br />

Cunina, iii, 189.<br />

Cupressineas, v, 359.<br />

Cupressus, v, 362.<br />

Cupulíferas, v, 343.<br />

Cuscuta, iv, 389.<br />

Cyathus, v i i, 504.<br />

Cyclolepis, iii, 266.<br />

Cyclotel<strong>la</strong>, viii, 355.<br />

Cydonia, ii, 264.<br />

Cymbel<strong>la</strong>, viii, 356.<br />

Cynara, iv, 265.<br />

Cynoctonum, iv, 338.<br />

Cynodon, v i, 414.<br />

Cynoglossum, iv, 417.<br />

Cyperus, v i, 146.<br />

Cyphel<strong>la</strong>, v i i, 354.<br />

Cyphocarpus, iv, 281.<br />

Cystopteris, v i, 549.<br />

Cytharexylon, v, 32.<br />

Cytispora, v i i, 479.<br />

Cytisus, ii, 51.<br />

Cyttaria, v i i, 466.<br />

Chabraea, iii, 361.<br />

Chaetospora, v i, 186.<br />

Chantransia, viii, 248.<br />

Chara, v i, 579.<br />

Charáceas, v i, 579.<br />

Chascolytrum, v i, 424.<br />

Chei<strong>la</strong>ria, v i i, 407.<br />

-391-<br />

Cheiranthus, i, 124.<br />

Chenopodium, v, 199.<br />

Chevreulia, iii, 303.<br />

Chiliotrichum, iv, 7.<br />

Chiloscyphus, v i i, 222.<br />

Chio<strong>de</strong>cton, viii, 170.<br />

Chionoptera, iii, 257.<br />

Chiropetalum, v, 301.<br />

Chlidanthus, v i, 62.<br />

Chloraea, v, 394.<br />

Chaetanthera, iii, 273.<br />

Chaetomium, v i i, 473.<br />

Chaetotropis, v i, 340.<br />

Chondrus, viii, 313.<br />

Chorizanthe, v, 241.<br />

Chaerododia, v i, 80.<br />

Chroilema, iv, 57.<br />

Chroolepus, viii, 249.<br />

Chrysosplenium, iii, 38.<br />

Chrysothrix, viii, 192.<br />

Chuquiraga, iii, 252.<br />

Chusquea, v i, 480.<br />

Dacrymyces, viii, 22.<br />

Dactylis, v i, 445.<br />

Dahlia, iv, 96.<br />

Danthonia, v i, 402.<br />

Daphne, v, 275.<br />

Dasya, viii, 288.<br />

Datura, v, 55.<br />

Daucus, iii, 125.<br />

Davallia, v i, 551.<br />

Decostea, viii, 361.<br />

Delesseria, viii, 254.<br />

Delphinium, i, 53.<br />

Depazea, v i i, 496.<br />

Deschampsia, v i, 376.<br />

Desmarestia, viii, 220.<br />

Desmatodon, v i i, 146.<br />

Desmazieria, viii, 59.<br />

Desfontainea, v, 87.<br />

Deyeuxia, v i, 358.<br />

Diachea, viii, 14.<br />

Dia<strong>de</strong>smis, viii, 359.<br />

Dianthus, i, 230.


Diatómeas, viii, 354.<br />

Diatrype, v i i, 438.<br />

Dichondra, iv, 388.<br />

Dichromena, v i, 180.<br />

Dicksonia, v i, 552.<br />

Dicotiledones, i, 15.<br />

Dicranum, v i i, 163.<br />

Dicrea, v, 375.<br />

Dictyota, viii, 235.<br />

Di<strong>de</strong>rma, viii, 10.<br />

Didymium, viii, 11.<br />

Dinemagonum, i, 323.<br />

Dinemandra, i, 319.<br />

Dioclea, ii, 174.<br />

Dioscorea, v i, 43.<br />

Dioscoríneas, v i, 43.<br />

Dipsáceas, iii, 225.<br />

Dipsacus, iii, 225.<br />

Dip<strong>la</strong>chne, v i, 415.<br />

Diplodia, v i i, 484.<br />

Diplostichum, v i i, 63.<br />

Diplotaxis, i, 122.<br />

Diposis, iii, 87.<br />

Dipyrena, v, 22.<br />

Discomicetes, v i i, 369.<br />

Distichlis, v i, 441.<br />

Dolia, v, 98.<br />

Dolich<strong>la</strong>sium, iii, 395.<br />

Dolichogyne, iv, 84.<br />

Dolichos, ii, 170.<br />

Donatia, iii, 35.<br />

Dorystigma, v, 80.<br />

Dothi<strong>de</strong>a, v i i, 442.<br />

Draba, i, 141.<br />

Drapetes, v, 277.<br />

Drosera, i, 211.<br />

Droseráceas, i, 211.<br />

Drummondia, v i i, 127.<br />

Drupáceas, ii, 211.<br />

Drymaria, i, 252.<br />

Drymis, i, 59.<br />

Drynaria, v i, 543.<br />

Durvil<strong>la</strong>ea, viii, 219.<br />

Duvalia v i i, 278.<br />

h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

-392-<br />

Duvaua, ii, 37.<br />

Eccremocarpus, iv, 360.<br />

Echinocactus, iii, 11.<br />

Echites, iv, 333.<br />

Eclipta, iv, 92.<br />

Ectocarpus, viii, 247.<br />

Edwardstia, ii, 175.<br />

Egania, iii, 297.<br />

Eizaguirrea, iii, 372.<br />

E<strong>la</strong>chia, iii, 285.<br />

E<strong>la</strong>tíneas, i, 257.<br />

E<strong>la</strong>tine, i, 257.<br />

Elsneria, iii, 86.<br />

Elymus, v i, 499.<br />

Embothrium, v, 267.<br />

Empétreos, v, 307.<br />

Empetrum, v, 307.<br />

Enteromorpha, viii, 340.<br />

Entosthodon, v i i, 86.<br />

Epacrí<strong>de</strong>as, iv, 305.<br />

Ephedra, v, 353.<br />

Epilobium, ii, 294.<br />

Epitea, viii, 36.<br />

Equisetáceas, v i, 507.<br />

Equisetum, v i, 507.<br />

Eragrostis, v i, 443.<br />

Ercil<strong>la</strong>, v, 224.<br />

Ericáceas, iv, 297.<br />

Erigeron, iv, 19.<br />

Erio<strong>de</strong>rma, viii, 91.<br />

Eriodon, v i i, 35.<br />

Eritrichium, iv, 405.<br />

Erodium, i, 351.<br />

Ervum, ii, 103.<br />

Eryngium, iii, 104.<br />

Erysimum, i, 121.<br />

Erythraea, iv, 349.<br />

Escallonia, iii, 46.<br />

Escrofu<strong>la</strong>ríneas, v, 105.<br />

Esmiláceas, v i, 33.<br />

Estilí<strong>de</strong>as, iv, 267.<br />

Eucamptodon, v i i, 175.<br />

Encelia, iv, 234.<br />

Eucryphia, i, 312.


B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />

Eucrifiáceas, i, 311.<br />

Euphorbia, v, 291.<br />

Euforbiáceas, v, 291.<br />

Eugenia, ii, 328.<br />

Eupatorium, iii, 431.<br />

Euphrasia, v, 130.<br />

Eurotium, v i i, 477.<br />

Eustachys, v i, 413.<br />

Eutoca, iv, 393.<br />

Euxenia, iv, 247.<br />

Euxolus, v, 192.<br />

Evernia, viii, 61.<br />

Exidia, v i i, 365.<br />

Faba, ii, 104.<br />

Fabiana, v, 40.<br />

Facelis, iii, 315.<br />

Fagonia, i, 424.<br />

Fagopyrum, v, 232.<br />

Fagus, v, 343.<br />

Fanerógamas, i, 13.<br />

Festuca, v i, 461.<br />

Fichtea, iii, 400.<br />

Ficoí<strong>de</strong>as, viii, 212.<br />

Ficus, v, 331.<br />

Fi<strong>la</strong>délfeas, ii, 319.<br />

Fi<strong>la</strong>go, iv, 198.<br />

Fimbriaria, v i i, 281.<br />

Fissi<strong>de</strong>ns, v i i, 57.<br />

Fito<strong>la</strong>cáceas, v, 217.<br />

Fitz-Roya, v, 363.<br />

F<strong>la</strong>veria, iv, 232.<br />

Florí<strong>de</strong>as, viii, 252.<br />

Flotovia, iii, 256.<br />

Flourensia, iv, 241.<br />

Foeniculum, iii, 120.<br />

Forstera, iv, 267.<br />

Fossombronia, v i i, 259.<br />

Fragraria, ii, 251.<br />

Francoa, iii, 135.<br />

Francoáceas, iii, 135.<br />

Frankenia, i, 223.<br />

Frankeniáceas, i, 223.<br />

Franseria, iv, 255.<br />

Freirea, v, 322.<br />

-393-<br />

Frul<strong>la</strong>nia, v i i, 252.<br />

Fuchsia, ii, 296.<br />

Fuirena, v i, 173.<br />

Fumaria, i, 99.<br />

Fumariáceas, i, 99.<br />

Funaria, v i i, 83.<br />

Fusisporium, viii, 23.<br />

Galinsoga, iv, 223.<br />

Galium, iii, 165.<br />

Gamocarpha, iii, 229.<br />

Gardoquia, iv, 432.<br />

Gasteromicetes, v i i, 501.<br />

Gastridium, v i, 344.<br />

Gaultheria, iv, 301.<br />

Gayomardia, v i, 137.<br />

Gayophytum, ii, 269.<br />

Geaster, v i i, 511.<br />

Gelidium, viii, 304.<br />

Genista, ii, 48.<br />

Gentiana, iv, 351.<br />

Geraniáceas, i, 345.<br />

Geranium, i, 345<br />

Gerardia, v, 113.<br />

Gesneriáceas, iv, 293.<br />

Geum, ii, 227.<br />

Gicartina, viii, 309.<br />

Gilia, iv, 371.<br />

Gilliesíeas, v i, 83.<br />

Gilliesia, v i, 87.<br />

Gimnomicetes, viii, 19.<br />

Ginannia, viii, 314.<br />

Gliostroma, viii, 24.<br />

Glyceria, v i, 435.<br />

Glycyrrhiza, ii, 75.<br />

Gnaphalium, iv, 185.<br />

Gnetáceas, v, 353.<br />

Gochnatia, iii, 264.<br />

Go<strong>de</strong>tia, ii, 283.<br />

Goniophlebuim, v i, 540.<br />

Goo<strong>de</strong>niáceas, iv, 291.<br />

Gossypium, i, 278.<br />

Gottschea, v i i, 191.<br />

Gourliea, ii, 177.<br />

Grahamia, ii, 410.


Gramíneas, v i, 279.<br />

Grammatophora, viii, 359.<br />

Grammitis, v i, 540.<br />

Grandinia, v i i, 344.<br />

Gratio<strong>la</strong>, v, 121.<br />

Griffithsia, viii, 331.<br />

Grimaldia, v i i, 276.<br />

Grimmia, v i i, 128.<br />

Grin<strong>de</strong>lia, iv, 33.<br />

Grossuláreas, iii, 29.<br />

Gruvelia, iv, 420.<br />

Guepinia, v i i, 345.<br />

Guevina, v, 272.<br />

Guindilia, i, 436.<br />

Gunnera, ii, 307.<br />

Gusmania, iv, 12.<br />

Gymnanthe, v i i, 226.<br />

Gymnogongrus, viii, 320.<br />

Gymnophyton, iii, 94.<br />

Gymnostomum, v i i, 178.<br />

Gymnothrix, v i, 293.<br />

Gynerium, v i, 369.<br />

Habranthus, v i, 57.<br />

Halorágeas, ii, 301.<br />

Haloragis, ii, 306.<br />

Halymenia, viii, 317.<br />

Hamadryas, i, 26.<br />

Haplomicetes, viii, 26.<br />

Haplopappus, iv, 36.<br />

Hedyotis, iii, 193.<br />

Helechos, v i, 511.<br />

Heleocharis, v i, 155.<br />

Helianthemum, i, 185.<br />

Helianthus, iv, 237.<br />

Helichrysum, iv, 184.<br />

Heliotropium, iv, 401.<br />

Helminthosporium, viii, 30.<br />

Helosciadium, iii, 114.<br />

Helotium, v i i, 387.<br />

Helvel<strong>la</strong>, v i i, 370.<br />

Hepáticas, v i i, 189.<br />

Heracleum, iii, 123.<br />

Herpestis, v, 110.<br />

Herreria, v i, 38.<br />

h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

-394-<br />

Heterosiphonia, viii, 289.<br />

Heterothecium, viii, 157.<br />

Hexaptera, i, 157.<br />

Hibiscus, i, 280.<br />

Hidrocarí<strong>de</strong>as, v, 379.<br />

Hidrofíleas, iv, 393.<br />

Hieracium, iii, 419.<br />

Hierochloa, v i, 299.<br />

Himanthalia, viii, 218.<br />

Himenomicetes, v i i, 291.<br />

Hipericíneas, i, 317.<br />

Hipocastáneas, i, 327.<br />

Hippuris, ii, 301.<br />

Hoffmanseggia, ii, 191.<br />

Homoianthus, iii, 383.<br />

Homolocarpus, iii, 85.<br />

Hongos, v i i, 291.<br />

Hookeria, v i i, 44.<br />

Hor<strong>de</strong>um, v i, 493.<br />

Huidobria, ii, 376.<br />

Humulus, v, 326.<br />

Hyalis, iii, 272.<br />

Hydnum, v i i, 341.<br />

Hydroc<strong>la</strong>thrus, viii, 237.<br />

Hydrocotyle, iii, 58.<br />

Hymenatherum, iv, 226.<br />

Hymenophyllum, v i, 556.<br />

Hypericum, i, 317.<br />

Hypnea, viii, 267.<br />

Hypnum, v i i, 16.<br />

Hypocrea, v i i, 423.<br />

Hypoterygium, v i i, 8.<br />

Hypoxylon, v i i, 425.<br />

Hysterium, v i i, 403.<br />

Ileodictyon, v i i, 503.<br />

Ilicíneas, ii, 13.<br />

Impatiens, i, 421.<br />

Imperata, v i, 282.<br />

Infantea, iv, 214.<br />

Ionidium, i, 208.<br />

Ipomea, iv, 379.<br />

Irí<strong>de</strong>as, v i, 17.<br />

Iridaea, viii, 324.<br />

Iris, v i, 17.


B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />

Isaria, viii, 20.<br />

Isatis, i, 136.<br />

Ismene, v i, 67.<br />

Isolepis, v i, 174.<br />

Jaborosa, v, 81.<br />

Jasminum, iv, 327.<br />

Jazmíneas, iv, 325.<br />

Jenciáneas, iv, 349.<br />

Jubaea, v i, 140.<br />

Jug<strong>la</strong>n<strong>de</strong>as, v, 337.<br />

Jug<strong>la</strong>ns, v, 337.<br />

Juncaceas, v i, 121.<br />

Juncagíneas, v, 383.<br />

Juncus, v i, 123.<br />

Jungermannia, v i i, 207.<br />

Jungia, iii, 349.<br />

Jussiea, ii, 268.<br />

Kageneckia, ii, 222.<br />

Krameria, i, 219.<br />

Labiadas, iv, 425.<br />

Lactuca, iii, 412.<br />

Lagenaria, ii, 345.<br />

Lagenophora, iv, 26.<br />

Lapageria, v i, 39.<br />

Lardizaba<strong>la</strong>, i, 67.<br />

Lardizabáleas, i, 67.<br />

Laretia, iii, 96.<br />

Larrea, i, 425.<br />

Laschia, v i i, 337.<br />

Lastarriaea, v, 246.<br />

Lasthenia, iv, 219.<br />

Lathyrus, ii, 115.<br />

Laurelia, v, 311.<br />

Laurencia, viii, 292.<br />

Lauríneas, v, 253.<br />

Laurus, v, 253.<br />

Lavatera, i, 260.<br />

Lebetanthus, iv, 305.<br />

Lecanactis, viii, 168.<br />

Leci<strong>de</strong>a, viii, 158.<br />

Ledocarpum, i, 356.<br />

Leguminosas, ii, 43.<br />

Lejeunia, v i i, 247.<br />

Lemania, viii, 342.<br />

-395-<br />

Lembosia, v i i, 478.<br />

Lemna, v, 387.<br />

Lemnáceas, v, 387.<br />

Lentibu<strong>la</strong>rias, iv, 309.<br />

Lentinus, v i i, 319.<br />

Lepidium, i, 146.<br />

Lepidoceras, iii, 149.<br />

Lepidophyllum, iv, 33.<br />

Lepidozia, v i i, 228.<br />

Leptinel<strong>la</strong>, iv, 207.<br />

Leptocarpha, iv, 98.<br />

Leptoch<strong>la</strong>ena, v i i, 105.<br />

Leptogium, viii, 202.<br />

Leptostigma, iii, 177.<br />

Leptostomum, v i i, 110.<br />

Lepuropetalum, iii, 37.<br />

Leskia, v i i, 30.<br />

Lessonia, viii, 230.<br />

Leuceria, iii, 351.<br />

Leucocoryne, v i, 102.<br />

Leucodon, v i i, 39.<br />

Liagora, viii, 243.<br />

Libertia, v i, 26.<br />

Libocedrus, v, 359.<br />

Licea, viii, 19.<br />

Lycopersicum, v, 77.<br />

Licopodiáceas, v i, 571.<br />

Lycopodium, v i, 571.<br />

Ligusticum, iii, 122.<br />

Liliáceas, v i, 91.<br />

Li<strong>la</strong>ea, v, 385.<br />

Limosel<strong>la</strong>, v, 109.<br />

Lináceas, i, 417.<br />

Linaria, v, 134.<br />

Linum, i, 417.<br />

Lippia, v, 24.<br />

Líquenes, viii, 49.<br />

Litobrochia, v i, 524.<br />

Litraríeas, ii, 311.<br />

Litrea, ii, 39.<br />

L<strong>la</strong>gunoa, i, 334.<br />

Loasa, ii, 378.<br />

Loáseas, ii, 367.<br />

Lobelia, iv, 272.


Lobeliáceas, iv, 269.<br />

Lolium, v i, 492.<br />

Lomaria, v i, 515.<br />

Lomatia, v, 269.<br />

Lonas, iv, 202.<br />

Lonicera, iii, 163.<br />

Lophocolea, v i i, 218.<br />

Lorantáceas, iii, 141.<br />

Loranthus, iii, 141.<br />

Lotus, ii, 67.<br />

Loxodon, iii, 300.<br />

Lucilia, iii, 310.<br />

Lucuma, iv, 321.<br />

Lunu<strong>la</strong>ria, v i i, 269.<br />

Lupinus, ii, 69.<br />

Luzu<strong>la</strong>, v i, 121.<br />

Luzuriaga, v i, 35.<br />

Lychnis, i, 232.<br />

Lycium, v, 82.<br />

Lycopsis, iv, 417.<br />

Lythrum, ii, 311.<br />

Macrachaenium, iii, 373.<br />

Macrocystis, viii, 226.<br />

Macromitrium, v i i, 116.<br />

Macrorhynchus, iii, 415.<br />

Madariopsis, iv, 225.<br />

Madia, iv, 224.<br />

Madotheca, v i i, 243.<br />

Magnoliáceas, i, 59.<br />

Malesherbia, ii, 359.<br />

Malesherbiáceas, ii, 359.<br />

Ma<strong>la</strong>cochaete, v i, 163.<br />

Malpigiáceas, i, 319.<br />

Malva, i, 264.<br />

Malváceas, i, 259.<br />

Mamil<strong>la</strong>ria, iii, 10.<br />

Marasmius, v i i, 311.<br />

Marchantia, v i i, 273.<br />

Margyricarpus, ii, 229.<br />

Marrubium, iv, 448.<br />

Mastigobryum, v i i, 234.<br />

Mastigophorus, iii, 323.<br />

Mathewsia, i, 139.<br />

Matthio<strong>la</strong>, i, 123.<br />

h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

-396-<br />

Maytenus, ii, 7.<br />

Medicago, ii, 52.<br />

Me<strong>la</strong>lemma, iv, 183.<br />

Melia, i, 339.<br />

Meliáceas, i, 339.<br />

Melica, v i, 418.<br />

Melilotus, ii, 57.<br />

Melio<strong>la</strong>, v i i, 474.<br />

Melissa, iv, 431.<br />

Melobesia, viii, 298.<br />

Melosperma, v, 112.<br />

Menonvillea, i, 167.<br />

Mentha, iv, 426.<br />

Mentzelia, ii, 370.<br />

Mertensia, v i, 565.<br />

Merulius, v i i, 338.<br />

Mesembriantímeas, iii, 7.<br />

Mesembryanthemum, iii, 7.<br />

Metaxanthus, iv, 174.<br />

Metzgeria, v i i, 265.<br />

Microca<strong>la</strong>, iv, 350.<br />

Micropleura, iii, 63.<br />

Micropsis, iv, 90.<br />

Microseris, iii, 398.<br />

Mielichhoferia, v i i, 61.<br />

Miersia, v i, 83.<br />

Mimulus, v, 123.<br />

Mirabilis, v, 179.<br />

Myrothecium, viii, 8.<br />

Mirtáceas, ii, 321.<br />

Miso<strong>de</strong>ndrum, iii, 154.<br />

Mitraria, iv, 293.<br />

Mitru<strong>la</strong>, v i i, 373.<br />

Mniarum, ii, 453.<br />

Mnium, v i i, 92.<br />

Molina, v, 303.<br />

Monandraira, v i, 382.<br />

Modio<strong>la</strong>, i, 275.<br />

Monimiáceas, v, 309.<br />

Monnina, i, 217.<br />

Monoclea, v i i, 268.<br />

Monocotiledones, v, 377.<br />

Monocosmpia, ii, 411.<br />

Montia, ii, 411.


B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />

Monttea, iv, 361.<br />

Moráceas, v, 329.<br />

Morus, v, 329.<br />

Moscharia, iii, 392.<br />

Muehlenbergia, v i, 332.<br />

Muhlenbeckia, v, 233.<br />

Mulinum, iii, 82.<br />

Musgos, v i i, 7.<br />

Mutisia, iii, 240.<br />

Mycenastrum, v i i, 519.<br />

Myginda, ii, 10.<br />

Myoschilos, v, 285.<br />

Myosotis, iv, 404.<br />

Myosurus, i, 31.<br />

Myriogyne, iv, 205.<br />

Myriophyllum, ii, 302.<br />

Myrrhis, iii, 130.<br />

Myrtus, ii, 321.<br />

Nano<strong>de</strong>a, v, 284.<br />

Nardophyllum, iii, 256.<br />

Nassauvia, iii, 316.<br />

Nassel<strong>la</strong>, v i, 304.<br />

Nasturtium, i, 110.<br />

Navarretia, iv, 374.<br />

Navicu<strong>la</strong>, viii, 356.<br />

Nayá<strong>de</strong>as, v, 389.<br />

Neckera, v i i, 43.<br />

Nectria, v i i, 446.<br />

Nematelia, viii, 25.<br />

Nephroma, viii, 86.<br />

Nerium, iv, 331.<br />

Nertera, iii, 188.<br />

Nicandra, v, 56.<br />

Nicotiana, v, 48.<br />

Nictagíneas, v, 179.<br />

Nidu<strong>la</strong>ria, v i i, 508.<br />

Nierembergia, v, 43.<br />

Nigel<strong>la</strong>, i, 51.<br />

Niptera, v i i, 396.<br />

No<strong>la</strong>na, v, 93.<br />

No<strong>la</strong>náceas, v, 93.<br />

Notarisia, v i i, 120.<br />

Nothites, iii, 434.<br />

Nothogenia, viii, 300.<br />

-397-<br />

Nothoscordum, v i, 96.<br />

Noticastrum, iv, 16.<br />

Notoch<strong>la</strong>ena, v i, 529.<br />

Ochetophi<strong>la</strong>, ii, 34.<br />

Octoblepharum, v i i, 177.<br />

Ocimum, iv, 425.<br />

Odontia, v i i, 343.<br />

Oenothera, ii, 279.<br />

O<strong>la</strong>ea, iv, 325.<br />

Onagrariáceas, ii, 267.<br />

Opegrapha, viii, 164.<br />

Ophioglossum, v i, 568.<br />

Ophryosporus, iii, 437.<br />

Oplismenus, v i, 291.<br />

Opuntia, iii, 21.<br />

Oreobolus, v i, 188.<br />

Oreomyrrhis, iii, 130.<br />

Oriastrum, iii, 291.<br />

Ornithogalum, v i, 93.<br />

Orquí<strong>de</strong>as, v, 393.<br />

Orthocarpus, v, 128.<br />

Orthotrichum, v i i, 112.<br />

Osmorhiza, iii, 132.<br />

Ourisia, v, 121.<br />

Oxalí<strong>de</strong>as, i, 383.<br />

Oxalis, i, 384.<br />

Oxybaphus, v, 180.<br />

Oxypetalum, iv, 343.<br />

Pachy<strong>la</strong>ena, iii, 258.<br />

Padina, viii, 234.<br />

Palmas, v i, 139.<br />

Panargyrum, iii, 341.<br />

Panicum, v i, 288.<br />

Papaver, i, 91.<br />

Papaveráceas, i, 91.<br />

Papayáceas, ii, 351.<br />

Parmelia, viii, 114.<br />

Paronychia, ii, 448.<br />

Paronichíeas, ii, 445.<br />

Pascalia, iv, 233.<br />

Pasithea, v i, 116.<br />

Paspalus, v i, 283.<br />

Passiflora, ii, 355.<br />

Pasiflóreas, ii, 355.


Patel<strong>la</strong>ria, v i i, 401.<br />

Pavonia, i, 276.<br />

Pectocarya, iv, 419.<br />

Pe<strong>la</strong>rgonium, i, 350.<br />

Pel<strong>la</strong>ea, v i, 527.<br />

Pelletiera, iv, 315.<br />

Peltigera, viii, 84.<br />

Pentacaena, ii, 450.<br />

Pent<strong>la</strong>ndia, v i, 61.<br />

Peperomia, v, 333.<br />

Perezia, iii, 379.<br />

Pernettia, iv, 297.<br />

Perreymondia, i, 133.<br />

Persea, v, 254.<br />

Persica, ii, 213.<br />

Pertusaria, viii, 179.<br />

Pestalozzia, v i i, 483.<br />

Petroselinum, iii, 112.<br />

Petunia, v, 47.<br />

Peziza, v i i, 374.<br />

Phaca, ii, 77.<br />

Phacelia, iv, 394.<br />

Pha<strong>la</strong>ris, v i, 294.<br />

Phascum, v i i, 186.<br />

Phaseolus, ii, 168.<br />

Phegopteris, v i, 538.<br />

Phi<strong>la</strong><strong>de</strong>lphus, ii, 319.<br />

Philesia, v i, 41.<br />

Phleorhiza, viii, 225.<br />

Phleum, v i, 303.<br />

Phoma, v i i, 492.<br />

Phragmites, v i, 374.<br />

Phycel<strong>la</strong>, v i, 63.<br />

Phycoseris, viii, 338.<br />

Phyllogonium, v i i, 14.<br />

Phyllophora, viii, 318.<br />

Physalis, v, 57.<br />

Physarum, viii, 12.<br />

Physcomitrium, v i i, 85.<br />

Phyto<strong>la</strong>cca, v, 222.<br />

Picrosia, iii, 426.<br />

Pilea, v, 320.<br />

Pilidium, v i i, 404.<br />

Pilobolus, viii, 27.<br />

h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

-398-<br />

Pilostiles, v, 289.<br />

Pinguicu<strong>la</strong>, iv, 311.<br />

Pintoa, i, 431.<br />

Pinus, v, 369.<br />

Piperáceas, v, 333.<br />

Piptochaetium, v i, 311.<br />

Pircunia, v, 221.<br />

Pirenomicetes, v i i, 413.<br />

Pisum, ii, 102.<br />

Piqueria, iii, 435.<br />

Pitavia, i, 435.<br />

P<strong>la</strong>cea, v i, 66.<br />

P<strong>la</strong>giobothrys, iv, 415.<br />

P<strong>la</strong>giocheilus, iv, 209.<br />

P<strong>la</strong>giochasma, v i i, 271.<br />

P<strong>la</strong>giochi<strong>la</strong>, v i i, 196.<br />

P<strong>la</strong>ntagíneas, v, 171.<br />

P<strong>la</strong>ntago, v, 171.<br />

Pleocarphus, iii, 390.<br />

Pleurogramme, v i, 518.<br />

Pleurophora, ii, 313.<br />

Pleurosorus, v i, 531.<br />

Plocamium, viii, 260.<br />

Plocaria, viii, 268.<br />

Plumbagíneas, v, 165.<br />

Plumbago, v, 168.<br />

Poa, v i, 447.<br />

Podocarpus, v, 355.<br />

Podostémeas, v, 375.<br />

Paeonia, i, 55.<br />

Poinciana, ii, 182.<br />

Polemoniáceas, iv, 369.<br />

Polemonium, iv, 375.<br />

Poligáleas, i, 213.<br />

Poligóneas, v, 227.<br />

Polyachyrus, iii, 347.<br />

Polycarpon, ii, 452.<br />

Polyc<strong>la</strong>dia, viii, 303.<br />

Polyga<strong>la</strong>, i, 213.<br />

Polygonum, v, 228.<br />

Polymnia, iv, 250.<br />

Polyotus, v i i, 239.<br />

Polipodium, v i, 537.<br />

Polypogon, v i, 335.


B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />

Polyporus, v i i, 321.<br />

Polypremum, iii, 198.<br />

Polysiphonia, viii, 290.<br />

Polystichum, v i, 544.<br />

Polytrichum, v i i, 65.<br />

Pomáceas, ii, 261.<br />

Populus, v, 341.<br />

Porlieria, i, 429.<br />

Porophyllum, iv, 231.<br />

Porphyra, viii, 339.<br />

Portalesia, iii, 338.<br />

Portu<strong>la</strong>ca, ii, 408.<br />

Portuláceas, ii, 403.<br />

Potamogeton, v, 389.<br />

Potentil<strong>la</strong>, ii, 249.<br />

Pottia, v i i, 181.<br />

Pozoa, iii, 88.<br />

Pratia, iv, 269.<br />

Primu<strong>la</strong>, iv, 313.<br />

Primuláceas, iv, 313.<br />

Priva, v, 7.<br />

Propolis, v i i, 408.<br />

Prosopis, ii, 202.<br />

Proteáceas, v, 267.<br />

Proustia, iii, 268.<br />

Prunus, ii, 214.<br />

Psoralea, ii, 73.<br />

Psychotria, iii, 184.<br />

Psychrophi<strong>la</strong>, i, 46.<br />

Pteris, v i, 523.<br />

Pterogonium, v i i, 41.<br />

Puccinia, viii, 37.<br />

Punica, ii, 340.<br />

Puya, v i, 9.<br />

Pyrenastrum, viii, 185.<br />

Pyrethrum, iv, 201.<br />

Pyrolirion, v i, 56.<br />

Pyrrocoma, iv, 52.<br />

Pyrus, ii, 261.<br />

Quamoclit, iv, 378.<br />

Quenopó<strong>de</strong>as, v, 197.<br />

Quercus, v, 350.<br />

Quil<strong>la</strong>ja, ii, 225.<br />

Quinchamalium, v, 279.<br />

-399-<br />

Racomitrium, v i i, 133.<br />

Racopilum, v i i, 13.<br />

Radu<strong>la</strong>, v i i, 241.<br />

Rafflesiáceas, v, 289.<br />

Ramalina, viii, 67.<br />

Rámneas, ii, 17.<br />

Ranunculáceas, i, 19.<br />

Ranunculus, i, 32.<br />

Raphanus, i, 129.<br />

Rea, iii, 421.<br />

Reseda, i, 175.<br />

Resedáceas, i, 175.<br />

Restiáceas, v i, 135.<br />

Retanil<strong>la</strong>, ii, 24.<br />

Reyesia, iv, 365.<br />

Rhamnus, ii, 18.<br />

Rhizomorpha, v i i, 420.<br />

Rhodosaccion, viii, 299.<br />

Rhodymenia, viii, 270.<br />

Rhodophia<strong>la</strong>, v i, 60.<br />

Rhombaelytrum,v i, 427.<br />

Ribes, iii, 29.<br />

Riccia, v i i, 288.<br />

Ricinus, v, 298.<br />

Rivina, v, 217.<br />

Roccel<strong>la</strong>, viii, 72.<br />

Rostkovia, v i, 131.<br />

Robinsonia, iv, 105.<br />

Rosa, ii, 254.<br />

Rosáceas, ii, 221.<br />

Rubiáceas, iii, 165.<br />

Rubus, ii, 253.<br />

Rumex, v, 235.<br />

Ruta, i, 439.<br />

Rutáceas, i, 439.<br />

Sagittaria, v, 381.<br />

Sagina, i, 253.<br />

Salicíneas, v, 339.<br />

Salicornia, v, 211.<br />

Salix, v, 339.<br />

Salpiglossis, v, 114.<br />

Salso<strong>la</strong>, v, 214.<br />

Salvia, iv, 428.<br />

Salviniáceas, v i, 577.


Sambucus, iii, 162.<br />

Samolus, iv, 317.<br />

Sanicu<strong>la</strong>, iii, 103.<br />

Santaláceas, v, 279.<br />

Santalum, v, 284.<br />

Sapindáceas, i, 331.<br />

Sapotáceas, iv, 321.<br />

Sarcoscyphus, v i i, 190.<br />

Sargassum, viii, 213.<br />

Sarmienta, iv, 295.<br />

Sarothamnus, ii, 46.<br />

Satureia, iv, 429.<br />

Saubinetia, iv, 236.<br />

Sauteria, v i i, 275.<br />

Saxe-Gothea, v, 364.<br />

Saxifraga, iii, 36.<br />

Saxifrájeas, iii, 35.<br />

Scabiosa, iii, 226.<br />

Scapania, v i i, 206.<br />

Schkuhria, iv, 211.<br />

Schizanthus, v, 134.<br />

Schizopetalon, i, 132.<br />

Schmitzomia, v i i, 399.<br />

Schaenodum, v i, 135.<br />

Scil<strong>la</strong>, v i, 92.<br />

Scirpus, v i, 169.<br />

Scleria, v i, 189.<br />

Scorzonera, iii, 412.<br />

Scutel<strong>la</strong>ria, iv, 436.<br />

Scyphanthus, ii, 400.<br />

Scyta<strong>la</strong>nthus, iv, 332.<br />

Scytothamnus, viii, 240.<br />

Se<strong>la</strong>ginel<strong>la</strong>, v i, 574.<br />

Selliera, iv, 291.<br />

Sendtnera, v i i, 237.<br />

Senebiera, i, 156.<br />

Senecio, iv, 111.<br />

Septoria, v i i, 497.<br />

Seseli, iii, 121.<br />

Setaria, v i, 290.<br />

Sicyos, ii, 349.<br />

Sida, i, 292.<br />

Siegesbeckia, iv, 99.<br />

Silene, i, 234.<br />

h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

-400-<br />

Silybum, iv, 264.<br />

Sinapis, i, 128.<br />

Sipanea, iii, 197.<br />

Sisymbrium, i, 113.<br />

Sisyrinchium, v i, 18.<br />

Soláneas, v, 39.<br />

So<strong>la</strong>num, v, 67.<br />

Solidago, iv, 34.<br />

Soliera, iv, 430.<br />

Sorema, v, 94.<br />

Sonninia, iv, 346.<br />

Sonchus, iii, 417.<br />

Soliva, iv, 210.<br />

Spartina, v i, 417.<br />

Spartium, ii, 47.<br />

Specu<strong>la</strong>ria, iv, 288.<br />

Sphacele, iv, 446.<br />

Sphace<strong>la</strong>ria, viii, 242.<br />

Sphagnaecetis, v i i, 217.<br />

Sphagnum, v i i, 187.<br />

Sphaeralcea, i, 262.<br />

Sphaeria, v i i, 453.<br />

Sphaerobolus, v i i, 509.<br />

Sphaerocarpus, v i i, 287.<br />

Sphaeronema, v i i, 469.<br />

Sphaerophoron, viii, 175.<br />

Sphaeropsis, v i i, 486.<br />

Sphaerostigma, ii, 270.<br />

Spi<strong>la</strong>nthes, iv, 246.<br />

Spinacia, v, 210.<br />

Spiranthes, v, 431.<br />

Sp<strong>la</strong>chnum, v i i, 180.<br />

Splitgerbera, v, 319.<br />

Sporobolus, v i, 333.<br />

Spirogyra, viii, 352.<br />

Stachys, iv, 441.<br />

Stauroneis, viii, 358.<br />

Stel<strong>la</strong>ria, i, 238.<br />

Stemodia, v, 122.<br />

Stemonites, viii, 15.<br />

Stenandrium, v, 36.<br />

Stephanephorus, viii, 201.<br />

Stereocaulon, viii, 139.<br />

Stereum, v i i, 346.


B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />

Stevia, iii, 436.<br />

Sticta, viii, 92.<br />

Stipa, v i, 317.<br />

Strongyloma, iii, 333.<br />

Stylobates, v i i, 310.<br />

Suaeda, v, 212.<br />

Surirel<strong>la</strong>, viii, 355.<br />

Symphyogyna, v i i, 261.<br />

Synedra, viii, 355.<br />

Syringa, iv, 326.<br />

Tacsonia, ii, 357.<br />

Tagetes, iv, 228.<br />

Ta<strong>la</strong>miflores, i, 17.<br />

Talinum, ii, 443.<br />

Tapeinia, v i, 29.<br />

Taraxacum, iii, 414.<br />

Targionia, v i i, 283.<br />

Taxíneas, v, 355.<br />

Tecophylea, v i, 31.<br />

Te<strong>la</strong>nthera, v, 193.<br />

Tepesia, iii, 193.<br />

Tessaria, iv, 86.<br />

Tetil<strong>la</strong>, iii, 137.<br />

Tetraglochin, ii, 230.<br />

Tetragonia, ii, 404.<br />

Tetroncium, v, 384.<br />

Teucrium, iv, 451.<br />

Thelotrema, viii, 181.<br />

Theresa, iv, 437.<br />

Th<strong>la</strong>spi, i, 151.<br />

Thorea, viii, 244.<br />

Thyrsopteris, v i, 555.<br />

Tigridia, v i, 30.<br />

Tifáceas, v i, 143.<br />

Tiliáceas, i, 297.<br />

Til<strong>la</strong>ndsia, v i, 14.<br />

Til<strong>la</strong>ea, ii, 455.<br />

Timéleas, v, 275.<br />

Torilis, iii, 128.<br />

Tortu<strong>la</strong>, v i i, 135.<br />

Toru<strong>la</strong>, viii, 31.<br />

Trechonaetes, v, 78.<br />

Tremel<strong>la</strong>, v i i, 361.<br />

Trevoa, ii, 21.<br />

-401-<br />

Triachne, iii, 324.<br />

Trichocline, iii, 263.<br />

Trichocolea, v i i, 236.<br />

Trichomanes, v i, 564.<br />

Trichopetalum, v i, 110.<br />

Trichothecium, viii, 28.<br />

Trichia, viii, 17.<br />

Trichostomum, v i i, 150.<br />

Tricho<strong>de</strong>rma, viii, 7.<br />

Tricuspidaria, i, 299.<br />

Trifolium, ii, 58.<br />

Triglochin, v, 383.<br />

Trinitaria, viii, 222.<br />

Triodia, v i, 432.<br />

Tripolium, iv, 13.<br />

Triptilion, iii, 325.<br />

Trisetum, v i, 386.<br />

Tristagma, v i, 108.<br />

Triteleia, v i, 98.<br />

Triticum, v i, 489.<br />

Trixis, iii, 389.<br />

Tropeóleas, i, 371.<br />

Tropaeolum, i, 371.<br />

Tubercu<strong>la</strong>ria, v i i, 396.<br />

Tulostoma, v i i, 510.<br />

Tupa, iv, 275.<br />

Turbinaria, viii, 217.<br />

Tylloma, iii, 287.<br />

Typha, v i, 143.<br />

Ulex, ii, 45.<br />

Ulva, viii, 339.<br />

Umbelíferas, iii, 57.<br />

Umbilicaria, viii, 163.<br />

Uncinia, v i, 254.<br />

Uredo, viii, 45.<br />

Uromyces, viii, 42.<br />

Urtica, v, 315.<br />

Urtíceas, v, 315.<br />

Usnea, viii, 51.<br />

Usti<strong>la</strong>go, viii, 46.<br />

Utricu<strong>la</strong>ria, iv, 309.<br />

valdivia, iii, 39.<br />

valenzuelia, i, 331.<br />

valeriana, iii, 201.


valeriáneas, iii, 201.<br />

verbena, v, 8.<br />

verbenáceas, v, 7.<br />

vermicu<strong>la</strong>ria, v i i, 491.<br />

vernonia, iii, 429.<br />

veronica, v, 106.<br />

verrucaria, viii, 186.<br />

vesicaria, i, 146.<br />

vestia, v, 86.<br />

viburnum, iii, 161.<br />

vicia, ii, 105.<br />

vigna, ii, 172.<br />

vil<strong>la</strong>resia, ii, 13.<br />

vio<strong>la</strong>, i, 189.<br />

vio<strong>la</strong>rias, i, 189.<br />

viscum, iii, 148.<br />

vitis, i, 343.<br />

viviania, i, 358.<br />

vivianiáceas, i, 355.<br />

Wahlenbergia, iv, 285.<br />

h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

-402-<br />

Weinmannia, iii, 40.<br />

Weissia, v i i, 173.<br />

Wendtia, i, 369.<br />

Werneria, iv, 176.<br />

Witheringia, v, 59.<br />

Woodsia, v i, 553.<br />

Wydleria, iii, 113.<br />

Xanthium, iv, 253.<br />

Xerotus, v i i, 319.<br />

Xy<strong>la</strong>ria, v i i, 414.<br />

Xylographa, v i i, 408.<br />

Zannichellia, v, 391.<br />

Zantoxíleas, i, 433.<br />

Zanthoxylon, i, 434.<br />

Zea, v i, 503.<br />

Zephyrantes, v i, 56.<br />

Zigofíleas, i, 423.<br />

Zoospóreas, viii, 337.<br />

Zuccagnia, ii, 187.<br />

Zygodon, v i i, 121.


íNDICE<br />

Presentación v<br />

Helechos en <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay por Elizabeth Barrera ix<br />

CONTINUACIÓN DE LOS HONGOS 5<br />

XI. Tricho<strong>de</strong>rma 7<br />

XII. Myrothecium 8<br />

XIII. Aethalium 9<br />

XIv. Angioridium 9<br />

Xv. Di<strong>de</strong>rma 10<br />

XvI. Didymium 11<br />

XvII. Physarum 12<br />

XvIII. Diachea 14<br />

XIX. Stemonites 15<br />

XX. Arcyria 16<br />

XXI. Trichia 17<br />

XXII. Licea 19<br />

I. Isaria 20<br />

II. Ceratium 21<br />

III. Dacrymyces 22<br />

Iv. Fusisporium 23<br />

v. Gliostroma 24<br />

vI. Nematelia 25<br />

I. Pilobolus 27<br />

II. Trichothecium 28<br />

III. C<strong>la</strong>dosporium 29<br />

Iv. Helminthosporium 30<br />

v. Coniothecium 30<br />

vI. Toru<strong>la</strong> 31<br />

vII. Coniosporium 32<br />

vIII. Aecidium 33<br />

IX. Epitea 36<br />

-403


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

X. Puccinia 37<br />

XI. Uromyces 42<br />

XII. Uredo 45<br />

XIII. Usti<strong>la</strong>go 46<br />

iv. Líquenes 49<br />

I. Usnea 51<br />

II. Desmazieria 59<br />

III. Evernia 61<br />

Iv. Ramalina 67<br />

v. Roccel<strong>la</strong> 72<br />

vI. Cetraria 81<br />

vII. Peltigera 84<br />

vIII. Nephroma 86<br />

IX. Erio<strong>de</strong>rma 91<br />

X. Sticta 92<br />

XI. Parmelia 114<br />

XII. Stereocaulon 139<br />

XIII. C<strong>la</strong>donia 141<br />

XIv. Biatora 151<br />

Xv. Heterothecium 157<br />

XvI. Leci<strong>de</strong>a 158<br />

XvII. Umbilicaria 163<br />

XvIII. Opegrapha 164<br />

XIX. Lecanactis 168<br />

XX. Arthonia 169<br />

XXI. Chio<strong>de</strong>cton 170<br />

XXII. Sphaerophoron 175<br />

XXIII. Pertusaria 179<br />

XXIv. Thelotrema 181<br />

XXv. Pyrenastrum 185<br />

XXvI. verrucaria 186<br />

v. Colemáceos 191<br />

I. Caenogonium 192<br />

II. Chrysothrix 192<br />

III. Collema 194<br />

Iv. Stephanephorus 201<br />

v. Leptogium 202<br />

VI. Algas 211<br />

I. Sargassum 213<br />

II. Turbinaria 217<br />

III. Himanthalia 218<br />

Iv. Durvil<strong>la</strong>ea 219<br />

v. Desmarestia 220<br />

vI. Trinitaria 222<br />

vII. Phieorhiza 225<br />

vIII. Macrocystis 226<br />

-404


í n d i c e<br />

IX. Lessonia 230<br />

X. Capea 233<br />

XI. Padina 234<br />

XII. Dictyota 235<br />

XIII. Hydroc<strong>la</strong>thrus 237<br />

XIv. A<strong>de</strong>nocystis 238<br />

Xv. Scytothamnus 240<br />

XvI. C<strong>la</strong>dostephus 241<br />

XvII. Sphace<strong>la</strong>ria 242<br />

XvIII. Liagora 243<br />

XIX. Thorea 244<br />

XX. Ectocarpus 247<br />

XXI. Chantransia 248<br />

XXII. Chroolepus 249<br />

XXIII. Codium 250<br />

XXIv. Bryopsis 251<br />

I. Delesseria 254<br />

II. Ag<strong>la</strong>ophyllum 256<br />

III. Aspidophora 259<br />

Iv. Plocamium 260<br />

v. Hypnea 267<br />

vI. Plocaria 268<br />

vII. Rhodymenia 270<br />

vIII. Cau<strong>la</strong>canthus 277<br />

IX. Bostrychia 283<br />

X. Dasya 288<br />

XI. Heterosiphonia 289<br />

XII. Polysiphonia 290<br />

XIII. Laurencia 292<br />

XIv. Corallina 294<br />

Xv. Amphiroa 296<br />

XvI. Melobesia 298<br />

XvII. Rhodosaccion 299<br />

XvIII. Nothogenia 300<br />

XIX. Acropeltis 302<br />

XX. Polyc<strong>la</strong>dia 303<br />

XXI. Gelidium 304<br />

XXII. Ahnfeltia 308<br />

XXIII. Gicartina 309<br />

XXIv. Chondrus 313<br />

XXv. Ginannia 314<br />

XXvI. Callymenia 316<br />

XXvII. Halymenia 317<br />

XXvIII. Phyllophora 318<br />

XXIX. Gymnogongrus 320<br />

XXX. Iridaea 324<br />

XXXI. Ceramium 328<br />

-405


h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />

XXXII. <strong>Centro</strong>ceras 329<br />

XXXIII. Griffithsia 331<br />

XXXIv. Ballia 332<br />

XXXv. Callithamnion 333<br />

I. Phycoseris 338<br />

II. Ulva 339<br />

III. Porphyra 339<br />

Iv. Enteromorpha 340<br />

v. Lemania 342<br />

vI. Caulerpa 343<br />

vII. Conferva 345<br />

vIII. Spirogyra 352<br />

IX. Anabaena 353<br />

I. Cyclotel<strong>la</strong> 355<br />

II. Surirel<strong>la</strong> 355<br />

III. Synedra 355<br />

Iv. Cocconeis 356<br />

v. Cymbel<strong>la</strong> 356<br />

vI. Navicu<strong>la</strong> 356<br />

vII. Achnanthes 358<br />

vIII. Stauroneis 358<br />

IX. Dia<strong>de</strong>smis 359<br />

X. Grammatophora 359<br />

ADICIONES 361<br />

Decostea 361<br />

Ag<strong>la</strong>o<strong>de</strong>ndrum 365<br />

co n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s 367<br />

ín d i c e d e l a s l á m i n a s y o r d e n q u e s e h a d e s e G u i r<br />

en l a e n c ua d e r n a c i ó n 385<br />

ín d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s con t e n i d o s e n e s ta o B r a 387<br />

-406

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!