Biblioteca Fundamentos de la Construcción de Chile - Centro de ...
Biblioteca Fundamentos de la Construcción de Chile - Centro de ...
Biblioteca Fundamentos de la Construcción de Chile - Centro de ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Bi B l i o t e c a Fu n d a m e n to s d e l a co n s t r u c c i ó n d e ch i l e<br />
cá m a r a ch i l e n a d e l a co n s t r u c c i ó n<br />
Po n t i F i c i a un i v e r s i d a d ca t ó l i c a d e ch i l e<br />
Bi B l i o t e c a na c i o n a l
BiBlioteca <strong>Fundamentos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> construcción <strong>de</strong> chile<br />
iniciativa d e l a cá m a r a ch i l e n a d e l a co n s t r u c c i ó n,<br />
j u n t o c o n l a Po n t i F i c i a un i v e r s i d a d ca t ó l i c a d e ch i l e<br />
y l a di r e c c i ó n d e Bi B l i o t e c a s, ar c h i v o s y mu s e o s<br />
co m i s i ó n di r e c t i va<br />
Gu s tav o vi c u ñ a sa l a s (Pr e s i d e nte)<br />
au G u s to Br u n a va r G a s<br />
Xi m e n a cr u z a t am u n á t e G u i<br />
jo s é iG n a c i o Go n z á l e z le i va<br />
ma n u e l rav e s t mo r a<br />
ra Fa e l sa G r e d o Ba e z a (se c r e ta r i o)<br />
co m i t é editorial<br />
Xi m e n a cr u z a t am u n á t e G u i<br />
ni c o l á s cr u z Ba r r o s<br />
Fe r n a n d o ja B a l q u i n to ló P e z<br />
ra Fa e l sa G r e d o Ba e z a<br />
an a ti r o n i<br />
ed i t o r Ge n e ral<br />
ra Fa e l sa G r e d o Ba e z a<br />
ed i t o r<br />
ma r c e l o ro j a s vá s q u e z<br />
co r r e c c i ó n d e o r i G i n a l e s y d e P r u e B a s<br />
an a ma r í a cr u z va l d i v i e s o<br />
Paj<br />
Bi B l i o t e c a d i G i ta l<br />
iG n a c i o mu ñ o z <strong>de</strong> l a u n o y<br />
i.m.d. co n s u lt o r e s y a s e s o r e s li m i ta d a<br />
Ge s t i ó n a d m i n i s t r at i va<br />
cá m a r a ch i l e n a d e l a co n s t r u c c i ó n<br />
di s e ñ o d e P o r ta d a<br />
tX o m i n ar r i e ta<br />
Pr o d u c c i ó n editorial a c a r G o<br />
d e l ce n t r o d e in v e s t i G a c i o n e s di e G o Ba r r o s ar a n a<br />
d e l a di r e c c i ó n d e Bi B l i o t e c a s, ar c h i v o s y mu s e o s<br />
i m P r e s o e n c h i l e / P r i n t e d in c h i l e
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
PRESENTACIÓN<br />
La <strong>Biblioteca</strong> <strong>Fundamentos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Construcción</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> reúne <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> científicos,<br />
técnicos, profesionales e intelectuales que con sus trabajos imaginaron, crearon<br />
y mostraron <strong>Chile</strong>, l<strong>la</strong>maron <strong>la</strong> atención sobre el valor <strong>de</strong> alguna región o recurso<br />
natural, analizaron un problema socioeconómico, político o cultural, o p<strong>la</strong>ntearon<br />
soluciones para los <strong>de</strong>safíos que ha <strong>de</strong>bido enfrentar el país a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su historia.<br />
Se trata <strong>de</strong> una iniciativa <strong>de</strong>stinada a promover <strong>la</strong> cultura científica y tecnológica,<br />
<strong>la</strong> educación multidisciplinaria y <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudadanía, todos requisitos<br />
básicos para el <strong>de</strong>sarrollo económico y social.<br />
Por medio <strong>de</strong> los textos reunidos en esta biblioteca, y gracias al conocimiento<br />
<strong>de</strong> sus autores y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s circunstancias en que escribieron sus obras, <strong>la</strong>s generaciones<br />
actuales y futuras podrán apreciar el papel <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciencia en <strong>la</strong> evolución nacional,<br />
<strong>la</strong> trascen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> <strong>la</strong> técnica en <strong>la</strong> construcción material <strong>de</strong>l país y <strong>la</strong> importancia<br />
<strong>de</strong>l espíritu innovador, <strong>la</strong> iniciativa privada, el servicio público, el esfuerzo y el<br />
trabajo en <strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> mejorar <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong> sociedad.<br />
El conocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personalida<strong>de</strong>s que reúne esta colección,<br />
ampliará el rango <strong>de</strong> los mo<strong>de</strong>los sociales tradicionales al valorar también el quehacer<br />
<strong>de</strong> los científicos, los técnicos, los profesionales y los intelectuales, indispensable<br />
en un país que busca alcanzar <strong>la</strong> categoría <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do.<br />
Sustentada en el afán realizador <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cámara <strong>Chile</strong>na <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Construcción</strong>, en<br />
<strong>la</strong> rigurosidad académica <strong>de</strong> <strong>la</strong> Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, y en <strong>la</strong><br />
trayectoria <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dirección <strong>de</strong> <strong>Biblioteca</strong>s, Archivos y Museos en <strong>la</strong> preservación<br />
<strong>de</strong>l patrimonio cultural <strong>de</strong> <strong>la</strong> nación, <strong>la</strong> <strong>Biblioteca</strong> <strong>Fundamentos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Construcción</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>Chile</strong> aspira a convertirse en un estímulo para el <strong>de</strong>sarrollo nacional al fomentar el<br />
espíritu empren<strong>de</strong>dor, <strong>la</strong> responsabilidad social y <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong>l trabajo sistemático.<br />
Todos, valores reflejados en <strong>la</strong>s vidas <strong>de</strong> los hombres y mujeres que con sus<br />
escritos forman parte <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> versión impresa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras, <strong>la</strong> <strong>Biblioteca</strong> <strong>Fundamentos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Construcción</strong><br />
<strong>de</strong> <strong>Chile</strong> cuenta con una edición digital y diversos instrumentos, como softwares<br />
educativos, vi<strong>de</strong>os y una página web, que estimu<strong>la</strong>rá <strong>la</strong> consulta y lectura <strong>de</strong><br />
los títulos, <strong>la</strong> hará accesible <strong>de</strong>s<strong>de</strong> cualquier lugar <strong>de</strong>l mundo y mostrará todo su<br />
potencial como material educativo.<br />
co m i s i ó n di r e c t i va - co m i t é editorial<br />
Bi B l i o t e c a Fu n d a m e n to s d e l a co n s t r u c c i ó n d e ch i l e<br />
-v-
Gay , cl a u d i o, 1800-1873<br />
580.983 hi s t o r i a F í s i c a y P o l í t i c a d e ch i l e: B o t á n i c a: t o m o o c tav o / cl a u d i o Gay ; e d i-<br />
G285 h to r G e n e r a l, ra Fa e l sa G r e d o Ba e z a. sa n t i a G o d e ch i l e: cá m a r a ch i l e n a d e l a<br />
2010 co n s t r u c c i ó n: Po n t i F i c i a un i v e r s i d a d ca t ó l i c a d e ch i l e: di r e c c i ó n d e Bi-<br />
B l i o t e c a s, a r c h i v o s y mu s e o s, c2010.<br />
X l i i, 406 P.: il., F a c s í m s ., m a P a s ; 28 c m (Bi B l i o t e c a F u n d a m e n to s d e l a c o n s t r u c -<br />
c i ó n d e ch i l e)<br />
in c l u y e B i B li o G raFía s.<br />
isBn: 9789568306083 (oB r a c o m P l e ta ) isBn: 9789568306533 (t. X i X)<br />
1.- Bo t á n i c a – ch i l e –1.- sa G r e d o Ba e z a, ra Fa e l, 1959- e d.<br />
© cá m a r a ch i l e n a d e l a co n s t r u c c i ó n, 2010<br />
ma r c h a n t Pe r e i ra 10<br />
sa n t i a G o d e ch i l e<br />
© Po n t i F i c i a un i v e r s i d a d ca t ó l i c a d e ch i l e, 2010<br />
av. li B e rtad o r Be r n a r d o o’hi G G i n s 390<br />
sa n t i a G o d e ch i l e<br />
© di r e c c i ó n d e Bi B l i o t e c a s, ar c h i v o s y mu s e o s, 2010<br />
av. li B e rtad o r Be r n a r d o o’hi G G i n s 651<br />
sa n t i a G o d e ch i l e<br />
re G i s t r o Pr o P i e d a d in t e l e ct ua l<br />
in s c r i P c i ó n nº 199.703<br />
sa n t i a G o d e ch i l e<br />
isBn 978-956-8306-08-3 (oB r a c o m P l e ta )<br />
isBn 978-956-8306-53-3 (to m o d é c i m o n o v e n o)<br />
im a G e n d e l a P o r ta d a<br />
Ci s s a r o b ryo n e l e g a n s<br />
at l a s d e l a h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e Ch i l e<br />
<strong>de</strong> r e c h o s r e s e rvad o s Pa r a l a P r e s e nte e d i c i ó n<br />
cu a l q u i e r P a r t e d e e s t e l i B r o P u e d e s e r r e P r o d u c i d a<br />
c o n F i n e s c u lt u r a l e s o e d u c at i vo s, s i e m P r e q u e s e c i t e<br />
d e m a n e r a P r e c i s a e s ta e d i c i ó n .<br />
Texto compuesto en tipografía Berthold Baskerville 10/12,5<br />
se t e r m i n ó d e imPrimir e s ta e d i c i ó n , d e 1.000 e j e m P <strong>la</strong>r e s,<br />
d e l t o m o X i X d e l a bi b l i ot eC a fu n d a m e n t o s d e l a Co n s t r u C C i ó n d e Ch i l e,<br />
e n ve r s i ó n Pr o d u c c i o n e s Gr á F i c a s lt d a ., e n d i c i e m B r e d e 2010<br />
im P r e s o e n ch i l e / Pr i n t e d in ch i l e
CLAUDIO GAY<br />
HISTORIA<br />
FíSICA Y POLíTICA<br />
DE CHILE<br />
TOMO OCTAvO<br />
BOTÁNICA<br />
sa n t i a G o d e ch i l e<br />
2010
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
HELECHOS<br />
EN LA<br />
OBRA DE CLAUDIO GAY<br />
Elizabeth Barrera<br />
lo s h e l e c h o s c h i l e n o s<br />
Los helechos chilenos han sido mencionados en trabajos, principalmente re<strong>la</strong>cionados<br />
a Historia <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el siglo X v i i. Gualterio Looser menciona que<br />
una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras citas <strong>de</strong> helechos chilenos correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> realizada por el<br />
padre Diego <strong>de</strong> Rosales cerca <strong>de</strong>l año 1666, don<strong>de</strong> dice:<br />
“Ay en este Reino gran<strong>de</strong> cantidad <strong>de</strong> Polipodio, el cual nace en los árboles que<br />
l<strong>la</strong>man roble, en tanta abundancia que ro<strong>de</strong>ando todo el cuerpo <strong>de</strong>l árbol parece<br />
culebras enroscadas en él”.<br />
Sin duda, se refiere al hoy conocido y común Polypodium feuillei Bertero, que tiene<br />
como nombre vulgar, entre otros, el <strong>de</strong> hierba <strong>de</strong>l <strong>la</strong>garto, en referencia a su rizoma<br />
carnoso, muy escamoso y rastrero que ascien<strong>de</strong> por los troncos <strong>de</strong> los árboles.<br />
Referencias a nuestro helechos podrían citarse varias, pero son sólo menciones<br />
y carecen <strong>de</strong> valor científico. En el trabajo <strong>de</strong> Louis Feuillei (1714-1725) se encuentra<br />
una lámina que correspon<strong>de</strong>ría a <strong>la</strong> ilustración más antigua <strong>de</strong> un helecho chileno<br />
nombrado como Polypodium radice squamosa, vulgo pil<strong>la</strong>bilcum y que correspon<strong>de</strong><br />
al ya citado Polypodium feuillei Bertero.<br />
En el siglo X i X, comienza a notarse un aumento en <strong>la</strong> entrega <strong>de</strong> información<br />
sobre los helechos chilenos. El abate Juan Ignacio Molina (1810), en <strong>la</strong> segunda<br />
edición <strong>de</strong> su Saggio, menciona doce helechos para <strong>Chile</strong>. Posteriormente, varios<br />
naturalistas contribuyeron al cocimiento <strong>de</strong> estas p<strong>la</strong>ntas, entre ellos Carl Presl<br />
(1825-1836) que <strong>de</strong>scribe once especies <strong>de</strong> helechos chilenos; Gustav Kunze (1834)<br />
trata veinticuatro especies <strong>de</strong>l país; el botánico italiano Carlos Bertero (1828-1829)<br />
entrega información sobre trece especies <strong>de</strong> helechos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> central, siendo<br />
este importante trabajo el primero que se publicó en <strong>Chile</strong> sobre nuestras p<strong>la</strong>ntas.<br />
-ix-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Carlos Bertero, a<strong>de</strong>más, recolectó abundante material en el país que en parte fue<br />
conocido por Col<strong>la</strong> (1833-1836), quien <strong>de</strong>scribió veintisiete helechos chilenos, incluyendo<br />
dos géneros <strong>de</strong> diecinueve especies nuevas, varios <strong>de</strong> ellos válidos hasta<br />
el momento. Sin embargo, correspon<strong>de</strong>ría a C<strong>la</strong>udio Gay el mérito <strong>de</strong> estudiar<br />
sistemáticamente los helechos chilenos en <strong>la</strong> parte Botánica <strong>de</strong> su Historia física y<br />
política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
un c i e n t í F i c o e n ch i l e 1<br />
Según sus principales biógrafos, el arribo <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay al país en los primeros<br />
días <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1828 fue consecuencia <strong>de</strong> su contratación como profesor <strong>de</strong>l<br />
Colegio <strong>de</strong> Santiago, cuyas activida<strong>de</strong>s docentes se iniciarían en marzo <strong>de</strong> 1829.<br />
El naturalista, que lograría fama gracias a sus investigaciones sobre <strong>Chile</strong>, había<br />
nacido en marzo <strong>de</strong> 1800 en Draguignan, <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong>l var, en <strong>la</strong> Provenza,<br />
en una familia <strong>de</strong> pequeños propietarios agríco<strong>la</strong>s 2 .<br />
Consta que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su infancia <strong>de</strong>mostró una inclinación por el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Ciencias Naturales, que se manifestó en lecturas sobre Botánica elemental y en<br />
herborizaciones, así como en periódicas excursiones alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> su pueblo natal.<br />
En el<strong>la</strong>s, que con el paso <strong>de</strong> los años se fueron ampliando a prácticamente todo<br />
el <strong>de</strong>partamento <strong>de</strong>l var y a parte <strong>de</strong> los Bajos Alpes, el joven se preocupaba <strong>de</strong><br />
recolectar material botánico y zoológico y <strong>de</strong> averiguar sobre <strong>la</strong> mineralogía y <strong>la</strong><br />
geología <strong>de</strong> los sitios visitados. En el diario que se le atribuye, evoca esta época:<br />
“apenas me sentí capaz <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntificar unas cuantas p<strong>la</strong>ntas, mi pasión por <strong>la</strong> botánica<br />
me empujó a atravesar los límites severos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas <strong>de</strong> los Alpes, <strong>de</strong>l<br />
Del finado, <strong>de</strong> Saboya y <strong>de</strong> parte <strong>de</strong> Suiza. En esos lugares reuní una colección <strong>de</strong><br />
p<strong>la</strong>ntas que unidas a <strong>la</strong>s que me rega<strong>la</strong>ron otros botánicos, aumentaron con si<strong>de</strong>rable<br />
mente mi herbario” 3 .<br />
Completada su primera educación, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 1820, arribó a París para seguir<br />
estudios superiores <strong>de</strong> Medicina y Farmacia. Sin embargo, su curiosidad por<br />
el cultivo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciencias pudo más que <strong>la</strong> práctica profesional y comenzó a concurrir<br />
a los cursos públicos <strong>de</strong> Ciencias Naturales <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> Historia Natural<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sorbonne 4 . En aquellos años, aprovechaba sus vacaciones para empren<strong>de</strong>r<br />
1 Apartado reproducido <strong>de</strong>l estudio introductorio que acompaña <strong>la</strong> sección histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda<br />
edición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia física y política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay.<br />
2 Carlos Stuardo Ortiz es quien más acabadamente ha investigado acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l científico.<br />
En su obra póstuma Vida <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. Escritos y documentos, se reproducen numerosos escritos <strong>de</strong> Gay,<br />
o concernientes a su <strong>la</strong>bor en <strong>Chile</strong>, así como diversos textos re<strong>la</strong>tivos a su persona.<br />
3 véase C<strong>la</strong>udio Gay, Diario <strong>de</strong> su primer viaje a <strong>Chile</strong> en 1828, p. 88.<br />
4 En su diario escribiría: “El estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> medicina me pareció el más seductor y el que estaba más<br />
<strong>de</strong> acuerdo con mis gustos. Desgraciadamente mi pasión cada vez mayor por <strong>la</strong> historia natural me hizo<br />
abandonarlo y eso es algo que <strong>la</strong>mentaré toda mi vida”, op. cit., p. 90.<br />
-x-
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
excursiones <strong>de</strong>stinadas a herborizar fuera <strong>de</strong> Francia o para cumplir comisiones<br />
encargadas por el museo. Recorrió Suiza, una parte <strong>de</strong> los Alpes, el norte <strong>de</strong> Italia,<br />
una porción <strong>de</strong> Grecia, algunas is<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Mediterráneo y el norte <strong>de</strong> Asia Menor.<br />
Durante sus años en París, entre 1821 y 1828, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> <strong>la</strong> Botánica y <strong>la</strong> Entomología,<br />
sus aficiones preferidas, también se a<strong>de</strong>ntró como autodidacta en el estudio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Física y <strong>la</strong> Química, para más tar<strong>de</strong> seguir cursos <strong>de</strong> Geología y <strong>de</strong> Anatomía<br />
comparada. De esta manera adquirió vastos conocimientos y también se inició en<br />
<strong>la</strong> investigación científica al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> eminentes maestros <strong>de</strong> los Jardines <strong>de</strong>l Rey y<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Escue<strong>la</strong> <strong>de</strong> Minas. Sus conceptos a propósito <strong>de</strong> su paso por el Jardín Botánico<br />
y Museo <strong>de</strong> Historia Natural <strong>de</strong> París son elocuentes:<br />
“Las abundante colecciones <strong>de</strong> objetos <strong>de</strong> ciencia natural, el alto nivel científico<br />
<strong>de</strong> los cursos que allí se realizaban, el interés <strong>de</strong> los profesores por facilitar mis<br />
estudios, todo ello contribuyó po<strong>de</strong>rosamente a hacerme amar una ciencia a <strong>la</strong> que<br />
ya me había <strong>de</strong>dicado por mi cuenta, estudiándo<strong>la</strong> con mi propio esfuerzo” 5 .<br />
Alexan<strong>de</strong>r von Humboldt (1769-1859), el sabio prusiano, autor <strong>de</strong><br />
numerosas obras sobre América, representó el principal mo<strong>de</strong>lo<br />
para los naturalistas que como C<strong>la</strong>udio Gay arribaron a América<br />
luego <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia. En David Yudilevich L. (ed.), Mi viaje<br />
por el camino <strong>de</strong>l inca (1801-1802), antología.<br />
5 Gay, Diario <strong>de</strong>..., op. cit., p. 89.<br />
-xi
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Como acertadamente hace notar Carlos Stuardo Ortiz, C<strong>la</strong>udio Gay se vio favorecido<br />
por el ambiente científico existente en París en <strong>la</strong>s primeras décadas <strong>de</strong>l siglo X i X.<br />
Entonces, diversas instituciones, como <strong>la</strong> Sociedad Philomatica, <strong>la</strong> Sociedad Linneana,<br />
el Museo <strong>de</strong> Historia Natural y <strong>la</strong> Facultad <strong>de</strong> Ciencias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> París,<br />
tenían como objetivo esencial promover el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Ciencias Naturales.<br />
Junto con beneficiarse <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que en el<strong>la</strong>s se realizaban, recibió <strong>la</strong><br />
influencia <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s investigadores y maestros como Alexandre Brongniart en<br />
Mineralogía, Pierre-Louis-Antoine Cordier en Geología, André-Marie-Constant<br />
Duméril en Herpetología, Georges Cuvier en Anatomía comparada, René-Louiche<br />
Desfontaines y Adrien <strong>de</strong> Jussieu en Botánica, Pierre-André Latreille en Entomología,<br />
André Laugier o Louis-Nicolás vauquelin en Química y Joseph-Louis<br />
Gay-Lussac en Física, entre otros.<br />
Los <strong>de</strong>talles <strong>de</strong>l origen <strong>de</strong> <strong>la</strong> preocupación por nuestro país, y <strong>de</strong> su venida a<br />
<strong>Chile</strong>, permanecen todavía inciertos en muchos aspectos, aunque se sabe que su<br />
arribo fue consecuencia directa <strong>de</strong> haber aceptado <strong>la</strong> oferta <strong>de</strong>l periodista y aventurero<br />
Pedro Chapuis que, en 1828, organizaba en París un grupo <strong>de</strong> profesores<br />
para establecer un colegio en Santiago, y que, según C<strong>la</strong>udio Gay, contaba con el<br />
patrocinio <strong>de</strong>l gobierno chileno 6 .<br />
Los testimonios aparecidos en <strong>la</strong> prensa nacional, a propósito <strong>de</strong> <strong>la</strong> llegada<br />
<strong>de</strong> Pedro Chapuis y <strong>de</strong>más profesores, sólo alu<strong>de</strong>n al arribo <strong>de</strong> una “sociedad <strong>de</strong><br />
profesores <strong>de</strong> ciencias” que vienen “con el objeto <strong>de</strong> fundar un nuevo establecimiento<br />
<strong>de</strong> educación”, sin dar mayores noticias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s motivaciones <strong>de</strong> cada uno<br />
<strong>de</strong> los “socios”, aunque sí <strong>de</strong> sus aptitu<strong>de</strong>s. Sobre C<strong>la</strong>udio Gay, en el aviso que<br />
Pedro Chaupis publicó para dar a conocer su iniciativa, se lee: “doctor en ciencias.<br />
Miembro <strong>de</strong> varias socieda<strong>de</strong>s, corresponsal <strong>de</strong>l Museo y profesor <strong>de</strong> Física, Química<br />
e Historia Natural” 7 .<br />
En el diario que presumiblemente comenzó al momento <strong>de</strong> iniciar su viaje a<br />
<strong>Chile</strong>, alu<strong>de</strong> a sus intentos frustrados por pasar a América, hasta que le avisaron<br />
“que se estaba formando en París una sociedad <strong>de</strong> personas con <strong>la</strong> intención <strong>de</strong><br />
fundar una Universidad en Santiago <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, bajo <strong>la</strong> protección especial <strong>de</strong>l gobierno<br />
francés y <strong>de</strong>l chileno”;<br />
entonces, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró,<br />
“el p<strong>la</strong>cer unido al interés <strong>de</strong> <strong>de</strong>scubrir un país aun no conocido por los naturalistas,<br />
me hizo aceptar sin ninguna vaci<strong>la</strong>ción <strong>la</strong> proposición que me hicieron <strong>de</strong> nombrar<br />
me profesor <strong>de</strong> química y <strong>de</strong> física” 8 .<br />
6 En su diario re<strong>la</strong>ta que en un encuentro con Pedro Chaupis en París, éste “me hizo ver un discurso<br />
<strong>de</strong>l presi<strong>de</strong>nte Pinto en que solicita profesores <strong>de</strong> anatomía y <strong>de</strong> química para una escue<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
medicina”. véase Gay, Diario <strong>de</strong>..., op. cit., p. 103.<br />
7 véanse La C<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> <strong>de</strong>l 11 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1828 y <strong>de</strong>l 17 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1829 y <strong>la</strong> Gaceta <strong>de</strong><br />
<strong>Chile</strong> <strong>de</strong>l 31 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1828.<br />
8 Gay, Diario <strong>de</strong>..., op. cit., p. 91.<br />
-xii-
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
Años <strong>de</strong>spués, y al comienzo <strong>de</strong> su monumental obra, afirmó que fueron sus<br />
maestros en París quienes le habían seña<strong>la</strong>do <strong>la</strong> república <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> como <strong>la</strong> más a<br />
propósito para satisfacer <strong>la</strong>s exigencias <strong>de</strong> una <strong>de</strong>smedida curio sidad que lo impulsaba<br />
a investigar <strong>la</strong>s producciones <strong>de</strong> algún remoto clima que no pareciera muy<br />
andado; consejo que siguió, comenzando <strong>de</strong>s<strong>de</strong> entonces a tomar nota <strong>de</strong> lo muy<br />
poco que se había dicho <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> geografía <strong>de</strong> esta parte <strong>de</strong> América.<br />
Más tar<strong>de</strong> escribiría, en el prólogo <strong>de</strong>l tomo i <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia física y política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>,<br />
que había sido en medio <strong>de</strong> esa situación que “una circunstancia imprevista se a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntó<br />
a mis <strong>de</strong>seos llevándome a <strong>la</strong>s afortunadas costas <strong>de</strong> ultramar mucho antes<br />
<strong>de</strong> lo que yo presumiera” 9 .<br />
A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> sus motivaciones particu<strong>la</strong>res, es preciso tener presente que en el<br />
ambiente científico y oficial <strong>de</strong>l París <strong>de</strong> <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1820, “entre los diversos países<br />
que sería importante explorar en interés <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia natural, el Perú y <strong>Chile</strong><br />
pue<strong>de</strong>n ser colocados en primera fi<strong>la</strong>, en todo sentido” pues, se afirmaba,<br />
“<strong>la</strong> parte <strong>de</strong> América meridional que ocupan estas dos vastas regiones no ha sido<br />
visitada aún sino por un número muy pequeño <strong>de</strong> viajeros, y sus exploraciones,<br />
por lo <strong>de</strong>más asaz incompletas, se remontan ya a una época muy alejada” 10 .<br />
Para compren<strong>de</strong>r cabalmente <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay en <strong>Chile</strong> es necesario<br />
aten<strong>de</strong>r el interés galo por explorar América meridional, que en su caso, sin<br />
embargo, no se materializó en ningún apoyo oficial, aunque sí en el estímulo <strong>de</strong> sus<br />
profesores y <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aca<strong>de</strong>mia francesa; pero también a <strong>la</strong>s urgencias y necesida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l naciente Estado chileno, cuyos dirigentes, aun antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> In<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia, y con<br />
mayor razón <strong>de</strong>spués, venían insistiendo en <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> crear instituciones <strong>de</strong><br />
enseñanza y <strong>de</strong> fomentar el reconocimiento geográfico <strong>de</strong>l territorio. Aunque no<br />
está acreditado el apoyo oficial al colegio para el cual había sido contratado C<strong>la</strong>udio<br />
Gay, lo cierto es que el Estado chileno, y sus autorida<strong>de</strong>s, frecuentemente aludían, y<br />
seguirían mencionando, <strong>la</strong> urgencia <strong>de</strong> contar con nuevas instituciones educativas;<br />
interés que seguramente personajes como Pedro Chapuis buscaron aprovechar.<br />
Contratado como profesor <strong>de</strong> Física, Química e Historia Natural, Gay vio en<br />
su viaje a <strong>Chile</strong>, más que el inicio <strong>de</strong> una carrera <strong>de</strong>stinada a <strong>la</strong> docencia, <strong>la</strong> posibilidad<br />
cierta <strong>de</strong> <strong>de</strong>dicarse a <strong>la</strong> investigación en un país casi total y absoluta mente<br />
9 En su manuscrito sobre los araucanos, todavía inédito, C<strong>la</strong>udio Gay re<strong>la</strong>ciona su arribo a <strong>Chile</strong><br />
con <strong>la</strong> política francesa respecto <strong>de</strong> Latinoamérica, ahí escribió: “En esa época <strong>la</strong>s repúblicas americanas<br />
habían sido más o menos reconocidas por <strong>la</strong>s potencias europeas. Francia era una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más<br />
atrasadas en ese justo <strong>de</strong>ber... por ese mismo motivo <strong>de</strong>cidió crear en Santiago un colegio universitario<br />
compuesto únicamente por profesores franceses. Habiendo sido <strong>de</strong>signado para <strong>la</strong> c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> física y química<br />
me encontraba en condiciones <strong>de</strong> realizar mi pasión por los viajes...”. Agra<strong>de</strong>cemos a Luis Mizón<br />
el darnos a conocer este texto, así como su traducción. Como se advertirá, <strong>la</strong> versión <strong>de</strong>l naturalista<br />
difiere bastante <strong>de</strong> <strong>la</strong> ofrecida por todos los estudiosos <strong>de</strong> su vida y obra.<br />
10 Carta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Administración <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> Historia Natural <strong>de</strong> París al ministro <strong>de</strong>l Interior, fechada<br />
el 25 <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1825, y generada por <strong>la</strong> expectativa <strong>de</strong> que el naturalista Alci<strong>de</strong> d’Orbigny<br />
se dirigiera a América en misión científica. Citada por Pascal Riviale en su obra Los viajeros franceses en<br />
busca <strong>de</strong>l Perú antiguo (1821-1914), p. 34.<br />
-xiii-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
<strong>de</strong>sconocido para los hombres <strong>de</strong> ciencia europeos. A<strong>de</strong>más, veía en él <strong>la</strong> materialización<br />
<strong>de</strong> sus aspiraciones, pues, había escrito en su diario,<br />
“<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que me consagré al estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciencias naturales, que son verda<strong>de</strong>ramente<br />
sublimes, nació en mí el <strong>de</strong>seo <strong>de</strong> viajar, que al parecer forma parte <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s” 11 .<br />
Belloa: Remy lo <strong>de</strong>dica en 1847 a Andrés Bello, sabio legista y poeta venezo<strong>la</strong>no que vivió<br />
en nuestro país, y fue muy conocido por <strong>la</strong> variedad <strong>de</strong> sus conocimientos, adicto a <strong>la</strong>s<br />
ciencias naturales (p<strong>la</strong>nta inferior).<br />
11 Gay, Diario <strong>de</strong>..., op. cit., p. 88.<br />
-xiv
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
Insta<strong>la</strong>do en Santiago, junto con aten<strong>de</strong>r sus c<strong>la</strong>ses en el Colegio <strong>de</strong> Santiago,<br />
se dio tiempo para recorrer diversos sitios y recolectar material científico, llegando<br />
a formar en corto <strong>la</strong>pso colecciones <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ntas, <strong>de</strong> animales y <strong>de</strong> rocas.<br />
Más entusiasmado con sus excursiones que con sus c<strong>la</strong>ses, a <strong>la</strong> vez que reve<strong>la</strong>ndo<br />
los motivos que lo habían traído a <strong>Chile</strong>, le escribió a Alexandre Brongniart<br />
el 9 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1829 que a pesar <strong>de</strong> que “no disponía más que <strong>de</strong> un día a <strong>la</strong><br />
semana en provecho <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciencias” y que, sobre todo al comienzo <strong>de</strong> su estadía,<br />
no le era posible más que “visitar so<strong>la</strong>mente los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> Santiago o realizar<br />
un viaje rápido a <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> <strong>de</strong>l mar o a <strong>la</strong> cordillera”, ya había realizado “una buena<br />
serie <strong>de</strong> observaciones que bastarán para dar a conocer estas comarcas tan poco<br />
visitadas por los naturalistas” 12 .<br />
Su celo y su pasión que mostraba por <strong>la</strong> historia natural, expresada en su infatigable<br />
actividad y <strong>de</strong>dicación al estudio, no sólo l<strong>la</strong>maron <strong>la</strong> atención <strong>de</strong> los pocos<br />
sujetos con interés por <strong>la</strong>s Ciencias Naturales existentes en Santiago. También llegó<br />
a conocimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s, en <strong>la</strong>s cuales rondaba <strong>la</strong> i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> estudiar científicamente<br />
el país, una antigua aspiración que no había podido materializarse por<br />
falta <strong>de</strong> una persona idónea para acometer <strong>la</strong> empresa 13 .<br />
En el <strong>Chile</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> organización republicana, don<strong>de</strong> todo estaba por hacerse, y<br />
en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tribu<strong>la</strong>ciones políticas y <strong>la</strong> pobreza <strong>de</strong>l erario, hubo gobernantes<br />
que tuvieron plena conciencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> conocer cabal y científicamente<br />
el territorio y <strong>la</strong> realidad nacional. Entonces ni siquiera existían mapas medianamente<br />
aceptables; poco se sabía <strong>de</strong> <strong>la</strong> situación exacta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciuda<strong>de</strong>s y puntos<br />
geográficos <strong>de</strong> importancia; nadie había estudiado sistemáticamente <strong>la</strong>s especies<br />
naturales y, menos aún, preocupado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s características geológicas o <strong>de</strong> precisar<br />
a<strong>de</strong>cuadamente <strong>la</strong>s condiciones climáticas <strong>de</strong> los ambientes en que comenzaba a<br />
<strong>de</strong>senvolverse <strong>la</strong> república 14 .<br />
12 Guillermo Feliú Cruz y Carlos Stuardo Ortiz, Correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay, p. 2.<br />
13 Guillermo Feliú Cruz en su ensayo crítico “C<strong>la</strong>udio Gay, historiador <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>”, seña<strong>la</strong> que el boticario<br />
vicente Bustillos, el canónigo <strong>de</strong> <strong>la</strong> catedral José Alejo Bezanil<strong>la</strong>, el conservador <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Biblioteca</strong><br />
Nacional Francisco García Huidobro y el médico francés Carlos Bouston, fueron los primeros amigos<br />
<strong>de</strong>l científico en <strong>Chile</strong>, y quienes advirtieron al gobierno <strong>de</strong> su presencia y <strong>de</strong> <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> confiarle<br />
el estudio <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza <strong>de</strong>l territorio nacional.<br />
14 La preocupación <strong>de</strong> los gobiernos por conocer <strong>la</strong> geografía nacional, y con el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s riquezas <strong>de</strong>l<br />
territorio, se había hecho presente ya en 1823. Entonces se contrató al aventurero Juan José Dauxion<br />
<strong>de</strong> Lavaysse para que realizara un estudio científico <strong>de</strong>l país. El mismo año, otro <strong>de</strong>creto comisionó al<br />
ingeniero militar José Alberto Backler D’Albe y al ingeniero geógrafo Ambrosio Lozier para que levantaran<br />
<strong>la</strong> carta corográfica y geodésica <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. Como se sabe, ambas empresas fracasaron y no pasaron<br />
<strong>de</strong> ser simples ensayos. Diego Barros Arana, en su trabajo Don C<strong>la</strong>udio Gay; su vida y sus obras, ofrece un<br />
completo panorama <strong>de</strong> los esfuerzos <strong>de</strong>l Estado “por hacer estudiar y por dar a conocer <strong>la</strong> geografía <strong>de</strong><br />
nuestro país y <strong>la</strong>s producciones <strong>de</strong> su suelo”.<br />
Los afanes republicanos por conocer los territorios sobre los que comenzaban a ejercer soberanía están<br />
estrechamente re<strong>la</strong>cionados y son una herencia <strong>de</strong>l espíritu ilustrado que, a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l siglo Xviii, había<br />
llevado a <strong>la</strong>s potencias europeas a organizar, financiar y promover expediciones científicas a suelos y costas<br />
americanas, entre otras razones, para obtener ventajas económicas <strong>de</strong> ellos. Al respecto véase <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> Rafael<br />
Sagredo Baeza y José Ignacio González, La Expedición Ma<strong>la</strong>spina en <strong>la</strong> frontera austral <strong>de</strong>l imperio español.<br />
-xv-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
En reedición <strong>de</strong>l At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. 2004.<br />
-xvi-
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
Alentado por sus cercanos, en julio <strong>de</strong> 1830 redactó una presentación dirigida al<br />
vicepresi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>la</strong> República a través <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual ofrecía sus servicios para trabajar<br />
en <strong>la</strong> preparación <strong>de</strong> una historia natural, general y particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>; una geografía<br />
física y <strong>de</strong>scriptiva <strong>de</strong>l país; una geología que haría conocer <strong>la</strong> composición <strong>de</strong> todos<br />
los terrenos, <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocas y <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> <strong>la</strong>s minas; y una estadística<br />
completa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s productivas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los trabajos<br />
nombrados, el científico se comprometió a formar un gabinete <strong>de</strong> historia natural que<br />
contuviera <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s producciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> república, con sus nombres vulgares<br />
y científicos, así como una colección, tan completa como fuera posible, <strong>de</strong> todas<br />
<strong>la</strong>s piedras y minerales que pudiera recolectar; analizar químicamente todas <strong>la</strong>s aguas<br />
minerales que encontrara; a e<strong>la</strong>borar cuadros estadísticos <strong>de</strong> todas <strong>la</strong> provincias; hacer<br />
un catálogo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s minas; preparar p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales ciuda<strong>de</strong>s y ríos,<br />
así como <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s haciendas que pudiera visitar; y, finalmente, si el gobierno así<br />
lo quería, instruir a dos alumnos en todas <strong>la</strong>s ciencias sobre <strong>la</strong>s que él se ocupaba. Es<br />
<strong>de</strong>cir, se obligaba a una tarea monumental, <strong>la</strong> cual le llevaría casi toda <strong>la</strong> vida.<br />
A cambio <strong>de</strong> sus trabajos, los cuales, <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ró, sólo podrían ser publicados en<br />
Europa, el naturalista solicitaba auxilio para continuar sus investigaciones y el patrocinio<br />
<strong>de</strong>l gobierno para <strong>la</strong>s obras que proponía. Se mostraba dispuesto a que se<br />
nombrase una comisión que inspeccionara lo realizado por él hasta entonces y los<br />
trabajos que en a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte empren<strong>de</strong>ría, así como también a <strong>de</strong>mostrar los medios<br />
que poseía para llevar a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte sus estudios. A este último respecto, y para ava<strong>la</strong>r<br />
su petición, hizo saber al gobernante que <strong>la</strong>s Ciencias Naturales habían sido objeto<br />
<strong>de</strong> sus preocupaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> temprana edad y que había elegido a <strong>Chile</strong> como<br />
escenario <strong>de</strong> sus investigaciones con el único fin <strong>de</strong> satisfacer su interés científico,<br />
“y el <strong>de</strong>seo que tengo <strong>de</strong> hacerme útil dando a conocer a <strong>la</strong> nación chilena, <strong>la</strong>s<br />
producciones <strong>de</strong> su industria y <strong>de</strong> su territorio, y poniendo a <strong>la</strong> vista <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras un<br />
país muy poco conocido, pero sin embargo muy digno <strong>de</strong> serlo por su feliz posición,<br />
por <strong>la</strong> riqueza <strong>de</strong> <strong>la</strong> tierra y por los extraordinarios productos <strong>de</strong> su agricultura” 15 .<br />
Un elemento <strong>de</strong>cisivo en <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación que el gobierno tomó finalmente,<br />
fue su trabajo a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntado en el país, que <strong>de</strong>mostraba su capacidad <strong>de</strong> naturalista.<br />
Como el propio científico lo hacía notar, y quienes lo patrocinaban sabían, en el<br />
<strong>la</strong>pso <strong>de</strong> un año había podido investigar acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia natural y <strong>la</strong> geología<br />
<strong>de</strong> los alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> Santiago; <strong>de</strong>scribir y pintar <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> los objetos<br />
re<strong>la</strong>cionados con el<strong>la</strong>s; preparar un p<strong>la</strong>no <strong>de</strong> <strong>la</strong> ciudad capital y cartas geográficas<br />
<strong>de</strong>l territorio; analizar <strong>la</strong>s aguas minerales <strong>de</strong> Apoquindo; recopi<strong>la</strong>r estadísticas <strong>de</strong>l<br />
país en casi todas <strong>la</strong>s administraciones y, por último, recorrer parte <strong>de</strong>l litoral central<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera frente a Santiago. De este modo, escribió en su ofrecimiento,<br />
no tenía más trabajos en <strong>la</strong> capital y se encontraba listo para empren<strong>de</strong>r investigaciones<br />
en <strong>la</strong> provincia, <strong>la</strong>s cuales estaban postergadas por falta <strong>de</strong> recursos.<br />
15 El texto a través <strong>de</strong>l cual C<strong>la</strong>udio Gay ofreció sus servicios al gobierno chileno en Stuardo Ortiz,<br />
Vida <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio..., op. cit., tomo ii, pp. 87-90.<br />
-xvii-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
En pago <strong>de</strong> sus servicios, no pidió al gobierno un gran sa<strong>la</strong>rio ni <strong>de</strong>masiadas<br />
prebendas, “sino sólo su protección cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s autorida<strong>de</strong>s provinciales y los gastos<br />
indispensables <strong>de</strong> los viajes que mis investigaciones me obligan a hacer”. Como<br />
garantía <strong>de</strong> los recursos que se le entregarían, ofrecía<br />
“<strong>de</strong>positar en el lugar que se sirva <strong>de</strong>signarme, una parte <strong>de</strong> mis colecciones, y a<br />
más mi biblioteca compuesta <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> cuatrocientos volúmenes, obras científicas<br />
y escogidas”,<br />
todos los cuales quedarían en po<strong>de</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Biblioteca</strong> Nacional si no cumplía con<br />
<strong>la</strong>s obligaciones contraídas.<br />
Atendidos los antece<strong>de</strong>ntes, no <strong>de</strong>be extrañar que en septiembre <strong>de</strong> 1830 se<br />
autorizara al ministro <strong>de</strong>l Interior, Diego Portales, para suscribir un contrato con<br />
C<strong>la</strong>udio Gay en virtud <strong>de</strong>l cual quedaría sel<strong>la</strong>do el viaje científico por el territorio.<br />
Como justificaciones se esgrimieron, tanto <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> iniciativa, como<br />
<strong>la</strong>s cualida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> naturalista para verificarlo con ventaja para el país. A<strong>de</strong>más, y<br />
recogiendo <strong>la</strong> proposición <strong>de</strong>l francés, el Ministro había conformado el 31 <strong>de</strong> julio<br />
<strong>de</strong> 1830 una comisión científica <strong>de</strong>stinada a verificar <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> sus trabajos.<br />
Ésta emitió un informe favorable con fecha 13 <strong>de</strong> agosto <strong>de</strong>l mismo año en que se<br />
afirmaba que “todo hace esperar ventajas <strong>de</strong>l viaje proyectado”.<br />
De acuerdo con el contrato firmado el 14 <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1830, quedó obligado<br />
a hacer un viaje científico por todo el territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> república, en el término<br />
<strong>de</strong> tres años y medio, con el propósito <strong>de</strong> investigar <strong>la</strong> historia natural <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, su<br />
geografía, geología, estadística y todo aquello que contribuyera a dar a conocer los<br />
productos naturales <strong>de</strong>l país, su industria, comercio y administración. A<strong>de</strong>más, al<br />
cuarto año, <strong>de</strong>bía presentar un bosquejo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siguientes obras: una historia natural<br />
general <strong>de</strong> <strong>la</strong> república que contuviera <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> casi todos los animales,<br />
vegetales y minerales, acompañados <strong>de</strong> láminas coloreadas proporcionadas a los<br />
objetos que <strong>de</strong>scriba; una geografía física y <strong>de</strong>scriptiva <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, con observaciones<br />
sobre el clima y temperatura <strong>de</strong> cada provincia, y adornada con cartas geográficas<br />
<strong>de</strong> cada una, y con láminas y p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s principales ciuda<strong>de</strong>s, puertos y ríos;<br />
un tratado <strong>de</strong> geología re<strong>la</strong>tivo a <strong>Chile</strong>; y una estadística general y particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
república, or<strong>de</strong>nada por provincias. También se comprometía a formar un gabinete<br />
<strong>de</strong> historia natural con <strong>la</strong>s principales producciones vegetales y minerales <strong>de</strong>l<br />
territorio y un catálogo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s aguas minerales existentes en el país, con sus<br />
respectivos análisis químicos 16 .<br />
Consi<strong>de</strong>rando que uno <strong>de</strong> los objetivos <strong>de</strong>l Estado chileno al confiarle <strong>la</strong> comisión<br />
que éste se comprometía a realizar era <strong>la</strong> <strong>de</strong> “dar a conocer <strong>la</strong>s riquezas <strong>de</strong>l<br />
territorio <strong>de</strong> <strong>la</strong> república, para estimu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> industria <strong>de</strong> sus habitantes y atraer <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> los extranjeros”, el científico se comprometió, también, a publicar su obra tres<br />
años <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> concluida su <strong>la</strong>bor.<br />
16 El texto <strong>de</strong>l contrato entre C<strong>la</strong>udio Gay y el gobierno chileno, en Stuardo Ortiz, Vida <strong>de</strong> C<strong>la</strong>u-<br />
dio..., op. cit., tomo ii, pp. 91-93.<br />
-xviii-
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
En reedición <strong>de</strong>l At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. 2004.<br />
-xix-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
En reedición <strong>de</strong>l At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. 2004.<br />
-xx-
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
Recibiría ciento veinticinco pesos mensuales durante los próximos cuatro<br />
años; los instrumentos para sus observaciones geográficas; un premio <strong>de</strong> tres mil<br />
pesos, si cumplía con lo prometido; y <strong>la</strong> promesa <strong>de</strong> <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong> hacer llegar a<br />
los inten<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias, a los gobernadores <strong>de</strong> los pueblos y a los jueces<br />
territoriales, una circu<strong>la</strong>r para que facilitasen todas <strong>la</strong>s noticias que requiriese para<br />
el puntual <strong>de</strong>sempeño <strong>de</strong> su trabajo 17 .<br />
<strong>la</strong> e X P l o r a c i ó n d e l t e r r i to r i o 18<br />
Concluidos los trámites administrativos y los preparativos indispensables para<br />
empren<strong>de</strong>r el viaje científico, se dispuso a acometer <strong>la</strong> exploración <strong>de</strong>l territorio<br />
nacional, empresa que inició por <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Colchagua en diciembre <strong>de</strong> 1830.<br />
Insta<strong>la</strong>do en San Fernando, durante meses realizó cuatro salidas por <strong>la</strong> jurisdicción<br />
provincial que lo llevaron a reconocer <strong>la</strong> <strong>la</strong>guna <strong>de</strong> Tagua-Tagua y sus alre<strong>de</strong>dores,<br />
<strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona a través <strong>de</strong>l curso <strong>de</strong>l Cachapoal y el <strong>de</strong> su afluente el río<br />
Cipreses, el volcán Tinguiririca y, por último, <strong>la</strong> costa colchagüina, siguiendo el<br />
curso <strong>de</strong> los ríos Tinguiririca y Rapel hasta el Pacífico. Luego <strong>de</strong> una breve estadía<br />
en Santiago <strong>de</strong>stinada a or<strong>de</strong>nar el material recolectado, a comienzos <strong>de</strong> julio <strong>de</strong><br />
1831, emprendió viaje al norte, en un recorrido que lo llevó por Colina, Polpaico,<br />
Til-Til y <strong>la</strong> cuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Dormida hasta Puchuncaví.<br />
En diciembre <strong>de</strong> 1831, y a <strong>la</strong> espera <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r abordar un barco para Europa,<br />
a don<strong>de</strong> se dirigía para comprar instrumentos y libros a<strong>de</strong>cuados para su trabajo,<br />
exploró los sitios cercanos a valparaíso y realizó un viaje al archipié<strong>la</strong>go <strong>de</strong> Juan<br />
17 No sobra seña<strong>la</strong>r que <strong>la</strong>s diligencias <strong>de</strong>stinadas a contratar a C<strong>la</strong>udio Gay se realizaron casi<br />
exactamente <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> visita a <strong>Chile</strong> <strong>de</strong>l naturalista Alci<strong>de</strong> d‘Orbigny. Éste había sido enviado por<br />
el Museo <strong>de</strong> Historia Natural <strong>de</strong> París para realizar una misión científica que, prolongándose entre 1826<br />
y 1833, lo llevó a explorar Brasil, Argentina, Uruguay, <strong>Chile</strong>, Bolivia y Perú.<br />
El autor <strong>de</strong> Viaje a <strong>la</strong> América meridional, arribó a valparaíso el 16 <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1830, puerto <strong>de</strong>l<br />
que salió el 8 <strong>de</strong> abril luego <strong>de</strong> visitar también Santiago. En <strong>la</strong> capital <strong>de</strong>l país permaneció sólo ocho<br />
días, en los cuales no sólo recorrió sus alre<strong>de</strong>dores y conoció diversas personas, también realizó una<br />
ascensión a los An<strong>de</strong>s en compañía <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay.<br />
Fue al momento <strong>de</strong> salir <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> que recibió a través <strong>de</strong>l cónsul francés, en el puerto, <strong>la</strong> carta <strong>de</strong>l<br />
general Santa Cruz, entonces presi<strong>de</strong>nte <strong>de</strong> Bolivia, invitándolo a investigar <strong>la</strong>s riquezas naturales <strong>de</strong>l<br />
país <strong>de</strong>l altip<strong>la</strong>no, a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntándole que le conseguiría, como efectivamente ocurrió, todas <strong>la</strong>s facilida<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>seables para sus exploraciones y estudios.<br />
En su monumental obra, publicada entre 1835 y 1847 en nueve tomos y once volúmenes, refiere<br />
que su corta estadía en <strong>Chile</strong> no le permitió “generalizar mis observaciones, lo que me obliga a pasar<br />
por alto lo que podría <strong>de</strong>cir <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>”, agregando todavía: “por lo <strong>de</strong>más, no quiero usurpar el <strong>de</strong>recho<br />
que una <strong>la</strong>rga permanencia en <strong>la</strong> República <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> da al señor Gay para <strong>de</strong>scribir<strong>la</strong>”.<br />
Según re<strong>la</strong>ta C<strong>la</strong>udio Gay en su diario, conoció a D’ Orbigny en septiembre <strong>de</strong> 1828, en su viaje<br />
hacia <strong>Chile</strong>. Entonces escribió que “durante los ocho días que me quedé en Buenos Aires no <strong>de</strong>jé un<br />
solo día <strong>de</strong> ir a verlo y <strong>de</strong> discutir con él ciertos puntos <strong>de</strong> historia natural”. véase Gay, Diario <strong>de</strong>..., op.<br />
cit., p. 126.<br />
18 Apartado reproducido <strong>de</strong>l estudio introductorio que acompaña <strong>la</strong> sección histórica <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda<br />
edición <strong>de</strong> <strong>la</strong> Historia física y política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay.<br />
-xxi-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
En reedición <strong>de</strong>l At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. 2004.<br />
-xxii-
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
Fernán<strong>de</strong>z, que se extendió hasta mediados <strong>de</strong> febrero, zarpando hacia Francia el<br />
14 <strong>de</strong> marzo <strong>de</strong> 1832.<br />
De esta época datan algunos testimonios <strong>de</strong> Diego Portales sobre C<strong>la</strong>udio Gay<br />
que no sólo muestran su preocupación por el quehacer <strong>de</strong>l científico y su carácter<br />
irreverente, también <strong>la</strong>s iniciativas y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l naturalista y <strong>la</strong> impresión que<br />
causaba entre <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción. El 21 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1831 Diego Portales escribe a su<br />
amigo Antonio Garfías que C<strong>la</strong>udio Gay está en valparaíso imposibilitado <strong>de</strong> salir<br />
para Francia por falta <strong>de</strong> buque, y que quiere visitar <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
aprovechando el próximo viaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> Colo-Colo. Entonces le pi<strong>de</strong> que le comunique<br />
al ministro <strong>de</strong>l Interior que “si no hay algún motivo que <strong>de</strong>more el viaje, sería<br />
bueno y conveniente que pasase a botar al tal mr. como cosa pérdida en aquel<strong>la</strong>s<br />
p<strong>la</strong>yas”. El 19 <strong>de</strong> enero re<strong>la</strong>ta que:<br />
pues:<br />
“el dueño <strong>de</strong> <strong>la</strong> posada don<strong>de</strong> resi<strong>de</strong> Gay, ya está loco, porque todo el día hay en<br />
el<strong>la</strong> un cardumen <strong>de</strong> muchachos y hombres que andan en busca <strong>de</strong> mr. Gay”;<br />
“siempre que sale a <strong>la</strong> calle, los muchachos le andan gritando mostrándole alguna<br />
cosa: señor esto es nuevo, nunca visto, usted no lo conoce; y anda más contento<br />
con algunas adquisiciones que ha hecho, que lo que usted podría con $100.000 y<br />
p<strong>la</strong>tónicamente querido <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s señoritas <strong>de</strong> Santiago” 19 .<br />
En París fue recibido entusiastamente por sus maestros, con los cuales mantenía<br />
contacto episto<strong>la</strong>r, y frente a quienes, ahora personalmente, <strong>de</strong>splegó el fruto <strong>de</strong> su<br />
trabajo científico en América. En esa ocasión obsequió al Museo <strong>de</strong> Historia Natural<br />
parisino, minerales, fósiles, semil<strong>la</strong>s y colecciones <strong>de</strong> especies recolectadas en<br />
<strong>Chile</strong>, así como algunos <strong>de</strong> los dibujos y pinturas que había realizado hasta entonces.<br />
El reconocimiento por su <strong>la</strong>bor fue inmediato y se materializó, entre otras medidas,<br />
en que el gobierno francés lo distinguió con <strong>la</strong> cruz <strong>de</strong> <strong>la</strong> Legión <strong>de</strong> Honor.<br />
En Europa adquirió numerosos instrumentos para sus observaciones, los más<br />
mo<strong>de</strong>rnos existentes en <strong>la</strong> época. Agujas para medir <strong>la</strong> <strong>de</strong>clinación magnética,<br />
imanes, agujas para levantar p<strong>la</strong>nos, instrumentos para calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> <strong>la</strong>titud, cronómetros,<br />
microscopios, telescopios, barómetros, termómetros, higrómetros, eudiómetros,<br />
areómetros, un aparato para observar <strong>la</strong> electricidad atmosférica y hasta<br />
una cámara oscura, probablemente una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras que llegó al país, fueron<br />
algunos <strong>de</strong> los aparatos adquiridos por encargo <strong>de</strong>l Estado chileno.<br />
19 véase Universidad Diego Portales, Episto<strong>la</strong>rio Diego Portales, tomo i, pp. 148 y 174. Está fuera<br />
<strong>de</strong> duda <strong>la</strong> valoración que Diego Portales hizo <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay, incluso, pensó aprovechar sus conocimientos<br />
para fines personales. Así se lo hizo saber a su amigo Antonio Garfías cuando el 4 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong><br />
1834 le escribió sobre un posible viaje con el científico: “yo tengo el interés <strong>de</strong> que el hombre analice<br />
una palma, y vea si será posible hacer con este árbol en <strong>Chile</strong> lo que se hace en el Río <strong>de</strong> Janeiro <strong>de</strong><br />
extraerle parte <strong>de</strong>l jugo sin matar el árbol, pues si consigo esto, no doy a Pe<strong>de</strong>gua por $80.000”. El texto<br />
citado en Universidad Diego Portales, op. cit., tomo ii, p. 507.<br />
-xxiii-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
En reedición <strong>de</strong>l At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. 2004.<br />
-xxiv-
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
Pero el sabio no sólo volvió con todo lo necesario para sus investigaciones,<br />
también con una esposa, pues se había casado con Hermance Sougniez. Su matrimonio,<br />
por lo <strong>de</strong>más muy <strong>de</strong>sgraciado y que culminaría en divorcio en 1845,<br />
mereció un comentario <strong>de</strong>l irreverente ministro Diego Portales quién, en carta a<br />
su confi<strong>de</strong>nte Antonio Garfias le mandó <strong>de</strong>cir: “a Mr Gay que no me olvido <strong>de</strong> su<br />
encargo, y que cuando se aburra con <strong>la</strong> francesita me <strong>la</strong> mandé para acá” 20 .<br />
Provisto <strong>de</strong> los instrumentos científicos necesarios para sus trabajos, así como<br />
<strong>de</strong> material para incrementar el gabinete <strong>de</strong> historia natural, se tras<strong>la</strong>dó a Melipil<strong>la</strong><br />
y Casab<strong>la</strong>nca en junio, para regresar a Santiago y dirigirse a valdivia en octubre<br />
<strong>de</strong> 1834, llegando a <strong>la</strong> bahía <strong>de</strong> Corral a fines <strong>de</strong> mes. Luego <strong>de</strong> remontar el río<br />
valdivia y <strong>de</strong> recorrer y explorar los sitios aledaños a <strong>la</strong> ciudad <strong>de</strong>l mismo nombre,<br />
en enero <strong>de</strong> 1835 se dirigió a investigar en los contornos <strong>de</strong>l <strong>la</strong>go Ranco. Concluida<br />
esta expedición tomó rumbo a Osorno con el propósito <strong>de</strong> alcanzar hasta el<br />
<strong>la</strong>go L<strong>la</strong>nquihue, en cuyos márgenes permaneció hasta mediados <strong>de</strong> febrero. De<br />
regreso en valdivia, en abril, se embarcó hacia el <strong>la</strong>go Panguipulli para asistir a<br />
<strong>la</strong> ceremonia <strong>de</strong> entierro <strong>de</strong>l cacique Cathiji, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual da cuenta en una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
conocidas láminas <strong>de</strong> su At<strong>la</strong>s. Permaneció en valdivia todo el invierno <strong>de</strong> 1835,<br />
aprovechando su estadía para realizar breves excursiones a Corral, <strong>de</strong>stinadas,<br />
entre otros objetivos, a levantar p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> los fuertes <strong>de</strong> <strong>la</strong> bahía. También <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
valdivia realizó una excursión al volcán vil<strong>la</strong>rrica en octubre <strong>de</strong> 1835, alcanzando<br />
<strong>la</strong>s nieves eternas <strong>de</strong>l mismo.<br />
En los últimos días <strong>de</strong> noviembre <strong>de</strong> 1835 se encontraba en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé,<br />
insta<strong>la</strong>do en Ancud. Des<strong>de</strong> aquel<strong>la</strong> ciudad realizó breves excursiones a <strong>la</strong>s cercanías,<br />
como a Pu<strong>de</strong>to y, atravesando el canal <strong>de</strong> Chacao, exploró el <strong>la</strong>do norte <strong>de</strong>l<br />
seno <strong>de</strong> Reloncaví, visitando los pob<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> Carelmapu, Calbuco y Carinel. A<br />
mediados <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1836 se dirigió hacia el sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> gran<strong>de</strong>, alcanzando<br />
hasta Queilén, luego <strong>de</strong> pasar por Puntra, Mocopulli, Castro y Chonchi. De<br />
regreso al norte, se <strong>de</strong>dicó a herborizar en <strong>la</strong>s oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l <strong>la</strong>go Huillinco y en <strong>la</strong>s<br />
cercanías <strong>de</strong> Cucao. Luego <strong>de</strong> su <strong>la</strong>rga estadía en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé, y previa esca<strong>la</strong><br />
en valdivia y Talcahuano, el 17 <strong>de</strong> mayo reca<strong>la</strong>ba en valparaíso.<br />
La siguiente etapa <strong>de</strong> su recorrido lo llevó a <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Coquimbo, instalándose<br />
en La Serena en septiembre <strong>de</strong> 1836. visitó <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> Arqueros y zonas<br />
aledañas como Chingoles, Yerbas Buenas, Juan Soldado y Los Porotos. Luego, en<br />
noviembre, se dispuso a recorrer el valle <strong>de</strong> Elqui. Pasó por Saturno, Marquesa,<br />
Tambo, vicuña, San Isidro, Rivadavia, Chapilca y Guanta, sitio <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el cual inició<br />
el ascenso <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera, alcanzando hasta Tilito, a 4.000 m <strong>de</strong> altura. Siguió<br />
a <strong>la</strong> cordillera Doña Ana, volviendo por los Baños <strong>de</strong>l Toro y Rivadavia, arribando<br />
finalmente a La Serena a comienzos <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1836.<br />
A fines <strong>de</strong>l mismo mes reinició sus excursiones dirigiéndose hacia Andacollo y<br />
a <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> sus alre<strong>de</strong>dores. Recorriendo <strong>la</strong> zona pasó por Huama<strong>la</strong>ta y Ovalle,<br />
visitando también <strong>la</strong>s minas <strong>de</strong> Tamaya para, ya en enero <strong>de</strong> 1837, internarse en<br />
20 véase correspon<strong>de</strong>ncia fechada en valparaíso el 20 <strong>de</strong> junio <strong>de</strong> 1834, en Universidad Diego<br />
Portales, op. cit., tomo ii, p. 496.<br />
-xxv-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
En reedición <strong>de</strong>l At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. 2004.<br />
-xxvi-
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
<strong>la</strong> cordillera siguiendo el curso <strong>de</strong>l río Rapel. Entonces su itinerario lo llevó por<br />
Sotaquí, Monte Patria, La Junta, Arcos, Rapel y el sen<strong>de</strong>ro cordillerano que sale<br />
<strong>de</strong> Las Mol<strong>la</strong>cas y conduce al paso <strong>de</strong> valle Hermoso. A su regreso, bajó por el<br />
río Hurtado para arribar a vicuña, pasar por El Tambo, y terminar en La Serena<br />
los primeros días <strong>de</strong> febrero. Des<strong>de</strong> esta ciudad, y llevado por su afán <strong>de</strong> conocer<br />
los yacimientos <strong>de</strong> mercurio existentes en esas <strong>la</strong>titu<strong>de</strong>s, emprendió viaje hacia el<br />
extremo sur <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Coquimbo. Punitaqui, Quilitapia, Pama e Il<strong>la</strong>pel<br />
fueron visitadas por el naturalista hasta fines <strong>de</strong> abril, permaneciendo en Il<strong>la</strong>pel<br />
durante todo el invierno, explorando los parajes aledaños a aquel pueblo y excursionando<br />
hasta La Serena pasando por Combarbalá, Cogotí y Ovalle. En otra<br />
oportunidad, ahora a principios <strong>de</strong> <strong>la</strong> primavera, Gay salió <strong>de</strong> Ovalle y tomó <strong>la</strong><br />
ribera sur <strong>de</strong>l río Limarí hasta Barraza, marchando por Zorril<strong>la</strong> y Talinay, alcanzando<br />
luego hasta Maitencillo, pasando por El Teniente, llegar a Mincha y <strong>de</strong> ahí<br />
dirigirse nuevamente a Il<strong>la</strong>pel.<br />
Los últimos días <strong>de</strong> septiembre <strong>de</strong> 1837 se dispuso a volver al sur, viaje que<br />
iniciado en Il<strong>la</strong>pel, continuó por el curso <strong>de</strong>l río Choapa hasta llegar a Huente<strong>la</strong>uquén<br />
en <strong>la</strong> costa. Des<strong>de</strong> este punto siguió hacia el sur visitando Longotoma y<br />
Petorca, pob<strong>la</strong>do al que arribó en los primeros días <strong>de</strong> octubre. La siguiente etapa<br />
lo llevó por <strong>la</strong> cuesta <strong>de</strong>l Melón y San Felipe para alcanzar Los An<strong>de</strong>s a fines <strong>de</strong>l<br />
mismo mes, lugar en que permaneció hasta comienzos <strong>de</strong> diciembre.<br />
Durante el mes <strong>de</strong> enero y parte <strong>de</strong> febrero <strong>de</strong> 1838, se <strong>de</strong>dicó a excursionar en<br />
los parajes cordilleranos frente a Santiago, internándose por el cajón <strong>de</strong>l río Maipo,<br />
pasando por San José <strong>de</strong> Maipo y El volcán, hasta llegar al volcán San José.<br />
Incansable, en septiembre <strong>de</strong> 1838 salió <strong>de</strong> Santiago con <strong>de</strong>stino a <strong>la</strong>s provincias<br />
<strong>de</strong>l l<strong>la</strong>no central. San Fernando, vichuquén, Pencahue, Constitución, Chanco,<br />
Cauquenes, Quirihue, Coelemu, Rafael, Tomé, Penco y Concepción vieron llegar<br />
al naturalista. Entre octubre y noviembre visitó <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Arauco hasta Tirúa. En<br />
diciembre se encontraba en Nacimiento, visitó <strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> Nahuelbuta para<br />
luego empren<strong>de</strong>r viaje a Los Ángeles a fines <strong>de</strong> mes. Más tar<strong>de</strong> se internó hacia<br />
Santa Bárbara llegando hasta Trapa-Trapa. De regreso en Los Ángeles, a fines <strong>de</strong><br />
enero <strong>de</strong> 1839, salió hacia Antuco, Laguna <strong>de</strong> <strong>la</strong> Laja y <strong>la</strong> Sierra velluda. Luego <strong>de</strong><br />
subir el volcán Antuco, regresó por el pueblo <strong>de</strong> Tucapel hacia el Salto <strong>de</strong>l Laja,<br />
<strong>de</strong> ahí siguió a Yumbel y La Florida, para llegar a Concepción en los últimos días<br />
<strong>de</strong> febrero.<br />
En marzo siguiente se encontraba en Chillán, ciudad <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> cual tomó hacia<br />
el norte por el l<strong>la</strong>no, pasando por San Carlos, Parral y Linares, llegando a Talca el<br />
31 <strong>de</strong>l mismo mes. Su excursión prosiguió por Curicó, Teno, San Fernando, Rancagua<br />
y Maipú, culminando en Santiago a mediados <strong>de</strong> abril. En este viaje, a<strong>de</strong>más<br />
<strong>de</strong> sus tareas científicas habituales, dibujó algunos paisajes que luego incluyó en<br />
su At<strong>la</strong>s como láminas. Entre el<strong>la</strong>s: Los pinares <strong>de</strong> Nahuelbuta, Laguna <strong>de</strong>l Laja,<br />
volcán Antuco, Salto <strong>de</strong>l Laja y Molino <strong>de</strong> Puchacay.<br />
Luego <strong>de</strong> un viaje a Perú iniciado el 1 <strong>de</strong> julio <strong>de</strong> 1839, que le significó alejarse<br />
poco más <strong>de</strong> un año y cuyo propósito fue revisar los archivos limeños en<br />
busca <strong>de</strong> documentación re<strong>la</strong>tiva a <strong>la</strong> historia <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, se dirigió a Copiapó en<br />
-xxvii
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
diciembre <strong>de</strong> 1841. En <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Atacama visitó Cal<strong>de</strong>ra, Cerro Ramadil<strong>la</strong>s,<br />
<strong>la</strong> capital provincial, Tierra Amaril<strong>la</strong>, Nantoco, Totoralillo, Hornito y Chañarcillo.<br />
A continuación pasó a La Pucheta y alcanzó hasta La Puerta, La Capil<strong>la</strong>, Potrero<br />
Gran<strong>de</strong> y Amapo<strong>la</strong>s. Siguiendo el curso <strong>de</strong>l río Manf<strong>la</strong>s llegó hasta La Jaril<strong>la</strong> y a<br />
vallenar. Más tar<strong>de</strong> pasó a Freirina y en enero <strong>de</strong> 1842 llegaba al puerto <strong>de</strong> Huasco<br />
para regresar al sur. Con esta última excursión, y luego <strong>de</strong> cuatro o cinco intentos<br />
fallidos por llegar a <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Atacama, finalmente Gay cumplía su íntimo<br />
anhelo <strong>de</strong> “no <strong>de</strong>jar ningún punto <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> sin haberlo realmente visitado”, como<br />
se lo hizo saber a Ignacio Domeyko en carta fechada el 8 <strong>de</strong> diciembre <strong>de</strong> 1841. Al<br />
respecto, no <strong>de</strong>be olvidarse que en esa época el <strong>de</strong>sierto <strong>de</strong> Atacama era el límite<br />
septentrional <strong>de</strong>l país, y que todavía no se iniciaba el esfuerzo <strong>de</strong>stinado a asegurar<br />
<strong>la</strong> soberanía nacional sobre el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes y su entorno.<br />
Durante sus excursiones, y gracias a haber permanecido sucesivamente en<br />
cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias que componían <strong>la</strong> república, <strong>la</strong>s cuales recorrió minuciosamente,<br />
recogió <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies animales y vegetales existentes<br />
en el territorio consi<strong>de</strong>rado chileno en ese entonces. L<strong>la</strong>mando <strong>la</strong> atención sobre<br />
este aspecto <strong>de</strong> su quehacer, el naturalista explicó que <strong>la</strong> única forma <strong>de</strong> acce<strong>de</strong>r al<br />
conocimiento <strong>de</strong> los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> una región era permaneciendo<br />
“más o menos tiempo en cada provincia, estudiando cuidadosamente y bajo un<br />
punto <strong>de</strong> vista comparativo y sobre todo geográfico, cuantos objetos haya obtenido<br />
a fuerza <strong>de</strong> investigaciones y cacerías: solo así pue<strong>de</strong> conocerse bien <strong>la</strong> fauna <strong>de</strong><br />
un país” 21 .<br />
En el cumplimiento <strong>de</strong> su comisión, <strong>de</strong>sarrolló un patrón <strong>de</strong> conducta que<br />
cumplió rigurosamente durante sus excursiones, y que explica el éxito final <strong>de</strong><br />
su empresa científica. En cada lugar que visitó o recorrió, procedió a examinar y<br />
estudiar <strong>la</strong>s especies naturales, recolectando todas aquel<strong>la</strong>s que le resultaban <strong>de</strong><br />
interés. Preocupación especial mostró siempre por herborizar y por observar <strong>la</strong><br />
adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas en <strong>la</strong>s regiones altas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cordilleras. Fijar con exactitud<br />
<strong>la</strong> situación <strong>de</strong> los puntos geográficos, auxiliado por los mo<strong>de</strong>rnos instrumentos<br />
adquiridos en Europa, fue también objeto <strong>de</strong> su atención. Los estudios geológicos<br />
y el levantamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> respectiva carta geográfica <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona visitada constituyeron<br />
otras <strong>de</strong> sus ocupaciones permanentes. En los lugares en que existían procedía<br />
también a analizar <strong>la</strong>s aguas termales, <strong>de</strong>terminando, entre otras características, si<br />
eran sulfurosas o salinas. La recopi<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> estadísticas, <strong>de</strong> documentación y <strong>de</strong><br />
todo tipo <strong>de</strong> noticias <strong>de</strong> los parajes y pob<strong>la</strong>dos recorridos, fueron también activida<strong>de</strong>s<br />
características suyas. Por último, sus observaciones climáticas y sus mediciones<br />
meteorológicas, así como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>stinadas a <strong>de</strong>terminar el magnetismo terrestre, fueron<br />
otra constante <strong>de</strong> su trabajo.<br />
A<strong>de</strong>más, en todas partes conversaba con <strong>la</strong> gente y observaba <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong><br />
vida y los métodos <strong>de</strong> trabajo, práctica que no sólo fue muy útil para <strong>la</strong> preparación<br />
21 C<strong>la</strong>udio Gay, Historia física y política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, Zoología, tomo i, pp. 5-6.<br />
-xxviii
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
<strong>de</strong> su texto sobre <strong>la</strong> historia y agricultura chilena sino, en especial, para obtener<br />
antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> los hechos históricos e i<strong>de</strong>ntificar los rasgos propios <strong>de</strong>l pueblo<br />
chileno. Incluso, en el texto <strong>de</strong> su historia, ocasionalmente apoya <strong>la</strong> narración <strong>de</strong><br />
los hechos con su propio testimonio a propósito <strong>de</strong>l conocimiento <strong>de</strong> sujetos protagonistas<br />
<strong>de</strong> los hechos. Por ejemplo, en el tomo viii, cuando, abordando algunos<br />
episodios <strong>de</strong> <strong>la</strong> Guerra a Muerte en <strong>la</strong> década <strong>de</strong> 1820, recuerda “el tiempo <strong>de</strong> mis<br />
expediciones a <strong>la</strong>s altas montañas <strong>de</strong> Nahuelbuta”, oportunidad en que lo acompañó<br />
uno <strong>de</strong> los militares que participó en aquel<strong>la</strong>s campañas, y que<br />
“por <strong>la</strong> noche, bajo los pinares y al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> l<strong>la</strong>ma, me contaba con cierto p<strong>la</strong>cer<br />
y animación todas <strong>la</strong>s peripecias <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s guerras y <strong>la</strong> parte activa que en el<strong>la</strong>s<br />
había tomado”,<br />
a continuación <strong>de</strong> lo cual narraba <strong>la</strong> historia basado en ese testimonio 22 .<br />
Durante los períodos <strong>de</strong> se<strong>de</strong>ntarismo, procedía a or<strong>de</strong>nar, c<strong>la</strong>sificar, <strong>de</strong>scribir,<br />
dibujar y acondicionar <strong>la</strong>s especies y objetos recolectados, redactar los informes<br />
científicos para el gobierno chileno y mantener viva su correspon<strong>de</strong>ncia con<br />
sus colegas europeos, a los cuales informaba <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>damente <strong>de</strong> sus estudios y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s noveda<strong>de</strong>s que iba <strong>de</strong>scubriendo en su recorrido por el país. Ejemplo <strong>de</strong> lo<br />
que afirmamos, así como <strong>de</strong> <strong>la</strong> admiración que nuestra realidad física le provocó,<br />
es un párrafo <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus textos. En él, y refiriéndose a <strong>la</strong> vida natural en <strong>la</strong>s<br />
is<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> entonces existente <strong>la</strong>guna <strong>de</strong> Tagua-Tagua, escribió que era tal <strong>la</strong> infinidad<br />
<strong>de</strong><br />
“especies nuevas, tanto para mí como para <strong>la</strong> ciencia, que el<strong>la</strong>s hacen <strong>de</strong> este país<br />
una mansión <strong>de</strong> <strong>de</strong>licias y admiración, en que <strong>la</strong> naturaleza ha hecho todo el costo,<br />
y sólo espera <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l hombre para disputarle <strong>la</strong> belleza y <strong>la</strong> hermosura a los<br />
encantadores alre<strong>de</strong>dores <strong>de</strong> Como, <strong>de</strong> Constanza y aun <strong>de</strong> Ginebra” 23 .<br />
En sus viajes por el país no sólo <strong>de</strong>bió enfrentar todo tipo <strong>de</strong> adversida<strong>de</strong>s, producto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> vías <strong>de</strong> comunicación o <strong>de</strong> albergues a<strong>de</strong>cuados, a<strong>de</strong>más, sufrió<br />
los rigores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s condiciones ambientales extremas <strong>de</strong> algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s regiones.<br />
Según testimonios <strong>de</strong> quienes lo conocieron, como re<strong>la</strong>ta Diego Barros Arana:<br />
“era un hombre infatigable en el trabajo, que pasaba días enteros sobre el caballo<br />
sin <strong>de</strong>mostrar el menor cansancio, que trepaba los cerros más altos o bajaba a los<br />
precipicios más profundos a pie o a caballo sin arredrarse por ningún peligro, que<br />
soportaba el hambre y <strong>la</strong> sed, el frío y el calor sin quejarse <strong>de</strong> nada, y siempre con<br />
un incontrastable buen humor, que dormía indiferentemente al aire libre o bajo<br />
te cho, y que su salud vigorosa no sufría nunca ni <strong>la</strong>s consecuencias <strong>de</strong> <strong>la</strong> ma<strong>la</strong> ali-<br />
22 Gay, Historia física..., op. cit., 2ª ed., Historia, tomo viii, pp. 163-164. Otro caso simi<strong>la</strong>r, en el<br />
mismo volumen, pp. 201-202.<br />
23 El párrafo en su “viaje científico. Informe a <strong>la</strong> Comisión Científica sobre sus exploraciones <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Colchagua”, en Stuardo Ortiz, Vida <strong>de</strong>..., tomo ii, p. 94.<br />
-xxix
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
mentación ni los resultados <strong>de</strong> <strong>la</strong>s agitaciones y <strong>de</strong>sarreglos <strong>de</strong> aquel<strong>la</strong>s penosas<br />
ex plo raciones” 24 .<br />
he l e c h o s e n l a Bo t á n i c a d e Gay<br />
En el tomo v i <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección Botánica <strong>de</strong> su Historia..., publicado en 1853, comienzan<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ntas criptógamas, justamente con los helechos (páginas<br />
470-549), allí se reúne <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> ciento una especies <strong>de</strong> helechos chilenos,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales trece correspon<strong>de</strong>n a especies nuevas para <strong>la</strong> ciencia 25 . Junto a <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>scripciones se encuentran datos <strong>de</strong> distribución geográfica y <strong>de</strong> hábitat.<br />
Tab<strong>la</strong> 1<br />
Helechos <strong>de</strong>scritos en <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay<br />
Género Especie Autor Nombre actual<br />
Equisetum scan<strong>de</strong>ns Remy Equisetum giganteum L.<br />
bl e C h n u m a r C u at u m re m y bl e C h n u m a r C u at u m re m y<br />
Lomaria gayana Remy Blechnum mycrophyllum (Goldmann) Morton<br />
Adiantum g<strong>la</strong>nduliferum Remy Adiantum scabrum Kaulf.<br />
Adiantum subsulphureum Remy Adiantum sulphureum Kaulf.<br />
Cincinalis chilensis Remy Notho<strong>la</strong>ena chilensis (Remy) Sturm<br />
Asplenium consimile Remy Asplenium obtusatum G. Forster var. sphenoi<br />
<strong>de</strong>s (Kunze) C. Chr.ex Skottsb.<br />
Polystichum elegans Remy Polystichum plicatum (Poepp. ex Kunze)<br />
Hi cken<br />
Polystichum brongniartianum Remy Polystichum subintegerrimum (Hook. et Arn.)<br />
R.A. Rodr.<br />
Dicksonia <strong>la</strong>mbertieana Remy Dennstaedtia g<strong>la</strong>uca (Cav.) C. Chr. ex Looser<br />
Ophoglossum melipillense Remy Ophioglossum lusitanicum L.<br />
lyC o p o d i u m g aya n u m re m y lyC o p o d i u m g aya n u m re m y<br />
Goniophlebium synammia Fée ex Remy Polypodium feuillei Bertero var. feuillei<br />
La mayor parte <strong>de</strong> los estudios botánicos sobre los helechos chilenos presentes<br />
en <strong>la</strong> Historia... <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay lo realizaron los botánicos franceses Jules Remy<br />
(1826-1893) y Antoine Laurent Apollinaire Fée (1789-1874), sus co<strong>la</strong>boradores. La<br />
obra reúne <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong> ciento una especies <strong>de</strong> helechos chilenos y correspon<strong>de</strong><br />
al primer trabajo <strong>de</strong> conjunto sobre <strong>la</strong> flora pteridológica <strong>de</strong>l país. De este<br />
total, un 27% <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies citadas en <strong>la</strong> obra correspon<strong>de</strong>n a nombres válidos y<br />
un 67% <strong>de</strong> ellos han pasado a sinonimia<br />
24 Diego Barros Arana, Don C<strong>la</strong>udio Gay: su vida y su obra, p. 284.<br />
25 véase tab<strong>la</strong> 1.<br />
-xxx
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
Tab<strong>la</strong> 2<br />
Helechos recolectados por C<strong>la</strong>udio Gay,<br />
<strong>de</strong>positados en el Museo Nacional <strong>de</strong> Historia Natural (SGO)<br />
Especie Localidad Colector Fecha SGO<br />
Adiantum sulphureum Kaulf. (Fig. 1) Colchagua, Cahuil Gay, C. 4-1831 81629<br />
Adiantum sulphureum Kaulf. Concepción Gay, C. 1838 81587<br />
Asplenium obliquum G. Forster var.<br />
sphenoi<strong>de</strong>s Arauco Gay, C. 1838 81888<br />
Blechnum chilense (Kaulf.) Mett. valdivia Gay, C. 1834 82129<br />
Blechnum chilense (Kaulf.) Mett.<br />
Blechnum microphyllum (Goldm.)<br />
Colchagua Gay, C. 3-1831 82366<br />
Morton (Fig. 2) Maule, Cauquenes Gay, C. 1831 83912<br />
Chei<strong>la</strong>nthes g<strong>la</strong>uca (Cav.) Mett. Colchagua, San Fernando Gay, C. 1843 82284<br />
Chei<strong>la</strong>nthes hypoleuca (Kze.) Mett. Concepción Gay, C. 1838 83154<br />
Equisetum bogotense Kunth Chiloé, Castro Gay, C. 4-1836 81334<br />
Lycopodium gayanum Remy et Fée valdivia Gay, C. 1-1836 81454<br />
Pel<strong>la</strong>ea myrtillifolia Mett. ex Kuhn.<br />
Pel<strong>la</strong>ea ternifolia (Cav.) Link var.<br />
Coquimbo Gay, C. 1836 83227<br />
ternifolia. (Fig. 3) Santiago Gay, C. 8-4-1830 83234<br />
Fig. 1. Etiqueta manuscrita <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay (SGO 81629)<br />
-xxxi-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Fig. 2. Ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Blechnum microphyllum SGO 83912, recolectado por C<strong>la</strong>udio Gay<br />
con su etiqueta manuscrita.<br />
-xxxii-
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
Fig. 3. Ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Pel<strong>la</strong>ea ternifolia SGO 83234, recolectado por<br />
C<strong>la</strong>udio Gay con su etiqueta manuscrita.<br />
-xxxiii-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
he l e c h o s c i ta d o s e n l a o B r a d e cl a u d i o Gay<br />
Nota: lo precedido por n o m B r e a c t ua l u o B s e rvac i o n e s correspon<strong>de</strong> a información<br />
actual<br />
1. Equisetum scan<strong>de</strong>ns Remy 1854 in Gay, Fl. Chil. 6: 471<br />
Lugares cenagosos. Quillota<br />
Nombre actual: Equisetum giganteum L. 1763<br />
2. Equisetum giganteum L. 1763. Sp. Pl. ed 2,1517<br />
Provincias centrales, Santiago<br />
3. Equisetum bogotense Kunth 1816 in Humbldt, Bonp<strong>la</strong>nd et Kunth, Nov. Gen.<br />
Sp. 1:42<br />
Todo <strong>Chile</strong><br />
4. Acrostichum gayanum Fée 1845. Mém. Foug. 2: 37<br />
En los bosques<br />
Nombre actual: E<strong>la</strong>phoglossum gayanum (Fée) T. Moore 1862<br />
5. Blechnum arcuatum Remy 1845 in Gay, Fl. Chil. 6: 477<br />
<strong>Chile</strong> austral<br />
6. Blechnum hastatum Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 161<br />
Común en <strong>Chile</strong><br />
7. Blechnum pubescens Hook. 1837. Icon. Pl. 1: tab. 97<br />
En los cerros <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Blechnum hastatum Kaulf. 1824<br />
8. Blechnum ciliatum K. Presl 1825. Reliq. Haenk. 1: 50<br />
<strong>Chile</strong><br />
Nombre actual: Blechnum hastatum Kaulf. 1824<br />
9. Lomaria <strong>la</strong>nuginosa Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 19<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Blechnum cycadifolium (Col<strong>la</strong>) Sturm 1858<br />
10. Lomaria chilensis Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 154<br />
De valparaíso, Yaquil, Concepción, etcétera.<br />
Nombre actual: Blechnum chilense (Kaulf.) Mett. 1856<br />
11. Lomaria magel<strong>la</strong>nica Desv. 1811. Ges. Naturf. Freun<strong>de</strong> Berlin Mag. Neusten<br />
Ent<strong>de</strong>ck. Gesammten Naturk. 5: 330<br />
Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, bahía Bougainville, puerto Ga<strong>la</strong>nt, etcétera.<br />
Nombre actual: Blechnum magel<strong>la</strong>nicum (Desv.) Mett. 1856<br />
12. Lomaria blechnoi<strong>de</strong>s Bory 1829, in Duperrey, voy. Mon<strong>de</strong> 1: 273<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z, Concepción, etcétera.<br />
Nombre actual: Blechnum blechnoi<strong>de</strong>s Keyserl. 1824<br />
13. Lomaria gayana Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 481<br />
Cordilleras <strong>de</strong> Talcaregue, provincia <strong>de</strong> Colchagua<br />
Nombre actual: Blechnum mycrophyllum (Goldmann) Morton 1970<br />
14. Pleurogramme graminoi<strong>de</strong>s (Sw.) Fée 1852. Mem. Sur les Familles <strong>de</strong>s Foug.<br />
3: 37<br />
-xxxiv
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
Rancagua, vil<strong>la</strong>rrica y otras partes <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
Nombre actual: Pleopeltis macrocarpa (Bory ex Willd.) Kaulf. 1820<br />
15. Adiantum excisum Kunze 1834. Linnaea 9: 83<br />
En <strong>la</strong>s montañas <strong>de</strong> Santiago, Rancagua, valparaíso, etcétera.<br />
16. Adiantum g<strong>la</strong>nduliferum Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 484<br />
Provincias centrales<br />
Nombre actual: Adiantum scabrum Kaulf. 1824<br />
17. Adiantum pilosum Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Filic. 114, 118.<br />
De <strong>la</strong>s provincias centrales, valparaíso, los An<strong>de</strong>s, etc.<br />
Nombre actual: Adiantum chilense Kaulf. var. hirsutum Hook. & Grev. 1830<br />
18. Adiantum chilense Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 207<br />
En toda <strong>la</strong> república, Coquimbo, Concepción, etcétera.<br />
19. Adiantum sulphureum Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 207<br />
Común en <strong>la</strong>s provincias centrales, Santiago, Curicó, etcétera.<br />
20. Adiantum subsulphureum Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 486<br />
Habita <strong>la</strong>s provincias centrales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />
Nombre actual: Adiantum sulphureum Kaulf. 1824<br />
21. Adiantum formosum R. Br. 1810. Prod. Nov. Holl.: 155<br />
Lugares áridos en Topocalma.<br />
Nombre actual: Adiantum capillus-veneris L. 1753<br />
22. Pteris chilensis Desv. 1811. Ges. Naturf. Freun<strong>de</strong> Berlin Mag. Neusten Ent<strong>de</strong>ck.<br />
Gesammten Naturk. 5: 325<br />
<strong>Chile</strong>, Juan Fernán<strong>de</strong>z, etcétera.<br />
23. Pteris semiovata Lamk. 1783-1788. Encyclopédie Méthodique Botanique,<br />
Paris<br />
Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes.<br />
Nombre actual: Pteris semiadnata Phil. 1857<br />
24. Litobrochia incisa (Thunb.) Presl. 1836. Tent. Pterid. 149<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Histiopteris incisa (Thunb.) J. Sm. 1875<br />
25. Litobrochia patens Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 28<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Histiopteris incisa (Thunb.) J. Sm. 1875<br />
26. Litobrochia appendicu<strong>la</strong>ta (Kaulf.) Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 491<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Histiopteris incisa (Thunb.) J. Sm. 1875<br />
27. Litobrochia <strong>de</strong>currens Presl. 1836. Tent. Pterid. 149<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Pteris berteroana J. Agardh 1839<br />
28. Pel<strong>la</strong>ea ternifolia Fée 1852. Mem. Foug. 5. Gen. Filic. 129<br />
Rancagua<br />
29. Pel<strong>la</strong>ea andromedoefolia Fée 1852. Mem. Foug. 5. Gen. Filic. 129<br />
Todo <strong>Chile</strong><br />
Nombre actual: Pel<strong>la</strong>ea myrtillifolia Mett. ex Kuhn 1869<br />
-xxxv-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
30. Chei<strong>la</strong>nthes chilensis Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Fil. 156<br />
Rancagua, cordilleras <strong>de</strong> Antuco<br />
Nombre actual: Chei<strong>la</strong>nthes g<strong>la</strong>uca (Cav.) Mett. 1859<br />
31. Notoch<strong>la</strong>ena hypoleuca Kunze 1834. Linnaea 9: 54<br />
Todo <strong>Chile</strong><br />
Nombre actual: Chei<strong>la</strong>nthes hypoleuca (Kunze) Mett. 1859<br />
32. Notoch<strong>la</strong>ena mollis Kunze 1835. Linnaea 9: 54<br />
Común en todo <strong>Chile</strong><br />
Nombre actual: Chei<strong>la</strong>nthes mollis (Kunze) K. Presl 1836<br />
33. Cincinalis chilensis Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 497<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Notho<strong>la</strong>ena chilensis (Remy) Sturm 1858<br />
34. Pleurosorus immersus Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Fil. 180<br />
Provincias centrales (por Bertero)<br />
Nombre actual: Pleurosorus papaverifolius (Kunze) Fée 1852<br />
35. Pleurosorus papaverifolius (Kunze) Fée 1852. Mém. Foug. 5.Gen. Fil. 180<br />
Quillota, monte La Leona y otras localida<strong>de</strong>s<br />
36. Asplenium trapezoi<strong>de</strong>s Sw. 1806. Syn. Fil. 76<br />
Sur <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
Nombre actual: Asplenium trilobum Cav. 1801<br />
37. Asplenium trilobum Cav. 1801. Descr. Pl. 255<br />
Según Cavanilles se hal<strong>la</strong> en Chiloé<br />
38. Asplenium meanum Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 22<br />
Chiloé: Née, herbario <strong>de</strong> De Candolle y Kunze<br />
Observaciones: Según Looser (1943, 1944), <strong>la</strong> cita <strong>de</strong> Gay como A. meanum,<br />
es un error tipográfico por A. neeanum Kze.<br />
Este autor también agrega que nadie lo ha vuelto a colectar, por lo que<br />
su giere que <strong>de</strong>be tratarse <strong>de</strong> un error <strong>de</strong> etiqueta, frecuente, según él, en <strong>la</strong>s<br />
colecciones <strong>de</strong> Nee.<br />
39. Asplenium macrosorum Bertero ex Col<strong>la</strong> 1836. Herb. Pe<strong>de</strong>m. 6: 205<br />
Altas montañas <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
40. Asplenium consimile Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 501<br />
<strong>Chile</strong> austral<br />
Nombre actual: Asplenium obtusatum G. Forster var. sphenoi<strong>de</strong>s (Kunze) C. Chr.<br />
ex Skottsb. 1916.<br />
41. Asplenium menziezii Hook. et Grev. 1828. Icon. Fil. 1: tab. 100<br />
<strong>Chile</strong> austral<br />
Nombre actual: Asplenium monanthes L. 1767<br />
42. Asplenium fernan<strong>de</strong>sianum Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 22<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Asplenium stel<strong>la</strong>tum Col<strong>la</strong> 1836<br />
43. Asplenium magel<strong>la</strong>nicum Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 175<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Asplenium dareoi<strong>de</strong>s Desv. 1811<br />
-xxxvi-
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
44. Polipodium procurrens Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 17<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Arthropteris altescan<strong>de</strong>ns (Col<strong>la</strong>) J. Sm. 1875<br />
45. Phegopteris poeppigii (Kunze) Fée ex Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 506<br />
En los lugares pantanosos, cerca <strong>de</strong> Concón<br />
Nombre actual: Hypolepis poeppigii (Kunze) R.A. Rodr. 1989<br />
46. Phegopteris spectabilis (Kaulf.) Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Filic. 243<br />
varias partes <strong>de</strong> Chiloé y en Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Mega<strong>la</strong>strum spectabile (Kaulf.) A.R.Sm. et R.C. Moran var.<br />
spectabile 1988.<br />
47. Phegopteris rugulosum Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Fil. 242<br />
Común en <strong>la</strong>s provincias centrales<br />
Nombre actual: Hypolepis poeppigii (Kunze) R.A. Rodr.<br />
48. Grammitis magel<strong>la</strong>nica Desv. 1811. Ges. Naturf. Freun<strong>de</strong> Berlin Mag. Neusten<br />
Ent<strong>de</strong>ck. Gesammten Naturk. 5: 313<br />
En <strong>la</strong> Bahía <strong>de</strong> Bougainville, Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes<br />
49. Goniophlebium transluscens (Kunze) Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Filic.<br />
255<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z y <strong>Chile</strong><br />
Nombre actual: Polypodium intermedium Col<strong>la</strong> ssp. intermedium 1836<br />
50. Goniophlebium californicum Fée 1852. Mém. Foug. 5. Gen. Fil. 255<br />
De valparaíso, etcétera.<br />
Nombre actual: Polypodium feuillei Bertero var. feuillei 1829<br />
51. Goniophlebium synammia Fée ex Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 510<br />
valparaíso, Concepción, etcétera.<br />
Nombre actual: Polypodium feuillei Bertero var. feuillei 1829<br />
52. Drynaria elongata (Grev. & Hook.) Fée 1852. Mém. Foug. 5.Gen. Filic. 270<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Pleopeltis macrocarpa (Bory ex Willd.) Kaulf. 1820.<br />
53. Polystichum coriaceum Schott. 1834. Gen. Fil. tab. 9.<br />
Sobre los árboles <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
Nombre actual: Rumohra adiantiformis (G. Forster) Ching 1934<br />
54. Polystichum polyphyllum Presl. 1836. Tent. Pterid. 83<br />
<strong>Chile</strong><br />
Nombre actual: Polystichum chillense (Christ) Diels var. chilense 1899<br />
55. Polystichum elegans Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 514<br />
Altas cordilleras <strong>de</strong> Talcaregue, Colchagua, en <strong>la</strong>s oril<strong>la</strong>s <strong>de</strong> los arroyos<br />
Nombre actual: Polystichum plicatum (Poepp. ex Kunze) Hicken 1915<br />
56. Polystichum orbicu<strong>la</strong>tum (Desv.) Remy et Fée 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 515<br />
<strong>Chile</strong><br />
Nombre actual: Polystichum chilense (Christ) Diels var. chilense 1899<br />
57. Polystichum aculeatum Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 515<br />
<strong>Chile</strong> austral<br />
Nombre actual: Polystichum chillense (Christ) Diels var. chilense 1899<br />
-xxxvii-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
58. Polystichum vestitum (Sw.) Presl. 1836. Tent. Pterid. 81<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Polystichum tetragonum Fée 1857<br />
59. Polystichum flexum Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 44<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Rumohra berteroana (Col<strong>la</strong>) R.A. Rodr. 1972<br />
60. Polystichum brongniartianum Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 518<br />
<strong>Chile</strong> austral, Concepción, etcétera.<br />
Nombre actual: Polystichum subintegerrimum (Hook. et Arn.) R.A. Rodr. 1988<br />
61. Cystopteris fragilis (L.) Bernh. 1805. Neues Journal für die Botanik 1(2): 27<br />
Común en <strong>la</strong>s provincias centrales<br />
62. Aspidium rivulorum Fée ex Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 520<br />
Común en <strong>la</strong>s provincias centrales<br />
Nombre actual: Thelypteris argentina (Hieron) Abbiatti 1958<br />
63. Davallia magel<strong>la</strong>nica Desv. 1811. Ges. Naturf. Freun<strong>de</strong> Berlin Mag. Neusten<br />
Ent<strong>de</strong>ck. Gesammten Naturk. 5: 328<br />
Hal<strong>la</strong>da en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por Commerson<br />
Nombre actual: Davallia solida (G. Forster) Sw. 1801<br />
Observaciones: Según Looser 1962, correspon<strong>de</strong>ría a D. magal<strong>la</strong>nica Desv.<br />
seña<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> habría recogido Comerson.<br />
Christensen 1906, <strong>la</strong> ubica como sinónimo <strong>de</strong> D. solida (Foster) Swartz <strong>de</strong><br />
Ma<strong>la</strong>sia, Polinesia y Ques<strong>la</strong>nd. En <strong>Chile</strong> sólo en Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pascua.<br />
64. Dicksonia berteroana (Col<strong>la</strong>) Hook. 1844. Sp. Fil. 1: 67<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
65. Dicksonia <strong>la</strong>mbertieana Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 523<br />
Indicada <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> en el herbario <strong>de</strong> Bonp<strong>la</strong>nd<br />
Nombre actual: Dennstaedtia g<strong>la</strong>uca (Cav.) C. Chr. ex Looser 1932<br />
66. Woodsia cumingiana (Kunze) Hook. 1844. Sp. Fil. 1: 61<br />
Kunze <strong>la</strong> dice <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> con duda<br />
Nombre actual: Woodsia montevi<strong>de</strong>nsis (Sprengel) Hieron 1896<br />
67. Alsophi<strong>la</strong> pruinata (Sw.) Kunze 1834. Linnaea 9: 99<br />
<strong>Chile</strong>, Juan Fernán<strong>de</strong>z, Concepción, valdivia<br />
Nombre actual: Lophosoria quadripinnata (J.F.Gemelin) C. Chr. 1920<br />
68. Thyrsopteris elegans Kunze 1835. Linnaea 9: 507<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
69. Hymenophyllum cruentum Cav. 1802. Descr. Pl. 275<br />
Se cría en los troncos <strong>de</strong> los árboles en Chiloé, San Carlos, Juan Fernán<strong>de</strong>z,<br />
etcétera.<br />
Nombre actual: Hymenoglossum cruentum (Cav.) K. Presl 1843<br />
70. Hymenophyllum pectinatum Cav. 1801. Descr. Pl. 275<br />
<strong>Chile</strong> austral, en San Carlos <strong>de</strong> Chiloé<br />
71. Hymenophyllum chiloense Hook. 1844. Sp. Fil. 1: 90<br />
Chiloé, valdivia, etc, en los troncos <strong>de</strong> los árboles<br />
Nombre actual: Hymenophyllum dicranotrichum (K. Presl) Hook. ex Sa<strong>de</strong>b. 1899<br />
-xxxviii-
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
72. Hymenophyllum attenuatum Hook. 1844. Sp. Fil. 1:99<br />
Especie <strong>de</strong> Chiloé y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tierras magallánicas<br />
Nombre actual: Hymenophyllum seselifolium K. Presl 1843<br />
73. Hymenophyllum tortuosum Hook. et Grev. 1829. Icon. Fil. 2: tab. 129<br />
valdivia<br />
74. Hymenophyllum dichotomum Cav. 1802. Descr. Pl. 276<br />
Del sur <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, Chiloé, Juan Fernán<strong>de</strong>z, etcétera.<br />
Nombre actual: Hymenophyllum cuneatum Kze. 1837<br />
75. Hymenophyllum tunbridgense (L.) Sm. 1793. Mém. Acad. Roy. Sci. (turin) 5: 418<br />
Común en <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> Chiloé, Concepción, etc. y en Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
76. Hymenophyllum wilsonii Hook. 1830. Brit. Fl. 450<br />
La especie no ha sido encontrada en <strong>Chile</strong>, pero dos varieda<strong>de</strong>s se hal<strong>la</strong>n<br />
en valdivia y en Chiloé<br />
Nombre actual: Hymenophyllum peltatum (Poiret) Desv. 1827<br />
77. Hymenophyllum bridgesii Hook. 1844. Sp. Fil. 1: 97<br />
Sobre los árboles <strong>de</strong> Chiloé, etcétera.<br />
Nombre actual: Hymenophyllum <strong>de</strong>ntatum Cav. 1802<br />
78. Hymenophyllum <strong>de</strong>ntatum Cav. 1802. Descr. Pl. 276<br />
Chiloé.<br />
79. Hymenophyllum rarum Brown. 1810. Prod. Nov. Holl.: 159<br />
Especie <strong>de</strong> Chiloé muy variable según Hooker<br />
Nombre actual: Hymenophyllum cuneatum Kze. 1837<br />
80. Hymenophyllum polyanthos Sw. 1801. Journal für die Botanik 1800 (2): 102<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Nombre actual: Hymenophyllum cuneatum Kze. 1837<br />
81. Hymenophyllum caudicu<strong>la</strong>tum Mart. 1793. Mem. De l’Acad. Royale <strong>de</strong>s Sc. 5: 418<br />
Chiloé<br />
Nombre actual: Hymenophyllum caudicu<strong>la</strong>tum Mart. var. productum (K. Presl)<br />
C.Chr.<br />
82. Hymenophyllum fuciforme Sw. 1806. Syn. Fil. 148<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z, Chiloé, valdivia, en los troncos <strong>de</strong> los árboles<br />
83. Hymenophyllum berteroi Hook. 1844. Sp. Fil. 1: 93<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z, Chiloé, etcétera.<br />
Nombre actual: Hymenophyllum ferrugineum Col<strong>la</strong> var. ferrugineum 1836<br />
84. Hymenophyllum reniforme Hook. 1844. Sp. Fil. 1: 110<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
No correspon<strong>de</strong> a <strong>Chile</strong> (= H. undu<strong>la</strong>tum var. undu<strong>la</strong>tum <strong>de</strong> Perú)<br />
85. Hymenophyllum cuneatum Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 50<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
86. Trichomanes caespitosum (Gaudich.) Hook. 1845. Sp. Fil. 1: 132<br />
Is<strong>la</strong>s Malvinas, pero hay una variedad en Chiloé<br />
Nombre actual: Serpyllopsis caespitosa (Gaudich.) C. Chr. var. caespitosa 1910<br />
87. Trichomanes exsectum Kunze 1837. Analecta Pteridogr. 47<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z, valdivia, Chiloé<br />
-xxxix-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
88. Mertensia pedalis Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 39<br />
valdivia y <strong>Chile</strong> austral<br />
Nombre actual: Gleichenia squamulosa (Desv.) T. Moore var. squamulosa 1862<br />
89. Mertensia criptocarpa (Hook.) Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 539<br />
Chiloé y en los l<strong>la</strong>nos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cordillera <strong>de</strong> los An<strong>de</strong>s, en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> val-<br />
divia<br />
Nombre actual: Gleichenia cryptocarpa Hook. 1844<br />
90. Mertensia g<strong>la</strong>ucescens Willd. 1810. Sp. Pl. ed. 4, 5: 72<br />
<strong>Chile</strong> austral<br />
Observaciones: No correspon<strong>de</strong> a <strong>Chile</strong> (= Dicranopteris pectinata (Willd.)<br />
Un<strong>de</strong>rw. <strong>de</strong> Perú)<br />
91. Mertensia acutifolia (Hook.) Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 540<br />
Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, puertos <strong>de</strong>l Hambre y Ga<strong>la</strong>nt, etcétera.<br />
Nombre actual: Gleichenia quadripartita (Poiret) T. Moore 1862<br />
92. Ophoglossum bulbosum Michaux 1803. Fl. Bor. -Amer. 2: 276<br />
Quillota, valparaíso, etcétera.<br />
Nombre actual: Ophioglossum crotalophoroi<strong>de</strong>s Walter 1788<br />
93. Ophoglossum melipillense Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6: 542<br />
Prados montuosos <strong>de</strong> Melipil<strong>la</strong><br />
Nombre actual: Ophioglossum lusitanicum L. 1753<br />
94. Lycopodium panicu<strong>la</strong>tum Desv. 1813, Desvaux in Poiret, Encycl. Suppl. 3: 543<br />
Concepción, <strong>Chile</strong> austral<br />
95. Lycopodium confertum Willd. 1810. Sp. Pl. ed. 4, 5: 27<br />
Puerto Ga<strong>la</strong>nt, estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, <strong>Chile</strong><br />
96. Lycopodium magel<strong>la</strong>nicum (P. Beauv.) Sw. 1806. Syn. Fil. 180<br />
Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes<br />
97. Lycopodium gayanum Remy 1854, in Gay, Fl. Chil. 6:545<br />
Se hal<strong>la</strong> en Castro y en Chiloé<br />
98. Se<strong>la</strong>ginel<strong>la</strong> caudata (Desv.) Spring. 1843. Bull. Acad. Brux. 10: 144<br />
Estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes<br />
Observaciones: Posible error <strong>de</strong> etiqueta, Looser, 1961, <strong>la</strong> cita como dudosa<br />
y excluida, este autor explica que L. caudata es encontrada por Comerson<br />
en Magal<strong>la</strong>nes. Spring cita Java como localidad para <strong>la</strong> especie, pro ba ble mente<br />
ambos especímenes correspon<strong>de</strong>n a esta parte <strong>de</strong>l mundo, hay que agregar<br />
que según autores, como Alston 1939, los especímenes <strong>de</strong> Comerson están<br />
frecuentemente equivocados <strong>de</strong> localidad.<br />
99. Se<strong>la</strong>ginel<strong>la</strong> barbata Kaulf. 1824. Enum. Filic.: 18. Sprengel <strong>la</strong> indica como <strong>de</strong><br />
<strong>Chile</strong><br />
Posible error <strong>de</strong> etiqueta<br />
100. Se<strong>la</strong>ginel<strong>la</strong> chilensis (Willd.) Spring 1850. Will<strong>de</strong>now <strong>la</strong> indicó como <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
Observaciones: Especie excluida (Rodríguez, 1995)<br />
101. Azol<strong>la</strong> magel<strong>la</strong>nica Willd. 1810. Sp. Pl. ed. 4, 5: 541<br />
Común en los estanques <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los 32º hasta el estrecho <strong>de</strong> Ma<br />
gal<strong>la</strong>nes<br />
Nombre actual: Azol<strong>la</strong> filiculoi<strong>de</strong>s Lam. 1783<br />
-xl-
h e l e c h o s e n l a o B r a d e c l a u d i o G ay<br />
Bi B l i o G r a F í a *<br />
Barros Arana, Diego, Don C<strong>la</strong>udio Gay; su vida y sus obras, en Obras completas <strong>de</strong> Diego<br />
Barros Arana, Santiago, Imprenta Cervantes, 1911, tomo X i.<br />
Berríos, Mario y Zenobio Saldivia, C<strong>la</strong>udio Gay y <strong>la</strong> ciencia en <strong>Chile</strong>, Santiago, Bravo<br />
y Allen<strong>de</strong> Editores, 1995.<br />
Diem, José y Juana S. <strong>de</strong> Lichtenstein, “Las Hymenofiláceas <strong>de</strong>l área argentinochilena<br />
<strong>de</strong>l Sud”, en Darwiniana vol. 11, Nº 4, Buenos Aires, 1959, pp. 611-760.<br />
Duek, Jacobo Jack y Roberto Rodríguez, “Lista preliminar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> Pteridophyta<br />
en <strong>Chile</strong> continental e insu<strong>la</strong>r”, en Boletín Sociedad <strong>de</strong> Biología <strong>de</strong> Concepción,<br />
Nº 45, Concepción, 1972, pp. 129-174.<br />
Feliú Cruz, Guillermo, “C<strong>la</strong>udio Gay, historiador <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. Ensayo crítico”, en Carlos<br />
Stuardo Ortiz, Vida <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. Escritos y documentos, Santiago, Fondo<br />
Histórico y Bibliográfico José Toribio Medina y Editorial Nascimento, 1973.<br />
Feliú Cruz, Guillermo y Carlos Stuardo Ortiz, “C<strong>la</strong>udio Gay a través <strong>de</strong> su correspon<strong>de</strong>ncia”,<br />
en Guillermo Feliú Cruz y Carlos Stuardo Ortiz, Correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />
C<strong>la</strong>udio Gay, Santiago, Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Biblioteca</strong> Nacional, 1962.<br />
Feliú Cruz, Guillermo y Carlos Stuardo Ortiz, Correspon<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay, Santiago,<br />
Ediciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Biblioteca</strong> Nacional, 1962.<br />
Feuillée, Louis, Journal <strong>de</strong>s observations physiques, mathematiques et botaniques. Faites par<br />
l’ordre du Roy sur les côtes orientales <strong>de</strong> l’Amerique meridionale, & dans les Indies Occi<strong>de</strong>ntales,<br />
<strong>de</strong>puis l’année 1707 jusques en 1712, Paris, Pierre Giffart, 1714-1725.<br />
Gay, C<strong>la</strong>udio, At<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> historia física y política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, 2ª ed., Santiago, lo m Ediciones<br />
y <strong>Centro</strong> <strong>de</strong> Investigaciones Diego Barros Arana, 2004.<br />
Gay, C<strong>la</strong>udio, Historia física y política <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, 2ª ed., Santiago, Cámara <strong>Chile</strong>na <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> <strong>Construcción</strong>, Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> y <strong>Biblioteca</strong> Nacional<br />
<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>Biblioteca</strong> <strong>Fundamentos</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>Construcción</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, 2007-2010.<br />
Gay, C<strong>la</strong>udio, Diario <strong>de</strong> su primer viaje a <strong>Chile</strong> en 1828, investigación histórica y traducción<br />
<strong>de</strong> Luis Mizón, Santiago, Ediciones Fundación C<strong>la</strong>udio Gay, 2008.<br />
Gunckel, Hugo, “C<strong>la</strong>udio Gay como botánico”, en Boletín <strong>de</strong>l Museo Nacional <strong>de</strong> Histo<br />
ria Natural. Nº 35, Santiago, 1977, pp. 11-21.<br />
Gunckel, Hugo, “Helechos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>”, en Monografías anexas a los Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad<br />
<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. Nº 1, Santiago, 1984, 245 pp.<br />
La C<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, Santiago, 1828.<br />
La Gaceta <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, Santiago, 1828.<br />
Looser, Gualterio, “Historia <strong>de</strong> los helechos chilenos”, en Extracto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Revista Universitaria,<br />
año X v, Nº 7, Santiago, 1930, pp. 693-717.<br />
Looser, Gualterio, “Sinopsis <strong>de</strong> los helechos chilenos <strong>de</strong>l género dryopteris”, en Anales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> Universidad <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, iii serie, año 1, Santiago, 1931, pp. 191-205.<br />
Looser, Gualterio, Los géneros Pteris e Histiopteris y sus representantes chilenos, Santiago,<br />
Imprenta Gnadt, 1936, 15 pp.<br />
* Se incluyen todas <strong>la</strong>s obras citadas como <strong>la</strong>s consultadas para <strong>la</strong>s actualizaciones.<br />
-xli-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Looser, Gualterio, “Sinopsis <strong>de</strong> los Asplenium (filices) <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>”, en Lilloa, Nº 10,<br />
Tucumán, 1944, pp. 233-264.<br />
Looser, Gualterio, “Histiopteris incisa (Thunb.) J. Sm. (filicineas) en <strong>la</strong> Patagonia chilena”,<br />
en Revista Universitaria, vol. 30, Nº 1, Santiago, 1945, pp. 153-155.<br />
Looser, Gualterio, “El género Notho<strong>la</strong>ena en <strong>Chile</strong>”, en Darwiniana, vol. 7, Nº 1, Buenos<br />
Aires, 1945, pp. 62-70.<br />
Looser, Gualterio, “Los Blechnum (filices) <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>”, en Revista Universitaria, vol. 32,<br />
Nº 2, Santiago, 1947, pp. 7-106. 1947.<br />
Looser, Gualterio, “C<strong>la</strong>ve <strong>de</strong> los Blechnum (filices) <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>”, en Revista Universitaria.<br />
vol. 43, Santiago, 1958, pp. 123-128.<br />
Looser, Gualterio, “Los pteridofitos o helechos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> i”, en Revista Universitaria,<br />
vol. 46, Santiago, 1961, pp. 213-262.<br />
Looser, Gualterio, “Los pteridofitos o helechos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> (excepto Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pascua) ii”,<br />
en Revista Universitaria, vol. 47, Santiago, 1962, pp. 17-31.<br />
Looser, Gualterio, “Los pteridofitos o helechos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> (excepto Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pascua)<br />
iii”, en Revista Universitaria, vol. 50-51, Nº 1, Santiago, 1965-1966, pp. 75-93.<br />
Looser, Gualterio, “Los pteridofitos o helechos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> (excepto Is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Pascua)<br />
iv”, en Revista Universitaria, vol. 53, Santiago, 1968, pp. 27-39.<br />
Marticorena, Clodomiro, “Historia <strong>de</strong> <strong>la</strong> exploración botánica en <strong>Chile</strong>”, en Clodomiro<br />
Marticorena & Roberto Rodríguez (eds.), Flora <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, Concepción,<br />
Universidad <strong>de</strong> Concepción, 1995, vol 1, pp. 1-62.<br />
Orbigny, Alci<strong>de</strong> d’, Viaje a <strong>la</strong> América meridional, La Paz, Instituto Francés <strong>de</strong> Estudios<br />
Andinos y Plural Ediciones, 2003.<br />
Riviale, Pascal, Los viajeros franceses en busca <strong>de</strong>l Perú antiguo (1821-1914), Lima, Instituto<br />
Francés <strong>de</strong> Estudios Andinos y Pontificia Universidad Católica <strong>de</strong>l Perú,<br />
2000.<br />
Rodríguez, Roberto, “Revisión <strong>de</strong>l género Grammitis (Filices) en <strong>Chile</strong>”, en Boletín<br />
Sociedad <strong>de</strong> Biología <strong>de</strong> Concepción, vol. 47, Concepción, 1974, pp. 159-170.<br />
Rodríguez, Roberto, “Pteridophyta”, en Clodomiro Marticorena & Roberto Rodríguez<br />
(eds.), Flora <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, Concepción, Universidad <strong>de</strong> Concepción, 1995, vol<br />
1, pp. 119-309.<br />
Sota, Elías Ramón <strong>de</strong> <strong>la</strong>, “Sinopsis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s familias y géneros <strong>de</strong> pteridófitas <strong>de</strong> Argentina,<br />
Uruguay y <strong>Chile</strong> (incluyendo <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Juan Fernán<strong>de</strong>z y Pascua)”, en<br />
Revista <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> La P<strong>la</strong>ta, Botánica Nº 10, La P<strong>la</strong>ta, 1966, pp. 187-221.<br />
Sota <strong>de</strong> <strong>la</strong>, Elías Ramón, “Notas sobre <strong>la</strong>s especies austrosudamericanas <strong>de</strong>l género<br />
Blechnum L. (BlechnaceaePteridophyta) iv y v”, en Boletín <strong>de</strong> <strong>la</strong> Sociedad Argentina<br />
<strong>de</strong> Botánica, vol. 14, Nº 3, Buenos Aires, pp. 185-189 y 190-197.<br />
Stuardo Ortiz, Carlos, Vida <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay. Escritos y documentos, Santiago, Fondo<br />
Histórico y Bibliográfico José Toribio Medina y Editorial Nascimento, 1973.<br />
Universidad Diego Portales, Episto<strong>la</strong>rio Diego Portales, Santiago, Ediciones Universidad<br />
Diego Portales, 2007.<br />
-xlii-
FLORA CHILENA
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
CONTINUACIÓN<br />
DE LOS<br />
HONGOS<br />
-5-
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
tr i B u iv<br />
tr i C o d e r m á C e o s<br />
Peridio coposo, que se <strong>de</strong>struye en el vértice poco a poco para <strong>de</strong>jar al<br />
<strong>de</strong>s cubierto <strong>la</strong>s esporas mezc<strong>la</strong>das con fi<strong>la</strong>mentos. Hongos análogos con<br />
los mixogastros, pero muy diferentes <strong>de</strong> ellos por toda <strong>la</strong> morfosis.<br />
Xi. tr i c o d e r m a - tr i c h o d e r m a<br />
Peridium subrotundum vel in<strong>de</strong>terminatum, e floccis mucedineis ramosis septatis implexis<br />
con textum, mox superne evanescens. Sparae minutae, coacervatae, primitus conglobatae, episporio<br />
simplici indu<strong>la</strong>e.<br />
tr i c h o d e r m a Pers.; aliique. Py r e n i u m To<strong>de</strong>.<br />
Peridio redon<strong>de</strong>ado o irregu<strong>la</strong>rmente extendido, compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos,<br />
ramosos, flojamente tejidos, que se rompen no so<strong>la</strong>mente en el centro<br />
sino, también, en toda <strong>la</strong> extensión <strong>de</strong> su faz convexa, a fin <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar a <strong>de</strong>scubierto<br />
<strong>la</strong> aglomeración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas. Éstas son chiquitas, al principio reunidas en forma<br />
<strong>de</strong> bo<strong>la</strong>, luego se esparcen en montoncitos por el fondo <strong>de</strong>l peridio y, algunas veces,<br />
entre los fi<strong>la</strong>mentos.<br />
Hongos que crecen en troncos, ramos y hojas, ma<strong>de</strong>ra vieja <strong>de</strong>scortezada y, en general,<br />
en todos los vegetales en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición.<br />
1. Tricho<strong>de</strong>rma viri<strong>de</strong><br />
T. subrotundo-effusum, confluens; peridio floccoso albo fugacissimo; sporis ovoi<strong>de</strong>is eruginosis<br />
viridibusque.<br />
T. viri<strong>de</strong> Pers., Syn. Fung., p. 230; Grez., Scot. Crypt. Fl., tab. 271; Montag., Fl. J. Fern.,<br />
Nº 50. hi m a n t i a Bertero, Coll. n. 1697.<br />
Esta p<strong>la</strong>nta forma en <strong>la</strong>s cortezas cojinetitos redon<strong>de</strong>ados, b<strong>la</strong>ncos y tomentosos,<br />
<strong>de</strong> una a seis líneas <strong>de</strong> diámetro, ordinariamente <strong>de</strong>primidos, y algunas veces<br />
confluyentes. Su consistencia al principio en bastante gran<strong>de</strong>, pero poco a poco, <strong>la</strong><br />
parte mediana se <strong>de</strong>struye parcialmente, y <strong>de</strong>ja ver un polvo verdoso, compuesto<br />
<strong>de</strong> esporas. Éstas son globulosas, pulverulentas, sumamente chiquitas, <strong>de</strong> color<br />
ver<strong>de</strong>, y <strong>la</strong> mayoría se hal<strong>la</strong>n reunidas en el centro <strong>de</strong>l peridio.<br />
Bertero <strong>la</strong> cogió sobre <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> <strong>la</strong> splitgerbera, don<strong>de</strong> crece abundantemente en<br />
<strong>la</strong>s colinas montuosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />
-7-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Xii. mi r o t e c i o - my r ot h e c i u m<br />
Peridium tenuissime floccosum, mox fatiscens, stroma relinquens disciforme marginatum, e<br />
floccis residuis peridii cinctum. Sporophorae e fundo erectae, continuae, sporas acrogenas, cylin<br />
draceas, simplices, stratoso-conglobatas sustinentia.<br />
my r ot h e c i u m To<strong>de</strong>, Fung. Meckl., p. 25. Fries.; Corda.<br />
Peridio coposo, muy <strong>de</strong>lgado y muy fugaz; su parte superior al romperse <strong>de</strong>ja<br />
al <strong>de</strong>scubierto un disco con el bor<strong>de</strong> b<strong>la</strong>nco formado por <strong>la</strong>s esporas. Éstas son cilíndricas,<br />
sencil<strong>la</strong>s o continuas, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> negruzco, y son llevadas en el extremo<br />
<strong>de</strong> esporóforas continuas, levantándose <strong>de</strong>l fondo disciforme <strong>de</strong>l pe ridio.<br />
Estos hongos nacen en ma<strong>de</strong>ras podridas, en hojas y en tallos herbáceos, rara vez<br />
en los agáricos.<br />
1. Myrothecium roridum<br />
M. minutum, confluens; disco p<strong>la</strong>niusculo; sporis cylindricis utroque fine rotundatis.<br />
m. r o r i d u m To<strong>de</strong>. l.c., tab. v, f. 38. m. c a r m i c h a e l i Grev., Scot. Crypt. Fl., tab. 140,<br />
eximie. M. v e r r u c a r i a Corda, Ic. Fung., ii, tab. X i v, f. 109, quoad sporas. Pe z i z a<br />
c h a m e l e a Bertero, Coll. n. 722.<br />
Los peridios <strong>de</strong> esta especie son chiquitos, redon<strong>de</strong>ados, <strong>de</strong>primidos, confluyentes,<br />
anchos <strong>de</strong> una a tres líneas. Primero b<strong>la</strong>ncos y coposos, toda <strong>la</strong> parte superior<br />
<strong>de</strong>saparece a excepción <strong>de</strong>l contorno, el cual, por su persistencia, limita con un<br />
ribete b<strong>la</strong>nco el disco casi negro formado por <strong>la</strong>s esporas. Éstas están soportadas<br />
por esporóforas tres o cuatro veces más <strong>la</strong>rgas que el<strong>la</strong>s, que se alzan <strong>de</strong>l fondo <strong>de</strong>l<br />
disco; son cilíndricas, hialinas, truncadas en los dos extremos, los que, no obstante,<br />
son redon<strong>de</strong>ados.<br />
Esta vegetación parásita fue hal<strong>la</strong>da en ca<strong>la</strong>bazas silvestres, en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición,<br />
en Rancagua, por Bertero.<br />
tr i B u v<br />
mi xo g á s t r e o s<br />
Hongos primitivamente fluidos, <strong>de</strong> apariencia ge<strong>la</strong>tinosos, revestidos en <strong>la</strong><br />
madu rez <strong>de</strong> un peridio crustáceo o membranoso.<br />
-8
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
Xiii. Fu l i G i n e - ae t h a l i u m<br />
Peridium in<strong>de</strong>terminatum, membranaceum, fatiscens, extus strato floccoso evanescente corticatum,<br />
intus e floccis in strata membranacea coalitis cellulosum. Sporae fuliginosae, compactae,<br />
in cellulis <strong>de</strong>mum evanescentibus coacervatae.<br />
ae t h a l i u m Link.; Fries. ae t h a l i u m et F u l i G o Pers. re t i c u l a r i a e spec. Bull. muc<br />
i l a G o Micheli.<br />
Peridio in<strong>de</strong>terminado, frágil, membranoso, constituido exteriormente por una<br />
capa coposa, que <strong>de</strong>saparece en <strong>la</strong> madurez, y dividido interiormente en compartimientos<br />
celulosos por tabiques. Esporas fuliginosas encerradas al principio en <strong>la</strong>s<br />
celdil<strong>la</strong>s fugaces <strong>de</strong>l peridio.<br />
Characteres ii<strong>de</strong>m ac generis.<br />
var. f<strong>la</strong>vum: peridio lutescente.<br />
1. Aethalium septicum<br />
ae. s e P t i c u m var. F l av u m Fries, Syst. myc., iii, p. 33; Montag., Fl. J. Fern., n. 46.<br />
re t i c u l a r i a l u t e s Bull., Champ., p. 87, tab. 380, fig. 1. Fu l i G o F l a va Pers.; Bertero,<br />
coll. n. 1715.<br />
Hongo sumamente polimorfo tanto por <strong>la</strong> dimensión y por <strong>la</strong> forma, como por<br />
el color. Éste es efectivamente b<strong>la</strong>nco, amarillo, cane<strong>la</strong>, rojo o violeta. La p<strong>la</strong>nta tiene<br />
primero el aspecto <strong>de</strong> una espuma o <strong>de</strong> una jalea, que se extien<strong>de</strong> por <strong>la</strong>s ramas,<br />
<strong>la</strong>s cortezas, los musgos y aun también los residuos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tenerías en los inverna<strong>de</strong>ros,<br />
don<strong>de</strong> no es rara. El peridio siempre es amarillo o rojo; es <strong>la</strong> masa celulosa y<br />
esporu<strong>la</strong>r interior que experimenta <strong>la</strong>s variaciones <strong>de</strong> color que he mencionado.<br />
Bertero halló este mixogástreo en ramos y ramas caídos, en medio <strong>de</strong> musgos, en <strong>la</strong><br />
is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />
Xiv. an G i o r i d i o - an G i o r i d i u m<br />
Peridium membranaceum, verticali-compressum, rima longitudinali <strong>de</strong>hiscens. Flocci albi<br />
nudique peridio adnati, reticu<strong>la</strong>ti, sporis pedicel<strong>la</strong>tis intertexti et ad rimam pseudo-peridii<br />
interioris sece<strong>de</strong>ntes.<br />
an G i o r i d i u m Grev., Scot. Crypt. Fl., tab. 310; Fries, Sum. Veget. Scand., pars post., p.<br />
451. Re t i c u l a r i a Bull., Champ., tab. 446, fig. 3. Ph y s a r i spec. Pers.<br />
Peridio membranoso, con apariencia <strong>de</strong> papiro, a<strong>la</strong>rgado, sencillo o ramoso<br />
por confluencia, comprimido verticalmente y abriéndose por una hendidura longitudinal.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos b<strong>la</strong>ncos que salen <strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared interior <strong>de</strong>l<br />
-9-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
peridio y entre los cuales se ven esporas negras saliendo por <strong>la</strong> hendidura <strong>de</strong> una<br />
especie <strong>de</strong> seudo-peridio o peridio interior que simu<strong>la</strong> una doble valva.<br />
Este género, muy escaso, es entre los mixogastros, en cuanto a su forma y a su<br />
<strong>de</strong>his cencia, lo que el histerio entre los pirenomicetes y <strong>la</strong> opegrafa entre los líquenes.<br />
Sólo se conoce <strong>la</strong> especie que sigue.<br />
Characteres ii<strong>de</strong>m ac generis.<br />
1. Angioridium sinuosum<br />
a. s i n u o s u m Grez., l.c. re t i c u l a r i a Bull., l.c.<br />
Peridios b<strong>la</strong>ncos, papiráceos, frágiles, agregados, algunas veces confluyentes<br />
en series flexuosas, originariamente oblongos, comprimidos <strong>la</strong>teralmente, que se<br />
abren por el vértice en dos <strong>la</strong>bios o valvas, por medio <strong>de</strong> una hendidura longitudinal.<br />
Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>hiscencia, se ve que <strong>la</strong>s esporas, negruzcas, están diseminadas<br />
en medio <strong>de</strong> un enrejado b<strong>la</strong>nco, constituido por fi<strong>la</strong>mentos gruesos, que nacen <strong>de</strong><br />
todos los puntos <strong>de</strong>l peridio. Estos fi<strong>la</strong>mentos son análogos a lo que se l<strong>la</strong>ma por el<br />
nombre <strong>de</strong> gleba, en el género craterium, y tienen por lo <strong>de</strong>más <strong>la</strong> misma estructura.<br />
Esta organización que hemos mostrado en <strong>la</strong> fig. 3d <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina 22 bis <strong>de</strong> <strong>la</strong> flora<br />
argelina, es notable y singu<strong>la</strong>r. En efecto, <strong>la</strong>s hebras b<strong>la</strong>ncas están formadas por<br />
<strong>la</strong> aglomeración y <strong>la</strong> cohesión entre sí <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conidias primitivamente contenidas<br />
en el peridio, y nada tienen <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentosas ni <strong>de</strong> coposas, y así Greville les da el<br />
nombre <strong>de</strong> corpuscu<strong>la</strong>. Entre el<strong>la</strong>s es don<strong>de</strong> se hal<strong>la</strong>n amontonadas, en <strong>la</strong> madurez,<br />
esporas <strong>de</strong> color hollín, vistas por el microscopio, pero negras, miradas en masa,<br />
lisas, con epísporo y endósporo distintos, y provistas <strong>de</strong> un corto pedicelo. Presumo<br />
que en el origen, <strong>la</strong>s esporas están fijadas en el interior <strong>de</strong>l peridio, <strong>de</strong>l cual<br />
se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>n al tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> diseminación. Lo que parece dar algún peso a esta<br />
opinión es que <strong>la</strong> membrana está toda puntuada como por el residuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong><br />
los pedicelos.<br />
Esta especie crece en vardas y en hojas <strong>de</strong> helecho cerca <strong>de</strong> valdivia.<br />
Xv. di d e r m a - di d e r m a<br />
Peridium duplex, exterius crustaceum, discretum, fragile, interius tenerrimum, membranaceum,<br />
evanescens. Flocci columel<strong>la</strong>e centrali basive adnati, vagi.<br />
di d e r m a Pers., Dispos., i, p. 9; Fries.; Sum. Veget. Scandin., pars post., p. 450. le a n G i u m<br />
Link.; Nees.; Corda.<br />
Peridio doble, el exterior crustáceo, frágil, distinto y separado <strong>de</strong>l interior, el<br />
cual es membranoso, muy <strong>de</strong>licado y fugaz. Fi<strong>la</strong>mentos esparcidos que nacen <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
-10
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
colume<strong>la</strong>, cuando ésta existe, o <strong>de</strong> una base discoi<strong>de</strong> (p<strong>la</strong>centa) <strong>de</strong>l peridio. Esporas<br />
esparcidas entre los fi<strong>la</strong>mentos.<br />
No pue<strong>de</strong>n compararse mejor estos honguitos que a huevos cuya cáscara está representada<br />
por el peridio exterior, y <strong>la</strong> membrana subyacente por el peridio interior.<br />
Crecen en cortezas, ramos, hojas y también ma<strong>de</strong>ra podrida y tallos herbáceos.<br />
1. Di<strong>de</strong>rma difforme<br />
D. sessile, globoso-hemisphaericum oblongumve; peridio exteriori crustaceo fragili <strong>de</strong>ciduo<br />
<strong>la</strong>c teo, interiori columel<strong>la</strong>que obsoletis; sporis inter floccos raros globosis, fusco-atris.<br />
d. di F F orm e Pers. ex specimine aunthentico. d. l i c e o i d e s Fries, Syst. myc., iii, p.<br />
107?<br />
Individuos esparcidos o aproximados, hemisféricos u oblongos, nunca angulosos<br />
ni ap<strong>la</strong>stados. Peridio exterior <strong>de</strong> un bello b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche, adnato por su base,<br />
frágil y cayendo por escamitas. Su caída <strong>de</strong>ja divisar al peridio interior, membranoso<br />
y poco visible, y <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> esporas que, reunidas, parecen negras. Puestas<br />
bajo el microscopio con un aumento <strong>de</strong> cuatrocientos diámetros, se reconoce que<br />
son pardas, lisas, exactamente globulosas, bastante gruesas, puesto que su diámetro<br />
llega a 0,015 mm. Se encuentran por aquí y por allá restos <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos ramosos,<br />
hialinos, cuya continuidad ofrece pequeñas hinchazones a distancias irregu<strong>la</strong>res.<br />
Apenas se ve una colume<strong>la</strong>, pues no hay ninguna propiamente dicha; lo que se<br />
hal<strong>la</strong> en su lugar es una p<strong>la</strong>centa central, basi<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> un rojo-leonado, apenas convexo,<br />
o al menos muy <strong>de</strong>primido.<br />
Esta especie, hal<strong>la</strong>da en Rancagua por Bertero, en tallos muertos herbáceos, es<br />
idéntica a numerosos individuos que yo he cogido este año (1850) en el parque <strong>de</strong><br />
vaux-Praslin, junto a Melun, en compañía <strong>de</strong> mi excelente amigo M. Roussel. En<br />
<strong>la</strong> colección <strong>de</strong> Bertero, tiene el Nº 222.<br />
Xvi. didimio - didymium<br />
Peridium membranaceum, tenue, irregu<strong>la</strong>riter <strong>de</strong>hiscens, exteriori furfuraceo aut squamuloso<br />
sece<strong>de</strong>nte corticatum. Columel<strong>la</strong> sepius praesens. Flocci peridio adnati.<br />
didymium Shrad., Nov. Gen., p. 20; Fries, l.c.<br />
Peridio membranoso, <strong>de</strong>lgado, que se abre en el vértice <strong>de</strong> una manera irregu<strong>la</strong>r;<br />
cubierto, en años tiernos, <strong>de</strong> una corteza <strong>de</strong> apariencia harinosa que se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> él en <strong>la</strong> punta, y cae por escamitas furfuráceas. Fi<strong>la</strong>mentos adheridos en<br />
<strong>la</strong> pared interior <strong>de</strong>l peridio y en <strong>la</strong> colume<strong>la</strong>, que existe regu<strong>la</strong>rmente.<br />
-11-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
1. Didymium farinaceum<br />
D. peridio subgloboso tenuissimo nigrescente farina flocculosa cinerea obducto; stipite brevi<br />
fusco; sporis nigris.<br />
d. Fa r i n a c e u m Shrad., l.c., p. 22, tab. 5, fig. 6, columel<strong>la</strong> tamen erronea aut insolita;<br />
Montag., Fl. J. Fern., Nº 47. Ph y s a r u m Pers. P. a r e o l a t u m Bertero, Mss., absque numero.<br />
Esta especie es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más vulgares, y, consiguientemente, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más variadas.<br />
El peridio es globuloso o un poco <strong>de</strong>primido <strong>de</strong> arriba abajo, más pequeño<br />
que el <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie siguiente, y más dispuesto a tomar el tinte gris-negruzco; es<br />
levemente umbilicado por <strong>de</strong>bajo para recibir el vértice <strong>de</strong>l pedículo. Éste es corto,<br />
pardo, subu<strong>la</strong>do, es <strong>de</strong>cir, a<strong>de</strong>lgazado por lo alto, un poco estriado longitudinalmente.<br />
La colume<strong>la</strong>, o no existe realmente, o al menos no es visible. Las esporas<br />
son negras, vistas en masa.<br />
Se observa esta especie en hojas, ramitos caídos, etc. Las muestras por <strong>la</strong>s cuales<br />
Bertero ha hecho su Physarum areo<strong>la</strong>tum son <strong>de</strong> Rancagua y llevan el Nº 977; crecen<br />
sobre un cactus.<br />
2. Didymium costatum<br />
D. peridio lenticu<strong>la</strong>ri subfloccoso albido-griseo; stipite brevi albo costato; columel<strong>la</strong> alba;<br />
spo ris nigricantibus.<br />
d. c o s ta t u m Fries, Syst. Myc., iii, 118.<br />
Los individuos <strong>de</strong> esta notable especie están reunidos en un hato, sin estar<br />
apretados los unos contra los otros, y su pedículo es tan corto que, vistos <strong>de</strong> frente,<br />
parecen sésiles. El peridio es b<strong>la</strong>nco, lenticu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un cañamón, no umbilicado<br />
por <strong>de</strong>bajo como en <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, como salpicado <strong>de</strong> salvado y<br />
llevado por un pedículo <strong>de</strong>l mismo color, corto, estriado a lo <strong>la</strong>rgo profundamente,<br />
y di<strong>la</strong>tado por <strong>la</strong> base en un disco orbicu<strong>la</strong>r, marcado también <strong>de</strong> estrías radiantes.<br />
Colume<strong>la</strong> muy visible y en forma <strong>de</strong> cabeza. Esporas negras.<br />
En <strong>Chile</strong>, lo mismo que en Europa, no se hal<strong>la</strong> más que en hojas caídas.<br />
Xvii. Fi s a r o - Ph y s a r u m<br />
Peridium simplex, membranaceum, tenerrimum, extus nudum, g<strong>la</strong>berrimum, vertice irregu<strong>la</strong>riter<br />
<strong>de</strong>hiscens. Columel<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>. Caetera ut in priori.<br />
Ph y s a r u m Pers., Dispos., p.s., ex emendat. Friesii, Syst. Myc., iii, p. 127.<br />
-12
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
Peridio sencillo, membranoso, muy <strong>de</strong>licado y transparente, perfectamente<br />
g<strong>la</strong> bro y se abre en el vértice <strong>de</strong> una manera irregu<strong>la</strong>r; por lo <strong>de</strong>más, es sésil o<br />
pedicu<strong>la</strong>do. No hay traza alguna <strong>de</strong> colume<strong>la</strong>. El cabelludo, fijado en <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l peridio, es fi<strong>la</strong>mentoso, reticu<strong>la</strong>do, y entre sus mal<strong>la</strong>s se ven <strong>la</strong>s esporas discolóreas,<br />
<strong>de</strong> un negro <strong>de</strong> hollín, sencil<strong>la</strong>s y rara vez pedice<strong>la</strong>das.<br />
Estos hongos habitan en los mismos lugares y crecen en <strong>la</strong>s mismas partes <strong>de</strong> los<br />
vegetales que los <strong>de</strong>l género prece<strong>de</strong>nte.<br />
1. Physarum nutans<br />
P. peridio lenticu<strong>la</strong>ri levi subtus umbilicato <strong>de</strong>mum subsquamuloso cernuo; stipite subu<strong>la</strong>to<br />
levi albido fuscescente; floccis tenerrimis albidis; sporis fuliginoso-nigris.<br />
P. n u ta n s Pers., Syn. Fung., p. 203; Fries, l.c., p. 128. sP h a e r o c a r P u s a l B u s Bull.,<br />
Champ., tab. 407, fig. 3, pro parte.<br />
Peridio fugaz, liso, globuloso, <strong>de</strong>primido, es <strong>de</strong>cir, algo comprimido <strong>de</strong> arriba<br />
abajo, umbilicado en <strong>la</strong> base, inclinado, que se abre irregu<strong>la</strong>rmente por el vértice.<br />
Se ven entonces los copos b<strong>la</strong>ncos reticu<strong>la</strong>dos que parten <strong>de</strong> su base y que acaban<br />
por estar ennegrecidos por su contacto con <strong>la</strong>s esporas. El pedículo es di<strong>la</strong>tado en<br />
<strong>la</strong> base, a<strong>de</strong>lgazado como una lezna en el vértice, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco sucio y <strong>de</strong> apariencia<br />
torcida, en nuestro único ejemp<strong>la</strong>r.<br />
Esta especie es <strong>la</strong> más común <strong>de</strong> <strong>la</strong>s congéneres, y fue hal<strong>la</strong>da creciendo <strong>de</strong> tropel<br />
en ma<strong>de</strong>ras viejas podridas.<br />
2. Physarum psittacinum<br />
P. peridio sphaerico verruculoso-virescente; stipite subu<strong>la</strong>to gracili aurantiaco; floccis sporisque<br />
fusco-atris.<br />
P. P s i t ta c i n u m Dittm. in Sturm, Fl. Germ., iii, tab. 62.<br />
var. aureum Montag: peridiis obovatis aureis; stipitibus subu<strong>la</strong>tis coccineis; floccis<br />
primo luteis <strong>de</strong>mum fusco-atris.<br />
P. P s i t ta c i n u m var. a t r e u m Montag., Fl. J. Fern., Nº 48. P. a u r e u m Pers. ex Bertero,<br />
Nº 401.<br />
Peridio globuloso, chiquito, amarillo, llevado por un pedículo <strong>de</strong>lgado, ocho<br />
veces más <strong>la</strong>rgo que su diámetro. Este pedículo es subu<strong>la</strong>do, <strong>de</strong> un bello encarnado<br />
y su <strong>la</strong>rgo es <strong>de</strong> más <strong>de</strong> una línea. Nuestras muestras, por lo <strong>de</strong>más, no han llegado<br />
al estado <strong>de</strong> madurez, y no po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>cir más sobre el<strong>la</strong>s. En todo caso, tampoco<br />
po<strong>de</strong>mos resolvernos a atribuir esta p<strong>la</strong>nta al verda<strong>de</strong>ro Physarum aureum, <strong>de</strong>l cual<br />
Persoon refiere un estipo fuliginoso o <strong>de</strong> un cenizo sucio. Más bien nos inclina-<br />
-13-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
ríamos a separar<strong>la</strong> específicamente <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> dittmar y lo habríamos hecho<br />
si hubiésemos podido ver y compren<strong>de</strong>r toda <strong>la</strong> morfosis. Por consiguiente, sólo<br />
<strong>la</strong> insertamos aquí por memoria, recomendándo<strong>la</strong> especialmente a los botánicos<br />
chilenos que vuelvan a hal<strong>la</strong>r<strong>la</strong>.<br />
Crece en los restos amontonados <strong>de</strong> los vegetales en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición.<br />
Xviii. di a q u e a - di a c h e a<br />
Peridium simplex, membranaceum, fugax, stipite tereti columel<strong>la</strong>que calcareis instructum.<br />
Capillitium a columel<strong>la</strong> radians, reticu<strong>la</strong>tum, sporis simplicibus inspersum.<br />
di a c h e a Fries, Syst. Orb. Veget., p. 143 et Syst. myc., iii, p. 155; Corda, Ic. Fung.<br />
Peridio sencillo, membranoso, poco persistente y cayendo por escamas en <strong>la</strong><br />
madurez, llevado por un pedículo cilíndrico bastante fuerte, cubierto <strong>de</strong> un baño<br />
como cretáceo. Colume<strong>la</strong> central <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma naturaleza grunu<strong>la</strong>da, contigua al<br />
pedículo que se extien<strong>de</strong> por toda <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l peridio. Cabelludo b<strong>la</strong>nco que<br />
parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> colume<strong>la</strong>, radiando en todos los sentidos, heterogéneo, reticu<strong>la</strong>do, entre<br />
<strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l cual se colocan esporas sencil<strong>la</strong>s muy estrechamente aglomeradas y<br />
<strong>de</strong> un negro rojizo.<br />
Este género, que participa al mismo tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s espumarias y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estemonitas, es<br />
común por todas partes en p<strong>la</strong>ntas vivas y secas.<br />
1. Diachea elegans<br />
D. gregaria; hyphopodio stipiteque calcareo candidis; peridio ovoi<strong>de</strong>o-oblongo caeruleo-vio<strong>la</strong>ceo<br />
fulgente; capillitio reticu<strong>la</strong>to albo.<br />
D. e l e G a n s Fries, l.c., p, 156; Corda, Ic. Fung., v, tab. v, fig. 38. tr i c h i a l e u c o P o d a<br />
Bull., Champ., tab. 502, f. 2, mediocris. st e m o n i t i s l e u c o P o d i a DC. et Duby. s.<br />
l e u c o s t y l a Pers. S. e l e G a n s Trentep.<br />
Los peridios son oval-oblongos, al principio amarillos, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un violeta<br />
tirando al color <strong>de</strong> hierro, y muy elegantes; <strong>la</strong> membrana que los forma cae<br />
prontamente por escamas. Los pedículos, achatados en <strong>la</strong> base en términos que se<br />
confun<strong>de</strong>n con sus vecinos, son b<strong>la</strong>ncos, más cortos que el peridio, atenuados en<br />
el vértice y se prolongan en el eje <strong>de</strong>l peridio bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una colume<strong>la</strong>, que<br />
no alcanza enteramente a su altura. La colume<strong>la</strong> es grume<strong>la</strong>da y por consiguiente<br />
<strong>de</strong> poca consistencia; <strong>de</strong> el<strong>la</strong> es <strong>de</strong>s<strong>de</strong> don<strong>de</strong> irradian en todas <strong>la</strong>s direcciones los<br />
fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> un cabelludo que forma una suerte <strong>de</strong> enrejado, en <strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s en <strong>la</strong>s<br />
cuales están aglomeradas <strong>la</strong>s esporas. Éstas son globulosas y negras.<br />
-14
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
Esta especie es muy frágil y muy difícil <strong>de</strong> conservar en su estado <strong>de</strong> integridad. Así<br />
es que no existe en <strong>la</strong> colección, y si he podido hacer constar su presencia en <strong>Chile</strong>,<br />
ha sido por un dibujo muy exacto <strong>de</strong>l señor Gay.<br />
XiX. es t e m o n i ta - st e m o n i t e s<br />
Peridium simplex, membranaceum, fugacissimum; stipite setaceo nigro in stylum peridium<br />
intrans porrecto instructum. Capillitium stylo innatum et homogeneum reticu<strong>la</strong>tum persistens.<br />
Sporae primum concatenatae <strong>de</strong>in liberae.<br />
st e m o n i t e s (Micheli) Gleditsch, Meth., p. 140; Fries.; Roth.; Corda aliique.<br />
Peridio sencillo, membranoso, muy fugaz, soportado por un pedículo a<strong>de</strong>lgazado<br />
en forma <strong>de</strong> lezna, pero extendido como membrana en <strong>la</strong> base. Colume<strong>la</strong> central<br />
negra, formada por el prolongamiento <strong>de</strong>l pedículo y que sigue todo el eje <strong>de</strong>l<br />
peridio, ya todo entero, ya en mayor o menor extensión. Cabelludo concolóreo que<br />
nace <strong>de</strong> <strong>la</strong> colume<strong>la</strong>, formado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas hebras que <strong>la</strong> componen y que constituyen<br />
un tejido persistente al cual se adhieren <strong>la</strong>s esporas. Éstas al principio están<br />
concatenadas en especies <strong>de</strong> rosarios, pero muy luego se liberan y se esparcen; su<br />
epísporo es membranoso, y su núcleo, sólido, contiene algunas gotas oleaginosas.<br />
<strong>Chile</strong> no posee más que dos especies <strong>de</strong> este género, que crece <strong>de</strong> preferencia en<br />
<strong>la</strong>s cortezas <strong>de</strong> árboles muertos y en ma<strong>de</strong>ras viejas en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>scomposición.<br />
1. Stemonites fusca<br />
S. fascicu<strong>la</strong>ta; hypothallo persistente; peridiis fugacissimis capillitioque cylindricis; sporis<br />
atro-fuscis.<br />
S. Fu s c a Roth, Comp. Fl. German., i, p. 448; Nees., Syst. Der Pilz., fig. 118. S. Fa s c ic<br />
u l a ta Auett. recent.; Grev., Scot. Crypt. Fl., tab. 170. cl a t h r u s n u d u s Linn.<br />
Esta linda p<strong>la</strong>ntita nace por copitos redon<strong>de</strong>ados que representan un bosque<br />
pigmeo <strong>de</strong> cipreses o <strong>de</strong> á<strong>la</strong>mos <strong>de</strong> Italia. Los pedículos, capi<strong>la</strong>res, iguales en altura,<br />
negros y bril<strong>la</strong>ntes, nacen y se elevan <strong>de</strong> un hipótalo pardo, al principio muci<strong>la</strong>ginoso<br />
como todo lo restante <strong>de</strong>l hongo, y que los reúne. Los peridios son a<strong>la</strong>rgados,<br />
cilíndricos, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> tres líneas <strong>de</strong> alto, <strong>de</strong> un pardo purpúreo casi negro; su<br />
membrana es sumamente <strong>de</strong>licada y caduca, y cuando ha <strong>de</strong>saparecido <strong>de</strong>ja al <strong>de</strong>scubierto<br />
un cabelludo reticu<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma, cuyos fi<strong>la</strong>mentos, que parten<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> colume<strong>la</strong>, son <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma naturaleza que el<strong>la</strong>. Esta colume<strong>la</strong>, que no es otra<br />
cosa más que el prolongamiento <strong>de</strong>l estipo, sigue el eje <strong>de</strong>l peridio casi hasta el vértice.<br />
Las esporas son numerosas, globulosas, muy gran<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> un negro pardo y esparcidas<br />
entre <strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l enrejado. En sus tiernos años, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta es toda b<strong>la</strong>nca.<br />
Esta especie crece en <strong>la</strong>s cortezas, ma<strong>de</strong>ras viejas, hojas caídas y musgos.<br />
-15-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
2. Stemonites ovata<br />
S. sparsa; peridio ovoi<strong>de</strong>o fugacissmo chalybeo; capillitio purpurascente; sporis fusco-um brinis;<br />
stipite semipenetrante subu<strong>la</strong>to.<br />
S. o va t a Pers., Syn. Fung., p. 189; Fries, Syst. Myc., iii, p. 160. mu c o r e m B o l u s Linn.<br />
Individuos esparcidos y ais<strong>la</strong>dos, no fascicu<strong>la</strong>dos como en <strong>la</strong> especie que prece<strong>de</strong>.<br />
Peridio que tiene <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un huevo volcado, primero b<strong>la</strong>nco, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un<br />
negro purpúreo que termina en un gris <strong>de</strong> hierro, cayendo temprano por escamas.<br />
Cabelludo flojo y fugaz. Pedículo como una lezna, <strong>de</strong>l <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> una línea, negro y luciente,<br />
elevándose directamente <strong>de</strong> una membranil<strong>la</strong> extendida por <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra muerta<br />
y no <strong>de</strong> un hipótalo contiguo y común a todos los individuos; penetra so<strong>la</strong>mente<br />
hasta el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura <strong>de</strong>l peridio, y no lo atraviesa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> base al vértice. Esporas<br />
color <strong>de</strong> hollín, globulosas, lisas, que confun<strong>de</strong>n al epísporo con el endósporo.<br />
Bertero halló este mixogástreo en Rancagua, y lo envió con el Nº 130.<br />
XX. ar c i r i a - ar c y r i a<br />
Peridium simplex, tenue, membranaceum, circumscissum, parte superiori fugacissima. Capillitium<br />
e floccis <strong>de</strong>nse implexis cyathodio spurio innatis reticu<strong>la</strong>tis compositum. Sporae simplices<br />
capillitii fi<strong>la</strong>mentis inspersae.<br />
ar c y r i a Pers., Syn. Fung., p. 182 et Auett. recent.<br />
Peridio sencilllo, <strong>de</strong>lgado, membranoso, que se abre circu<strong>la</strong>rmente como un<br />
es tuche <strong>de</strong> bo<strong>la</strong> <strong>de</strong> jabón; <strong>la</strong> porción inferior es persistente, mientras que <strong>la</strong> superior,<br />
sumamente fugaz, cae temprano. Cabelludo muy <strong>de</strong>nso, compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />
o <strong>de</strong> eláteros nacidos <strong>de</strong>l fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cúpu<strong>la</strong> persistente, y que se elevan<br />
por su e<strong>la</strong>sticidad formando un enrejado, que imita una suerte <strong>de</strong> tupé. Sus esporas<br />
son sencil<strong>la</strong>s, esparcidas entre <strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l cabelludo, cubiertas <strong>de</strong> un epísporo<br />
sencillo que contiene un cuesco sólido; su color es c<strong>la</strong>ro, amarillo o encarnado,<br />
algunas veces g<strong>la</strong>uco o cenizo, jamás fuliginoso.<br />
Son éstos unos honguitos <strong>de</strong> vistoso color, que crecen <strong>de</strong> tropel, en ma<strong>de</strong>ra muerta,<br />
en sitios sombríos y húmedos.<br />
1. Arcyria punicea<br />
A. peridiis congestis stipatis subovatis; capillitio tan<strong>de</strong>m libero elongato sporisque puniceis.<br />
a. P u n i c e a Pers., l.c., p. 185; Fries, Syst. myc., iii, p. 177; Nees, Syst. <strong>de</strong>r Pilz., fig. 114;<br />
Bull., Champ., tab. 368, fig. 1.<br />
-16
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
Pedículo <strong>la</strong>rgo, <strong>de</strong>lgado, liso, ensanchado o extendido en forma <strong>de</strong> membrana<br />
orbicu<strong>la</strong>r en <strong>la</strong> base. Peridio encarnado, luego pardo, ovoi<strong>de</strong> o un poco a<strong>la</strong>rgado, y<br />
cuya parte superior, muy fugaz, <strong>de</strong>ja al <strong>de</strong>scubierto, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su caída, una suerte<br />
<strong>de</strong> peluca que, por <strong>la</strong> e<strong>la</strong>sticidad <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> su enrejado muy <strong>de</strong>nso, adquiere<br />
una longitud doble que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l peridio primitivo. Este cabelludo es o en<strong>de</strong>rezado<br />
o inclinado hacia el vértice, según <strong>la</strong> edad; es <strong>de</strong> un bello encarnado y retiene<br />
entre <strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s <strong>de</strong> su enrejado esporas <strong>de</strong> una gradación <strong>de</strong> color aun más viva.<br />
Nuestras muestras, cogidas en <strong>Chile</strong>, no han llegado todavía a su perfecta madurez,<br />
pero por lo <strong>de</strong>más, no nos <strong>de</strong>jan duda alguna sobre <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong> esta espe cie<br />
cosmopolita. Hemos recibido individuos suyos cogidos en <strong>la</strong> cima <strong>de</strong>l monte Etna.<br />
XXi. tr i q u i a - tr i c h i a<br />
Peridium simplex, membranaceum, persistens, apice irregu<strong>la</strong>riter ruptum. Columel<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>.<br />
Capillitium <strong>de</strong>nse implexum, e floccis in e<strong>la</strong>teres simplices, polyspiros, vaginatos, <strong>de</strong>in e<strong>la</strong>stice<br />
sese expan<strong>de</strong>ntes conformatis constans. Sporae inspersae.<br />
tr i c h i a Haller, Hist. Helv., iii, p. 114; Pers., Syn. Fung., p. 176; Fries aliique.<br />
Peridio sencillo, membranoso, persistente, que en <strong>la</strong> madurez se abre por el<br />
vértice <strong>de</strong> una manera muy irregu<strong>la</strong>r. Colume<strong>la</strong> nu<strong>la</strong>. Cabelludo <strong>de</strong>nso, comprimido<br />
al principio, <strong>de</strong>spués un poco di<strong>la</strong>tado y compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos organizados<br />
como verda<strong>de</strong>ros elásteros sencillos, <strong>de</strong> muchas circunvoluciones en espiral, los<br />
cuales acaban por exten<strong>de</strong>rse, como un resorte elástico, para <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s esporas esparcidas entre ellos. Esporas aglomeradas al principio en tetraedros<br />
chiquitos, y luego libres y redon<strong>de</strong>adas.<br />
Este género es digno <strong>de</strong> curiosidad en cuanto se vuelven a encontrar en él los órganos<br />
<strong>de</strong> diseminación, que hemos observado ya, y que están <strong>de</strong>stinados al mismo<br />
uso en <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hepáticas. Las triquas, notables como los agáricos por su<br />
color vistoso, no fuliginoso, se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n constantemente en ma<strong>de</strong>ras muertas. De<br />
<strong>la</strong>s tres especies que vamos a <strong>de</strong>scribir, <strong>la</strong> una es propia <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
1. Trichia c<strong>la</strong>vata<br />
T. gregaria; peridio obovato f<strong>la</strong>vo-nitente levi; stipite tenui subaequali rugoso tan<strong>de</strong>m fuscescente;<br />
capillitio sporisque ochraceis.<br />
T. c l a va t a Pers., Obs. Myc., ii, p. 33 et Syn. Fung., p. 178; Fries, Syst. myc., iii, p. 186;<br />
Corda, Anleitung, tab. C, 30, fig. 7; Montag., Fl. J. Fern., n. 49.<br />
A pesar <strong>de</strong> que los individuos nazcan bastante juntos, esta especie es más espaciada,<br />
más esparcida que <strong>la</strong>s otras. El peridio es bastante gran<strong>de</strong>, semejante a un<br />
-17-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
huevo volcado, o a una pera; es <strong>de</strong> un amarillo bril<strong>la</strong>nte, y llevado por un pedículo<br />
más o menos a<strong>la</strong>rgado, pero constante, el cual es ordinariamente <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l<br />
peridio, rugoso y a<strong>de</strong>lgazado en <strong>la</strong> base. Su color, poco diferente al <strong>de</strong>l inicio <strong>de</strong>l<br />
peridio, acaba por par<strong>de</strong>ar, sobre todo hacia abajo. La <strong>de</strong>hiscencia <strong>de</strong>l peridio se<br />
opera en el vértice muy irregu<strong>la</strong>rmente. Las esporas son concoloras.<br />
Este hongo crece en <strong>Chile</strong>, en cortezas y ma<strong>de</strong>ras viejas. Poseo un ejemp<strong>la</strong>r cogido<br />
por Bertero (colecc. Nº 1711) en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, y otro en <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s,<br />
que me fue comunicado por el señor C. Müller, el célebre briologista.<br />
2. Trichia turbinata<br />
T. congesta; peridiis obovoi<strong>de</strong>is subsessilibus levibus ochraceo-alutaceis; capillitio sporisque<br />
<strong>la</strong>ete f<strong>la</strong>vis.<br />
T. t u r B i n a ta Wither.; Sowerby, Fung., tab. 85; Fries, l.c. p. 187. T. o va t a Pers., Syn.<br />
Fung., p. 180.<br />
var. stipata: peridiis in apicem stipitis sublongi fascicu<strong>la</strong>tis.<br />
Peridio sésiles, turbinados, reunidos por grupos y apretados unos contra otros<br />
en el tipo, pero llevados en número <strong>de</strong> tres a cinco en el vértice <strong>de</strong> un pedículo<br />
más o menos a<strong>la</strong>rgado, aunque siempre corto en <strong>la</strong> variedad que yo señalo; por<br />
lo <strong>de</strong>más, tanto en uno como en el otro, son notables por su forma <strong>de</strong> trompo, su<br />
color pajizo y su bril<strong>la</strong>ntez. Se rompen irregu<strong>la</strong>rmente muy temprano y <strong>de</strong>jan asomar<br />
un cabelludo amarillo c<strong>la</strong>ro, muy elástico, en los eláteros en el cual se hal<strong>la</strong>n<br />
retenidas esporas concoloras. Este cabelludo <strong>de</strong>saparece bastante prontamente y<br />
<strong>de</strong>ja los peridios vacíos y todos tijereteados.<br />
Esta triquia fue hal<strong>la</strong>da sobre cortezas en <strong>Chile</strong>, junto a valdivia.<br />
3. Trichia <strong>la</strong>teritia<br />
T. gregaria; peridiis subglobosis levibus nigris; stipitibus elongatis striatulis rubro-fuscis;<br />
capi llitio sporisque <strong>la</strong>teritiis.<br />
T. l at e r i t i a Lév., Champ. Mus., n. 256.<br />
De un micelio extendido por <strong>la</strong> corteza se alzan peridios aproximados, pero no<br />
confluyentes, globulosos, negros, que se rasgan hacia el vértice, el que cae por fragmentos,<br />
pero que es persistente en su base <strong>la</strong>cerada. Son llevados por pedículos <strong>de</strong><br />
un encarnado-pardo, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> una línea o más, y estriados longitudinalmente. El<br />
cabelludo y <strong>la</strong>s esporas son <strong>de</strong> un encarnado <strong>de</strong> <strong>la</strong>drillo muy subido.<br />
La especie, que parece común en <strong>Chile</strong>, crece en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> árboles caídos, en<br />
ramulillos y aun también en verbas <strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> valdivia.<br />
-18
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
XXii. lí c e a - li c e a<br />
Peridium sessile, tenue, membranaceum, leve, irregu<strong>la</strong>riter <strong>de</strong>hiscens. Sporae coacervatae,<br />
<strong>la</strong> xae, floccis nullis intertextae.<br />
li c e a Schard., Nov. Gen., p. 16; Fries.; Corda.<br />
Peridio sésil, <strong>de</strong>lgado, membranoso y liso que se abre irregu<strong>la</strong>rmente. Esporas<br />
no mezc<strong>la</strong>das con fi<strong>la</strong>mentos.<br />
1. Licea berteroana †<br />
L. peridiis membranaceis, globulosis rigidis atris fragilibus, intus albis; sporis e globoso-ovoi<strong>de</strong>is<br />
atris, episporio levi, floccis rarissimis inspersis.<br />
L. B e rte roana Montag., Herb. st e G i a c o n c o l o r Bertero in Schedu<strong>la</strong>, n. 670.<br />
Este hongo consiste en peridios aproximados, globulosos, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un<br />
caña món, lisos, negros y bril<strong>la</strong>ntes, muy frágiles, que se hun<strong>de</strong>n no obstante algunas<br />
veces en sí mismos por el vértice. Hacia el fin <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida, se encuentran quebrados<br />
y no <strong>de</strong>jan más traza <strong>de</strong> su existencia pasada que cupulil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> fondo b<strong>la</strong>nco en<br />
<strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra muerta <strong>de</strong>snuda. Las esporas, vistas en masa, son negras, y su forma es<br />
variable, pues <strong>la</strong>s hay tanto globulosas, como ovoi<strong>de</strong>s y aun también triangu<strong>la</strong>res<br />
en una <strong>de</strong> sus fases. He observado que estaban mezc<strong>la</strong>das con algunos raros fi<strong>la</strong>mentos<br />
ramosos, carácter que parece <strong>de</strong>ber excluir esta p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s líceas. ¿Pero<br />
en qué otra parte <strong>la</strong> colocaremos? Otro carácter discordante es el color negro <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s esporas. No siento ánimo para instituir un género nuevo para esta so<strong>la</strong> especie,<br />
así es que prefiero empadronar<strong>la</strong> aquí.<br />
Bertero halló este hongo junto a Rancagua.<br />
Fa m i l i a v<br />
Gi m n o m i c e t e s<br />
Fi<strong>la</strong>mentos esporígeros llevados por un receptáculo (sporidochium Link, clino<strong>de</strong><br />
Léveillé) o un estroma <strong>de</strong>snudo, es <strong>de</strong>cir, no incluido en un pe ri dio.<br />
Gy m n o m y c e t e s (Link) Fries, Sum. Veget. Scandin, pars post., p. 461. hy P h o m y c e t e s<br />
Ejusd., olim.; Berk., pro parte. cl i n o s P o r e s Lév., pro parte.<br />
Por <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición que prece<strong>de</strong> se ve fácilmente que esta familia ofrece un grado<br />
<strong>de</strong> evolución intermedia entre los gasteromicetes, cuyo receptáculo está provisto <strong>de</strong><br />
una cubierta, y los haplomicetes, que no presentan traza alguna ni <strong>de</strong> peridio, ni<br />
tampoco <strong>de</strong> receptáculo o <strong>de</strong> clinodio. Así, en <strong>la</strong> infinita c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> los hongos, <strong>la</strong>s<br />
-19-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
tres últimas familias se encuentran realmente distinguidas por los grados sucesivos<br />
y diferentes <strong>de</strong> su metamorfosis; en el primero, o más inferior, <strong>la</strong>s esporas nacen<br />
inmediatamente <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos; en el segundo, que constituye <strong>la</strong> familia inferior,<br />
<strong>de</strong> que tenemos que tratar actualmente, el clinodio se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> antes que<br />
<strong>la</strong>s esporas, pero no hay aún peridio alguno; en fin, en el tercero, que es al mismo<br />
tiempo el más elevado en esta segunda serie, el receptáculo está cercado <strong>de</strong> un<br />
peridio.<br />
Los gimnomicetes se divi<strong>de</strong>n en secciones caracterizadas por <strong>la</strong> evolución más o<br />
menos marcada <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas. Contienen hongos cuyos géneros y especies son<br />
muy comunes en varias partes <strong>de</strong> Europa y, al contrario, muy escasos en <strong>Chile</strong>.<br />
tr i B u i<br />
is a r i á C e o s<br />
Esporóforas que emanan <strong>de</strong> un estroma vertical.<br />
i. is a r i a - is a r i a<br />
Stroma verticale, c<strong>la</strong>vatum aut ramosum, e floccis coalitum persistens, extus vestitum sporophoris<br />
exsertis sparsis acrosporis; sporis solitariis.<br />
is a r i a Bill ex emend.; Fries, Syst. orb. Veget., p. 169 et l.c.; Pers.; Nees aliique.<br />
Estroma o receptáculo vertical persistente, sencillo y en forma <strong>de</strong> porrita, o<br />
ra mo so y en gavil<strong>la</strong>, formado por <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> numerosos fi<strong>la</strong>mentos, primero<br />
pa ralelos, luego divergentes <strong>de</strong>l eje para dar nacimiento a <strong>la</strong>s esporóforas. Esporas<br />
solitarias en el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporóforas.<br />
Las especies <strong>de</strong> este género crecen en insectos o vegetales, rara vez en tierra <strong>de</strong>snuda.<br />
<strong>Chile</strong> no posee más que <strong>la</strong> siguiente.<br />
1. Isaria farinosa<br />
i. subcaespitosa alba; stipite distincto simplici g<strong>la</strong>brescente; c<strong>la</strong>vulis incrassatis farinaceis.<br />
i. F a r i n o s a Fries, Syst. myc., iii, p. 271. ra m a r i a Dicks., Crypt. 2. p. 25; So werby,<br />
Fung., tab. 308. i. v e l u t i P e s Link. Nees, Syst. <strong>de</strong>r Pilz., fig. 85. i. c r a s s a et t r u n c a ta<br />
Pers.<br />
Se distingue muy bien el micelio <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se levantan los receptáculos, sobre<br />
todo en tiernos años. Estos receptáculos representan porritas con <strong>la</strong> mayor<br />
frecuencia sencil<strong>la</strong>s, pero también algunas veces ramosas por <strong>la</strong> unión <strong>de</strong> muchos<br />
-20
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
individuos vecinos, o a consecuencia <strong>de</strong> prolificación. El estipo, siempre distinto,<br />
tiene <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> alto; pue<strong>de</strong> ser indiferentemente g<strong>la</strong>bro o velludo,<br />
circunstancia que había dado lugar a <strong>la</strong> formación <strong>de</strong>l i. velutipes. La capítu<strong>la</strong> es<br />
como harinosa, y <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta entera es <strong>de</strong> un bello color b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche.<br />
Esta especie se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> en crisálidas muertas, y se encuentra sobre todo entre <strong>la</strong>s<br />
hojas muertas y caídas en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> valdivia.<br />
ii. ce r a c i o - ce r a t i u m<br />
Stroma subverticale, c<strong>la</strong>vato-ramosum, polymorphum, ge<strong>la</strong>tinosum, minimo tactu <strong>de</strong>liquescens.<br />
Sporophora undique emergentia, heterogenea, sporam acrogenam simplicem hyalinam<br />
fulcentia.<br />
ce r a t i u m Alb. et Schwz., Consp. Fung., p. 358; Fries, Sum. Veget. Scandin., sect. Post.,<br />
p. 465. is a r i a e spec. Hill.; Pers.<br />
Estroma en<strong>de</strong>rezado, en forma <strong>de</strong> porrita, sencillo o ramoso, sumamente polimorfo;<br />
compuesto <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas, lisas y consolidadas por un mucí<strong>la</strong>go,<br />
organización <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual resulta <strong>la</strong> poca consistencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta y <strong>la</strong> facilidad con<br />
que cae líquida al menor toque. Esporóforas monósporas, superficiales, heterogéneas,<br />
filiformes, divergentes, nacidas <strong>de</strong> verrugas formadas por <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
mayores celdil<strong>la</strong>s. Si <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se moja, <strong>la</strong> ge<strong>la</strong>tina <strong>de</strong> disuelve, y no teniendo ya <strong>la</strong>s<br />
celdil<strong>la</strong>s apoyo, se hun<strong>de</strong>n y se mezc<strong>la</strong>n con <strong>la</strong>s esporóforas y <strong>la</strong>s esporas. Estas son<br />
sencil<strong>la</strong>s, oblongas u ovoi<strong>de</strong>s, transparentes, sin núcleo.<br />
1. Ceratium hydnoi<strong>de</strong>s<br />
C. aggregatum; e<strong>la</strong>vulis subdiscretis aculeos simu<strong>la</strong>ntibus, <strong>de</strong>mum candicantibus; sporophoris<br />
patentibus cylindricis; sporis oblongo-ovoi<strong>de</strong>is albis.<br />
C. h y d n o i d e s Alb. et Schwz., l.c. p. 358, tab. 2, fig. 7; Fries, Fries, Syst. myc, iii, p.<br />
294; Grev., Scot. Crypt. Fl., tab. 168; Montag., Fl. J. Fern., n. 51. is a r i a m u c i d a Pers.<br />
cl a va r i a B y s s o i d e s Bull., Champ., tab. 415, fig. 2.<br />
Especie bastante variable en cuanto al color y al modo <strong>de</strong> confluencia <strong>de</strong> los<br />
individuos. En <strong>la</strong> forma que tengo a <strong>la</strong> vista, éstos están reunidos por <strong>la</strong> base o<br />
fascicu<strong>la</strong>dos, apartados por el vértice, filiformes, un poco hinchados al extremo,<br />
muchas veces cornudos, <strong>de</strong> un bello color b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche o <strong>de</strong> nieve, pelúcidos,<br />
hialinos y aterciope<strong>la</strong>dos, si son mirados por un buen lente. Esta suerte <strong>de</strong> pubescencia<br />
está formada por esporóforas extendidas, <strong>la</strong>s cuales soportan en su vértice<br />
una espora bastante crecida oval-oblonga y b<strong>la</strong>nca. La altura <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta es <strong>de</strong> una<br />
a tres líneas.<br />
-21-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Nuestro ejemp<strong>la</strong>r proviene <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> Bertero (Nº 1689), que <strong>la</strong> había cogido<br />
en cortezas en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />
tr i B u ii<br />
hi m e n u l á C e o s<br />
Esporóforas reunidas en un estroma horizontal.<br />
iii. da c r i m i c e s - da c r y m y c e s<br />
Stroma ge<strong>la</strong>tinosum, filis septatis intertextum, superficie hymenina integra persistente. Sporae<br />
conidiomorphae, oblongae, hyalinae, acrogenae, concatenatae.<br />
da c r y m y c e s Nees, Syst. <strong>de</strong>r Pilz., p. 89; Fries, Sum. Veg. Scand., sect. Post., p. 470.<br />
Receptáculo ge<strong>la</strong>tinoso entremezc<strong>la</strong>do <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos tabicados cuya superficie<br />
representa una suerte <strong>de</strong> himenio persistente. Esporas acrógenas oblongas, hialinas<br />
y al principio reunidas en forma se rosario o <strong>de</strong> col<strong>la</strong>r, luego libres y conidioformas.<br />
Este género, vecino <strong>de</strong>l hymenu<strong>la</strong> y <strong>de</strong>l fusarium, se compone <strong>de</strong> honguitos epifitos,<br />
bastante persistentes, a los que muchas veces se rompe su soporte o <strong>la</strong> matriz; seme<br />
jantes a gotas <strong>de</strong> goma o a montoncitos <strong>de</strong> resina.<br />
1. Dacrymyces candidus †<br />
D. rotundatus, supra p<strong>la</strong>niusculus aut <strong>de</strong>presso-marginatus, subtus concavus, madore can didus,<br />
siccitate lividus.<br />
D. c a n d i d u s Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
Estroma convexo, hemisférico, p<strong>la</strong>no o levemente excavado, o como pezizoi<strong>de</strong><br />
en el vértice, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un cañamón, <strong>de</strong> un bello color b<strong>la</strong>nco cuando<br />
se hume<strong>de</strong>ce, amoratado y tirando al color <strong>de</strong>l ámbar en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación.<br />
Su estructura es bastante singu<strong>la</strong>r y notable: en efecto, se compone <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />
sumamente tenues, ramosos, pero <strong>de</strong> ramos cercanos, alternos, más frecuentemente<br />
opuestos y como vertici<strong>la</strong>dos. Estos fi<strong>la</strong>mentos están mezc<strong>la</strong>dos y, por <strong>de</strong>cirlo<br />
así, cuajados en un mucí<strong>la</strong>go abundante. Se hal<strong>la</strong>n también mezc<strong>la</strong>das numerosas<br />
esporas, que tal vez no son otra cosa más que conidias, pues no <strong>la</strong>s he visto en su<br />
lugar, es <strong>de</strong>cir, en el extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporóforas.<br />
Esta especie crece en ma<strong>de</strong>ra muerta <strong>de</strong>scortezada, al <strong>la</strong>do <strong>de</strong>l Helotium persoonii.<br />
-22
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
iv. Fu s i s P orio - Fu s i s P o r i u m<br />
Stroma cellulosum, ge<strong>la</strong>tinosum, effusum, aut subpulvinatum. Sporae sporophoris fultae, fusi<br />
formes, rectae aut curvatae, pellucidae, in stratum discoi<strong>de</strong>um conglutinatae.<br />
Fu s i s P o r i u m Link.; Fries, l.c., p. 473. Fu r a r i i spec. Corda, Icon. Fung., iii, tab. viii,<br />
fig. 14 et 17.<br />
Receptáculo ge<strong>la</strong>tinoso y celuloso en <strong>la</strong> base, que se extien<strong>de</strong> o forma en <strong>la</strong>s<br />
cortezas, en ma<strong>de</strong>ras muertas o en tallos herbáceos cojinetitos hemisféricos. Esporas<br />
elípticas o fusiformes, rectas o encorvadas en forma <strong>de</strong> media luna, agudas u<br />
obtusas, sostenidas por esporóforas y que forman por su aglomeración, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong><br />
su caída, una capa tremeloi<strong>de</strong> y disciforme en <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong>l estroma.<br />
1. Fusisporium chilense<br />
F. isabellinum; floccis basi arcte conjunctis nucleum efformantibus ex quo exsurgunt undique<br />
sporophora brevia sporas oblongo-fusiformes, rectas, in pulvinulos irregu<strong>la</strong>res confluyentesque<br />
conglutinatos suffulcientia.<br />
F. c h i l e n s e Montag., Mss., Herb. Mus. Paris. F. a r G i l l a c e u m Montag., Fl. J. Fern., n.<br />
55, non Fries.<br />
En medio <strong>de</strong> un estroma ge<strong>la</strong>tinoso y carnudo, se ve un núcleo formado por<br />
celdil<strong>la</strong>s estrechamente aglutinadas, el cual da al hongo su forma exterior. De este<br />
núcleo irradian en todos sentidos hacia <strong>la</strong> periferia numerosas esporóforas ramosas,<br />
articu<strong>la</strong>das, pelúcidas, en cuyo extremo se forman <strong>la</strong>s esporas. Éstas son oblongas,<br />
un poco a<strong>de</strong>lgazadas en forma <strong>de</strong> huso por sus dos cabos, pero permaneciendo<br />
con todo obtusas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,015 a 0,02 mm; en <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l estroma forman<br />
una capa tremeloi<strong>de</strong> <strong>de</strong> color amarillo-isabe<strong>la</strong> o agamuzado, que el agua <strong>de</strong>sagrega<br />
rápidamente. Los pulvinulillos confluyentes tienen una dimensión variable entre<br />
media línea y una, y salen <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hendiduras <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza.<br />
Esta especie crece en diferentes árboles, y fue hal<strong>la</strong>da en Juan Fernán<strong>de</strong>z y en el<br />
con tinente chileno. Su estroma <strong>la</strong> acerca a los fusarium y parece confirmar <strong>la</strong> observación<br />
<strong>de</strong> Fries, a saber, que los tres géneros fusidium, fusarium y fusisporium no son<br />
otra cosa más que estados diferentes <strong>de</strong> un mismo tipo. No he podido ver <strong>la</strong>s esporas<br />
si no es en los nuevos ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l museo, y esta ha sido <strong>la</strong> razón que me había<br />
inducido a atribuir los <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z a <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> Fries, cuyo color tienen.<br />
2. Fusisporium ochraceum<br />
F. effusum aut capituliforme, tremellinum, ochraceum; sporophoris brevissimis nodosogenicu<strong>la</strong>tis<br />
undique irradiantibus et sporas ovoi<strong>de</strong>as aut ellipticas sporulis farctas, celerrime<br />
diffluentes sustinentibus.<br />
F. o c h r a c e u m Montag., Fl. J. Fern., n. 54.<br />
-23-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Toda p<strong>la</strong>nta es tremeliforme cuando está húmeda. Su centro está constituido<br />
por celdil<strong>la</strong>s ge<strong>la</strong>tinosas, como en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, pero menos visibles. Las esporóforas<br />
que nacen <strong>de</strong> este estroma son características, tanto por su forma, que es muy<br />
irregu<strong>la</strong>r, nudosa y como anudada por aquí y por allá, como por su sencillez y su<br />
brevedad. Las esporas que soportan son ovoi<strong>de</strong>s o elipsoi<strong>de</strong>s y parecen extrañas<br />
a este género. El mayor diámetro <strong>de</strong> estas esporas es <strong>de</strong> 0,015 mm, y son, por lo<br />
<strong>de</strong>más, bastante variables en cuanto a su dimensión, pues <strong>la</strong>s hay que no tienen ni<br />
el tercio <strong>de</strong> esta medida.<br />
Esta especie forma en <strong>la</strong>s cortezas y en el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> los musgos pequeños<br />
ca pítulos redon<strong>de</strong>ados en el segundo caso, hemisféricos y como truncados en el primero.<br />
Fue hal<strong>la</strong>da en Juan Fernán<strong>de</strong>z por Bertero, que <strong>la</strong> remitió con el Nº 1712.<br />
v. Gl i o s t r o m a - Gl i o s t r o m a<br />
Stroma pulvinatum discoi<strong>de</strong>umve, ge<strong>la</strong>tinoso-fibrosum, sporophoris spuriis flocciformibus tectum.<br />
Sporae acrogenae, e globoso ovoi<strong>de</strong>ae.<br />
Gl i o s t r o m a Corda, Icon. Fung., i, p. 5, tab.1, f. 86 et Anleit., p. 161. cat i n u l a (?)<br />
Lév. sed nomen cordaeanum prioritate gau<strong>de</strong>t.<br />
Receptáculo pulvinu<strong>la</strong>do o disciforme, compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos entre<strong>la</strong>zados<br />
y mezc<strong>la</strong>dos en un soroque ge<strong>la</strong>tiniforme. Esporas ovoi<strong>de</strong>s oblongas o globulosas<br />
llevadas por especies <strong>de</strong> esporóforas.<br />
1. Gliostroma heterosporum †<br />
G. receptaculo disciformi minuto succineo; sporophoris abbreviatis sporas obovoi<strong>de</strong>as oblongasve<br />
sustinentibus.<br />
G. h e t e r o s P o r u m Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
Receptáculo pezizoi<strong>de</strong>, orbicu<strong>la</strong>r, ge<strong>la</strong>tinoso, p<strong>la</strong>no o apenas <strong>de</strong>primido y sin<br />
ribete, color <strong>de</strong> ámbar, cuyo diámetro, poco variable, es <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong><br />
línea. La base <strong>de</strong> este estroma está formada por celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas yuxtapuestas,<br />
<strong>de</strong> don<strong>de</strong> se levantan pedicelos cortos y <strong>de</strong>formes o, si se prefiere, esporóforas,<br />
en el extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se ven esporas variables en tamaño y forma. Las hay,<br />
en efecto, ovoi<strong>de</strong>s, oblongas y piriformes, cuyo mayor diámetro o longitud varía,<br />
según <strong>la</strong> edad, entre uno y dos centésimos <strong>de</strong> milímetro.<br />
Esta especie tiene el aspecto <strong>de</strong> un agyrium o <strong>de</strong> un dacrymyces, y semeja bastante a<br />
cier tos individuos p<strong>la</strong>nos <strong>de</strong>l Peziza chrysocoma; pero <strong>la</strong> estructura es muy diferente<br />
y sui generis. Crece en ramas muertas, en <strong>Chile</strong>.<br />
-24
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
vi. ne mate lia - ne mate lia<br />
Stroma ge<strong>la</strong>tinosum, undique fructificans, g<strong>la</strong>brum, nucleum compactum carnosum heterogen<br />
eum inclu<strong>de</strong>ns. Stratum hymeninum ge<strong>la</strong>tinosum, e sporophoris filiformibus intertextis compositum.<br />
Sporae acrogenae, simplices, <strong>de</strong>in in ambitu dispersae.<br />
ne mate lia Fries, Syst. Myc., ii, p. 227, et Sum. Veget. Scandin, pars post., p. 476; Corda,<br />
Ic. Fung., iii, p. 35, tab v i, fig. 90.<br />
Receptáculo compuesto <strong>de</strong> un cuesco celuloso carnudo, ge<strong>la</strong>tinoso y compacto,<br />
<strong>de</strong> don<strong>de</strong> parten numerosas esporóforas que se dirigen en todos los sentidos y forman<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l estroma central heterogéneo una suerte <strong>de</strong> membrana himenial.<br />
Esporas globulosas o piriformes que contienen un núcleo granuloso (sporu<strong>la</strong>e Fries) y<br />
llevadas por <strong>la</strong>s esporóforas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales parecen ser <strong>la</strong> expansión o <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación.<br />
Este género, notable por su organización tanto como por su fructificación, crece en<br />
ma<strong>de</strong>ras muertas o en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> árboles ver<strong>de</strong>s.<br />
1. Nematelia encepha<strong>la</strong><br />
N. subsessilis, pulvinata, plicato-rugosa, carneo-pallida, <strong>de</strong>mum fuscescens.<br />
N. e n c e P ha<strong>la</strong> Fries, ll.cc.<br />
Receptáculo orbicu<strong>la</strong>r, pulviniforme, <strong>de</strong> menos <strong>de</strong> una pulgada <strong>de</strong> diámetro,<br />
y to do rugoso y como coliculoso en su superficie. Estas <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s son los vértices<br />
<strong>de</strong> los lóbulos en los cuales se divi<strong>de</strong> el núcleo central y basi<strong>la</strong>r. La sustancia<br />
<strong>de</strong>l hongo es amarillenta y dura, cuando está seca, pero <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> algunas horas<br />
en el agua, se hincha consi<strong>de</strong>rablemente y se pone opalina y ge<strong>la</strong>tinosa. El centro<br />
<strong>de</strong> cada lóbulo es más sólido y <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco más caído. La especie <strong>de</strong> himenio que<br />
cubre <strong>la</strong> periferia está formada por el en<strong>la</strong>ce <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos, en el extremo <strong>de</strong> los<br />
cuales están <strong>la</strong>s esporas.<br />
El único individuo que yo haya visto en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo, fue hal<strong>la</strong>do junto<br />
a valdivia.<br />
2. Nematelia nigrescens †<br />
N. erumpens, suborbicu<strong>la</strong>ris, madida hemisphaerica, sicca centro <strong>de</strong>pressa subcupu<strong>la</strong>ris, atra.<br />
N. n i G r e s c e n s Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
Esta especie sale <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza, sobre <strong>la</strong> cual forma,<br />
si se moja, pústulo-convexas, negruzcas, tremeloi<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s mayores <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales no<br />
llegan a media línea <strong>de</strong> diámetro. Cuando está seca, su centro se hun<strong>de</strong> en una<br />
-25-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
suerte <strong>de</strong> cúpu<strong>la</strong> poco honda. Con un corte vertical, se ve que está compuesta <strong>de</strong><br />
numerosos fi<strong>la</strong>mentos, <strong>de</strong> los cuales unos, estériles, hacen oficio <strong>de</strong> paráfisas, al<br />
paso que otros, que son fértiles, llevan al vértice una espora obovoi<strong>de</strong> o piriforme,<br />
cuyo grosor es apenas menor <strong>de</strong> 0,02 mm. Todos estos fi<strong>la</strong> mentos están ligados<br />
entre sí por un soroque ge<strong>la</strong>tinoso, pardo, y <strong>de</strong> tal modo entrecruzados que no es<br />
posible <strong>de</strong>cir si <strong>la</strong>s es poróforas son sencil<strong>la</strong>s o ramosas.<br />
El género al cual se <strong>de</strong>be atribuir esta producción es un poco ambiguo. Si tuviésemos<br />
un rudimento <strong>de</strong> estipo y <strong>de</strong> raíces hundiéndose entre <strong>la</strong>s hebras leñosas,<br />
tendríamos más bien un ditio<strong>la</strong>. La consistencia ge<strong>la</strong>tinosa podría también inclinar<br />
a consi<strong>de</strong>rar<strong>la</strong> como un dacrymyces o una tremel<strong>la</strong>, con tanta más razón cuanto el<br />
señor Berkeley ha dado el análisis <strong>de</strong> una Tremel<strong>la</strong> epigaea cuyas esporas, <strong>de</strong> forma<br />
anóma<strong>la</strong>, tienen alguna analogía con <strong>la</strong>s <strong>de</strong> nuestra p<strong>la</strong>nta. Creo no obstante que <strong>la</strong><br />
totalidad <strong>de</strong> estos carac teres <strong>la</strong> retienen bastante sólidamente en el género en el que<br />
yo <strong>la</strong> inserto. Crece, como <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, en <strong>la</strong>s cercanías <strong>de</strong> valdivia.<br />
Fa m i l i a v i<br />
ha P l o m i c e t e s<br />
Fi<strong>la</strong>mentos esporígeros <strong>de</strong>snudos que constituyen todo el sistema vegetal<br />
<strong>de</strong>l hongo, sin traza alguna <strong>de</strong> ta<strong>la</strong>mio, <strong>de</strong> peridio, ni aun <strong>de</strong> estroma o<br />
re ce p táculo <strong>de</strong> suerte alguna, a menos que el falso peridio sea provisto por<br />
<strong>la</strong> matriz misma. Esporas acrógenas, sencil<strong>la</strong>s o compuestas, <strong>de</strong>snudas o<br />
en cerradas en una vejiguil<strong>la</strong> o falso peridio.<br />
ha P l o m y c e t e s Fries, Sum. Veget. Scand., l.c., p. 485. hy P h o m y c e t e s et c o n i o m y c e t e s<br />
Fries, Syst. myc., iii, p. 261 et 465 pro parte; Nees ab Esenb., Syst. <strong>de</strong>r Pilz. co n i om<br />
y c e t e s , h y P h o m y c e t e s et P h y s o m y c e t e s Berk., in Lindl., plur. gener. excep tis.<br />
Esta familia ofrece el más ínfimo grado <strong>de</strong> <strong>la</strong> evolución hon gosa. El hongo es<br />
o superficial o entofito. Superficial, se mues tra bajo dos formas principales: 1° los<br />
fi<strong>la</strong>mentos fértiles son <strong>de</strong>rechos y son distintos <strong>de</strong> otros fi<strong>la</strong>mentos echados, que<br />
hacen oficio <strong>de</strong> micelio; 2° los fi<strong>la</strong>mentos fértiles componen todo el hongo y se<br />
elevan directamente <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz.<br />
En los haplomicetes entofitos, los fi<strong>la</strong>mentos no llevan más que esporas acrógenas,<br />
<strong>de</strong>snudas, sencil<strong>la</strong>s o multilocu<strong>la</strong>res.<br />
A. hi F o m i c e t e s<br />
Fi<strong>la</strong>mentos esporígeros <strong>de</strong>rechos y distintos <strong>de</strong>l micelio<br />
tr i B u i<br />
mu C o r í n e o s<br />
Esporas encerradas en una vesícu<strong>la</strong> al vértice <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento.<br />
-26
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
i. Pi l o B o l o - Pi l o B o l u s<br />
Flocci simplices, contigui, roridi, superne ventricoso-c<strong>la</strong>vati, vesicu<strong>la</strong> sporas inclu<strong>de</strong>nte discreta<br />
tan<strong>de</strong>mque dissiliente coronati. Sporae simplices, atrae.<br />
Pi l o B o l u s To<strong>de</strong>, Fung. Meckl., i, p. 41; Pers.; Fries, l.c., p. 487, et. Syst. myc. ii, p. 308.<br />
hy d r o c e r a Wigg; Roth.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, contiguos, como cubiertos <strong>de</strong> gotas <strong>de</strong> rocío, hinchados<br />
en forma <strong>de</strong> porrita en el vér tice, o ventrudos y atenuados en los extremos (lo que<br />
es raro), coronados por una vesícu<strong>la</strong> o esporangio heterogéneo, que se separa <strong>de</strong><br />
ellos con e<strong>la</strong>sticidad en <strong>la</strong> madurez, y que encierra esporas sencil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> color oscuro.<br />
Estos hongos crecen en tropeles numerosos en el estiércol <strong>de</strong> ani males herbívoros,<br />
y aun también en escrementos humanos.<br />
1. Pilobolus crystallinus<br />
P. floccis apice <strong>de</strong>mum c<strong>la</strong>vatis obovatis, vesicu<strong>la</strong> atra hemisphaerica coronatis.<br />
P. c ry s ta l l i n u s To<strong>de</strong>, l.c.; Pers., Syn. Fung, p. 117; Fries, l.c.; Nees, Syst. <strong>de</strong>r Pilz.,<br />
fig. 84. mu c o r u r c e o l at u s Bull., Champ., tab. 480, f. 1. st i l B u m m e l a n o c e P h a l u m<br />
Bertero, Mss. n. 129; Gay, Ic. pict. ined.<br />
De una red poco visible <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong>scubiertos se elevan los fi<strong>la</strong>mentos<br />
fértiles. Éstos, amarillos en <strong>la</strong> edad tierna <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, se ponen con el tiempo <strong>de</strong><br />
un bello b<strong>la</strong>nco y se hinchan en forma <strong>de</strong> porrita en el vértice o toman <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />
un huevo volcado. En fin, se ve aparecer en su vértice un cuerpo lenticu<strong>la</strong>r pardo,<br />
<strong>de</strong>spués negro y hemisférico; esto es el esporangio. En <strong>la</strong> madurez, esta vesícu<strong>la</strong> se<br />
<strong>de</strong>spren<strong>de</strong> y es arrojada con fuerza bastante lejos <strong>de</strong> su soporte. Encierra espo ras<br />
pulverulentas, redon<strong>de</strong>adas, pero persiste bastante <strong>la</strong>rgo tiempo antes <strong>de</strong> romperse<br />
para darles salida. Este hongo no tiene dos líneas <strong>de</strong> alto.<br />
Esta especie crece en el estiércol <strong>de</strong> animales herbívoros; fue hal<strong>la</strong>da en un jardín<br />
<strong>de</strong> Rancagua, por Bertero, que <strong>la</strong> juzgaba por un stilbum nuevo.<br />
tr i B u ii<br />
mu C e d í n e o s<br />
Fi<strong>la</strong>mentos esporígeros tubulosos, continuos o tabicados, llevando en su<br />
vértice esporas <strong>de</strong>snudas.<br />
-27-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
ii. tr i c ot e c i o - tr i c h ot h e c i u m<br />
Flocci uniformes, caespitoso-intertexti, septati, medii fertiles erecti. Sporae acrogenae, nudae,<br />
mox libertae, vulgo <strong>la</strong>xe congestae, didymae.<br />
tr i c h ot h e c i u m Link, Dissert., i, p. 16; Fries, Syst. myc. iii, p. 426. di P l o s P o r i u m<br />
Link, Species. tr i c h o d e r m a DC.; Pers.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos uniformes, tabicados <strong>de</strong> distancia en dis tancia, entretejidos entre sí<br />
<strong>de</strong> manera que forman coji netes convexos, siendo los <strong>de</strong>l centro fértiles y en<strong>de</strong>rezados.<br />
Esporas acrógenas, <strong>de</strong>snudas, luego libres; divididas en dos casil<strong>la</strong>s por<br />
un tabique transversal, carácter que distingue sobre todo este género <strong>de</strong>l sporotrichum.<br />
De <strong>la</strong>s tres especies <strong>de</strong> que se compone en Europa, no se pue<strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r más que <strong>la</strong><br />
siguiente en <strong>Chile</strong>.<br />
1. Trichothecium roseum<br />
T. floccis ramosis, <strong>de</strong>nse caespitoso-intricatis, sporas ovoi<strong>de</strong>o-oblongas didymas roseas obtegentibus.<br />
T. r o s e u m Link, Obs., i, p. 16, fig. 27; Nees, Syst. <strong>de</strong>r Pilz., fig. 47; Grev., Scot. Crupt.<br />
Flor., tab. 172, eximie.; Fries, l.c., p. 427. tr i c h o d e r m a r o s e u m Pers. ex Moug.<br />
et Nestl., Voges. Exsic., n. 997. sP o r o t r i c h u m c u c u r B i ta c e a r u m Bertero, Mss., Nº<br />
666.<br />
Esta especie forma p<strong>la</strong>cas crustáceas, convexas, más o menos extendidas por<br />
<strong>la</strong>s cortezas, pero que pue<strong>de</strong>n por con fluencia adquirir hasta una pulgada <strong>de</strong> diámetro.<br />
Estos mon tones cortezosos son al principio aterciope<strong>la</strong>dos, principalmente<br />
por los bor<strong>de</strong>s, don<strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos están echados y son bisáceos. Los copos <strong>de</strong>l<br />
centro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>cas, que soportan <strong>la</strong>s esporas, están en<strong>de</strong>rezados, tabicados, son<br />
transparentes y acaban, a <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> éstas, por estar como salpicados <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Las<br />
esporas son oblongas u obovoi<strong>de</strong>s, transparentes al microscopio, pero color <strong>de</strong><br />
rosa, como los fi<strong>la</strong>mentos y toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, cuando se miran en masa. Un tabique<br />
transverso <strong>la</strong>s divi<strong>de</strong> en dos casil<strong>la</strong>s.<br />
Esta especie, por lo común, se comp<strong>la</strong>ce en <strong>la</strong>s cortezas <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra cor tada; pero<br />
nuestros ejemp<strong>la</strong>res fueron cogidos en Rancagua, por Bertero, en el fruto <strong>de</strong> cucurbitáceas.<br />
B. c o n i o m i c e t e s<br />
Fi<strong>la</strong>mentos esporígeros indistintos <strong>de</strong>l micelio y produciendo directamente <strong>la</strong>s<br />
esporas<br />
Gy m n o m y c e t e s Link, pro parte.<br />
-28
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
tr i B u iii<br />
<strong>de</strong> m at i á C e o s<br />
Fi<strong>la</strong>mentos (fibrae) sólidos, tiesos, en<strong>de</strong>rezados. Esporas <strong>la</strong>terales, heterogéneas.<br />
Color aceitunado parduzco.<br />
iii. cl a d o s P o r i o - cl a d o s P o r i u m<br />
Fibrae erectae, solidae, subsimplices, septatae. Sporae subseptatae primitus in ramulos concatenatae<br />
<strong>de</strong>in irregu<strong>la</strong>riter inspersae.<br />
cl a d o s P o r i u m Link.; Fries, Syst. myc., iii, p. 368.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos en<strong>de</strong>rezados, sólidos, tabicados, sencillos o poco ramosos. Esporas<br />
continuas o tabicadas, acrógenas, al principio concatenadas y simu<strong>la</strong>ndo ramulillos,<br />
luego esparcidas por aquí y por allá <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su caída.<br />
En esta serie, este género es análogo al oidium, que hace parte <strong>de</strong> otra. Sus especies<br />
se encuentran sobre todo en tallos muertos herbá ceos y en hojas, principalmente,<br />
en <strong>la</strong>s hojas, correosas <strong>de</strong> arbustos cultivados en los inverna<strong>de</strong>ros.<br />
1. C<strong>la</strong>dosporium fumago<br />
C. caespitibus effusis tenuibus mox col<strong>la</strong>psis maculiformibus, fibris ramosis pellucidis; sporis<br />
primo seriatis <strong>de</strong>in inspersis.<br />
C. F u m a G o Link, Spec., i, p. 86; Fries, l.c., excl. plur. spec. confusis. to r u l a Cheval.,<br />
Fl. Paris., tab. 3, f. 4. Fu m a G o Pers.; farrago specier. imo generum varior.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos ramosos, transparentes, pardos, reunidos por copitas; al principio<br />
en<strong>de</strong>rezados, se hun<strong>de</strong>n muy luego y caen. Esporas reunidas primero en forma <strong>de</strong><br />
rosario, luego <strong>de</strong>spren didas, esparcidas y libres a lo <strong>la</strong>rgo y al pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hebras que<br />
<strong>la</strong>s soportaban.<br />
Esta p<strong>la</strong>ntita forma manchas negruzcas o pardas en <strong>la</strong>s hojas y en los ramos vivos<br />
<strong>de</strong>l Litrea venenosa. Es imposible hacer su <strong>de</strong>scripción por el ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>,<br />
que falta en <strong>la</strong> colección. Si <strong>la</strong> re<strong>la</strong>to, lo hago según el señor Klotzsch, que hace<br />
mención <strong>de</strong> el<strong>la</strong> entre <strong>la</strong>s criptógamas chilenas <strong>de</strong> Meyen, insertas en el tomo X i X,<br />
Suppl. 1, p. 245 <strong>de</strong> los Nov. Act. Acad. nat. Curiosor. Por otro <strong>la</strong>do, el señor Léveillé<br />
cita un Fumago se tulosa que no he sabido reconocer por <strong>la</strong>s señas que ha dado <strong>de</strong><br />
él, entre los hongos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo. En consecuencia, y para<br />
no omitir <strong>la</strong> menor cosa <strong>de</strong> los materiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> Flora chilena, reunidos por mis<br />
pre<strong>de</strong>cesores, me he <strong>de</strong>cidido a admitir <strong>la</strong> especie bajo su pa<strong>la</strong>bra, y a dar por<br />
<strong>de</strong>scripción el diagnóstico más circunstanciado.<br />
-29-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
iv. he l m i n t o s P o r i o - he l m i n t h o s P o r i u m<br />
Fibrae erectae, rigidae, contiguae, septatae, opacae. Sporae sparsae, rectae, septatae, adnatae,<br />
<strong>de</strong> mum sece<strong>de</strong>ntes.<br />
he l m i n t h o s P o r i u m Link, Obs., i, p. 8; Fries, l.c., p. 354.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos en<strong>de</strong>rezados, tiesos, contiguos, tabicados, <strong>de</strong> color oscuro. Esporas<br />
esparcidas, <strong>de</strong>rechas, vermiformes, tabicadas, o más bien, que contienen mu chos<br />
núcleos esporu<strong>la</strong>res, primitivamente adnadas, luego <strong>de</strong>sprendidas <strong>de</strong>l soporte y<br />
esparcidas por aquí y por allá. No hay estroma alguno homogéneo, y sí subí culum<br />
ge<strong>la</strong>tinoso <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se levantan <strong>la</strong>s hebras.<br />
1. Helminthosporium orbicu<strong>la</strong>re<br />
H. fibris repentibus erectisve simplicibus septatis nodulosis ordinatis seu in macu<strong>la</strong>s orbicu<strong>la</strong>res<br />
confluentibus; sporis elongatis subc<strong>la</strong>vatis quadriseptatis.<br />
H. o r B i c u l a r e Lév., Champ. Mus. Paris., N° 476. n. v.<br />
“Las manchas que se observan son orbicu<strong>la</strong>res y con <strong>la</strong> mayor frecuencia confluyen<br />
tes hacia el margen. Los fi<strong>la</strong>mentos estériles están echados, los <strong>de</strong>l centro en <strong>de</strong>re<br />
zados y son fértiles, sencillos, tabicados, y nudosos. Las esporas me han pa re cido<br />
fijadas al nivel <strong>de</strong> cada nudo por <strong>la</strong> más pequeña extremidad”. Lév.<br />
Esta especie vive sobre <strong>la</strong> faz inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Drymis chilensis con el Melio<strong>la</strong><br />
corallina Montag.<br />
tr i B u iv<br />
sp o r i d e s m i á C e o s<br />
Fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos, hinchados en forma <strong>de</strong> esporas al vértice. Esporas<br />
acrógenas y homogéneas.<br />
v. coniotecio - co n i ot h e c i u m<br />
Sporae simplices in globulos corneos irregu<strong>la</strong>riter conglutinatae et acervulos effusos vel solitarios<br />
referentes.<br />
co n i ot h e c i u m Corda, Icon. Fung., i, p. 2 et Anleit., p. 12.<br />
Esporas sencil<strong>la</strong>s, aglomeradas en globulillos cór neos, que forman por su reunión<br />
montoncitos solitarios o confluyentes.<br />
-30
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
1. Coniothecium seriale<br />
C. acervulis oblongis longitrorsum seriatis atris, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> primo tectis; sporis globosis ovoi<strong>de</strong>isve<br />
fuscis.<br />
C. s e r i a l e DR. et Montag., Fl. Alg. i, p. 328.<br />
Grupos, al principio oblongos, convexos y cubiertos por el epi<strong>de</strong>rmis, dispuestos<br />
por series lineales longitudinales, algu nas veces confluyentes y formando en <strong>la</strong>s<br />
cañas manchas negras pulverulentas, más o menos extendidas. Esporas globulosas,<br />
primitivamente hialinas, luego pardas, opacas, con frecuencia oblongas, <strong>de</strong>formadas<br />
y poliedras por su presión mutua, bas tante gruesas por lo <strong>de</strong>más y midiendo<br />
1/50 <strong>de</strong> milímetro. El epísporo es frágil y, en los individuos maduros, ligado.<br />
Esta especie vive en los rastrojos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gramíneas mayores,<br />
vi. tó r u l a - to r u l a<br />
Sporae in floccos erectos <strong>de</strong>cumbentesve moniliformi-concatenatae, subopacae, facile di<strong>la</strong>bentes,<br />
stipite continuo, brevi aut septato instructae, episporio firmo c<strong>la</strong>uso et nucleo guttulis oleosis<br />
farcto.<br />
to r u l a Pers., Obs. Myc., i, p. 25; Fries, Syst. Myc., iii, p. 499, et Sum. Veget. Scandin.,<br />
pars post., p. 505; Corda, Icon. Fung. iv, p. 23, et Anleit., p. 19.<br />
Esporas opacas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el origen, formando por su con catenación fi<strong>la</strong>mentos<br />
monoliformes en<strong>de</strong>rezados o <strong>de</strong> cumbentes, que luego se dislocan, reduciéndose a<br />
polvo; están provistas <strong>de</strong> un pedicelo corto, especie <strong>de</strong> esporó fora continua o tabicada,<br />
y <strong>de</strong> un epísporo cerrado que contienen un núcleo en el cual nadan gotitas<br />
oleaginosas. Estroma nulo o consistente en una simple mancha.<br />
Este género es aun más vecino <strong>de</strong>l oidium que el prece<strong>de</strong>nte, y se distingue <strong>de</strong> él<br />
sobre todo en que <strong>la</strong>s esporas, enca<strong>de</strong>nadas, no son el resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong> metamorfosis<br />
<strong>de</strong> un fi<strong>la</strong>mento. Las especies crecen en p<strong>la</strong>ntas muertas o vivas.<br />
1. Toru<strong>la</strong> herbarum<br />
T. acervulis effusis atris opacis conissantibus; floccis aggregatis moniliformibus stipite brevi<br />
fultis et e sporis subaequalibus atro-fuscis constantibus.<br />
T. h e r B a r u m Link.; Pers., Myc. Eur., i, p. 21; Fries, Syst. Myc. iii, p. 501; Corda, Icon,<br />
Fung. i, tab. ii, fig. 124. T. monilis Pers., Obs. mo n i l i a h e r B a u m Ejusd., Syn. Fung.<br />
he r m i n t h o s P o r i u m n a n u m Bertero, Mss., Coll., n. 305.<br />
-31-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Fi<strong>la</strong>mentos cortos, monoliformes, que cubren los tallos con un vello negruzco,<br />
que se hace pulverulento cuando llega <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas.<br />
Éstas son esféricas, <strong>de</strong> un pardo negro al microscopio, y encierra un núcleo granuloso<br />
don<strong>de</strong> se ven al mismo tiempo mezc<strong>la</strong>das algunas gotitas oleaginosas. En<br />
los más tiernos fi<strong>la</strong>mentos, existe un pedicelo tabicado, y <strong>la</strong>s esporas son tanto más<br />
gruesas cuanto se acercan a <strong>la</strong> terminal, que exce<strong>de</strong> a todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más en volu men.<br />
En <strong>la</strong> madurez, todas son, poco más o menos, iguales.<br />
Esta especie nace en los tallos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hierbas y mancha los <strong>de</strong>dos que <strong>la</strong> tocan.<br />
Bertero es a quien <strong>la</strong> <strong>de</strong>bemos.<br />
vii. co n i o s P o r i o - co n i o s P o r i u m<br />
Sporae nudae, superficiales, subsessiles, ratius stromate spurio suffultae, liberae, continuae,<br />
opa cae.<br />
co n i o s P o r i u m Link, Spec., ii, p. 99; Corda, Icon. Fung. i, p. 1, et Anleit., p. 11; an a<br />
Me<strong>la</strong>nconio revera diversum?<br />
Esporas <strong>de</strong>snudas, superficiales, sésiles o provistas <strong>de</strong> un pedicelo muy corto;<br />
libres, continuas, opacas, rara vez adnadas a un falso estroma.<br />
1. Coniosporium stromaticum<br />
C. effusum, atrum; sporis ovoi<strong>de</strong>is, opacis, reticu<strong>la</strong>tis, aterrimis, stro mate spurio vesiculoso<br />
al bo vel nullo suffultis.<br />
C. s t r o m at i c u m Corda, Ic. Fung. l.c., tab. i, f. 5; Lév., Champ. Mus. Paris., n. 367;<br />
n.v.<br />
Esta especie se hal<strong>la</strong> extendida por <strong>la</strong> ma<strong>de</strong>ra muerta, don<strong>de</strong> forma líneas<br />
angostas y parale<strong>la</strong>s que <strong>la</strong> hacen semejar a una suciedad más bien que a una vegetación<br />
hónguica. vistas por el microscopio, <strong>la</strong>s esporas que <strong>la</strong> constituyen casi<br />
en tera, son ovoi<strong>de</strong>s u oblongas <strong>de</strong>siguales, ásperas, bastante gran<strong>de</strong>s y opacas. Su<br />
longitud, según Corda, es <strong>de</strong> 0,00114 <strong>de</strong> <strong>la</strong> pulgada <strong>de</strong> París.<br />
Cito este hongo por <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong>l señor Léveillé, que lo ha observarlo en ma<strong>de</strong>ras<br />
muertas.<br />
2. Coniosporium inquinans<br />
C. effusum, aterrimum; sporis ovoi<strong>de</strong>o-globosis opacis e filis immixtis orientibus.<br />
C. i n q u i n a n s DR. et Montag., Fl. Alg., i, p. 327.<br />
-32
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
Grupos redon<strong>de</strong>ados, oblongos o <strong>de</strong>formes por efecto <strong>de</strong> su confluencia, al<br />
principio escondidos <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis, luego <strong>de</strong>snudados, pulverulentos, negros<br />
y ensuciando los <strong>de</strong>dos al tocarlos. Esporas numerosas, pardas, opacas, ovoi<strong>de</strong>s,<br />
redondas u oblongas, con epísporo espeso, aunque liso, que nacen en el extremo<br />
<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos cortos, a los cuales adhieren en el origen.<br />
Esta especie se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> también en los rastrojos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gramíneas <strong>de</strong> <strong>la</strong> sección<br />
<strong>de</strong> bumbusáceas, en <strong>Chile</strong>.<br />
3. Coniosporium lignifragum †<br />
C. acervulis magnis, crassis, pulvinu<strong>la</strong>tis, atro-inquinantibus; sporis subsessilibus sphaericis<br />
opa cis levibus.<br />
C. l i G n i F r a G u m Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
Grupos bastante gran<strong>de</strong>s, que forman cojinetes irregu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> una a tres líneas, <strong>de</strong><br />
un negro mate y ensucian los <strong>de</strong>dos cuando se les toca. Las esporas son esféricas, casi<br />
sésiles, pardas, opacas y frágiles si se comprimen algo fuertemente entre dos <strong>la</strong>me<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> vidrio; su diámetro es <strong>de</strong> 0,007 mm, y el epísporo no está contiguo al endósporo.<br />
Esta especie nace en ma<strong>de</strong>ra muerta <strong>de</strong>scortezada.<br />
tr i B u v<br />
hi p o d e r m o s o e n to f i to s<br />
Hongos <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong> vegetales vivos.<br />
se c c i ó n i<br />
eC i d í n e o s<br />
Esporas concatenadas llevadas por esporóforas nacidas <strong>de</strong>l fondo o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong> un falso peridio membranoso.<br />
aecidinei Fries, Sum. Veget. Scandin., pars post., p. 510. ae c i d i a c e i Corda, Anleit.,<br />
p. 73.<br />
viii. ec i d i o - aecidium<br />
Pseudo–peridium membranaceum, iunatum, raro emergens, ore regu<strong>la</strong>ri integro vel radiato–<br />
<strong>de</strong>ntato <strong>de</strong>hiscens. Sporae globosae, coacervatae, primo moniliformi-concatenatae.<br />
Aecidium Pers., Syn. Fung., p. 204; Fries, l.c. symPeridium Klotzch.<br />
-33-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Falso peridio membranoso, innato, rara vez emer gido, que abren regu<strong>la</strong>rmente<br />
por el vértice en un ori ficio entero o <strong>de</strong>ntado, cuyos dientes extendidos tienen<br />
alguna semejanza con los <strong>de</strong> una rueda <strong>de</strong> reloj. Esporas globulosas, al principio<br />
reunidas en forma <strong>de</strong> rosario, luego libres y aglomeradas en el centro <strong>de</strong>l peridio.<br />
1. Aecidium allii<br />
Ae. amphigenum; maculis pallidis; pseudo-peridiis circinatis paucis (in sicco) ochraceis<br />
tubuloso-urceo<strong>la</strong>tis; ore rotundo integro aut sub<strong>la</strong>ciniato; sporis aurantiacis.<br />
ae. a l l i i Pers., Syn. Fung., p. 210. ca e o m a a l l i at u m Link, Spec.<br />
Manchas b<strong>la</strong>ncas o pálidas, irregu<strong>la</strong>res, visibles en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas.<br />
Falsos peridios poco numerosos, reunidos en círculo en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s manchas y<br />
<strong>de</strong>l mismo color que és tas, al menos en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación; son redon<strong>de</strong>ados,<br />
y su orificio, <strong>de</strong>lgado, anu<strong>la</strong>r, está primero rasgado, formando dientes bastante<br />
cortos o <strong>la</strong>ciniados; luego entero cuando estos dientes han caído. Las esporas son<br />
esféricas y <strong>de</strong> color naranjo; también <strong>la</strong>s hay oblongas y poliedras, con ángulos<br />
romos y re don<strong>de</strong>ados.<br />
Bertero halló esta especie en hojas <strong>de</strong> un alstraemeria, en valparaíso, y lo remitió<br />
ba jo el N° 1375.<br />
2. Aecidium Oenotherae †<br />
Ae. hypophyllum; macu<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>; pseudo-peridiis confertim sparsis, ochraceis, orbicu<strong>la</strong>tis, minutis,<br />
cylindricis; ore circu<strong>la</strong>ri reflexo <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>to; sporis initio polyedris tan<strong>de</strong>m sphaericis,<br />
pro ratione minimis, in sicco hyalinis, nucleo f<strong>la</strong>vescente.<br />
ae. oe n oth e rae Montag., Herb. Aecidium. Bertero, Coll., n. 731.<br />
Las hojas no están manchadas, excepto en los sitios ocupados por los falsos<br />
peridios. Éstos son numerosos y aproximados, pero sin or<strong>de</strong>n ni regu<strong>la</strong>ridad; orbicu<strong>la</strong>res,<br />
altamente marginados y <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> cilíndrico, <strong>de</strong> un amarillo pálido <strong>de</strong><br />
ocre, con un orificio <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>do y reflejo por afuera. Las esporas son pri mero <strong>de</strong><br />
muchas facetas, separadas por ángulos redon<strong>de</strong>ados, lo cual <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> su modo<br />
<strong>de</strong> evolución, luego se ponen poco a poco <strong>de</strong>l todo esféricas; su color es amarillento<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación, y parece haber sido más vivo, durante <strong>la</strong> vida, si se<br />
juzga por <strong>la</strong> gradación <strong>de</strong> su núcleo.<br />
Esta especie tiene alguna semejanza con <strong>la</strong> siguiente, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual difiere evi<strong>de</strong>ntemente<br />
por los <strong>de</strong>ntellones <strong>de</strong>l orificio <strong>de</strong> su falso peridio. Fue cogida en <strong>la</strong> Quinta por Bertero,<br />
en hojas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Aenotherae tenel<strong>la</strong>.<br />
-34
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
3. Aecidium so<strong>la</strong>ni †<br />
Ae. hypopyllum, sparsum; macu<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>; pseudo-peridiis sparsis aut <strong>la</strong>xe gregariis subtus<br />
convexis supra urceo<strong>la</strong>tis, ore subduplicato integris; sporis primo concatenatis polyedris tan<strong>de</strong>m<br />
sphaericis f<strong>la</strong>vescentibus.<br />
ae. s o l a n i Montag., Herb. ur e d o Bertero, Coll., n. 1378.<br />
Las hojas no presentan mancha alguna. Los falsos peridios están <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces dispuestos sin or<strong>de</strong>n, esparcidos, o más o menos aproximados unos<br />
a otros, puntiformes, orbicu<strong>la</strong>res, al principio salientes en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja,<br />
luego anchamente abiertos y urceo<strong>la</strong>dos por el <strong>la</strong>do inferior. El orificio, que está<br />
entero, parece doble. La membrana <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nacen <strong>la</strong>s esporas es <strong>de</strong>lgada y compuesta<br />
<strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s pentágonas o hexágonas. Las esporas, amarillentas, primero<br />
dis puestas como un rosario, se separan enseguida y <strong>de</strong> polie dras que parecían en<br />
el origen se ponen perfectamente esfé ricas. El diámetro <strong>de</strong>l falso peridio es <strong>de</strong> un<br />
cuarto <strong>de</strong> línea, y el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> doce a quince milésimos <strong>de</strong> línea.<br />
Bertero cogió este ecidio en Quillota, en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l So<strong>la</strong>num pinnati folium.<br />
4. Aecidium magel<strong>la</strong>nicum<br />
Ae. hypophyllum, totam faciem inferiorem occupans, inque petiolos sparsum, rarissime epiphyllum;<br />
maculis rubellis; pesudo-peridiis urceo<strong>la</strong>tis elongatis, ore <strong>la</strong>ceris; sporis pallidis<br />
irregu<strong>la</strong>riter globosis aut oblongis.<br />
ae. m a c e l l a n i c u m Berk, in Hook. jun., Cryptog. Antaret., p. 144, tab. 163, fig. 2.<br />
Los falsos peridios ocupan manchas encarnadinas en <strong>la</strong> su perficie inferior <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s hojas y <strong>de</strong> su pecíolo, rara vez en <strong>la</strong> superior; están urceo<strong>la</strong>dos, más o menos<br />
a<strong>la</strong>r gados, un poco estrechados <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> su orificio, que está como rasgado y no<br />
regu<strong>la</strong>rmente <strong>de</strong>ntado. Las esporas son pálidas y <strong>de</strong>scoloridas, al menos en estado<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, e irregu<strong>la</strong>rmente glo bulosas.<br />
Esta especie semeja, según dice el autor, al Aecidium sambucinum Schwz., y se dis tingue<br />
<strong>de</strong>l A. berberidis, que voy a <strong>de</strong>scribir, por un porte <strong>de</strong>l todo diferente. Crece en<br />
Puerto Hambre, estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Berberis ilicifolia.<br />
5. Aecidium cestri<br />
Ae. hypophyllum; maculis lutescentibus; pseudo-peridiis in acervulos orbicu<strong>la</strong>res circinatim<br />
congestis, palli<strong>de</strong> f<strong>la</strong>vis cupu<strong>la</strong>eformibus, ore tenui integris; sporis ovoi<strong>de</strong>is concoloribus.<br />
ae. c e s t r i Montg., Prodr. Fl. J. Fern., n. 57; Berter, Nº 1740. symPeridium c e s t r i<br />
Klotzsch in Meyer, Fung. Chil., l.c., p. 245.<br />
-35-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Como <strong>la</strong> siguiente, esta especie nace <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja, pero <strong>la</strong>s manchas <strong>de</strong><br />
ésta son amarillentas y no purpurinas. Los falsos peridios son amarillos, dispuestos<br />
en círculo y forman montones orbicu<strong>la</strong>res. Su forma es urceo<strong>la</strong>da o cupuliforme,<br />
no cilíndrica, y el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> su orificio está entero y no <strong>de</strong>n tado. Las esporas, amaril<strong>la</strong>s<br />
también, tienen <strong>la</strong> misma forma que <strong>la</strong>s pepitas <strong>de</strong> uva.<br />
Crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Cestrum parqui, en Juan Fernán<strong>de</strong>z, don<strong>de</strong> lo <strong>de</strong>scubrió Berte<br />
ro.<br />
6. Aecidium berberidis<br />
Ae. hypophyllum, caespitosum, orbicu<strong>la</strong>re, maculis purpureis aut fuscescentibus insi<strong>de</strong>ns;<br />
pseudo-peridiis cylindraceis f<strong>la</strong>vis aurantiisve; ore <strong>de</strong>ntibus radiatis <strong>de</strong>ciduis coronato; sporis<br />
globosis luteis.<br />
ae. B e r B e r i d i s Pers., l.c., p. 209; Grev., Scot. Crypt. Fl., t. 97; Montag., Fl. J. Fern.<br />
n. 56. Bertero, Coll., n. 1739. ly c o P e r d o n P o c u l i F o r m e Jacq., Coll, Austr., i, tab. 5,<br />
f. 1.<br />
Los tubérculos formados por <strong>la</strong> aproximación y casi con fluencia <strong>de</strong> los falsos<br />
peridios, son redon<strong>de</strong>ados u oblongos, convexos, <strong>de</strong>primidos y nacen <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
hoja, en medio <strong>de</strong> manchas purpúreas o pardas. Estos mismos peridios están muy<br />
aproximados y son cilíndricos, bastante salientes, amarillos o naranjas, y se abren<br />
en el vértice por un orificio or<strong>la</strong>do <strong>de</strong> dientes extendidos, radiantes y caducos. Las<br />
esporas, <strong>de</strong>l mismo color, son globulosas, y su epísporo es reticu<strong>la</strong>do.<br />
Bertero halló este parásito en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Berberis g<strong>la</strong>uca, en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />
se c c i ó n ii<br />
ur e d í n e o s<br />
Esporas aglomeradas <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis en montones <strong>de</strong>finidos, y <strong>de</strong>spro<br />
vistas <strong>de</strong> todo peridio, verda<strong>de</strong>ro o falso.<br />
iX. eP í t e a - eP i t e a<br />
Pseudostroma (clino<strong>de</strong> Lév.) carnoso-cellulosum, pulvinatum, cystidiis ampul<strong>la</strong>ceis cinctum<br />
vel adspersum, sporidia primitus pedicel<strong>la</strong>ta, mox sece<strong>de</strong>ntia, libera. Sporae simplices.<br />
eP i t e a Fries, Syst. myc., iii, p. 510 et Sum. Veget. Scand., l.c., p. 312. le c y t h e a Lév.,<br />
art. Urédinées du Dict. Univ. d’Hist. nat. <strong>de</strong> C. d’Orbigny.<br />
-36
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
Falso estroma carnudo, compuesto <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s irre gu<strong>la</strong>res y muy chiquitas, que<br />
forman una especie <strong>de</strong> cojinete ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos di<strong>la</strong>tados o vesicu<strong>la</strong>dos en el<br />
vértice. Esporidias primitivamente pedice<strong>la</strong>das, que en cierran una espora sencil<strong>la</strong>.<br />
1. Epitea prunastri<br />
E. hypophyl<strong>la</strong>; maculis nullis (?) acervulis convexis saepe confluentibus ferrugineis; epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />
sero aut vix rumpente; sporidiis ovoi<strong>de</strong>is sessilibus.<br />
E. P r u n a s t r i DC., Fl. Fr., v, p. 85, sub ur e d i n e. le c y t h e a P r u n i s P i n o s a e Lév.,<br />
Uréd., l.c., n. v.<br />
Hipófi<strong>la</strong> como <strong>la</strong> siguiente; sus pústu<strong>la</strong>s son chiquitas, con vexas, color <strong>de</strong> orín,<br />
próximas y, muchas veces, confluyentes. El epi<strong>de</strong>rmis que <strong>la</strong>s cubre persiste <strong>la</strong>r go<br />
tiempo. Las es poras son ovoi<strong>de</strong>s y sésiles.<br />
No he visto esta especie, que <strong>de</strong>scribo según De Candolle, y que inserto aquí bajo<br />
<strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong>l señor Léveillé, que <strong>la</strong> indica como haciendo parte <strong>de</strong> los hongos<br />
chilenos <strong>de</strong>l museo y traídos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por el señor Gay.<br />
2. Epitea berberidis<br />
E. hypophyllia; acervulis solitariis vel gregariis pustu<strong>la</strong>tis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> tectis; sporidiis c<strong>la</strong>vatis<br />
obtusis g<strong>la</strong>bris, sporis globosis levibus luteis.<br />
E. B e r B e r i d i s Lév., Champ. Mus. Paris., n. 268, sub ur e d i n e n. v.<br />
Pústu<strong>la</strong>s amaril<strong>la</strong>s, esparcidas, compuestas <strong>de</strong> uno solo o <strong>de</strong> muchos estromas,<br />
que permanecen constantemente cubiertos por el epi<strong>de</strong>rmis. Esporidias a<strong>la</strong>rgadas,<br />
pedice<strong>la</strong>das, que encierran una espora esférica, g<strong>la</strong>bra y amaril<strong>la</strong>.<br />
Esta especie, que tampoco he visto, es <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> y crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Berberis<br />
buxi folia.<br />
X. Pu c c i n i a - Pu c c i n i a<br />
Pseudostroma obsoletum, floccosum. Sporidia acrogena, adnata, pedicello plerumque fulta,<br />
septo transversali bilocu<strong>la</strong>ria. Episporium simplex aut stratosum, levis aut verrucosum<br />
Pu c c i n i a Pers.; Link; Fries.; Corda, Ic. Fung., iv.<br />
Estroma o clinodio coposo. Esporidias acrógenas ad nas al estroma, <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces provistas <strong>de</strong> un pedi celo, separadas en dos casil<strong>la</strong>s por un tabique<br />
transver sal. Epísporo sencillo o formado <strong>de</strong> muchas capas membranosas sobrepuestas,<br />
liso o verrugoso.<br />
-37-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
1. Puccinia Leveillei<br />
P. acervulis hypophyllis minutis fuscis in orbem dispositis; sporidiis abbreviatis obtusis g<strong>la</strong>bris<br />
opacis pedicello brevi suffultis.<br />
P. l e v e i l l e i Montag., Herb. Mus. Paris. P. G e r a n i i Lév., Champ. Mus. Paris., n. 359,<br />
non Corda, Icon. Fung., iv, tab., iii, fig. 36.<br />
“Manchas pardas, orbicu<strong>la</strong>res, formadas por <strong>la</strong> reunión <strong>de</strong> un crecido número <strong>de</strong><br />
receptaculillos convexos, primero cu biertos por el epi<strong>de</strong>rmis, luego <strong>de</strong>snudados;<br />
los esporangios (sporidia) son ovales, g<strong>la</strong>bros y no presentan angostura en el nivel<br />
<strong>de</strong>l tabique”. Lév.<br />
Esta puccinia se encuentra en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Geranium rotundifolium, y fue hal<strong>la</strong>da por<br />
Bertero (Colecc., N° 576) y por el señor Gay.<br />
2. Puccinia cynoctoni<br />
P. acervulis hypophyllis gregariis pulvinatis fusco-nigricantibus ma cu<strong>la</strong>m pallidam insi<strong>de</strong>ntibus;<br />
sporidiis obtusis g<strong>la</strong>bris pellucidis.<br />
P. c y n o c t o n i Lév., l.c., n. 358. n. v.<br />
Las pústu<strong>la</strong>s son próximas, puntiformes, convexas, casi negras y situadas en<br />
medio <strong>de</strong> una mancha pálida, formada por <strong>la</strong> <strong>de</strong>scoloración <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja. Las esporidias<br />
son g<strong>la</strong>bras, obtu sas, transparentes y llevadas por un pedicelo bastante <strong>la</strong>rgo.<br />
El señor Léveillé observó esta nueva especie en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>nta que semeja<br />
a un cynotonum. No habiéndo<strong>la</strong> visto yo, <strong>la</strong> <strong>de</strong>scribo según él.<br />
3. Puccinia compositarum<br />
P. hypophyl<strong>la</strong> et epicaulis; maculis oblitteratis aut albis: acervulis subrotundis parvis, caulinis<br />
confluentibus epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> rupta cinctis sub convexis; sporidiis ovoi<strong>de</strong>o-ellipsoi<strong>de</strong>is utrinque<br />
obtusis subconstrictis fuscis, pedicellis abbreviatis.<br />
P. c o m P o s i ta r u m Schlecht., Ber., ii, p. 133: Link.; Duby.; Montag., Canar. Crypt., p.<br />
89; Corda, Icon. Fung., iv, tab. 4, fig. 45; Bertero, Coll., n. 1266.<br />
Manchas poco visibles, o simples <strong>de</strong>scoloraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas. Pústu<strong>la</strong>s chiquitas,<br />
redon<strong>de</strong>adas, pardas, convexas, cer cadas <strong>de</strong> los restos <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis, esparcidas<br />
o próximas, muchas veces confluyentes, sobre todo cuando inva<strong>de</strong>n a los<br />
tallos. Esporidias ovoi<strong>de</strong>s o elipsoi<strong>de</strong>s, pardas, obtusas, un poco angostadas en el<br />
nivel <strong>de</strong>l tabique, y llevadas por un pe dicelo bastante corto.<br />
-38
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en <strong>Chile</strong>, en un c<strong>la</strong>rionia, y en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Triptilion cordifolium<br />
R. y P., por Bertero.<br />
4. Puccinia prunorum<br />
P. hypophyl<strong>la</strong>; maculis oblitteratis; acervulis subrotundis p<strong>la</strong>nius culis dilute fuscis sparsis<br />
confertisque imo tan<strong>de</strong>m confluentibus; spo ridiis fuscis ovoi<strong>de</strong>o-oblongis medio constrictis verru<br />
cosis brevissime pedicel<strong>la</strong>tis.<br />
P. P r u n o r u m Link, Spec., ii, p. 82; Corda, l.c., tab. v, fig. 68. P. P r u n i Pers., Syn.<br />
Fung., p. 126; DC. et Duby.<br />
Manchas nu<strong>la</strong>s. Pústu<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas, convexas, un poco <strong>de</strong> primidas, parduzcas,<br />
primero esparcidas, luego tan numerosas, que se confun<strong>de</strong>n y cubren toda <strong>la</strong><br />
faz inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja. Espo ridias en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> cifra 8, es <strong>de</strong>cir, oblongas y angostadas<br />
en el nivel <strong>de</strong>l tabique mediano; pardas, cargadas <strong>de</strong> verrugui tas iguales y<br />
obtusas, y llevadas por un pedicelo incolóreo, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces muy corto.<br />
De Candolle y Corda han mencionado <strong>la</strong>s verrugas <strong>de</strong>l epísporo, pero Link y el<br />
señor Duby <strong>la</strong>s han pa sado en silencio. Sin embargo es un buen carácter.<br />
El señor Léveillé indica esta especie como creciendo en <strong>Chile</strong>; pero no <strong>la</strong> he visto en<br />
<strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo. Poseo ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> el<strong>la</strong> que me vienen <strong>de</strong>l célebre Unger,<br />
por los cuales he podido verificar <strong>la</strong> exactitud <strong>de</strong> ambas observaciones <strong>de</strong> Link y <strong>de</strong><br />
De Candolle; y es que los glomerulillos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s espo ridias son superficiales en efecto,<br />
y no parecen haber tenido nacimiento <strong>de</strong> bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis; bajo este aspecto,<br />
ofrecen mucha analogía con el género acalyptospora <strong>de</strong> mi amigo Desmazieres, y tal<br />
vez <strong>de</strong>berían serle atri buidos. Se hal<strong>la</strong>n muchas veces en el extremo <strong>de</strong> los pelos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta por los cuales han sido levantados. En todo caso, es ésta una especie<br />
anó ma<strong>la</strong> y digna <strong>de</strong> curiosidad.<br />
5. Puccinia malvacearum †<br />
P. hypophyl<strong>la</strong>, confertim sparsa; acervulis hemisphaericis initio epi <strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> persistente centro<br />
ve<strong>la</strong>tis, ambitu nudis rufis, subtus umbilicatis; sporidiis <strong>de</strong>nse congestis, ovoi<strong>de</strong>o-oblongis, levibus,<br />
fuscis, medio sub constrictis obtuse acuminatis longissime pedicel<strong>la</strong>tis, pedicello hyalino.<br />
P. m a lva c e a r u m Bertero, Mss., Coll., n. 730.<br />
Pústu<strong>la</strong>s formando cojinetitos convexos, hemisféricos, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un cañamón,<br />
<strong>de</strong> un rojo leonado, prominentes a <strong>la</strong> faz inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja, al paso que <strong>la</strong><br />
faz superior presenta, al contrario, una pequeña excavación, un hundimiento en<br />
forma <strong>de</strong> ombligo en el punto que les correspon<strong>de</strong>, excavación cercada <strong>de</strong> una<br />
línea o <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong> saliente, <strong>de</strong> color leonado. A<strong>de</strong>más, otra particu<strong>la</strong>ridad, que<br />
es que al levantar el epi<strong>de</strong>rmis, su centro conserva un girón <strong>de</strong> él regu<strong>la</strong>rmente<br />
orbicu<strong>la</strong>r que se adhiere a él y no <strong>de</strong>ja a <strong>de</strong>scubierto más que el contorno. Por lo<br />
-39-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
<strong>de</strong>más, están en <strong>la</strong> madurez enteramente <strong>de</strong>snudas. Las espo ridias son pardas y<br />
notables por su pedicelo hialino, que tiene más <strong>de</strong> tres veces su longitud; son, por<br />
otra parte, obtusas o acuminadas, y en este último caso, su vértice mismo es romo.<br />
En el nivel <strong>de</strong>l tabique, se ve una leve angostura.<br />
Bertero halló esta linda especie en diferentes especies <strong>de</strong> malváceas, don<strong>de</strong> es muy<br />
común, y le puso el nombre que yo le he conservado religio samente, <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> haber verificado que en efecto era <strong>de</strong> sus congéneres. Sólo me pertenecen el<br />
diagnosis y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción.<br />
6. Puccinia berberidis †<br />
P. hypophyl<strong>la</strong>; acervulis minutis, rufis, in folio <strong>de</strong>colorato solitariis et pseudo-peridiis Aeci dii<br />
circumdatis, subtus p<strong>la</strong>nis; sporidiis fascicu <strong>la</strong>tis, auguste oblongis, obtusis, medio vix constrictis<br />
longe pedicel<strong>la</strong>tis, pedicello crasso achromatico.<br />
P. B e r B e r i d i s Montag., Herb.; Bertero, Coll., n. 1739.<br />
Pústu<strong>la</strong>s bastante semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, pero mucho más chiquitas,<br />
ais<strong>la</strong>das por <strong>de</strong>cirlo así, y cercadas cons tantemente por los falsos peridios <strong>de</strong>l Aecidium<br />
que <strong>la</strong>s acom paña y que hemos <strong>de</strong>scrito arriba. Por otra parte, no conservan<br />
en su vértice, en su tierna edad, el girón <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>rmis que he mencionado, ni<br />
presentan el hoyuelo regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo. Las esporidias, aunque análogas también,<br />
difieren con todo eso por su forma y su mayor estrechez. ¿No sería tal vez sólo una<br />
va riedad? ¿Es ésta una especie distinta, como todo inclina a creerlo? En cuanto a<br />
mí, me inclino a esta última opinión.<br />
Este hongo parásito crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> un berberis, confundiéndose con el AEcidium<br />
Berberidis.<br />
7. Puccinia sisyrinchii †<br />
P. amphigena; acervulis minutis, rotundis, convexis sparsis aut gre gariis, spadiceis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />
rupta anguste cinctis, sporidiis polymorphis, episporio stratoso crasso, pedicello hyalino<br />
mediocri.<br />
P. sisyrinchii Montag., Herb.; Bertero, Coll., n. 579.<br />
Pulvinulillos orbicu<strong>la</strong>res, convexos, hemisféricos, <strong>de</strong> un cas taño tirando al negro,<br />
<strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un cañamón, que salen <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos faces<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja, y cercados, por sus restos, <strong>de</strong> un anillo muy estrecho; son numerosos,<br />
espar cidos o aproximados, pero siempre situados entre <strong>la</strong>s nerviosi da<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
hoja. Las esporidias, <strong>de</strong> un bayo cargado, ofrecen <strong>la</strong>s formas más disparatadas, en<br />
los límites, no obstante, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l género; su más sobresaliente carácter consiste en<br />
un epísporo espeso, como compuesto <strong>de</strong> muchas capas sobrepues tas. El pedicelo<br />
que <strong>la</strong>s soporta es hialino, y su longitud rebasa apenas <strong>la</strong> <strong>de</strong> ellos.<br />
-40
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
Esta especie fue <strong>de</strong>scubierta por Bertero en un Sisyrinchium, en partes herbosas <strong>de</strong><br />
bosques.<br />
8. Puccinia perforans †<br />
P. hypophyl<strong>la</strong>, sparsa; acervulis erumpentibus, fuscis, p<strong>la</strong>niusculis, ambitu epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> ve<strong>la</strong>tis,<br />
quasi sertatis, subtus circumscissis tan<strong>de</strong>mque <strong>de</strong>ciduis folium perforatum relinquentibus;<br />
sporidiis erectis, oblongo obovatis truncatis, breviter pedicel<strong>la</strong>tis.<br />
P. P e r F o r a n s Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
Pústu<strong>la</strong>s raras, solitarias, pardas, anchas <strong>de</strong> media línea y más, orbicu<strong>la</strong>res, p<strong>la</strong>nas<br />
o un poco convexas, aparentes al mismo tiempo en <strong>la</strong> faz inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas,<br />
don<strong>de</strong> el epi <strong>de</strong>rmis <strong>la</strong>s cubre, y en <strong>la</strong> faz superior, don<strong>de</strong> este mismo epi<strong>de</strong>rmis,<br />
<strong>de</strong>scolorido y convexo, indica <strong>la</strong> perforación que <strong>de</strong>be resultar <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l<br />
parasita en <strong>la</strong> madurez. Esporidias tiesas, pardas, provistas <strong>de</strong> un corto pedicelo, y<br />
notables, en general, por su casil<strong>la</strong> superior truncada o cortada en cuadro.<br />
Este parásito crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Luzuriaga radicans.<br />
9. Puccinia arundinacea<br />
P. amphigena; maculis pallidis diffusis nullisve; acervis linearibus fusco-nigris, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />
rupto sublevato marginu<strong>la</strong>tis; sporidiis oblongis, utrinque attenuatis, apice apicu<strong>la</strong>tis, medio<br />
constrictis episporio et en dosporio stratosis fuscis, stipite longissimo fultis.<br />
P. a r u n d i n a c e a Hedw. fil, Fung. ined., tab. 7; Duby, Bot Gall., p. 889; Corda, Icon,<br />
Fung., iv, tab. iii, fig. 30; Bertero, Coll., n. 1380.<br />
Pústu<strong>la</strong>s lineales a<strong>la</strong>rgadas, no confluyentes, <strong>de</strong> un pardo negruzco, visibles<br />
en ambas faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja y aun también sobre su vaina; levantan el epi<strong>de</strong>rmis,<br />
que queda aplicado a <strong>de</strong> recha e izquierda. En este estado, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta tiene alguna<br />
seme janza con el Usti<strong>la</strong>go longissima. Las esporidias son oblongas, apicu<strong>la</strong>das por el<br />
vértice, aunque obtusas, <strong>la</strong>rgamente pedice <strong>la</strong>das y un poco angostadas al nivel <strong>de</strong>l<br />
tabique. El epísporo y el endósporo están compuestos <strong>de</strong> capas concéntricas.<br />
Bertero cogió esta especie sobre una caña, junto a valparaíso.<br />
10. Puccinia dichondrae †<br />
P. hypophyl<strong>la</strong>; pustulis confertis, punctiformibus, hemisphaericis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> primo tectis,<br />
<strong>de</strong>in ea<strong>de</strong>m rupta cinctis, brunneis, totum folium occupantibus; sporidiis oblongis, apicu<strong>la</strong>tis<br />
fuscis breviter pedicel<strong>la</strong>tis medio constrictis.<br />
P. d i c h o n d r a e Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
-41-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Toda <strong>la</strong> faz inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja está invadida por <strong>la</strong>s pústu<strong>la</strong>s numerosas <strong>de</strong> esta<br />
especie, <strong>la</strong>s cuales se extravían también algunas veces, bien que en corto número,<br />
por <strong>la</strong> faz superior y aun también por el pecíolo. Estas pústu<strong>la</strong>s están aproximadas,<br />
luego confluyentes, redon<strong>de</strong>adas, convexas, hemisféricas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cabeza<br />
<strong>de</strong> alfiler ordinario, pardas, cubiertas primero por el epi<strong>de</strong>rmis levantado, luego<br />
cuando éste llega a romperse, son cercadas por sus girones. Las esporidias nacen <strong>de</strong><br />
un falso-estroma escuteliforme, semejante a <strong>la</strong> lámina prolí gera <strong>de</strong> un liquen gimnocarpo;<br />
son pardas, oblongas, muchas veces en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong> cifra 8, por efecto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> angostura que tiene lugar al nivel <strong>de</strong>l tabique, y superadas <strong>de</strong> una punta ob tusa<br />
hialina, o <strong>de</strong> un negro <strong>de</strong> una gradación más c<strong>la</strong>ra que lo restante <strong>de</strong>l epísporo.<br />
Esta especie se hal<strong>la</strong> en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Dichondra sericea.<br />
Xi. ur o m i c e s - ur o m y c e s<br />
Pseudostroma pulvinatum, cellulosum. Sporidia globu<strong>la</strong>ria, simplicia, pedicel<strong>la</strong>ta, cum vel<br />
si ne pedicello a matrice soluta.<br />
ur o m y c e s Link; Unger; Fries, Sum. Veget. Scand., pars post., p. 51. ur o m y c e s et t r ic<br />
h o B a s i s Lév., l.c.<br />
Clinodo o falso-estroma pulvinado, formado <strong>de</strong> diminutas celdil<strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>res.<br />
Esporidias sencil<strong>la</strong>s, globu losas, más o menos <strong>la</strong>rgamente pedice<strong>la</strong>das, separándose<br />
<strong>de</strong>l pedicelo persistente en cuyo ápice están pegadas, u arrastrándole con él<br />
cuando caen.<br />
A ejemplo <strong>de</strong> Fries, reúno aquí los dos géneros uromyces y tricho basis, cuyo carác ter<br />
común es tener esporidias sencil<strong>la</strong>s, llevadas por esterigmatos o pedicelos. Realmente<br />
no difieren el uno <strong>de</strong>l otro que en cuanto en el primero, el pedicelo cae con<br />
<strong>la</strong> esporidia y le constituye una especie <strong>de</strong> co<strong>la</strong>, al paso que en el segundo, queda<br />
fijado en el clinodio, y <strong>la</strong> esporidia es anura o sin co<strong>la</strong>.<br />
1. Uromyces cichoracearum<br />
U. amphigena; maculis f<strong>la</strong>vescentibus; acervulis sparsis subrotundis, minutis, fuscis, epi <strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />
rupta cinctis; sporidiis subsphaericis fuscis, pedicello brevi aut pullo, episporio crasso<br />
levi.<br />
U. c i c h o r a c e a r u m Fries, l.c. ur e d o DC., Fl. Fr. ca e o m a a P i c u l o s u m Link, pro<br />
part. tr i c h o B a s i s Lév. ur e d o c o m P o s i ta r u m Bertero, Coll., n. 727.<br />
Se nota que <strong>la</strong>s hojas invadidas por este parásito son <strong>de</strong>sco loridas en algunos<br />
sitios y aun también amarillentas. En estas manchas se ven muchísimos puntos<br />
pardos que están formados por sus pústu<strong>la</strong>s. Éstas ocupan ambas faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja,<br />
-42
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
son re don<strong>de</strong>adas, poco convexas y están cercadas por los girones levantados <strong>de</strong>l<br />
epi<strong>de</strong>rmis. En <strong>la</strong> madurez, <strong>la</strong>s esporidias, glo bulosas, y pardas, caen y llevan, algunas<br />
veces, tras sí al pe dículo que <strong>la</strong>s soportaba primitivamente.<br />
He observado esta uredínea en hojas <strong>de</strong>l Madia viscosa, cogidas en Santiago y<br />
enviadas por Bertero. El señor Léveillé <strong>la</strong> seña<strong>la</strong> también en <strong>la</strong> misma p<strong>la</strong>nta, en el<br />
herbario <strong>de</strong>l museo <strong>de</strong> París.<br />
2. Uromyces cyclostoma<br />
U. amphigena; macu<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>; acervulis in orbem congestis, epi<strong>de</strong>r mi<strong>de</strong> poro regu<strong>la</strong>ri <strong>de</strong>hiscente<br />
tectis; sporidiis ovoi<strong>de</strong>is g<strong>la</strong>bris fuscis breviter pedicel<strong>la</strong>tis.<br />
U. c y c l o s t o m a Lév., Champ. Dlus. Paris, n. 348, sub ur e d i n e; <strong>de</strong>in in Dict. univ.<br />
Hist. nat., sub tr i c h o B a s i.<br />
Las pústu<strong>la</strong>s nacen en ambas faces <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas, pero prin cipalmente en <strong>la</strong> inferior,<br />
don<strong>de</strong> formaré grupos esparcidos, orbicu<strong>la</strong>res y amarillos. El epi<strong>de</strong>rmis que<br />
cubre primitivamente a cada uno <strong>de</strong> estos grupos o pústu<strong>la</strong>s, se abre en su vértice<br />
por un poro regu<strong>la</strong>rmente circu<strong>la</strong>r. Las esporidias son leona das, ovoi<strong>de</strong>s, lisas, provistas<br />
<strong>de</strong> un corto pedicelo.<br />
Esta especie, que no he visto, parece tener más <strong>de</strong> una conexión con <strong>la</strong> U. pyro<strong>la</strong>e,<br />
pero difiere <strong>de</strong> el<strong>la</strong> por el color <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias. Crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> una coniza,<br />
en <strong>Chile</strong>.<br />
3. Uromyces cestri<br />
U. epiphyl<strong>la</strong>; macu<strong>la</strong> pul<strong>la</strong>; acervulis orbicu<strong>la</strong>ribus concentrice cen trifugis atro-fuscis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />
bul<strong>la</strong>ta primo reticu<strong>la</strong>ta tectis <strong>de</strong>mum ea<strong>de</strong>m rupta cinctis, macu<strong>la</strong>m sordi<strong>de</strong> f<strong>la</strong>vam<br />
(pseudo-stroma) relinquen tibus; sporidiis fusco-brunneis ovoi<strong>de</strong>is pedicello hyalino crasso<br />
persis tente fultis, episporio crasso interdum obtuse apicu<strong>la</strong>to (transitus ad Puccinias).<br />
U. c e s t r i Lév., Urédinées, l.c. ur e d o c e s t r i Montag., Fl. J. Fern., n. 58.<br />
Las pústu<strong>la</strong>s que forma ésta están esparcidas y son rara vez confluyentes; su<br />
mayor diámetro llega apenas a una línea; son convexas, muy <strong>de</strong>primidas, primero<br />
cubiertas por el epi<strong>de</strong>r mis <strong>de</strong>scolorido, luego cercadas por sus jirones, <strong>de</strong> los cuales<br />
se <strong>de</strong>sembarazan muy incompletamente. A <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis, se muestran <strong>de</strong><br />
un pardo negruzco, y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> los frutos, su fondo queda <strong>de</strong>snudo y<br />
amarillento. Las esporidias son pardas, ovoi<strong>de</strong>s, lisas, provistas <strong>de</strong> un grueso pedicelo<br />
que llevan tras sí al caer; su epísporo es muy espeso, algunas veces acuminado<br />
y obtuso, como en ciertas puccinias, género al cual sirve éste <strong>de</strong> ligadura <strong>de</strong> transición,<br />
como lo nota muy bien Fries.<br />
-43-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Se observa a esta parásito en <strong>la</strong> faz superior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas hojas que llevan <strong>de</strong>bajo<br />
<strong>de</strong>l Aecidium cestri, lo cual, para repetirlo <strong>de</strong> paso, reafirma bastante <strong>la</strong> opinión emitida<br />
sobre el origen <strong>de</strong> estas p<strong>la</strong>ntas por el señor Unger, que preten<strong>de</strong> no son otra<br />
cosa más que enfermeda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l parenquima <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja.<br />
Recibí <strong>de</strong>l difunto Guillemin, en tiempos pasados, esta curiosa especie enviada<br />
por Bertero bajo los N° 733 y 1740; crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Cestrum parqui, don<strong>de</strong> es<br />
muy común.<br />
4. Uromyces sisyrinchii †<br />
U. amphigena; maculis f<strong>la</strong>vescentibus aut nullis; acervulis oblongis, pallidis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />
longitrorsum rupta semitectis; sporidiis brevissime pedicel<strong>la</strong>tis, sphaericis, in sicco stramineis,<br />
tan<strong>de</strong>m liberis, subcaudatis, episporio crasso hyalino subruguloso.<br />
U. sisyrinchii Montag., Herb. ur e d o n. 728 ex Bertero; Pucciniae homonymae Nob.<br />
consors.<br />
En <strong>la</strong>s mismas hojas que llevan a <strong>la</strong> puccinia, y entre <strong>la</strong>s pústu<strong>la</strong>s pardas <strong>de</strong> ésta,<br />
se ven otras pálidas, oblongas y cu biertas aun en parte por el epi<strong>de</strong>rmis hendido<br />
longitudinal mente. Las esporidias están fijadas en el falso estroma o clino dio, por<br />
un corto pedicelo, que cae algunas veces, pero es muy raro que caiga con el<strong>la</strong>s; su<br />
color es pajizo, y su forma exac tamente globulosa. El epísporo es muy espeso, y el<br />
endósporo colorado y granuloso.<br />
Éste crece en una especie <strong>de</strong> sisyrinchium, en los pastos <strong>de</strong> colinas po b<strong>la</strong>das <strong>de</strong> árboles.<br />
5. Uromyces p<strong>la</strong>centu<strong>la</strong><br />
U. hypophyllus; maculis pallidis; acervulis confertis, minutissimis, punctiformibus, convexis,<br />
epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> rupta arcte cinctis, rufis; sporidiis oblongis, hyalinis, longiuscule pedicel<strong>la</strong>tis.<br />
U. P l a c e n t u l a Berk. in Sched., sub ur e d i n e.<br />
Este uromice, que inva<strong>de</strong> <strong>la</strong> parte inferior <strong>de</strong>scolorida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas, es una <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s más diminutas especies conocidas. Apenas son visibles sus pústu<strong>la</strong>s a <strong>la</strong> simple<br />
vista; pero se dis tinguen muy c<strong>la</strong>ramente con un buen lente. Son numerosas, rojas,<br />
convexas, cercadas y cubiertas en su contorno por el epi<strong>de</strong>rmis levantado. Las<br />
esporidias, jóvenes y aun en su sitio, son piriformes, o en forma <strong>de</strong> porrita; cuando<br />
maduras, son oblongas y parecen permanecer transparentes (tal vez nuestro ejemp<strong>la</strong>r<br />
no <strong>la</strong>s presenta en estado <strong>de</strong> madurez). En su caída, llevan tras sí un pedicelo<br />
bastante <strong>la</strong>rgo y persistente.<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en valparaíso, en una <strong>la</strong>urinea?, por el señor Bridges. La<br />
<strong>de</strong>bo a mi amigo el reverendo M.J. Berkeley.<br />
-44
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
Xii. ur e d o - ur e d o<br />
Pseudo-stroma lenticu<strong>la</strong>re, tenue, e cellulis irregu<strong>la</strong>ribus con stans. Sporae simplices, apo<strong>de</strong>s,<br />
cellu lis magnis in strata plura superpositis innatae, tan<strong>de</strong>m liberae.<br />
ur e d o Pers. emend; Lév; Fries, l.c.<br />
Falso estroma, o clinodio, carnudo, persistente, formado <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s chiquitas<br />
e irregu<strong>la</strong>res, que afectan <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> corona lenticu<strong>la</strong>r. Esta corona está cubierta<br />
<strong>de</strong> muchas capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s, en cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> una espora.<br />
Esporas sencil<strong>la</strong>s, constantemente <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> pedicelo, aun <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el origen,<br />
por efecto <strong>de</strong> su modo <strong>de</strong> evolución.<br />
Estos hongos sumamente chiquitos crecen en hojas vivas y, algu nas veces, con<br />
mu cha abundancia.<br />
1. Uredo cynapii<br />
U. hypophyl<strong>la</strong>, caulinco<strong>la</strong> petio<strong>la</strong>risque; acervulis palli<strong>de</strong> rufis, oblongis vel orbicu<strong>la</strong>ribus<br />
sparsis, p<strong>la</strong>niusculis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> bul<strong>la</strong>ta primo tectis, <strong>de</strong>in ea<strong>de</strong>m rupta cinctis; sporis sphaericis,<br />
ovoi<strong>de</strong>is vcl el lipsoi<strong>de</strong>is.<br />
U. c y n a P i i DC., Fl. Fr., v i, p. 72.<br />
Este uredo forma en <strong>la</strong> superficie inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> <strong>la</strong> etusa y <strong>de</strong> otras<br />
muchas ombilíferas pústu<strong>la</strong>s esparcidas, óva <strong>la</strong>s o redon<strong>de</strong>adas, <strong>de</strong> un rojo pálido,<br />
p<strong>la</strong>nas, algo compactas, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> media línea <strong>de</strong> diámetro, y ribeteadas por los<br />
jiro nes levantados <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis. Las esporas son, en el mismo grupo, globulosas,<br />
al mismo tiempo ovoi<strong>de</strong>s u oblongas.<br />
El señor Léveillé seña<strong>la</strong> esta especie como habiendo sido observada por él mismo<br />
en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> un mulinum, proveniente <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
2. Uredo hydrocotyles<br />
U. epi-rarius hypophyl<strong>la</strong>; acervulis subrotundis sparsis confluen tibusque fusco-brunneis epi<strong>de</strong>r<br />
mi<strong>de</strong> rupta cinctis; sporis globosis, mi nutis, tan<strong>de</strong>m, brunneis asperis.<br />
U. h y d r o c ot y l e s Bertero, Mss. in Montag., Fl. J. Fern., n. 59.<br />
Pústu<strong>la</strong>s orbicu<strong>la</strong>res, pardas, invadiendo sobre todo <strong>la</strong> faz su perior <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja,<br />
más rara vez <strong>la</strong> inferior, anchas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> línea, pero haciéndose<br />
mayores por confluencia, siempre cercadas por los jirones levantados <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis.<br />
Las esporas son globulosas, pardas y notables por <strong>la</strong>s asperecitas <strong>de</strong> que está<br />
cubierto el epísporo.<br />
-45-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Esta especie, que hemos vuelto a hal<strong>la</strong>r idénticamente el señor Roussel y yo, en<br />
el bosque <strong>de</strong> Fontainebleau, en 1850, en el Hydrocotyle vulgaris, crece también muy<br />
abundante en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong>l Hydrocotyle bonariensis.<br />
3. Uredo p<strong>la</strong>niuscu<strong>la</strong> †<br />
U. amphigena; macu<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>; acervulis sparsis minutis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> primo tectis, tan<strong>de</strong>m <strong>de</strong>nudatis<br />
p<strong>la</strong>niusculis, pallidis; sporis globosis, ochraceis; episporio crasso, levi.<br />
U. P l a n i u s c u l a Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
Las pústu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> nuestro parásito están esparcidas por aquí y por allá; son rara<br />
vez confluyentes y ocupan ambas faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja. Muy chiquitas, iguales apenas<br />
en grosor a <strong>la</strong> cabeza <strong>de</strong> un alfiler toca-monja, están primero cubiertas por el epi<strong>de</strong>rmis<br />
levantado, luego <strong>de</strong>snudas y cercadas <strong>de</strong> sus jirones, mostrán dose entonces<br />
bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un disquito p<strong>la</strong>no y b<strong>la</strong>nquecino, el cual cae muy pronto y <strong>de</strong>ja a<br />
<strong>la</strong> hoja horadada. Las esporas son globulosas, color <strong>de</strong> ocre pálido y transparentes;<br />
su epís poro es espeso y liso.<br />
Esta especie crece en <strong>la</strong>s hojas <strong>de</strong> un rumex que no me atrevería a <strong>de</strong>ter minar; pero<br />
no pue<strong>de</strong> esta especie pertenecer al U. rumicum DC., cuyas pústu<strong>la</strong>s, convexas y<br />
pardas, bastan para separarlos específicamente.<br />
4. Uredo baccharidis<br />
U. receptaculis gregariis, magnis, elongatis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> inerassata cinctis; sporangiis ovatis<br />
g<strong>la</strong>bris, pellucidis brevissime pedicel<strong>la</strong>tis.<br />
U. B a c c h a r i d i s Lév., Champ. Mus. Paris., n. 352. er i o s P o r a n G i u m B a c c h a r i d i s Bertero,<br />
Mss.<br />
“Los tallos en los cuales se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> este uredo aumentan <strong>de</strong> volumen y toman una<br />
apariencia fusiforme. El epi<strong>de</strong>rmis, espesado, se abre por hendiduras longitudinales,<br />
irregu<strong>la</strong>res, don<strong>de</strong> <strong>de</strong>termina excavaciones entapizadas por un receptáculo carnudo,<br />
cóncavo, amarillento, cuya superficie está cubierta <strong>de</strong> esporas ovales, g<strong>la</strong>bras,<br />
transparentes, soportadas por un pedicelo muy corto”. Lév.<br />
En el ejemp<strong>la</strong>r que tengo <strong>de</strong> Bertero, no he podido ver más que una go ma resina<br />
<strong>de</strong> color naranjo, o <strong>de</strong> sucino, que se escapa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hendiduras <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> un<br />
Baccaris. Bertero, que había cogido esta especie en Rancagua, creía que era <strong>de</strong>l<br />
género gymnosporangium Montag.<br />
Xiii. ca r B ó n - us t i l a G o<br />
Sportae entophytae, parenchymate vegetabilium innatae, pseudo peridio <strong>de</strong>stitutae, in materie<br />
grumoso-mucosa primo nidu<strong>la</strong>ntes coacervatae, tan<strong>de</strong>am solutae, erumpentes, pulverulentae,<br />
-46
B o t á n i c a – iii. h o n G o s<br />
inqui nantes, simplices, globosae, ellipsoi<strong>de</strong>ae aut angu<strong>la</strong>tae-, saepins saturate coloratae, episporio<br />
nudo, levi, echinu<strong>la</strong>to aut reticu<strong>la</strong>to.<br />
us t i l a G o Bauhin; Link; Fries, Syst. myc., iii, p. 517, pro parte; Tu<strong>la</strong>sne, Ann. Sc. nat.,<br />
3, sér., v i i, p. 751.<br />
Esporas endofitas, <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> clinodio y <strong>de</strong> peri dio, <strong>de</strong>sarrollándose en<br />
medio <strong>de</strong>l parenquima <strong>de</strong> los or ganismos vegetales, en un soroque mucoso, <strong>de</strong><br />
don<strong>de</strong>, por efecto <strong>de</strong> su morfosis, salen <strong>de</strong> <strong>la</strong>s entrañas <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta en forma <strong>de</strong><br />
polvo negruzco, que ensucia los <strong>de</strong> dos que <strong>la</strong>s tocan; son sencil<strong>la</strong>s, chiquitas y bastante<br />
va riables en su forma. Su epísporo es liso, equinu<strong>la</strong>do o re ticu<strong>la</strong>do, y su color<br />
cargado, pardo, fuliginoso o negruzco.<br />
Estos parásitos pulverulentos inva<strong>de</strong>n el parenquima <strong>de</strong> muchos vegetales,<br />
atacando y <strong>de</strong>struyendo <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> flor y <strong>de</strong>l fruto. Es un verda<strong>de</strong>ro azote<br />
<strong>de</strong>vastador, sobre todo para los cereales, y ha dado materia a muchísimos importantes<br />
escritos. Entre nosotros, los señores Tu<strong>la</strong>sne han dado a luz una obra<br />
mo nográfica notable sobre estos hongos parásitos; han dividido el antiguo<br />
género en dos, formando <strong>de</strong>l Uredo caries (carie <strong>de</strong>s blés) el tipo <strong>de</strong> su nuevo<br />
género tilletia, ca racterizado y distinguido <strong>de</strong>l usti<strong>la</strong>go por esporas primitivamente<br />
llevadas por fi<strong>la</strong>mentos ramosos, y cuya morfosis, por consiguiente, es muy dife<br />
rente.<br />
1. Usti<strong>la</strong>go carbo<br />
U. sporis atro-fuliginceis, levibus, globosis aut ellipsoi<strong>de</strong>is.<br />
U. c a r B o Tul., l.c., p. 78, tab. 3, fig. 1-12. ur e d o c a r B o DC.; Montag., Fl. J. Fern., n. 60.<br />
U. s e G e t u m Pers. Dittm. apud Sturm, Deutsche Fl., iii, 3, tab. 33, sub us t i l a G i n e;<br />
Corda, Aekon. Newigk. und Verhandl., 1846, n. 69, tab. 11, fig. 1-8. ca e o m a Link.<br />
re t i c u l a r l a u s t i l a G o Linn.<br />
Esta especie, sumamente perniciosa, inva<strong>de</strong> principalmente <strong>de</strong> los cereales, trigo,<br />
cebada, avena y otras muchas gramíneas. Toma nacimiento en el paren qui ma,<br />
y luego rompiendo el epi<strong>de</strong>rmis se esparce por afuera en forma <strong>de</strong> polvo negro<br />
que ensucia los <strong>de</strong>dos y <strong>la</strong>s partes <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta don<strong>de</strong> cae. Este polvo está formado<br />
<strong>de</strong> innumera bles esporas globulosas u ovoi<strong>de</strong>s, lisas, color <strong>de</strong> hollín, cuando se<br />
miran por el microscopio o separadamente; pero negras, vistas en masa. Olor poco<br />
subido.<br />
Este hongo se hal<strong>la</strong> en muchas especies <strong>de</strong> gramíneas, y causa algunas veces gran<strong>de</strong>s<br />
estragos en <strong>la</strong>s que son cultivadas.<br />
-47-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
2. Usti<strong>la</strong>go maydis<br />
U. sporis exacte sphaericis crassiusculis fuligineo-atris, minute ver rucoso-echinu<strong>la</strong>tis.<br />
U. m ay d i s Corda, l.c., n. 82, p. 649, tab. 3, fig. 1 et 2 et Icon. Fung., v, p. 3; Tul., l.c.,<br />
p. 83, tab. 2, eximie. U. z e a e Unger. ur e d o m ay d i s DC., Fl. Fr., v i, p. 77. U. z e a e<br />
Schwz. ca e o m a z e a e Link. ch a r B o n d u m ay s Bonafous, Hist. nat. du Mays, p. 94,<br />
tab. 18.<br />
Esta usti<strong>la</strong>gine inva<strong>de</strong> el parenquima <strong>de</strong> los tallos, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ho jas superiores y <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s brácteas, <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l ovario y el óvulo, también <strong>la</strong>s flores masculinas <strong>de</strong>l<br />
mays y produce en ellos tumores más o menos voluminosos. En <strong>la</strong> madurez <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
esporas, <strong>la</strong>s partes se rasgan, <strong>de</strong>jan escapar un polvo abun dante <strong>de</strong> un negro <strong>de</strong><br />
hollín, y no presentan más residuo que <strong>la</strong>s so<strong>la</strong>s hebras leñosas y vascu<strong>la</strong>res, habiendo<br />
sido <strong>de</strong>struido todo el tejido celu<strong>la</strong>r ambiente. Las esporas son esféricas, el<br />
doble más gruesas que en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, opacas y cargadas <strong>de</strong> verru guitas agudas<br />
sobre su epísporo. El olor es acre y <strong>de</strong>sagradable.<br />
Este hongo es muy común en <strong>la</strong>s flores <strong>de</strong>l mays, a <strong>la</strong>s que <strong>de</strong>struye com pletamente,<br />
y es conocido bajo el nombre <strong>de</strong> carbón.<br />
-48
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
iv. LíQUENES<br />
Los líquenes son vegetales agamas y vivaces, que crecen al aire libre y cuya vida,<br />
interrumpida du rante <strong>la</strong> sequedad, se sostiene so<strong>la</strong>mente con <strong>la</strong> hu medad ambiente,<br />
<strong>de</strong> que están muy ansiosos. Se componen <strong>de</strong> un talo o sistema vegetativo y<br />
se reproducen ya por esporidias, ya por gonidias o yemas.<br />
El talo es <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> los líquenes que soporta o encierra los órganos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
reproducción, y es centrí fugo, es <strong>de</strong>cir, que se extien<strong>de</strong> horizontalmente (crustáceo<br />
o foliáceo), o centrípeto, es <strong>de</strong>cir, vertical (fruticuloso). En ciertos géneros, como<br />
el c<strong>la</strong>donia y el estereocolon, se hal<strong>la</strong>n reunidas <strong>la</strong> una y <strong>la</strong> otra <strong>de</strong> estas formas.<br />
El talo foliáceo tiene también el nombre <strong>de</strong> fronda. Este órgano está compuesto<br />
ordi nariamente <strong>de</strong> dos capas distintas, una cortical y otra medu<strong>la</strong>ria; <strong>la</strong> primera<br />
es exterior homogénea, tiesa y <strong>de</strong>scolorada en estado <strong>de</strong> sequedad, b<strong>la</strong>nda y con<br />
visos <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> más o menos intenso cuando está humectada. Esta coloración<br />
es <strong>de</strong>bida a <strong>la</strong> pre sencia <strong>de</strong> un or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s esféricas, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces<br />
ver<strong>de</strong>s, escondidas <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis y que se l<strong>la</strong>man gonidias (gonidia). La capa<br />
se gunda o medu <strong>la</strong>ria es inferior a <strong>la</strong> otra en los líquenes centrífugos, y está ro<strong>de</strong>ada<br />
<strong>de</strong> el<strong>la</strong> por todas partes en los centrí petos, es <strong>de</strong>cir, que es interior o central, y<br />
está for mada ordinariamente <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rgadas, hebri losas, más o menos<br />
abundantes, más o menos <strong>de</strong>nsas, algunas veces libres, y otras veces confun didas<br />
con <strong>la</strong> capa cortical. Se observa en <strong>la</strong> juventud <strong>de</strong> algunos líquenes, crustáceos o<br />
foliáceos, una ter cera capa, y ésta es el hipotalo (protothallus Meyer), que pue<strong>de</strong><br />
compararse al mycelium <strong>de</strong> los hongos. Ordinariamente, son <strong>de</strong>bidos al hipotalo ya<br />
el abundante vello <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, ya los hacecillos o grapones que sirven<br />
para sujetar <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, y que falsamente han sido reputados verda<strong>de</strong>ras rai cil<strong>la</strong>s. He<br />
dicho que el talo horizontal es crustáceo o foliáceo; en el primer caso, está adherido<br />
por to das partes a <strong>la</strong> matriz por una <strong>de</strong> sus faces. Cuando esta matriz es una corteza<br />
<strong>de</strong> árbol, o una hoja, se le dice epifléodo cuando se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> sobre el epi<strong>de</strong>rmis,<br />
e hipofléodo si nace <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> él. El talofoliáceo está comúnmente formado <strong>de</strong><br />
hojue<strong>la</strong>s lineares ra diantes <strong>de</strong> un centro común, o bien es monófilo y está más o<br />
menos recortado y aun también tijere teado en su contorno. El género p<strong>la</strong>codium DC.<br />
ofrece una reunión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos formas. En fin, el talo centrípeto es o comprimido<br />
en ciertas ramalinas o cilíndrico y fruticoloso como en los estereocolones y <strong>la</strong>s<br />
úsneas. He aquí en abreviado todo lo concer niente a los órganos <strong>de</strong> vegetación <strong>de</strong><br />
los líquenes; procuremos exponer también sucintamente lo que pertenece a los <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> reproducción.<br />
Los órganos encargados <strong>de</strong> este importante mi nisterio en <strong>la</strong> familia que nos<br />
ocupa se componen <strong>de</strong> dos partes bien distintas, que son el tha<strong>la</strong>mium y el excípulo, y<br />
-49-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
<strong>la</strong>s cuales, reunidas, constituyen <strong>la</strong> apotecia. El tha<strong>la</strong>mium, l<strong>la</strong>mado también núcleo,<br />
encierra <strong>la</strong>s tecas, <strong>la</strong>s cuales son unas celdil<strong>la</strong>s ver ticales, cilíndricas, c<strong>la</strong>viformes o<br />
elipsoi<strong>de</strong>s; éstas contienen, sobre una o dos ringleras, otras cel dil<strong>la</strong>s globulosas,<br />
oblongas o en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> tejedor, algunas veces también acicu<strong>la</strong>res o<br />
en forma <strong>de</strong> aguja y a <strong>la</strong>s que se da generalmente el nombre <strong>de</strong> esporidias. Las tecas<br />
están, con <strong>la</strong> mayor frecuencia, puestas entre otras celdil<strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rgadas, sencil<strong>la</strong>s o<br />
ramosas, que se l<strong>la</strong>man paráfisas. Se da el nombre <strong>de</strong> hipotecio (hypothecium) a<br />
una o mu chas capas sobrepuestas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas y <strong>de</strong>scolóreas sobre <strong>la</strong>s<br />
cuales reposa inmediatamente el tha<strong>la</strong>mium, que, por otra parte, ofrece dos formas<br />
principales, según que pertenece a los líquenes gim nocarpos o a los angiocarpos.<br />
En los primeros es persistente y bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> disco orbicu<strong>la</strong>r, o indurescente<br />
y colocado en hendiduras lineares; a éste se le ha dado el nombre <strong>de</strong> lámina<br />
prolígera. En los segundos, incluso en el talo, ya mediata ya inme diatamente,<br />
es ordinariamente <strong>de</strong>licuescente y con serva más particu<strong>la</strong>rmente el nombre <strong>de</strong><br />
núcleo. El excípulum o esporangio es <strong>de</strong> dos suertes, a saber, u homogéneo y con siguientemente<br />
concolóreo (excípulo thallo<strong>de</strong>s), o heterogéneo, <strong>de</strong> una naturaleza particu<strong>la</strong>r<br />
(excip. proprium), ordinariamente carbonáceo y <strong>de</strong>scolóreo. Algunas veces<br />
es doble, es <strong>de</strong>cir, com puesto <strong>de</strong> un excípulum propio ribeteado o cubierto <strong>de</strong> un<br />
excípulum talódico. Sea el que sea su origen, el excípulum se reviste siempre <strong>de</strong><br />
formas variadas y toma diferentes nombres; es orbicu<strong>la</strong>r (scutel<strong>la</strong>) en <strong>la</strong>s parmelíeas<br />
y en <strong>la</strong>s lecidíneas; lineal (lirel<strong>la</strong>) en <strong>la</strong>s grafí<strong>de</strong>as; ovoi<strong>de</strong> o esférico, y hueco<br />
(perithecium) en <strong>la</strong>s verrucaríeas y <strong>la</strong>s tripeteliáceas. Las apote cias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s úsneas han<br />
tomado también el nombre <strong>de</strong> orbi<strong>la</strong>s.<br />
L os líquenes se ligan por un <strong>la</strong>do con <strong>la</strong>s fíceas (algas) por el lichina, comparable<br />
al esferoforo, y por otro <strong>la</strong>do con <strong>la</strong>s hepáticas, con el riccia por ejemplo, por<br />
el endocarpon. La afinidad es aun más estrecha con los pirenomicetes, y a el<strong>la</strong><br />
sirven <strong>de</strong> transición <strong>la</strong>s verrucarias y <strong>la</strong>s opégrafas, a tal punto que <strong>la</strong> presencia<br />
o <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong>l talo pue<strong>de</strong> so<strong>la</strong> <strong>de</strong>cidir <strong>la</strong> cuestión <strong>de</strong> género y <strong>de</strong> familia. Estas<br />
p<strong>la</strong>ntas tienen numerosos y magníficos representantes en <strong>Chile</strong>, sobre todo en<br />
muchos géneros gimnocarpos <strong>de</strong>l más elevado puesto en <strong>la</strong> serie, como <strong>la</strong>s estictas<br />
y <strong>la</strong>s rocce<strong>la</strong>s. Causa, con todo eso, sorpresa el no hal<strong>la</strong>r entre ellos sino es algunas<br />
pocas verrucarias y opegrafas y ni un solo grafis. Las tribus <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tripetelíeas, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cali cíeas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s glifí<strong>de</strong>as y limboríeas faltan completamente.<br />
Estas p<strong>la</strong>ntas crecen en todos los cuerpos <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza; árboles, tierra, peñas<br />
y piedras, todo les es apropiado, con tal que hallen un punto <strong>de</strong> apoyo, pues<br />
son falsos parasitas que no viven a expensas <strong>de</strong> sus soportes. Aun también se les<br />
en cuentra en el hierro y otros metales, en el vidrio pulido, etc. Los Líquenes sirven<br />
a <strong>la</strong> industria, a <strong>la</strong> economía doméstica y a <strong>la</strong> medicina; con respecto al uso que se<br />
hace <strong>de</strong> ellos, basta citar <strong>la</strong>s diversas rocce<strong>la</strong>s empleadas en <strong>la</strong> tintura, el Cetraria<br />
is<strong>la</strong>ndica y sobre todo el C<strong>la</strong>donia rangiferina, sin el cual <strong>la</strong> Laponia seria inhabitable.<br />
-50
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
A. lí q u e n e s G i m n o c a r P o s<br />
Apotecias abiertas, disciformes. Lámina prolígera aseígera y persistente,<br />
extendida en un excípulum propio o talódico, nunca <strong>de</strong>licuescente, pero caduco<br />
algunas veces y resolviendo en polvo<br />
Gy m n o c a r P i Schrad, Fries, Fw. discoi<strong>de</strong>i Schoer. excl. Gr a P h i d.<br />
tr i B u i<br />
pa r m e l i á C e a s<br />
Apotecias contiguas con el talo, redon<strong>de</strong>adas, cóncavas, ap<strong>la</strong>s tadas, escuteliformes,<br />
rara vez en forma <strong>de</strong> ro<strong>de</strong><strong>la</strong>. Disco persistente, <strong>de</strong> consistencia<br />
<strong>de</strong> cera, cercado <strong>de</strong> un ribete que sale <strong>de</strong>l talo.<br />
Pa r m e l i a c e a e Fries, Lich. eur. reform.; Montag.; Fw. sc u t e l l i F e r i et P e lti F e r i Schoer.,<br />
Enum. cril. Lich. europ.<br />
su B t r i B u i<br />
Ús n e a s<br />
Disco primitivamente abierto. Talo centrípeto o fruticuloso, simi<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces vertical o sarmentoso, privado siempre <strong>de</strong>l hipo ta lo.<br />
us n e a Hoffm.; Fries, Syst. Orb. Veget.; Montag.; Dntrs.; Fw.; Schoer.<br />
i. Ús n e a - us n e a<br />
Apothecia orbicu<strong>la</strong>ta, pel<strong>la</strong>ta, p<strong>la</strong>na, a thallo tota formata, in ambitu subimmarginato plerumque<br />
ciliato-fibrillosa. Discus semper apertus, strato medul<strong>la</strong>ri fi<strong>la</strong>mentoso impositus.<br />
Lamina prolígera tenuissima. Thallus primitus erectus, suffruticulosus, adultior passim pendulus,<br />
undique simi<strong>la</strong>ris, strato corticali floccoso-crustaceo a medul<strong>la</strong>ri solido fi<strong>la</strong>mentoso<br />
dis creto et annu<strong>la</strong>tim rupto sece<strong>de</strong>nte. Hypothallus nullus. Asci tenues. Sporidia minima,<br />
sim plicia.<br />
us n e a Hoffm.; Fries, Syst. Orb. Veget.; Montag., DNtrs.; Fw.; Schoer.<br />
Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, p<strong>la</strong>nas, prendidas por el cen tro, rara vez excéntricas, enteramente<br />
formadas por el talo, cuyo bor<strong>de</strong> poco saliente es comúnmente es pinoso<br />
o pestañado por hebritas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma naturaleza que los ramos. Disco pálido o<br />
colorado, siempre exten dido aun en tiernos años e inmediatamente puesto sobre<br />
<strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria fi<strong>la</strong>mentosa. Lámina prolígera suma mente <strong>de</strong>lgada. Talo cilíndrico,<br />
filiforme, liso o cu bierto <strong>de</strong> asperezas o <strong>de</strong> hebritas horizontales, primero<br />
en<strong>de</strong>rezado, sufrutescente, ramoso, que se ponse pen diente con <strong>la</strong> edad, semejante<br />
-51-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
a sí mismo en todas sus partes. Está formado <strong>de</strong> una capa vertical, crustácea, poco<br />
adherente al eje fi<strong>la</strong>mentoso, que es notable por su coherencia fusiforme, y <strong>de</strong>l<br />
cual se separa en forma anu <strong>la</strong>r cuando se tira el talo en el sentido <strong>de</strong> su longitud.<br />
Hipotalo nulo. Esporidias sencil<strong>la</strong>s, elípticas, redon <strong>de</strong>adas, hialinas y sumamente<br />
chiquitas, comparadas con el tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />
Las úsneas pue<strong>de</strong>n servir para <strong>la</strong> tintura y están esparcidas por toda <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l<br />
globo. Su polimorfis hace difícil <strong>la</strong> distinción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s es pecies entre sí, en términos<br />
que algunos liquenógrafos <strong>la</strong>s tienen reunidas casi todas como simples formas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> U. barbata. En todo caso, sin llevar <strong>de</strong>masiado lejos esta distinción, no los<br />
imitaremos, persuadidos <strong>de</strong> que para conocer bien, es necesario tener recurso a <strong>la</strong><br />
división. Por otra parte, recordamos <strong>la</strong>s experiencias <strong>de</strong> Westering, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />
resulta que cada especie produce un color o una grada ción <strong>de</strong> color diferente, lo<br />
cual parece indicar una suerte <strong>de</strong> idiosin crasia particu<strong>la</strong>r.<br />
§ I. ÚSNEAS vERDADERAS<br />
Disco pardo. Cordón medu<strong>la</strong>rio distinto<br />
1. Usnea barbata<br />
U. thallo pendulo palli<strong>de</strong> virescenti-cinereo levigato hinc in<strong>de</strong> an nu<strong>la</strong>tim constricto cras siusculo<br />
ramosissimo, ramis divergentibus fibril losis apice capil<strong>la</strong>ceis, fibrillis ramulisque horizontaliter<br />
patulis seu cum axi angulum rectum efformantibus o; apotheciis sparsis, ad ramulos subterminalibus<br />
apiceque ramuli reflexo appendicu<strong>la</strong>tis; disco concaviusculo subcar neo margine<br />
cilia to, ciliis simplicibus aut ramosis; ascis c<strong>la</strong>vatis quam in U. ceratina du plo longiores,<br />
sporidia oblonga, simplicia suboc tona serie duplici foventibus, paraphysibus im mix tis.<br />
U. B a r B ata a Ach., Lich. univ., p. 624; Ejusd., Syn. Lich., p. 306. li c h e n B a r B at u s<br />
Linn.; Engl. Bot., t. 258, f. 2; Dill., Hist. Musc., t. X i i, f. 6.<br />
var. a dasypoga: thallo pendulo filiformi sordi<strong>de</strong> luteo-virescente tan<strong>de</strong>m fuscescente<br />
scabroque, ramis elongatis subsimplicibus, fibrillis patentissimis concoloribus. U. barbata, B<br />
dasypoga Ach. ll.cc.<br />
var. b articu<strong>la</strong>ta: thallo g<strong>la</strong>bro levigato f<strong>la</strong>ccido e stramineo rufes cente basi crassa<br />
<strong>la</strong>cunoso ramisque elongatis articu<strong>la</strong>tis, articulis dis cretis subventricosis, ramis ultimis capil<strong>la</strong>ceo-attenuatis.<br />
U. barbata, var. articu<strong>la</strong>ta Aclh. ll.cc. li c h e n a rt i c u l at u s Engl. Bot.,<br />
t. 258, f. 1 (sinistra).<br />
Talo fi<strong>la</strong>mentoso, cilíndrico, g<strong>la</strong>bro, <strong>de</strong> un amarillo pá lido, algunas veces cenizo,<br />
ordinariamente articu<strong>la</strong>do en <strong>la</strong> base por estrechuras más o menos proximas;<br />
el <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un pie en nuestros ejemp<strong>la</strong>res, y muy ramoso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base.<br />
Ramos muy a<strong>la</strong>rgados, igualmente pendientes, poco di vididos, pero cargados <strong>de</strong><br />
hebritas capi<strong>la</strong>res sencil<strong>la</strong>s o ahorqui l<strong>la</strong>das, horizontales o divergentes, es <strong>de</strong>cir,<br />
formando un ángulo recto con los ramos. Los cefalodios y <strong>la</strong>s orbi<strong>la</strong>s o apote cias<br />
faltan igualmente tanto en el tipo como en <strong>la</strong> variedad a dasypoga.<br />
Esta especie ofrece algunas varieda<strong>de</strong>s que son va r . a dasypoga: el talo es más<br />
<strong>de</strong>l gado que en el tipo, pero, tan <strong>la</strong>rgo, ramoso y pen diente, más bien tieso que<br />
-52
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
flexible, y conserva el mismo diámetro, poco más o menos, <strong>de</strong> <strong>la</strong> base al ápice. Los<br />
ramos están guarnecidos <strong>de</strong> pequeñas asperezas, y cargados <strong>de</strong> hebritas capi<strong>la</strong>res<br />
sencil<strong>la</strong>s, muy abiertas aun hacia el vértice. El color <strong>de</strong> <strong>la</strong> muestra que tenemos se<br />
ha puesto <strong>de</strong> un pardo bastante <strong>de</strong>cidido. va r . b articu<strong>la</strong>ta: esta forma se distingue<br />
por <strong>la</strong> f<strong>la</strong>queza y b<strong>la</strong>ndura, y por <strong>la</strong>s estrechuras <strong>de</strong> su talo, hecho así moniliforme;<br />
y también por <strong>la</strong> facilidad que muestra <strong>la</strong> capa vertical a romperse <strong>de</strong> distancia en<br />
distancia y a <strong>de</strong>jar <strong>de</strong>snudo en gran<strong>de</strong>s espacios el cordón central. El tipo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
especie se hal<strong>la</strong> comúnmente en <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong>l centro y <strong>de</strong>l sur, val divia, etc., y<br />
<strong>la</strong> variedad a en Quillota, cogida por Bertero, el cual <strong>la</strong> envió bajo el Nº 1212, uno<br />
y otro pendientes <strong>de</strong> árboles vivos, en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> los cuales están prendidos por<br />
el achatamiento <strong>de</strong> su base. La variedad b es ori ginaria <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, don<strong>de</strong> los<br />
señores d’Urville y Hombron <strong>la</strong> cogieron.<br />
2. Usnea plicata<br />
U. thallo pendulo levigato aut scabriusculo, albo-pallescente ochroleucove, ramis <strong>la</strong>xis ra mosissimis<br />
fibrillosis, ultimis capil<strong>la</strong>ceis implexis; apotheciis <strong>la</strong>teralibus vel longissime appendicu<strong>la</strong>tis,<br />
concavis, <strong>de</strong>mum p<strong>la</strong>nis, concoloribus, ciliatis, ciliis tenuissimis longissimisque.<br />
Sporidia globosa, octona, duplici serie ascis amplis obovato-oblongis inclusa.<br />
U. P l i c a ta Hoffmann, Fl. Germ., p. 132; Ach., Syn. Lich., p. 305; Hook. fil., Crypt.<br />
Antaret., p. 82 at 315. U. B a r B ata, var. l e v i s Montag., Fl. J. Fern., Nº 62. li c h e n<br />
P l i c a t u s Linn.; Engl. Bot., t. 257; Fries, Lich. Suec. exsic., n. 270.<br />
var. hirta: thallo abbreviato ramisque verrucoso-pulverulentis.<br />
var. cacti: thallo minutissimo, brevissimo verrucoso-pulverulento cephalodiis crebris<br />
carneis <strong>la</strong>teralibus onusto.<br />
Talo fi<strong>la</strong>mentoso pendiente, prendido en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> los árboles por su achatamiento<br />
disciforme, luego dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en ramas muy <strong>la</strong>rgas, muy ramosas<br />
también y casi di cótomas. Estas ramas, cubiertas <strong>de</strong> una corteza que se rompe<br />
y <strong>de</strong>ja ver el eje medu<strong>la</strong>r, son flexuosas y tanto más finas cuanto se aproximan al<br />
vértice, don<strong>de</strong> tienen apenas el grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí. Las hebritas capi<strong>la</strong>res<br />
que nacen por aquí y por allá no salen en ángulo recto como en <strong>la</strong> especie<br />
prece <strong>de</strong>nte, y parecen más bien resaltar <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía <strong>de</strong>l ramuli llo, o al menos<br />
<strong>de</strong> su ramificación irregu<strong>la</strong>r y como panicu <strong>la</strong>da; por otra parte, están muy mezc<strong>la</strong>das<br />
y es muy difícil se parar<strong>la</strong>s sin romper<strong>la</strong>s. La longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta varía <strong>de</strong> seis<br />
a ocho pulgadas, y su color es <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido en <strong>la</strong>s mues tras <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes y<br />
<strong>de</strong> un amarillo pajizo en <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z; <strong>la</strong>s unas y <strong>la</strong>s otras son muy g<strong>la</strong>bras<br />
y muy lisas. Las orbi<strong>la</strong>s (apothecia), que no existen en el liquen <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, están situadas<br />
<strong>la</strong>teralmente hacia el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramas, son anchas <strong>de</strong> cuatro a seis líneas,<br />
primero cóncavas, luego p<strong>la</strong>nas, o al menos no muy manifiestamente marginadas,<br />
y cargadas <strong>de</strong> pestañas <strong>de</strong>lgadas, sencil<strong>la</strong>s, bastante <strong>la</strong>rgas y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma naturaleza<br />
que <strong>la</strong>s últimas hebritas. El disco tiene el color <strong>de</strong>l talo. La lámina prolígera, muy<br />
<strong>de</strong>lgada, está com puesta <strong>de</strong> tecas obovoi<strong>de</strong>s muy amplias, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales cada una<br />
contiene seis esporidias globulosas dispuestas en dos rin gleras.<br />
-53-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Esta especie difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte por el porte, el color y <strong>la</strong> ramifica ción. Con<br />
todo eso, no están <strong>de</strong> acuerdo los autores sobre lo que <strong>de</strong>be ser consi<strong>de</strong>rado como <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> Linneo, como dan fe <strong>de</strong> ello sus exsiccata. Por eso me <strong>de</strong>jé guiar por Fries,<br />
compatriota <strong>de</strong> Linneo y <strong>de</strong> Acharius, más al alcance, por consiguiente, que otros <strong>de</strong><br />
conocer el verda<strong>de</strong>ro Lichen pli catus. La variedad hirta difiere <strong>de</strong> una forma análoga<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> especie siguiente por el modo <strong>de</strong> división <strong>de</strong>l talo y por el en<strong>la</strong>zamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
últimas rami l<strong>la</strong>s. Toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se hace pulverulenta por <strong>la</strong> erupción <strong>de</strong> verrugas<br />
sordi formes. No cito <strong>la</strong> variedad Cacti, cuyo talo setiforme, pulverulenta, al canza<br />
apenas seis líneas <strong>de</strong> alto, más que por los numerosos cefalodios que he notado en<br />
el<strong>la</strong> y que no pu<strong>de</strong> encontrar en ningún ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l tipo. Estas cefálodis, gruesas<br />
como cabezas <strong>de</strong> alfileres, nacen en <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l talo y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramas, que por su<br />
<strong>de</strong>sarrollo aparecen como genicu<strong>la</strong>das. Son, al principio, hemisféricas, color <strong>de</strong><br />
carne, pero más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte se <strong>de</strong>primen y se hacen p<strong>la</strong>centiformes. Lo que nos inclina<br />
a mirar<strong>la</strong> como <strong>de</strong>biendo alle garse a <strong>la</strong> Usnea plicata es <strong>la</strong> división casi dicotómica<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> honda. Fue cogida por Bertero en <strong>la</strong>s espinas <strong>de</strong>l Cactus coquimbanus Molina,<br />
cerca <strong>de</strong> Rancagua, y más particu<strong>la</strong>rmente en el monte Manzano, el cual <strong>la</strong> envió<br />
con el Nº 708, y creía que los cefalodios eran una peziza.<br />
3. Usnea florida<br />
U. thallo erectiusculo rarius subpendulo rigidulo scabrido cinereo pallido, fibrillis crebris horizontalibus,<br />
ramis patentissimis expansis sub simplicibus; apotheciis subterminalibus p<strong>la</strong> nis<br />
<strong>la</strong>tissimis albicantibus, margine <strong>de</strong>misso ciliatis, ciliis radiantibus elongatis; ascis sporidia<br />
subglobosa aut oblonga, suboctona, hyalina, serie duplici inordinateve foventibus.<br />
U. F l o r i d a Hoffm., Pl. Lich., t. 30, f. 2; Ach., Syn. Lich., p. 304. li c h e n F l o r i d u s<br />
Linn., Fl. Suec., N° 1130; Engl. Bot., t. 802!<br />
var a rubiginea: thallo caespitoso, sanguineo-rubro, erectiusculo, aspero-tubercu loso,<br />
ramuloso, passim fibrilloso, palli<strong>de</strong> rubente; apotheciis subterminalibus concavis appendicu<strong>la</strong>tis,<br />
dico carneo-cinerascente margine radiatim ciliato. U. F l o r i d a var. r u B i G i n e a<br />
Michx., Fl. Bor. Amer. ii, p. 332; Ach. Syn. Lich. p. 305; Montag., Voy. Bonite, Crupt.<br />
p. 161. Pa r m e l i a c o r a l l o i d e s var. r u B i G i n e a Eschw. in Mart., Fl. Bras. i, p. 228.<br />
var. b hirta: thallo brevi, divergenti-ramoso, <strong>de</strong>nse fibrilloso, verru coso-pulverulento;<br />
scutellis abortientibus.<br />
var. c retiruga Montg.: thallo diminuto, <strong>de</strong>nse fibrilloso scaberrimo que, divaricatoramoso;<br />
orbillis subtus rugosis, rugis reticu<strong>la</strong>tis.<br />
En el tipo, el talo está en<strong>de</strong>rezado, no pendiente; es fruti coloso, cilíndrico, <strong>de</strong>l<br />
grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo por <strong>la</strong> base, que se di<strong>la</strong>ta también como un disco<br />
sobre <strong>la</strong> corteza; va a<strong>de</strong>lgazándose hacia el vértice, y se divi<strong>de</strong> en ramas esparci das,<br />
divergentes, casi sencil<strong>la</strong>s y que llegan, poco más o menos, a <strong>la</strong> misma altura. La corteza<br />
<strong>de</strong> que se reviste el fi<strong>la</strong>mento prin cipal no se rompe, sino rara vez anu<strong>la</strong>rmente,<br />
a menos que se ejerzan tracciones en sentido longitudinal; su color es cenizo amarillento<br />
y algunas veces encarnadino; está <strong>de</strong>snuda o car gada <strong>de</strong> hebritas horizontales;<br />
es g<strong>la</strong>bra o está salpicada <strong>de</strong> so redias b<strong>la</strong>nquecinas. El cordón medu<strong>la</strong>r central es<br />
espeso y duro. Las escute<strong>la</strong>s u orbi<strong>la</strong>s nacen <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramas, y este<br />
vértice, como <strong>de</strong>tenido en su <strong>de</strong>sarrollo por <strong>la</strong> produc ción <strong>de</strong> un fruto, se refleja bajo<br />
-54
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> apéndice; son an chas, p<strong>la</strong>nas, apenas marginadas y están provistas en<br />
circuito <strong>de</strong> pestañas bastante <strong>la</strong>rgas, que nacen <strong>de</strong> tiempo en tiempo <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
apotecia. El disco es b<strong>la</strong>nquecino y pulverulento. La lámina prolígera <strong>de</strong> que está formado,<br />
que es muy <strong>de</strong>lgada, cae en al gunas partes en edad avanzada y <strong>de</strong>ja <strong>la</strong> orbi<strong>la</strong><br />
enteramente <strong>de</strong>snuda. Esta lámina está constituida por numerosas paráfisas entre <strong>la</strong>s<br />
cuales están anidadas tocas obovoi<strong>de</strong>s, amplias aun que cortas, que encierran esporidias<br />
oblongas o esféricas, hia linas y cuyo epísporo no está contiguo al endósporo.<br />
En <strong>la</strong> variedad a, que crece también en Brasil, el talo es más <strong>de</strong>s medrado, y eri zado<br />
<strong>de</strong> pequeñas asperezas, menos guarnecido <strong>de</strong> hebritas y no llega a tener más<br />
que dos pulgadas <strong>de</strong> alto; forma copitas más compactas, cuyo color <strong>de</strong> sangre<br />
es el principal carácter. Debo añadir que <strong>la</strong>s orbi<strong>la</strong>s, naturalmente más chiquitas<br />
también, son más cóncavas, y están ribeteadas con pestañas más tiesas y menos<br />
<strong>la</strong>rgas. La lámina prolígera se ha quedado b<strong>la</strong>nquecina, y <strong>la</strong>s esporidias son más<br />
sensiblemente oblongas que en el tipo, bien que <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma dimensión.<br />
La variedad b es más bien una forma abortada <strong>de</strong>l liquen <strong>de</strong> que se trata. Su<br />
talo no llega a tener más que dos o tres pulgadas, y está cubierto hasta los últimos<br />
ramulillos <strong>de</strong> hebritas y <strong>de</strong> verrugas pulverulentas. En fin, <strong>la</strong> variedad c no difiere<br />
tampoco <strong>de</strong>l tipo más que por su talo <strong>de</strong>smedrado y por <strong>la</strong>s rugosida<strong>de</strong>s salientes<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s orbi<strong>la</strong>s. Estas rugosida<strong>de</strong>s forman, anastomosándose, un enrejado<br />
muy visible que no se encuentra en ningún ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> Europa. Por<br />
lo <strong>de</strong>más, <strong>la</strong> fructiticación es <strong>la</strong> misma. Crece en <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los árboles, en <strong>Chile</strong>,<br />
principalmente en el monte La Leona y en Juan Fernán<strong>de</strong>z, localida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cogió Bertero; Colecc., Nº 101 y 1783.<br />
4. Usnea ceratina<br />
U. thallo erecto aut subpendulo, tereti, rigido, aspero-tuberculoso, ci nereo-pallido aut, aetate,<br />
fuscescenti-carneo, ramosissimo ramisque pa tentibus diffusis tibrillosis; apotheciis concavis,<br />
carneo-cerinis, pruinosis, subtus passim proliferis, ciliis in ambitu longis validis recurvis; ascis<br />
brevissimis, obovato-oblongis, inter paraphyses nidu<strong>la</strong>ntibus, sporidia oblonga, simplicia,<br />
sub octona duplici serie foventibus.<br />
U. c e r a t i n a Ach., Lich. univ., p. 619, Syn. Lich., p. 304 et in Nov. Act. Ups., c. icono<br />
a me non visa.<br />
var. scaberrima Montag.: thallo virgato-ramoso, subangu<strong>la</strong>to, stramineo, aculeolis<br />
minutissimis, brevissimis confertissimisque scaberrimo et fibril lis brevibus patentibus hirto;<br />
apotheciis minutis, concavis, ramulos terminantibus, disco pallido.<br />
El talo está más bien en<strong>de</strong>rezado que pendiente y adquiere dimensiones bastante<br />
gran<strong>de</strong>s en esta especie. Su longitud total en nuestros ejemp<strong>la</strong>res varía entre<br />
seis y ocho pulgadas; es <strong>de</strong> un amarillo casi naranja, cargado <strong>de</strong> asperecitas bastante<br />
es paciadas, y <strong>de</strong> hebritas horizontales tiesas como él mismo. Las orbi<strong>la</strong>s, como<br />
en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte especie, son casi terminales, pero sus dimensiones son menores,<br />
y están ribeteados, a<strong>de</strong>más, con pestañas más fuertes, mientras que ellos son más<br />
cortos y más tiesos. La fructificación es poco variada.<br />
-55-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Esta especie fue cogida en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> crece en <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los ár boles.<br />
No <strong>de</strong>bo pasar en silencio <strong>la</strong> variedad scaberrima, pues tal vez es una especie<br />
notable por <strong>la</strong> rugosidad <strong>de</strong> su talo, que se continúa hasta sobre <strong>la</strong>s ramas. Este<br />
talo, <strong>de</strong> un amarillo pálido, es a<strong>de</strong>más sumamente áspero al tacto por causa <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> innumerables puntas muy cortas, que se tocan y que no pue<strong>de</strong>n<br />
ser vistas más que por el lente; está dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en dos o tres ramas<br />
principales muy <strong>la</strong>rgas, que se subdivi <strong>de</strong>n como él en ramulillos cortos, cargados<br />
<strong>de</strong> hebritas horizontales, en el extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se encuentran <strong>la</strong>s orbi<strong>la</strong>s, que<br />
son chiquitas, apenas <strong>de</strong> dos líneas <strong>de</strong> diámetro, cóncavas, como disco b<strong>la</strong>nquecino<br />
y ribe teadas <strong>de</strong> pestañas cortas y ceratoi<strong>de</strong>s. Las esporidias son <strong>la</strong>s mismas que en<br />
el tipo, pero, a pesar <strong>de</strong> eso, tienen el porte <strong>de</strong> una especie legítima.<br />
Crece en <strong>Chile</strong>, en Colchagua y en San Fernando, en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong>l Acacia cave<br />
nia.<br />
5. Usnea jamaicensis<br />
U. thallo caespitoso, erectiusculo, scabrido, dichotomo, pallido aut cin namomeo; ramis divaricatis,<br />
patentibus, supremis subsimplicibus, apice nigrescentibus; apotheciis concaviusculis,<br />
subterminalibus, concoloribus, subtus levibus appendicu<strong>la</strong>tis proliferisque, margine nudis!<br />
dis co sub concolori; ascis obovoi<strong>de</strong>o-c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona fusiformia obtusa foventibus.<br />
U. j a m a i c e n s i s Ach., Lich. univ., p. 619 et Syn. Lich., p. 303; Montag. in Gaudich.,<br />
Voy. Bonite, Crypt., p. 163. Pa r m e l i a c o r a l l o i d e s var. j a m a i c e n s i s Eschw., l.c., p.<br />
227.<br />
El talo está en<strong>de</strong>rezado, es corto y <strong>de</strong> una pulgada a dos <strong>de</strong> alto, espeso <strong>de</strong> un<br />
tercio <strong>de</strong> línea en <strong>la</strong> base, y va disminuyendo en grosor hasta <strong>la</strong>s últimas ramas, que<br />
son setiformes. Es <strong>de</strong> color <strong>de</strong> cane<strong>la</strong> en nuestros ejemp<strong>la</strong>res, y todo está cubierto<br />
<strong>de</strong> asperecitas b<strong>la</strong>nquecinas. Su ramificación es irregu<strong>la</strong>rmente dicótoma, con ramos<br />
algo abiertos y que se hacen más y más cortos. A lo <strong>la</strong>rgo y sobre todo en el<br />
extremo <strong>de</strong> éstos es don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s apotecias, que son cóncavas, concolóreas<br />
apendicu<strong>la</strong>das por <strong>de</strong>bajo en el extremo reflejo <strong>de</strong>l ramo y notables sobre<br />
todo por <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> pestañas en el bor<strong>de</strong>. En el primer caso, el ramo, que continúa<br />
produciendo nuevas apotecias, se pone genicu<strong>la</strong>do como en nuestra variedad<br />
cacti <strong>de</strong>l U. plicata, <strong>la</strong> cual se aproximaría tal vez tanto más opor tunamente <strong>de</strong>l U.<br />
jamaicensis, cuanto crece como él en <strong>la</strong>s espi nas <strong>de</strong>l cactus. El disco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s orbi<strong>la</strong>s es<br />
concolóreo con el talo. La lámina prolígera es <strong>de</strong>lgada y está formada, como <strong>de</strong><br />
ordina rio, <strong>de</strong> tecas y <strong>de</strong> paráfisas. Las tecas, al principio en forma <strong>de</strong> porrita, y corno<br />
pedice<strong>la</strong>das, pier<strong>de</strong>n luego estos pedicelos y ocupan <strong>la</strong> parte superior; entonces<br />
son obovoi<strong>de</strong>s y encierran sin or<strong>de</strong>n ocho esporidias hialinas fusiformes, obtusas<br />
en los dos cabos, y cuyo epísporo está confundido con el endósporo.<br />
Esta especie parece colorearse también <strong>de</strong> color <strong>de</strong> sangre por <strong>la</strong> macera ción;<br />
crece confusamente con el Desmazieria homalea en <strong>la</strong>s espinas <strong>de</strong> los cactus, don<strong>de</strong><br />
fue cogida, en <strong>Chile</strong>, por Bertero y M. Gaudichaud.<br />
-56
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
6. Usnea concreta †<br />
U. thallo prostrato, crasso, basi contorto, irregu<strong>la</strong>riter ramoso, fulvo, sorediis minulis albopunctato;<br />
ramis divaricatis, concretis, ultimis ca pil<strong>la</strong>ceo attenuatis, virgato-fibrillosis, f<strong>la</strong>c cidis,<br />
intricatis; apotheciis sub terminalibus, ramulo appendicu<strong>la</strong>tis ciliatis, appendiculo ciliisque<br />
vir gato-fibrillosis; disco concolori; sporidiis amygdalinis.<br />
U. c o n c r e ta Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
Talo cilíndrico, <strong>de</strong>snudo y <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo hacia abajo; va<br />
luego disminuyendo a medida que se ra mifica, con ramificación muy irregu<strong>la</strong>r y<br />
en apariencia dicótoma. Los ramos, como también el tronco principal, están singu<strong>la</strong>rmente<br />
contorneados, soldados entre sí y con él, salen en ángulo obtuso por<br />
abajo y en ángulo menos abierto cerca <strong>de</strong>l vértice, don<strong>de</strong> son muchas veces tan<br />
numerosos que pare cen fascicu<strong>la</strong>dos. So<strong>la</strong>mente los últimos ramos están divididos<br />
en ramulillos tanto más cortos cuanto se acercan al vértice, <strong>de</strong> suerte que el ramo<br />
está como panicu<strong>la</strong>do y parece un pino en miniatura. Estos ramulillos mismos<br />
están cargados <strong>de</strong> hebri tas capi<strong>la</strong>res en tal manera flojas y entre<strong>la</strong>zadas en estado<br />
<strong>de</strong> disecación que no se <strong>la</strong>s pue<strong>de</strong> separar, a ejemplo <strong>de</strong> ciertas algas fi<strong>la</strong>mentosas,<br />
sino es sumergiéndo<strong>la</strong>s en agua y extendién do<strong>la</strong>s sobre un papel con un estilo.<br />
Se nota también en esta preparación que dos ramos vecinos están con frecuencia<br />
reuni dos entre sí por una suerte <strong>de</strong> asa que no tiene vértice. El talo es <strong>de</strong> color<br />
leonado, algunas veces negro y esface<strong>la</strong>do por <strong>de</strong>bajo y en sitios, y puntuado <strong>de</strong><br />
b<strong>la</strong>nco por eflorescencias sore diformes. Las apotecias terminan los ramos y están<br />
apendicu<strong>la</strong>das <strong>de</strong>bajo por su vértice; pequeñas y cóncavas al principio, se ap<strong>la</strong>stan<br />
y adquieren un diámetro <strong>de</strong> tres a cinco líneas. Su bor<strong>de</strong> está cargado <strong>de</strong> pestañas,<br />
primero sencil<strong>la</strong>s y cortas, pero que se hacen ramosas con <strong>la</strong> edad <strong>de</strong>l mismo modo<br />
que el apén dice soto-orbi<strong>la</strong>r, es <strong>de</strong>cir, guarnecido <strong>de</strong> ramulillos tanto más cortos<br />
cuanto están más cerca <strong>de</strong>l vértice. El disco es <strong>de</strong>l mismo color y <strong>de</strong> una gradación<br />
más cargada que <strong>la</strong> <strong>de</strong>l talo, y por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> orbi<strong>la</strong> está puntuado <strong>de</strong> b<strong>la</strong>nco<br />
como éste. La lámina prolígera reposa sobre una capa <strong>de</strong> sustancia muci<strong>la</strong>gi nosa<br />
rellena <strong>de</strong> gonidias muy chiquitas; su espesor, compren diendo <strong>la</strong> capa pulverulenta<br />
(pruina), que tapiza el disco <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s congéneres, es <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un doceavo<br />
<strong>de</strong> milímetro. Las tacas, en forma <strong>de</strong> porrita corta, tienen <strong>de</strong> tres a cuatro<br />
centésimos <strong>de</strong> milímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, y encierran ocho esporidias hialinas como el<strong>la</strong>s,<br />
dispuestas sin or<strong>de</strong>n alguno. Estas espo ridias son sencil<strong>la</strong>s, amigdaliformes, <strong>la</strong>rgas<br />
<strong>de</strong> 0,007mm a 0, 013mm; su epísporo está confundido con el endósporo.<br />
Esta especie, bien distinta y una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más notables entre sus congé neres, fue<br />
hal<strong>la</strong>da en Coquimbo por mi docto amigo M. Gaudichaud. Crece sobre el cactus,<br />
a <strong>la</strong>s espinas <strong>de</strong>l cual se adhiere por su talo y sus ramas, lo cual explica por qué<br />
no cuelga. Este carácter y otros muchos <strong>la</strong> alejan <strong>de</strong>l U. c<strong>la</strong>docarpa Fée, que no ha<br />
sido <strong>de</strong>scrita y cuya figura no podría convenirle. Los ramos <strong>de</strong>l U. concreta llevan<br />
algunas veces al Chry sothrix noli tangere.<br />
-57-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
7. Usnea angu<strong>la</strong>ta<br />
U. pendu<strong>la</strong>; thallo flexuoso, ramoso ramisque subsimplicibus, longissi mis, angu<strong>la</strong>tis, cinereo<br />
virescentibus fuscescentibusque angulis acutis, scabris, subspiralibus, fibrillis horizontalibus,<br />
confertis, simplicissimis, brevibus, tereti-attenuatis, scabridulis.<br />
U. a n G u l ata Ach., Syn. Lich., p. 307.<br />
Talo que cuelga, muy <strong>la</strong>rgo, poco ramoso, con ramos también muy <strong>la</strong>rgos, <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces sencillos y <strong>de</strong> color verdoso en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l Brasil y <strong>de</strong><br />
Tejas <strong>de</strong> mi colección, con ramos más divididos y <strong>de</strong> color <strong>de</strong> cane<strong>la</strong> o parduzca<br />
en los <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>; es notable por una corteza que se levanta en ángulos salientes, los<br />
cuales forman en toda su longitud especies <strong>de</strong> crestas <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> línea <strong>de</strong> alto,<br />
<strong>la</strong>s cuales parecen con tornearse en líneas espirales a<strong>la</strong>rgadas. Esta corteza, que<br />
no carece <strong>de</strong> cierta analogía con <strong>la</strong> <strong>de</strong>l olmo suberoso, se adhiere fuertemente al<br />
cordón medu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l talo, <strong>de</strong> suerte que es difícil separar<strong>la</strong> <strong>de</strong> él anu<strong>la</strong>rmente. En<br />
toda <strong>la</strong> longitud salen en ángulo recto numerosos aguijones <strong>de</strong> dos a tres líneas <strong>de</strong><br />
longitud, cuya base está algunas veces comprimida.<br />
La fructificación <strong>de</strong> esta especie no ha sido aun observada. ¿No sería tal vez más<br />
que un anamorfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong>l U. dasopoga, o más bien <strong>de</strong> <strong>la</strong> U. longissima, a<br />
<strong>la</strong> cual semeja aun más por su porte? Se hal<strong>la</strong> pen diente <strong>de</strong> los árboles en <strong>Chile</strong> y<br />
en otras partes.<br />
§ II. Neuropogon<br />
Disco colorado, cordón medu<strong>la</strong>r que se separa difícilmente <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa vertical<br />
8. Usnea me<strong>la</strong>xantha<br />
U. thallo fruticuloso, erectiusculo, tereti, primo levi, e g<strong>la</strong>uco citrino, tan<strong>de</strong>m subaurantiaco,<br />
rugoso-scabro, interdum et fibrilloso dichotomo ramoso, ramis ultimis simplicibus ramosisque<br />
nigris; apotheciis subter minalibus concaviusculis, disco nigro, subtus ad normam thalli levibus<br />
aut reticu<strong>la</strong>to-rugosis, margine tenui nudo.<br />
U. m e l a X a n t h a Ach., Meth. Lich., p. 307, Lich. univ., p. 613 et Syn. Lich., p. 303;<br />
Montag., Voy au Pole Sud, Crypt., p. 201; Hook. fil., Cryptog. Antaret., p. 213 ubi observ.<br />
opt. lege. U. tay l o r i Ejusd., l.c., t. 195, f. 1? co r n i c u l a r i a F l av i c a n s Pers. in<br />
Gaudich., Bot. Voy. Uran., p. 210. li c h e n a u r a n t i a c o-at e r Jacq., Misc., ii, p. 226,<br />
t. 2, f. 2.<br />
var. sphace<strong>la</strong>ta: gracilis, erecta, thallo fruticuliformi, levi, basi citrino-sulfureo, ra mosis<br />
simo, ramulis capil<strong>la</strong>ceis, nigro-fasciatis; apo theciis ciliatis.<br />
U. s P h a c e l a ta R. Brown in Parry, First., Voy. app., p. 301. ne u r o P o G o n a n t e n n a r i u s<br />
Nees et Flotw., Linnaea, Band. iv (ann 1834) ex specimine Pöeppig. a celeb; Kunze<br />
mecum communicato. U. c l a d o c a r Pa var. Fa s c i ata Tucherm. in Schedu<strong>la</strong>.<br />
-58
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
El talo es fruticuloso, en<strong>de</strong>rezado, variable en grosor <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong><br />
gorrión hasta el <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> un ganso, di vidido <strong>de</strong> un modo irregu<strong>la</strong>r, algunas veces<br />
dicótomo o fascicu <strong>la</strong>do, primero liso y <strong>de</strong> un amarillo <strong>de</strong> azufre o <strong>de</strong> limón, poniéndose<br />
<strong>de</strong>spués rugoso y erizado <strong>de</strong> puntitas y <strong>de</strong> color <strong>de</strong> cane<strong>la</strong> o naranjo. Los<br />
últimos ramos, siempre muy atenuados y capi<strong>la</strong>res, son constantemente también<br />
<strong>de</strong> un negro reluciente. Las apotecias terminan los ramos; son bastante amplias,<br />
cón cavas, luego p<strong>la</strong>nas, con disco negro, y provistas por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> un apendículo<br />
reflejo que, como en <strong>la</strong>s ramalinas, es <strong>la</strong> con tinuación <strong>de</strong>l ramo. Su faz inferior, no<br />
siendo más que una di<strong>la</strong>tación <strong>de</strong>l talo, participa <strong>de</strong> <strong>la</strong> naturaleza rugosa reticu <strong>la</strong>da<br />
o lisa <strong>de</strong> éste. La lámina prolígera reposa sobre un hipotecio compuesto <strong>de</strong> hebras<br />
anastomosadas, mezc<strong>la</strong>das con celdil<strong>la</strong>s.<br />
Esta misma estructura se hal<strong>la</strong> en el U. taylori, lo cual me inclina a du dar <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
le gi timidad <strong>de</strong> esta especie. Un talo liso y cetrino, y aun también <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong><br />
esporidias, que yo mismo había buscado en vano en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s<br />
Malvinas y <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, y que al fin acabo <strong>de</strong> hal<strong>la</strong>r, no pue<strong>de</strong>n<br />
bastar para <strong>de</strong>cidir que <strong>la</strong> especie es específica mente distinta, pues una muestra<br />
<strong>de</strong> esta última localidad, que me ha remi tido el almirante d’Urville, es anaranjada<br />
y rugosa en <strong>la</strong> base, cetrina hacia el medio y cebrada con fajas negras hasta cerca<br />
<strong>de</strong> los ramulillos que tienen enteramente este último color. La variedad sphace<strong>la</strong>ta<br />
no difiere <strong>de</strong>l tipo más que por su color, que es <strong>la</strong> <strong>de</strong>l U. taylori, y <strong>la</strong> exigüidad <strong>de</strong><br />
todas sus partes; es <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces estéril, pero los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Antuco<br />
son fértiles. El tipo fue hal<strong>la</strong>do en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes y <strong>la</strong> variedad me fue<br />
enviada por Kunze que <strong>la</strong> había recibido <strong>de</strong> Pöeppig. Esta misma variedad <strong>la</strong> halló<br />
también el doctor Martins cerca <strong>de</strong> Belsund en el Espitzberg, pero sin apotecias.<br />
Tal vez sería conveniente el mantener para estos líquenes el género neuropogon.<br />
II. <strong>de</strong> s maz i e r ia - <strong>de</strong> s maz i e r ia<br />
Apothecia crassa, subpedicel<strong>la</strong>ta, <strong>la</strong>teralia aut terminalia, subtus appendicu<strong>la</strong>ta, primo scutelliformia,<br />
mox app<strong>la</strong>nata imo revoluta, thallo aequaliter tenuiterque marginata, nonnunquam<br />
vali<strong>de</strong> radiato-ciliata. Discus pallidus, g<strong>la</strong>uco-pruinosus, strato gonimo impositus. Asci<br />
c<strong>la</strong>vati, sporidia oblonga, binucleo<strong>la</strong>ta seu transversim medio uniseptata foventes. Thallus<br />
fruticulosus, erectus, ramosus, cylindraceus aut compressus, tan<strong>de</strong>m <strong>la</strong>cunosus, nigro-punctatus,<br />
intus stupeus, et tractione longitudinali aqxim fi<strong>la</strong>mentosum exerens, rimose rumpens<br />
et ex rimis niveo-floc cosus.<br />
<strong>de</strong> s maz i e r ia Montag. in litt. ad cl; C Babington. ra m a l i n a e spec. Ach; Bory; Delise;<br />
DNtrs. ev e r n i a e spec. Montag., olim. us n e a e spec. Fries; Tuckerm; Montag. An et<br />
B o r r e r a e sp. Ach.?<br />
Apotecias llevadas por un corto pedículo, puestas en los costados o cerca <strong>de</strong>l<br />
extremo <strong>de</strong>l ramo, el cual, reflejado, forma <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s un apendicillo en forma<br />
<strong>de</strong> gancho; al principio escuteliformes, luego p<strong>la</strong>nas y aun trastornadas por el<br />
bor<strong>de</strong>, que está formado por un repliegue muy <strong>de</strong>lgado <strong>de</strong>l talo y guarnecido, pero<br />
-59-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
no en todos los individuos, <strong>de</strong> espinas radiantes en forma <strong>de</strong> pestañas. Disco pálido,<br />
salpicado <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco, y que reposa sobre una capa <strong>de</strong> granulillos ver <strong>de</strong>s.<br />
Tecas en forma <strong>de</strong> porrita corta, que encierran ocho esporidias oblongas, partidas<br />
en dos hacia el medio por un tabique transversal o, según otra interpretación <strong>de</strong>l<br />
hecho, que contienen dos nucleolos que se tocan por los dos cabos vecinos. Talo<br />
fruticuloso, en<strong>de</strong>rezado, ramo so, cilíndrico o comprimido, puntuado <strong>de</strong> negro y<br />
mar cado <strong>de</strong> impresiones profundas en <strong>la</strong> vejez, compuesto <strong>de</strong> una capa cortical<br />
carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong>lgada, que cubre un tejido medu<strong>la</strong>r fi<strong>la</strong>mentoso y bastante coherente<br />
hacia el centro para formar el cordón como en <strong>la</strong>s úsneas, cuando se ejerce<br />
una fuerte tracción en el sentido <strong>de</strong>l eje.<br />
Nada prueba mejor <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> instituir un género para este li quen singu<strong>la</strong>r<br />
que <strong>la</strong>s variaciones numerosas que ha pa<strong>de</strong>cido hasta aquí su taxonomía. Basta<br />
el poner <strong>la</strong> vista en su sinonimia para con vencerse <strong>de</strong> ello. Fries, con sus ojos <strong>de</strong><br />
lince y su ingenio escudri ñador, lo había adivinado ya, cuando escribía en <strong>la</strong> pág.<br />
235 <strong>de</strong> su Syst. orb. veget. “Ramalina homalea Ach. facile vero sui generis p<strong>la</strong>nta<br />
ob stratum tenue heterogeneum (excipuli proprii rudimen tum) sub disco, hoc, ut<br />
etiam thalli indoles, ad Roccel<strong>la</strong>s transitum indigitat”. Y en efecto, el talo, por<br />
lo <strong>de</strong>más, en todo idéntico al <strong>de</strong> <strong>la</strong> Usnea me<strong>la</strong>xantha, es <strong>de</strong> tal modo vecino <strong>de</strong>l<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s roccel<strong>la</strong>s, que Bory y Delise habían nombrado <strong>la</strong> especie única Ramalina<br />
roc cel<strong>la</strong>eformis. La apotecia recuerda <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s úsneas que también están privadas<br />
algunas veces <strong>de</strong> pestañas (ex. U. jamaicensis), y <strong>la</strong> lámina prolígera y <strong>la</strong>s esporidias<br />
son más semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramalinas.<br />
1. Desmazieria homalea<br />
D. thallo fruticuloso, caespititio, erecto, tereti-compresso, levi, <strong>la</strong>cunoso ochroleuco, cinereo aut<br />
fuscescenti hinc in<strong>de</strong> nigro-punctato vel nigro sphace<strong>la</strong>to, intus stupeo niveo, a basi ramoso,<br />
ra mis subventricosis, atte nuatis; apotheciis sparsis, subterminalibus, ramo appendicu<strong>la</strong>tis,<br />
pau cis margine radiato-spinosis; disco marginato, carneo, g<strong>la</strong>uco-pruinoso, <strong>de</strong> mum p<strong>la</strong>no.<br />
<strong>de</strong> s maz i e r ia h o m a l e a Montag., Mss., Herb. Mus. Paris. ra m a l i n a Ach., Lich. univ.,<br />
p. 598 et Syn. Lich., p. 294! us n e a c e r u c h i s Montag., Ann. Sc. Nat. Bot., <strong>de</strong>cemb.<br />
1834, t. 16, fig. 1. ra m a l i n a r o c c e l l a e F o r m i s Bory, Voy Coquille, Crypt., p. 240. R.<br />
c e r u c h i s DNtrs., Framm. Lichenol., p. 45. R. s c o P u l o r u m var. a u s t r a l i s Hampe,<br />
ex specim. peruviano ab eo accepto. ev e r n i a r o c c e l l a e F o r m i s Montag., Bonite, Crypt.,<br />
p. 159. us n e a h o m a l e a Fries, Syst. Orb. Veget., p. 234;Tucherm. Mss., in Schedu<strong>la</strong>.<br />
Bo r r e r a c e r u c h i s Ach.? ex <strong>de</strong>script. et loco natali.<br />
El talo es muy variable en cuanto a sus formas, dimen siones y color. En general<br />
es cilíndrico o comprimido (anceps), algunas veces anguloso e hinchado, sencillo o<br />
dividido en ramos en<strong>de</strong>rezados o abiertos, divaricados o aun también pendientes,<br />
muchas veces divididos ellos mismos y terminados en punta aguda; rara vez están<br />
cubiertos <strong>de</strong> soredias, pero siempre están mar cados <strong>de</strong> huecos, <strong>de</strong> impresiones o<br />
<strong>de</strong> rugosida<strong>de</strong>s profundas inferiormente y <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s horquil<strong>la</strong>duras,<br />
poco visibles en los últimos ramulillos. Su altura varía entre dieciocho líneas y cua-<br />
-60
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
tro pulgadas; su grosor es tan pronto igual a una pluma <strong>de</strong> ganso, como tan pronto<br />
no exce<strong>de</strong> el <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí. El color ofrece todas <strong>la</strong>s gradaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el<br />
pajizo o cenizo hasta el encarnado anaranjado o parduzco. Se notan a<strong>de</strong> más por<br />
aquí y por allá espacios <strong>de</strong>l todo negros como en <strong>la</strong> Usnea sphace<strong>la</strong>ta; estos espacios<br />
algunas veces son simples puntos negros o fajas muy estrechas <strong>de</strong>l mismo color<br />
que cebran <strong>la</strong> honda <strong>de</strong> una manera notable. En cuanto a <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l talo,<br />
ésta consiste en un tejido fi<strong>la</strong>mentoso bastante resistente pero cuyos fi<strong>la</strong>mentos,<br />
<strong>de</strong> estrenada b<strong>la</strong>ncura, están menos coherentes que en <strong>la</strong>s verda<strong>de</strong>ras úsneas. Este<br />
tejido está cu bierto <strong>de</strong> una capa cortical, <strong>de</strong>lgada y ligeramente carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>la</strong><br />
cual, hendiéndose transversalmente, <strong>de</strong>ja percibir el color <strong>de</strong>l tejido algodonado.<br />
Las apotecias, igualmente variables en número y forma, son sésiles o brevemente<br />
pedice<strong>la</strong>das, espar cidas por lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divisiones <strong>de</strong>l talo. Nunca son terminales,<br />
pues <strong>la</strong>s más próximas al vértice <strong>de</strong> los ramos están apen dicu<strong>la</strong>das por este<br />
vértice reflejo. Urceo<strong>la</strong>das al principio o tur binadas, se di<strong>la</strong>tan insensiblemente en<br />
términos <strong>de</strong> hacerse p<strong>la</strong>nas en <strong>la</strong> vejez. Estando formadas por el talo, siguen sus variaciones<br />
<strong>de</strong> color por <strong>de</strong>bajo, y son lisas o rugosas como él; su bor<strong>de</strong> está entero o<br />
levemente <strong>de</strong>sconchado; en algunos indi viduos, está armado <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgas y fuertes espinas<br />
radiantes cuyo número varía <strong>de</strong> dos a doce, pero <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces está<br />
<strong>de</strong>snudo. El disco es <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne, salpicado <strong>de</strong> un polvo b<strong>la</strong>nquecino g<strong>la</strong>uco<br />
que nunca <strong>de</strong>saparece completamente. La lámina prolígera es más o menos espesa<br />
según <strong>la</strong> edad, y está aplicada no sobre <strong>la</strong> sustancia medu<strong>la</strong>r, corno en <strong>la</strong>s úsneas,<br />
sino sobre una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s gonímicas como en <strong>la</strong>s ramalinas. Se compone esta<br />
lámina <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,07mm, encerrando ocho esporidias<br />
oblongas, cimbiformes, hialinas, tabicadas transversalmente en el medio. La longitud<br />
<strong>de</strong> estas esporidias es <strong>de</strong> 0,015mm sobre un espesor tres veces menor.<br />
Ya se ha podido ver lo que he dicho más arriba para justificar mi dis tinción genérica.<br />
En cuanto al nombre específico, ya no me queda género alguno <strong>de</strong> duda<br />
<strong>de</strong>spués que M. Tuckerman, liquenógrafo americano muy distinguido, me envió<br />
un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> este liquen <strong>de</strong> California, proveniente <strong>de</strong>l herbario mismo <strong>de</strong><br />
Menzies, <strong>de</strong> quien Acharius tenía su p<strong>la</strong>nta. En todo caso, persisto en sospechar<br />
que el Borrera ceruchis es también <strong>la</strong> misma especie; porque <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción, <strong>la</strong> patria<br />
y el <strong>de</strong>scubridor son razones que me dan lugar para creer en <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
dos especies. Pero aun tengo otra <strong>de</strong> más peso, y es que he visto en el herbario <strong>de</strong>l<br />
Museo <strong>de</strong> París ejem p<strong>la</strong>res <strong>de</strong> esta misma especie enviados <strong>de</strong> Perú por Dombey<br />
bajo el nombre <strong>de</strong> Lichen <strong>la</strong>cunosus Lhéritier MS. Y <strong>de</strong>l <strong>de</strong> Ramalina roccel<strong>la</strong>eformis<br />
Delise. Los botánicos que poseen el Borrera ceruchis auténtico pue<strong>de</strong>n solos <strong>de</strong>cidir<br />
<strong>la</strong> cuestión. Si mi conjetura se confirma, el nombre específico <strong>de</strong> ceruchis habrá <strong>de</strong><br />
prevalecer y ser adoptado, siendo posterior el <strong>de</strong> hos nalea.<br />
iii. ev e r n i a - ev e r n i a<br />
Apothecia orbicu<strong>la</strong>ta, scutelliformia, marginalia, a thallo mar ginata. Discus primitus connivens,<br />
strato medul<strong>la</strong>ri floccoso im positus. Sporidia simplicia vel sporidiolum in utroque fine<br />
-61-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
aman datum foventia et ascis oblongis c<strong>la</strong>vatisve inclusa. Thallus subtus et margine nudus,<br />
primitus erectus, intus stupeus uni formis, saepe inanis. Discus coloratus.<br />
ev e r n i a Fries, Lich. eur., p. 19; Montg.; Fw. co r n i c u l a r i e et P h y s c l a e spec. DC.,<br />
Fl. Fr. ev e r n i a e et d u F o r u e a e, a l e c to r i e a e, c o r n i c u l a r i a e et B o r e r a e spec. plurr.<br />
Ach., Lich univ.<br />
Apotecias orbicu<strong>la</strong>res en forma <strong>de</strong> escute<strong>la</strong>s, situadas en el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hondas<br />
y marginadas por el talo. Disco primitivamente fruncido como culo <strong>de</strong> gallina;<br />
luego abierto y cóncavo. Lámina prolígera colorada que re posa sobre <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>r<br />
coposa <strong>de</strong>l talo. Espori dias sencil<strong>la</strong>s o incluyendo dos esporidio<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s que<br />
están confinadas, cada una, hacia el extremo opuesto. Talo cilindráceo, comprimido<br />
como hoja <strong>de</strong> espada, fruticuloso, redondo y en<strong>de</strong>rezado o flojo y pendiente,<br />
algunas veces linear foliáceo y bi<strong>la</strong>teral, con frecuencia canicu<strong>la</strong>do, con el <strong>de</strong>bajo<br />
discolóreo y liso, lo mismo que los bor<strong>de</strong>s.<br />
Conocemos cuatro especies <strong>de</strong> este género en <strong>Chile</strong>.<br />
1. Evernia f<strong>la</strong>vicans<br />
E. thalle caespititio, subcarti<strong>la</strong>gineo, ramosissimo, vitellino pallescente, <strong>la</strong>ciniis linearibus,<br />
com pressis, subtus canalicu<strong>la</strong>tis, concoloribus; apotheciis concoloribus, disco aurantiaco; as cis<br />
oblongis, pellucidis, inter paraphyses nidu<strong>la</strong>ntibus, sporidia oblonga, octona, gutu<strong>la</strong>m oleosam<br />
(?) utroque fine amandatam foventia, inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
E. F l av i c a n s Fries, l.c., p. 28; Montag., Cuba, Crypt., p. 236 ubi syn. omn. DNtrs.,<br />
Nuov. Caratt., p. 22. Bo r r e r a e Ach. Pa r m e l i a Eschw. li c h e n Fl av i c a n s Swatz, Fl.<br />
Ind. Occid., iii, p. 1908 et Lich. amer., p. 15, t X i, fig. sup. Bo r r e r a a c r o m e l a Pers.,<br />
Uranie.<br />
Talo cilíndrico, anguloso, comprimido, <strong>de</strong> un amarillo <strong>de</strong> yema <strong>de</strong> huevo o<br />
<strong>de</strong> azafrán muy intenso, irregu<strong>la</strong>rmente ra moso y con ramos dicótomos, flexuosos,<br />
divergentes, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí hacia abajo y disminuyendo<br />
progresiva mente hacia el vértice. Los ramos emiten por aquí y allá ramu lillos muy<br />
cortos y muy sueltos, como espiniformes, cuyo vér tice es muchas veces esface<strong>la</strong>do<br />
y negro, sobre todo en los individuos estériles (ex. B. acrome<strong>la</strong> Pers.). En los ramos<br />
com primidos, <strong>la</strong> parte <strong>de</strong> abajo es <strong>de</strong> una gradación más pálida y algunas veces<br />
b<strong>la</strong>nca. Lejos <strong>de</strong> ser flojo, este liquen ofrece cierta rigi<strong>de</strong>z. Las apotecias son sésiles<br />
en lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los ramos, a los cuales, en este caso, hacen formar una especie <strong>de</strong><br />
codo, o bien son terminales y apendicu<strong>la</strong>das por el vértice reflejo <strong>de</strong>l ramo; su disco<br />
es p<strong>la</strong>no, concolóreo o <strong>de</strong> una gradación aun más intensa que el talo, el cual les<br />
suministra un ribete poco saliente, es <strong>de</strong>cir, nunca ribeteado con pestañas <strong>la</strong>rgas,<br />
como suce<strong>de</strong> en el E. capensis, que le semeja mucho por otra parte. La lámina prolígera,<br />
caduca con <strong>la</strong> edad, se compone <strong>de</strong> tequitas oblongas u obovales, anidadas<br />
entre paráfisas y conteniendo cada una ocho esporidias oblongas, hialinas, en cada<br />
-62
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales es fácil ver, como en toda <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parmelíeas <strong>de</strong> talo<br />
amarillo, una esporidio<strong>la</strong> esférica.<br />
Este bello liquen, que también nace, bien que estéril, en nuestras pro vincias occi<strong>de</strong>n<br />
tales, fue cogido en <strong>Chile</strong>, en diferentes localida<strong>de</strong>s, pero sobre todo en Coquim<br />
bo, por M. Gaudichaud, en el mejor estado <strong>de</strong> fructi ficación. Anuncian que<br />
fue cogido en este mismo estado en Penzance, en Ing<strong>la</strong>terra.<br />
2. Evernia ochroleuca<br />
E. thallo teretiusculo, ochroleuco pallenteque, axillis compressis sub<strong>la</strong> cunosis, apicibus attenuatis,<br />
ramulosis; apotheciis innato-sessilibus, <strong>de</strong> mum repandis, disco livido-fusco; ascis amplis,<br />
sacciformibus, sporidia magna, oblonga, quaterna, <strong>de</strong>mum obscura, limbo pellucido<br />
an gusto cincta foventibus.<br />
var. sarmentosa: thallo fi<strong>la</strong>mentoso sarmentoso-pendulo, molli, ochro leuco pallidove,<br />
apicibus praelongis concoloribus.<br />
E. o c h r o l e u c a e sar m e nto sa Fries, l.c., p. 22. a l e c t o r i a sar m e nto sa Ach., Lich.<br />
univ., p. 595. co r n i c u l a r i a o c u r o l e u c a var. sar m e nto sa Schoer., Enum. Crit.<br />
Lich., p. 6. us n e a d i c h o t o m a Hoffm., Pl. Lich., t. 72.<br />
var. crinalis: thallo fi<strong>la</strong>mentoso, tenui, pendulo, praelongo, miolli, ex ochroleuco cinerascente<br />
vel griseo, intricato.<br />
E. o c h r o l e u c a var. crinalis Fr., Lich europ. p. 22. co r n i c u l a r i a o c h r o l e u c a var.<br />
crinalis Schoer., l.c. al e c t o r i a crinalis Ach., Syn. Lich., p. 292; DNtrs., Framm.<br />
Lichenolog., p. 33.<br />
El talo <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera variedad está pendiente, y muchas veces tiene el <strong>la</strong>rgo<br />
<strong>de</strong> un pie, bastante espeso en <strong>la</strong> base, don<strong>de</strong> está echado <strong>de</strong> tiempo en tiempo,<br />
cilíndrico o comprimido so bre todo <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías, hueco en<br />
el cen tro y con ramos atenuados y capi<strong>la</strong>res en el extremo. Las apo tecias, bastante<br />
raras, son sésiles, marginadas por el talo y su disco está salpicado <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco.<br />
La fructificación difiere poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l tipo.<br />
En <strong>la</strong> variedad crinalis, el talo es excesivamente <strong>de</strong>licado, capi<strong>la</strong>r, apenas comprimido<br />
a nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomias, frágil y <strong>de</strong> color cenizo en <strong>la</strong>s muestras que tenemos<br />
a <strong>la</strong> vista. Pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> los árboles como <strong>la</strong>s úsneas, y su longitud, mucho menor que <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>l tipo o <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte variedad, no pasa <strong>de</strong> cinco a seis pulgadas.<br />
M. Schaerer, en el lugar citado, indica <strong>la</strong> variedad sarmentosa como ha llándose<br />
en <strong>Chile</strong>. Yo mismo <strong>la</strong> tengo <strong>de</strong> esta localidad, enviada por M. Kunze con el nombre<br />
<strong>de</strong> Parmelia levis. La otra variedad fue también cogida en <strong>la</strong>s provincias meridionales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />
3. Evernia trul<strong>la</strong><br />
E. thallo caespitoso, papyraceo, albo pallescente, utrinque nudo, g<strong>la</strong>bro, canalicu<strong>la</strong>to, <strong>la</strong>ciniis<br />
linearibus, dichotomis, ultimis interdum rangifor mibus, attenuatis aut retusis, subtus tan <strong>de</strong>m<br />
-63-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
atro-caeruleis; apotheciis marginalibus, cyathiformibus, amplis, rufo-fuscis, margine subtusque<br />
crenu<strong>la</strong>to-rugosis; sporidiis oblongis simplicibus.<br />
E. t r u l l a Montag., Mss., in Herb. Paris. Pa r m e l i a t r u l l a Ach., Meth Lich., p. 256, t. 4,<br />
f. 6, <strong>de</strong>in Bo r r e r a, Syn Lich., p. 220.<br />
El talo <strong>de</strong> esta especie forma copas <strong>de</strong> una a cuatro pulgadas <strong>de</strong> diámetro; es<br />
<strong>de</strong>lgado, como papiráceo, <strong>de</strong>snudo y g<strong>la</strong>bro, flexible, primero pálido en sus dos<br />
faces, se colorea luego por <strong>de</strong>bajo con una gradación <strong>de</strong> azul negruzco salpicado<br />
<strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco, que no sabré comparar más que con el color <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cirue<strong>la</strong>s l<strong>la</strong> madas<br />
<strong>de</strong> monsieur. Este talo es linear, más ancho con todo que en los congéneres, pero<br />
variable entre una y tres líneas; se divi<strong>de</strong>, partiendo <strong>de</strong>l centro, en dicotomías sucesivas,<br />
cuyas últimas divisiones, agudas o truncadas, afectan a menudo <strong>la</strong> forma<br />
<strong>de</strong> una asta <strong>de</strong> rangífero. Acharius lo dice canalicu<strong>la</strong>do por <strong>de</strong>bajo, por <strong>la</strong> reflexión<br />
<strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s que están siempre <strong>de</strong>s nudos, y es, en efecto, lo que se observa en<br />
un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Perú. En los <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, que no difieren <strong>de</strong> él por nada más, los hallo<br />
ahuecados longitudinalmente en sentido contrario, por el alzamiento <strong>de</strong> estos<br />
mismos bor<strong>de</strong>s. Noto también que estos están puntuados <strong>de</strong>l mismo color que el<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo; éstos son los que, hacia el vértice, llevan a <strong>la</strong>s apotecias, <strong>la</strong>s cuales son<br />
muy gran<strong>de</strong>s, en forma <strong>de</strong> vaso con pie, algo pedice<strong>la</strong>das por consiguiente, ais<strong>la</strong>das<br />
muchas veces, pero otras también, reu nidas en número <strong>de</strong> tres a cuatro; son<br />
rugosas por <strong>de</strong>bajo y <strong>de</strong> un bayo oscuro y luciente por <strong>de</strong>ntro. La lámina prolígera<br />
se compone <strong>de</strong> paráfisas y <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita corta. Estas tecas encierran<br />
ocho esporidias hialinas, oblongas y bastante gruesas, cuyo epísporo <strong>de</strong>ja un espacio<br />
transparente entre él y el endósporo. Largo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias 0,015, es pesor<br />
0,007m.<br />
Esta magnífica especie fue observada en Perú, en México y más a<strong>de</strong> <strong>la</strong>nte cerca <strong>de</strong><br />
Coquimbo, en <strong>Chile</strong>. Es muy rara en <strong>la</strong>s colecciones.<br />
4. Evernia magel<strong>la</strong>nica<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 11, fig. 1)<br />
E. thallo tereti, <strong>la</strong>cunoso-rugoso, ochroleuco, fi<strong>la</strong>mentoso, sarmentoso, pendulo, f<strong>la</strong>ccido, ramosissimo,<br />
ramulis capil<strong>la</strong>ceo-attenuatis, divari catis, implexis; apotheciis minutis, sessilibus,<br />
tan<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>nis, margine thallo<strong>de</strong> tenue cinctis, disco castaneo nudo; ascis brevibus, obovatis,<br />
sporidia octona biseriata foventibus.<br />
E. m a G e l l a n i c a Montag., 4 e Centur., n. 73 in Ann. Sc. Nat. Bot., 2 e serie, t. X X, p. 356<br />
et Voy. Au Pole Sud, Crypt., p. 198; Hook. fil., Crypt. Antaret., p. 216.<br />
Talo reunido en copas más o menos espesas, cilindráceo, <strong>de</strong>lgado, pendiente,<br />
flojo, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> ocre pálido, <strong>la</strong>rgo como <strong>de</strong> diez pulgadas, espeso <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong><br />
línea en <strong>la</strong> base, di vidido en ramos dicótomos, cuyos dos extremos son ca pi<strong>la</strong>res.<br />
Ramos saliendo casi en ángulo recto, flexuosos y en tre<strong>la</strong>zados. Superficie rugosa<br />
-64
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 11. Fig.1. 1a. Un individuo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Evernia magel<strong>la</strong>nica separado <strong>de</strong> una copa que contenía un gran<br />
número <strong>de</strong> ellos y visto <strong>de</strong> tamaño natural, guarnecido <strong>de</strong> sus apotecias. 1b. Una apotecia aumentada<br />
ocho veces que aún está prendida a una porción <strong>de</strong>l talo fruticuloso y vista un poco <strong>de</strong> <strong>la</strong>do, por <strong>de</strong>bajo,<br />
para mostrar cómo pren<strong>de</strong> al ramo. 1c. Corte vertical que pasa por el centro <strong>de</strong> otra apotecia igualmente<br />
aumentada y en <strong>la</strong> cual se pue<strong>de</strong> ver en d, <strong>la</strong> lámina prolígera o el disco tecáforo situado inmediatamente<br />
sobre <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong>l talo. Se ve en le, una teca que contiene ocho esporidias en dos fi<strong>la</strong>s,<br />
cercada <strong>de</strong> nu merosas paráfisas y aumentada <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> doscientas cincuenta veces.
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
y reticu<strong>la</strong>da. Capa medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve y algodonada. Apotecias dispuestas<br />
a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l talo y <strong>de</strong> los ramos, sésiles, primero pequeñas y cóncavas,<br />
luego poco a poco di<strong>la</strong>tadas y p<strong>la</strong>nas, rugosas por <strong>de</strong>bajo y <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> ancho<br />
cuando son adultas. Disco <strong>de</strong> color castaño, <strong>de</strong>snudo, ligeramente marginado por<br />
el talo. Lámina prolígera <strong>de</strong>lgada, reposando sobre <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>r y formada<br />
<strong>de</strong> tecas obovoi<strong>de</strong>s o en forma <strong>de</strong> porrita y <strong>de</strong> paráfisas. Las tecas encierran ocho<br />
esporidias puestas en dos ringleras.<br />
Este hermoso liquen fue cogido en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, por los señores<br />
Jacquinot y d’Urville. Pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> los árboles, y semeja por el porte a <strong>la</strong> E. ochroleuca<br />
var. sar men tosa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual difiere por sus rugosida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>cu nosas y <strong>la</strong> f<strong>la</strong>queza <strong>de</strong> su<br />
talo.<br />
Iv. ra m a l i n a - ra m a l i n a<br />
Thallus primitus erectus, undique simi<strong>la</strong>ris et concolor, adul tior subpendulus et passim fi <strong>la</strong>mentosus.<br />
Apothecia orbicu<strong>la</strong>ta, scutelliformia, aequaliter marginata, utrinque sparsa. Discus<br />
apertus, thallo subconcolor, strato gominico impositus. Sporidia suboctona, oblonga, recta,<br />
bilocu<strong>la</strong>ria, ascis saccato-c<strong>la</strong>vatis in clusa.<br />
ra m a l i n a Fries, Syst. Orb. Veget., p. 227 et Lich. Eur., p. 28. ra m a l i n a e et a l e c to r i a e<br />
spec. Ach., Lich. univ.<br />
Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, escuteliformes, ligeramente pedice<strong>la</strong>das, marginadas<br />
por el talo, por los bor<strong>de</strong>s o por <strong>la</strong>s faces <strong>de</strong>l cual están esparcidas. Disco siempre<br />
abierto, <strong>de</strong>l mismo color que el talo o color <strong>de</strong> carne, salpicado <strong>de</strong> polvo (pruina)<br />
g<strong>la</strong>uco. Lámina prolígera que repasa sobre <strong>la</strong> capa gonímica. Esporidias oblongas,<br />
rectas o algo combadas, bilocu<strong>la</strong>res, o mejor, binocleoa<strong>la</strong>das, contenidas en tecas<br />
<strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita corta. Paráfisas filiformes. Talo comprimido o p<strong>la</strong>no, linear,<br />
ramoso, pálido, amarillo o g<strong>la</strong>uco, primitivamente en<strong>de</strong>rezado, carti<strong>la</strong>ginoso, tieso<br />
en estado <strong>de</strong> sequedad, poniéndose flexible y como ge<strong>la</strong>tinoso con <strong>la</strong> humedad,<br />
algunas veces fistuloso, muchas alzado <strong>de</strong> costas longitudinales o <strong>de</strong> rugosida<strong>de</strong>s<br />
transversales, y cargado <strong>de</strong> soredias mar ginales o terminales, que le dan el aspecto<br />
pulverulento. <strong>Chile</strong> es bastante rico en especies <strong>de</strong> este género.<br />
Las ramalinas son comunes en todas <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l globo.<br />
1. Ramalina inanis<br />
R. thallo caespititio, f<strong>la</strong>ccido, ánguloso ochroleuco, intus inani (ad modum Dufoureae)<br />
tu bu loso, ramoso, ramis fastigiatis acutis; apotheciis subpedicel<strong>la</strong>tis, disco concavo, pallido,<br />
prui noso; sporidiis fusiformi -oblongis, rectis.<br />
R. inanis Montag., 4 e Centur., Nº 72, in Ann, Sc. Nat. Bot., novemb. 1842 et Voy. Bonite,<br />
Cryptog., p. 154 pl. 146, f. 1.<br />
-67-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Talo reunido en copas, en<strong>de</strong>rezado, cilíndrico, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> dos o tres pulgadas,<br />
grosor <strong>de</strong> una a tres líneas, más <strong>de</strong>lgado arriba que abajo, muy frágil en estado<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, poniéndose b<strong>la</strong>ndo y flexible si se humecta, rugoso, pálido, hueco<br />
en el interior, ventrudo, rasgado y <strong>la</strong>cunoso acá y allá, como cri boso. Es ramoso,<br />
y los ramos son dicótomos y agudos por el vértice. Apotecias <strong>la</strong>terales, bastante<br />
chiquitas, en atención a <strong>la</strong> dimensión <strong>de</strong>l liquen, pues que casi no tienen más que<br />
me dia línea a una <strong>de</strong> diámetro, ligeramente pedice<strong>la</strong>das, hemisfé ricas por <strong>de</strong>bajo,<br />
<strong>de</strong> disco cóncavo y pálido, salpicado <strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco y con bor<strong>de</strong>s obtusos. Lámina<br />
prolígera sumamente <strong>de</strong>lgada, que reposa sobre <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>r. Esporidias en<br />
número <strong>de</strong> ocho en estado normal, fusiformes, bilocu<strong>la</strong>res, hialinas, con tenidas, sin<br />
or<strong>de</strong>n alguno, en tecas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita, y acompañadas <strong>de</strong> paráfisas.<br />
Esta especie, <strong>de</strong>scubierta primero en Cobija por M. Gaudichaud, lo fue <strong>de</strong>spués en<br />
Chiloé por M. Cuming, como da fe <strong>de</strong> ello un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> esta última localidad,<br />
que me ha sido generosamente comunicado por el profesor Churchill Babington.<br />
No hay ninguna <strong>de</strong>, este género que pueda serle compa rada; a mi parecer es aun<br />
<strong>la</strong> más notable. Con todo eso, pertenece a <strong>la</strong> sección <strong>de</strong>l R. pusil<strong>la</strong> Fries, que es su<br />
análoga para nuestra flora. Su talo cilín drico y tubuloso le da alguna semejanza con<br />
ciertas c<strong>la</strong>donias; <strong>de</strong> <strong>la</strong> tribu unciales, y sobre todo, con el C. pertusa Pers. La capa<br />
medu<strong>la</strong>r fi<strong>la</strong>men tosa, con hebras ramosas, es transparente y aco<strong>la</strong>da con <strong>la</strong> capa<br />
gonímica, cuyos granulillos son bastante raros. El tejido <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical, muy<br />
<strong>de</strong>s menuzable, parece compuesto <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s finamente puntuadas.<br />
2. Ramalina pollinaria<br />
R. caespitosa; thallo carti<strong>la</strong>gineo, subfoliaceo, membranaceo, f<strong>la</strong>ccido venoso-rugoso, fulvo,<br />
g<strong>la</strong>bro, <strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis p<strong>la</strong>nis, linearibus vel di<strong>la</strong>tato-cuneatis, quandoque palmato-multifidis,<br />
hince in<strong>de</strong> maculis pul veraceis albis conspersa; apotheciis sparsis, subsessilibus, incurvo-mar<br />
ginatis; disco concavo, ex albo-pallescente carneo; sporidiis oblongis curvulis.<br />
R. P o l l i na r i a Ach., Lich. univ., p. 608 et Syn Lich., p. 298; Fries, Lich. erur., p. 31;<br />
Montag., Canar. Crypt., p. 99; Dntrs., l.c., p. 42; Mey. et Fw, Act. Acad. Nat., Curios.,<br />
X i X, Suppl. 1, p. 213. li c h e n Achar. olim. Dill., Hist. Musc., t. 21, f. 55 A, F, H et f.<br />
56 A. Ph y s c i a s q u a r r o s a DC.<br />
Como esta especie y <strong>la</strong> siguiente varían mucho en su forma y dimensión, conviene<br />
<strong>de</strong>scribir<strong>la</strong>s por los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. En éstos, que varían <strong>de</strong> altura entre<br />
seis líneas y dos pulgadas, y que crecen en <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los árboles, el talo es<br />
carti<strong>la</strong>gi noso, di<strong>la</strong>tado y muy <strong>la</strong>cunoso en <strong>la</strong> base, y se divi<strong>de</strong> <strong>de</strong>spués en tiritas<br />
membranosas, como papiráceas, tan pronto lineares ramosas, como di<strong>la</strong>tadas en<br />
forma <strong>de</strong> cuña o <strong>de</strong> abanico, que se divi<strong>de</strong>n <strong>de</strong> nuevo en tiras dicótomas o palmatífidas.<br />
El color, probablemente g<strong>la</strong>uco en <strong>la</strong> juventud, se pone leonado con el<br />
tiempo. Las faces <strong>la</strong>terales son rugosas, como <strong>la</strong>cunosas por venas salientes anastomosadas<br />
entre sí; estas faces, lo mis mo que los bor<strong>de</strong>s, presentan por aquí y por<br />
allá manchas b<strong>la</strong>n cas pulverulentas o soredias bastante amplias, <strong>la</strong>s cuales, con<br />
<strong>la</strong> incurvación <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias, forman los caracteres distintivos <strong>de</strong>l<br />
-68
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
liquen. Las apotecias nacen hacia lo alto <strong>de</strong>l talo, tanto en <strong>la</strong>s dos faces como en<br />
sus bor<strong>de</strong>s; son más bien sésiles que pedice<strong>la</strong>das, primero urceo<strong>la</strong>das, luego más<br />
di<strong>la</strong>ta das, pero conservando siempre más o menos <strong>la</strong> inflexión <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong>, que<br />
más <strong>de</strong> una vez se hal<strong>la</strong> también <strong>de</strong>sconchado o al menado. El disco, al principio<br />
b<strong>la</strong>nco, se pone pálido y luego <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne. La lámina prolígera, compuesta<br />
<strong>de</strong> paráfisas lineares y <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita, tiene un espesor <strong>de</strong> seis a siete<br />
centimilímetros. Las tecas, amplias y c<strong>la</strong>viformes, en cierran ocho esporidias oblongas,<br />
reniformes, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> un cen timilímetro sobre un espesor tres veces menor.<br />
Este liquen fue hal<strong>la</strong>do en <strong>Chile</strong>, en el monte La Leona, en ramas <strong>de</strong> arbo lillos, por<br />
Bertero. Colecc. N° 502 y 503.<br />
3. Ramalina eckloni<br />
R. thallo caespitoso, e <strong>la</strong>ciniis composito membranaceis, p<strong>la</strong>nis, lineari- <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, sublevigatis,<br />
stramineis, lineolis seu fissuris albis interruptis longitrorsum percursis, ramis extremis attenuatis<br />
aut multifidis; apo theciis <strong>la</strong>teralibus, minutis, confertis, disco p<strong>la</strong>no, tan<strong>de</strong>m convexo,<br />
carneo, marginem <strong>de</strong>mum exclu<strong>de</strong>nte; sporidiis lineari-oblongis, subcurvulis.<br />
R. e c k l o n i Mey. et Fw., l.c., p. 213. Pa r m e l i a Spreng., Syst. Veget., iv, ii, p. 328. P.<br />
P o ly m o r P h a var. s P h a e r o c a r Pa Eschw., in Mart. Flo. Bras. i, 220, ex <strong>de</strong>script. P.<br />
chilensis Bertero, Mss., Nº 892, 1213 et 1768. ra m i n a P r o l i F e r a Kze., Hb. Berol,<br />
ex Tucherm.<br />
var. ß tenuissima M. et f. 10, l.c: <strong>la</strong>ciniis brevioribus, angustioribus, fertilibus fas tigiatis.<br />
var. ambigua Montag. in Herb. Mus. Paris.: thallo abbreviato, longi trorsum rugoso,<br />
subsimplici, apicibus obtusatis; apotheciis minutissimis confertissimisque, subuni<strong>la</strong>teralibus.<br />
Talo membranoso, <strong>de</strong>lgado, pajizo o agamuzado, dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en<br />
tiras dicótomas, lineares o linear-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> cinco a siete pulgadas, y<br />
anchas <strong>de</strong> una a tres líneas en el tipo, atenuadas por el vértice y muchas veces tijereteadas<br />
en un gran número <strong>de</strong> estrechas <strong>la</strong>ciniaduras; sus dos faces son lisas y<br />
están marcadas <strong>de</strong> líneas longitudinales b<strong>la</strong>nquecinas, visibles al lente, y que son<br />
como hendiduras <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cor tical; están por otra parte cargadas, aquí y allá, <strong>de</strong><br />
apotecias y muchas veces <strong>de</strong> prolificaciones marginales. Estas apotecias son numerosas,<br />
aunque menos en el tipo que en <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s, al principio b<strong>la</strong>nquecinas<br />
y pruinosas, luego <strong>de</strong>snudas y <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne, pequeñas, bastante espesas, sin<br />
exce<strong>de</strong>r dos líneas <strong>de</strong> diámetro <strong>la</strong>s más anchas, y teniendo mucho menos <strong>la</strong> mayor<br />
parte, regu<strong>la</strong>res, prendidas por el cen tro, primero exactamente p<strong>la</strong>nas, luego convexas<br />
por <strong>la</strong> re flexión <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong>, que muchas veces se rasga y queda <strong>de</strong>scon chado,<br />
como almenado.<br />
En <strong>la</strong> variedad ß, <strong>la</strong>s expansiones <strong>de</strong>l talo están menos di vididas; son <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das,<br />
prolíferas y como pennadas; su longi tud no es casi más que <strong>de</strong> una a dos<br />
pulgadas. En fin, <strong>la</strong> varie dad es una forma ambigua muy corta también, pero mucho<br />
más ancha (2 a 3 líneas), que tiene <strong>la</strong>s rugosida<strong>de</strong>s longitudi nales y el aspecto<br />
-69-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
<strong>de</strong> algunas formas <strong>de</strong>l R. polymorpha, <strong>de</strong>l cual <strong>la</strong> alejan chiquitas apotecias sésiles,<br />
convexas, sumamente numerosas, que cubren una <strong>de</strong> sus faces, raramente <strong>la</strong>s dos.<br />
Es esta una forma transitoria, y <strong>de</strong> aquí algo ambigua. La lámina prolígera tiene un<br />
espesor <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> milím., compren dida <strong>la</strong> capa gonímica; está compuesta<br />
<strong>de</strong> paráfisas, filiformes y <strong>de</strong> tecas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita corta u obovoi<strong>de</strong>, encerrando<br />
sin or<strong>de</strong>n aparente y aun también algunas veces amontonadas en el grueso extremo,<br />
ocho esporidias lineares, hialinas, <strong>de</strong>re chas o algo encorvadas en forma <strong>de</strong><br />
riñón, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0 m ,02, y cuatro veces menos espesas.<br />
Esta especie, bastante común en <strong>Chile</strong>, pues Bertero le había puesto el nombre específico<br />
<strong>de</strong> chilensis, forma en los árboles y arbolillos copas más o menos espesas,<br />
en<strong>de</strong>rezadas o pendientes. El tipo 1210 y <strong>la</strong> var. han sido cogidos en Rancagua y<br />
en Quillota por Bertero; en valparaíso, por M. Gau dichaud, <strong>la</strong> var. ß. En fin, <strong>la</strong> var.<br />
en Santiago, y sobre un acacia en San Fernando, provincia <strong>de</strong> Colchagua.<br />
4. Ramalina polymorpha<br />
R. thallo caespitoso, carti<strong>la</strong>gineo-rigido, p<strong>la</strong>no-compresso vel teretiusculo, longitrorsum rugo<br />
so-<strong>la</strong>cunoso, g<strong>la</strong>uco-fuscescente, sorediato; apotheciis pedicel<strong>la</strong>tis, elevato-marginatis, <strong>la</strong>teralibus<br />
marginalibusque; disco carneo subpruinoso; sporidiis oblongo-cylindricis, rectis aut<br />
curvatis.<br />
R. P o ly m o r P h a Ach., Syn. Lich., p. 295; Fries, Lich. eur., p. 32; Montag., Canar.<br />
Crypt., p. 99 et Voy. Pole Sud, Crypt., p. 196; Dntrs., l.c., p. 42. l i c h e n tinctorius<br />
Linn.<br />
var. emplecta: thalli <strong>la</strong>ciniis angustis, incisis ramosisque, acuminatis, granuloso-pulverulentis,<br />
apice involutis; apotheciis raris <strong>la</strong>teralibus.<br />
El talo es linear, muy estrecho, comprimido en el tipo, cilíndrico en <strong>la</strong> variedad,<br />
tieso y ramoso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base, rugoso longitudinalmente y salpicado por aquí y por<br />
allá <strong>de</strong> pequeñas soredias b<strong>la</strong>nquecinas. Tiene dos pulgadas en <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong> Ma gal<strong>la</strong><br />
nes, y no llega a una en <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, en <strong>la</strong> cual el vértice <strong>de</strong> sus divisiones se en rol<strong>la</strong><br />
como un cayado. Las apotecias son raras, cóncavas, brevemente pedice<strong>la</strong>das y con<br />
disco <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne, primitivamente pruinoso. Las esporidias oblongas, <strong>de</strong> rechas<br />
o algo reniformes tienen 0,015m <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre un espesor dos o tres veces menor.<br />
La especie fue hal<strong>la</strong>da por M. Jacquinot en <strong>la</strong>s bahías <strong>de</strong> San Nicolás y <strong>de</strong> Bougainville<br />
<strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. He observado <strong>la</strong> variedad mezc<strong>la</strong>da con el tipo <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, en el cual forma copitas muy ramosas y <strong>de</strong> ramos plicados.<br />
5. Ramalina fraxinea<br />
R. thallo carti<strong>la</strong>gineo, rigescente, p<strong>la</strong>no, lineari-<strong>la</strong>ciniato, e g<strong>la</strong>uco ful vescente, utrinque g<strong>la</strong>bro,<br />
reticu<strong>la</strong>to-rugoso; apotheciis submarginalibus p<strong>la</strong>nis, amplis, subtus rugosis, margine<br />
undu<strong>la</strong>to, tenui, tan<strong>de</strong>m <strong>de</strong>misso; disco carneo pallido; sporidiis reniformibus.<br />
-70
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
R. F r a X i n e a Ach., Lich. univ., p. 602 et Syn. Lich., p. 296; Montag., Fl. J. Fern., N°<br />
65. Ph y s c i a F r a X i n e a DC, Michx. li G u e n F r a X i n e u s Linn.<br />
Talo carti<strong>la</strong>ginoso, tieso, p<strong>la</strong>no, ancho <strong>de</strong> dos a tres líneas, rugoso, con arrugas<br />
reticu<strong>la</strong>das, <strong>de</strong> color leonado en nuestro ejemp<strong>la</strong>r único, <strong>la</strong>rgo a todo más <strong>de</strong> tres<br />
pulgadas, on<strong>de</strong>ado por los bor<strong>de</strong>s, que llevan apotecias bastante amplias, p<strong>la</strong>nas,<br />
luego contorneadas, rugosas por <strong>de</strong>bajo como el talo. Su disco tiene el mismo color<br />
<strong>de</strong> este último, y su bor<strong>de</strong>, como lo nota Fries, está frecuentemente <strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> capa gonímica don<strong>de</strong> reposa regu<strong>la</strong>rmente <strong>la</strong> lámina prolígera. Las espori dias<br />
tienen poco más o menos <strong>la</strong>s mismas dimensiones que en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, pero están<br />
mucho más encorvadas en forma <strong>de</strong> riñón.<br />
La muestra que he seña<strong>la</strong>do en mi Prodromus y que acabo <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir sucintamente,<br />
crece en medio <strong>de</strong> una copa <strong>de</strong> Desmazieria homalea, en ramos <strong>de</strong> A<strong>de</strong>smia microphyl<strong>la</strong>,<br />
en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />
6. Ramalina subu<strong>la</strong>ta<br />
R. thallo caespititio, erecto, carti<strong>la</strong>gineo-rigido, polito, vix longitrorsum <strong>la</strong>cunoso, hinc canali<br />
cu<strong>la</strong>to, stramineo, furcatim seu dichotome diviso; <strong>la</strong>ciniis flexuosis aut rectis, attenuatosubu<strong>la</strong>tis;<br />
apotheciis marginalibus centro affixis, subpedicel<strong>la</strong>tis, primum p<strong>la</strong>no-concavis,<br />
con c o loribus, mox convexis, carneis, nudis; sporidiis oblongis brevibus.<br />
R. s u B u l ata Montag., Mss., in Herb. Mus. Paris. R. s c o P u l o r u m var. l i n e a r e s Ejusd.,<br />
Fl. J. Fern., n. 64. Pa r m e l i a h o m a l e a Bertero, Mss., n. 1642.<br />
var. pectinata Montag.: thalli <strong>la</strong>ciniis ex utroque margine ramulos lineari-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tos,<br />
patentes, attenuatos, emittentibus.<br />
Los individuos <strong>de</strong> este liquen están reunidos en su punto <strong>de</strong> prendimiento en<br />
un hacecillo más o menos gran<strong>de</strong>. El talo es carti<strong>la</strong>ginoso, duro, tieso, frágil, pajizo,<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> dos a tres pulgadas, sumamente estrecho y terminando en una punta<br />
muy aguda, como subu<strong>la</strong>da; <strong>de</strong>lgado en su base, se ensancha un poco, luego se<br />
divi<strong>de</strong> en expansiones lineares, muy a<strong>la</strong>rga das, irregu<strong>la</strong>rmente dicótomas, anchas<br />
a lo más <strong>de</strong> una línea por <strong>la</strong> base, convexas y apenas surcadas longitudinalmente<br />
por encima, profundamente canalicu<strong>la</strong>das por <strong>de</strong>bajo por <strong>la</strong> aproximación <strong>de</strong> los<br />
bor<strong>de</strong>s, flexuosas, luego <strong>la</strong>rgamente a<strong>de</strong>l gazadas en lezna por el vértice. Algunos<br />
individuos emiten <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> sus divisiones especies <strong>de</strong> prolificaciones <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> misma forma que el<strong>la</strong>s y que les hacen parecer pennadas. Las apotecias son<br />
marginales, prendidas por el centro, algo pedice<strong>la</strong>das, primero p<strong>la</strong>nas, concolóreas<br />
y provistas <strong>de</strong> un ri bete, luego, <strong>la</strong> lámina prolígera continuando al exten<strong>de</strong>rse, se<br />
hace convexas y <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> reflejo, aun también obliterado. Esta lámina prolígera<br />
ofrece una particu<strong>la</strong>ridad que distingue bien <strong>la</strong> especie: primero, reposa sobre una<br />
capa hebro-ge<strong>la</strong>tinosa dos veces más espesa que el<strong>la</strong> y que <strong>la</strong> separa <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa<br />
goní mica; <strong>de</strong>spués, está compuesta <strong>de</strong> paráfisas capi<strong>la</strong>res, flexuosas, como crespas,<br />
y <strong>de</strong> tecas obovoi<strong>de</strong>s o en forma <strong>de</strong> porrita corta, cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales encierra<br />
-71-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
ocho esporidias. Estas son oblongas, cortas, midiendo a todo más 0,01m, y <strong>de</strong> un<br />
diá metro <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad menor. Las dos esporidio<strong>la</strong>s, bien distintas y también separadas<br />
por un intervalo en <strong>la</strong> esporidia jo ven, acaban por tocarse con <strong>la</strong> edad y por<br />
simu<strong>la</strong>r un tabique mediano transversal.<br />
No tuve razón en reunir, en mi Prodromo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Flora <strong>de</strong> J. Fernán<strong>de</strong>z, este liquen, como<br />
va riedad, al R. scopulorum. Un estudio comparado y más perseverante que acabo<br />
<strong>de</strong> hacer <strong>de</strong> él, me autoriza a corregir el error en que estaba, y a mirarlo como<br />
una especie bien distinta <strong>de</strong> todas sus con géneres. Difiere, en primer lugar, <strong>de</strong>l R.<br />
ca licaris <strong>de</strong> fronda canalicu<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l mismo modo, ya por sus apotecias esparcidas<br />
a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus divisiones, y no so<strong>la</strong>mente confinadas hacia lo alto, ya por <strong>la</strong><br />
ausencia <strong>de</strong> genicu<strong>la</strong> ciones en el sitio don<strong>de</strong> aparecen. Bien que reuniendo muchos<br />
ca racteres <strong>de</strong>l R. scopulorum, y entre otros, el porte y un hábitat semejantes, se<br />
distingue suficientemente por <strong>la</strong>s espundias dos veces más cortas y por su talo<br />
canalicu<strong>la</strong>do en toda su longitud, carácter que no hallo en ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s numerosas<br />
muestras, aun lineares, que poseo <strong>de</strong> esta especie, tan va riable a<strong>de</strong>más como todas<br />
<strong>la</strong>s otras en sus apariencias.<br />
v. ro c c e l l a - ro c c e l l a<br />
Apothecia orbicu<strong>la</strong>ta, adnata, convexa, thallo tenuiter marginata, aetate subhemisphaerica,<br />
margine plerumque excluso. Discus ab initio apertus, nigrescens, plus minus pruinosus. Lami<br />
na prolígera hypothecio crasso atro, fi<strong>la</strong>mentis intertextis contexto, imposita. Asci ampli,<br />
c<strong>la</strong> viformes, octospori, inter paraphyses ramosas, apice incrassatas, nidu<strong>la</strong>ntes. Sporidia<br />
oblongo-cylindracea, recta aut curvu<strong>la</strong>, tetrapyrenia, pellucida. Thallus fruticulosus, primitus<br />
erec tus, teres vel p<strong>la</strong>no-compressus, varie ramosus, intus stupeus, carti<strong>la</strong>gineo-corticatus, coriaceus,<br />
superficie pulverulentus, albo-cinerascens fuscescensve.<br />
ro c c e l l a Bauh.; DC.; Ach., Lich. univ., p. 439; Fries; DR. et. Montag., Fl. Alger.;<br />
De Notaris.<br />
Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, adnadas, negras o pruino sas y cenicientas, escuteliformes,<br />
p<strong>la</strong>nas o convexas he misféricas, primero marginadas por el talo, luego sin<br />
ribete; éste se anonada poco a poco por el acrecenta miento <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera,<br />
que es <strong>de</strong>lgada, pálida, hialina al microscopio. Reposa sobre una capa en<br />
apa riencia carbonácea, una suerte <strong>de</strong> hipotecio negro, semejante al <strong>de</strong>l dirina, y<br />
se compone <strong>de</strong> paráfisas ramo sas, como anastomosadas hacia su vértice hinchado,<br />
y <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita octósporas. Hipotecio for mado <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />
entrecruzados, pardos al micros copio, negros a simple vista, que están formados<br />
por <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>r y compacta <strong>de</strong>l talo. Esporidias oblongas, cilindráceas,<br />
rectas o combadas, encerrando cuatro esporidio<strong>la</strong>s. Talo fruticuloso, cilíndrico y<br />
ra moso, o p<strong>la</strong>no y <strong>la</strong>ciniado <strong>de</strong> diversas maneras, tieso o b<strong>la</strong>ndo, algunas veces<br />
también alectoroi<strong>de</strong> a conse cuencia <strong>de</strong>l anamorfosis, <strong>de</strong> aspecto muchas veces<br />
pul verulento, b<strong>la</strong>nco o cenizo, parduzco con el tiempo, compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />
-72
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
feltrados cubiertos <strong>de</strong> un epi <strong>de</strong>rmis o corteza carti<strong>la</strong>ginosa bastante espesa. Muchas<br />
veces lleva soredias.<br />
<strong>Chile</strong> posee dos tipos nuevos <strong>de</strong> este género poco numeroso en es pecies, pero bien<br />
distinto <strong>de</strong> sus vecinos. Es sobre todo importante por causa <strong>de</strong> su empleo co mo<br />
materia tinturial. Las especies <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales los químicos han extraído <strong>la</strong> or cina,<br />
principio colorante, no son igualmente ricas <strong>de</strong> este principio. Parece que el R.<br />
montagnei, que crece con abundancia en los manguieros en Pondicheri, es el que<br />
suministra más, y que el R. tinctoria no tiene más que el segundo rango en esta<br />
parte. (véase Pharmaceutic. Journ. March. 1848, p. 443, un análisis químico <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
primera especie, hecho por M. Stenhouse.) El R. tinctoria es tan común en los peñascos<br />
<strong>de</strong>l cabo ver<strong>de</strong>, que el sueldo <strong>de</strong>l gobernador y el pre <strong>de</strong> <strong>la</strong> guarnición se<br />
pagan <strong>de</strong>l producto que su comercio da al gobierno.<br />
se c c i ó n i<br />
ro c c e l a s d e ta l o c i l í n d r i c o<br />
1. Roccel<strong>la</strong> tinctoria<br />
R. thallo coriaceo, tereti, sub<strong>la</strong>cunoso aut levi, undique simi<strong>la</strong>ri, sub filiformi, g<strong>la</strong>uco, vetusto<br />
fuscescente; apotheciis subinnatis, sessilibus, sparsis; disco convexo, nigricante, albo-pruinoso<br />
cinereo, marginem thallo<strong>de</strong>m aequante, tan<strong>de</strong>m exclu<strong>de</strong>nte; ascis sporidia cymbiformia, trisep<br />
tata, pellucida foventibus.<br />
R. t i n c t o r i a Ach., Lich. univ., p. 439 et Syn. Lich., p. 243; Fries, Lich. eur., p. 33;<br />
Mon tag., Bonite, Cruypt., p. 150; Dntrs., l.c., p. 48. li c h e n Linn., Spec. Pl., p. 1.622;<br />
Engl. Bot., t. 211.<br />
var. hypomeca (Ach. ll.cc.) ramis filiformibus (lorulis Ach.) longissimis, simplicibus,<br />
pendulis, hinc in<strong>de</strong> ob apothecia genicu<strong>la</strong>tis.<br />
var. portentosa (Montag. ms.): thalli <strong>la</strong>ciniis validis, longissimis, in expansiones<br />
<strong>la</strong>tissimas, polymorphas, p<strong>la</strong>nas, ambitu cornigeras di<strong>la</strong>tatis. An spec. genuina?<br />
var. cumingiana (Montag., ms.): thallo filiformi, levigato,pulverulento, dichotomo,<br />
sinubus obtusis, lorulis incurvis ramellos capil<strong>la</strong>ceos, f<strong>la</strong>ccidos, intricatos emittentibus.<br />
Nada es más variable que <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> que se reviste el talo <strong>de</strong> esta especie,<br />
<strong>la</strong> más común y <strong>la</strong> más antiguamente conocida <strong>de</strong>l género. El porte que resulta <strong>de</strong><br />
estas formas es tan diverso que uno está tentado <strong>de</strong> erigir en otras tantas especies<br />
<strong>la</strong>s tres varieda<strong>de</strong>s que acabo <strong>de</strong> seña<strong>la</strong>r. He aquí lo que tienen <strong>de</strong> común entre sí:<br />
talo correoso, cilindráceo, primero flexi ble, pero luego tieso y frágil, liso o marcado<br />
<strong>de</strong> rugosida<strong>de</strong>s transversales, g<strong>la</strong>bro o como harinoso y untuoso al tacto;<br />
<strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido que con el tiempo, en los ejemp<strong>la</strong>res africanos sobre todo,<br />
pasa al bayo oscuro, en<strong>de</strong>rezado y <strong>de</strong>spués pen diente, irregu<strong>la</strong>rmente ramoso o<br />
dicótomo, algunas veces pro lífero y muchas genu<strong>la</strong>do en el nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias.<br />
Nace este talo en copas sobre <strong>la</strong>s peñas; sus talo primordiales tienen el diámetro<br />
-73-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
<strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> gorrión, pero más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte igua<strong>la</strong>n el <strong>de</strong> una gruesa pluma <strong>de</strong><br />
ganso; en ciertas partes, son un poco comprimidos o angulosos, pero <strong>la</strong> forma que<br />
predomina es <strong>la</strong> cilíndrica. Las apotecias más jóvenes están sumergidas en el talo<br />
y apenas provistas <strong>de</strong> un ribete talódico que <strong>de</strong>spués se pone <strong>de</strong> manifiesto, pero<br />
que termina obliterándose y <strong>de</strong>sa pareciendo a medida <strong>de</strong>l <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
prolígera. Esta promina en efecto más y más hasta hacerse esférica; salpicada <strong>de</strong>l<br />
mismo polvo que cubre al talo, es primero pruinosa y ce nicienta, pero lo sacu<strong>de</strong><br />
más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte y aparece <strong>de</strong>l todo negra, porque reposa sobre un hipotecio <strong>de</strong> este<br />
color, dos o tres veces más espeso que el<strong>la</strong>. Está compuesta <strong>de</strong> paráfisas ramosas y<br />
<strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita que encierran cada una <strong>de</strong> seis a ocho esporidias en<br />
forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra, en <strong>la</strong>s cuales se obser van cuatro esporidio<strong>la</strong>s cuyo punto <strong>de</strong><br />
contacto simu<strong>la</strong> tres tabiques transversales.<br />
La variedad es notable por lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> sus divisiones ordinariamente pendientes<br />
y genu<strong>la</strong>das <strong>de</strong> distancia en distancia. La variedad ß se distingue a primera vista<br />
por expansiones muy anchas, <strong>de</strong>l diámetro <strong>de</strong> una a dos pulgadas, irregu<strong>la</strong>rmente<br />
orbicu<strong>la</strong>res, y nacidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiritas <strong>de</strong>l talo. Estas expansiones<br />
emiten <strong>de</strong> su contorno especies <strong>de</strong> cuer nos, que son ramos acortados. En esto se<br />
ve una suerte <strong>de</strong> transición al R. faciformis y al R. montagnei. En fin, <strong>la</strong> variedad ,<br />
que tal vez <strong>de</strong>be formar una especie, ofrece <strong>la</strong>s particu<strong>la</strong>rida<strong>de</strong>s siguientes: 1º sus<br />
copas están compuestas <strong>de</strong> talo constantemente encorvados <strong>de</strong>l mismo <strong>la</strong>do como<br />
en el Rottbael<strong>la</strong> incurvata, 2º estos talos emiten prolificaciones sumamente tenues<br />
y divididas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que <strong>la</strong>s que se observan en el R. intricata, cosa<br />
que no se encuentra en ningún ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l tipo, sea <strong>de</strong> Canarias, sea <strong>de</strong>l cabo<br />
ver<strong>de</strong>; 3º en fin, <strong>la</strong>s esporidias son más fusiformes y están <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> limbo<br />
transparente; fuera <strong>de</strong> eso, tienen <strong>la</strong>s mismas dimen siones, es <strong>de</strong>cir, 0,02 mm <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>rgo, sobre un diámetro cuatro veces menor. Esta variedad es originaria <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Chiloé, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> trajo M. Cuming; <strong>la</strong>s otras dos y el tipo crecen en <strong>la</strong>s peñas<br />
marítimas <strong>de</strong>l continente <strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />
2. Roccel<strong>la</strong> intricata<br />
(Altas botánico. Criptogamia, lám. 11, fig. 5)<br />
R. thallo prostrato, tan<strong>de</strong>m pendulo, ramosissimo, intricato, f<strong>la</strong>ccido, basi compresso; ramis<br />
teretibus, apice fascicu<strong>la</strong>to-congestis, albescentibus; apotheciis sub<strong>la</strong>teralibus, subsessilibus,<br />
p<strong>la</strong>no-convexis, albo-ve<strong>la</strong>tis; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, fusiformia, rufo-fusca, triseptata<br />
inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
R. i n t r i c a ta Montag., 6º Centur., Nº 48, in Aun. Sc. nat., 2º sér., t. Xiii, p. 57.<br />
var. alectoroi<strong>de</strong>s Montag.: prolificationibus basi taeniatis, elongatis, pendulis, ramo<br />
sis, ramis capil<strong>la</strong>ribus, intricatissimis.<br />
El talo <strong>de</strong>l tipo es algo comprimido en su base, pero ancho a lo más <strong>de</strong> una<br />
línea, <strong>de</strong>spués cilíndrico e irregu<strong>la</strong>rmente ra moso, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco cenizo, <strong>de</strong> capa<br />
cortical muy <strong>de</strong>lgada. Sus divisiones son al principio dicótomas y luego alternas;<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>si gual longitud, como cornicu<strong>la</strong>das en el vértice; van atenuándose hasta ha-<br />
-74
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám.11. Fig. 5. 5a. Un individuo <strong>de</strong> Roccel<strong>la</strong> intricata, visto <strong>de</strong> tamaño natural y ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>ca<br />
don<strong>de</strong> crece ordinariamente en numero más o menos consi<strong>de</strong>rable. 5b. Extremo <strong>de</strong> una tira o división<br />
<strong>de</strong>l talo, aumentado cerca <strong>de</strong> tres veces. 5c. Corte vertical <strong>de</strong> una apotecia aumentada dieciséis veces<br />
para mostrar el hipotecio negro sobre el cual reposa <strong>la</strong> lámina prolígera. 5d. Paráfisas ramosas y 5e<br />
teca que contiene seis esporidias, todo esto aumentado doscientas cincuenta veces. 5f. Dos esporidias<br />
ais<strong>la</strong>das, aumentadas cerca <strong>de</strong> cuatro cientas veces.
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
cerse setiformes, y aun también, en <strong>la</strong> variedad o más bien en el anamorfosis que<br />
yo he nombrado alectoroi<strong>de</strong>, se a<strong>la</strong>rgan <strong>de</strong> un modo in<strong>de</strong>finido y pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los<br />
árboles en <strong>la</strong>r gas pelucas canas, como <strong>la</strong>s varieda<strong>de</strong>s sarmentosa y crinalis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Evernia ochroleuca, por <strong>la</strong> última <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> había yo tenido al principio, antes<br />
<strong>de</strong> haber visto todas <strong>la</strong>s fases <strong>de</strong> <strong>la</strong> morfosis. Tanto en el tipo como en <strong>la</strong> variedad,<br />
estas divi siones están <strong>de</strong> tal modo encabestradas y plicadas, que es im posible<br />
<strong>de</strong>senredar<strong>la</strong>s sin romper<strong>la</strong>s; y <strong>de</strong> aquí viene el nombre específico que recuerda<br />
perfectamente <strong>la</strong> evernia homónima. Las apotecias hacen salida temprano sobre el<br />
talo, al principio p<strong>la</strong>nas y marginadas por él, pero luego hemisféricas y sin ribete;<br />
son sésiles, pero adultas, y están separadas <strong>de</strong>l talo por un surco muy manifiesto.<br />
La lámina prolígera es hialina, salpicada <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco, que <strong>la</strong> hace parecer cenicienta,<br />
y reposa en un hipotecio negro seis veces más espeso que el<strong>la</strong>. Paráfisas<br />
ramosas no hinchadas por el vértice. Tecas como porrita que contienen <strong>de</strong> cuatro<br />
a ocho esporidias fusiformes, agudas, raramente obtusas, <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> limbo,<br />
al principio hialinas, luego rojas y pro vistas <strong>de</strong> tres tabiques transversales; su longitud<br />
es <strong>de</strong> 0,025mm, sobre un diámetro cinco veces menor. En esta especie, <strong>la</strong><br />
capa gonímica no existe, y <strong>la</strong>s gonidias, muy voluminosas, están confundidas con<br />
<strong>la</strong> capa cortical fi<strong>la</strong>mentosa que forma el talo casi enteramente. Así se explica muy<br />
bien <strong>la</strong> formación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s prolificaciones ramosas que constituyen el anamorfosis.<br />
Éste es a<strong>de</strong>más muy curioso porque ofrece un argumento perentorio en favor <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
opinión <strong>de</strong> los liquenógrafos que consi<strong>de</strong>ran <strong>la</strong>s alectoria <strong>de</strong> Acharius como simples<br />
<strong>de</strong>formaciones <strong>de</strong>l talo, <strong>de</strong>bidas a ciertas circunstancias que aún no han podido ser<br />
bien apreciadas, pero sobre todo por <strong>la</strong> posición pendiente <strong>de</strong> algunas especies. Es<br />
constante que <strong>la</strong>s fases diversas <strong>de</strong> estas transfor maciones se hacen evi<strong>de</strong>ntes por<br />
los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo <strong>de</strong> París.<br />
Esta bel<strong>la</strong> especie fue cogida en árboles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>,<br />
por M. Gay, y en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé por M. Cuming. La variedad crece en arbolillos<br />
o en <strong>la</strong>s espinas <strong>de</strong>l cactus.<br />
3. Roccel<strong>la</strong> gayana †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 11, fig. 4)<br />
R. thallo caespitoso, setiformi, incurvato, tenuissimo, levi, subsimplici, primitus albido, tan<strong>de</strong>m<br />
cinerascente; apotheciis innato-sessilibus, tenuis sime marginatis; disco p<strong>la</strong>no caesiopruinoso,<br />
<strong>de</strong>mum atro, albo-limbato; sporidiis fusiformi-acicu<strong>la</strong>ribus, elimbatis, triseptatis.<br />
R. G a ya n a Montag., Mss., in Herb., Mus. Paris.<br />
Talo filiforme, encorvado en forma <strong>de</strong> hoz, apenas <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong><br />
jabalí, llegando escasamente, en edad más avanzada, a un tercio <strong>de</strong> línea <strong>de</strong> diámetro,<br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces sencillo o raramente una o dos veces ahorquil<strong>la</strong>do, variando<br />
<strong>de</strong> longitud según el grado <strong>de</strong> evolución entre tres líneas y tres pulgadas, al<br />
principio <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco mate y harinoso, <strong>de</strong>spués cenizo, formando sobre <strong>la</strong>s peñas<br />
cubiertas <strong>de</strong> mantillo copas más o menos espesas, que tienen en general el grosor<br />
-77-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong>do auricu<strong>la</strong>r. En esta especie, <strong>la</strong> capa cortical es evi<strong>de</strong>nte y con tiene gonidias.<br />
Apotecias primero hundidas en el talo, que no aparecen en su periferia más que<br />
como un punto negro y con todo ya fértil; poco a poco se <strong>de</strong>spegan y toman <strong>la</strong><br />
forma <strong>de</strong> un disco orbicu<strong>la</strong>r, al principio cenizo pulverulento, luego negro y p<strong>la</strong>no,<br />
sin hacerse <strong>de</strong>masiado prominentes; este disco, mar ginado por el talo, ofrece una<br />
oril<strong>la</strong> b<strong>la</strong>nca que le hace pare cer como oce<strong>la</strong>do. La lámina prolígera no presenta<br />
nada notable, a no ser que sus paráfisas ramosas están espesadas y coloradas <strong>de</strong><br />
pardo-olivo en el vértice. Tecas como porrita, encogidas y como pedice<strong>la</strong>das, encerrando<br />
<strong>de</strong> seis a ocho esporidias fusi formes, agudas, casi acicu<strong>la</strong>res, hialinas, <strong>la</strong>rgas<br />
<strong>de</strong> 0,04mm (dos veces más <strong>la</strong>rgas que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l R. tinctoria) sobre un diámetro que,<br />
en <strong>la</strong> parte media, no exce<strong>de</strong> <strong>la</strong> octava parte <strong>de</strong> esta lon gitud. He analizado todas<br />
<strong>la</strong>s especies y varieda<strong>de</strong>s conocidas <strong>de</strong> roccel<strong>la</strong> y puedo <strong>de</strong>cir que no hallé ninguna<br />
cuyos órganos reproductores hayan presentado estas dimensiones. Por lo <strong>de</strong> más,<br />
el R. gayana se distingue igualmente bien por sus carac teres <strong>de</strong> vegetación. El R.<br />
gracilis Bory, no <strong>de</strong>scrito, está a<strong>de</strong>más tan imperfectamente caracterizado que no se<br />
pue<strong>de</strong> saber con certeza lo que es.<br />
Esta especie, hal<strong>la</strong>da sobre peñas por el señor C<strong>la</strong>udio Gay, a quien me com p<strong>la</strong>zco<br />
en rendir homenaje, no parece ser rara en <strong>la</strong>s provincias meridio nales <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
se c c i ó n ii<br />
ro c c e l a s d e ta l o P l a n o<br />
4. Roccel<strong>la</strong> fuciforme<br />
R. thallo coriaceo-membranaceo, compresso-p<strong>la</strong>no, molli, albo-cineras cente; <strong>la</strong>ciniis erectiusculis,<br />
taeniatis, linearibus, iterum dichotomo-<strong>la</strong>ci nu<strong>la</strong>tis aut apice palmato-divisis; apotheciis<br />
marginalibus, sessilibus; disco p<strong>la</strong>niusculo, caesio-pruinoso, <strong>de</strong>mum nudo otro! margine thallo<br />
<strong>de</strong> subpersistente?<br />
R. F uci F orm i s Ach., Lich. univ., p. 440 et Syn. Lich., p. 214; Fries, Lich. eur., p. 33, excl.<br />
var. phycopsis ut bene monet amic. De notaris, l.c., p. 48; Montag., Canar. Crypt., p.<br />
102. li c h e n F uci F orm i s Linn; Dill., Hist. Musc., t. 22, f. 61; Engl. Bot., t. 728.<br />
Como <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> sus congéneres, esta especie varía consi<strong>de</strong>rablemente.<br />
Sus caracteres esenciales son el tener: 1° un talo p<strong>la</strong>no, foliáceo, membranoso,<br />
flexible, no frágil, cuyas expansiones lineales, listonadas, se divi<strong>de</strong>n por dico tomías<br />
sucesivas, y son agudas por el vértice, muchas veces cargadas <strong>de</strong> paquetes pulverulentos<br />
en los bor<strong>de</strong>s; 2° apote cias marginales, sésiles, primero p<strong>la</strong>nas, cubiertas <strong>de</strong><br />
polvo cenizo, apenas marginadas por el talo, luego <strong>de</strong>snudas, con vexas y negras<br />
e inmarginadas; 3º un hipotecio carbonáceo muy espeso; 4° esporidias oblongas,<br />
obtusas, rectas o apenas encor vadas, encerrando cuatro esporidio<strong>la</strong>s distintas, es<br />
<strong>de</strong>cir, pro vistas <strong>de</strong> un limbo manifiesto, y <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,02mm La muestra chilena,<br />
que tengo a <strong>la</strong> vista, no tiene más <strong>de</strong> dos pulgadas <strong>de</strong> alto. Las tiritas que resultan<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía <strong>de</strong>l talo no tienen más que una línea <strong>de</strong> ancho, excepto en el soba-<br />
-78
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 11. Fig. 4. 4a. Talo adultos y fructificados (expresamente) en una misma copa con otros aún jóvenes,<br />
b<strong>la</strong>ncos y estériles, todos <strong>de</strong> grandor natural y nota bles por su encorvadura. 4b. Tajada horizontal <strong>de</strong><br />
un talo cilindráceo que pasa por el centro <strong>de</strong> una apotecia y aumentada veinticinco veces; se ve en c el<br />
hypothecium negro o más bien compuesto <strong>de</strong> dos capas discolores, y en d, <strong>la</strong> lámina prolígera. 4e. Paráfisas<br />
ramosas y 4f, teca esporígera componiendo esta misma lámina y vistas con un aumento <strong>de</strong> doscientas<br />
cincuenta veces. 4g. Dos es poridias libres, aumentadas trescientas ochenta veces.
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
co <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divi siones, don<strong>de</strong> este ancho es el doble. Este liquen, que forma pequeñas<br />
copas algo c<strong>la</strong>ras, fue cogido en valparaíso por M. Gaudichaud.<br />
Los liquenógrafos que <strong>de</strong>s<strong>de</strong>ñan los auxilios que presta <strong>la</strong> observación mi croscópica<br />
por <strong>la</strong> distinción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies, persisten en confundir este liquen con otro que<br />
crece en Pondicheri en los manguieros y al cual Be<strong>la</strong>nger se plugo en imponer mi<br />
nombre. Parece que Acharius, engañado por <strong>la</strong>s apa riencias, no ha distinguido<br />
tampoco estas dos especies, pues dice que el R. fuciformis crece indiferentemente<br />
en árboles y en peñas. Es <strong>de</strong> notar, en todo caso, que Linneo da esta última como<br />
rupestre. Sin embargo, hay en el talo <strong>de</strong>l R. montagnei una flexibilidad, cierta cosa<br />
sedosa que no se nota en el R. fuciformis.<br />
En resumen, no se pue<strong>de</strong>n confundir <strong>la</strong>s dos especies que en cuanto ambas<br />
son estériles, pues <strong>la</strong>s apotecias y <strong>la</strong>s esporidias son muy <strong>de</strong>semejantes en una y<br />
otra. En el R. montagnei, 1º el disco permanece siempre evi<strong>de</strong>nte mente marginado<br />
por el talo, y constantemente cubierto <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco: sobre dos centenares <strong>de</strong><br />
individuos <strong>de</strong> todas eda<strong>de</strong>s, no he podido hal<strong>la</strong>r una so<strong>la</strong> excepción; 2° el hipotecio<br />
carbonáceo es apenas más espeso que <strong>la</strong> lámina prolígera, cuya forma p<strong>la</strong>na toma al<br />
principio, luego convexa; 3° <strong>la</strong>s esporidias fusiformes, encorvadas, trisepteas tienen<br />
<strong>de</strong> 0,03mm a 0,04mm <strong>de</strong> longitud sobre un diámetro nueve a diez veces menor;<br />
están privadas <strong>de</strong> limbo transparente y semejan perfectamente a <strong>la</strong>s esporas <strong>de</strong> los<br />
fusa rium.<br />
Otra especie, bien vecina <strong>de</strong> ésta, pero que creo específicamente distinta, me<br />
fue comunicada por M. Churchill Babigton. Como es originaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas<br />
comarcas o <strong>de</strong> países limítrofes, creo que es mi <strong>de</strong>ber el dar aquí su diagnosis:<br />
R. babingntonii Montag. in litt. ad cl. Babington: thallo coriaceo– membranaceo,<br />
p<strong>la</strong>no, lineari angustissimo, palli<strong>de</strong>stramineo, <strong>la</strong>xe dicho tomo, apicibus attenuatis; apotheciis<br />
sessilibus, p<strong>la</strong>nis, thallo margi natis, disco ferrugineo, albo-pruinoso, sporidiis fusiformibus.<br />
El color <strong>de</strong> orín <strong>de</strong>l disco hace distinguir <strong>de</strong> pronto esta especie. Esta coloración<br />
excepcional parece ser <strong>de</strong>bida a una capa ferruginosa observable sobre el<br />
hipotecio.<br />
vi. ce t r a r i a - ce t r a r i a<br />
Apothecia peltaeformia vel e scutel<strong>la</strong>to peltata, apicibus thalli (ramis lobisve) oblique affixa,<br />
hinc quoque oblique marginata. Discus tenuis, apertus, strato medul<strong>la</strong>ri impositus. Asci<br />
c<strong>la</strong>vati, sporidia octona, hyalina, elliptica, minuta inclu<strong>de</strong>ntes. Thallus pri mitus adscen<strong>de</strong>ns,<br />
fertilis suberectus, carti<strong>la</strong>gineus aut membra naceus, lobis teretiusculis aut foliaceis, supra<br />
concaviusculis.<br />
ce t r a r i a Fries, Syst. Orb. Veget., p. 238; Montag., Bonite, Crypt., p. 149 et Dict. univ.<br />
d’Hist. nat. co r n i c u l a r l a e et P h y s c i a e spec. DC. co r n i c u l a r i a e et c e t r a r i a e spec.<br />
Ach., Lich. univ.<br />
Apotecias que son un medio entre <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> broquel y <strong>la</strong> escute<strong>la</strong>ria, prendidas<br />
en el costado por los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l talo, y por consiguiente, oblicuamente marginadas<br />
por este mismo talo. Disco abierto. Lámina prolí gera bastante <strong>de</strong>lgada, puesta<br />
-81-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
inmediatamente sobre <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>r. Tecas obovales o como porrita, que contienen<br />
<strong>de</strong> seis a ocho esporidias elípticas, hialinas y muy chiquitas. Paráfisas nu<strong>la</strong>s en<br />
<strong>la</strong>s tres especies <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong>scritas más abajo. Talo carti<strong>la</strong>ginoso, mem branáceo,<br />
foliáceo o fruticoloso, y, en este último caso, hueco en el centro, ascen<strong>de</strong>nte o aun<br />
también <strong>de</strong>recho cuando es fértil.<br />
Las especies <strong>de</strong> este género, casi todas europeas, pero muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se encuentran<br />
en <strong>Chile</strong> y en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes principalmente, viven en general<br />
en tierra, entre musgos, o sobre <strong>la</strong>s peñas. Una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, atendida su importancia<br />
como alimento y como medicamento, merece <strong>la</strong> atención <strong>de</strong> los naturalistas; es el<br />
C. is<strong>la</strong>ndica, vulgarmente l<strong>la</strong>mado ‘liquen <strong>de</strong> Is<strong>la</strong>ndia’. Se hace con él una ge<strong>la</strong>tina<br />
empleada con buen éxito en los males <strong>de</strong>l pecho.<br />
1. Cetraria aculeata<br />
C. thallo fruticuloso, carti<strong>la</strong>gineo, rigido, subfistuloso, irregu<strong>la</strong>riter ra mosissimo, spadiceo;<br />
ramis divaricatis, flexuosis, nigro-spinulosis nu disve; apotheciis terminalibus, peltatis, <strong>de</strong>nti<br />
cu<strong>la</strong>tis aut spinulosis; disco spadiceo; ascis obovatis, brevissimis, sporidia 4-6 elliptica,<br />
pellucida, mi nutissima foventibus el nucleo muci<strong>la</strong>gineo nidu<strong>la</strong>ntibus.<br />
C. a c u l e a ta Fries, Sched. crit., iX, p. 32 et Lich. eur., p. 36; Montag., Voy au Pole Sud,<br />
Crypt., p. 194. co r n i c u l a r i a a c u l e ta , mu r i c a ta et sPa d i c e a Ach., Meth., p. 301 et<br />
302, t. 6, f. 2; DC., Fl. Fr.. 11, p. 329. co r a l l o i d e s a c u l e at u m Hoffm., pl. Lich., p.<br />
26, t. 5, f. 2, bona. li c h. hisPidus Lightf., Engl. Bot. t. 452.<br />
Este liquen forma pequeñitas zarzas <strong>de</strong> una pulgada a pulgada y media <strong>de</strong> alto.<br />
El talo es fruticuloso, tieso y sumamente ramoso, comprimido por abajo, cilíndrico<br />
por el vértice. Los ramos son dicótomos, apartados y <strong>de</strong> tal modo confundidos en<br />
lo alto, que no pue<strong>de</strong>n ser separados sin romperlos, con soba cos redon<strong>de</strong>ados, algo<br />
comprimidos, y con una abertura que permite ver que los talo son fistulosos o casi<br />
tales, pues <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria axil está floja y no los llena. Estos ramos a<strong>de</strong>más están<br />
cargados en toda <strong>la</strong> longitud, y sobre todo hacia el vértice, <strong>de</strong> numerosas espinas,<br />
cortas y agudas. En estado seco, este liquen es frágil, pero se pone flexible tan<br />
pronto como se moja. Su color es <strong>de</strong> un pardo amoratado luciente, casi castaño,<br />
y pasa al bayo o al negro envejeciendo. Las apotecias, que se hal<strong>la</strong>n raramente y<br />
que faltan en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, terminan el talo principal; son horizontales,<br />
p<strong>la</strong>nas, <strong>de</strong>spués convexas, pelteas, bastante amplias y provistas también<br />
<strong>de</strong> aguijones en el bor<strong>de</strong>, como los ramos <strong>de</strong> los cuales sólo son una di<strong>la</strong>tación.<br />
La lámina prolígera es <strong>de</strong> color roja o baya. Tecas como porrita corta u oblovoi<strong>de</strong>,<br />
que encierran <strong>de</strong> cuatro a seis esporidias sencil<strong>la</strong>s, hialinas, ovoí<strong>de</strong>o-oblongas y sumamente<br />
chiquitas, pues su mayor diámetro llega apenas a 0,005mm.<br />
Este liquen crece en tierra entre los musgos, en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, don<strong>de</strong><br />
lo cogieron el almirante d’Urville y M. Jacquinot.<br />
-82
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
2. Cetraria g<strong>la</strong>uca<br />
C. thallo membranaceo, foliaceo, expanso, sinuato-lobato, ascen<strong>de</strong>nte, g<strong>la</strong>uco, subnitido,<br />
sub tus nigricante aut albo-macu<strong>la</strong>to; <strong>la</strong>ciniis fertilibus elongatis; apotheciis terminalibus<br />
peltatis, margine thallo<strong>de</strong> ruguloso discum e rubro spadiceum cingente; ascis quam in priori<br />
fere duplo ma joribus, sporidia octona, elliptica inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
C. G l a u c a a Fertilis Fries, Lich. eur., p. 38; Montag. l.c.; Hook. fil, Crypt. Antarcl., p.<br />
217. Pl a t i s m a Fa l l a X Hoffm., l.c., t. 46, bona. li c h e n G l a u c u s Wulf. in Jacq, Collect.,<br />
iv, t. 19, f. 2.<br />
Talo foliáceo, membranoso, liso por los dos <strong>la</strong>dos, for mando p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> tres<br />
a seis pulgadas <strong>de</strong> diámetro, g<strong>la</strong>uco por encima, negro por <strong>de</strong>bajo en el centro,<br />
pardo hacia el bor<strong>de</strong>, con espacios b<strong>la</strong>ncos por aquí y por allá, y profundamente<br />
dividido en lóbulos ascen<strong>de</strong>ntes, sinuosos, crespos, algunas veces soredíferos, pero<br />
<strong>de</strong>sprovistos <strong>de</strong> pestañas en su contorno. Apotecias que ocupan el vértice <strong>de</strong> los<br />
lóbulos, pelteas, p<strong>la</strong>nas, pardas o <strong>de</strong> color castaño, cercadas <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong> talódico<br />
algo rugoso. Las tecas, bien que mayores <strong>de</strong>l doble, encierran ordi nariamente ocho<br />
esporidias semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies prece<strong>de</strong>ntes y <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma dimensión.<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da por el almirante d’Urville en <strong>la</strong>s mismas loca lida<strong>de</strong>s que<br />
el C. aculeata.<br />
3. Cetraria sepinco<strong>la</strong><br />
C. thallo membranaceo, foliaceo, ascen<strong>de</strong>nte, <strong>la</strong>ciniato, e viridi olivaceo fuscescente, subtus<br />
pa llidiore, <strong>la</strong>ciniis p<strong>la</strong>nis, fertilibus brevibus; apo theciis lobis antice adnatis, disco saturiori.<br />
var. ulophyl<strong>la</strong>: thalli lobis <strong>la</strong>cero-<strong>la</strong>ciniatis, marginibus elevatis, eroso crispis, albidopulverulentis.<br />
C. s e P i n c o l a ß u lo P h y l l a Ach., Meth. Lich., p. 297; Lich. univ., p. 507 et Syn. Lich.,<br />
p. 227; Montag., l.c., p. 195. C. h y P o c a r P a Pers., secundum cl. L. Dufour. li c h e n<br />
s c u ta t u s Wulf. in Jacq., l.c., t. 18, f. 1.<br />
La variedad que voy a <strong>de</strong>scribir, y que siempre es estéril, ofrece un talo membranoso,<br />
más <strong>de</strong>lgado, más amplio y más <strong>la</strong>ciniado que en el tipo, <strong>de</strong> un color<br />
menos cargado y más bien cenizo-oliváceo que pardo. El <strong>de</strong> abajo es pálido en el<br />
centro <strong>de</strong> los lóbulos, y reticu<strong>la</strong>do. De <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s arrugas parten, en nuestro<br />
ejemp<strong>la</strong>r, como en otros muchos <strong>de</strong> nuestras comarcas, especies <strong>de</strong> grapones espiniformes,<br />
pálidos, algo di<strong>la</strong>tados en el extremo, que no he visto <strong>de</strong>scritos en autor<br />
alguno. Son estos unos medios <strong>de</strong> adhesión al cuerpo subyacente (fixurae). Los<br />
lóbulos están almenados, arrugados y como harinosos por los bor<strong>de</strong>s. La fructificación<br />
<strong>de</strong>l tipo, que yo analicé en indi viduos <strong>de</strong> Tierra Nueva, presenta apotecias<br />
redon<strong>de</strong>adas, lijadas oblicuamente en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l talo; el disco es <strong>de</strong> un pardo<br />
castaño. Las tecas como porrita, bastante gran<strong>de</strong>s, están como cimentadas en una<br />
-83-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
lámina prolígera, ge<strong>la</strong>tiniforme; encierran ocho esporidias muy chiquitas, sencil<strong>la</strong>s,<br />
globulosas, dispuestas en una so<strong>la</strong> ringlera o confusamente aglomeradas.<br />
La variedad fue cogida en Puerto Hambre, en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, por M.<br />
Jacquinot, en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong>l Berberis ilicifolia.<br />
su B t r i B u ii<br />
p e lt i g é r e a s<br />
Disco extendido, redon<strong>de</strong>ado o reniforme, primitivamente revestido <strong>de</strong><br />
un velum cuyos restos persisten muchas veces alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l apotecio. Talo<br />
fo liáceo.<br />
vii. Pe ltíG e ra - Pe lti G e ra<br />
Apothecia peltaeformia, orbicu<strong>la</strong>ria, oblonga reniformiave an tica, thalli lobis marginalibus<br />
sepius distinctis oblique adnata, membrana thallo<strong>de</strong>a, tenuissima, fugaci ve<strong>la</strong>ta, reliquiis<br />
cu jus discum primitus c<strong>la</strong>usum, ut plurimum annu<strong>la</strong>tum, cingentibus. Sporidia acicu<strong>la</strong>ria,<br />
septata. Thallus frondosus, coriaceo-membra naceus, centrifugo-expansus, subtus liber, fibrilloso-spongiosus,<br />
venis anastomosantibus reticu<strong>la</strong>tus, fulcris matrici affixus.<br />
Pe lti G e ra Hoffm; DC.; Fw.; Montag. Pe lt i d e a Ach., Meth. Lich.<br />
Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, oblongas o reniformes, pues tas en <strong>la</strong> parte superior o<br />
anterior <strong>de</strong> los lóbulos talódicos periféricos, echados o levantados en ángulo recto.<br />
Disco color <strong>de</strong> teja o negruzco, bastante amplio, pri mero cubierto <strong>de</strong> una membrana<br />
muy <strong>de</strong>lgada que llegando a rasgarse a consecuencia <strong>de</strong>l crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
lámina prolígera, no manifiesta su presencia más que por una cintura estrecha,<br />
rasgada y persistente en <strong>la</strong> periferia. Tecas como porrita, encerrando esporidias<br />
fusiformes o acicu<strong>la</strong>res, provistas <strong>de</strong> tabiques transver sales o <strong>de</strong> muchos nucléolos.<br />
Talo membranoso, correoso, ordinariamente dividido en el contorno en lóbu los<br />
alzados, fructígeros, liso por encima, vetado por <strong>de</strong>bajo por venas anastomosadas<br />
<strong>de</strong>scolóreas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales nacen los grapones que lo fijan en <strong>la</strong> matriz, ya sea que<br />
le sirvan <strong>de</strong> el<strong>la</strong> tierra, peñas o cortezas <strong>de</strong> ár boles.<br />
Las especies no son numerosas en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l género siguiente, que Fries<br />
no separa <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, tienen <strong>la</strong> preeminencia.<br />
1. Peltigera canina<br />
P. thallo membranaceo, f<strong>la</strong>ccido, subscrobicu<strong>la</strong>to, cinereo-virescente subtomentoso, subtus venis<br />
cinereo-fuscis reticu<strong>la</strong>to, interstitiis albis, ambitu <strong>la</strong>ciniato-lobato, lobulis fertilibus margine<br />
reflexis; apotheciis terminalibus, adscen<strong>de</strong>ntibus, rufis, <strong>de</strong>mum semirevolulis, verticalibus;<br />
spo ridiis longissimis.<br />
-84
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
P. c a n i n a Hoffm., Fl. Germ., p. 106; Fries, Lich. eur., p. 45; Montag., Canar. Crypt., p.<br />
104. Pe lt i d e a Ach., Syn Lich., p. 239. li c h e n Linn.; Engl. Bot, t. 2299.<br />
var. membranacea (Ach., Lich. univ., p. 518): thallo tenui, membranaceo, rotundatolobato,<br />
subtus albicante venisque concoloribus reticu<strong>la</strong>to, lobulis fertilibus brevibus; apotheciis<br />
minutis.<br />
Pe lt i d e a l e u c o r r h i z a Floerke, Deutschl. Lich. ex Schoer.<br />
Talo bastante amplio, membranoso, <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco cenizo y liso por encima, y<br />
vetado por <strong>de</strong>bajo con venas concolóreas, dividido en lóbulos redon<strong>de</strong>ados por<br />
el vértice, los cuales se divi<strong>de</strong>n también en lobulillos fértiles muy cortos y ascen<strong>de</strong>ntes.<br />
Las apotecias son orbicu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> un encarnado pardo, primero p<strong>la</strong>nas,<br />
luego convexas en el sentido <strong>de</strong>l ancho por efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong> reflexión <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
lóbulo; tienen <strong>de</strong> una a dos líneas <strong>de</strong> diámetro, y el bor<strong>de</strong> talódico es casi nulo. La<br />
lámina prolí gera, como en <strong>la</strong> especie siguiente, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual mi amigo León Dufour<br />
no quiere hacer más que una variedad <strong>de</strong>l P. canina, está compuesta <strong>de</strong> parálisis<br />
hinchadas en el vértice y articu<strong>la</strong> das, con artículos angostados al nivel <strong>de</strong>l endofragmo,<br />
y <strong>de</strong> tecas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita que encierran <strong>de</strong> seis a ocho esporidias<br />
transparentes, articu<strong>la</strong>res y múltip<strong>la</strong>s. Estas esporidias tienen <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 0,07mm<br />
a 0,08mm sobre un espesor <strong>de</strong> 0,003mm.<br />
Esta variedad, pues no tenemos el tipo, fue cogida en tierra <strong>de</strong>snuda por Bertero.<br />
2. Peltigera polydacty<strong>la</strong><br />
P. thallo papyraceo, levi, supra plumbeo-virescente fuscescenteque, subtus venis fuscis reticu<strong>la</strong>to,<br />
nudiusculo aut subspongioso; apotheciis anticis, adscen<strong>de</strong>ntibus, badiis, primitus oris<br />
lo borum involutis, tan<strong>de</strong>m elongatis, utroque <strong>la</strong>tere revolutis.<br />
P. P o ly d a c t y l a Hoffm., t. iv, f. 1; Fries, l.c.; Montag., Fl. J. Fernand., n. 68. Pe lt i d e a<br />
Ach., Lich. univ., p. 519. li c h e n Neck., Meth., p. 85.<br />
var. microcarpa: thallo cinereo-virescente, lobulis fertilibus bre vibus, angustis, subbifidis<br />
apotheciisque minutis. Huc spectat ic. cit. Hoffmanni.<br />
var. scutata Fries: thallo diminuto, subtus pallido, subavenio, lobulis fertilibus brevissimis;<br />
apotheciis primo transversim oblongis, <strong>de</strong>mum erectis, revolutis.<br />
Pe lt i d e a s c u tata Ach., l.c., p. 515; Engl. Bol., t. 1834; Bertero, Coll., n. 1650.<br />
Talo correoso, membranoso (papiráceo en <strong>la</strong> variedad pellucida), extendido<br />
por tierra, dividido en lóbulos <strong>de</strong> una a dos pulgadas, ensanchados por el vértice,<br />
don<strong>de</strong> se divi <strong>de</strong>n <strong>de</strong> nuevo en bastante crecido número (seis a diez) <strong>de</strong> len güetas<br />
ascen<strong>de</strong>ntes que llevan sus apotecias. Es muy g<strong>la</strong>bro por encima, lo que hace<br />
distinguir fácilmente <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, <strong>de</strong> un color g<strong>la</strong>uco que pasa al<br />
amoratado o al pardo, b<strong>la</strong>nquecino por <strong>de</strong>bajo y alzado con nerviosida<strong>de</strong>s pardas<br />
que constituyen una suerte <strong>de</strong> enrejado por sus anastomosis y emiten numerosos<br />
grapones que <strong>de</strong>scien<strong>de</strong>n perpendicu<strong>la</strong>r mente. Las apotecias son primero redon-<br />
-85-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
<strong>de</strong>adas y <strong>de</strong> un pardo encarnadino en estado <strong>de</strong> vida; pero poco a poco los bor<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> lengüeta se encorvan por <strong>de</strong>bajo y <strong>la</strong> apotecia representa <strong>la</strong> uña cuyo lóbulo<br />
sería el <strong>de</strong>do. El disco es negro, en estado seco. La lámina prolígera está compuesta<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma manera que en el P. canina. La variedad microcarpa no difiere <strong>de</strong>l tipo<br />
más que cuando todas <strong>la</strong>s partes, y sobre todo <strong>la</strong>s apotecias son más chiquitas. La<br />
figura citada <strong>de</strong> Hoffmann representa perfectamente los individuos que tengo a <strong>la</strong><br />
vista. En <strong>la</strong> varie dad scutata, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual Acharius hacía también una especie, el talo<br />
está reducido a una pequeñísima dimensión, casi <strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> venas por <strong>de</strong>bajo;<br />
los lóbulos fértiles son muy cortos, y <strong>la</strong>s apotecias, primero oblongas transversalmente,<br />
no se enrol<strong>la</strong>n sino es mucho más tar<strong>de</strong> en forma <strong>de</strong> <strong>de</strong>dil, pues esta rol<strong>la</strong>dura<br />
pue<strong>de</strong> ser muy bien comparada al trebajo <strong>de</strong> que se sirven <strong>la</strong>s damas para<br />
preservar los <strong>de</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s picaduras <strong>de</strong> <strong>la</strong> aguja.<br />
La especie y <strong>la</strong> variedad scutata fueron hal<strong>la</strong>das por Bertero (marzo 1830) en <strong>la</strong> is<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> J. Fernán<strong>de</strong>z, en tierra al pie <strong>de</strong> árboles, en sitios montuosos y en <strong>la</strong>s peñas. La<br />
variedad microcarpa crece en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> valdivia, don<strong>de</strong> parece que no es rara.<br />
viii. ne F r o m a - ne P h r o m a<br />
Apothecia peltaeformia, reniformia, constanter nuda, postica, thalli lobulis marginalibus<br />
ho rizontaliter adnata. Sporidia ellip tica. Thallus coriaceo-carti<strong>la</strong>gineus, foliaceus, lobatus,<br />
sub tus avenius, nudus aut subtomentosus.<br />
ne P h r o m a Ach., Lich. univ., p. 101; Montag., Canar. Crupt., p. 103. Pe lti G e rae spec.<br />
Hoffm.; Fries.<br />
Apotecias como en el género prece<strong>de</strong>nte, con <strong>la</strong> di ferencia <strong>de</strong> que están puestas<br />
en los lóbulos <strong>de</strong>l talo y no <strong>de</strong><strong>la</strong>nte <strong>de</strong> ellos, y que primitivamente están <strong>de</strong>snudas<br />
y constantemente horizontales. Esporidias elípticas y apenas cimbiformes.<br />
Talo carti<strong>la</strong>ginoso, correoso, fo liáceo y imbricado, dividido por el contorno en<br />
lobulillos cortos, apenas ascen<strong>de</strong>ntes, <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los cuales se muestra <strong>la</strong> fructificación,<br />
g<strong>la</strong>bro, liso o rugoso por enci ma, ligeramente tumetoso, pero jamás vetado<br />
por <strong>de</strong> bajo.<br />
Este género, por consiguiente, difiere <strong>de</strong>l peltigera, al cual lo reúne Fries, no so<strong>la</strong>men<br />
te por su talo <strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> venas y <strong>la</strong> po sición supina <strong>de</strong> sus apotecias, sino<br />
también por sus esporidias elípticas. <strong>Chile</strong> ofrece muchas <strong>de</strong> sus especies, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
cuales una le es común con el polo ártico.<br />
1. Nephroma arctica<br />
N. thallo magno, coriaceo-membranaceo, <strong>la</strong>ciniato-lobato, lobis amplis, rotundatis, supra<br />
g<strong>la</strong>bro, e g<strong>la</strong>uco ochroleuco, subtus centro nigricante parce fibroso, ambitu nudo albicante; apothe<br />
ciorum maximorum <strong>la</strong>mina reniformi, aurantiaco-rubra; sporidiis ellipticis, tetrapyreniis.<br />
-86
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
N. a r c t i c a Montag., Voy. Póle Sud, Crypt., p. 192; Schoer., Enum. Crit. Lich., p. 17.<br />
N. P o l a r i s Ach., Lich. univ., p. 581 et Syn. Lich., p. 241. Pe lti G e ra a r c t i c a Fries,<br />
Lich. eur., p. 42. P. a u s t r a l i s Montag., Fl. J. Fern., Nº 66! an Ach. Rich.? li c h e n<br />
a r c t i c u s et a n ta r c t i c u s Linn.; Jacq., Coll., iv, t. 10, fig. t.; Bertero, Nº 1653.<br />
El talo es correoso, <strong>de</strong>lgado, y sus expansiones imbri cadas forman p<strong>la</strong>cas, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s mayores llegan hasta cinco pulgadas <strong>de</strong> diámetro; estas expansiones<br />
se divi<strong>de</strong>n una o dos veces en lóbulos; los más extremos son anchamente redon<strong>de</strong>ados.<br />
Su faz superior es lisa o ahuecada <strong>de</strong> hoyuelos, <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco mixto <strong>de</strong> amarillo<br />
y perfectamente g<strong>la</strong>bra; <strong>la</strong> in ferior está abol<strong>la</strong>da por salidas correspondientes<br />
a los hundi mientos <strong>de</strong> encima, y color <strong>de</strong> gamuza, excepto hacia el centro don<strong>de</strong><br />
es negruzca, mucho menos, con todo, en <strong>la</strong>s mues tras que tenemos y en menor<br />
extensión, que en los individuos originarios <strong>de</strong>l polo ártico, y apenas erizada <strong>de</strong><br />
algunas hebras propias a sujetar<strong>la</strong>. Las apotecias, reniformes o transversal mente<br />
oblongas, puestas en el extremo <strong>de</strong> los lóbulos, adquieren gran<strong>de</strong>s dimensiones,<br />
una pulgada <strong>de</strong> ancho y seis líneas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo; su color, encarnado <strong>de</strong> teja, pasa al<br />
pardo con <strong>la</strong> edad; son p<strong>la</strong>nas o ligeramente cóncavas y ro<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong><br />
estrecho <strong>de</strong>l talo. La faz superior <strong>de</strong> este es siempre rugosa en <strong>la</strong> porción que les<br />
correspon<strong>de</strong>, aun cuando es lisa en <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más partes. Las tecas en forma <strong>de</strong> porrita<br />
encierran en dos ringleras ocho esporidias elípticas, rojas, cuadrilocu<strong>la</strong>das. Nótese<br />
que son más bien lineal-oblongas en los individuos <strong>de</strong> Tierra Nueva.<br />
Este bello liquen crece en Magal<strong>la</strong>nes, en <strong>Chile</strong>, en tierra y en ramas <strong>de</strong> árboles<br />
caídas.<br />
2. Nephroma cellulosa<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 11, fig. 3)<br />
N. thallo parvulo, e virescente mox fusco-castaneo, supra reticu<strong>la</strong>to rugoso scrobicu<strong>la</strong>to, subtus<br />
nudo, bul<strong>la</strong>to, palli<strong>de</strong> helvolo; apotheciis rubricosis; sporidiis prioris.<br />
N. c e l l u lo s a Ach., Lich. univ., p. 523 et Syn. Lich., p. 242.<br />
Talo correoso y membranoso, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, casi adherente<br />
<strong>de</strong>l todo a <strong>la</strong> corteza, libre so<strong>la</strong>mente en su periferia, don<strong>de</strong> está dividido en lóbulos<br />
bastante amplios, análogos a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte. Su faz superior es,<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> tierna edad, <strong>de</strong> un pardo muy oscuro y arrugada con arrugas numerosas,<br />
anastomosadas, que <strong>de</strong>jan entre sí profun dos c<strong>la</strong>ros, como en los Sticta pulmonacea<br />
y scrobicu<strong>la</strong>ta. El <strong>de</strong> abajo está abol<strong>la</strong>do y es b<strong>la</strong>nquecino. Las apotecias y <strong>la</strong> fructificación<br />
difieren poco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l N. arctica, <strong>de</strong>l cual no es tal vez más que una variedad.<br />
Parece intermedia entre <strong>la</strong> prece <strong>de</strong>nte, cuyas apotecias tiene, y <strong>la</strong> siguiente,<br />
<strong>de</strong> cuyo color se reviste.<br />
Fue hal<strong>la</strong>da so<strong>la</strong>mente en ramas caídas y en cortezas <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias<br />
meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />
-87-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
3. Nephroma resupinata<br />
M. thallo carti<strong>la</strong>gineo-membranaceo, castaneo-fusco, g<strong>la</strong>bro, subtus pallido, lobutis ferti li bus<br />
brevibus; apotheciorum <strong>la</strong>mina reniformi, e rufo fusca; sporidiis cymbiformibus, tetra pyreniis.<br />
N. r e s u P i n a ta Ach., Lich. univ., p. 522 et Syn. Lich., p. 241.<br />
var. Iapyracea (Ach., ll. cc.): thallo tenuiore, subtus levi nudo, <strong>de</strong>mum nigricante,<br />
marginibus <strong>de</strong>num crispis sorediatis.<br />
Talo membranoso, compuesto <strong>de</strong> expansiones imbricadas, formando p<strong>la</strong>cas<br />
anchas como <strong>la</strong> mano. Las expansiones están <strong>la</strong>ciniadas en su contorno, y <strong>la</strong>s divisiones<br />
redon<strong>de</strong>adas y alme nadas. La cima es g<strong>la</strong>bra y <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> oliváceo que<br />
pasa a pardo; <strong>de</strong>bajo es pálido y cargado <strong>de</strong> un vello corto. Los lóbu los marginales<br />
fértiles son cortos también, bastante numerosos y rugosos por encima en <strong>la</strong><br />
porción que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> lámina prolígera. Esta está situada sobre el lóbulo,<br />
algunas veces ge nuada, reniforme o transversalmente oblonga, <strong>de</strong> un rojo pardo<br />
y ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> un ribete talódico extendido. Las tecas y <strong>la</strong>s espori dias son <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l<br />
género. La variedad difiere <strong>de</strong>l tipo por un talo más <strong>de</strong>lgado, papiráceo, <strong>la</strong> g<strong>la</strong>breidad<br />
<strong>de</strong> su faz inferior y <strong>la</strong>s soredias b<strong>la</strong>ncas y pulverulentas que cubren sus bor<strong>de</strong>s<br />
levantados y arrugados.<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en Rancagua, en <strong>Chile</strong>, en tierra <strong>de</strong>snuda, por Bertero.<br />
Colecc. Nº 675, 677 y 1340.<br />
4. Nephroma plumbea<br />
N. thallopapyraceo, tenuissimo, lobato, supra levi, caerulescente-plum beo, subtus palli<strong>de</strong> fulvo,<br />
g<strong>la</strong>berrimo, tenuissime ruguloso; lobis fertilibus porrectis, brevibus, subbifidis; apotheciorum<br />
<strong>la</strong>mina reniformi-oblonga, p<strong>la</strong>na, ferruginea, marginata; sporidiis oblongo-linearibus.<br />
N. P l u m B e a Montag., Prodr. Fl. J. Fern., n. 67.<br />
El talo es membranoso, <strong>de</strong> suma tenuidad, lobeado e imbricado en p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong><br />
dos o tres pulgadas <strong>de</strong> diámetro. Los lóbulos fértiles son distintos, algo angostados<br />
en <strong>la</strong> base, re don<strong>de</strong>ados por el vértice y muchas veces profundamente alme nados,<br />
como en el N. helvetica, que esta especie parece reem p<strong>la</strong>zar en <strong>Chile</strong>. La faz superior<br />
<strong>de</strong>l talo, <strong>de</strong>l color <strong>de</strong>l Leptogium azureum, es g<strong>la</strong>bra y lisa, excepto en el punto<br />
que correspon<strong>de</strong> a <strong>la</strong> fructificación, don<strong>de</strong> presenta algunas rugosida<strong>de</strong>s muy finas<br />
y visibles sólo por el lente; <strong>la</strong> inferior tiene color <strong>de</strong> gamuza, apenas más oscura<br />
hacia el centro, y finamente reticu<strong>la</strong>da. Las apotecias, primero redon<strong>de</strong>adas, ocupan<br />
el centro <strong>de</strong>l lobulillo, luego se ponen poco a poco trans versalmente elípticas<br />
o reniformes, y se acercan al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l lobulillo. He observado que uno <strong>de</strong> ellos se<br />
enrol<strong>la</strong>ba como en <strong>la</strong>s peltígeras. La lámina prolígera está ribeteada por un resalto<br />
bastante saliente; y es <strong>de</strong>lgada, y <strong>de</strong> un rojo ferruginoso, que tira sobre el color<br />
-88
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina.<br />
Lám. 11. Fig. 3. 3a. P<strong>la</strong>ca <strong>de</strong> Nephroma cellulosa adulta, <strong>de</strong> tamaño natural, vista por encima, pero <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cual uno <strong>de</strong> los lóbulos. 3b <strong>de</strong>l talo ha sido vuelto para <strong>de</strong>jar ver <strong>la</strong> faz inferior y el lugar que ocupan<br />
<strong>la</strong>s apotecias géminas. 3c que ponen el bor<strong>de</strong> ras con ras. 3d. Una teca aumentada trescientas ochenta<br />
veces y vista con sus ocho esporidias en medio <strong>de</strong> numerosas paralisas. 3e. Tres espori dias libres, vistas<br />
con el mismo aumento.
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
<strong>de</strong> teja. Las tecas son como porrita muy corta y encierran cerca <strong>de</strong> seis esporidias<br />
linear-oblongas, apenas teñidas <strong>de</strong> rojo, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,015mm sobre un ancho tres<br />
veces menor.<br />
El N. plumbea fue hal<strong>la</strong>do primero en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> J. Fernán<strong>de</strong>z, por Ber tero (Colecc.<br />
N° 1676); <strong>de</strong>spués, en el continente chileno; crece en cortezas <strong>de</strong> árboles y <strong>de</strong> ramas.<br />
La especie parece ser constante, y distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras tres.<br />
iX. er i o d e r m a - er i o d e r m a<br />
Apothecia orbicu<strong>la</strong>ta, marginalia, centro affixa, subtus mar gine integro. Asci cylindracei,<br />
spo ridia octona, globosa, primo connata tan<strong>de</strong>m soluta inclu<strong>de</strong>ntes. Thallus membranaceus,<br />
udus ge<strong>la</strong>tinosus, e filis contextis hyalinis stratum gonimicum tenue li mtitantibus compositus,<br />
su pra viridis, hirsutiusculus, subtus pal lidus, fibroso-reticu<strong>la</strong>tus, e centro radians, lobatus,<br />
lo bis am plis, rotundatis, undu<strong>la</strong>tis, ambitu subintegris.<br />
er i o d e r m a Fée, Crypt. Ecorc. off., p. 145.<br />
Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, prendidas al talo por el cen tro, libres y velludas por <strong>de</strong>bajo<br />
en su periferia, y puestas en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los lóbulos, o muy cerca <strong>de</strong> di chos<br />
bor<strong>de</strong>s; disco p<strong>la</strong>no, pardo, cercado en tierna edad <strong>de</strong> un leve ribete que los pelos<br />
<strong>de</strong> abajo exce<strong>de</strong>n en forma <strong>de</strong> pestañas cortas. Tecas cilindráceas o como porrita,<br />
que contienen ocho esporidias globulosas, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces en una so<strong>la</strong><br />
fi<strong>la</strong>, primero soldadas en una estría moniliforme, luego <strong>de</strong>sprendidas y libres. Talo<br />
membranoso, ge<strong>la</strong>tinoso y como tremeloi<strong>de</strong>, si se hu mecta y en estado <strong>de</strong> vegetación,<br />
lobeado, con lóbulos redon<strong>de</strong>ados, entero, fuertemente plegado y on<strong>de</strong>ado,<br />
velludo y ver<strong>de</strong> por encima, fibroso-reticu<strong>la</strong>do y pálido por <strong>de</strong>bajo. Se compone<br />
<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos bisoidos feltrados, entre los cuales está extendida una capa muy <strong>de</strong>lgada<br />
<strong>de</strong> gonidias <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco y azu<strong>la</strong>do, y que se le vantan en <strong>la</strong> faz superior<br />
en pelos b<strong>la</strong>ncos fascicu<strong>la</strong>dos.<br />
Este género, muy distinto y curioso por su organización, me parece pertenecer más<br />
bien a <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s colemáceas que a <strong>la</strong> tribu <strong>de</strong> <strong>la</strong>s peltigéreas, don<strong>de</strong> lo ha<br />
colocado su fundador, y don<strong>de</strong> lo mantengo provisionalmente. <strong>Chile</strong> y Borbón son<br />
<strong>la</strong>s únicas localida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> tiene representantes.<br />
1. Erio<strong>de</strong>rma chilense †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 11, fig. 2)<br />
E. thallo imbricato lobato, lobis rotundatis, basi angustatis, ambitu crenatis, sicco supra cinereo,<br />
udo sordi<strong>de</strong> viridi, subtus candido; apo theciis submarginalibus.<br />
E. c h i l e n s e Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
-91-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
En nuestra única muestra, <strong>la</strong> p<strong>la</strong>quita formada por el con junto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>l talo no tiene más que pulgada y media <strong>de</strong> diámetro. Estas hojue<strong>la</strong>s son más<br />
chiquitas, imbricadas y lobeadas; sus lóbulos radian en todos sentidos, se cubren<br />
y están redon<strong>de</strong>ados y almenados en el vértice; <strong>la</strong> faz superior, <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong><br />
epi<strong>de</strong>rmis, está cubierta <strong>de</strong> cortos pelos b<strong>la</strong>ncos, fascicu<strong>la</strong>dos y reunidos en cono<br />
y no divergentes en el vértice, como nos lo muestra <strong>la</strong> figura <strong>de</strong>l E. polycarpa. En<br />
estado seco, esta faz es <strong>de</strong> un gris-cenizo y muy semejante a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Sticta guillemini,<br />
pero si se humecta, toma un tinte ver<strong>de</strong> sucio. La faz inferior es y permanece <strong>de</strong><br />
un b<strong>la</strong>nco puro, aun mojada; es lisa a simple vista, y se necesita un fuerte lente<br />
para divisar el enrejado sumamente <strong>de</strong>licado formado por el entrecruzamiento <strong>de</strong><br />
los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong>l talo. Estos dos últi mos caracteres son los que me han inducido a<br />
separar mi liquen <strong>de</strong>l <strong>de</strong> Borbón, <strong>de</strong>l cual es c<strong>la</strong>ramente distinto, si <strong>la</strong> figura dada<br />
en el Ensayo sobre <strong>la</strong>s cortezas oficinales es exacta. Las apotecias están situadas casi<br />
todas en el bor<strong>de</strong> y vértice <strong>de</strong> los lóbulos; hume<strong>de</strong>cidas, son coloradinas, pero se<br />
ponen pardas secán dose. El bor<strong>de</strong> talódico es poco visible y soporta sin cubrir <strong>la</strong><br />
lámina prolígera. Ésta está compuesta <strong>de</strong> tecas anidadas entre paráfisas. Las tecas<br />
encierran ocho esporidias primero conca tenadas (es lo que M. Fée nombra globulina<br />
enca<strong>de</strong>nada), luego separadas y libres. Estas esporidias son esféricas, hialinas,<br />
y su diámetro es algo más <strong>de</strong> 0,01mm. El epísporo es algo rugoso y anchamente<br />
separado <strong>de</strong>l endósporo por un limbo transpa rente. No he visto <strong>la</strong>s esporidias<br />
ovoi<strong>de</strong>s y sencil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> que hab<strong>la</strong> M. Fée.<br />
Este liquen crece en cortezas <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
su B t r i B u iii<br />
pa r m e l í e a s<br />
Disco primero cerrado, luego abierto, extendido, y marginado por el talo.<br />
Talo horizontal, centrífugo, provisto <strong>de</strong> un hipotalo.<br />
X. es t i c ta - st i c ta<br />
Apothecia scutelliformia, margini aut disco thalli adnata, margine (sepe obliquo et <strong>de</strong>corticato)<br />
subtus libero. Discus primitus c<strong>la</strong>usus, nuclei instar sub strato gonimo oriens, <strong>de</strong>in<br />
ele vatus, exp<strong>la</strong>natus, nudus, strato medul<strong>la</strong>ri impositus. Asci c<strong>la</strong>vati, paraphysibus stipati<br />
et sporidia cymbiformia, tetrapyrenia foventes. Thallus e centro expansus, foliaceus, carti<strong>la</strong>gineus,<br />
subtus villosus, cyphellis maculisve discoloribus variegatus, rarissime venosus, ma<strong>de</strong><br />
factus odorem fetidum sui generis spargens.<br />
st i c ta Delise, Monogr. Stict.; Fries, Lich. eur., p. 49. st i c ta e et Pa r m e l i a e spec. Ach.<br />
lo B a r i a et s t i c ta DC.<br />
-92
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 11. Fig. 2. 2a. P<strong>la</strong>ca formada por el talo <strong>de</strong> varios individuos <strong>de</strong>l Erio <strong>de</strong>rma chilense, visto <strong>de</strong> grandor<br />
natural; el talo ha sido erguido en a, á, para mostrar el color <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo. 2b. Extremo <strong>de</strong> un lóbulo<br />
aumentado ocho veces para que se pueda ver mejor <strong>de</strong> frente <strong>la</strong> apotecia, y distinguir los numerosos<br />
pelos fascicu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> faz superior <strong>de</strong>l talo. 2c. Tajada <strong>de</strong>lgada vertical <strong>de</strong>l talo aumentada veinticinco<br />
veces y mostrando por arriba esos mismos pelos, que suplen a <strong>la</strong> capa epidérmica y reposan sobre <strong>la</strong><br />
capa gonímica, colorada <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> d, d, <strong>la</strong> cual es el<strong>la</strong> misma superpuesta a <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>r e, e. 2f. Corte<br />
ver tical <strong>de</strong> una apotecia aumentada dieciséis veces. 2g. Porción <strong>de</strong> lámina prolígera, aumentada <strong>de</strong> cerca<br />
<strong>de</strong> doscientas veces y compuesta <strong>de</strong> paráfisas filiformes entre <strong>la</strong>s cuales se ven tres tecas en forma <strong>de</strong><br />
porra don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias todavía concate nadas están diversamente dispuestas. 2h. Una teca ais<strong>la</strong>da en<br />
<strong>la</strong> cual <strong>la</strong>s espori dias no están ya adherentes entre si; es aumentada doscientas cincuenta veces. 2i. Dos<br />
esporidias libres y a epísporo rugoso, aumentadas más <strong>de</strong> cuatrocientas veces.
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
Apotecias escuteliformes, marginadas por el talo, al cual están adnadas, sea por<br />
casi toda su superficie inferior, sea, pero mucho más raramente, por una porción<br />
<strong>de</strong> su bor<strong>de</strong>, que es libre y como <strong>de</strong>scortezado, al gunas veces rasgadas y<br />
aun tijereteadas. Disco primero cerrado, que nace en forma <strong>de</strong> núcleo, globuloso<br />
<strong>de</strong> bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa gonímica, luego di<strong>la</strong>tado, <strong>de</strong>snudo y reposando sobre <strong>la</strong> capa<br />
me du<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l talo. Tecas bas tante amplias, como porrita, acompañadas <strong>de</strong> numerosas<br />
paráfisas, y en <strong>la</strong>s cuales están encerradas espo ridias en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra,<br />
di vididas en cuatro casil<strong>la</strong>s por tres tabiques transversales, o tetrapirenos. Talo horizontal,<br />
foliáceo, radiando <strong>de</strong> un centro común y formando amplias rosetas, fáciles<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>r <strong>de</strong>l soporte. Este talo es correoso o carti<strong>la</strong>ginoso, atercio pe<strong>la</strong>do,<br />
raramente tumetoso más rara vez todavía g<strong>la</strong>bro enteramente por <strong>de</strong>bajo, don<strong>de</strong><br />
se nota lo más co múnmente puntos hundidos, <strong>de</strong>scolorados, amarillos o b<strong>la</strong>ncos,<br />
que se l<strong>la</strong>man cife<strong>la</strong>s, y que forman uno <strong>de</strong> los caracteres esenciales.<br />
<strong>Chile</strong> parece ser <strong>la</strong> patria <strong>de</strong> este bello género que crece principal mente en troncos<br />
<strong>de</strong> árboles y en <strong>la</strong>s peñas, pues encierra más <strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>scritas.<br />
Eu ropa no posee más que ocho es pecies, <strong>la</strong> más bel<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales, el S. aurata, originaria<br />
como otras muchas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s comarcas ecuatoriales, pero que se hal<strong>la</strong> también<br />
en nuestras costas occi<strong>de</strong>ntales, no ha sido nunca hal<strong>la</strong>da en fruto.<br />
se c c i ó n i<br />
ci F e l a s a m a r i l l a s<br />
1. Sticta endochrysa<br />
S. thallo carti<strong>la</strong>gineo, crasso, supra g<strong>la</strong>uco-caesio f<strong>la</strong>vescente, g<strong>la</strong>brato, subtus rufo-f<strong>la</strong> vo,<br />
pubescente brunneoque-tomentoso, intus aurato, lobato, lobis rotundatis, elongatis, sinuatis,<br />
ad ambitum levibus aut rugulosis; cyphellis parvis, prominulis, citrinis; apotheciis subpedicel<strong>la</strong>tis,<br />
sparsis concavis; disco subfusco, margine elevato, inflexo, ruguloso-<strong>la</strong>nuginoso,<br />
granu<strong>la</strong>to et <strong>de</strong>mum crenu<strong>la</strong>to; ascis ovoi<strong>de</strong>is, sporidia subquaterna foventibus.<br />
S. e n d o c h ry s a Delise, l.c., p. 43, t. 1, f. 1; Hook. fil. et Tayl., Crypt. Sntaret., p. 219,<br />
t. 95, f. 2, eximia; Montag., Fl. J. Fern., n. 69. S. d u rv i l l e i Del., l.c., p. 170, t. 19, f. 1.<br />
S. F l av i c a n s Hook. fil. et Tayl., Lond. Journ. of Bot., iii, p. 648. Pa r m e l i a P u B e s c e n s<br />
Pers. in Freycin., Voy Uran., Bot., p. 199.<br />
var. angustiloba Montag.: thallo <strong>la</strong>ciniato, lobis angustis, pinnatifidis, p<strong>la</strong>niuscu lis.<br />
Talo carti<strong>la</strong>ginoso, bastante espeso, imbricado a <strong>la</strong> ma nera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s parmelias<br />
foliáceas, liso o reticu<strong>la</strong>do y aun también pubescente por encima en edad tierna,<br />
luego <strong>de</strong>l todo g<strong>la</strong>bro, <strong>de</strong> un gris azu<strong>la</strong>do, tumetoso o simplemente velludo<br />
por <strong>de</strong>bajo, don<strong>de</strong> su color varía entre el amarillo-rojo y el rojo pardo cargado;<br />
está profundamente <strong>la</strong>ciniado, y sus lóbulos a<strong>la</strong>rgados son on<strong>de</strong>ados, alzados,<br />
almenados y muchas veces cargados <strong>de</strong> prolificaciones diminutas, como en el S.<br />
variabilis Ach. Las cife<strong>la</strong>s son chiquitas, salientes y cetrinas. Las apotecias, cuyo<br />
-95-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
diámetro adquiere más <strong>de</strong> dos líneas, son numerosas, esparci das, ligeramente<br />
pedice<strong>la</strong>das, rugosas por <strong>de</strong>bajo, <strong>la</strong>nosas y urceo<strong>la</strong>das, luego más extendidas,<br />
pero siempre provistas <strong>de</strong> un ribete que se rasga y se infleja sobre el disco, que<br />
es <strong>de</strong> un pardo negruzco. Lámina prolígera muy <strong>de</strong>lgada (0,1mm), repo sando<br />
sobre un hipotecio celuloso, <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s como horadadas, y compuesta <strong>de</strong> paráfisas<br />
casi soldadas y <strong>de</strong> tecas obovoi<strong>de</strong>s muy cortas, en <strong>la</strong>s cuales se hal<strong>la</strong>n <strong>de</strong><br />
cuatro a seis esporidias navicu<strong>la</strong>res, primero hialinas y divididas en dos por un<br />
solo tabique, luego g<strong>la</strong>ucas verdosas y provistas <strong>de</strong> tres tabiques o llenadas por<br />
cuatro esporidio<strong>la</strong>s.<br />
Esta especie crece en <strong>Chile</strong> en cortezas <strong>de</strong> árboles; ha sido hal<strong>la</strong>da en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan<br />
Fernán<strong>de</strong>z. La variedad angustiloba es originaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pro vincias meridionales.<br />
2. Sticta orygmaea<br />
S. thallo amplo, carti<strong>la</strong>gineo, rigidulo, e g<strong>la</strong>uco f<strong>la</strong>vo-virescente, mace rato vio<strong>la</strong>ceo, scrobicu<strong>la</strong>to-rugoso,<br />
reticu<strong>la</strong>to, monophyllo, ambitu inciso lobato; lobis <strong>la</strong>tis, rotundo-crenu<strong>la</strong>tis, nudis,<br />
subtus <strong>la</strong>nuginoso; strato medul<strong>la</strong>ri f<strong>la</strong>vo; cyphellis minutis, prominentibus, subglobosis,<br />
tan<strong>de</strong>m pulverulentis f<strong>la</strong>vis; apotheciis sparsis, frequentibus, junioribus concavis tan<strong>de</strong>m<br />
p<strong>la</strong>nis; disco obscure fusco; margine thallo<strong>de</strong> rugoso-crenu<strong>la</strong>to; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona,<br />
cymbiformia, bilocu<strong>la</strong>ria (?) foventibus, inter paraphyses nidu<strong>la</strong>ntibus.<br />
S. o r y G m a e a Ach., Meth. Lich., p. 278, Lich. univ., p. 449 et Syn. Lich., p. 232; Delise,<br />
l.c., p. 41, t. 1, f. 5, pessima; Montag., Voy Pole Sud, Crypt., p. 190, t. 15, f. 1; Hook.<br />
fil. et Tayl, Crypt. Antarct., p. 85 et 220.<br />
Talo membranoso, tieso, aunque flexible, y aun también bastante frágil, prendido<br />
por el centro a <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los ár boles, sumamente rugoso con arrugas reticu<strong>la</strong>das<br />
en su faz superior, que es <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco tirando al amarillo verdoso y g<strong>la</strong>bro,<br />
menos rugoso, y puntuado en <strong>la</strong> inferior, que es amaril<strong>la</strong> y en <strong>la</strong> cual se ven <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s<br />
asomar por entre los pelos <strong>de</strong> un vello más o menos c<strong>la</strong>ro o apretado y tumetoso;<br />
es redon<strong>de</strong>ado al principio, apenas sinuoso, luego se divi<strong>de</strong> insensiblemente en<br />
lóbulos poco expresados, también redon<strong>de</strong>ados y almenados. Nunca llegan estos<br />
lóbulos al tercio <strong>de</strong>l diámetro <strong>de</strong> <strong>la</strong> honda, cuyos mayores ejemp<strong>la</strong>res, que he visto,<br />
tienen <strong>de</strong> tres a cinco pulgadas <strong>de</strong> ancho. La capa medu<strong>la</strong>ria es amaril<strong>la</strong> como<br />
en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte. Cife<strong>la</strong>s salientes, como pedice<strong>la</strong>das, urceo<strong>la</strong>das, pulverulentas y<br />
amaril<strong>la</strong>s. Apotecias infinitamente numerosas en <strong>la</strong> faz superior, sésiles, p<strong>la</strong>nas, <strong>de</strong><br />
un encarnado pardo, provistas <strong>de</strong> un ribete talódico rugoso y como privado <strong>de</strong> epi<strong>de</strong>rmis,<br />
<strong>de</strong> un diámetro menor que en el S. endochrysa, pues no exce<strong>de</strong> apenas dos<br />
tercios <strong>de</strong> línea. Lámina prolígera más espesa, compuesta <strong>de</strong> paráfisas filiformes<br />
y <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita a<strong>la</strong>rgada encerrando ocho esporidias cimbi formes,<br />
separadas en dos celdil<strong>la</strong>s o binucleo<strong>la</strong>das.<br />
Esta especie abunda en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, y no es tampoco rara en <strong>la</strong> is<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Chiloé, don<strong>de</strong> crece en <strong>la</strong>s mismas ramas que el S. hirsuta y el Nephroma cellulosa.<br />
-96
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
Si se compara mi <strong>de</strong>scripción, hecha por <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta misma, con <strong>la</strong> <strong>de</strong> Acharius (Lich.<br />
univ. l.c.), no pue<strong>de</strong> dudarse que este autor haya tenido a <strong>la</strong> vista el mismo liquen,<br />
bien que <strong>la</strong> localidad que él indica sea diferente.<br />
3. Sticta hirsuta<br />
S. thallo coriaceo, membranaceo, amplo, libero, lobato, lobis <strong>la</strong>ciniatis, rotundato-crenatis,<br />
su pra cervino, fuscescente, hirsuto, subtus tomentoso, subconcolori; cyphellis sorediiformibus,<br />
ci trinis; apotheciis marginalibus, cyathiformibus, margine inflexo piloso; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia<br />
cymbi formia, quadrilocu<strong>la</strong>ria foventibus.<br />
S. h i r s u ta Montag., Prodr. Fl. J. Fern., n 74; Voy. Pole Sud, Crypt., p. 188, t. 15, f. 2;<br />
Mey et Fw., in Nov. Act. Nat. Curios., X i X, Suppl. i, p. 215, t. 3, f. 4. S. o B v o l u ta Ach.,<br />
ex Auct., Crypt. Antarct.<br />
var. guillemini: thallo membranaceo, supra murino, puberulo, subtus carneo-pallido,<br />
villosulo.<br />
st i c ta G u i l l e m i n i Montag., Fl. J. Fern., N° 70.<br />
Talo correoso-membranoso, bastante espeso y consistente, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces<br />
fijado por el centro, <strong>de</strong> un diámetro variable entre una y cuatro pulgadas, orbicu<strong>la</strong>r<br />
en general y entero, pero también profundamente lobeado, con lóbulos anchos<br />
y redon <strong>de</strong>ados; su faz superior es <strong>de</strong> un color <strong>de</strong> cuero, gris, aceitu nada y parda por<br />
sitios en edad avanzada, y toda cubierta <strong>de</strong> pelos b<strong>la</strong>ncos visibles a simple vista, los<br />
cuales al caer, <strong>de</strong>jan frecuentemente el centro g<strong>la</strong>bro; <strong>la</strong> inferior está guarnecida <strong>de</strong><br />
un vello cenizo mucho más espeso, que hace pa recer pestañados los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
honda. Entre los pelos <strong>de</strong> este vello tumetoso es don<strong>de</strong> se ve <strong>de</strong>spuntar <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s chiquitas,<br />
puntiformes, pulverulentas y cetrinas. Las apotecias se notan principalmente<br />
en el bor<strong>de</strong>, raramente en medio <strong>de</strong>l talo; tienen <strong>de</strong> una tres líneas <strong>de</strong> diámetro y son<br />
pedice<strong>la</strong>das o sésiles, ciatiformes y provistas <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong> encorvado por <strong>de</strong>ntro; en<br />
el sitio que les correspon<strong>de</strong>, se ve <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l talo un hueco que recuerda el <strong>de</strong> ciertos<br />
leptogium, <strong>de</strong>l L. bul<strong>la</strong>tum, por ejemplo. Disco cóncavo y pardo. Tecas como porrita<br />
que contiene sobre dos ringleras ocho esporidias cinbi formes, cuadrinucleo<strong>la</strong>das. La<br />
variedad guillemini <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual había yo, al principio, hecho una especie, no es más que<br />
una forma menos velluda, más b<strong>la</strong>nca y <strong>de</strong> talo membranoso más <strong>de</strong>lgado, <strong>de</strong>l S. hirsuta.<br />
Con todo, no es su tierna edad, pues he visto individuos muy chiquitos <strong>de</strong>l tipo<br />
que tenían ya todos los caracteres que he expuesto en mi <strong>de</strong>scripción. Ya indiqué en<br />
otra parte <strong>la</strong>s afinida<strong>de</strong>s próximas <strong>de</strong> esta especie con el S. obvoluta Ach. Los señores<br />
Hooker hijo y Tailor preten<strong>de</strong>n que es el mismo liquen y que <strong>la</strong>s muestras remitidas<br />
por Menzies a sir W. Hooker tienen <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s amaril<strong>la</strong>s. Como Acharius no dice<br />
nada <strong>de</strong> estos órganos, y como Delise, que también pre ten<strong>de</strong> haberlos encontrado en<br />
ejemp<strong>la</strong>res auténticos, los dice b<strong>la</strong>ncos, creo que <strong>de</strong>bo persistir, hasta que se pruebe<br />
lo con trario, en dudar <strong>de</strong> <strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos p<strong>la</strong>ntas. Nuestro li quen sería mucho<br />
más vecino <strong>de</strong>l S. cyathicarpa, si nos refirié semos a <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> <strong>la</strong> citada monografía,<br />
pero <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s están coloreadas <strong>de</strong> otro modo.<br />
-97-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Fue cogido en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z por Bertero, en <strong>la</strong>s provincias meridionales<br />
<strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por los señores Gay y Meyen y en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por M.<br />
Hombron. Crece en troncos <strong>de</strong> árboles, en ramas y ramillos, y parece ser bastante<br />
común en estas diferentes localida<strong>de</strong>s.<br />
4. Sticta crocata<br />
S. thallo coriaceo-membranaceo, tenui, supra g<strong>la</strong>uco-fusco, scrobicu <strong>la</strong>to-reticu<strong>la</strong>to, pulvinulis<br />
verrucosis, subconcentricis hinc in<strong>de</strong> consperso, <strong>la</strong>ciniato-lobato, lobis rotundatis, crenu<strong>la</strong>tis<br />
aut irregu<strong>la</strong>riter <strong>la</strong>cinu <strong>la</strong>tis, margine citrino-pulverulentis; subtus fusco-tomentoso, ad centrum<br />
nigricante, ambitu hepatico; cyphellis p<strong>la</strong>nis, f<strong>la</strong>vis; apotheciis sessilibus, sparsis, extus<br />
<strong>de</strong>corticato-rugulosis, croceo-rubris, disco fusco, tan<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>nis, nigris.<br />
S. c r o c a ta Ach., Meth. Lich., p. 277. Lich. univ., p. 447 et Syn. Lich., p. 232; Delise, l.c.,<br />
p. 56, t. 4, f. 10, ma<strong>la</strong>; Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 190. S. a u r i G e r a Montag.,<br />
Fl. J. Fern., n. 72. S. B u F o n i a Sieb., Mss. Hb. Bory. S. c i t r i n a Pers. in Gaudich., Voy<br />
Uran., Bot., p. 201. li c h e n cr o c a t u s Linn.; Engl. Bot., t. 2110, bona sed lich. steril.<br />
<strong>de</strong> pietus.<br />
Talo bastante <strong>de</strong>lgado, membranoso, correoso, orbicu<strong>la</strong>r, extendido por <strong>la</strong>s<br />
cortezas, sinuoso en su contorno, dividido más o menos profundamente en lóbulos<br />
irregu<strong>la</strong>res, redon<strong>de</strong>a dos y almenados en el vértice, casi imbricados en <strong>la</strong> base. La<br />
faz superior es <strong>de</strong> un color g<strong>la</strong>uco que se pone pardo y aun también bayo oscuro,<br />
marcada, ahuecada <strong>de</strong> hoyuelos forma dos por un enrejado <strong>de</strong> venas salientes, y<br />
cargada <strong>de</strong> verrugas pulverulentes cetrinas, lo mismo que los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los lóbulos;<br />
<strong>la</strong> inferior, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> hollín, negruzca en el centro, parda en su contorno, está<br />
cubierta <strong>de</strong> un vello pardo-negro muy tieso, entre los cortos pelos <strong>de</strong>l cual se ven<br />
cife<strong>la</strong>s bastante am plias, p<strong>la</strong>nas, pulverulentas y <strong>de</strong> un amarillo <strong>de</strong> canario. Capa<br />
medu<strong>la</strong>ria b<strong>la</strong>nquecina. Apotecias más bien centrales que margi nales, primero casi<br />
urceo<strong>la</strong>das, sésiles, apenas anchas <strong>de</strong> una línea, cóncavas, redon<strong>de</strong>adas, enteras,<br />
rugosas y <strong>de</strong> un encar nado azafranado por fuera, <strong>de</strong> un pardo cargado por <strong>de</strong>ntro,<br />
luego ensanchándose y poniéndose <strong>de</strong>l todo p<strong>la</strong>nas; disco, en tonces, enteramente<br />
p<strong>la</strong>no y <strong>de</strong> un negro mate. Tecas como porrita, bastante amplias, anidadas entre<br />
paráfisas filiformes, hinchadas y coloradas <strong>de</strong> pardo en el vértice; estas tecas encierran<br />
ocho esporidias <strong>de</strong> un pardo hollín, cimbiformes, pero acuminadas por los<br />
dos cabos, uno <strong>de</strong> los cuales tiene tam bién algunas veces un prolongamiento codiforme.<br />
Semejan bas tante estas tecas a <strong>la</strong>s esporidias <strong>de</strong>l género helminthosporium y<br />
son cuadrilocu<strong>la</strong>das.<br />
Esta linda especie, que crece en Ing<strong>la</strong>terra sin fructificar, fue cogida en <strong>Chile</strong> con<br />
apotecias en buen estado. MM. d’Urville y Hombron <strong>la</strong> habían también traído,<br />
bien que estéril, <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. Las escute<strong>la</strong>s son <strong>de</strong>l todo semejantes<br />
a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l S. berteroana, que se distingue suficien temente por <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>l talo, por <strong>la</strong><br />
ausencia <strong>de</strong> cife<strong>la</strong>s y por su capa medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve. Las esporidias<br />
<strong>de</strong>l S. crocata son carac terísticas, tienen una longitud <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 0,04m sobre un<br />
ancho (en el medio) tres veces menor. Me estimo feliz <strong>de</strong> haber podido dar a<br />
-98
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
conocer en estos pormenores <strong>la</strong> fructificación controvertida, y hasta aquí mal cono<br />
cida, <strong>de</strong> este liquen, tan diferente <strong>de</strong>l S. aurata.<br />
5. Sticta gilva<br />
S. thallo carti<strong>la</strong>gineo, <strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis brevibus, subimbricatis, cre nu<strong>la</strong>tis, supra <strong>la</strong>cunoso<br />
pullo, subtus tomentoso fuscescente; strato me dul<strong>la</strong>ri citrino; cyphellis minutis, citrinis, promi<br />
nentibus; apotheciis submarginalibus, concavis; disco nigro; margine levi prominulo.<br />
S. G i l va Ach., Meth. Lich., p. 278; Delise, l.c., p. 59, t. 4, f. 11; Montag., Voy. Pole Sud,<br />
Crypt., p. 189. S. c r o c a ta ß G i l va Ach., Lich. univ., p. 447 et Syn. Lich., p. 442; Hook.<br />
fil. et Tayl., Crypt. Antarct., p. 219. li c h e n Thunb., Fl. Cap., p. 178.<br />
Talo membranoso y <strong>de</strong>lgado; su faz superior está apenas arrugada y es <strong>de</strong> un<br />
g<strong>la</strong>uco cenizo que se pone amoratado, fuli ginoso o pardo en sitios, ni verrugosa ni<br />
pulverulenta; <strong>la</strong> infe rior es <strong>de</strong> un pardo cenizo, cubierta <strong>de</strong> un vello raso entre los<br />
pelos <strong>de</strong>l cual se notan cife<strong>la</strong>s pulverulentas cetrinas, margina das por un ro<strong>de</strong>tito<br />
g<strong>la</strong>bro <strong>de</strong>l talo, y, como lo dice formal mente Acharius, bastante semejantes a <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>l S. orygmaea. Las hondas, reunidas en el centro, se divi<strong>de</strong>n luego en lóbu los<br />
estrechos, que van ensanchándose hacia <strong>la</strong> periferia; estos lóbulos están escotados<br />
y como ahorquil<strong>la</strong>dos y almenados, pero no son redon<strong>de</strong>ados. Según Acharius y<br />
Delise, <strong>la</strong>s apote cias, que no he visto, están situadas junto al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l lóbulo; su<br />
disco es negro y cóncavo, y su bor<strong>de</strong> es <strong>de</strong>lgado, entero, rojo y prominente.<br />
Esta especie, bien distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, ya por <strong>la</strong> manera en que se divi<strong>de</strong> el<br />
talo, ya por <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> verrugas pulverulentas, ya en fin por sus cife<strong>la</strong>s, fue<br />
hal<strong>la</strong>da en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por M. Hombron.<br />
6. Sticta mougeotiana<br />
S. thallo carti<strong>la</strong>gineo, e centro in <strong>la</strong>cinias elongatas, palmato-seu f<strong>la</strong> bel<strong>la</strong>to-multifidas<br />
divi so, lobis supra levibus, g<strong>la</strong>uco hepaticis, hinc in<strong>de</strong> fusco-punctatis, margine eroso<br />
citrino-pulverulentis, apice rotundato te nuissime crenu<strong>la</strong>tis, inflexis, subtus rugosis, centro<br />
fusco-bru nneo tomen tosis, ambitu rufo-fulvo subnudis: cyphellis citrinis; apotheciis marginalibus;<br />
sporidiis elliptico-navicu<strong>la</strong>ribus, binucleo<strong>la</strong>tis, luleo-fuscis.<br />
S. m o u G e o t i a n a Delise, l.c., p. 62, t. 5, f. 13, haud bona; Montag., Fl. J. Fern., n.<br />
73.<br />
El talo parece radiar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un centro común y en todos los sen tidos, pero sus<br />
divisiones están tan enredadas por su imbricación, que no se distingue bien más<br />
que <strong>la</strong>s que forman <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca, <strong>la</strong> cual en nuestro ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Bertero<br />
no tiene menos <strong>de</strong> cinco pulgadas <strong>de</strong> diámetro. Las hondas están divididas en<br />
lóbulos palmalífidos o dispuestos como abanico. Los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos lóbulos están<br />
cargados <strong>de</strong> paquetitos pulverulentos <strong>de</strong> co lor cetrino; están a<strong>de</strong>más alzados<br />
-99-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
<strong>de</strong> manera que hacen <strong>la</strong> honda canalicu<strong>la</strong>da; su extremo está también encorvado<br />
como co<strong>la</strong> <strong>de</strong> escorpión, o simplemente inflejo. La faz superior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hon das es<br />
propiamente <strong>de</strong> color <strong>de</strong> hoja muerta (<strong>de</strong> encina), muy lisa y g<strong>la</strong>bra, pero ofreciendo<br />
puntuaciones pardas caducas, que no se ven bien más que por el lente. En<br />
estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>seca ción, esta misma faz está también hendida profundamente y <strong>de</strong>ja<br />
ver su capa medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve, y <strong>la</strong> cortical o gonímica, verdosa. La<br />
faz inferior es <strong>de</strong> un pardo negruzco y tumetosa en el centro, <strong>de</strong> un rojo leonado y<br />
apenas pubescente junto a los bor<strong>de</strong>s. Las cife<strong>la</strong>s y apotecias son semejantes a <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>l S. crocata, con <strong>la</strong> diferencia que estas son siempre margi nales. Las esporidias<br />
son color <strong>de</strong> hollín, elipsoi<strong>de</strong>s o corta mente cimbiformes y no encierran más que<br />
dos nucléolos; no tienen, fuera <strong>de</strong> eso, más que 0 m ,03 <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo.<br />
Esta especie es ciertamente vecina <strong>de</strong>l S. gilva, pero como se aparta <strong>de</strong> él por <strong>la</strong>s<br />
di vi siones <strong>de</strong> su talo, su color, etc., como he podido ver ejem p<strong>la</strong>res auténticos en el<br />
herbario <strong>de</strong> Bory, prefiero conservarle el rango <strong>de</strong> especie. Se <strong>de</strong>be notar a<strong>de</strong>más,<br />
como diferencia, el hábitat <strong>de</strong> este liquen sobre <strong>la</strong>s peñas, <strong>la</strong> tierra y <strong>la</strong>s montañas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> J. Fernán<strong>de</strong>z.<br />
7. Sticta carpoloma<br />
S. thallo carti<strong>la</strong>gineo, coriaceo, crassiusculo, <strong>la</strong>ciniato-lobato, lobis elongatis, subdichotomis,<br />
apice cornicu<strong>la</strong>tis, retuso-truncaes, supra margine elevato incrassato canalicu<strong>la</strong>tis <strong>la</strong>cunosisque,<br />
e g<strong>la</strong>uco fuscescentibus, subtus ad centrum fuscis, subtomentosis, in ambitu vix pubestibus<br />
nudisque, fulvis; cyphellis punctiformibus, confertis, prominentibus, luteis; apotheciis mar ginatlibus,<br />
extus <strong>de</strong>corticatis, rufis; disco badio nigricante.<br />
S. c a r P o l o m a Delise, l.c., p. 159, t. 19, libro jam edito adjuncta; Montag., Fl. J. Fern.,<br />
n. 75. S. c e l l u l i F e r a Hook. fil. et. Tayl., Crypt. Antarct., p. 862.<br />
Talo carti<strong>la</strong>ginoso, correoso y pasablemente espeso, <strong>la</strong>ci niado en lóbulos a<strong>la</strong>rgados<br />
y lineares, bastante semejantes a los <strong>de</strong> los S. faveo<strong>la</strong>ta y S. bil<strong>la</strong>rdieii. Estos<br />
lóbulos, cuyos bor<strong>de</strong>s espesados están alzados, tienen dos a tres líneas <strong>de</strong> an cho en<br />
el centro, luego se subdivi<strong>de</strong>n por dicotomias irregu<strong>la</strong> res en tiras divergentes, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s más extremas, anchas <strong>de</strong> una a dos líneas, tienen <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una asta<br />
<strong>de</strong> rengífero, y están truncadas o emarginadas por el vértice. La faz superior es <strong>de</strong><br />
color <strong>de</strong> cuero, llena <strong>de</strong> c<strong>la</strong>ros y reticu<strong>la</strong>da, perg<strong>la</strong>bra; <strong>la</strong> inferior es tomentosa y<br />
parda por el centro, leonada y apenas pubescente hacia <strong>la</strong> periferia. Cife<strong>la</strong>s numerosas,<br />
puntiformes, salientes, como papulosas, pulverulentas y amaril<strong>la</strong>s. Apote cias<br />
marginales casi pedice<strong>la</strong>das y esféricas, luego di<strong>la</strong>tándose <strong>de</strong> manera que ofrecen<br />
un disco p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong> un pardo negro, cuyo ribete talódico acaba por a<strong>de</strong>lgazarse y<br />
<strong>de</strong>saparecer completamente. Tecas como porrita, puestas entre paráfisas espesadas<br />
y fuertemente coloradas <strong>de</strong> pardo en el vértice, y en cerrando <strong>de</strong> seis a ocho esporidias<br />
cimbiformes, color <strong>de</strong> hollín, primero, <strong>de</strong> dos casil<strong>la</strong>s, luego oscuramente<br />
cuadrinucleo <strong>la</strong>das.<br />
-100
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
Esta especie, bien diferente por sus cife<strong>la</strong>s amaril<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras a <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s he<br />
comparado en mi <strong>de</strong>scripción, se distingue todavía <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma sección<br />
que están a mi conocimiento, ya sea por <strong>la</strong>s divisiones cornicu<strong>la</strong>das <strong>de</strong> los lóbulos,<br />
ya por su forma linear.<br />
Fue cogida en J. Fernán<strong>de</strong>z sobre cortezas <strong>de</strong> árboles, en compañía <strong>de</strong>l Nephroma<br />
arctica.<br />
8. Sticta caerulescens †<br />
S. thallo foliaceo-imbricato, coriaceo-membranaceo, supra <strong>la</strong>cunoso, chalybaeo, humecto<br />
g<strong>la</strong>uco-caerulescente, subtus fuliginoso-tomentoso, lobis sinuato-<strong>la</strong>ciniatis, subpinnatifidis,<br />
extremis rotundatis, undu<strong>la</strong>tis crenu <strong>la</strong>tisque; cyphellis sorediiformibus f<strong>la</strong>vidis; apotheciis...<br />
S. cae r u le s c e n s Montag., in Herb. Mus. Paris.<br />
Talo membranoso, correoso, <strong>de</strong>lgado por los bor<strong>de</strong>s, más espeso y resistente<br />
en el centro, formando en <strong>la</strong>s cortezas (?) rosetas <strong>de</strong> cinco pulgadas <strong>de</strong> diámetro<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor elegancia. Hojue<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l talo imbricadas, soldadas en los bor<strong>de</strong>s y<br />
ra diando <strong>de</strong> un centro común, ensanchándose más y más, y divi diéndose en lóbulos<br />
palmatífidos, cuyos extremos están re don<strong>de</strong>ados, on<strong>de</strong>ados y almenados.<br />
En estado seco, <strong>la</strong> faz superior es <strong>de</strong> color <strong>de</strong> hierro en el centro, azu<strong>la</strong>da en los<br />
bor<strong>de</strong>s, pero, si se moja, se mezc<strong>la</strong> con un tinte verdoso y g<strong>la</strong>uco, tal que no he<br />
visto nada semejante en otra alguna; es a<strong>de</strong>más cóncava por el alzamiento <strong>de</strong> sus<br />
bor<strong>de</strong>s y ahuecada con hoyuelos poco profundos y menos expresados que en el S.<br />
scrobicu<strong>la</strong>ta; <strong>la</strong> inferior está cubierta <strong>de</strong> un vello tomen toso <strong>de</strong> color fuliginoso que<br />
se hace más raro en el vértice <strong>de</strong> los lóbulos, y se compone <strong>de</strong> pelos canos, como<br />
fascicu<strong>la</strong>dos. Cife<strong>la</strong>s puntiformes, salientes, pulverulentas y amaril<strong>la</strong>s. Por <strong>de</strong>sgracia,<br />
<strong>la</strong> única muestra no tenía traza alguna <strong>de</strong> escute<strong>la</strong>s.<br />
Esta especie difiere <strong>de</strong>l S. endochrysa por su porte, sus divisiones, sus gradaciones<br />
y sobre todo por el color <strong>de</strong> nieve <strong>de</strong> su capa central o medu <strong>la</strong>ria. No conozco<br />
ninguna otra con que po<strong>de</strong>r comparar<strong>la</strong>. Las divisiones <strong>de</strong>l talo y su imbricación<br />
son semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l S. glomerulifera, pero el color es bien diferente, y a<strong>de</strong>más <strong>la</strong><br />
presencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s excluye toda aproximación. Crece en <strong>Chile</strong>; no sabré <strong>de</strong>cir<br />
si en <strong>la</strong>s peñas o en cor tezas.<br />
9. Sticta vaccina<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 12, fig. 1)<br />
S. thallo orbicu<strong>la</strong>ri, coriaceo, crasso, adpresso, <strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis elon gatis, imbricatis, sinuato-lobatis,<br />
lobis rotundatis, crenu<strong>la</strong>tis, submargi natis, supra levigato, p<strong>la</strong>no, vaccino, tan<strong>de</strong>m<br />
tenuissime rugoloso, subtus concolori velutino, ad centrum ruguloso; cyphellis obsoletis, pun ctiformibus<br />
prominentibus f<strong>la</strong>vidis; apotheciis confertis, <strong>la</strong>teralibus, concavis, margine subtus rugosis,<br />
disco rubro-fusco, tan<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>niusculo; sporidiis anguste fusiformibus, hyalinis, triseptatis.<br />
S. va c c i n a Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
-101-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
El talo, correoso, espeso, <strong>de</strong> un rojo leonado por encima y por <strong>de</strong>bajo, forma<br />
p<strong>la</strong>cas orbicu<strong>la</strong>res, adheridas por aquí y por allá a <strong>la</strong> corteza, y anchas <strong>de</strong> tres a<br />
cinco pulgadas. Se divi<strong>de</strong>, partiendo <strong>de</strong>l centro, en tiras <strong>de</strong> seis a doce líneas <strong>de</strong><br />
ancho, que se cubren por su bor<strong>de</strong> y están también cortadas en lóbulos numerosos,<br />
elegantemente sinuosas, redon<strong>de</strong>adas y almenadas por el vértice y algo espesadas<br />
por los bor<strong>de</strong>s, lo cual <strong>la</strong>s hace parecer marginadas por <strong>de</strong>bajo. La faz superior es<br />
lisa, p<strong>la</strong>na, finamente rugosa, y como granu<strong>la</strong>da, vista por el lente; pero humectada<br />
y observada <strong>de</strong> perfil al microscopio, se ve que <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s exteriores, no ligadas<br />
por un epi<strong>de</strong>rmis, hacen salidas que muestran que tiene una ten<strong>de</strong>ncia a ponerse<br />
pubescente. La inferior, <strong>de</strong>l mismo color <strong>de</strong> vaca roja pero más intenso, está<br />
arrugada y aterciope<strong>la</strong>da por pelos cortos y tabicados; lleva a<strong>de</strong>más raras cife<strong>la</strong>s<br />
salientes, puntiformes y amaril<strong>la</strong>s, cuando su vértice se abre. La capa medu<strong>la</strong>ria<br />
es es pesa y <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido. Las apotecias, adheridas por el centro, libres en<br />
su contorno, son numerosas y dispersas por toda <strong>la</strong> extensión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiras; primero<br />
redon<strong>de</strong>adas, cóncavas o cupuliformes, ro<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> un ribete granuloso <strong>de</strong>l color<br />
<strong>de</strong>l talo, se hacen p<strong>la</strong>nas y el bor<strong>de</strong> persistente se atenúa mucho. El disco pasa <strong>de</strong>l<br />
encarnado pardo al pardo negro con <strong>la</strong> edad. La lámina prolígera, transparente,<br />
muy <strong>de</strong>lgada, reposa sobre un hipotecio parduzco. Las paráfisas son pistiliformes,<br />
y <strong>la</strong>s te cas en forma <strong>de</strong> porrita, a<strong>la</strong>rgadas, como soldadas con el<strong>la</strong>s en una suerte<br />
<strong>de</strong> magma ge<strong>la</strong>tinoso, que no impi<strong>de</strong> se distingan <strong>la</strong>s diferentes partes. Las esporidias<br />
son características <strong>de</strong> este liquen; son <strong>la</strong>s más <strong>de</strong>lgadas <strong>de</strong> todo el género; son<br />
fusiformes o lombricoi<strong>de</strong>s, transparentes, incoloras, semejantes a <strong>la</strong>s es poras <strong>de</strong><br />
los Fusarium; su longitud es <strong>de</strong> 0,03 a 0,035 mm, y su diámetro hacia el medio, <strong>de</strong><br />
0,0025 mm, es <strong>de</strong>cir, que son doce a trece veces más <strong>la</strong>rgas que anchas; ofrecen<br />
tres ta biques o cuatro nucléolos.<br />
Esta bel<strong>la</strong> y distinta especie, que no sabré comparar a otra alguna, nace en cortezas<br />
<strong>de</strong> árboles. Está recortada como el S. glomerulifera, pero colo reada <strong>de</strong> otro modo,<br />
y <strong>de</strong> más pequeñas dimensiones. Tiene también alguna re<strong>la</strong>ción con el Parmelia<br />
rufa Eschw. (Fl. Bras., i, p. 208, t. 13, f. 2), pero está <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> pestañas negras<br />
y lleva cife<strong>la</strong>s.<br />
10. Sticta f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>ta †<br />
S. thallo coriaceo-carti<strong>la</strong>gineo, amplo, sinuato-<strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis in lobos f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>tos, corni<br />
cu<strong>la</strong>tos divisis, in humido canalicu<strong>la</strong>tis, in sicco p<strong>la</strong>nis; supra g<strong>la</strong>uco- f<strong>la</strong>vescente aut<br />
cinnamomeo, g<strong>la</strong>bro, levigato, nitido, nigro-punctato; subtus <strong>de</strong>nse tomentoso, centro nigri cante,<br />
ambitu obscure viridi aut rufulo; cyphellis punctiformibus, prominentibus, apice f<strong>la</strong> vicantipulverulentas<br />
(aut incerte pallidis); apotheciis sparsis; disco p<strong>la</strong>no, subfusco, mar ginemerosum<br />
tan<strong>de</strong>m nigro-fuscum exclu<strong>de</strong>nte; sporidiis anguste cymbiformibus, hyalinis.<br />
S. F l a B e l l ata Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
Talo carti<strong>la</strong>ginoso, correoso, ancho <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pul gada en el centro, partiendo<br />
<strong>de</strong>l cual se divi<strong>de</strong> en tiras diver gentes más estrechas, <strong>la</strong>s cuales se subdi-<br />
-102
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 12. Fig. 1. 1a. Sticta vaccina vista <strong>de</strong> tamaño natural. 1b. Corte vertical <strong>de</strong> una porción <strong>de</strong>l talo,<br />
atravesando el centro <strong>de</strong> una apotecia para mostrar el espesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera c, y el vello d, d <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> faz inferior <strong>de</strong>l talo; esta figura es aumentada ocho veces. 1e. Algunos pelos tabicados <strong>de</strong> este vello,<br />
aumentados más <strong>de</strong> 200 veces. 1f. Porción <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera aumentada <strong>de</strong> lo mismo, y entre cuyas<br />
paráfisas se ve una teca g, que contiene el número normal <strong>de</strong> ocho esporidias. 1h. varias esporidias<br />
ais<strong>la</strong>das, aumentadas <strong>de</strong>l doble.
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
vi<strong>de</strong>n por el vértice en lóbulos obtusos, cornicu<strong>la</strong>dos y dispuestos en forma <strong>de</strong><br />
aba nico <strong>de</strong>l mismo modo, pero todavía más regu<strong>la</strong>r y elegante mente que en el S.<br />
canariensis. Es a<strong>de</strong>más tieso y p<strong>la</strong>no, cuando está seco, b<strong>la</strong>ndo, flexible y canalicu<strong>la</strong>do<br />
por encima por el alzamiento <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s; <strong>de</strong> un color g<strong>la</strong>uco que pasa al<br />
pardo cane<strong>la</strong> con <strong>la</strong> edad por encima, don<strong>de</strong> es liso a<strong>de</strong>más, lu ciente y puntuado<br />
<strong>de</strong> negro; tomentoso por <strong>de</strong>bajo y negruzco en el centro, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> cargado en<br />
los bor<strong>de</strong>s y en <strong>la</strong> peri feria. El vello es corto y como aterciope<strong>la</strong>do, pero muy <strong>de</strong>nso<br />
por todas partes. Entre sus pelos, se ven levantar cife<strong>la</strong>s cóni cas, puntiformes,<br />
pulverulentas en el vértice y cuyo polvo es más bien amarillo canario que b<strong>la</strong>nco<br />
pálido. Apotecias casi exclusivamente marginales, bien que se hallen también algunas<br />
en medio <strong>de</strong> los lóbulos, primero cóncavas, pardas y pro vistas <strong>de</strong> un ribete<br />
rugoso y discolóreo, luego p<strong>la</strong>nas, negras y con ribete casi borrado. La fructificación<br />
difiere poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l S. filicina, a <strong>la</strong> variedad lineariloba <strong>de</strong>l cual habría yo <strong>de</strong><br />
buena gana juntado esta especie, si el color y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s no se hubiese<br />
opuesto formalmente a ello.<br />
Fue hal<strong>la</strong>da en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> troncos y <strong>de</strong> ramas <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong>l continente <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
re pú blica.<br />
se c c i ó n ii<br />
ci F e l a s B l a n c a s<br />
11. Sticta fuliginosa<br />
S. thallo coriaceo-membranaceo, orbicu<strong>la</strong>ri, sinuato-lobato, lobis pli cato-flexuosis; supra<br />
reticu<strong>la</strong>to-ruguloso, cinereo-g<strong>la</strong>uco, fuscescente, granulis fuliginosis scabro, subtus tomentoso<br />
ochraceo-subluteo vel pal lido; cyphellis concavis, albidis (magnitudine et forma variis) margina<br />
tis; apotheciis sparsis, rufis, tan<strong>de</strong>m nigris, p<strong>la</strong>nis, margine subciliatis.<br />
S. F u l i G i n o s a Ach., Meth. Lich., p. 280, Lich. univ., p. 454 et Syn. Lich., p. 236; DC.,<br />
Fl. Fr., ii, p. 404; Delise, l.c., p. 74, t. 6, f. 20, mediocris; Fries, Lich. eur., p. 52. lic<br />
h e n F u l i G i n o s u s Dicks.; Engl. Bot., t. 1103; Dill., Hist. Musc., t 26, f. 100.<br />
El talo <strong>de</strong> este liquen forma p<strong>la</strong>cas orbicu<strong>la</strong>res más o menos amplias y que<br />
varían entre una y cuatro pulgadas <strong>de</strong> diámetro, según <strong>la</strong>s localida<strong>de</strong>s. Nuestras<br />
muestras tienen esta última dimensión y no ce<strong>de</strong>n en nada a <strong>la</strong>s que me han llegado<br />
fructifi cadas también <strong>de</strong> los Neel Gherries. Está redon<strong>de</strong>ado y dividido en<br />
lóbulos reunidos por el centro y que se ensanchan en el vér tice. La faz superior es<br />
bastante variable; tan pronto es lisa, tan pronto se muestra rugosa reticu<strong>la</strong>da <strong>de</strong> un<br />
g<strong>la</strong>uco cenizo azu<strong>la</strong>do, que pasa al color <strong>de</strong>l cuero o al pardo cargado, y <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces cargada <strong>de</strong> granu<strong>la</strong>ciones color <strong>de</strong> hollín más o menos abundantes,<br />
ya sea en los individuos estériles, ya en los que llevan escute<strong>la</strong>s. La faz inferior es<br />
amarillenta o pálida y cubierta <strong>de</strong> un vello espeso entre <strong>la</strong>s hebras <strong>de</strong>l cual se ven<br />
<strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s. Éstas son notables, primero puntiformes y orbicu <strong>la</strong>res, toman por aquí<br />
-105-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
y por allá más amplitud, y se encuen tra que son oblongas, ovales, triangu<strong>la</strong>res que<br />
no tienen menos <strong>de</strong> media línea a una <strong>de</strong> diámetro; su fondo, b<strong>la</strong>nquecino y liso, es<br />
más ancho que su bor<strong>de</strong>, bastante saliente. Las apo tecias son chiquitas, esparcidas<br />
y muy raras; su disco es <strong>de</strong> un pardo rojo, y se hace p<strong>la</strong>no y negro con <strong>la</strong> edad, y el<br />
bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias lleva algunos pelos canos ramosos, no tabicados, análogos<br />
al vello <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo, que les hace parecer pestañadas, pero que cae prontamente. Las<br />
tecas, puestas entre paráfisas muy <strong>de</strong>lgadas, son c<strong>la</strong>viformes y encierran un corto<br />
número <strong>de</strong> esporidias, primero hialinas, luego pardas y cuadrinucleo<strong>la</strong>das.<br />
Este liquen crece en los árboles <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> India y <strong>de</strong> Europa; al gunos liquenógrafos<br />
lo confun<strong>de</strong>n todavía con el S. sylvatica, pero difiere <strong>de</strong> éste evi<strong>de</strong>ntemente<br />
por los resortes <strong>de</strong> su talo, por sus cife<strong>la</strong>s y proba blemente por sus apotecias<br />
también, pues no se conocen bastante <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> úl tima especie. Lo que M. Welwitsch<br />
había creído ser estos órganos en indi viduos cogidos junto a Lisboa, pertenece, a<br />
mi parecer, a un hongo parásito que constituye el género abrothallus DNtr.<br />
12. Sticta argyracea<br />
S. thallo carti<strong>la</strong>gineo-coriaceo, crasso, sinuato- lobato, lobis elongatis marginibus apicibusque<br />
obtusis eroso-crenu<strong>la</strong>tis, supra g<strong>la</strong>uco-viridiru fescente, pulvinulis isidiomorphis argenteis<br />
spar so rimisque albis reti cu<strong>la</strong>to, subtus carneo-fuscescente tomentoso; cyphellis albis, pulverulentis;<br />
apotheciis sparsis aggregatisque, subfuscis, margine crenu<strong>la</strong>to cinctis; sporidiis elliptico-navicu<strong>la</strong>ribus,<br />
uniseptatis.<br />
S. a r G y r a c e a Delise, l.c., p. 91 , t. 7, f. 3º; Montag., Fl. J. Fern., n. 76. S. e X a s P e r a<br />
Moug., Hb.<br />
var. verrucosa Montag., Mss.: thallo supra subtusque verrucis rugosis nigro-punctalis<br />
exasperato. Vi<strong>de</strong>tur anamorphosis.<br />
El talo <strong>de</strong> esta bel<strong>la</strong> especie tiene cuatro a cinco pulgadas <strong>de</strong> ancho; se recorta<br />
junto al centro en tiras radiantes, que van ensanchándose y dividiéndose el<strong>la</strong>s<br />
mismas en lóbulos como palmalífidos, sinuosos, redon<strong>de</strong>ados y como finamente<br />
almenados por erosión <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s. Éstos son pulverulentos, imbricados en el<br />
centro y llevan ya sea pulvinulil<strong>la</strong>s digitadas, ya algunas verrugas. La faz superior<br />
es ligeramente reticu<strong>la</strong>da por líneas <strong>de</strong> puntos <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve, pero no es<br />
propia mente <strong>la</strong>gunosa o cavada <strong>de</strong> hoyuelos; su color es <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco cenizo que<br />
par<strong>de</strong>a en algunas partes, pero en el centro y junto al bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hondas, se hal<strong>la</strong>n<br />
todavía, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los puntos b<strong>la</strong>ncos dichos, pulvinulil<strong>la</strong>s concoloradas <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />
se levantan radiando digitaciones g<strong>la</strong>ucas; otras veces, estas digi taciones isidiomorfas<br />
están reunidas en masa o en haces. La faz inferior es parda y tomentosa en el<br />
medio, color <strong>de</strong> carne, amarillo o gamuza y apenas pubescente hacia los bor<strong>de</strong>s.<br />
Las cife<strong>la</strong>s son b<strong>la</strong>ncas, chiquitas, puntiformes y pulverulentas, en lo cual nuestro liquen<br />
se aparta <strong>de</strong>l <strong>de</strong> Delise. Las apotecias son numerosas, bastante pequeñas (media<br />
línea a lo más) y ocupan el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hondas; primero esféricas, <strong>de</strong>primidas,<br />
se rasgan por el vértice, se extien<strong>de</strong>n y muestran un disco p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong> un encarnado<br />
-106
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
pardo, cercado <strong>de</strong> una or<strong>la</strong>dura colo radina, almenada e infleja. Lámina prolígera<br />
compuesta <strong>de</strong> pará fisas sencil<strong>la</strong>s, espesadas y pardas en su vértice, conglutinadas,<br />
y <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita, en <strong>la</strong>s cuales están dispuestas sin or<strong>de</strong>n seis a ocho<br />
esporidias color <strong>de</strong> hollín, elípticas, bi nucleo<strong>la</strong>das, más cortas que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> muchos<br />
congéneres, y apenas dobles <strong>de</strong> su ancho, que es <strong>de</strong> un centimilímetro. En lo que<br />
yo he consi<strong>de</strong>rado como una variedad, pero que no es en realidad más que un<br />
anamorfosis, curiosa, en todo caso, en alto grado, <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong>l talo llevan aquí<br />
y allá verrugas g<strong>la</strong>bras, cuyo grosor es variable, entre <strong>la</strong> <strong>de</strong> una cabeza <strong>de</strong> alfiler<br />
ordinario y <strong>la</strong> <strong>de</strong> un guisante; estas verrugas están for madas <strong>de</strong> muchos lobulillos<br />
sinuosos, muy apretados, b<strong>la</strong>ncos en lo interior, <strong>de</strong> un bayo negruzco en el vértice.<br />
Cuando <strong>la</strong> verruga está <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hondas, le correspon<strong>de</strong> un hoyuelo encima.<br />
Pero lo notable en estas verrugas es que los puntos negros están formados por porciones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong>n reconocer <strong>la</strong>s tecas y aun también<br />
<strong>la</strong>s espori dias aun no maduras, es verdad, pero con todo muy distintas y perfectamente<br />
reconocibles. Esto se compren<strong>de</strong> muy bien por <strong>la</strong>s verrugas superiores, que<br />
pue<strong>de</strong>n mirarse como apolecias abortadas o <strong>de</strong>formadas; <strong>la</strong> cosa es más difícil <strong>de</strong><br />
explicar respecto a <strong>la</strong>s que se hal<strong>la</strong>n en <strong>la</strong> faz inferior. Son éstas análo gas, sin ser<br />
idénticas, a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l S. glomerulifera, en el cual se observan también otras semejantes,<br />
pero hemisféricas, y no cerebriformes en el S. pulmonacea, variedad pleurocarpa; <strong>la</strong>s<br />
fructificaciones que he hal<strong>la</strong>do en el<strong>la</strong>s son <strong>la</strong>s <strong>de</strong> un sticta y no <strong>de</strong> leci<strong>de</strong>a, lo cual<br />
combate victoriosamente <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> Floerke sobre su naturaleza.<br />
Esta esticta fue cogida por Bertero en cortezas <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong> los bosques umbríos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z. Es preciso no olvidar <strong>de</strong> notar <strong>de</strong> paso que he encontrado<br />
en uno <strong>de</strong> los individuos <strong>de</strong> esta provenencia una apotecia perfectamente <strong>de</strong>s arrol<strong>la</strong><br />
da sobre <strong>la</strong> faz inferior <strong>de</strong>l talo, en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s.<br />
13. Sticta bil<strong>la</strong>rdierii<br />
S. thallo coriaceo-carti<strong>la</strong>gineo, fragili, ascen<strong>de</strong>nte, <strong>la</strong>ciniato-lobato, lobis anguste linearibus,<br />
rigidulis, dichotomis, extremis cornicu<strong>la</strong>tis, trun cato-retusis bifidisque (quandoque margine<br />
prolifieris), supra <strong>la</strong>cunoso faveo<strong>la</strong>to, pallido aut brunneo, subtus tomentoso, rufo; cyphellis<br />
orbicu<strong>la</strong> ribus, niveis, p<strong>la</strong>nis; apotheciis marginalibus; disco p<strong>la</strong>no fusco; spori diis cymbiformibus,<br />
bilocu<strong>la</strong>ribus.<br />
S. Bil<strong>la</strong>rdierii Delise, l.c., p. 99, t. 8, f. 35, bona; Hooker fil., Crypt. Antarct., p. 221.<br />
S. d i v u l s a Tayl., in Lond. Journ. of Botany, v i, p. 182.<br />
Talo correoso, carti<strong>la</strong>ginoso, tieso y frágil, ascen<strong>de</strong>nte, dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base<br />
en tiras lineares, anchas <strong>de</strong> una a dos líneas, dicótomas, con sobacos redon<strong>de</strong>ados,<br />
<strong>de</strong>snudas en los bor<strong>de</strong>s, pero, en un ejemp<strong>la</strong>r auténtico proveniente <strong>de</strong>l her bario<br />
mismo <strong>de</strong> La Bil<strong>la</strong>rdiere, guarnecidas <strong>de</strong> numerosas hojue<strong>la</strong>s hacia abajo, cornicu<strong>la</strong>das<br />
en el vértice, con lóbulos obtusos, emarginados, truncados o bífidos. La faz<br />
superior es <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco que pasa al color <strong>de</strong> hoja muerta (<strong>de</strong> haya) y toda cavada<br />
<strong>de</strong> hoyuelos como en el S. pulmonacea; <strong>la</strong> inferior es tomentosa, roja o pálida.<br />
-107-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Cife<strong>la</strong>s orbicu<strong>la</strong>res, bastante gran<strong>de</strong>s proporcionadamente, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve<br />
y membranosas. Apotecias marginales, p<strong>la</strong>ntas, pardas, provistas <strong>de</strong> un ribete<br />
que <strong>de</strong>saparece casi completamente. Tecas c<strong>la</strong>viformes, encer rando normalmente<br />
ocho esporidias, imbricadas en una o dos ringleras. Esporidias rojas cimbiformes,<br />
<strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,03 mm y cuatro veces más <strong>de</strong>lgadas.<br />
Recibí este liquen que había sido cogido por el capitán King en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé,<br />
<strong>de</strong> mi amigo el doctor J.D. Hooker. Ya publiqué en otra parte (v. Améric. mérid.<br />
<strong>de</strong> d’Orbigny, FI. Boliv., p. 43) bajo el nombre <strong>de</strong> S. <strong>la</strong>ciniata Sw.? una especie<br />
intermedia entre ésta y <strong>la</strong> siguiente, y que sin duda se encontrará algún día en los<br />
límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> flora chilena. Semeja por <strong>de</strong>bajo al S. pulmonacea, pero poseyendo,<br />
como posee, cife<strong>la</strong>s pálidas y urceo<strong>la</strong>das, no pue<strong>de</strong> ser referida a él. Difiere a<strong>de</strong>más<br />
por este mismo carácter y otros muchos <strong>de</strong> los estictas <strong>la</strong>cunosos <strong>de</strong> esta flora. La<br />
miro, pues en el día como una especie distinta que propongo sea nombrada Sticta<br />
pseudo-pulmonacea. Está <strong>de</strong>scrita en el citado lugar.<br />
14. Sticta richardi<br />
S. thallo carti<strong>la</strong>gineo-coriaceo, crasso, rigido, dichotome <strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis <strong>la</strong>to-linearibus,<br />
elongatis, divergenti-cornicu<strong>la</strong>tis, extremis alte nuato-obtusis aut emarginato-truncatis; supra<br />
g<strong>la</strong>uco-viridi rufescente, <strong>la</strong>cunoso, marginibus corrugato-elevatis; subtus badio, fulvo<br />
ochroleu cove, centro nigro, fusco-tomentoso; cyphellis niveis, p<strong>la</strong>nis; apotheciis submargi nal<br />
ibus <strong>la</strong> te ralibusque; disco nigrescente, margine crasso cre nu<strong>la</strong>to, tan<strong>de</strong>m tenui subintegro;<br />
ascis c<strong>la</strong> vatis, sporidia cymbiformia, tri-quadriseptata, olivacea foventibus.<br />
S. r i c h a r d i Montg., Prodr. Fl. J. Fern., n. 79, in Ann. Sc. nat., 2º ser., Bot., iv, p. 89;<br />
Mey. et Flotow, l.c., p. 216. S. c a r P o l o m a A. Rich., Astro<strong>la</strong>be, Bol, p. 30, t. 9, fig. 1,<br />
eximié; non Delise.<br />
Talo correoso, carti<strong>la</strong>ginoso, espeso, tieso y frágil, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> seis a diez pulgadas,<br />
dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en tiras dos o tres veces más anchas y <strong>de</strong> manera distinta<br />
que en <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, <strong>la</strong>s cuales se divi<strong>de</strong>n en seguida el<strong>la</strong>s mismas por<br />
dicotomías en lóbulos divergentes, <strong>de</strong>siguales, cornicu<strong>la</strong>dos en el vértice. Este vértice<br />
está tan pronto atenuado, bien que siempre obtuso, tan pronto como truncado<br />
o emarginado, aun también bífido. Faz superior ligeramente <strong>la</strong>cunosa con bor<strong>de</strong>s<br />
alzados y como embridados por arrugas transversales, el fondo <strong>de</strong> los hoyuelos<br />
hace por otra parte que por <strong>de</strong>bajo sea abol<strong>la</strong>do; variable en su color, que muchas<br />
veces es g<strong>la</strong>uca en tierna edad, roja o parda en edad más avanzada, es g<strong>la</strong>bra y<br />
está <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> soredias; faz inferior tomentosa, negra en el centro y parda<br />
hacia <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>cas. Cife<strong>la</strong>s <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve, membranosas, que<br />
se abren en el vértice <strong>de</strong> verruguitas cónicas. Las apotecias no son exclusivamente<br />
marginales, como en el S. bil<strong>la</strong>rdierii, pero ocupan también el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hondas,<br />
como en el siguiente; son a<strong>de</strong>más casi negras, primero margi nadas por el talo, luego<br />
p<strong>la</strong>nas y casi sin rebor<strong>de</strong>. Tecas en forma <strong>de</strong> porrita, encerrando cada una ocho<br />
esporidias, cimbi formes, cuadrinucleo<strong>la</strong>das.<br />
-108
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
Bertero cogió en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z esta especie, que se vuelve a hal<strong>la</strong>r en<br />
Nueva Ze<strong>la</strong>ndia, don<strong>de</strong> crece en <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> los árboles. MM. Hooker y Taylor han<br />
hab<strong>la</strong>do ya <strong>de</strong> <strong>la</strong> dificultad casi insuperable <strong>de</strong> distinguir una <strong>de</strong> otra <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong><br />
talo <strong>la</strong>cunoso <strong>de</strong> este grupito.<br />
15. Sticta faveo<strong>la</strong>ta<br />
S. thallo carti<strong>la</strong>gineo, crasso, rigido, <strong>la</strong>ciniato-lobato, lobis liberis li nearibus attenuatis, circums<br />
criptione subfalcatis; supra viridi-brunneo, rugis exstantibus faveo<strong>la</strong>to; subtus tomentoso<br />
badio (interdum papu loso); cyphellis incanis; apotheciis crassis, marginalibus el <strong>la</strong>teralibus<br />
sparsis; disco tan<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>no, fusco-nigricante; margine discolori sube vanido; ascis c<strong>la</strong>vatis,<br />
sporidia octona, cymbiformia, fusca, bilocu<strong>la</strong>ria foventibus.<br />
S. F av e o l a ta Delise, l.c., p. 101, t. 8, p. 36; Montag, Voy Pole Sud, Crypt., p. 186;<br />
Hook. fil. et Tayl., Crypt. Antarct., p. 221.<br />
Talo muy espeso, carti<strong>la</strong>ginoso, tieso, bastante amplio en su centro, hasta junto<br />
al cual llegan <strong>la</strong>s divisiones que lo sepa ran en tiras más y más estrechas a medida<br />
que se alejan <strong>de</strong> dicho centro. Los lóbulos que llegan cerca <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia están<br />
dispuestos en forma <strong>de</strong> abanico y varían <strong>de</strong> ancho entre dos y tres líneas; su bor<strong>de</strong><br />
está alzado, es sinuoso y on<strong>de</strong>ado. La faz superior presenta c<strong>la</strong>ros profundos<br />
formados por arrugas salientes, anastomosadas que <strong>la</strong> recorren; su color es <strong>de</strong> un<br />
ver<strong>de</strong>-g<strong>la</strong>uco, luego rojo-leonado que pasa al pardo. La faz inferior es <strong>de</strong> un pardo<br />
negruzco y muy tomentosa. Cife<strong>la</strong>s salientes, puntiformes y <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco puro.<br />
Apotecias nume rosas, esparcidas por los bor<strong>de</strong>s y por encima <strong>de</strong>l talo, <strong>de</strong> disco en<br />
el final p<strong>la</strong>no y <strong>de</strong> un pardo-negro y, el bor<strong>de</strong> tallódico disco lóreo que <strong>la</strong>s ro<strong>de</strong>aba<br />
en tierna edad llegan a atenuarse con si<strong>de</strong>rablemente. Tecas muy amplias, en forma<br />
<strong>de</strong> porrita, encerrando cada una ocho esporidias cimbiformes, apenas dos veces<br />
más anchas que su diámetro y binucleo<strong>la</strong>das. Paráfisas fili formes, sencil<strong>la</strong>s y un<br />
poco hinchadas en el vértice.<br />
Este liquen fue cogido en <strong>Chile</strong> por M. Gay, y en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por<br />
M. Hombron. No se le pue<strong>de</strong> distinguir <strong>de</strong>l S. richardi más que por <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> sus<br />
arrugas más estrechamente reticu<strong>la</strong>das, y por <strong>la</strong>s disposi ciones f<strong>la</strong>beliformes <strong>de</strong> sus<br />
individuos, y <strong>de</strong>l S. bil<strong>la</strong>rdierii más que por el número y el lugar <strong>de</strong> sus apotecias.<br />
16. Sticta freycinetii<br />
S. thallo carti<strong>la</strong>gineo-coriaceo, amplo, profun<strong>de</strong> <strong>la</strong>ciniato, lobis elongatis, ilerum lobu<strong>la</strong>tis<br />
lo bulisque ampliatis, concavis, rotundatis, margine crispis seu crenu<strong>la</strong>to-undu<strong>la</strong>tis; supra<br />
levi e g<strong>la</strong>uco f<strong>la</strong>vo-vires cente aut fulvo g<strong>la</strong>bro; subtus ad centrum tomentoso, e fusco nigricante,<br />
ad ambitum armeniaceo nudiusculo; cyphellis minutis, prostantibus, fari naceis; apo -<br />
theciis submarginalibus, concavis, extus <strong>de</strong>corticato-rugosis; disco rubro-fusco; sporidiis quadrinucleo<strong>la</strong>tis.<br />
-109-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
S. Fr e yc i n e t i i Delise, l.c., p. 124, tab. 14, f. 51 (perperam At<strong>la</strong>s, f. 48); Hook. fil. et<br />
Tayl., Crypt. Antarct., p. 222, eximia. S. G l a B r a Eorumd., in Long. Journ., l.c., 647 p.<br />
part. Pa r m e l i a l a c t u c a e F o l i a Pers. in Gaudich., Voy Uran. Bot., p. 200.<br />
var. fimbriata Montag., Hb.: lobis margine apiceque tenuissime dissectis fimbria tisq ue.<br />
S. va r i a B i l i s Delise, l.c., p. 110? tab. 40, f. 48; Montag., Fl. J. Fern., Nº 78 et Voy. Pole<br />
Sud, Crypt., p. 185, non Ach.<br />
El talo <strong>de</strong> esta especie es amplio y está elegantemente recortado en lóbulos<br />
a<strong>la</strong>rgados y anchos, divididos ellos mismos en lobulillos más cortos, más o menos<br />
como una hoja <strong>de</strong> acante. Estos lóbulos y lobulillos tienen los bor<strong>de</strong>s on<strong>de</strong>ados<br />
y almenados, y son anchamente redon<strong>de</strong>ados por el vértice. Faz superior g<strong>la</strong>uca,<br />
amarillenta o leonada, ver<strong>de</strong> si se moja, lisa y g<strong>la</strong>bra; faz inferior más o menos cargada<br />
<strong>de</strong> vello y <strong>de</strong> un color siempre más intenso hacia el centro, más pálido en el<br />
contorno, variable <strong>de</strong>l gamuza al pardo. Cife<strong>la</strong>s b<strong>la</strong>ncas, hari nosas, salientes entre<br />
los pelos <strong>de</strong>l vello. Apotecias esparcidas o agregadas al medio <strong>de</strong> los lóbulos, raramente<br />
marginales, cóncavas, como pedice<strong>la</strong>das, <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> diámetro o más o<br />
menos, primero cerradas, rugosas o lijadas, rojas, luego abriéndose, rasgándose por<br />
el centro. Disco <strong>de</strong> un encar nado-pardo. Lámina prolígera caduca. Bor<strong>de</strong> talódico<br />
franjeado en el momento <strong>de</strong> <strong>la</strong> ruptura, luego <strong>la</strong>cerado y alzado <strong>de</strong> ma nera que<br />
<strong>de</strong>ja <strong>la</strong> apotecia cupuliforme. Tecas como porrita, amplias, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> un octavo <strong>de</strong><br />
milím., que encierran ocho es poridias fusiformes, rojas y cuadrinucleo<strong>la</strong>das, <strong>la</strong>rgas<br />
<strong>de</strong> 0,035 mm sobre un ancho cinco veces menor. Las pará fisas en forma <strong>de</strong> vetas<br />
en el vértice. La variedad no difiere <strong>de</strong>l tipo más que por los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> su talo que<br />
están cargados <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s numerosas sencil<strong>la</strong>s o divididas, bífidas o empalmadas.<br />
Los órganos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fructificación son idénticamente los mismos.<br />
Según los autores citados <strong>de</strong> <strong>la</strong> Cryptogamia antarctica, <strong>la</strong> especie crece en Puerto<br />
Hambre, en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes; <strong>la</strong> variedad ha sido tam bién hal<strong>la</strong>da allí<br />
mismo por M. Jacquinot, como también en Juan Fernán<strong>de</strong>z, por Bertero. Es muy<br />
probable que el S. variabilis <strong>de</strong> Delice no sea más que un estado <strong>de</strong>l S. freycinelii, al<br />
menos si juzgamos por <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción y <strong>la</strong> figura. Un solo carácter está en <strong>de</strong>sacuerdo<br />
y son <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s urceo<strong>la</strong>das. Es <strong>de</strong> notar a<strong>de</strong>más que nuestro monógrafo no conocía<br />
<strong>la</strong> fructificación <strong>de</strong>l último. En todo caso, estas p<strong>la</strong>ntas tienen un sistema vegetativo<br />
tan polimorfo que me he <strong>de</strong>cidido a no hacer más que una variedad <strong>de</strong>l S. variavilis<br />
<strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z y <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. Tampoco puedo omitir el <strong>de</strong>cir que mi variedad<br />
fimbriata tiene gran<strong>de</strong>s conexiones con el S. dissecta, var. corrosa Ach. Lich. univ.<br />
p. 451, y Hoffm. Pl. Lich., t. 47, f. 1-3. Ni tampoco me atrevería a afirmar que <strong>la</strong>s<br />
dos especies <strong>de</strong> Delise son otra cosa, pues los líquenes son sumamente variables, si<br />
Acharius no dijese positivamente que <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s faltan en <strong>la</strong> var. corrosa.<br />
17. Sticta filicina<br />
S. thallo stipitato, suberecto, coriaceo-membranaceo, sinuoto-lociniato, caeterum forma colo<br />
re divisuraque pervario; supra nudo, g<strong>la</strong>bro, levigato, g<strong>la</strong>uco-f<strong>la</strong>vescente fuscescenteque;<br />
-110
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
subtus velutino-tomentoso aut g<strong>la</strong>ber rimo, e croceo rufo-fuscescente, costis crassis radiantibus<br />
interdum reti cu<strong>la</strong>tis percurso; cyphellis immersis, thelotrematoi<strong>de</strong>is, pallidis; apatheciis sparsis,<br />
margine rugoso discolori tenuescente cinctis; disco p<strong>la</strong>no, rubricoso, fuscescente, mox convexiusculo;<br />
sporidiis cymbiformibus quadrinucleo<strong>la</strong>tis.<br />
S. Filicina Ach., Meth. Lich., p. 275; Lich univ., p. 445 et Syn. Lich., p. 230; Delise, l.c.,<br />
120, t. 12, fig. 49, ic. mutuata; Montag., Canar. Crypt., p. 105. Pl a t i s m a F i l i X Hoffm.,<br />
Pl. Lich., t. 55, f. 1 et 2. li c h e n F i l i X Swartz, Meth. Musc, tab. 2, fig. 1.<br />
var. dufourei Delise, l.c., p. 78, t. 6, f. 22. Specimina corsica cana riensiaque, non<br />
autem armorica.<br />
var. ß orbicu<strong>la</strong>ris. Al. Braun in Nov. Act. Acad. Nat. Curios., tom. X i X, Suppl. i, p.<br />
215.<br />
var. marginifera. Sticta marginifera Montag., Voy. Bonite, Crypt., p. 144, t. 146, f. 2.<br />
var. lineariloba Montag. Mss.: Thallo f<strong>la</strong>vel<strong>la</strong>to, pinnatifido-<strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis<br />
linearibus, apice truncato-retusis aut emarginato-subbifidis, margine interdum foliolosis; supra<br />
levi, g<strong>la</strong>uco-f<strong>la</strong>vicante fuscescenteque; subtus puberulo croceo, centro fusco.<br />
S. Filicina Montag., Fl J. Fern., Nº 77; Bertero, Collect., n. 1660.<br />
Subvar. a hypopsy<strong>la</strong> Montag. in litt. ad cl. J.D.; Hooker: thallo amplo, subtus<br />
f<strong>la</strong>vido, <strong>la</strong>berrimo.<br />
S. G l a B e r r i m a Laur. in Spreng. Syst. Veget. Cur. post., p. 331? transitus ad S. damaecornem.<br />
Subvar. b chamae<strong>de</strong>ndron Montag. Mss.: marginibus thalli minuti ad costam usque<br />
corroso-fimbriatis tenuissimeque dissectis, seu in isidio fere mutatis. Sterilis; Bertero,<br />
Coll. n. 1639.<br />
var. gaudichaudii Montag., Mss.: thallo parvulo (2 ad 3 centim.) ambitu lobato;<br />
apotheciis submarginalibus, margine ruguloso nigrescente cinctis; disco tan<strong>de</strong>m subconcolori.<br />
var. <strong>la</strong>tifrons. S. <strong>la</strong>tifrons. A. Richl, Astrol. Bot., p. 27, t. 8, f. 2, eximia.<br />
Se necesitaría escribir un volumen para dar una i<strong>de</strong>a <strong>de</strong> <strong>la</strong>s formas diversas<br />
bajo <strong>la</strong>s cuales se oculta este liquen notable. ¿valdría acaso más tomar estas formas<br />
por otras tantas especies diferentes, o bien reunir<strong>la</strong>s, como yo lo ejecuto aquí,<br />
como simples, bien que profundas modificaciones <strong>de</strong> un mismo tipo específico?<br />
Este último partido me parece más filosófico y por lo tanto preferible. Los caracteres<br />
comunes a todas, sea cual se quiera el disfraz que tomen, pue<strong>de</strong>n resumirse<br />
así: 1° talo estipitado; 2° divisiones f<strong>la</strong>beliformes; 3º nerviosida<strong>de</strong>s que parten <strong>de</strong>l<br />
estipo y se continúan en los lóbulos, don<strong>de</strong> se ramifican formando un enrejado;<br />
4° cife<strong>la</strong>s pálidas, hundidas en el talo, más ensanchadas en el fondo y semejantes<br />
a <strong>la</strong>s apo tecias <strong>de</strong> cierto telotrema; 5º apotecias p<strong>la</strong>nas o ligeramente convexas,<br />
rojas, luego negruzcas, cercadas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> rugoso que acaba por <strong>de</strong>saparecer;<br />
6º esporidias hialinas, cim biformes, <strong>de</strong> tres tabiques o <strong>de</strong> cuatro esporidio<strong>la</strong>s. Esto<br />
su puesto, voy a <strong>de</strong>scribir <strong>la</strong>s formas que toma este liquen en <strong>Chile</strong>.<br />
En primer lugar, tenemos una que se acerca al tipo figurado en todas partes. El<br />
talo tiene cerca <strong>de</strong> dos pulgadas <strong>de</strong> alto, comprendido el estipo, que se divi<strong>de</strong> en tres<br />
a cuatro ramas, cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se di<strong>la</strong>ta en lóbulos sinuosos, f<strong>la</strong>beli formes,<br />
-111-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
redon<strong>de</strong>adas, y almenadas en el vértice. La cima es lisa y <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco amarillento<br />
que pasa a color <strong>de</strong> hoja muerta; el <strong>de</strong> abajo es <strong>de</strong> un amarillo rojo, pardo<br />
en el centro, cubierto <strong>de</strong> un vello corto y raso y seguido por venas anas to mosadas.<br />
Apotecias esparcidas, p<strong>la</strong>nas, anchas <strong>de</strong> media línea a línea y media; se ve <strong>de</strong>bajo<br />
<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s un hundimiento análogo al <strong>de</strong>l Leptogium bul<strong>la</strong>lum. Cife<strong>la</strong>s normales. Al<br />
<strong>la</strong>do <strong>de</strong> esta forma y casi en <strong>la</strong>s mismas copas se ve <strong>la</strong> variedad lineariloba que, en<br />
ciertos individuos, no exce<strong>de</strong> <strong>la</strong>s dimensiones que acabo <strong>de</strong> indicar, pero se recorta<br />
bien diferentemente. En efecto, se cree ver un S. damaecornis altamente estipitado,<br />
lo que no pue<strong>de</strong> ser, puesto que volvemos a hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s nerviosi da<strong>de</strong>s y todos los<br />
otros signos característicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie. Estos ejemp<strong>la</strong>res son también por <strong>de</strong>bajo<br />
aterciope<strong>la</strong>dos y <strong>de</strong> los mismos colores. La subvariedad hypopsi<strong>la</strong> es <strong>la</strong> que yo había<br />
mirado como un S. filicina en mi Prodromus Fl. J. Fernán<strong>de</strong>z. Esta forma ofrece un<br />
talo muy gran<strong>de</strong>, que no tiene menos <strong>de</strong> cuatro pulgadas <strong>de</strong> alto y cinco a seis <strong>de</strong><br />
ancho, cuando está extendido. Las recortaduras dispuestas en forma <strong>de</strong> aba nico<br />
son palmatífidas con lóbulos lineares, <strong>de</strong> sinus obtuso y aun también redon<strong>de</strong>ados<br />
como en ciertas halimenias, y trun cado-marginados en el vértice. La cima es <strong>de</strong> un<br />
g<strong>la</strong>uco que tira al amarillo y tien<strong>de</strong> envejeciendo a ponerse parduzco. El <strong>de</strong> abajo<br />
es <strong>de</strong> un amarillo gamuza con venas anastomosadas y perfecta mente g<strong>la</strong>bro. Cife<strong>la</strong>s<br />
y apotecias como en el tipo. En fin, tene mos <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z individuos que<br />
no puedo consi<strong>de</strong>rar más que como un anamorfosis <strong>de</strong>l talo. Crecen en efecto al<br />
pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s copas que forma <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte y, reducidos al estipo y a <strong>la</strong>s nerviosida<strong>de</strong>s<br />
que salen <strong>de</strong> él, no se elevan a más <strong>de</strong> cuatro a cinco líneas. Raramente se ve al<br />
contrario una porción <strong>de</strong>l limbo <strong>de</strong>l talo. Éste ordinariamente no está representado<br />
más que por o hebras tijeretadas ramificadas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das por cada <strong>la</strong>do y en el<br />
vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s nerviosida<strong>de</strong>s. El aspecto es el <strong>de</strong> un pequeño arbusto y <strong>la</strong> disposición<br />
<strong>de</strong> los ramos f<strong>la</strong>beliformes. Ya se sabe que esta forma es estéril. Los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
los ejem p<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Canarias presentan disecciones semejantes.<br />
El tipo y <strong>la</strong> variedad lineariloba fueron cogidos en <strong>Chile</strong>, <strong>la</strong> subvariedad hypopsy<strong>la</strong> y<br />
el anamorfosis chamae<strong>de</strong>ndron fueron enviados <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z por Bertero.<br />
18. Sticta fulvo-cinerea<br />
S. thallo carti<strong>la</strong>gineo, patulo, lobato; lobis amplis, apice rotundatis, crenu<strong>la</strong>to-sub<strong>la</strong>ciniatis;<br />
supra sub<strong>la</strong>cunoso, cervino-fuscescente, subtus tomentoso, cinereo; cyphellis sorediformibus,<br />
magnis, albis; apotheciis centralibus.<br />
S. F u lv o -c i n e r e a Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 184<br />
Lóbulos <strong>de</strong>l talo muy amplios e irradiantes <strong>de</strong> un centro común don<strong>de</strong> están<br />
como soldados y confundidos, más o menos <strong>la</strong>ciniados en su extremo; tiras almenadas.<br />
Faz supe rior g<strong>la</strong>bra, lisa y <strong>de</strong> color leonado; inferior guarnecida <strong>de</strong> un<br />
vello liso muy corto, cenizo hacia los bor<strong>de</strong>s y par<strong>de</strong>ando en el centro. Cife<strong>la</strong>s<br />
b<strong>la</strong>ncas, <strong>de</strong> tamaño muy <strong>de</strong>sigual, salientes y sorediformes, escondidas entre los<br />
-112
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
pelos <strong>de</strong>l vello. Apotecias <strong>de</strong>masiado jóvenes para ser <strong>de</strong>scritas convenientemente,<br />
pero esparcidas en el centro <strong>de</strong> los lóbulos, cuyo ancho es <strong>de</strong> dos a cuatro<br />
cen tímetros.<br />
Esta especie <strong>la</strong> cogió M. Jacquinot en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, don<strong>de</strong> crece sobre<br />
el Fagus antarctica. Tiene conexiones con el S. magel<strong>la</strong>nica Fr. que difiere <strong>de</strong> él por<br />
sus cife<strong>la</strong>s marginadas y su talo <strong>la</strong>cunoso, y con el S. tomentosa Swartz, cuyo talo es<br />
g<strong>la</strong>uco y <strong>la</strong>s cife<strong>la</strong>s cóncavas. En todo caso, no es una variedad <strong>de</strong>l S. freycinetii.<br />
se c c i ó n iii<br />
ci F e l a s i n c i e rta s<br />
19. Sticta magel<strong>la</strong>nica<br />
S. thallo expanso, sub<strong>la</strong>cunoso, gilvo-fuscescente, margine lobato crenatoque, subtus fibrillosofuscescente;<br />
cyxphellis membranaceis, elevatomarginatis; apotheciis centralibus confertis, e<br />
tes taceo nigricantibus.<br />
S. m a G e l l a n i c a Fries, Syst. Orb. Veget., p. 283.<br />
Talo extendido, <strong>la</strong>cunoso, <strong>de</strong> color cenizo tirando al pardo, lobeado y almenado,<br />
parduzco y cargado <strong>de</strong> hebritas en su faz inferior. Cife<strong>la</strong>s membranosas, cóncavas,<br />
provistas <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s alzados. Apotecias esparcidas, centrales y numerosas.<br />
Disco primero color <strong>de</strong> teja, <strong>de</strong>spués negro.<br />
Nada más sé sobre el liquen <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, que Fries no <strong>de</strong>scribió. No he querido<br />
omitirlo, por muy ambigua que sea su legitimidad, ni <strong>de</strong>jar in completa <strong>la</strong> historia<br />
<strong>de</strong> este género, que tiene verda<strong>de</strong>ramente su centro en <strong>Chile</strong>. No conozco, en<br />
efecto, comarca alguna en el mundo que pueda con tar tantas especies.<br />
se c c i ó n iv<br />
ci F e l a s n u l a s<br />
20. Sticta berteroana<br />
S. thallo carti<strong>la</strong>gineo-membranacco, adpresso, reticu<strong>la</strong>to-<strong>la</strong>cunoso, gra nu<strong>la</strong>to, e g<strong>la</strong>uco fuscescente,<br />
ambitu lobato, lobis rotundatis sinuato–repandis, p<strong>la</strong>nis; subtus aterrimo, breviter<br />
tomentoso, acyphellino; apotheciis centralibus, sparsis aut aggregatis; disco p<strong>la</strong>no, fusco-nigro<br />
marginem rugoso-<strong>de</strong>corticatum purpurascentem tan<strong>de</strong>m exclu<strong>de</strong>nte; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia<br />
octona, biserialia, cymbiformia, f<strong>la</strong>vo-fulva quadrinucleo<strong>la</strong>ta foventibus.<br />
S. B e rte roana Montag., Prodr. FI. J. Fern., N° 80. Pa r m e l i a Bertero, Collect., n.<br />
1662.<br />
-113-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
El talo es carti<strong>la</strong>ginoso, membranáceo, frágil, extendido longitudinalmente y<br />
está adherido a <strong>la</strong> corteza casi en toda su exten sión. Parece originariamente orbicu<strong>la</strong>r<br />
y tener una pulgada so<strong>la</strong> <strong>de</strong> diámetro o escasamente más; pero como sus expansiones<br />
son confluyentes, forma p<strong>la</strong>cas <strong>de</strong> cuatro pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo en nuestros<br />
ejemp<strong>la</strong>res. Su faz libre, <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco ahumado, está elegantemente reticu<strong>la</strong>da y es<br />
granulosa, como en los Parmelia saxatilis y P. crenu<strong>la</strong>ta, pero los hoyuelos formados<br />
por <strong>la</strong>s arrugas numerosas son poco profundos y muy diminutos. La faz inferior,<br />
que es <strong>de</strong> un negro mate y está cubierta <strong>de</strong> un vello concolóreo, adhiere toda entera<br />
a <strong>la</strong> corteza, excepto <strong>la</strong> periferia, que está <strong>de</strong>sprendida y libre. No hay traza alguna<br />
<strong>de</strong> cife<strong>la</strong>s. Capa medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong>l talo <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve. Apo tecias esparcidas,<br />
anchas <strong>de</strong> media línea a una, primero ro <strong>de</strong>adas <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong> encarnadino y rugoso<br />
que se hace cada vez menos visible. Disco <strong>de</strong> un bayo pardo, <strong>de</strong>spués negruzco y<br />
p<strong>la</strong>no. Tecas en forma <strong>de</strong> porrita, muy amplias, que encierran en dos ringleras, o<br />
confusamente, ocho esporidias cimbiformes, rojas y con tres tabiques.<br />
Esta especie no es un esticta más que por <strong>la</strong> fructificación, pues más bien tiene el<br />
talo <strong>de</strong> una parmelia. No sabré comparar<strong>la</strong> a ninguna <strong>de</strong> sus congéneres, que me<br />
son conocidas: fue cogida en corta cantidad en cor tezas <strong>de</strong> árboles en los bosques<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z.<br />
Xi. Pa r m e l i a - Pa r m e l i a<br />
Apothecia orbicu<strong>la</strong>ria, scutelliformia, thalli disco horizonta liter adnata, margine thallo<strong>de</strong><br />
aeq uali cincta. Discus subceraceus, primo conniventi-c<strong>la</strong>usus. Asci et sporidia magnopere<br />
va rii. Thallus e centro horizontaliter expansus, bi<strong>la</strong>teralis, forma varius, hipothallo plus<br />
mi nus ve conspicuo suffultus.<br />
Pa r m e l i a Ach. Meth. Lich.; Fries, Lich. eur.; Montag., Cuba, Bonite, Voy. Pole Sud, etc.<br />
Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, escuteliformes, prendidas al talo <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nacen en una<br />
posición horizontal y provistas <strong>de</strong> un excípulo suministrado por él. Disco colorado<br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces <strong>de</strong> encarnado pardo, primero formado por su bor<strong>de</strong> connivente,<br />
el cual es esencialmente talódico. Tecas y esporidias variables en tal manera<br />
que no se pue<strong>de</strong> indicar su forma general, a menos que se subdivida el género en<br />
un gran número <strong>de</strong> otros. Talo foliáceo o crustáceo, también variable en sus formas<br />
y coloración, nacido <strong>de</strong> un hipotalo hebroso más o menos visible.<br />
No me disimulo <strong>la</strong> necesidad en que algún día nos veremos <strong>de</strong> di vidir este género<br />
en otros muchos. Los análisis numerosos <strong>de</strong> espe cies, que he podido hacer, ya<br />
indígenas ya exóticas, me han con vencido <strong>de</strong> que hay materia por reformar. Bien<br />
que reconozca, por una parte, con que concienzuda perseverancia mi célebre amigo<br />
Notaris ha trabajado en poner <strong>la</strong>s primeras estacas <strong>de</strong> este <strong>de</strong>smembra miento y<br />
que, por otra, <strong>la</strong>s observaciones microscópicas publicadas en Alemania por M. <strong>de</strong><br />
Flotow, y en Ing<strong>la</strong>terra por el Rever. M. A. Leighton, me parezcan haber contribuido<br />
también, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> M. Fée, y <strong>de</strong> Eschweiler, a ac<strong>la</strong>rar <strong>la</strong> cuestión y a<br />
-114
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntar consi<strong>de</strong>rablemente el momento en que ha <strong>de</strong> ser posible abrazar el conjunto<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s reformas que <strong>de</strong>ben <strong>de</strong> ser constituidas; no pienso, con todo, que este<br />
momento haya llegado aún, ni que se puedan ad mitir distinciones genéricas aún<br />
no sancionadas por un trabajo <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s partes reunidas. Ni me atrevo a adoptar<br />
aquí los géneros <strong>de</strong> Acha rius y <strong>de</strong> Decandolle, que yo había propuesto restablecer,<br />
y me <strong>de</strong> cido a seguir, como en mis publicaciones prece<strong>de</strong>ntes, <strong>la</strong>s estableci das por<br />
Fries en su Lichenographia europea reformata.<br />
sección i<br />
Talo foliáceo, <strong>de</strong>sprendido <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz o soporte, o permaneciendo en<br />
el<strong>la</strong> flojamente prendido por grapones que sacan su origen <strong>de</strong> un hipotalo<br />
primitivamente hebroso<br />
§ i. IMBRICARIA<br />
Apotecias regu<strong>la</strong>res, subpedice<strong>la</strong>das, encerrando un disco <strong>de</strong>lgado, <strong>de</strong>s nudo y<br />
que reposa sobre <strong>la</strong> capa gonímica <strong>de</strong> un talo membranoso foliáceo, <strong>la</strong>ciniadolobeado<br />
y algunas veces puntuado <strong>de</strong> negro por cuerpos que se toman hoy por<br />
anteridias. Lóbulos <strong>de</strong>l talo multífidos, p<strong>la</strong>nos, o canali cu<strong>la</strong>dos por <strong>de</strong>bajo y<br />
muchas veces imbricados<br />
1. Parmelia per<strong>la</strong>ta<br />
P. thallo foliaceo-imbricato, membranaceo, levi, ex albido virescenti g<strong>la</strong>uco, subtus fusco-nigro,<br />
obsoleto fibrilloso, lobis rotandatis, nudis; apotheciorum disco rubro, margine tenui; ascis<br />
obovatis, sporidiis sub ellipticis, hyalinis, limbo crasso cinctis.<br />
P. P e r l a ta Ach., Meth. Lich., p. 216; Lich. univ., p. 458 et Syn. Lich., p. 198; Fries,<br />
Lich. eur., p. 59. li c h e n P e r l a t u s Linn., Syst. Nat., p. 808; Engl. Bot., t. 341.<br />
var. ß olivetorum Ach. (ll.cc., Dill., Hist. Musc., t. X X, f. 39 B): thallo g<strong>la</strong>u covirescente,<br />
subtus atro, subnudo, loborum marginibus elevatis, crispis, incrassatis, pulverulentis.<br />
Talo membranoso, correoso algunas veces, monófilo, <strong>de</strong> tamaño variable, según<br />
<strong>la</strong> matriz y <strong>la</strong> localidad, entre dos y ocho pulgadas <strong>de</strong> diámetro, <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco<br />
que pali<strong>de</strong>ce por en cima, <strong>de</strong> un negro mate por <strong>de</strong>bajo don<strong>de</strong> está <strong>de</strong>l todo <strong>de</strong>snudo<br />
o provisto <strong>de</strong> algunas hebritas concolóreas que sirven para fijarlo. Su contorno<br />
está dividido más o menos profundamente en lóbulos bastante amplios, redon<strong>de</strong>ados<br />
y p<strong>la</strong>nos por el vér tice, en el tipo, alzados y arrugados y pulverulentos en <strong>la</strong><br />
varie dad, algunas veces ribeteados con pestañas negras. Apotecias proporcionalmente<br />
muy gran<strong>de</strong>s, como pedice<strong>la</strong>das, ciatifor mes, con bor<strong>de</strong> inflejo, muchas veces<br />
rasgado o hendido, ordinariamente rugosas por <strong>de</strong>bajo. Disco <strong>de</strong> un encarnado<br />
pardo. Lámina prolígera muy <strong>de</strong>lgada, compuesta <strong>de</strong> gruesas te cas obovoi<strong>de</strong>s o en<br />
forma <strong>de</strong> saco, que encierran sin or<strong>de</strong>n ocho esporidias sencil<strong>la</strong>s, redon<strong>de</strong>adas o<br />
elípticas, hialinas y cerca das <strong>de</strong> un ancho limbo más transparente. La variedad es<br />
ordi nariamente estéril.<br />
-115-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Esta especie crece en <strong>Chile</strong>, como entre nosotros, no sólo en <strong>la</strong>s cortezas <strong>de</strong> árboles<br />
sino, también, en peñas y piedras. Bertero (Colecc. Nº 1215) <strong>la</strong> cogió en Quillota.<br />
2. Parmelia tiliacea<br />
P. thallo foliaceo-imbricato, submembranaceo, <strong>la</strong>evigato, g<strong>la</strong>uco-albi cante, saepius pruinoso,<br />
subtus fusco, atro-fibrilloso, lobis sinuato-<strong>la</strong>ci niatis; apotheciorum disco badio, margine integro;<br />
ascis subc<strong>la</strong>vatis sporidia subrotunda foventibus.<br />
P. t i l i a c e a Ach., Lich. univ., p. 215 et Syn. Lich., p. 199; Montag., Canar. Crypt., p.<br />
109; DNtrs., l.c., p. 16, fig. viii. im B r i c a r i a q u e r c i F o l i a DC., Fl. Fr., ii, p. 390.<br />
li c h e n t i l i a c e u s Hoffm., Enum. Lich., p. 96, t. 16, f. 2.<br />
El talo, aplicado sobre <strong>la</strong> corteza, <strong>de</strong> color cenizo o g<strong>la</strong>uco por encima, negro<br />
y erizado por <strong>de</strong>bajo, forma una roseta re don<strong>de</strong>ada, compuesta <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s<br />
imbricadas, lobeadas y alme nadas en <strong>la</strong> periferia, que está ordinariamente ensanchada,<br />
lisa y g<strong>la</strong>bra, mientras que el centro es pulverulento. Se observa también<br />
en algunos individuos <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s más anchas y g<strong>la</strong>bras una gran cantidad <strong>de</strong><br />
puntos negros, triple carácter en el cual han querido apoyarse para establecer una<br />
distinción específica bajo el nombre <strong>de</strong> P. scortea. Las apotecias, raras en los individuos<br />
pulverulentos, son redon<strong>de</strong>adas y cóncavas, provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> entero, y<br />
sobre todo puestas en el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta. El disco, humectado, es verdoso, pero<br />
tiene un rojo pardo en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación. Tecas como porrita, bastante gran<strong>de</strong>s,<br />
anidadas en un núcleo muci<strong>la</strong>ginoso y encerrando sin or<strong>de</strong>n ocho esporidias<br />
redon<strong>de</strong>adas, hialinas, cercadas <strong>de</strong> un limbo poco visible.<br />
Esta especie no hace parte <strong>de</strong> nuestras colecciones; <strong>la</strong> asiento aquí por <strong>la</strong> autoridad<br />
<strong>de</strong> M. <strong>de</strong> Flotow, que <strong>la</strong> indica como habiendo sido hal<strong>la</strong>da por Meyen en <strong>Chile</strong>,<br />
sobre los <strong>de</strong>clive <strong>de</strong>l Tinguiririca, a una altitud <strong>de</strong> mil a mil y trescientos metros<br />
en <strong>la</strong> cordillera. Tengo, sin embargo, <strong>de</strong> Bertero, un fragmento sobre corteza que<br />
pue<strong>de</strong> ser atribuido a <strong>la</strong> misma especie.<br />
3. Parmelia saxatilis<br />
P. thallo foliaceo-imbricato, subcarti<strong>la</strong>gineo, reticu<strong>la</strong>to-<strong>la</strong>cunoso, opaco, g<strong>la</strong>uco-cinerascente,<br />
subtus nigro, afro-fibrilloso, <strong>la</strong>ciniis sinuato-lobatis, retusis; apotheciorum disco badio, margine<br />
<strong>de</strong>mum crenato; ascis ovoi <strong>de</strong>is, sporidia globosa, inordinata foventibus.<br />
P. saXatilis Ach., Meth. Lich., p. 204, Syn. Lich., p. 203; Fries, Lich. eur., p. 61; Montag.,<br />
Canar. Crypt., p. 109; DNtrs., l.c., p. 16, fig. v i i. im B r i c a r i a r e t i r u G a DC., l.c.,<br />
p. 389. li c h e n saXatilis Linn.; Hoffm., Enum. Lich., p. 83, t. 15, f. 1 et t. 16, fig. 1;<br />
Engl. Bot., t. 603.<br />
El talo es membranoso, foliáceo, dividido en tiras linea res, sinuadas, recortadas,<br />
redon<strong>de</strong>adas o truncas en el vér tice, <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco cenizo en <strong>la</strong> faz superior,<br />
que está a<strong>de</strong>más reticu<strong>la</strong>da por arrugas salientes y algunas veces harinosas o so-<br />
-116
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
rediformes, <strong>de</strong> un negro mate en <strong>la</strong> inferior, toda cubierta <strong>de</strong> un vello bastante <strong>de</strong>nso<br />
<strong>de</strong> hebras concolóreas. Las apotecias, que faltan en nuestro ejemp<strong>la</strong>r único, son<br />
hemisféricas, cónca vas, rugosas por fuera, como el talo mismo, y provistas <strong>de</strong> un<br />
rebor<strong>de</strong> almenado. El disco es <strong>de</strong> un bayo encarnadino o pardo. Tecas obovoi<strong>de</strong>s o<br />
en forma <strong>de</strong> saco, que contienen ocho esporidias sencil<strong>la</strong>s y globulosas, dispuestas<br />
sin or<strong>de</strong>n alguno.<br />
Esta especie fue cogida en Quillota sobre árboles viejos, por octubre <strong>de</strong> 1829, por<br />
Bertero, que <strong>la</strong> remitió con el número 1214.<br />
4. Parmelia crenu<strong>la</strong>ta<br />
P. thallo orbicu<strong>la</strong>ri, e g<strong>la</strong>uco helvolo pallescente, tenuissime ruguloso, subtus ochraceo-pallido,<br />
rufo-villoso, profun<strong>de</strong> sinuato-multifido, lobis rotundatis; apotheciis concavis, rufo-fuscis,<br />
mar gine inflexo profun<strong>de</strong> crenu<strong>la</strong>to; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia acicu<strong>la</strong>ria, septata foventibus.<br />
P. cr e n u l ata Hook. in Kunth, Syn. Pl. AEquin., i, p. 23; Fée, Essai, p 122, t. 31. f. 3<br />
et Supplem., p. 120, n. 6, ic. fruct.!!; Montag. Fl. J. Fern., n. 31!; vix Eschw., Fl. Bras.;<br />
Bertero, Coll., n. 1633.<br />
Talo membranoso, ligeramente arrugado como en <strong>la</strong> espe cie prece<strong>de</strong>nte, <strong>de</strong><br />
color g<strong>la</strong>uco por encima en estado <strong>de</strong> vege tación, pasando al pajizo por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación,<br />
extendido y apli cado sobre <strong>la</strong> corteza, a <strong>la</strong> cual adhiere por su faz inferior<br />
que es <strong>de</strong> un pálido ocráceo, por medio <strong>de</strong> hebritas rojas. Forma rosetas <strong>de</strong> dos o<br />
tres pulgadas <strong>de</strong> diámetro, cuya periferia está recortada en lóbulos multífidos, con<br />
<strong>la</strong>ciniuras redon<strong>de</strong>adas y libres, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>sprendidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> matriz o soporte. Las<br />
apo tecias son numerosas sobre todo hacia el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta, y están prendidas<br />
por el centro; son cóncavas, pero luego se ensanchan en forma <strong>de</strong> vaso y hasta ser<br />
casi p<strong>la</strong>nas, provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> cargado <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l color <strong>de</strong>l talo, como<br />
en el P. venusta y en el género stephanephorus, que <strong>de</strong>scribiré más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte. El disco<br />
es <strong>de</strong> un rojo ferruginoso, liso y <strong>de</strong>lgado. La lámina prolígera se compone <strong>de</strong> paráfisas<br />
hinchadas en forma <strong>de</strong> cayado y coloradas por el vértice, y <strong>de</strong> tecas en forma<br />
<strong>de</strong> porrita y hialinas. Estas encierran ocho esporidias también hialinas, <strong>la</strong>rgas y<br />
ace radas por los dos cabos, y divididas por ocho o diez tabiques transversales. Su<br />
longitud varía entre 0,06 y 0,10 mm sobre un espesor <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 0,005 m.<br />
Bien que el color <strong>de</strong>l talo <strong>de</strong> nuestros ejemp<strong>la</strong>res no sea enteramente conforme al<br />
indicado por sir W. Hooker y M. Fée, me queda, con todo eso, poca duda sobre<br />
<strong>la</strong> i<strong>de</strong>ntidad <strong>de</strong> este liquen con el <strong>de</strong> ellos. El carácter sacado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias,<br />
que felizmente el último ha tomado en cuenta, me parece <strong>de</strong>ci<strong>de</strong> <strong>la</strong> cuestión. Es<br />
preciso también inferir <strong>de</strong> él que <strong>la</strong> especie homónima <strong>de</strong> Eschweiler (Fl. Bras., i, p.<br />
204) a <strong>la</strong> cual atribuye esporidias elípticas, es otra cosa muy diferente, tal vez el P.<br />
phyllophora Mey. Ésta es una advertencia a los liquenógrafos que se contentan con<br />
el lente para distinguir <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> esta familia y no toman <strong>de</strong> modo alguno en<br />
cuenta los órganos <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción. En mis ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Brasil, traídos por M.<br />
-117-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Gaudi chaud, no veo más diferencia que esporidias coloradas <strong>de</strong> amarillo ver doso y<br />
tan adherentes a <strong>la</strong>s tecas que no pu<strong>de</strong> conseguir ais<strong>la</strong>r <strong>de</strong> ello una so<strong>la</strong>. Esta bel<strong>la</strong><br />
especie crece en <strong>la</strong>s cortezas, en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z.<br />
5. Parmelia sinuosa<br />
P. thallo foliaceo, imbricato, membranaceo, <strong>la</strong>evigato, nitido, g<strong>la</strong>uces centi-pallido, subtus nigro,<br />
atro-fibrilloso, fibrillis simplicibus aut ramosis, ima basi interdum bulbosis, <strong>la</strong>ciniis (plus<br />
minus <strong>la</strong>tis) p<strong>la</strong>nis sinuato pinnatifidis; apotheciorum disco hepatico (reticu<strong>la</strong>to), margine<br />
integro aut fisso; ascis breviter c<strong>la</strong>valis, sporidia octona, ovoi<strong>de</strong>a, conti nua foventibus.<br />
P. s i n u o s a Ach., Syn. Lich., p. 207; Fries, Lich. eur., p. 63; li c h e n s i n u o s u s Engl.<br />
Bot., t. 2050. Pa r m e l i a l e v i G ata Ach., l.c., 212; Eschw., l.c., p. 201. li c h e n l e v i G at u s<br />
Engl. Bot., t. 1852. Pa r m e l i a P u lv i n a ta Fée, Essai, p. 123, t. 32, fig. 1.<br />
El talo, membranoso, liso, algunas veces también luciente y <strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco cenizo<br />
o b<strong>la</strong>nquecino por encima, negro y provisto <strong>de</strong> numerosas hebritas, sencil<strong>la</strong>s o<br />
ramosas, por <strong>de</strong>bajo, irradia ordinariamente <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un centro común. Las expansiones,<br />
lineares, estrechas o anchas (una a cuatro líneas), están divididas en ti ras<br />
<strong>de</strong>siguales, muchas veces pinatífidas y alternas, que van siempre ensanchándose<br />
hacia el vértice, don<strong>de</strong> tan pronto están truncadas, como luego ahorquil<strong>la</strong>das y<br />
más o menos estre chas y redon<strong>de</strong>adas. Lo que distingue muy bien este liquen, son<br />
los sobacos <strong>de</strong> sus divisiones, que son redon<strong>de</strong>adas como en mi Halumenia cyclocolpa.<br />
Las hebras, que por <strong>de</strong>bajo están tizas o menos abundantemente guarnecidas,<br />
llevan más <strong>de</strong> una vez un bulbo en su nacimiento. Cuando suce<strong>de</strong> que estas mismas<br />
fibras se extravían y guarnecen el bor<strong>de</strong> talódico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias, se tiene el<br />
P. coronata Fée. Las apotecias varían <strong>de</strong> tamaño, como todo el liquen, entre media<br />
línea y dos líneas; están adheridas por el centro, son cóncavas y hemisféricas, luego<br />
p<strong>la</strong>nas, con disco <strong>de</strong> un pardo más o menos cargado. Las tecas, en forma <strong>de</strong> porrita<br />
corta, encierran ocho esporidias ovoi<strong>de</strong>s, hialinas, sencil<strong>la</strong>s, provistas <strong>de</strong> un limbo<br />
trans parente o estrecho; su longitud es más o menos <strong>de</strong> un centimilímetro.<br />
Esta especie, que se encuentra en <strong>la</strong>s regiones cálidas y temperadas <strong>de</strong> los dos<br />
hemisferios, se presenta bajo formas infinitamente variables que han dado lugar a<br />
una multitud <strong>de</strong> distinciones específicas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales no he re<strong>la</strong>tado más que una<br />
parte en <strong>la</strong> sinonimia y se hal<strong>la</strong>rán <strong>la</strong>s restantes en <strong>la</strong> página 140 <strong>de</strong> <strong>la</strong> criptogamia<br />
<strong>de</strong>l viaje <strong>de</strong> circunavegación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Bonita. Tenemos en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> ejemp<strong>la</strong>res<br />
que representan el Lichen <strong>la</strong>evigatus y otros que son semejantes al L. sinosus<br />
<strong>de</strong>l English Botany. Bertero ha hal<strong>la</strong>do uno que se contrae al P. pulvinata <strong>de</strong> Fée.<br />
Crece en cortezas <strong>de</strong> árboles. Los individuos gran<strong>de</strong>s son fértiles.<br />
6. Parmelia physo<strong>de</strong>s<br />
P. thallo foliaceo-imbricato, substel<strong>la</strong>to, subin f<strong>la</strong>to, <strong>la</strong>evi, g<strong>la</strong>uco-albes cente, subtus afro, g<strong>la</strong>bro;<br />
<strong>la</strong>ciniis linearibus, sinuatis, multifidis, apice inf<strong>la</strong>tis, ascen<strong>de</strong>ntibus; apotheciorum disco<br />
hepatico; ascis saccato-obo valis, sporidia subglobosa, continua, anguste limbata foventibus.<br />
-118
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
P. P h y s o d e s Ach., Syn. Lich., p. 218; Fries, l.c., p. 64. li c h e n P h y s o d e s Linn; Hoffm,<br />
Enumer. Lich., t. 15, f. 2. Engl. Bot., t. 126.<br />
var. diatrypa: thalli <strong>la</strong>ciniis p<strong>la</strong>niusculis hinc in<strong>de</strong> perforatis, sub tus rugoso-pli catis,<br />
interstiliis albis. Pa r m e l i a d i a t r y P a Ach., l.c., p. 219. Lo B a r i a te r e B rata Hoffm.,<br />
Flor. Germ., p. 151. Li c h e n d i a t r y P u s Engl. Bot., t. 1248.<br />
var. vittata: thalli <strong>la</strong>ciniis effusis, linearibus, inciso-pinnatifidis, tuntidis, subtus<br />
g<strong>la</strong>bris margineque nigris, nitidis. P. P h y s o d e s var. v i t tata Ach., l.c., p. 218. P. d u P l ic<br />
a ta Ejusd. Meth. Lich., p. 252; P. l u G u B r i s Pers. in Gaudich., Uran. Bot., p. 196.<br />
El tipo falta en <strong>Chile</strong>, y nuestras colecciones no ofrecen <strong>de</strong> este país más que<br />
<strong>la</strong>s dos varieda<strong>de</strong>s que voy a <strong>de</strong>scribir sucin tamente. En <strong>la</strong> var. , el talo se compone<br />
<strong>de</strong> lóbulos lineares, que irradian <strong>de</strong>s<strong>de</strong> un centro común y que se divi<strong>de</strong>n en<br />
tiras ap<strong>la</strong>sta das y cercanas una <strong>de</strong> otra en términos que parecen como sol dadas, <strong>de</strong><br />
manera que el liquen <strong>de</strong>sprendido <strong>de</strong> su soporte forma una so<strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca continua. Su<br />
faz superior, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido o cenizo, es lisa, luciente y toma al envejecer un<br />
tinte <strong>de</strong> hollín, como si hubiese sido ahumada. Las tiras, hincha das en el vértice y<br />
redon<strong>de</strong>adas, están por aquí y por allá hora dadas <strong>de</strong> agujeritos <strong>de</strong> medio a un mm<br />
<strong>de</strong> diámetro y tan regu<strong>la</strong>res que parecen hechos con un barrenito. Como en el tipo,<br />
el talo por <strong>de</strong>bajo es rugoso y <strong>de</strong> un negro luciente. En <strong>la</strong> var. ß, <strong>la</strong>s tiras <strong>de</strong>l talo, menos<br />
próximo, nu<strong>la</strong>mente sol dadas, son notables por el carácter <strong>de</strong> estar ribeteadas<br />
<strong>de</strong> una oril<strong>la</strong> negra. Las apotecias, que faltan ordinariamente en estas dos formas <strong>de</strong>l<br />
liquen, son sésiles en el tipo, cóncavas, hemis féricas, y están provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong><br />
talódico <strong>de</strong>lgado e inflejo; se hacen <strong>de</strong>spués p<strong>la</strong>nas, y su disco es <strong>de</strong> un encarnado<br />
pardo. La lámina prolígera está formada <strong>de</strong> tecas cortas en forma <strong>de</strong> saco u obovoi<strong>de</strong>s,<br />
que contienen ocho esporidias esféricas, hialinas y <strong>de</strong> limbo estrecho.<br />
Estas dos varieda<strong>de</strong>s fueron hal<strong>la</strong>das en <strong>Chile</strong> y <strong>la</strong> primera crece también en el<br />
estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> había traído el almirante d’Urville.<br />
7. Parmelia caperata<br />
P. thallo amplo, foliaceo-imbricato, orbicu<strong>la</strong>ri, submembranaceo, ochro-leuco, centro ruguloso,<br />
subtus nigricante, parce fibrilloso, lobis sinuato- <strong>la</strong>ciniatis, rotundatis, apice subintegris;<br />
apotheciorum subpedicel<strong>la</strong>torum disco badio-rubro, margine incurvo, crenu<strong>la</strong>to; ascis obo vatis,<br />
sporidia suboctona, ovoi<strong>de</strong>o-oblonga, hyalina foventibus.<br />
P. c a P e r a ta Ach., Lich. univ., p. 457; Fries, l.c., p. 69; DNtrs., l.c., p 15, f. 5, fructus;<br />
Meyen et Fw., l.c., p. 220. li c h e n c a P e r a t u s Linn; Hoffm., Enumer. Lich., t. 39, f. 2<br />
et Pl. Lich., t. 39, f. 1. Engl. Bot., t. 54; bona.<br />
El talo es membranoso, compuesto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s imbrica das, <strong>de</strong> un amarillo<br />
pálido o sulfurino por encima, <strong>de</strong>snudo o pulverulento, y <strong>de</strong> un pardo negruzco<br />
por <strong>de</strong>bajo, don<strong>de</strong> se notan algunas hebras concolóreas que sirven <strong>de</strong> grapones, y<br />
forma en <strong>la</strong>s peñas y en árboles amplias rosetas que adquieren algunas veces hasta<br />
un pie <strong>de</strong> diámetro. Las hojue<strong>la</strong>s, soldadas entre sí en el centro <strong>de</strong>l liquen, que pre-<br />
-119-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
senta allí numerosas arru gas <strong>de</strong> don<strong>de</strong> le viene su nombre, son libres en su vértice,<br />
que está igualmente redon<strong>de</strong>ado y almenado. Las apotecias, primero orbicu<strong>la</strong>res<br />
y sésiles hacia el centro, se ensanchan como un vaso, pareciendo pedice<strong>la</strong>das, y<br />
conservan un rebor<strong>de</strong> talódico alzado e inflejo, que en <strong>la</strong> vejez se hien<strong>de</strong> y se pone<br />
almenado. Las tecas son cortas, obovoi<strong>de</strong>s y son anidadas en una lámina prolígera<br />
ge<strong>la</strong>tinosa don<strong>de</strong> <strong>la</strong>s paráfisas están poco distintas y como soldadas entre sí;<br />
encie rran ocho esporidias lo más or dinariamente ovoi<strong>de</strong>s, algunas veces oblongas,<br />
hia linas, en <strong>la</strong>s cuales se ve un núcleo continuo o diversamente dividido. Estas espo<br />
ridias tienen un cincuentavo <strong>de</strong> mm en su mayor diá metro.<br />
Bien que mediocre e incompleto, el ejemp<strong>la</strong>r pertenece sin duda alguna a esta<br />
especie. Fue cogido en Rancagua por Bertero (Colecc. Nº 504) y en el mismo sitio<br />
que el P. tiliacea por Mayen.<br />
8. Parmelia parietina<br />
P. thallo foliaceo squamulosove, imbricato, membranaceo, sublobato, luteo, subtus pallidiori,<br />
obsolete fibrilloso; apotheciis elevato-marginates, integerrimis, disco luteo-aurantiaco: ascis<br />
saccato-c<strong>la</strong>vatis, pellucidis, sporidia octona, elliptica, utroque apice sporidiolum (?) subglobosum<br />
in clu<strong>de</strong>ntia foventibus.<br />
P. Parietina Fries, Lich. eur., p. 72, ex emend. L. Dufour. li c h e n Pa r i e t i n u s Linn.,<br />
Sp. Pl., p. 1.610; Engl. Bot., t. 194; Hoffm., Enumer. Lich., t. 18, f. 1.<br />
var. lobu<strong>la</strong>ta: thallo subobliterato aut lobis brevissimis adpressis, apothecia minuta<br />
cingente; le c a n o r a l o B u l a ta Floerke. L. c a n d e l a r i a var. Ach.<br />
No tenemos más que esta variedad en <strong>Chile</strong>. En los raros individuos que tenemos<br />
a <strong>la</strong> vista, el talo está compuesto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s membranosas, cortas y lo beadas,<br />
con lóbulos sinuo sos redon<strong>de</strong>ados y almenados en <strong>la</strong> periferia, <strong>de</strong> un ama rillo verdoso<br />
por encima, y <strong>de</strong> un amarillo pálido en su faz inferior, que está aplicada sobre<br />
<strong>la</strong> corteza <strong>de</strong>l ramo. El liquen no forma roseta alguna regu<strong>la</strong>r como en el tipo,<br />
pero se extien<strong>de</strong> longi tudinalmente sobre el ramo. Las apotecias son numerosas,<br />
pe queñas, primero globulosas, cóncavas, luego p<strong>la</strong>nas, ribeteadas por <strong>la</strong> costra.<br />
Su disco es casi <strong>de</strong>l mismo color. Las tecas son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita muy corta y<br />
encierran ocho esporidias, <strong>la</strong>s cuales son oblongas, transparentes y ofrecen <strong>de</strong> notable<br />
que, como en <strong>la</strong> siguiente y en general en todos los líquenes <strong>de</strong> talo amarillo,<br />
contienen en cada uno <strong>de</strong> los polos <strong>de</strong>l eje mayor un glóbulo redon<strong>de</strong>ado, que<br />
probablemente es una es poridio<strong>la</strong>.<br />
La muestra que tenemos, y que lleva el Nº, 500, fue cogida en Rancagua por Bertero.<br />
9. Parmelia chrysophthalma<br />
P. thallo carti<strong>la</strong>gineo, <strong>de</strong>cumbente, <strong>la</strong>ciniato, e f<strong>la</strong>vo vitellino (in zona torrida et aurantiaco)<br />
albicante, subtus nudo, pallidiore, dichotomo ramoso, <strong>la</strong>ciniis linearibus, multifidis, ascen<strong>de</strong>n-<br />
-120
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
tibus, p<strong>la</strong>nis, apice in cilia di<strong>la</strong>ceratis; apotheciis subterminalibus, disco aurantiaco, margine<br />
thallo<strong>de</strong> fibrilloso-ciliato aut prorsus nudo. Asci et sporidia prioris.<br />
P. c h r y s o P h t h a l m a Ach., Meth. Lich. p. 267; Fries, l.c., p. 75. Bo r r e r a Ach., Lich.<br />
univ., p. 502 et Syn Lich., p. 224. Ph y s c i a DC; Duby; DNtrs., l.c., p. 20. li c h e n<br />
Linn. Engl. Bot., t. 1088. Pl a s t i s m a a r m a t u m et d e n u d at u m Hoffm., Pl. Lich., t. 36,<br />
f. 4 et t. 31, f. 1.<br />
Esta especie forma copitas redon<strong>de</strong>adas, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada <strong>de</strong> diámetro,<br />
notables por su bello color anaranjado. Su talo es linear, ascen<strong>de</strong>nte, dividido<br />
en tiras estrechas, dicótomas y como palmeadas en el vértice, el cual está como<br />
tijereteado. Su color es <strong>de</strong> un amarillo ocre por encima en nuestros climas, pero<br />
<strong>de</strong> un amarillo <strong>de</strong> oro muy vivo o anaranjado en <strong>la</strong>s comarcas cálidas <strong>de</strong>l nuevo<br />
continente, y <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco cenizo por <strong>de</strong>bajo, lugar don<strong>de</strong> <strong>la</strong> acción <strong>de</strong>l Sol no<br />
tiene acceso. Si se humecta, se pone <strong>de</strong> un amarillo verdoso. Las apotecias nacen<br />
hacia el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiras, y son primero cóncavas, luego p<strong>la</strong>nas, ribeteadas <strong>de</strong><br />
pestañas <strong>de</strong>licadas con colóreas y numerosas, que faltan algunas veces. El disco es<br />
anaranjado. Las tecas y <strong>la</strong>s esporidias son semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte.<br />
Este liquen parece tan común en <strong>Chile</strong> como entre nosotros, y crece <strong>de</strong>l mismo<br />
modo en ramos y ramulillos <strong>de</strong> árboles, en muchas localida<strong>de</strong>s, y notablemente en<br />
valparaíso (M. Gaudichaud.).<br />
§ ii. PHYSCIA<br />
Apotecias cerradas al principio, que luego se di<strong>la</strong>tan en escute<strong>la</strong>s. Disco <strong>de</strong><br />
mediano espesor, que tiene <strong>la</strong> consistencia <strong>de</strong> cera y reposa sobre <strong>la</strong> capa<br />
medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong>l talo. Este foliáceo, ascen<strong>de</strong>nte o aplicado y rugoso, está pro visto <strong>de</strong><br />
hebritas por <strong>de</strong>bajo<br />
10. Parmelia leucome<strong>la</strong><br />
P. thallo carti<strong>la</strong>gineo, g<strong>la</strong>uco-albicante, ramoso-<strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis linearibus, elongatis, ascen<br />
<strong>de</strong>ntibus, subtus canalicu<strong>la</strong>tis, niveo-pulveru lentis, margine atro-ciliatis, ciliis bi-multifidis;<br />
apotheciis <strong>la</strong>teralibus podicel<strong>la</strong>tis, disco nigro, caesio-pruinoso, margine radiato-ciliato;<br />
ascis c<strong>la</strong>vatis, amplis, sporidia maxima, e luteo fuliginosa, oblonga, <strong>de</strong>mum bilocu<strong>la</strong>ria foven<br />
tibus.<br />
P. l e u c o m e l a Ach., Meth. Lich., p. 256; Fries, l.c., p. 76; Montag., Fl. J. Fern., n 82 et<br />
Canar. Crypt., p. 111. Bo r r e ra Ach., Lich. univ., p. 449 et Syn. Lich., p. 224. li c h e n<br />
Linn., Syst. Nat.; Swarts, Ob. Bot., p. 407, t. 11, f. 5.<br />
var. <strong>la</strong>tifolia: thallo foliaceo, toruloso, verrucoso, g<strong>la</strong>uco-rufescente subtus niveo, <strong>la</strong>ci<br />
niis abbreviatis, inciso-lobalis aut f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>tim incisis, ad originem angustatis; apotheciis<br />
oblique stipitatis, margine <strong>la</strong>cero lobato; P. le u c o m e <strong>la</strong> var. l at i F o l i a Mey. et Flw. L.c.,<br />
p. 221, t. 3, fig. 8.<br />
var. angustifolia: thalli <strong>la</strong>ciniis angustis, p<strong>la</strong>niusculis, ramosis aut multifidis, margine<br />
fibrillis elongatis ramosis cirratis; apotheciorum margine replicato crenato; P. l e u c o m e l a<br />
var. a n G u s t i F o l i a Mey. et Flw. l.c., t. 3, f. 6 et 7.<br />
-121-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
El talo es foliáceo, corto y ancho <strong>de</strong> dos a tres líneas, en <strong>la</strong> primera variedad,<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> tres a cuatro pulgadas y apenas ancho <strong>de</strong> una línea en <strong>la</strong> segunda; es<br />
ascen<strong>de</strong>nte, difuso y ra moso. Sus divisiones dicótomas son lineares, convexas, g<strong>la</strong>bras<br />
y g<strong>la</strong>ucas por encima, canalicu<strong>la</strong>das, tomentosas y <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve, por<br />
<strong>de</strong>bajo, atenuadas por su extremo en el tipo y en <strong>la</strong> segunda variedad, cargadas<br />
en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> pestañas ne gras y tiesas, sencil<strong>la</strong>s o ramosas. Las apotecias, bastante<br />
raras, pero que se hal<strong>la</strong>n con bastante abundancia en <strong>la</strong>s dos varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>Chile</strong>, son amplias, si se comparan con <strong>la</strong> estrechez normal <strong>de</strong>l liquen; terminales<br />
o apendicu<strong>la</strong>das por el extremo encorvada <strong>de</strong>l ramo, son primero infundibuliformes,<br />
como pedice<strong>la</strong>das, luego el rebor<strong>de</strong> talódico, <strong>de</strong>ntado, almenado y pestañado,<br />
primero inflejo, por más que haya dicho Eschwei ler, llegando a exten<strong>de</strong>rse, son<br />
p<strong>la</strong>nas y abiertas. Su disco es negro y está salpicado <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco, lo cual le da<br />
un tinte azu<strong>la</strong>do. Las tecas están en forma <strong>de</strong> porrita, anidadas entre paráfisas, y<br />
son <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> milímetro y anchas <strong>de</strong> 0,06 m. Encierran ocho esporidias<br />
ovoi<strong>de</strong>s u oblongas, dividi das en su medio por un tabique transverso, al nivel<br />
<strong>de</strong>l cual están un poco estrechadas. Las esporas se ponen pardas enveje ciendo, y su<br />
longitud es <strong>de</strong> un veinticincoavo <strong>de</strong> mm so bre un diámetro <strong>la</strong> mitad menor.<br />
Lo mismo que en Perú, se hal<strong>la</strong>n en <strong>Chile</strong> <strong>la</strong>s dos formas <strong>de</strong> este liquen, <strong>la</strong>s cuales<br />
no difieren más que por <strong>la</strong>s dimensiones <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiras <strong>de</strong>l talo, tanto más cortas<br />
cuanto son más anchas. Crece en <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los árboles ya solo, ya confusamente<br />
mezc<strong>la</strong>da con el Desmazieria homalea.<br />
11. Parmelia americana<br />
P. thallo foliaceo, subcarti<strong>la</strong>gineo, repetite dichotomo, ascen<strong>de</strong>nte, <strong>la</strong>evi cinereo-livido-palles cente,<br />
intus stupeo, lobis linearibus, attenuatis, reusis aut furcatis, subtus canalicu<strong>la</strong>tis, fus co-nigricantibus,<br />
transversim rugosis, margine fibrillis ramosisi, nigris ciliato; apotheccis <strong>la</strong> ter a libus,<br />
cyathiformibus, disco nitido badio; ascis minimis, abovoi<strong>de</strong>is, sporidia octona, conglobata, continua<br />
(!) inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
P. a m e r i c a n a Montag., Herb. ev e r n i a a m e r i c a n a Mey. et Flw., l.c., p. 211.<br />
Talo foliáceo, <strong>de</strong>lgado, aunque tieso y carti<strong>la</strong>ginoso, en <strong>de</strong>rezado o ascen<strong>de</strong>nte,<br />
dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base o <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> prendimiento en lóbulos lineares, dicótomos,<br />
atenuados en su vértice ordinariamente ahorquil<strong>la</strong>do, <strong>de</strong> un pálido amoratado o<br />
cenizo, que se pone muy luego ahumado por encima, <strong>de</strong> un pardo negruzco en su<br />
faz inferior, que a<strong>de</strong>más es canalicu<strong>la</strong>do y está transversalmente arrugado, y en el<br />
final guarnecido <strong>de</strong> pes tañas negras y ramosas por sus bor<strong>de</strong>s. Sustancia medu<strong>la</strong>ria<br />
<strong>de</strong>l talo b<strong>la</strong>nca y algodonada. Apotecias que nacen en <strong>la</strong> faz superior, primero<br />
cilindráceas y abiertas en el vértice, luego ensanchadas en forma <strong>de</strong> embudo o<br />
copón y como pedice<strong>la</strong>das. Disco <strong>de</strong> un bayo luciente que se pone pardo-negro y<br />
mate al envejecer. La fructificación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual M. <strong>de</strong> Flotow no dice una pa<strong>la</strong>bra,<br />
es con todo eso notable y característica. Lámina prolígera muy <strong>de</strong>lgada y muci<strong>la</strong>-<br />
-122
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
ginosa, midiendo en altura 0,06 m a lo más. Tecas obovoi<strong>de</strong>s, hialinas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong><br />
0,04 a 0,05 m y encerrando un núcleo grumeloso <strong>de</strong> un amarillo verdoso, en el<br />
centro <strong>de</strong>l cual se ve un grano pardo-cargado. Este núcleo, que nunca llena más <strong>de</strong><br />
los dos tercios <strong>de</strong> <strong>la</strong> teca, se transforma con el tiempo en ocho esporidias hialinas,<br />
oblon gas, continuas, sin limbo, y cuya longitud, doble <strong>de</strong>l ancho, llega a un poco<br />
más <strong>de</strong> un centésimo <strong>de</strong> mm. Cuando se mira por el microscopio <strong>la</strong> lámina prolígera<br />
<strong>de</strong> frente, semeja extre madamente a ciertas algas membranosas cargadas <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> fructi ficación tetraspórica.<br />
La presencia <strong>de</strong> pestañas en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l talo excluye esta especie <strong>de</strong>l género<br />
evernia, tal cual lo <strong>de</strong>fine Fries. Es vecina <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Parmelia leucome<strong>la</strong> y camtschadalis,<br />
pero difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera por su fruto, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> segunda por <strong>la</strong> <strong>de</strong>snu<strong>de</strong>z <strong>de</strong> su faz<br />
inferior. Este liquen fue cogido por Bertero en peñas <strong>de</strong> Rancagua, y en el monte<br />
<strong>la</strong> Leona (Colecc. 503 y 507), sobre <strong>la</strong>s cortezas <strong>de</strong> árboles. También me vino <strong>de</strong><br />
México y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Indias orientales.<br />
12. Parmelia coccophora †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 12, fig. 2)<br />
P. thallo stel<strong>la</strong>to-imbricato, albido, subtus fulcrisque palmato- incisis concoloribus, centro<br />
<strong>la</strong> ciniisque angustissimis, cylindraceis, ambitumui tifidis, coccophoris, ad speciem nodulosomo<br />
ni liformibus; apotheciis con cavis, margine tan<strong>de</strong>m crenu<strong>la</strong>tis; disco mellino; ascis sub cylindricis,<br />
sporidia uniserialia, quadrilocu<strong>la</strong>ria foventibus.<br />
P. c o c c o P h o r a Montag., Mss., Herb. Muss. Paris.<br />
Talo extendido en <strong>la</strong> corteza en rosetas elegantes <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong><br />
diámetro, compuesto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s lineares, estrechas, cilindráceas, confundidas en<br />
el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ca, pero distintas, aunque muy próxima e imbricadas en toda <strong>la</strong><br />
mitad exterior <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia; estas hojue<strong>la</strong>s, b<strong>la</strong>ncas o pálidas tanto por encima<br />
como <strong>de</strong>bajo, y <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> línea <strong>de</strong> diá metro, están fijadas en <strong>la</strong> corteza por<br />
numerosos y fuertes gra pones <strong>de</strong>l mismo color, sencillos en su origen, luego palmeados<br />
y como tijereteados en su vértice. Están cubiertas a<strong>de</strong>más en toda su extensión<br />
<strong>de</strong> excrecencias globulosas que les dan un aspecto nudoso, moniliforme y<br />
hacen el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta como granuloso. Las apotecias, que por mucho tiempo<br />
busqué en vano, están puestas a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiras <strong>de</strong>l talo, en los granos que lo<br />
ponen nudoso; no tienen más que un tercio <strong>de</strong> milímetro <strong>de</strong> diámetro. Al principio<br />
cerradas, se abren muy luego en su vértice por un poro regu<strong>la</strong>r (no tijereteado),<br />
que se di<strong>la</strong>ta poco a poco, pero nunca bastante para que cesen <strong>de</strong> ser cóncavas,<br />
urceo<strong>la</strong>das y análogas a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> ciertas urceo<strong>la</strong>rias o gialectas. La lámina prolígera<br />
es también <strong>de</strong> un amarillo gamuzo o <strong>de</strong> albaricoque, como <strong>la</strong> <strong>de</strong>l Gyalecta foveo<strong>la</strong>ris;<br />
es <strong>de</strong>lgada y compuesta <strong>de</strong> tecas cilíndricas algo hinchadas en forma <strong>de</strong> porrita,<br />
<strong>la</strong>rgas a todo más <strong>de</strong> 0,05, a 0,07 mm y anidadas entre paráfisas sencil<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> una<br />
gran tenuidad. Estas tecas encierran, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces en una so<strong>la</strong> fi<strong>la</strong>, ocho<br />
esporidias oblongas, hialinas, provistas <strong>de</strong> tres tabiques transversales y <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong><br />
menos <strong>de</strong> un centimilímetro sobre un espesor tres veces menor.<br />
-123-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Este liquen, sumamente notable, no me parece ser una <strong>de</strong>generación cualesquiera<br />
ni un estado isidiomorfo <strong>de</strong> una especie conocida. No sabré compararlo, pero sólo<br />
en cuanto a <strong>la</strong> forma, más que al P. incurva <strong>de</strong> Dicks. (Crypt. iii, t. iX, fig. 7), pues el<br />
color <strong>de</strong>l talo y <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apo tecias difieren como el día y <strong>la</strong> noche. Forma en<br />
<strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los árboles p<strong>la</strong>cas cuyos recortes son <strong>de</strong> <strong>la</strong> más exquisita elegancia.<br />
Fue cogido por M. Gay en <strong>Chile</strong> meridional.<br />
13. Parmelia sphinctrina<br />
P. thallo stel<strong>la</strong>to, lurido-cervino, subtus badio, fibrillis brevissimis matrici toto adglutinato,<br />
<strong>la</strong> ciniato, <strong>la</strong>ciniis centro concretis ambitu sub linearibus, inciso-multifidis, subapp<strong>la</strong>natis,<br />
mar gine squanmuloso gra nu<strong>la</strong>tis crenu<strong>la</strong>tisque; apotheciis confertissimis, margine thallo<strong>de</strong><br />
stria to; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, subglobosa, hyalina foventibus et inter paraphyses<br />
ni du <strong>la</strong>ntibus.<br />
P. sPhinctrina Montag., Prodr. Fl. J. Fern., n. 84 et Voy. Pole Sud, Crypt., p. 180, t. 15,<br />
f. 3.<br />
Talo constantemente orbicu<strong>la</strong>r, muy raramente irregu<strong>la</strong>r, formando una roseta<br />
<strong>de</strong> escamas o <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s membranáceas carti<strong>la</strong>ginosas, soldadas entre sí por el<br />
centro y dividiéndose en seguida en tiras lineares, arrostradas por sus bor<strong>de</strong>s multífidos<br />
en <strong>la</strong> periferia, hacia <strong>la</strong> cual irradian y don<strong>de</strong> se di<strong>la</strong>tan un poco, redon<strong>de</strong>ándose<br />
<strong>de</strong> una manera elegante. Este talo es <strong>de</strong> un color <strong>de</strong> cuero curtido por encima,<br />
que semeja al <strong>de</strong>l Bia tora lurida y no cambia <strong>de</strong> viso cuando se moja; está fijado<br />
en <strong>la</strong> corteza por medio <strong>de</strong> un hipotalo parduzco poco visible. Apotecias sésiles,<br />
chiquitas, muy numerosas en el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta, esparcidas y más chiquitas aun<br />
hacia <strong>la</strong> periferia, pri mero orbicu<strong>la</strong>res y regu<strong>la</strong>res, pero que se ponen <strong>de</strong>formes por<br />
su aproximación, y su mutua presión; su bor<strong>de</strong>, algo inflejo, es sinuoso y finamente<br />
almenado y como granuloso con <strong>la</strong> edad, y dob<strong>la</strong>do siempre al disco, que es p<strong>la</strong>no<br />
y <strong>de</strong> un rojo que tira a color <strong>de</strong> teja. Tecas en forma <strong>de</strong> porrita, encerrando ocho<br />
esporidias casi redondas y hialinas. Paráfisas numerosas.<br />
Esta especie, que crece en cortezas <strong>de</strong> árboles, fue cogida, en primer lugar, por<br />
Bertero en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z y en <strong>Chile</strong>; posteriormente, <strong>la</strong> trajo el almirante<br />
d’Urville <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes.<br />
14. Parmelia cincinnata<br />
P. thallo substel<strong>la</strong>to, albo-virescente, <strong>la</strong>ciniis brevibus, subdivisis, confertis, gyroso-plicatis,<br />
sub rugosis, bul<strong>la</strong>to-ventricosis, inf<strong>la</strong>tis, subtus fusco-nigris, aequalibus; apotheciis rufo-fuscis,<br />
mar gine rugoso-crenu <strong>la</strong>tis.<br />
P. c i n c i n n ata Ach., Lich. univ., p. 495 et Syn. Lich., p. 219. li c h e n c i n c i n n a t u s<br />
Smith in litt. ad Ach. L. B u l l at u s Menzies in Herb. Swartziano.<br />
-124
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 12. Fig. 2. 2a. Parmelia coccophora vista <strong>de</strong> tamaño natural. 2b. Divi siones lineares y casi cilindráceas<br />
<strong>de</strong>l talo a <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta, engrosadas en cerca <strong>de</strong> cinco veces. Se ve en c, c, c <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> fibras<br />
fascicu<strong>la</strong>das con <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se fija a su apoyo. 2d. Otra porción <strong>de</strong>l talo, tomado al centro <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
roseta y llevando apotecias esféricas <strong>de</strong> varios grados <strong>de</strong> evolución y au mentadas ocho veces. 2e. Tajada<br />
vertical <strong>de</strong> una <strong>de</strong> esas apotecias para hacer ver su forma interior vista <strong>de</strong> perfil y engrosada dieciseis<br />
veces. 2f. Una apo tecia vista <strong>de</strong> faz, engrosada veinticinco veces para mostrar que al estado adulto se<br />
ap<strong>la</strong>nen y que su bor<strong>de</strong> viene a ser como almenado y rugoso. 2g. Una teca fértil circundada <strong>de</strong> paráfisas<br />
y engrosada 190 veces. 2h. Esporidias libres engro sadas el doble.
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
En su estado perfecto, el talo es orbicu<strong>la</strong>r, liso, <strong>de</strong>snudo y apenas rugoso por<br />
encima, negro y sin arrugas por <strong>de</strong>bajo, com puesto en totalidad <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s cortas,<br />
próximadas, imbrica das, flexuosas, contorneadas, hinchadas y como ventrudas,<br />
di vididas en tiras poco visibles; sólo en <strong>la</strong> periferia se <strong>la</strong>s ve incisadas o almenadas,<br />
y son más regu<strong>la</strong>res. Las apotecias, que ocupan el centro, son chiquitas; su bor<strong>de</strong><br />
es inflejo, almenado y rugoso y su disco cóncavo, <strong>de</strong> un rojo-parduzco.<br />
Este liquen, que no he visto, está indicado por Menzies y <strong>de</strong>scrito por Acharius<br />
como propio <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. Este último autor, cuya <strong>de</strong>scripción he<br />
re<strong>la</strong>tado, no dice si crece en <strong>la</strong>s peñas o en los árboles.<br />
SECCIÓN ii<br />
Talo subfoliáceo, nacido <strong>de</strong> un hipotalo hebriloso (rara mente obliterado)<br />
extendido sobre <strong>la</strong> matriz, <strong>de</strong>spués reunido en una cos tra más o menos compacta<br />
§ iii. AMPHILOMA<br />
Apotecias haciendo irrupción en el interior <strong>de</strong>l talo, ribeteadas <strong>de</strong> un margen<br />
accesorio. Disco setáceo, espeso y <strong>de</strong>snudo. Talo foliáceo, submonofilo,<br />
redon<strong>de</strong>ado, crustáceo o soldado en el centro, algunas veces sin epi<strong>de</strong>rmis y<br />
bisáceo; en fin, superpuesto a un hipotalo esponjoso, colo rado, y muchas veces<br />
b<strong>la</strong>nquecino<br />
ze o r a Fries, p. part. Pa n n a r i a Delise, Bory, Duby.<br />
15. Parmelia rubiginosa<br />
P. thallo membranaceo, e pruinoso livido-g<strong>la</strong>uco, ambitu <strong>la</strong>ciniato multifido; hypothallo in<strong>de</strong><br />
terminato, tomentoso, caeruleo-nigro; apothe ciorum disco rufo-badio (in nostris rubro),<br />
mar gine thallo<strong>de</strong> incurvo crenato; ascis c<strong>la</strong>vatis, inter paraphyses nidu<strong>la</strong>ntibus et sporidia<br />
oct ona elliptica, continua, hyalina foventibus.<br />
P. r u B i G i n o s a Ach.., Lich. univ., p. 467 et Syn Lich., p. 202; Fries, l.c., p. 88; Montag.,<br />
Fl. J. Fern., n. 83. im B r i c a r i a cae r u le s c e n s DC. li c h e n aF F i n i s Dicks.; Engl. Bot.,<br />
t. 983.<br />
Var. ß conoplea: thalli centro in massam caerulescentem pulverulento-granulosam<br />
abeunte; apotheciis (raris) sympxhycarpeis, immersis, convexis, granuloso-marginatis.<br />
P. c o n o P l e a Ach., Lich. univ., p. 467 et Syn. Lich., p. 213. P. r u B i c i n o s a, b c o n o P l e a<br />
Fries, l.c.<br />
El talo adhiere a <strong>la</strong> corteza sobre <strong>la</strong> cual forma rosetas regu <strong>la</strong>rmente orbicu<strong>la</strong>res<br />
<strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> diámetro; exten dido sobre un hipotalo esponjoso, espeso,<br />
que lo sobrepasa, es membranoso, y está dividido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el centro en lóbulos<br />
di vergentes, imbricados, sinuosos y redon<strong>de</strong>ados, con bor<strong>de</strong>s al zados y ligeramente<br />
fruncidos, o, como en algunos ejemp<strong>la</strong>res, cargados <strong>de</strong> granulillos. Su color es<br />
<strong>de</strong> un gris-leonado o <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco amoratado por encima, y azu<strong>la</strong>do por <strong>de</strong>bajo a<br />
-127-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
causa <strong>de</strong>l hipotalo. Las apotecias se notan sobre todo en el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta; son<br />
p<strong>la</strong>nas o ligeramente cóncavas, orbicu<strong>la</strong>res y pro vistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> almenado y<br />
saliente, pero no inflejo. He observado algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s cuya parte <strong>de</strong> abajo estaba<br />
guarnecida <strong>de</strong> una vellosidad <strong>de</strong>l color <strong>de</strong>l hipotalo, y sin duda suministrada por él.<br />
El disco es <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces <strong>de</strong> un encarnado <strong>de</strong> teja o parduzco, pero los <strong>de</strong><br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z son <strong>de</strong> un bello encarnado <strong>de</strong> amapo<strong>la</strong>. Las tecas, en forma <strong>de</strong> porrita,<br />
están acompaña das <strong>de</strong> paráfisas y encierran sin or<strong>de</strong>n alguno ocho esporidias<br />
ovoí<strong>de</strong>o-elípticas, continuas, transparentes y con un núcleo algo granuloso. En <strong>la</strong><br />
variedad, <strong>la</strong>s hojue<strong>la</strong>s centrales <strong>de</strong>l talo se han transformado en un polvo granuloso,<br />
coherente, azu<strong>la</strong>do, y so<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s tiras periféricas han persistido, pero cubriéndose<br />
también <strong>de</strong> granu<strong>la</strong>ciones por los bor<strong>de</strong>s. Las apotecias son excesivamente raras<br />
en el liquen así metamorfoseado.<br />
Bertero halló el tipo en cortezas <strong>de</strong> mirto, en Juan Fernán<strong>de</strong>z (Colecc. Nº 1632 y<br />
3008), y fue también hal<strong>la</strong>do, con <strong>la</strong> variedad ß, en el continente por diferentes<br />
naturalistas.<br />
16. Parmelia nigro-cincta<br />
P. thalli squamulis membranaceis, contiguis, e centro radiantibus, ro tundato-incisis, exp<strong>la</strong>natis,<br />
rufis; hypothallo caerulescenti-nigro, effuso, <strong>la</strong>to marginante; apotheciorum disco p<strong>la</strong>no,<br />
ru fo-fusco, margine palli diori integerrimo; ascis cylindricis, sporidia ovoi<strong>de</strong>a, uniserialia<br />
fo ven tibus.<br />
P. n i G r o-c i n c ta Montag., Fl. J. Fern., n. 88, in Ann. Sc. nat., 2 e ser., iii, p. 91.<br />
El talo está compuesto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s cortas, p<strong>la</strong>nas, mem branosas, que apenas<br />
irradian <strong>de</strong> un centro común, esparcidas mu chas veces sobre un ancho hipotalo<br />
negro, <strong>de</strong>lgado, contiguo, al cual están estrechamente aplicadas, aun también por<br />
su bor<strong>de</strong>; estas mismas hojue<strong>la</strong>s están <strong>la</strong>ciniadas, son lisas color <strong>de</strong> cuero y con<br />
lóbulos sinuosos, pequeños y redon<strong>de</strong>ados. Las apotecias, cuyo bor<strong>de</strong> está entero,<br />
tienen <strong>la</strong> forma biatorina, es <strong>de</strong>cir, que tienen un excípulo propio <strong>de</strong>l color <strong>de</strong> su<br />
disco, que es <strong>de</strong> un encarnado ferruginoso. La fructificación difiere poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> que<br />
da <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, y tal vez no es más que una forma biatorina <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />
Excepto el color <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escamas u hojue<strong>la</strong>s y el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias, esta es pecie tiene<br />
<strong>la</strong> mayor semejanza con mi P. s a u B i n e t i, Ann., l.c., v i, p. 331, c. icon. Fue cogida en<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z por Bertero sobre cortezas.<br />
17. Parmelia gayana †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 12, fig. 3)<br />
P. thallo foliaceo, membranaceo, cinereo-plumbeo, ambitu <strong>la</strong>ciniato, <strong>la</strong>ciniis amplis, rotundatis,<br />
subintegris, concentrice sulcatis; hypothallo stuposo caerulescente; aphoteciis sparsis<br />
confertisque, excipulo proprio colorato marginutis; disco rubricoso tan<strong>de</strong>m fuscescente, margi-<br />
-128
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 12. Fig. 3. 3a. Parmelia gayana vista <strong>de</strong> tamaño natural. 3b. Corte vertical que pasa por el centro <strong>de</strong><br />
una apotecia y engrosado <strong>de</strong> quince a dieciséis veces. 3c. Porción <strong>de</strong> una tajada <strong>de</strong>lgada vertical <strong>de</strong> otra<br />
apotecia, que contiene el bor<strong>de</strong> formado por el talo y una porción <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera: esta figura,<br />
engrosada 130 veces, muestra en d <strong>la</strong>s fibras <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa central o medu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nacen <strong>la</strong>s paráfisas y<br />
<strong>la</strong>s tecas <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera e, en f una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas interpuesta entre <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte<br />
y otra capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s g cuadriláteras, que radian horizontalmente y se dirigen afuera para formar <strong>la</strong><br />
capa cortical <strong>de</strong>l ribete. Aquí se hal<strong>la</strong>, es preciso hacerlo ver, una analogía evi<strong>de</strong>nte entre esta estructura<br />
y <strong>la</strong> <strong>de</strong> algunas algas. 3h. Una teca fértil engrosada más <strong>de</strong> 200 veces y acompañada <strong>de</strong> algunas paráfisas<br />
hinchadas en <strong>la</strong> cima en forma <strong>de</strong> mano <strong>de</strong> mortero. 3i. Esporidias libres engrosadas el doble.
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
nemque exclu<strong>de</strong>nte; ascis ampliis, c<strong>la</strong>vatis, inter paraphyses nidu<strong>la</strong>ntibus, sporidia octona,<br />
oblonga, continua, limbo <strong>la</strong>to cincta foventibus.<br />
P. G a ya n a Montag., Centur. iv, N° 49 in Ann. Se. nat., 3 e ser., tom. X i, p. 58.<br />
Talo monofilo, orbicu<strong>la</strong>r, membranoso, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco ce nizo que pasa algunas<br />
veces al color <strong>de</strong> plomo, pálido o b<strong>la</strong>nquecino por <strong>de</strong>bajo, don<strong>de</strong> está guarnecido<br />
<strong>de</strong> numerosas hebras b<strong>la</strong>ncas o <strong>de</strong> un azul <strong>de</strong> añil, suministradas por el hi potalo,<br />
dividido en <strong>la</strong> periferia en lóbulos anchos, sinuosos, almenados y marcados <strong>de</strong><br />
vetas concéntricas como en el Cocco carpia molybdaea. Las rosetas formadas por el<br />
liquen varían <strong>de</strong> aspecto y <strong>de</strong> tamaño, según <strong>la</strong> edad y el soporte; así, <strong>la</strong>s hay que<br />
no tienen más <strong>de</strong> tres a cuatro líneas <strong>de</strong> diámetro, mientras que otras tienen más<br />
<strong>de</strong> dos pulgadas. El hipotalo, que es tanto más espeso y <strong>de</strong> un azul tanto más subido<br />
cuanto el li quen está más cerca <strong>de</strong> su nacimiento, se pone pálido y <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco<br />
<strong>de</strong> nata en los individuos viejos. En el primer caso, es tan coposo que sobrepasa<br />
<strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> los lóbulos; en el se gundo ya no se le ve más. Las apotecias son<br />
también muy varia bles en cuanto a <strong>la</strong> forma y al color. En general, son bastante<br />
próximas una <strong>de</strong> otra hacia el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta, pero se extien<strong>de</strong>n hasta cerca<br />
<strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> los lóbulos. Tienen un excípulo análogo al <strong>de</strong> <strong>la</strong>s biatoras, ya <strong>de</strong><br />
un amarillo color <strong>de</strong> carne, ya <strong>de</strong> un pardo sucio y cargado, muchas veces en <strong>la</strong><br />
misma roseta; este excípulo, nacido probablemente <strong>de</strong>l hipo talo, hace irrupción<br />
afuera rompiendo el epi<strong>de</strong>rmis; adulto, está marginado y su bor<strong>de</strong> es muy entero,<br />
pero en edad avan zada, este bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>saparece por el crecimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
pro lígera. El disco es <strong>de</strong> un encarnado <strong>de</strong> teja o bayo bruno, va riación que sigue<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> coloración <strong>de</strong>l excípulo. Las tecas y <strong>la</strong>s esporidias difieren poco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte.<br />
Este bonito liquen, que Bertero no había visto, tiene alguna re<strong>la</strong>ción con el P.<br />
plum bea, <strong>de</strong>l cual difiere por <strong>la</strong> tenuidad <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias. Las divi siones <strong>de</strong>l talo<br />
son también mucho más anchas, más redon<strong>de</strong>adas y alme nadas en el vértice. He<br />
hab<strong>la</strong>do ya <strong>de</strong> su semejanza con el Coccorpia molyb daea, pero se distingue <strong>de</strong> él<br />
fácilmente por los caracteres genéricos, es <strong>de</strong>cir, por <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> un excípulo<br />
marginado, el color <strong>de</strong>l disco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias, etc. Debemos su <strong>de</strong>scubrimiento a<br />
M. Gay, a quien me com p<strong>la</strong>zco mucho en <strong>de</strong>dicarlo. Crece en los ramitos y ramas<br />
<strong>de</strong> los árboles, y no es raro en <strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />
18. Parmelia gossypina<br />
P. thallo byssaceo-<strong>la</strong>nuginoso, candidissimo, centro contexto, granu<strong>la</strong>to–floccoso, ambitu <strong>la</strong>ci<br />
niato-multifido, <strong>la</strong>ciniis p<strong>la</strong>nis, subcontiguis, ap pressis, crenatis, hypothallo tamentoso, nigrescenti-caeruleo,<br />
ultra mar gines expanso cinctis; apotheciis substipitatis (proliferis), margine<br />
initio erecto, niveo, floccoso-pulverulento, <strong>de</strong>mum gyroso-inflexo, nudo; disco fusco-vinoso,<br />
tan<strong>de</strong>m nigro subconcolori.<br />
P. G o s s y P i n a Montag., Cuba, Crypt., p. 217, t. 6, f. 3. li c h e n G o s s y P i n u s Swartz, Fl.<br />
lnd. Occ., iii, p. 1887. le c i d e a G o s s y P i n a Ach., Lich. univ., p. 217, et Syn. Lich., p. 54.<br />
-131-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
var. fi<strong>la</strong>mentosa: thallo byssino, filiformi, ramoso, floccis crispulis contexto; apotheciis junioribus<br />
extus pupurascentibus.<br />
P. Go s s y P i n a var. F i l a m e n o s a Montag., Crypt. Guyan. in Ann. Sc. nat., 3 e sér., tom X v i,<br />
p. 50; By s s o c a u l o n n i v e u m Ejusd., Fl. J. Fern., Nº 52, lichen sterilis.<br />
Se pue<strong>de</strong> ver en los lugares arriba citados <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción y <strong>la</strong> figura que he<br />
hecho <strong>de</strong>l tipo <strong>de</strong> esta especie, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual no se encuentra más que <strong>la</strong> variedad en<br />
Juan Fernán<strong>de</strong>z y que tam poco parece fructificar allí. Esta variedad forma en <strong>la</strong>s<br />
cortezas, entre los musgos, p<strong>la</strong>quitas <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> nieve compuestas <strong>de</strong> cordones<br />
filiformes, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> cuatro a seis líneas, muy ele gantemente ramosos y cuyo<br />
aspecto es bisáceo y esponjoso. Los ramos están muy aproximados; son <strong>de</strong>l grosor<br />
<strong>de</strong> un hilo <strong>de</strong> zapatero y van disminuyendo <strong>de</strong> longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong> base al vér tice <strong>de</strong>l<br />
fi<strong>la</strong>mento principal. Las p<strong>la</strong>cas tienen <strong>de</strong> seis a ocho líneas <strong>de</strong> diámetro. He hal<strong>la</strong>do<br />
<strong>la</strong>s apotecias en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Cayena, pero cuando di a luz el género byssocaulon,<br />
no co nocía ni el tipo ni esta variedad que, a primera vista, parecía tan diferente<br />
<strong>de</strong> él: en aquel<strong>la</strong> época, esta producción me pa reció tan extraña que me fue imposible<br />
el aproximar<strong>la</strong> a cosa alguna. Al juzgar como esporas <strong>la</strong>s gonidias esparcidas<br />
<strong>de</strong> este liquen <strong>la</strong>rvado, me engañé <strong>de</strong>l mismo modo que he dicho (Cuba, Crypt. p.<br />
133) que se había engañado Kunze en el establecimiento <strong>de</strong> su género cephelcuros,<br />
que no es él mismo otra cosa más que un strigu<strong>la</strong>.<br />
Este liquen <strong>de</strong>formado crece en cortezas musgosas <strong>de</strong> árboles viejos en los bosques<br />
umbríos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s montañas más elevadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z.<br />
§ iv. PSOROMA<br />
Apotecias adnadas o inmergidas que se revisten tan pronto <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma<br />
parmelica, tan pronto <strong>de</strong> <strong>la</strong> biatorina. Disco ceráceo primitivamente cerrado.<br />
Escamas u hojue<strong>la</strong>s distintas o aproximadas que forman en el centro una masa<br />
crustácea subgranulosa, nacen <strong>de</strong> un hipotalo común, que falta muy raramente, y<br />
están más o menos aplicadas a él<br />
Ps o r a e spec. Hoffm. le c a n o r a e et l e c i d a e spec. Ach.<br />
19. Parmelia parvifolia<br />
P. thallo e squamulis carti<strong>la</strong>gineis, imbricatis, multifidis, e g<strong>la</strong>uco fuscescentibus constante;<br />
hy po thallo albo; apotheciis p<strong>la</strong>niusculis aut convexis, rufis, margine discolori cinetis, tan<strong>de</strong>m<br />
symphycarpeis immar ginatisque; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia sena octonave, ovoi<strong>de</strong>o-oblonga, continua,<br />
hyalina foventibus.<br />
P. P a r v i F o l i a Montag, Cuba, Crypt., p. 214, tab. X, fig. 3 (Symphycarpea, sterilis).<br />
Bi a t o r a Ejusd., Fl. J. Fern., n 96. le c i d e a P a r v i F o l i a Pers. in Gaudich., Voy. Uran.,<br />
Bot., p. 192. le c i d e a e m i c r o P h y l l a e affinis exipso Persoonio.<br />
var. ß coralloi<strong>de</strong>s: squamarum <strong>la</strong>ciniis corallinis tenuissimis hypo thalloque caerulescen<br />
tibus.<br />
-132
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
El talo está todo entero formado <strong>de</strong> escamitas carti<strong>la</strong>gino sas, ascen<strong>de</strong>ntes o en<strong>de</strong>rezadas,<br />
imbricadas y divididas en tiras multífidas sumamente estrechas y <strong>de</strong> un<br />
g<strong>la</strong>uco verdoso que pasa con el tiempo al pardo; su faz adherente está cubierta por<br />
<strong>la</strong>s hebritas <strong>de</strong> un hipotalo b<strong>la</strong>nquecino, o azul en <strong>la</strong> variedad. Aquí, <strong>la</strong>s divisiones<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s escamas son mucho más <strong>de</strong>lgadas aun, cilíndricas, isidiomorfas y b<strong>la</strong>nquecinas<br />
como su hipotalo. Las apotecias normales son biatorinas y poco diferentes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s que pertenecen a <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma serie ya enumera das; surgen <strong>de</strong>l<br />
hipotalo y son, al principio, regu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong> co lor <strong>de</strong> carne, p<strong>la</strong>nas o levemente cóncavas,<br />
con un rebor<strong>de</strong> <strong>de</strong> una gradación felpada; se hacen en seguida convexas,<br />
pardas, pier<strong>de</strong>n su rebor<strong>de</strong> y aun también se sueldan muchas unas a otras. Las<br />
tecas son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita y encierran seis a ocho esporidias oblongas y transparentes.<br />
Con un aumento <strong>de</strong> mil doscientos diámetros parece verse en el<strong>la</strong>s dos<br />
tabiques trans versales, pero este carácter es dudoso.<br />
Este liquen es más vecino <strong>de</strong>l P. triptophyl<strong>la</strong> que <strong>de</strong>l P. microphyl<strong>la</strong>, al cual Persoon<br />
había comparado su especie. En todo caso, pienso que se le pue<strong>de</strong> distinguir suficien<br />
temente por los dos caracteres siguientes: 1º un hipotalo bisinuoso, b<strong>la</strong>n co,<br />
visible en <strong>la</strong> superficie inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esca mas, hipotalo que sigue sus variaciones <strong>de</strong><br />
color sin ponerse nunca negro; 2º esporidias mucho más a<strong>la</strong>rgadas y no ribeteadas<br />
por un ancho limbo. El tipo fue hal<strong>la</strong>do en cortezas <strong>de</strong> árboles viejos, en los<br />
bosques <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, y <strong>la</strong> variedad en ramos, en <strong>la</strong>s provincias meridionales<br />
<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
20. Parmelia pholidota<br />
P. thalli squamulis membranaceis, parvis, orbicu<strong>la</strong>tis, g<strong>la</strong>ucescenti pallidis, crenu<strong>la</strong>tis, hypothallo<br />
byssino, in<strong>de</strong>terminato, effuso, ferme nigro, areo<strong>la</strong>to-adpressis, <strong>de</strong>mum confluentibus;<br />
apotheciorum disco rufo-fulvo p<strong>la</strong>no, tan<strong>de</strong>m hemisphaerico, marginem tenuem subcrenu<strong>la</strong>tum<br />
exclu<strong>de</strong>nte; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia elliptica inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
P. P h o l i d o ta Montag., FI. J. Fern., n. 85, l.c.<br />
Un hipotalo negro in<strong>de</strong>terminado está extendido en gran <strong>de</strong>s espacios sobre<br />
<strong>la</strong> corteza lisa <strong>de</strong> los árboles. Sobre este hipotalo adhieren por toda su superficie<br />
inferior escamas foliá ceas, membranosas, sumamente pequeñas, distintas o confluyentes<br />
y soldadas entre sí, redon<strong>de</strong>adas y almenadas en su contorno, y <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco<br />
cenizo, lisas y g<strong>la</strong>bras en su faz libre. Estas escamas soportan apotecias sésiles,<br />
hemisféricas, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> medio milímetro <strong>de</strong> diámetro, p<strong>la</strong>nas, luego convexas,<br />
con disco encarnado y bor<strong>de</strong> entero o apenas almenado. Las tecas en forma <strong>de</strong><br />
porrita encierran ocho esporidias continuas, elípticas y hialinas.<br />
Esta especie crece sobre <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong>l Drymis chilensis, y fue hal<strong>la</strong>da por Bertero en<br />
<strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z. Colecc. Nº 1623 y 1626<br />
-133-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
SECCIÓN iii<br />
Talo crustáceo en el centro, radiante y lobeado por el contorno <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta.<br />
Hipotalo g<strong>la</strong>bro, adnado a <strong>la</strong> matriz o al soporte, y muchas veces confundido con<br />
el talo<br />
§ v. PLACODIUM<br />
Apotecias escuteliformes, <strong>de</strong> disco <strong>de</strong>snudo y marginado, nunca cubierto <strong>de</strong><br />
polvo g<strong>la</strong>uco. Talo como en <strong>la</strong> sección. Algunas veces, el bor<strong>de</strong> talódico <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
escute<strong>la</strong>s toma el color <strong>de</strong>l disco. Fr i e s<br />
Pl a c o d i u m Hoffm., DC. le c a n o r a s P e c. Ach.<br />
21. Parmelia gelida<br />
P. thallo crustaceo, adnato, carneo-cinerascente, verruca centrali e carneo-fusca radiatim rimo<br />
sa onusto, ambitu lobato; apotheciis adnatis, disco carneo-testaceo, margine thallo<strong>de</strong> tumi<br />
do integerrimo; ascis sub cylindricis, sporidia octona, ovoi<strong>de</strong>a, uniseriata, continua hyalina<br />
fo ven tibus el inter paraphyses tenuissimas nida<strong>la</strong>ntibus.<br />
P. G e l i d a Ach., Mel<strong>la</strong>. Lich., p. 188, <strong>de</strong>in le c a n o r a, Lich. univ., p. 408; Fries, l.c., p.<br />
104. Pa r m e l i a tr e m e llo i d e s Bertero, Mss. li c h e n c e l i d u s Linn., Mant. Engl. Bot.,<br />
t. 699; bona. L. he c l a e Gunn., Fl. Norv- Fl. Dan., t. 470, f. 2. Bi a t o r a Pl a c o h y l l a<br />
Montag., Fl. J. Fern., Nº 95, non Fries.<br />
El talo forma rosetitas aplicadas sobre <strong>la</strong>s peñas; es crus táceo y rendijeado en el<br />
centro, don<strong>de</strong> se ven normalmente una o muchas verrugas, foliáceo en los bor<strong>de</strong>s,<br />
que están divididos en lóbulos bastante visibles y estrechamente aplicados al soporte.<br />
Las verrugas son primero <strong>de</strong> color gamuzo c<strong>la</strong>ro y se ponen más oscuras y pardas<br />
envejeciendo; su diámetro varía <strong>de</strong> uno a tres mm; están marcadas <strong>de</strong> estrías radiantes<br />
que representan el liquen en miniatura. Si se les levanta una tajada vertical muy<br />
<strong>de</strong>lgada y se pone ésta al microscopio, se re conoce que están formadas <strong>de</strong> hebras<br />
radiantes que pertenecen a <strong>la</strong> sustancia medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong>l talo, mezc<strong>la</strong>das con gonidias articu<strong>la</strong>das,<br />
bastante semejantes a <strong>la</strong>s esporas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Lyngby s. Las apotecias recuerdan<br />
<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Lecanora parel<strong>la</strong>; es <strong>de</strong>cir, que están provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> espeso redon<strong>de</strong>ado<br />
y entero; su disco es <strong>de</strong> color <strong>de</strong> rosa, pruinoso, luego pardo y <strong>de</strong>snudo. Las tecas,<br />
acompañadas <strong>de</strong> paráfisas, son más bien cilíndricas que <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita; encierran<br />
en una so<strong>la</strong> ringlera ocho esporidias ovoi<strong>de</strong>s, muy cortas, continuas y hialinas.<br />
Es imposible confundir este liquen con otro alguno, siendo, como son, características<br />
<strong>la</strong>s verrugas. Nuestros ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, cogidos por Bertero, eran<br />
estériles, pero <strong>de</strong>spués los he visto a <strong>Chile</strong> que estaban fructificados.<br />
22. Parmelia coarctata<br />
P. thallo crustaceo, areo<strong>la</strong>to-squamuloso, e virente g<strong>la</strong>uco-albicante, ambitu squamulisque<br />
crenatis; apotheciis adnatis, disco molli, rufo-fusco nigricante, margine tenui, coarctato, eroso,<br />
evanescente; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia suboctona, ovoi<strong>de</strong>a, elimbata ordine nullo forentibus.<br />
-134
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
P. c o a r c tata Ach., Meth. Lichl, p. 158; Fries, l.c., p. 104; Montag. in Guillem., Arch.<br />
<strong>de</strong> Bot., 1833, tome ii p. 10. li c h e n Engl. Bot., t. 534, var.<br />
var. e<strong>la</strong>cista (Ach., l.c., p. 153, t. 4, f. 4): crusta effusa tenuissima contigua vires cente.<br />
El talo, en <strong>la</strong> variedad chilena, consiste en una costra <strong>de</strong>lgada, lisa o granulosa,<br />
verdosa cuando se moja, irregu<strong>la</strong>r mente extendida sobre tierra. Las apotecias<br />
salen <strong>de</strong> los granu lillos <strong>de</strong>l talo; son pequeñas, <strong>de</strong> un bruno cargado casi<br />
negro, se hinchan consi<strong>de</strong>rablemente al menor contacto con <strong>la</strong> hu medad y pasan<br />
entonces al color <strong>de</strong> sangre; cubiertas, en el momento <strong>de</strong> su evolución, por<br />
el bor<strong>de</strong> anguloso y franjeado <strong>de</strong>l talo, el cual se rasga para darles paso y forma<br />
un excípu lo, suerte <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> accesorio, que, rechazado por <strong>la</strong> lámina prolígera,<br />
se aparta poco a poco, hasta hacerse simplemente alme nado y acabar obliterándose.<br />
Las tecas, idénticas a <strong>la</strong>s que hallo en una muestra <strong>de</strong> M. Schaerer, que me<br />
ha dado mi docto amigo León Dufour, son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita, bastante gran<strong>de</strong>s,<br />
y acompañadas <strong>de</strong> paráfisas que podrían creerse ramosas, pero ya he dicho<br />
en otra parte cuán difícil cosa era el verificarlo; contienen normalmente ocho<br />
esporidias ovoí<strong>de</strong>o-oblongas, trans parentes como el<strong>la</strong>s, a pesar <strong>de</strong> un ligero tinte<br />
pajizo, y dis puestas sin or<strong>de</strong>n en su cavidad. Estas esporidias, cuya evolu ción se<br />
hace <strong>de</strong> arriba abajo, es <strong>de</strong>cir, comenzando por el fondo <strong>de</strong> <strong>la</strong> teca, tienen <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>rgo 0,02 mm.<br />
Esta insidiosa parmelia <strong>la</strong> halló Bertero en <strong>Chile</strong> en tierra <strong>de</strong> muros. Se podrá leer<br />
en el lugar citado <strong>de</strong> los Archivos <strong>de</strong> Botánica algunas reflexiones propias para quitar<br />
el disfraz con que se le cubre tan a menudo, y a hacer sea bien reconocida.<br />
23. Parmelia elegans<br />
P. thallo stel<strong>la</strong>to-radiato, adpresso, aurantiaco,utrinque nudo, <strong>la</strong>ciniis subdiscretis, linearibus,<br />
contiguis, flexuosis; apotheciis concoloribus,integerrimis; ascis sporidiisque P. parietinae.<br />
P. e l e G a n s Ach., Meth. Lich., p. 193, excl. synon.; Fries, l.c., p. 114. le c a n o r a Ach.,<br />
Syn. Lich. p. 182. Pl a c o d i u m DC. Ph y s c i a DNtrs., l.c., p. 24. li c h e n e l e G a n s Link.;<br />
Engl. Bot., t. 2181, fig. <strong>de</strong>xtera.<br />
Talo <strong>de</strong> un amarillo anaranjado o azafranado, que forma rosetas más o menos<br />
anchas, muchas veces escotadas en el centro y compuestas <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s radiantes<br />
muy estrechas, ci lindráceas, flexuosas y bastante apartadas una <strong>de</strong> otra. Apote cias<br />
sésiles, <strong>de</strong>l mismo color que el talo y provistas <strong>de</strong> un re bor<strong>de</strong> muy entero. Tecas<br />
y esporidias como en los P. parie tina, chrysophthalma y, cosa notable, como en todos<br />
los líque nes gimnocarpianos caracterizados por el color amarillo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
prolígera.<br />
Ordinariamente, este liquen crece sobre peñas y Bertero remitió ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> él<br />
cogidos en esta condición. Mas yo he notado en cortezas <strong>de</strong> ramos y <strong>de</strong> ramitas<br />
<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> algunos cuyas rosetas no tienen más <strong>de</strong> dos a tres líneas <strong>de</strong> diá metro,<br />
-135-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
y que no pue<strong>de</strong>n ser atribuidos ni al P. parietina ni al P. murorum. vegeta está al<br />
<strong>la</strong>do <strong>de</strong> los PP. punicea y pelidnocarpa, y en compañía <strong>de</strong>l Desmazieria homalea, <strong>de</strong>l P.<br />
guyana y <strong>de</strong>l P. leuco me<strong>la</strong>, var. <strong>la</strong>tifolia.<br />
SECCIÓN iv<br />
Talo enteramente crustáceo, no figurado en <strong>la</strong> periferia, que sobrepasa algunas<br />
veces so<strong>la</strong>mente radiando un hipotalo hebriloso, ad nato a <strong>la</strong> matriz y a menudo<br />
confundido con el talo<br />
§ vi. PATELLARIA<br />
Apotecias regu<strong>la</strong>res, escuteliformes, sésiles, provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> talódico,<br />
persistente. Lámina prolígera (discus) p<strong>la</strong>na y marginada. Talo crus táceo, adnado a<br />
un hipotalo in<strong>de</strong>terminado, raramente pálido, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces negro<br />
le c a n o r a Ach., pro parte.<br />
24. Parmelia subfusca<br />
P. crusta carti<strong>la</strong>ginea, primitas contigua, <strong>la</strong>evigata, <strong>de</strong>in rimosa gra nu<strong>la</strong>taque g<strong>la</strong>ucescente,<br />
hypothallo macu<strong>la</strong>ri limitata; apotheciis adnatis, disco p<strong>la</strong>no-convexo, subfusco, intus albido,<br />
margine thallo concolori erecto subintegro; ascis c<strong>la</strong>vatis sporidia ovoi<strong>de</strong>o-elliptica subpellucida<br />
inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
P. s u B F u s c a Ach., Meth. Lich., p. 167; Fries, l.c., p. 136; Montag, Cuba, Crypt, p. 206;<br />
Mey et Flv., l.c., p. 225; Hook. fil., Crypt. Antarct., p. 230. Pat e l l a r i a Hoffm., Enum.<br />
Lich., t. 5, f. 3. li c h e n Linn., Suec., n. 1072; Engl. Bot., t. 2109<br />
var. pelidnocarpa Montag. mss.: apotheciorum disco convexo, e livido atro-virente,<br />
pruinoso.<br />
Talo crustáceo, carti<strong>la</strong>ginoso, in<strong>de</strong>terminado, bien que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces<br />
irregu<strong>la</strong>rmente redondo, <strong>de</strong>lgado, granuloso, hendidurado, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido,<br />
algunas veces cenizo o rojizo, nunca pulverulento, a menos que se halle en un estado<br />
patológico. Apotecias numerosas, Frecuentemente <strong>de</strong>formes por una presión<br />
mutua <strong>de</strong>bida a su aproximación. Disco p<strong>la</strong>no o con vexo, ribeteado por <strong>la</strong> corteza<br />
y bastante variable en su color (rojo, encarnado, bruno, negro, verdoso), <strong>de</strong>snudo<br />
o salpicado <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco, algunas veces mitad bruno y negro, o rojo y bruno.<br />
El rebor<strong>de</strong> talódico es <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces entero, pero tam bién suce<strong>de</strong> que se<br />
encuentra ligeramente excavado, sobre todo en edad avanzada. Tecas en forma <strong>de</strong><br />
porrita, anidadas entre paráfisas sencil<strong>la</strong>s y rectas, y encerrando ocho esporidias<br />
oblongas, hialinas, dispuestas sin or<strong>de</strong>n. La variedad, que crece confusamente sobre<br />
<strong>la</strong>s mismas cortezas con el tipo y el P. coccinea, no difiere más que por el color<br />
y el estado prui noso <strong>de</strong>l disco.<br />
El tipo es común en troncos y ramas <strong>de</strong> árboles; fue cogido también en el estrecho<br />
<strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por el doctor Hooker. También se encontró una va riedad en piedras<br />
y peñas. En fin, <strong>la</strong> var. caeruleata fue vista sobre cortezas por Meyen.<br />
-136
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
25. Parmelia pallida<br />
P. crusta tenui, <strong>la</strong>evigata aut rugulosa, <strong>la</strong>ctea; apotheciis sparsis, orbicu<strong>la</strong>tis, cum aetate<br />
un du<strong>la</strong>tis; disco livido-subcarneo, <strong>de</strong>mum tumido, albo-pruinoso, marginem tenuissimum<br />
inte gerrimum tan<strong>de</strong>m exclu<strong>de</strong>nte; ascis et sporidiis ut in priori.<br />
P. Pa l l i da Montag., Mss. P. s u B F u s c a var. a l B e l l a Fries, l.c., p. 139. le c a n o r a Pa l l id<br />
a Schoer., Enum. crit., p. 78. L. a lv e l l a Ach., Syn. Lich., p. 168; Engl. Bot, t. 2154;<br />
haud characteristica. li c h e n a l B e l l u s Pers. L. Pa l l i d u s Schreb., Spicil., p. 133.<br />
El talo es semejante al <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, con <strong>la</strong> cual Fries <strong>la</strong> reunió<br />
como simple variedad, so<strong>la</strong>mente es más b<strong>la</strong>nco. Las apotecias, sésiles y orbicu<strong>la</strong>res,<br />
son generalmente mayores, más convexas y más <strong>de</strong>formes por <strong>la</strong>s ondu<strong>la</strong>ciones<br />
<strong>de</strong> su bor<strong>de</strong>. Éste, muy visible al principio, se a<strong>de</strong>lgaza poco a poco y acaba<br />
<strong>de</strong>sapareciendo bajo <strong>de</strong>l disco, el cual se hace convexo y se hal<strong>la</strong> siempre salpicado<br />
<strong>de</strong> b<strong>la</strong>nco. La fructifica ción difiere poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l P. subfusca, sin embargo, <strong>la</strong>s<br />
espo ridias revisten <strong>de</strong> una manera más marcada <strong>la</strong> forma amigdalina y no ofrecen<br />
un limbo tan visible.<br />
Este liquen crece sobre <strong>la</strong>s mismas cortezas que el prece<strong>de</strong>nte.<br />
26. Parmelia atra<br />
P. crusta carti<strong>la</strong>ginea, mox granuloso-verrucosa, g<strong>la</strong>ucescente; hypo thallo nigro; apotheciis<br />
sessilibus; disco polito aterrimo, intus nigro, margine thallo<strong>de</strong> persistente integro; ascis sporidiisq<br />
ue ut in binis praece<strong>de</strong>ntibus.<br />
P. a t r a Ach., Meth. Lich., p. 154; Fries, l.c., p. 139; Montag., Cuba, Crypt., p. 207.<br />
le c a n o r a Ach., Syn. Lich., p. 146. li c h e n a t e r Huds.; Engl. Bot., t. 949.<br />
La costra es orbicu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> mediocre espesor, pero más gran<strong>de</strong> que en el P.<br />
subfusca, granulosa, hendidurada en areo<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> co lor b<strong>la</strong>nco o cenizo, contigua<br />
y no pulverulenta; se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> sobre un hipotalo negro. Las apotecias ocupan<br />
en número bas tante crecido el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> costra; son sésiles y varían <strong>de</strong> ta maño<br />
según <strong>la</strong> edad. Su disco, <strong>de</strong> un negro mate, es p<strong>la</strong>no o li geramente convexo. El<br />
rebor<strong>de</strong> talódico es notable por su b<strong>la</strong>n cura y por <strong>la</strong> salida que forma alre<strong>de</strong>dor<br />
<strong>de</strong>l disco; en edad más avanzada, se pone on<strong>de</strong>ado y se baja un si no es. La fructificación<br />
no difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos especies prece<strong>de</strong>ntes.<br />
No existe en mi colección más que un solo ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> este liquen enviado por<br />
Bertero. Forma en <strong>la</strong> piedra una p<strong>la</strong>quita <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada <strong>de</strong> diámetro.<br />
27. Parmelia punicea<br />
P. crusta tenui, submembranacea, inaequabili granu<strong>la</strong>taque, cinereo albicante, effusa; hypotha<br />
llo albo; apotheciis lentiformibus; disco cerino puniceo coccineoque, p<strong>la</strong>no, marginem tha-<br />
-137-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
llo <strong>de</strong>m tumidum integrum sub aequante; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia acicu<strong>la</strong>ria, sena octonave,<br />
trans versim septata foventibus.<br />
P. P u n i c e a Ach., Meth. Lich., p. 167; Montag., Cuba, Crypt., p. 208; observat. le c an<br />
o r a P u n i c e a Ach., Syn Lich., p. 174; Zenk., l.c., p. 132, t. 15, f. 5. L. P u n i c e a, co cc<br />
i n e a et P e r s o o n i i Fée, Essai, t. 29, f. 7. L. r u v i n a Pers., Uran. Bot.<br />
La costra, extendida sobre un hipotalo b<strong>la</strong>nco, es <strong>de</strong>lgada, membranosa, <strong>de</strong><br />
un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche, <strong>de</strong>sigual y sin límites en nuestros ejemp<strong>la</strong>res. Las apotecias<br />
varían mucho <strong>de</strong> tamaño; son sésiles y están marginadas por <strong>la</strong> costra; su disco es<br />
nor malmente <strong>de</strong>l más bello color encarnado, y el rebor<strong>de</strong> talódico que le cerca es<br />
entero, sinuoso y poco saliente. Las tecas son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita, acompañadas<br />
<strong>de</strong> paráfisas y encerrando esporidias notables por su forma acicu<strong>la</strong>r, y por los cinco<br />
tabi ques transversales que <strong>la</strong>s divi<strong>de</strong>n en seis celdil<strong>la</strong>s, o, según una interpretación<br />
tal vez más filosófica, por el acerca miento <strong>de</strong> sus seis esporidio<strong>la</strong>s que simu<strong>la</strong>n<br />
estos tabiques. Por lo común, son igualmente aceradas por <strong>la</strong>s dos puntas, pero se<br />
encuentran algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s que tienen uno <strong>de</strong> sus extremos más romo u obtuso.<br />
Esta especie es bastante común en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> crece sobre cortezas al <strong>la</strong>do <strong>de</strong>l<br />
P. subfusca y <strong>de</strong> su variedad. Eschweiler no ha tenido razón en reunir<strong>la</strong> al P. ru bra,<br />
por el carácter sacado <strong>de</strong>l color <strong>de</strong>l disco, pues en este último <strong>la</strong>s esporidias son<br />
oblongas y cuadrilocu<strong>la</strong>res. Esta aproximación no pue<strong>de</strong> menos <strong>de</strong> parecer extraña<br />
<strong>de</strong> parte <strong>de</strong> un docto que estudiaba <strong>la</strong>s tecas y estaba familiarizado con <strong>la</strong>s<br />
observaciones microscópicas.<br />
28. Parmelia leucochlora †<br />
P. crusta granulosa, albida, linea nigra limitata vel in<strong>de</strong>terminata; apotheciis sparsis, primo<br />
cerineo-albis, concavis, disco viridi, margine lucido crasso, <strong>de</strong>mum totis viridi-nigrescentibus<br />
convexis; ascis maxi mis, c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, elliptica, bilocu<strong>la</strong>ria, hyalina, serie duplici<br />
inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
P. l e u c o c h l o r a Montag., Herb. P. va r i a, var. l e u c o c h l o r a Ejusd., Prodr. Fl. J.<br />
Fern., n. 87.<br />
El talo es crustáceo, <strong>de</strong>lgado, b<strong>la</strong>nquecino, extendido irre gu<strong>la</strong>rmente sobre <strong>la</strong><br />
corteza y limitado por una línea negruzca o bruna que tal vez pertenece a algún<br />
liquen vecino. Las apote cias están esparcidas o aproximadas; en su nacimiento,<br />
repre sentan un esferoi<strong>de</strong> pequeño <strong>de</strong>primido, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> cera ama ril<strong>la</strong>; el sitio <strong>de</strong>l<br />
disco, que es también concoloro, está mar cado por una pequeña impresión; este<br />
disco se di<strong>la</strong>ta poco a poco, y hecho p<strong>la</strong>no y luego convexo, toma en fin una coloración<br />
<strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> cargado, que también se comunica, en edad avanzada, hasta el<br />
rebor<strong>de</strong> talódico <strong>de</strong>l escutelo. Este mismo rebor<strong>de</strong>, que era primero amarillento y<br />
muy espeso, liso y lu ciente, se atenúa insensiblemente y acaba <strong>de</strong>sapareciendo casi<br />
completamente bajo <strong>de</strong> disco o participando <strong>de</strong> su coloración. La apotecia adulta<br />
adquiere un diámetro <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> dos tercios <strong>de</strong> línea. Las tecas son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong><br />
-138
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
porrita y su longitud es <strong>de</strong> un quinto <strong>de</strong> milímetro; encierran en dos ringleras, o<br />
más bien sin or<strong>de</strong>n, ocho esporidias oblongas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,03 m sobre uno ancho<br />
mitad menor, hialinas, muy obtusas y no a<strong>de</strong>lga zadas en los dos cabos. Éstas son<br />
bilocu<strong>la</strong>res y están ro<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> un limbo bastante ancho.<br />
Este liquen fue cogido por Bertero sobre cortezas, en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z.<br />
Cuando yo lo atribuí, como variedad, al P. varia, no había com parado <strong>la</strong> fructi fi cación,<br />
que es muy diferente en <strong>la</strong>s dos especies. Bien consi<strong>de</strong>rado todo esto, tal vez<br />
no es más que una variedad <strong>de</strong>l Lecanora versicolor Fée, distinta, en todo caso, por<br />
esporidias mucho más gruesas, nunca faseoliformes ni atenuadas en los extremos.<br />
tr i B u ii<br />
le C i d i n e a s<br />
Disco redon<strong>de</strong>ado, persistente, contenido en un excípulo propio, abierto<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> tierna edad y muchas veces obliterado cuando adulto o en <strong>la</strong> vejez<br />
por el <strong>de</strong>sarrollo centrífugo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> resultan <strong>la</strong>s<br />
apotecias cefaloidas. Talo fruticuloso u horizontal, y en este último caso,<br />
foliáceo o crustáceo.<br />
lecidinae Fries, l.c., p. 198.<br />
Xii. es t e r e o c a u l o n - st e r e o c a u l o n<br />
Apothecia discreta, libere enata, primo turbinata,marginata, solida. Discus semper apertus,<br />
excipulo thallo<strong>de</strong> in proprio mutato impositus. Asci oblongo-subc<strong>la</strong>vati, inter paraphyses ramo<br />
sas apiceque incrassatas et coloratas nidu<strong>la</strong>ntes sporidiaque c<strong>la</strong>vaeformia, raro acicu <strong>la</strong>ria,<br />
tenuissima, quadrinucleo<strong>la</strong>ta foventes. Thallus verticalis caulescens, solidus, intus fi<strong>la</strong>mentosus<br />
(Po<strong>de</strong>tia) horzontalem squamuloso-granulosum suffulciens et (in quibusdam speciebus)<br />
a tha llo horizontali granuloso adnato surgens.<br />
st e r e o c a u l o n Schreb., Gen. Pl., p. 768; DC; Ach., Lich. univ., p. 113; Fries, caeteri que.<br />
Apotecias terminales, turbinadas, luego p<strong>la</strong>nas y marginadas y en fin cefaloidas<br />
o globulosas. Disco siem pre abierto, reposando sobre un excípulo talódico<br />
que se cambia insensiblemente en un excípulo pro pio. Tecas oblongas o <strong>de</strong> forma<br />
<strong>de</strong> porrita, acompa ñadas <strong>de</strong> paráfisas ramosas, hinchadas y coloradas en el<br />
vértice, que contienen esporidias acicu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> cua tro nucléolos, los cuales, por<br />
su aproximación, simu<strong>la</strong>n tres tabiques transversales. La esporidia es <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces obtusa por un cabo y aguda por el otro. Talo cen trípeto, vertical,<br />
caulescente, sólido, casi leñoso, com puesto <strong>de</strong> un eje fi<strong>la</strong>mentoso y surgiendo algunas<br />
veces <strong>de</strong> un talo horizontal crustáceo y granuloso. Se encuen tran también<br />
sobre el talo, por aquí y por allá, tubér culos que recibieron el nombre <strong>de</strong> cefaloidas<br />
por causa <strong>de</strong> su forma, y que Fries consi<strong>de</strong>ra como apotecias abortadas.<br />
-139-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Se conocen unas quince especies <strong>de</strong> este género, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales todas crecen en tierra<br />
o en <strong>la</strong>s peñas. <strong>Chile</strong> no posee más que tres <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s.<br />
1. Stereocaulon ramulosum<br />
S. thallo (po<strong>de</strong>tiis) erectiusculo, ramoso, granu<strong>la</strong>to-fibrilloso, albo pallescente aut dilute cinereo,<br />
ramis subalternis, sparsis, elongatis, sub-simplicibus, breviter ramulosis; apotheciis <strong>de</strong>mum<br />
subglobosis, fusco nigricantibus; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia suboctona et il<strong>la</strong> breviter c<strong>la</strong>vaeformia,<br />
transversim triseptata inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
S. r a m u l o s u m Ach., Lich. univ., p. 580, t. 12, f. 3; apothee. structura; Ach. Rich.,<br />
Fl. Nouv. Zel., t. 9, f. 3; Eschw., l.c., p. 259; Swartz, Lich. Amer., t. X i v; Montag., Fl. J.<br />
Fern., n. 90; Hook. fil, Crypt. Antarct., p. 223, t. 80, f. 1; splendida. S. m a c r o c a r P u m<br />
Ach. Rich., l.c., t. 9, f. 4; haud differt.<br />
Talo fruticuloso, duro y casi leñoso, cilindráceo o anguloso, alto <strong>de</strong> dos a cuatro<br />
pulgadas, muy ramoso <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base, con ramos en<strong>de</strong>rezados, patentes, o algo encorvados<br />
hacia el eje o el talo principal, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ra en estado seco y cuando está<br />
<strong>de</strong>snudo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hebritas numerosas que lo cubren en su juventud a <strong>la</strong> base, y casi en<br />
todas eda<strong>de</strong>s hacia el vértice. Hebritas cilíndricas, cenicientas, granulosas, cargadas<br />
el<strong>la</strong>s mismas <strong>de</strong> hebritas más cortas, que se apartan <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s en ángulo recto. Ramos<br />
más o menos a<strong>la</strong>rgados, dispues tos en corimbo. El talo y sus divisiones llevan por aquí<br />
y por allá un número bastante crecido <strong>de</strong> excrecencias frecuentemente pedice<strong>la</strong>das,<br />
casi globulosas y rugosas, cuyo volumen igua<strong>la</strong> o sobrepasa el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias. Éstas<br />
terminan los talos y los ramos; son solitarias, raramente próximas, y son obcónicas<br />
en <strong>la</strong> juventud con un disco p<strong>la</strong>no, marginado por el talo. Este disco, que acaba por<br />
adquirir un gran <strong>de</strong>sarrollo, <strong>de</strong>prime y trastorna al bor<strong>de</strong> talódico, y se hace hemisférico,<br />
casi globuloso. Su grosor igua<strong>la</strong> y aun también sobrepasa una línea en diámetro<br />
y su color es <strong>de</strong> un encarnado-bruno car gado. Lámina prolígera bastante <strong>de</strong>lgada<br />
(0,10 mm). Tecas algo más cortas, en forma <strong>de</strong> porrita que contienen <strong>de</strong> seis a ocho<br />
esporidias hialinas, también en forma <strong>de</strong> porrita, es <strong>de</strong>cir, redon<strong>de</strong>adas por un cabo, y<br />
aceradas por el otro, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,03 mm, en <strong>la</strong>s cuales se pue<strong>de</strong>n contar cuatro esporidio<strong>la</strong>s.<br />
Nunca he visto cinco como el Dr. Hooker y Taylor <strong>la</strong>s han representado.<br />
Esta especie es común en <strong>Chile</strong>. Se pue<strong>de</strong> ver en el lugar citado <strong>de</strong> <strong>la</strong> criptogamia<br />
antártica sus límites geográficos, como así también los <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente.<br />
2. Stereocaulon corallinum<br />
S. thallo (po<strong>de</strong>tiis) tereti-compresso, ramosissimo, g<strong>la</strong>bro, squamulis fi brillosis, subdigitatoramosis,<br />
cinereo-caesiis; apotheciis sparsis, conglo meratisve subsessilibus, disco initio p<strong>la</strong>nomarginato,<br />
<strong>de</strong>rnum globosis; sporidiis longe c<strong>la</strong>vatis, triseptatis.<br />
S. c o r a l l i n u m Schreb., Spicil, p. 113, ex Fries, Lich. eur., p. 201 et Lich. Suec. exsic.,<br />
n. 118! S. d a c t y l o P h y l l u m Floerke. S. ro e s le r i Hochst.!!<br />
-140
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
Comparados con <strong>la</strong>s muestras auténticas <strong>de</strong> los señores Fries y Hochstetter, <strong>la</strong>s<br />
nuestras, que no difieren <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, ofrecen un talo fruticuloso <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada<br />
<strong>de</strong> alto, cilíndrico o comprimido y <strong>de</strong>snudo en su base, que está fijada en <strong>la</strong><br />
peña por una suerte <strong>de</strong> achatamiento, luego ramoso, con ramos fastigiados. Estos<br />
ramos están cargados <strong>de</strong> hebras o más bien <strong>de</strong> escamas digitadas, cenicientas, muy<br />
frágiles y cuya caída los <strong>de</strong>ja fácilmente <strong>de</strong>snudos. Las apotecias, puestas en el vértice<br />
<strong>de</strong>l talo y <strong>de</strong> los ramos, son numerosas, primero p<strong>la</strong>nas y marginadas, luego<br />
prontamente convexas y aun también glo bulosas. El disco ofrece el mismo color<br />
que en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte especie, pero <strong>la</strong>s esporidias, aunque cortadas, por <strong>de</strong>cirlo<br />
así, por el mismo patrón, son bien diferentes. En efecto, son al mismo tiempo más<br />
<strong>la</strong>rgas y más <strong>de</strong>lgadas, y adquieren hasta 0,05 mm en <strong>la</strong> primera dimensión. De<br />
todas <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> este género analizadas hasta ahora, no conozco más que el S.<br />
vesuvianum <strong>de</strong>l pico <strong>de</strong> Tenerife que tenga espo ridias agudas en los dos extremos.<br />
Esta especie vegeta en <strong>Chile</strong> en <strong>la</strong>s peñas y montañas. Bertero (Colecc. N° 29) <strong>la</strong><br />
co gió también en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />
3. Stereocaulon <strong>la</strong>ccatum<br />
S. po<strong>de</strong>tiis (thallo) subsimplicibus, vage ramulosis (quasi proliferis), carti<strong>la</strong>gineo-corticatis,<br />
g<strong>la</strong>berrimis, cervino-pallescentibus; apotheciis terminalibus, conglomeratis, rugosis, nigrofus<br />
cis; ascis...<br />
S. l a c c a t u i m Fries, Syst. Orb. Veget., p. 285.<br />
Asiento bajo <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong>l ilustre Fries, que <strong>la</strong> indica como habiendo sido cogida<br />
en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, esta especie, que no he visto, y que no ha sido <strong>de</strong>scrita<br />
en ninguna parte. Según el diagnosis, <strong>de</strong>be distinguirse por un talo casi sencillo o<br />
al menos poco ramoso, g<strong>la</strong>bro y como cubierto <strong>de</strong> una corteza carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> color<br />
leonado y <strong>de</strong> un pulido lu ciente. Los ramos son vagos y casi prolíferos, y <strong>la</strong>s apotecias<br />
que los terminan, aglomeradas, rugosas y <strong>de</strong> un color bru no negruzco. Nada más sé.<br />
Se hal<strong>la</strong> en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes.<br />
Xiii. cl a d o n i a - cl a d o n i a<br />
Apothecia discreta, libere enata, primitus scyphuliformia, nox inf<strong>la</strong>ta cephaloi<strong>de</strong>a immarginata,<br />
intus inania. Discus aper tus, mox protuberans, reflexus, excípulo propriuns, cui<br />
impositus, abscon<strong>de</strong>ns. Asci membrana duplici facti, sporidia uni-aut plurise rialia, ex ovoi<strong>de</strong>o<br />
fusiformia, continua, hyalina foventes. Thallus horizontalis, squamuloso-foliaceus aut<br />
crustaceus, a quo surgit verticalis, caulescens (po<strong>de</strong>tia), carti<strong>la</strong>gineus, fistulosus.<br />
cl a d o n i a Hoffm; DC; Eschw; Fries. ce n o m y c e Ach. sc y P h o P h o r u s DC. p. p.<br />
-141-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Apotecias primitivamente libres y escifaliformes, es <strong>de</strong>cir, escotadas en el centro;<br />
luego, continuando <strong>la</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia hacia el mismo centro, <strong>de</strong>finitivamente<br />
convexas, orbicu<strong>la</strong>res, en forma <strong>de</strong> cabeza, cubiertas por una lámina prolígera<br />
colorada, que se refleja sobre el excípulo, lo envuelve y oblitera o le oculta<br />
completamente. Eschweiler ve en el<strong>la</strong>s dos hipotecios, pero uno no es más que el<br />
vértice modificado <strong>de</strong>l po<strong>de</strong> cio, y el otro, que está en contacto inmediato con <strong>la</strong> lámina<br />
prolígera, es el excípulo. Tecas en forma <strong>de</strong> porrita corta, que contienen en una o<br />
muchas ringleras, algunas veces también sin or<strong>de</strong>n, seis a ocho esporidias continuas,<br />
ova<strong>la</strong>s-oblongas, fusiformes o como <strong>la</strong>nza <strong>de</strong>ras. Talo a <strong>la</strong> vez horizontal y vertical,<br />
siendo ordi nariamente <strong>la</strong> dimensión <strong>de</strong> una <strong>de</strong> estas dos formas en razón inversa <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> otra. El talo horizontal es foliáceo, escamoso o crustáceo. El vertical, cilíndrico,<br />
sencillo o ramoso, fistuloso y frecuentemente horadado y abierto en el sobaco <strong>de</strong> los<br />
ramos, ofrece también dos formas principales: así, o <strong>la</strong>s divisiones se ensanchan en<br />
el vértice en una suerte <strong>de</strong> embudo, en el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l cual están situadas <strong>la</strong>s apotecias,<br />
o bien conservan su forma cilíndrica y están terminadas por fructificaciones capituliformes,<br />
que pue<strong>de</strong>n consi<strong>de</strong>rarse como sinficarpianas. Éstas presentan cuatro colores<br />
diferentes, que son el bruno, el encarnado amoratado, el encarnado y el negro.<br />
Este género encierra un número <strong>de</strong> especies más o menos crecido, según el valor<br />
concedido a los caracteres distintivos. Muchas <strong>de</strong> estas especies son cosmopolitas,<br />
y entre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, a excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s C. aggregata y C. pileata, que es nueva, no<br />
hay ninguna que no se encuentre en Europa. Entre <strong>la</strong>s c<strong>la</strong>donias, hay una sobre<br />
todo muy útil; <strong>la</strong> Provi<strong>de</strong>ncia <strong>la</strong> ha sembrado con profusión junto al polo, don<strong>de</strong><br />
toda otra vegetación se ausenta, para servir <strong>de</strong> alimento a los rangíferos durante<br />
los <strong>la</strong>rgos inviernos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>ponia. Según Linneo, sin este precioso liquen, aquel<strong>la</strong>s<br />
comarcas serían absolutamente in habitables.<br />
SECCIÓN i<br />
Talo horizontal foliáceo, raramente nulo. Soportes en forma <strong>de</strong> embudo, cuyo<br />
bor<strong>de</strong> lleva a <strong>la</strong>s apotecias<br />
1. C<strong>la</strong>donia pyxidata<br />
C. thallo squamuloso; foliolis parvis inciso-crenatis; po<strong>de</strong>tiis tenuis sime pulverulentis aut<br />
normaliter carti<strong>la</strong>gineo-corticatis, mox verrucosis furfuraceisve, viridi cinerascentibus, scyphipheris<br />
turbinatis; scyphis cyathiformibus di<strong>la</strong>tatis, margine integerrimo, crenato aut <strong>de</strong>ntato,<br />
radiis <strong>de</strong>mum bis terve proliferis; apotheciis fuscis; ascis sporidiisque generis.<br />
C. P y X i d a ta Fries, Lich. eur., p. 216. ce n o m y c e Ach., Lich. univ., p. 534; Hook. fil.,<br />
Crypt. Antarct., p. 225. sc y P h o P h o r u s DC. li c h e n Linn.; Engl. Bot., t. 1393; eximie.<br />
var. conistea: po<strong>de</strong>tiis subturbinatis, pulverulentis, viridi-cinereis, scyphis cyathifor mibus,<br />
sirnplicibus, margine subintegris; apotheciis marginalibus, subsessilibus, minutis, fuscis.<br />
C. P y X i d a ta var. c o n i s t e a Delise in Duby, Bol. Gall., p. 630, sub Cenomyce.<br />
var. prolifera: po<strong>de</strong>tiis ampliato-di<strong>la</strong>tatis, pulverulentis, g<strong>la</strong>ucis; scyphis radiatis, radiis<br />
repetito-proliferis.<br />
-142
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
C. P y X i d ata var. P r o l i F e r a Delise, l.c. ce n o m y c e F i m B r i ata var. f. P r o l i F e r a Ach., Syn.<br />
Lich., p. 256; cl a d o n i a F i m B r i ata var. r a d i ata Montag. Fl. J. Fern., Nº 93, non Fries.<br />
Talo horizontal, compuesto <strong>de</strong> algunas hojue<strong>la</strong>s redon <strong>de</strong>adas, lobeadas o recortadas,<br />
dispuestas en roseta por tierra o en ma<strong>de</strong>ra muerta, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se elevan<br />
especies <strong>de</strong> talo sencillos o po<strong>de</strong>cios en cono volcado, ensanchados por el vér tice<br />
en forma <strong>de</strong> embudo, <strong>de</strong>snudos o granulosos en su super ficie exterior, pálidos, verdosos<br />
o cenicientos; y como <strong>la</strong>s hojue<strong>la</strong>s <strong>de</strong> don<strong>de</strong> surgen los embudos se <strong>de</strong>struyen<br />
u obliteran frecuentemente temprano, parecen éstos constituir todo el liquen.<br />
Son, por otra parte, campanu<strong>la</strong>dos o ciatiformes, y cerrados en el fondo por un diafragma,<br />
enteros o <strong>de</strong>ntados sobre los bor<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se alzan muchas veces otros<br />
embudos, suerte <strong>de</strong> prolificación que pue<strong>de</strong> aun repetirse otras muchas veces. Las<br />
apotecias están situadas sobre estos bor<strong>de</strong>s, primero chiquitas, luego gran<strong>de</strong>s, convexas<br />
y aproximadas, notables por su color, bruno o bayo. Tecas como porrita, que<br />
encierran en dos ringleras ocho esporidias oval-oblongas, transparentes, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong><br />
0,025 mm, y <strong>de</strong> un diámetro cuatro veces menor. En muchos casos, los embudos<br />
abortan, y entonces, todas <strong>la</strong>s apotecias están como reunidas en una so<strong>la</strong>, que es<br />
cefa loi<strong>de</strong> y ha sido nombrada sinficarpiana. La variedad conistea difiere <strong>de</strong>l tipo<br />
por sus soportes a<strong>la</strong>rgados, cargados <strong>de</strong> un polvo verdoso, lo mismo que por sus<br />
apotecias sésiles y muy chiqui tas; y <strong>la</strong> variedad prolifera por sus embudos muchas<br />
veces proliferados <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong>.<br />
El tipo y <strong>la</strong> variedad fueron cogidos en tierra <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> este liquen no parece<br />
ser común. También el tipo se encuentra en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, en Puerto<br />
Gal<strong>la</strong>nt (cap. King) y en Puerto Hambre (señores Jac quinot y Hombron).<br />
2. C<strong>la</strong>donia gracilis<br />
C. thallo squamuloso, p<strong>la</strong>ty-aut microphyllino; po<strong>de</strong>tiis carli<strong>la</strong>gineo corticatis, cylindricis, politis,<br />
fusco-virescentibus aut <strong>de</strong>albatis; scyphis c<strong>la</strong>usis, p<strong>la</strong>niusculis; apotheciis fuscescentibus;<br />
ascis et sporidiis ut in priori.<br />
C. Gracilis Hoffm., Fl. Germ., p. 119; Fries, l.c., p. 218. li c h e n Fracilis Linn.; Engl.<br />
Bot., t. 1284<br />
var. hybrida: po<strong>de</strong>tiis longioribus, validioribus, plurimis scyphipheris; scyphis margine<br />
plerumque proliferis; Schoer. Spic. p. 32, <strong>de</strong>in var. turbinata Enumer. crit. Lich., p.<br />
198, t. 7, f. 2.<br />
var. elongata: po<strong>de</strong>tiis elongatis, gracilibus, plurimis subu<strong>la</strong>tis furca lisve; scyphis<br />
an gus tatis, concaviusculis, margine proliferis; C. Gracilis var. e l o n G a ta Fries; p 219,<br />
Montag. Fl. J. Ferro, n. 92; Ce n o m y c e e c m o c y n a Ach., Syn. Lich., p. 26.<br />
Subvar. amaurocraea: po<strong>de</strong>tiis <strong>de</strong>albatis, plurimis subu<strong>la</strong>tis, apicibus nigricanlibus.<br />
Este liquen, muy variable tal como lo son todos sus congéneres, se distingue<br />
principalmente por su porte <strong>de</strong>licado, su superficie g<strong>la</strong>bra y pulida y sus embudos<br />
poco abiertos y casi p<strong>la</strong>nos. El talo foliáceo, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nacen <strong>la</strong>s po<strong>de</strong>cias, es tan<br />
-143-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
pronto muy visible, como apenas visible en <strong>la</strong> base y se obli tera prontamente. En<br />
<strong>la</strong>s dos varieda<strong>de</strong>s mencionadas, pues no hemos visto <strong>la</strong> verticil<strong>la</strong>ta en <strong>la</strong>s colecciones<br />
formadas en <strong>Chile</strong>, se <strong>de</strong>struye temprano y los soportes parecen salir <strong>de</strong> tierra.<br />
Son estos bastante <strong>la</strong>rgos en <strong>la</strong> variedad hybrida, poco angostados por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los<br />
embudos, cuando estos existen, pues <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces <strong>de</strong>saparecen y su prolificación<br />
contribuye a <strong>la</strong> ramificación <strong>de</strong>l liquen. Los soportes son aun más a<strong>la</strong>rgados<br />
en <strong>la</strong> segunda variedad, cilindráceos, b<strong>la</strong>ncos o parduzcos, sencillos o ramosos,<br />
más di<strong>la</strong>tados como embudos, bien que estos nunca lleguen a <strong>la</strong> dimensión que<br />
tienen en <strong>la</strong> var. ver ticil<strong>la</strong>ta. Cuando el soporte es sencillo, el embudo que lo ter mina<br />
es poco di<strong>la</strong>tado, <strong>de</strong>ntado y proliferado <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong>. Otras veces, sobre un embudo<br />
abortado se hal<strong>la</strong> una corona <strong>de</strong> apo tecias sinficarpianas. Se observan también a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias <strong>de</strong> una y otra variedad, por aquí y por allá, algunas escamas<br />
u hojue<strong>la</strong>s ver<strong>de</strong>s por encima y b<strong>la</strong>ncas por <strong>de</strong>bajo. Las apotecias son brunas y<br />
acaban por ser turgentes y convexas. Las tecas, <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita corta, encierran<br />
seis esporidias semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, pero más cortas.<br />
Las dos varieda<strong>de</strong>s y <strong>la</strong> subvariedad se hal<strong>la</strong>n en tierra, en sitios estériles, mezc<strong>la</strong>das<br />
con otras muchas especies <strong>de</strong>l mismo género.<br />
3. C<strong>la</strong>donia cornuta<br />
C. thallo squamuloso; po<strong>de</strong>tiis cylindricis, subventricosis, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> inferne persistente carti<strong>la</strong>ginea,<br />
superne membranacea, mox pulveraceo <strong>de</strong>liquescente; scyphis angustatis, p<strong>la</strong>niusculis,<br />
margine incurvo, sub integro; apotheciis fuscis.<br />
C. c o r n u ta Hoffm.; Fries, l.c., p. 225; Delise, l.c. ce n o n y m e F i m B r i a ta var. c o r n uta<br />
Ach., l.c., p. 257<br />
var. ramosa: thallo foliaceo, minuto, rotundato, crenu<strong>la</strong>to discolori; po<strong>de</strong>tiis elongatis,<br />
ascyphis, ramosis,pulverulentis, albis, ramis subuliformibus, substerilibus.<br />
C. c o r n u ta var. r a m o s a Delise, l.c., p. 628, sub ce n o m y c e ; Montag., Voy. Pole Sud,<br />
Crypt., p. 174; Dill., Hist., Musc., t. X v, fig. 14 E!<br />
El carácter distintivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie consiste en soportes <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces<br />
terminados en forma <strong>de</strong> cuerno, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> le viene su nombre, cubierto por abajo<br />
<strong>de</strong> una corteza lisa y carti<strong>la</strong>gi nosa, y pulverulenta en el vértice como en el verda<strong>de</strong>ro<br />
C. fim briata. Por lo <strong>de</strong>más, varía singu<strong>la</strong>rmente, pero siempre en límites más<br />
restringidos que sus congéneres. La variedad que tengo que <strong>de</strong>scribir podría, según<br />
su facies, atribuirse al C. furcata, <strong>de</strong>l cual tendremos que hab<strong>la</strong>r muy luego; pero<br />
si se pone <strong>la</strong> atención en que los sobacos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías no están horadados,<br />
nos convenceremos <strong>de</strong> que esta aproximación sería errónea. Los talos se levantan<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s escamitas redon<strong>de</strong>adas, almenadas, ver<strong>de</strong>s por encima, b<strong>la</strong>n cas por <strong>de</strong>bajo,<br />
que están extendidas sobre <strong>la</strong>s peñas; tienen menos <strong>de</strong> dos pulgadas <strong>de</strong> alto, y <strong>la</strong>s<br />
más gruesas no lo son casi más que una pluma <strong>de</strong> gorrión. Sencil<strong>la</strong>s en <strong>la</strong> base, se<br />
ahorquil<strong>la</strong>n una o dos veces hacia los dos tercios <strong>de</strong> su altura, acabando cada ramo<br />
-144
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
terminal en cuerno o en lezna. En el sitio don<strong>de</strong> <strong>de</strong>bería hal<strong>la</strong>rse un embudo, se<br />
divi<strong>de</strong> el talo algunas veces en tres o cuatro ramas <strong>la</strong>rgas fastigiadas, como en el C.<br />
fim briata. El color general es <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido.<br />
Esta especie, o más bien <strong>la</strong> var. ramosa, fue hal<strong>la</strong>da en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por<br />
M. Jacquinot; allí crece sobre peñas sombrías y en troncos podridos.<br />
4. C<strong>la</strong>donia pileata †<br />
C. thallo granu<strong>la</strong>to; po<strong>de</strong>tiis subsimplicibus, teretibus, corneo-carti<strong>la</strong> gineis, sordidis, gra nuloso-pulverulentis,<br />
sterilibus ceranoi<strong>de</strong>is; apothe ciis (symphycarpeis) capituliformibus, fuscis;<br />
ascis et sporidiis generis, at minutissimis.<br />
C. P i l e a ta Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
No hay talo foliáceo; no se ven absolutamente más que pequeñas granu<strong>la</strong>ciones,<br />
que se vuelven a encontrar tales como son éstas en los soportes. Éstos son<br />
numerosos, mas no todos fértiles; un número <strong>de</strong> ellos bastante crecido abortan y<br />
se muestran bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un cuerno muy afi<strong>la</strong>do. Los otros están superados <strong>de</strong><br />
una reunión cefaloi<strong>de</strong> <strong>de</strong> apotecias que dan a este liquen una gran semejanza con<br />
los individuos viejos <strong>de</strong>l Stereocaulon pileatum o con el Leotia lubrica <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia <strong>de</strong><br />
los hongos. Los unos y los otros son poco ramosos (cuando lo son), fistulosos, <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
consistencia y <strong>de</strong>l color <strong>de</strong>l cuerno, finamente granulosos, con granulillos muchas<br />
veces espaciados, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> tres a cuatro líneas y espesos en su base como un Sol o<br />
un Re <strong>de</strong> violín. La capítu<strong>la</strong> adquiere <strong>de</strong> media a una línea <strong>de</strong> diámetro. La lámina<br />
prolígera <strong>la</strong> envuelve toda entera; es <strong>de</strong>l gada y reposa sobre una capa <strong>de</strong> granulillos<br />
brunos muy finos. Las tecas, anidadas entre paráfisas soldadas en una masa<br />
ge<strong>la</strong> tiniforme, y poco distintas, encierran <strong>de</strong> seis a ocho esporidias muy chiquitas,<br />
en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra <strong>de</strong> tejedor, transparentes y continuas; su longitud es <strong>de</strong> un<br />
poco más <strong>de</strong> 0,01 mm sobre un espesor cuatro veces menor.<br />
Esta especie habita sobre ma<strong>de</strong>ra muerta como el C. <strong>de</strong>licata, pero se distingue <strong>de</strong> él por<br />
<strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong>l talo foliáceo, por soportes válidos y <strong>de</strong> un gris sucio, por los numerosos<br />
cuernos que resultan <strong>de</strong>l aborto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias, y en fin, por el color enteramente<br />
particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> los grupos. Bien que semejante al Stereocaulon pileatum, difiere <strong>de</strong> él por<br />
su fructificación. Si se compara con el Cenomyce acicu<strong>la</strong>ris Ach., que nunca he visto por<br />
mí mismo, se hal<strong>la</strong>n en el diagnosis y en <strong>la</strong> figura diferencias que me parecen <strong>de</strong> un<br />
valor propio para legitimar nuestra distinción. Esta especie crece en <strong>Chile</strong>.<br />
5. C<strong>la</strong>donia furcata<br />
C. thallo squamuloso, subdissecto; po<strong>de</strong>tiis (ascyphis) dichotomo-fru ticulosis, carti<strong>la</strong>gineocorticalis,<br />
politis, fusco-virescentibus (<strong>de</strong>alba tisve), axillis apicibusque fertilibus perviis; apotheciis<br />
pedicel<strong>la</strong>tis e pallido fuscis; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia subsena, uniserialia, imbricata,<br />
cymbiformia, hyalina foventibus.<br />
-145-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
C. F u r c a ta Sommerf., Lapp., p. 134, sub ce n o m y c e ; Fries, l.c., p. 229.<br />
var. squamulosa: po<strong>de</strong>tiis elongatis, ramosissimis, g<strong>la</strong>uco-virescenti bus, squamiferis,<br />
ramis numerosis, dichotomis, acicu<strong>la</strong>ribus, apicibu furcatis recurvis; apotheciis rarissimis,<br />
terminatibus.<br />
C. F u r c a ta var. s q u a m u l o s a Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 175; Delise l.c., p. 623,<br />
sub c e n o m yc e.<br />
var. racemosa: po<strong>de</strong>tiis turgescentibus, ramosis axillisque rimose hian tibus, ramis<br />
fertilibus (et passim cum loto po<strong>de</strong>tio) exp<strong>la</strong>natis, ramis re curvis.<br />
C. F u r c a ta var. r a c e m o s a Fries, Lich. eur., p. 230.<br />
var. subu<strong>la</strong>ta: po<strong>de</strong>tiis tenuioribus, aequatibus, axillis simpliciter sub pertusis, apicibus<br />
fertilium fissis. E<strong>la</strong>tior ramosissima, ramulis divergentibus.<br />
C. F u r c a ta var. s u B u l ata Fries, l.c.<br />
El talo horizontal se compone <strong>de</strong> escamitas recortadas o almenadas en el contorno,<br />
<strong>la</strong>s cuales, en <strong>la</strong> var. squamulosa, se propagan también a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los talos.<br />
Éstos son <strong>de</strong>re chos, huecos o fistulosos, muchas veces dicótomos y <strong>de</strong> un color<br />
g<strong>la</strong>uco que con el tiempo pasa al bruno. Los ramos o divisiones <strong>de</strong>l talo son puntiagudos,<br />
en forma <strong>de</strong> lezna en <strong>la</strong> segunda variedad, casi siempre en<strong>de</strong>rezados o<br />
divergentes, raramente encorvados como en <strong>la</strong> var. spinosa, que no es parte <strong>de</strong> esta<br />
flora. Las apotecias son redon<strong>de</strong>adas, terminales y tecas <strong>de</strong> una vez dispuestas en<br />
corimbo. En <strong>la</strong> var. racemosa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual muchos autores hacen una especie, los<br />
talos, fistu losos, hendidos según <strong>la</strong> longitud, se abren y ap<strong>la</strong>stan sobre todo en los<br />
ramos fértiles. Las tecas, que he visto en esta última variedad sobre todo, son <strong>de</strong><br />
forma <strong>de</strong> porrita y encierran en una so<strong>la</strong> ringlera, pero imbricadas, esporidias cimbiformes<br />
o como <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra, continuas y hialinas.<br />
Esta especie, lo mismo que sus varieda<strong>de</strong>s y subvarieda<strong>de</strong>s, que son nu merosas,<br />
pues es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más polimorfas, crece en tierra estéril al pie <strong>de</strong> los árboles y<br />
sobre los <strong>de</strong>tritus <strong>de</strong> los vegetales esparcidos por sus cercanías. La var. foliolosa fue<br />
hal<strong>la</strong>da junto a Puerto Hambre por M. Jacquinot, en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes; el<br />
tipo y <strong>la</strong>s otras dos se hal<strong>la</strong>n en <strong>Chile</strong>.<br />
6. C<strong>la</strong>donia cornucopioi<strong>de</strong>s<br />
C. thallo squamuloso, <strong>la</strong>ciniis rotundato-crenatis; po<strong>de</strong>tiis carti<strong>la</strong>gineo –corticatis scyphiferis<br />
elongato-turbinatis, scyphis cyathiformibus, di<strong>la</strong> tatis; apotheciis majusculis, coccineis; ascis<br />
minutis, c<strong>la</strong>vatis, sporidia subsena, amygdalina, hyalina ordine nullo foventibus.<br />
C. c o r n u c o P i o i d e s Fries, l.c., p. 236. ce n o m y c e c o c i F e r a Ach., Syn. Lich., p. 269.<br />
li c h e n c o r n u c o P i o i d e s Linn, Fl. Suec., Nº 1101; Engl. Bot., t. 2051.<br />
Este liquen repite, en <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> frutos en carnados, el C. pyxidata<br />
(arriba <strong>de</strong>scrito) <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> especies con frutos brunos. Hay con todo eso diferencias<br />
que es conveniente notar: los soportes son más <strong>la</strong>rgos y el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> los embudos<br />
-146
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
menos di<strong>la</strong>tado. Por otra parte, el color <strong>de</strong> los unos y <strong>de</strong> los otros se aproxima más<br />
al <strong>de</strong> azufre que al tinte cenizo que distingue <strong>la</strong>s mismas partes en <strong>la</strong> segunda. Y<br />
por lo <strong>de</strong>más, el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias, que es, y persiste, <strong>de</strong> un bello encarnado <strong>de</strong> amapo<strong>la</strong>,<br />
impedirá siempre que se confundan los dos líquenes que com paramos. Sería<br />
más fácil engañarse en <strong>la</strong> distinción <strong>de</strong>l C. cor nucopioi<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>l C. bellidiflora, <strong>de</strong> que<br />
voy a tratar luego, pero hay caracteres que los separan y que indicaré en su lugar.<br />
Las tecas son chiquitas, en porrita corta, y contienen sin or<strong>de</strong>n seis esporidias continuas,<br />
hialinas, cuya forma es <strong>la</strong> <strong>de</strong> una semil<strong>la</strong> <strong>de</strong> lino o <strong>de</strong> una almendra.<br />
Nuestros ejemp<strong>la</strong>res fueron cogidos en <strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. Tengo<br />
uno <strong>de</strong> Chiloé, don<strong>de</strong> lo había observado M. Cuming.<br />
7. C<strong>la</strong>donia bellidiflora<br />
C. thallo squamuloso, lobu<strong>la</strong>to, lobulis minutis, imbricatis, inciso crenatis, subtus albis; po<strong>de</strong>tiis<br />
carti<strong>la</strong>gineo-corticatis, elongatis, cylin dricis, foliaceo-squamulosis, omnibus scyphiferis, scy phis<br />
angustissimis margine fertilibus proliferisque; apotheciis minutis, agglomeratis, coc ci neis; ascis...<br />
C. B e l l i d i F lo r a Schoer., Spicil., p. 21; Fries, l.c., p. 237. ce n o m y c e Ach., Syn. Lich.,<br />
p. 270. li c h e n B e l l i d i F lo r u s Ejusd., in Vet. Acad. Handl., 1801, p. 218, t. 4, f. 1; Engl.<br />
Bot., t. 1894.<br />
Talo horizontal, compuesto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s numerosas, pe queñas, almenadas o<br />
lobeadas, ver<strong>de</strong>s por encima y b<strong>la</strong>ncas por <strong>de</strong>bajo. Soportes numerosos también,<br />
rectos, variables en altura, cilindráceos, sencillos por abajo, ramosos algunas veces<br />
hacia lo alto, cargados <strong>de</strong> escamitas foliáceas. Embudos más estrechos, menos<br />
ensanchados que en el prece<strong>de</strong>nte, llevando en su bor<strong>de</strong> numerosas apotecias, pequeñas,<br />
aglomeradas y <strong>de</strong>l más bello escar<strong>la</strong>ta. Esta especie, cuyas tecas no he podido<br />
observar, difiere <strong>de</strong>l C. cornucopioi<strong>de</strong>s por su talle <strong>de</strong>lgado, por <strong>la</strong>s hojue<strong>la</strong>s que<br />
acompañan a los soportes y aun también cubren <strong>la</strong> faz externa <strong>de</strong> los embudos, en<br />
fin, por apotecias primitiva mente bastante chiquitas y <strong>de</strong>spués aglomeradas.<br />
Las muestras provienen <strong>de</strong> <strong>la</strong>s mismas localida<strong>de</strong>s que <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, con <strong>la</strong> cual<br />
está muchas veces mezc<strong>la</strong>da. Crece en <strong>la</strong> tierra.<br />
8. C<strong>la</strong>donia f<strong>la</strong>erkeana<br />
C. thallo squamuloso; po<strong>de</strong>tiis cylindricis, gracilibus, carti<strong>la</strong>gineis, <strong>de</strong>mum squamoso <strong>de</strong>corticatis,<br />
basi nigricantibus; scyphis in ramos sub digitatos, fastigiatos abeuntibus; apotheciis<br />
coccineis; ascis el sporidiis hujus divisionis.<br />
C. F l a e r k e a n a Fries, l.c., p. 238. li c h e n d i G i tat u s Engl. Bot., t. 2439.<br />
Talo escamoso y foliáceo. Escamas chiquitas, redon<strong>de</strong>adas y almenadas, que se<br />
elevan hasta los soportes, que son cilíndricos, granulosos, no pulverulentos y que,<br />
-147-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
en lugar <strong>de</strong> di<strong>la</strong>tarse como embudos, se divi<strong>de</strong>n en el vértice en un número mayor o<br />
menor <strong>de</strong> ramos digitados, que alcanzan apenas <strong>la</strong> misma altura, granu losos también<br />
y terminados por una cabecita o apotecia <strong>de</strong> un hermoso escar<strong>la</strong>ta. Color <strong>de</strong>l talo<br />
cenizo tirando al bruno. Fructificación poco diferente <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l C. cornucopioi<strong>de</strong>s.<br />
Esta especie, que no existe más que en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> Bertero, con el N° 3006, fue<br />
hal<strong>la</strong>da por él en <strong>Chile</strong>, sin indicación <strong>de</strong>l lugar.<br />
9. C<strong>la</strong>donia macilenta<br />
C. thallo squamuloso, inciso-lobato, crenato; po<strong>de</strong>tiis simplicibus, cylindricis, sursum membra<br />
naceo-corticatis, mox incano-pulverulentis; scyphis tubaeformibus evanidisque, margine<br />
erecto, vix <strong>de</strong>ntato; apo theciis coccineis.<br />
var. filiformis: po<strong>de</strong>tiis gracillimis; scypho angustissimo, integerrimo aut saepius apothecio<br />
symphycarpeo oblitterato.<br />
C. m a c i l e n ta var. FiliFormis Fries, l.c., p. 240. ce n o m y c e B a c i l l a r i s Ach., Syn.<br />
Lich., p. 266. li c h e n FiliFormis Engl. Bol., t. 2028.<br />
Hojue<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l talo horizontal más <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das y más inci sadas que en <strong>la</strong>s dos<br />
prece<strong>de</strong>ntes; soportes <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada <strong>de</strong> alto, sencillos, cilíndricos, cubiertos<br />
<strong>de</strong> una corteza carti<strong>la</strong>ginosa por abajo, como pulverulentos más allá <strong>de</strong>l medio<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> altura y muchas veces cargados <strong>de</strong> escamas foliáceas esparcidas. Rara vez se<br />
di<strong>la</strong>tan en forma <strong>de</strong> embudos, y estos, cuando existen, son pequeños, bastante regu<strong>la</strong>res<br />
y enteros, a menos que se tomen por almenas o dientes <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> pedicelos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias. La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces, al contrario, no están di<strong>la</strong>tados por<br />
el vértice, y éstas se sueldan en una so<strong>la</strong> cabeza. En fin, cuando estas apotecias, que<br />
son <strong>de</strong> un bello escar<strong>la</strong>ta, llegan a abortar, los soportes se terminan en punta, tienen<br />
<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un cuerno y constituyen entonces el Cenomyce pseudo cornuta Delise.<br />
Este liquen crece en <strong>Chile</strong>, como entre nosotros, en los troncos viejos que se pudren.<br />
La figura, ya citada, <strong>de</strong>l English Botany parece hecha por nuestros ejemp<strong>la</strong>res.<br />
SECCIÓN ii<br />
Talo horizontal, crustáceo-granuloso. Soportes ramosos, subu<strong>la</strong>dos y no<br />
ensanchados como embudos, pero terminados por <strong>la</strong>s apotecias<br />
a. Soportes agujereados so<strong>la</strong>mente en los sobacos<br />
10. C<strong>la</strong>donia rangiferina<br />
C. thallo evanido; po<strong>de</strong>tiis elongatis, erectis, teretibus, subscabris, tri chotomo-ramosissimis,<br />
axillis subperforatis, ramis terminalibus steri libus inferioribusque nutantibus, fertilibus erectis,<br />
ad instar cymae partitis; apotheciis aggregatis, fuscis; ascis minutis, c<strong>la</strong>vatis, sporidia<br />
sub sena, fusiformia foventibus.<br />
-148
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
C. ranGiFerina Hoffm., Fl. Germ., p. 114; Eschw., Fl. Bras., i, p. 273; Fries, l.c., p. 243;<br />
Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 175. ce n o m y c e Ach; Delise. li c h e n Linn.; Engl.<br />
Bot., t. 173.<br />
var. sylvatica: <strong>de</strong>albata; po<strong>de</strong>tiis gracilibus, verruculosis, g<strong>la</strong>brius culis, albido-stramineis,<br />
ramosis; axillis perforatis; apotheciis cymosis.<br />
C. ranGiFerina var. s y lva t i c a Hoffm., l.c.; Eschw., l.c.; Fries, l.c.; Montag., Fl. J. Fern.,<br />
n. 94. ce n o m y c e ranGiFerina ß Ach., Syn. Lich., p. 278. C. s y l va t i c a Floerke; Delise.<br />
var. alpestris: po<strong>de</strong>tiis albis, substramineis, molliusculis, verrucosis, ramosissimis, ramis<br />
ramulisque implexis, terminalibus sterilibus thyr sum amplum et <strong>de</strong>nsum efformantibus.<br />
C. ranGiFerina var. a l P e s t r i s Eschw., l.c.; Fries, l.c. et Lich. Suec. exsic., n. 140!<br />
Nuestros ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong> variedad sylvatica tienen dos a tres pulgadas <strong>de</strong> alto<br />
y están formados <strong>de</strong> talo ramosos, <strong>de</strong> rechos, muy divididos hacia arriba, <strong>de</strong> color<br />
b<strong>la</strong>nquecino, no lisos, más bien finamente verrugosos y arrugados. Los ra mos son<br />
dicótomos, abiertos en los sobacos, y algo apartados. Las últimas divisiones inclinadas<br />
hacia el vértice, pero menos que en el tipo, ofrecen tres o cuatro radios divergentes<br />
o en<strong>de</strong>re zados, que terminan <strong>la</strong>s apotecias. Éstas son globulosas, brunas y<br />
<strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cabeza <strong>de</strong> alfiler. La fructificación es <strong>la</strong> <strong>de</strong>l género. En <strong>la</strong> variedad<br />
alpestris, los grupos son muy <strong>de</strong>nsos y bastante gran<strong>de</strong>s. Los talo tienen hasta tres o<br />
cuatro pulgadas <strong>de</strong> alto y son muy ramosos, aun más pálidos y más b<strong>la</strong>ncos que en<br />
<strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte variedad, rugosos como ellos en <strong>la</strong> superficie, y divididos en ramos<br />
divaricados, estrechamente entre<strong>la</strong>zados, sobre todo hacia el vértice, don<strong>de</strong> constituyen<br />
una suerte <strong>de</strong> tirso muy <strong>de</strong>nso. Los últimos ramulillos son espinosos, radiales,<br />
muchas veces ternados y negruzcos a consecuencia <strong>de</strong>l aborto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias.<br />
Bertero halló <strong>la</strong> primera variedad en <strong>Chile</strong>, y <strong>la</strong> segunda en Juan Fernán<strong>de</strong>z. Los<br />
señores Hombron y Jacquinot han hal<strong>la</strong>do también <strong>la</strong> variedad sylva tica en el<br />
estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. Todas <strong>la</strong>s muestras son estériles.<br />
11. C<strong>la</strong>donia uncialis<br />
C. crusta papil<strong>la</strong>ta, evanida; po<strong>de</strong>tiis fruticulosis, subdichotomo-ra mosis, <strong>la</strong>evigatis, nitenti bus,<br />
stramineis, ramis subu<strong>la</strong>tis vel ramulosis, ramulis extremis brevibus, stel<strong>la</strong>tim patentibus, axillis<br />
subperforatis, apicibus sterilibus erectis, nigrescenlibus, fertilibus digitato-radiatis; apo theciis<br />
aggregatis fuscis; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia subsena, fusiformia, continua, hyalina foventibus.<br />
C. u n c i a l i s Hoffm., l.c., p. 117; Fries, l.c., p. 244. C. s t e l l ata Schoer; Eschw., Lich.<br />
Bras., p. 269. ce n o m y c e Ach., Syn. Lich., p. 276; Hook. fil., Crypt. Antarcl., p. 226.<br />
li c h e n Linn.; Engl. Bot., t. 174.<br />
Este liquen adquiere dos o tres pulgadas <strong>de</strong> alto y forma grupos muy <strong>de</strong>nsos<br />
compuestos <strong>de</strong> talos huecos, b<strong>la</strong>nquecinos, g<strong>la</strong>ucos, luego <strong>de</strong> color pajizo; lisos<br />
y bril<strong>la</strong>ntes, muy ramosos, con ramos en lezna terminados en el vértice por dos<br />
-149-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
puntas negruzcas. En los individuos fértiles, estos rangos producen algunos radios<br />
coronados por apotecias, y estos mismos radios pue<strong>de</strong>n ser soldados, como también<br />
<strong>la</strong>s apotecias, <strong>de</strong>jando una abertura en el centro. Es inútil recordar que los<br />
talos están horadados en los sobacos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías. Apotecias brunas. Tecas y<br />
esporidias como en el C. rangiferina.<br />
La especie falta en <strong>la</strong> colección, pero el doctor Hooker, en el lugar citado, <strong>la</strong> indica<br />
como habiendo sido hal<strong>la</strong>da en Puerto Hambre, estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, por el<br />
capitán King.<br />
b. Soportes horadados <strong>la</strong>teralmente. Py c n o t h e l i a Duf.<br />
12. C<strong>la</strong>donia aggregata<br />
C. thallo evanido; po<strong>de</strong>tiis tereti-subcompressis, carti<strong>la</strong>gineis, flexuosaerectis, fistulosis, nitidis,<br />
alutaceo-virescentibus, <strong>de</strong>mum subcastaneis, ma gisminus subreticu<strong>la</strong>tim pertusis; axillis<br />
imperforatis; ramis ramulisque dichotomis, abbreviatis, patentibus; apotheciis minutis, subco<br />
rymbose aggregatis, marginatis, fuscis; ascis sporidiisque ovoi<strong>de</strong>o-oblongis, minimis.<br />
C. a G G r e G a ta Eschw., l.c., p. 278; Montag., Voy. au Pole Sud, Crypt., p. 176 et Bonite,<br />
Crypt., p. 129; ce n o m y c e a G G r e G ata Ach., Lich. univ., p. 563; Swartz, Lich amer., p. 17,<br />
t. 12, f. 2. C. te r e B rata Laur., in Linnaea, ii, p. 43. C. P e r t u s a Pers, in Gaudich., Bot.,<br />
Voy. Uran., p. 213. li c h e n Swartz, olim.<br />
En los numerosos ejemp<strong>la</strong>res, tanto <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> como <strong>de</strong> otras partes, que poseo,<br />
me ha sido imposible hal<strong>la</strong>r traza alguna <strong>de</strong> talo, ni aun crustáceo. Los talos levantados,<br />
huecos en <strong>la</strong> ju ventud, cilindráceos, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> una a tres pulgadas, se ponen<br />
algo comprimidos en edad adulta, flexuosos, ramosos por dicotomías sucesivas,<br />
di<strong>la</strong>tados en el nivel <strong>de</strong> los sobacos, que no están horadados como en <strong>la</strong>s dos prece<strong>de</strong>ntes,<br />
carti<strong>la</strong>ginosos, frágiles y aun también <strong>de</strong>smenuzables en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación,<br />
<strong>de</strong> un leonado parduzco, lisos y bril<strong>la</strong>ntes al exterior, b<strong>la</strong>nquecinos y como<br />
tomentosos en lo interior. Ramos abiertos, raramente divaricados o divergentes,<br />
sino es en los ejemp<strong>la</strong>res fértiles, cortos, obtusos, algunas veces uni<strong>la</strong>terales, terminados<br />
en el vértice por otros ramulillos ahorquil<strong>la</strong>dos o radiados, punti agudos y<br />
negruzcos. Los talos y sus divisiones son notables por agujeros oblongo-elípticos,<br />
esparcidos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su continuidad, con márgenes inflejos y pulidos, y cuyo<br />
mayor diámetro varía entre media y una línea. Apotecias terminales, chiquitas, solitarias<br />
en el vértice <strong>de</strong> los ramulillos espinosos y radiados; son negras, obcónicas,<br />
como lo ha visto muy bien Eschweiler, con disco p<strong>la</strong>no, algo marginadas y con<br />
frecuencia agregadas por <strong>la</strong> disposición este<strong>la</strong>ria <strong>de</strong> su pedicelo, <strong>de</strong> manera que<br />
forman capitulil<strong>la</strong>s cuya reunión constituye ramilletes muy elegantes. Las tecas en<br />
porrita corta, y <strong>la</strong>s esporidias más bien ovoi<strong>de</strong>s que fusiformes, me han parecido<br />
<strong>la</strong>s más chiquitas <strong>de</strong>l género, pero difieren <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> sus congéneres sólo por este<br />
carácter. Las esporidias, por ejemplo, no tienen así más <strong>de</strong> 0,005 mm <strong>de</strong> longitud.<br />
Este liquen no es raro en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> se encuentra por tierra entre los musgos.<br />
-150
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
Xiv. Bi a t o r a - Bi a t o r a<br />
Apothecia libere ena<strong>la</strong>, primitus ab excipulo thallo<strong>de</strong> in pro prium mutato ceraceo marginata,<br />
<strong>de</strong>in hemisphaerica aut globosa, subimmarginata, solida, cephaloi<strong>de</strong>a. Discus semper apertus,<br />
primo punctiformi-impressus, <strong>de</strong>in di<strong>la</strong>tatus turgescensque mar ginem excipuli pallidiorem<br />
obte gens, strato saepius pallidiori, nunquam carbonaceo, impositus. Asci c<strong>la</strong>vati, plus mi nus<br />
elon gati. Sporidia aut cymbiformia, aut elliplica, utroque fine guttu <strong>la</strong>m oleosam aut sporidiolum<br />
foventia. Thallus horizontalis, ex hypothallo oriundus, subcrustaceus, effiguratus vel<br />
uniformis. Po<strong>de</strong>lia nul<strong>la</strong>, at in paucis apothecia pedicel<strong>la</strong>ta. Margo nun quam primitus niger.<br />
Bi a t o r a Fries, Syst. Orb. Veget., p. 250 et Lich. eur., p. 247. l e c i d e a e et le c a n o r a e<br />
spec. Ach.; Pat e l l a r i a e spec. Meyer; Hoffm.; Spreng. Ba c i d i a DNtrs., p. part.<br />
Las apotecias se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n libremente en el talo; en los primeros momentos<br />
<strong>de</strong> su evolución están pro vistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> formado por éste, rebor<strong>de</strong> que<br />
<strong>de</strong>saparece <strong>de</strong>spués por su metamorfosis en <strong>la</strong> propia sustancia <strong>de</strong>l excípulo. De<br />
aquí, <strong>la</strong> forma hemisférica o globulosa <strong>de</strong> que se revisten <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces.<br />
El disco está siempre abierto, primero sensiblemente <strong>de</strong>primido en el centro, luego<br />
di<strong>la</strong>tado, convexo, cubriendo el bor<strong>de</strong> más pálido (nunca negro) <strong>de</strong> un excípulo<br />
con colóro, y que reposa sobre una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s ordi nariamente más pálidas,<br />
pero nunca carbonáceas. Las tecas, en porrita más o menos a<strong>la</strong>rgada, contienen<br />
espo ridias variables, cuyas formas principales son <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra o elípticas, raramente<br />
como huso. El talo horizontal, crustáceo, uniforme, limitado por un bor<strong>de</strong><br />
figurado, es también algunas veces <strong>de</strong> escamas o <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s; nace <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s veces <strong>de</strong> un hipotalo. No hay po<strong>de</strong>cio alguno como en <strong>la</strong> c<strong>la</strong>donia, pero muchas<br />
espe cies presentan <strong>la</strong>s apotecias pedice<strong>la</strong>das.<br />
Este género, que tiene su centro geográfico en <strong>la</strong>s zonas tempera das <strong>de</strong> ambos hemis<br />
ferios, <strong>de</strong>bía <strong>de</strong> tener representantes en <strong>Chile</strong>. En efecto, así suce<strong>de</strong>. Tendremos<br />
algunas nuevas que dar a conocer.<br />
1. Biatora icterica<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 12, fig. 4)<br />
B. thallisquamis discretis aggregatisve, orbicu<strong>la</strong>tis, ambitu submarginato-repandis, lutescentihepalicis,<br />
subtus intusque f<strong>la</strong>vo-virescentibus; apotheciis sparsis, adnatis, rufis, disco p<strong>la</strong>no<br />
marginem crassum <strong>de</strong>mum exclu<strong>de</strong>nte, hemisphaericis, nigris, intus concoloribus; ascis oblongis,<br />
bre vibus, sporidia pauca, conformia, limpida foventibus.<br />
B. i c t e r i c a Montag., Ann. Sc. nat., 2 e ser., tom ii, p. 373 et in d’Orbigny, Amér. mer.<br />
Fl. Boliv. p. 41 et Bonite, Crypt., p. 124.<br />
El talo está compuesto <strong>de</strong> escamas redon<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> un leonado bruno con<br />
gradaciones amaril<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s sinuosos y alzados, que a primera vista podrían<br />
pasar por los escutelos <strong>de</strong> un liquen privado <strong>de</strong> costra, y que tienen gran similitud,<br />
<strong>de</strong>jando aparte el color, con <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l Biatora <strong>de</strong>cipiens. Espar cidas al principio,<br />
-151-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
estas escamas se acercan, se tocan también, sin soldarse ni imbricarse nunca. Si se<br />
entaman, se ve que <strong>de</strong> bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical carti<strong>la</strong>ginosa, hay otra <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />
gonímicas, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> amarillento intenso, que comunica este tinte ictérico a<br />
todo el espesor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escamas, y les da así un aspecto particu<strong>la</strong>r capaz <strong>de</strong> hacer<br />
distinguir fácilmente esta espe cie. Las apotecias comienzan por no ser más que un<br />
punto parduzco, situado en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s escamas o junto a su bor<strong>de</strong>; poco a poco,<br />
emergen y presentan entonces un disco ligera mente cóncavo, parduzco, cercado<br />
<strong>de</strong> un margen espeso y concolóreo. En su último grado <strong>de</strong> evolución, el rebor<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>sa parece, y todo el escutelo, puesto negro, toma <strong>la</strong> forma hemis férica. Su coloración<br />
interior es algo menos intensa que <strong>la</strong> ex terior, pero nunca b<strong>la</strong>nca. Las tecas<br />
son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita o más bien oblongas, cortas y contienen un corto número<br />
<strong>de</strong> es poridias hialinas y elípticas.<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en tierra en <strong>la</strong>s cercanías <strong>de</strong> valparaíso por M. Gaudichaud,<br />
y en <strong>la</strong> Patagonia, por M. Alc. d’Orbigny. Tiene re<strong>la</strong>ciones <strong>de</strong> forma con el Parmelia<br />
cervina, var. squamulosa <strong>de</strong> Fries, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual difiere sobre todo por el color negro y por<br />
<strong>la</strong> forma hemisférica <strong>de</strong> sus apo tecias, que han llegado a lo sumo <strong>de</strong> su <strong>de</strong>sarrollo;<br />
así como con el Biatora <strong>de</strong>cipiens <strong>de</strong> Fries, cuyas escamas son encarnadas en lugar<br />
<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> un ama rillo bruno, y los escutelos marginales y b<strong>la</strong>ncos en lo interior en<br />
lugar <strong>de</strong> estar esparcidos por <strong>la</strong>s escamas y <strong>de</strong> ser <strong>de</strong> un color oscuro o casi negro<br />
<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera. Este mismo liquen crece también en Tejas, <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />
me lo envió, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su publicación, M. Tukerman <strong>de</strong> Boston, con el nombre<br />
manuscrito <strong>de</strong> B. g<strong>la</strong>ucophyl<strong>la</strong>.<br />
2. Biatora triptophyl<strong>la</strong><br />
B. thalli squamulis membranaceis, livido- fuscescentibus, primitus stel <strong>la</strong>tim expansis dissectis,<br />
<strong>de</strong>in granuloso-corallinis: hypothallo caeruleo nigrescente; apotheciis immixtis; disco p<strong>la</strong>niusculo<br />
brunneo, margine erecto persistente; ascis...<br />
B. t r i P to P h y l l a Fries, Fl. Scanica, p. 275. Pa r m e l i a Ejusd., Lich. eur., p. 91. Ps o r a<br />
c o r o n ata Hoffm., Pl. Lich., t. 56, f. 1. le c a n o r a B r u n n e a Ach. var. ß. li c h e n B r u -<br />
n n e u s Engl. Bol., t. 1246.<br />
Hipotalo <strong>de</strong> un negro azu<strong>la</strong>do, visible en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l talo y <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nacen<br />
numerosas escamas en<strong>de</strong>rezadas, mem branosas, brunas o negruzcas y finamente<br />
recortadas, como coraloidas. Entre estas escamas y el hipotalo se alzan <strong>la</strong>s apotecias<br />
biatorinas, cuyo excípulo es <strong>de</strong>l mismo color que el disco. De <strong>la</strong>s escamas<br />
mismas nacen <strong>la</strong>s que tienen un rebor<strong>de</strong> concoloro al talo. Estas apotecias no son<br />
nunca muy salien tes y tienen el disco p<strong>la</strong>no y <strong>de</strong> color bruno. No he sido más feliz<br />
en el examen, que hice por el microscopio, <strong>de</strong> los ejem p<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> que lo que<br />
había sido al explorar los <strong>de</strong> nuestras co marcas; ni los unos ni los otros me han<br />
ofrecido esporidias maduras.<br />
Este liquen crece en cortezas viejas al pie <strong>de</strong> los árboles.<br />
-152
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 12. Fig. 4. 4a. Biatora icterica vista <strong>de</strong> tamaño natural sobre un pe queño terrón. 4b. Una escama<br />
<strong>de</strong> talo engrosada ocho veces para mostrar que sus bor<strong>de</strong>s están un poco erguidos y que <strong>la</strong>s apotecias<br />
no se hal<strong>la</strong>n en los bor<strong>de</strong>s, como en el B. <strong>de</strong>cipiens, sino esparcidas a <strong>la</strong> superficie. 4c. Corte vertical <strong>de</strong>l<br />
talo que pasa por el centro <strong>de</strong> una apotecia para <strong>de</strong>jar ver su perfil. 4d. Dos tecas engrosadas trecientas<br />
ochenta veces, y en <strong>la</strong>s cuales se <strong>de</strong>scubren <strong>la</strong>s ocho esporidias todavía no maduras. 4e .Algunas <strong>de</strong> estas<br />
vistas libres, un poco más avanzadas, y engrosadas lo mismo.
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
3. Biatora mutabilis †<br />
B. thallo (crusta) effuso, cinereo; apotheciis sessilibus, p<strong>la</strong>no-convexis fuscidutis; disco mox<br />
convexo, fusco, marginem primitus pallidum tenuem <strong>de</strong>mum concolorem exclu<strong>de</strong>nte; ascis<br />
c<strong>la</strong>vatis, sporidia suboctona, avoi<strong>de</strong>a, limbata, simplicia foventibus.<br />
B. mutaBilis Montag., Herb. le c i d e a Fée, Supplém., p. 105, n. 16. Bi a t o r a v e r n a l i s<br />
var. va r i a n s Montag., FI. J. Fern., n. 97.<br />
La costra <strong>de</strong> este liquen es <strong>de</strong>lgada, ilimitada y <strong>de</strong> color ce nizo, algo oscuro, ordinariamente<br />
resquebrajado por <strong>la</strong> seque dad. Las apotecias, primero p<strong>la</strong>nas y sésiles, tienen<br />
un disco que tien<strong>de</strong> a variar al bruno, y están cercadas <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong> poco saliente,<br />
casi incoloro y como transparente. Poco a poco, el disco, que está ahuecado en p<strong>la</strong>tillo,<br />
sobrepasa el nivel <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> y, poniéndose convexo-hemisférico, lo hace <strong>de</strong>saparecer<br />
completamente. En edad adulta, <strong>la</strong> apotecia es parduzca y <strong>de</strong> un color único.<br />
La lámina prolígera está compuesta <strong>de</strong> paráfisas y <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita; estas<br />
contienen nor malmente ocho esporidias elípticas u ovales oblongas, cuyo epísporo,<br />
separado <strong>de</strong>l endósporo por un intervalo, forma una suerte <strong>de</strong> limbo en <strong>la</strong> periferia.<br />
Por consiguiente, no es pura ilusión óptica <strong>de</strong>bida a <strong>la</strong> aberración <strong>de</strong> <strong>la</strong> esfericidad.<br />
Parece que este liquen no es común en <strong>Chile</strong>, pues no he podido hal<strong>la</strong>r más que<br />
un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> él entre <strong>la</strong>s numerosas criptó gamas enviadas por Bertero y provenientes<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />
4. Biatora pyrophthalma †<br />
B. crusta effusa, tenuissima, membranacea, viridi-olivacea; apotheciis primo globosis, supra<br />
punctiformi-impressis, unicoloribusf<strong>la</strong>vis, tan<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>nis, disco aele aurantiaco, margine inte<br />
gerrimo dilutiori; ascis fili formibus, sporidia octona, minuta, cymbiformia bilocu<strong>la</strong>ria, foventibus.<br />
B. P y r o P h t h a l m a Montag., Ann. Sc. nat., 2 e ser., tom. X X, 4 e Cent., n. 75.<br />
Talo membranoso, muy <strong>de</strong>lgado, bastante semejante al <strong>de</strong>l Porina <strong>de</strong>squamescens<br />
o <strong>de</strong>l P. americana, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> sucio en el estado seco, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> oliváceo<br />
cuando se hume<strong>de</strong>ce, luciente, extendido sobre <strong>la</strong>s cortezas y cubriendo también<br />
algunas veces con su costra <strong>la</strong>s jongermannias que han vegetado en el<strong>la</strong> antes que él.<br />
Apotecias nacidas <strong>de</strong> lo interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> costra, presentándose primero bajo <strong>la</strong> forma<br />
<strong>de</strong> un granu lillo amarillo, el cual, creciendo insensiblemente, acaba por ahuecarse<br />
en el vértice, y otra vez <strong>de</strong>spués, por ap<strong>la</strong>starse toda vía más. Lámina prolígera (discos)<br />
<strong>de</strong> un bello color anaran jado, ribeteada por el margen <strong>de</strong> un excípulo entero, y <strong>de</strong><br />
una coloración más pálida; reposa sobre un hipotecio <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor b<strong>la</strong>ncura formado<br />
<strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s radiales en todos los sentidos. Tecas <strong>de</strong>lgadas, filiformes, que contienen<br />
ocho esporidias cim biformes muy chiquitas, hialinas, septadas transversalmente.<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en Quillota por Bertero.<br />
-155-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
5. Biatora byssoi<strong>de</strong>s<br />
B. thallo crustaceo, effuso, granuloso, virescenti-g<strong>la</strong>uco, pallescente, ambitu squamuloso; hypothallo<br />
fibrilloso, albo; apotheciis substipitatis pileiformibus, e carneo fuscis; ascis c<strong>la</strong>vatis,<br />
basi longe attenualis, sporidia octona, navicu<strong>la</strong>ria, trib<strong>la</strong>sta foventibus.<br />
B. B y s s o i d e s Fries, l.c. p. 257. li c h e n Linn.; Engl. Bot., t. 373. Bae myce s r u P e s t r i s Ach.<br />
var. chilensis: apotheciis minutis, fuscis, margine discoque stipitis con glomeratis.<br />
B. B y s s o i d e s var. chilensis Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
En nuestra variedad, el talo crustáceo es <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pá lido y está compuesto<br />
<strong>de</strong> granulillos yuxtapuestos. De este talo se levantan pedicelos b<strong>la</strong>nquecinos, carti<strong>la</strong>ginosos,<br />
lisos y bril<strong>la</strong>ntes, estriado-acane<strong>la</strong>dos, los cuales, revistiendo pri mero<br />
<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un cuerno terminado por un punto bruno, se ensanchan en seguida<br />
por el vértice sin trastornarse. Este vértice es y permanece constantemente escuteliforme,<br />
pero sin lámina prolígera; sobre su bor<strong>de</strong> saliente o <strong>de</strong> su disco nacen<br />
nume rosas apotecias brunas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cabeza <strong>de</strong> alfiler y excavadas en el<br />
vértice. La lámina prolígera tiene <strong>la</strong>s mismas di mensiones que en el tipo, pero me<br />
ha sido imposible verifi car ni <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecas, ni <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s es poridias<br />
en éstas últimas.<br />
Nuestros ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> son, en apariencia, bien diferentes <strong>de</strong> los <strong>de</strong> Europa,<br />
pero como aun en éstos los hay cuyas apotecias, en lugar <strong>de</strong> ser sencil<strong>la</strong>s están<br />
aglomeradas en el vértice <strong>de</strong> un solo pedicelo, no me ha pa recido que <strong>de</strong>bía establecer<br />
entre ellos distinción específica. Este liquen no es raro en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />
en <strong>la</strong> tierra y en <strong>la</strong>s zarzas. Tenemos en <strong>la</strong> colección una forma <strong>de</strong> él cuyos pedicelos<br />
abortados superan apenas <strong>la</strong> costra bajo <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> circunvoluciones cerebrales.<br />
6. Biatora carneo<strong>la</strong><br />
B. crusta cum hypothallo confusa, carti<strong>la</strong>gineo-membranacea, g<strong>la</strong>uces cente, <strong>de</strong>mum granu<strong>la</strong>topulverulenta;<br />
apotheciis sessilibus, concavis, nudis, e carneo-rubro fuscis; excipulo cupu<strong>la</strong>ri,<br />
mar gine elevato palli diori, tan<strong>de</strong>m evanescente; ascis c<strong>la</strong>vaeformibus, sporidia octona, lombricoi<strong>de</strong>o-acicu<strong>la</strong>ria,<br />
multiseptata, altero fine attenuata, hyalina in clu<strong>de</strong>ntibus.<br />
B. c a r n e o l a Fries, l.c., p. 264; Montag., Fl. J. Fern., Nº 98. Ba c i d i a c a r n e o l a DNtrs.,<br />
l.c., p. 17. le c i d e a Ach., Lich. univ., p. 194. li c h e n c o r n e u s Engl. Bot., t. 965.<br />
La costra es granulosa, resquebrajada, interrumpida, como pulverulenta, <strong>de</strong><br />
un color cenizo sucio, e irregu<strong>la</strong>rmente exten dida sobre <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> los árboles.<br />
Las apotecias son chiqui tas, están esparcidas, superficiales, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> cuerno<br />
cam biando al bruno; su disco es primero cóncavo, fuertemente marginado por<br />
el excípulo propio, <strong>de</strong>spués p<strong>la</strong>no y aun tam bién convexo; el bor<strong>de</strong>, siempre entero,<br />
toma poco a poco el color <strong>de</strong>l disco. La lámina prolígera reposa sobre un<br />
-156
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
hipotecio b<strong>la</strong>nco; está compuesta <strong>de</strong> tecas en forma <strong>de</strong> porrita, acompa ñadas <strong>de</strong><br />
numerosas paráfisas espesadas y coloradas en el vér tice. Estas tecas encierran ocho<br />
esporidias hialinas en forma <strong>de</strong> agujas o <strong>de</strong> lombrices, raramente atenuadas por<br />
los dos ca bos, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces, al contrario, más espesas arriba que abajo;<br />
tienen cerca <strong>de</strong> 0,07 mm <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y están en apariencia provistas <strong>de</strong> numerosos<br />
tabiques transversales. Semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l B. luteo<strong>la</strong>, son con todo mayores y más<br />
espesas.<br />
Bertero halló este liquen en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, y también se encuentra en<br />
<strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />
7. Biatora livida †<br />
B. crusta pallida; apotheciis primo scutel<strong>la</strong>tis, magnis, disco p<strong>la</strong>no livido, tan<strong>de</strong>m convexis,<br />
margine concolori evanido atris, intus albis, ascis.....<br />
B. l i v i d a Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
La costra es <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco sucio y granuloso. Joven, <strong>la</strong> apo tecia es verdosa,<br />
amo ratada y cadaverosa. Insensiblemente, <strong>de</strong> p<strong>la</strong>no que era, su disco se alza y se<br />
po ne <strong>de</strong>l todo negro y con vexo. El liquen semeja entonces al Leci<strong>de</strong>a contigua.<br />
No existe más que un fragmento <strong>de</strong> esta curiosa biatora en <strong>la</strong> citada colec ción y aun<br />
es imperfecto en cuanto <strong>la</strong> lámina prolígera no encierra más que paráfisas y tecas<br />
estériles. En todo caso, <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> apotecia y su color, tan diversa en dos<br />
diferentes eda<strong>de</strong>s, su color sobre todo, que no encuentro en ninguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies<br />
europeas, bastan para caracterizar<strong>la</strong>. Crece sobre peñas micáceas.<br />
Xv. he t e r ot e c i o - he t e r ot h e c i u m<br />
Apothecia primitus globuloso, c<strong>la</strong>usa. Excípulo proprium duplex vel duplicem originem<br />
agnoscens, e cellulis scilicet strati medul<strong>la</strong>ris fi<strong>la</strong>mentosis, strato corticali tenuissimo obductis<br />
constans, margine saepius et disco discoloribus. Lamina prolígera obscura, rubra aut lutea, nuda<br />
aut pruinosa, pulverulenta. Asci c<strong>la</strong>vati, sporidia varia, ut plurimum vero multicellulosa<br />
foventes. Thallus crustaceus.<br />
he t e r ot h e c i u m Flw. in Bot. Zeit., 1850, p. 368. me G a l o s P o r a Mey. et Flw. in Nov.<br />
Act. Acad. Nat. Curios. X i X, Suppl. 1, p. 228. Bi a t o r a e spec. Montag.<br />
Apotecias primitivamente globulosas y cerradas. Excípulo propio, formado <strong>de</strong><br />
celdil<strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>mentosas, <strong>de</strong> licadas o también más gruesas, suministradas por <strong>la</strong> capa<br />
medu<strong>la</strong>ria y cubierto por una capa cortical exte rior, tan <strong>de</strong>lgada que <strong>de</strong>ja predominar<br />
el color <strong>de</strong>l excípulo propio. Lámina prolígera <strong>de</strong> color oscuro, en carnadina o<br />
amaril<strong>la</strong>, pulverulenta o <strong>de</strong>snuda; tecas y esporidias variables. Talo crustáceo.<br />
-157-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Este género está fundado sobre el Biatora pachycarpa <strong>de</strong> Fries. Hu biera tal vez sido<br />
más conveniente limitarlo a <strong>la</strong>s especies con espo ridias multicelulosas o murales, pero<br />
siendo, como son, carpoló gicos los caracteres, <strong>la</strong> naturaleza no se sujeta mucho a <strong>la</strong>s<br />
divisiones que queremos establecer en estas producciones, para facilitarnos su estudio.<br />
Es preciso reunir al heterothecium nuestros Biatora tri color (Bonite, Crypt., p. 155) y B.<br />
tai tentis (6º, Centur., n. 14), como también el B. ochrophaea Tuck. mss. No se encuentra<br />
en <strong>Chile</strong> más que <strong>la</strong> especie siguiente, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual he dado una figura analítica.<br />
1. Heterothecium berteroanum †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 12, fig. 5)<br />
H. thallo (crusta) membranaceo, tenui, <strong>la</strong>evigato, pallido; apotheciis sparsis, sessilibus, dis co<br />
tan<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>no, luteo-pulverulento, margine initio crasso, polito albo, mox tenuescente suberoso;<br />
ascis magnis, sporidium unicum, maximum, multicellulosum foventibus.<br />
H. B e rte roan u m Montag., Herb. propr. Pa r m e l i a c e r i n a Ejusd., Fl. J. Fern., n. 86;<br />
Bertero, Coll, n. 1619.<br />
Talo crustáceo, b<strong>la</strong>nquecino, liso, sin límites, confundido con un hipotalo concoloro.<br />
Apotecias sésiles, esparcidas o cercanas, pero tocándose apenas, primero<br />
globulosas y <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cabeza <strong>de</strong> alfiler, di<strong>la</strong>tándose <strong>de</strong>spués poco a poco<br />
en el vértice para <strong>de</strong>sahogar y mostrar su disco, que es ama rillo y pulverulento. Este<br />
disco, primitivamente cercado <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> muy grueso, redon<strong>de</strong>ado, pulido, <strong>de</strong>l<br />
mismo color y aun también más b<strong>la</strong>nco que <strong>la</strong> costra, se extien<strong>de</strong> insensible mente,<br />
se hace p<strong>la</strong>no sin <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> permanecer siempre pulve rulento, pero <strong>de</strong>primiendo o<br />
atenuando su bor<strong>de</strong>, en términos <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar dudas <strong>de</strong> si aun existe. El interior <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
apotecia es b<strong>la</strong>nquecino. Lámina prolígera compuesta <strong>de</strong> paráfisas y tecas en forma<br />
<strong>de</strong> porrita, éstas estrechadas y como pedice<strong>la</strong>das en <strong>la</strong> base, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un<br />
cuarto <strong>de</strong> milímetro, y encerrando cada una so<strong>la</strong> esporidia oblonga, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 0,15<br />
mm, es pesor <strong>de</strong> 0,065 mm, tabicada transversal y longitudinalmente <strong>de</strong> modo que<br />
presenta gran número <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s dispuestas con bastante simetría.<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en Juan Fernán<strong>de</strong>z, por Bertero, sobre cortezas. Difiere <strong>de</strong>l<br />
Biatora (Heterothecium) tricolor por el rebor<strong>de</strong> <strong>de</strong> sus apotecias, que es b<strong>la</strong>nco como<br />
<strong>la</strong> costra, y no <strong>de</strong> un amarillo azafranado.<br />
Xvi. le c í d e a - le c i d e a<br />
Apothecia subdiscreta, primitus ab excipulo omnino proprio, carbonaceo, aterrimo marginata,<br />
<strong>de</strong>in scutelliformia aut hemisphaerica solida. Discus semper apertus, primo punctiformi-impressus,<br />
saepius corneus et strato carbonaceo impositus. Asci c<strong>la</strong>vati. Sporidia varia, saepius au tem<br />
bilocu<strong>la</strong>ria. Thallus horizontalis ex hypothallo oriendus, subcustaceus, effiguratus aut uniformis?<br />
le c i d e a Fries, l.c., p. 281; Ach. et Auett., p. p.<br />
-158
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 12. Fig. 5. 5a. Heterothecium berteroanum visto <strong>de</strong> tamaño natural. 5b. Corte vertical <strong>de</strong> una apotecia<br />
engrosada. 5c. Una teca engrosada ochenta veces, acompañada <strong>de</strong> algunas paráfisas, y en <strong>la</strong> cual se ve<br />
una so<strong>la</strong> esporidia (número normal) todavía jóven. 5d. Una esporidia ais<strong>la</strong>da, mural o aceldil<strong>la</strong>da y<br />
celulosa, engrosada <strong>de</strong> más <strong>de</strong> doscientas veces.
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
Apotecias muy negras <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el origen, consiguiente mente diferentes <strong>de</strong>l talo<br />
en el cual se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n, y formadas por un excípulo propio, carbonáceo (negro),<br />
completo o incompleto, es <strong>de</strong>cir, escuteliforme o anu<strong>la</strong>r. En el primer caso, el tá<strong>la</strong>mo<br />
reposa sobre el excípulo que le suministra a<strong>de</strong>más un rebor<strong>de</strong> más o menos<br />
saliente; en el segundo, el excípulo, obliterado en <strong>la</strong> base, reducido a un anillo,<br />
cerca so<strong>la</strong>mente el tá<strong>la</strong>mo para componerle un margen distinto <strong>de</strong>l falso rebor<strong>de</strong><br />
talódico que algunas veces se junta al primero. Disco siempre abierto, primero<br />
puntiforme, como en el bia tora, ordinariamente negro, alguna vez salpicado <strong>de</strong><br />
g<strong>la</strong>uco, <strong>de</strong> consistencia bastante dura, reposando <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces sobre<br />
una capa carbonácea. Tecas en gorrita. Esporidias variables, pero con <strong>la</strong> mayor<br />
frecuencia bi locu<strong>la</strong>res, o hab<strong>la</strong>ndo más exactamente, <strong>de</strong> dos nu cléolos. Talo horizontal,<br />
nacido <strong>de</strong>l hipotalo, crustáceo o formado <strong>de</strong> escamas o <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s, pero<br />
siempre uni forme.<br />
Este género tiene su centro en Europa y en países fríos; por eso <strong>Chile</strong>, tan rico en es tictas,<br />
los más eminentes líquenes, no posee <strong>de</strong> él más que un corto número <strong>de</strong> especies.<br />
1. Leci<strong>de</strong>a atro-brunnea<br />
L. thalli areolis carti<strong>la</strong>gineis, squamulosis, rufo-cupreis, nitidis; apo theciis hypothallo atro<br />
areo lisve oriundis; excipuli annu<strong>la</strong>ris margine subtenui; disco primitus nudo, aquabili; ascis<br />
c<strong>la</strong> vatis, sporidia octona, ovoi<strong>de</strong>a, minutu<strong>la</strong>, continua, hyalina foventibus.<br />
L. a t r o -B r u n n e a (Dufour) Schoer., Spicil., p. 134; Fries, l.c., p. 319; Mey. et Flw. in<br />
Nov. Act. Acad. Nat. Curios., l.c., p. 227. rh i z o c a r P o n DC., Fl. Fr.<br />
Numerosas escamas carti<strong>la</strong>ginosas, lisas, convexas, <strong>de</strong> un bruno-negruzco por<br />
fuera, pero b<strong>la</strong>ncas por <strong>de</strong>ntro, cuando se entaman, y separadas unas <strong>de</strong> otras por<br />
espacios bastante gran <strong>de</strong>s; nacen aquí también <strong>de</strong> un hipotalo negro exendido sobre<br />
<strong>la</strong> roca. Las apotecias mismas nacen <strong>de</strong>l hipotalo y no <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aréo<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l talo,<br />
como en <strong>la</strong> especie siguiente; son p<strong>la</strong>nas y redon<strong>de</strong>adas, negruzcas y ceñidas <strong>de</strong> un<br />
bor<strong>de</strong> negro más bien <strong>de</strong>lgado que grueso y que acaba por ponerse algo flexuoso.<br />
Las tecas, en porrita muy a<strong>la</strong>rgada, están acompañadas <strong>de</strong> pa ráfisas un poco<br />
hinchadas en forma <strong>de</strong> maja<strong>de</strong>ro y <strong>de</strong> un bello azul <strong>de</strong> añil en el vértice, vistas al<br />
microscopio. Las esporidias están encerradas en ellos sin or<strong>de</strong>n; son estas ovoi<strong>de</strong>s,<br />
continuas, hialinas, sin limbo aparente, lo que quiere <strong>de</strong>cir que el epísporo y el endosporo<br />
son contiguos, y mi<strong>de</strong>n apenas un centimilímetro en su mayor diámetro.<br />
Este liquen fue hal<strong>la</strong>do por Meyen sobre peñas porfíricas, costeando el río Tin guiririca,<br />
y lo inserto aquí bajo <strong>la</strong> autoridad <strong>de</strong>l docto liquenógrafo el Mayor <strong>de</strong> Flotow.<br />
2. Leci<strong>de</strong>a spilota<br />
L. crusta primitus contigua, <strong>de</strong>in rimoso-areo<strong>la</strong>ta g<strong>la</strong>ucescente, hypo thallum nigrumo obtegente;<br />
apotheciis e crusta oriundis, excipulo annu <strong>la</strong>ri subvali<strong>de</strong> marginato, tenuescente, intus<br />
-161-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
sub disco corneo (primitus g<strong>la</strong>uco-pruinoso) albis fuscisve; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia minutu<strong>la</strong>,<br />
oc tona, oblonga, tan<strong>de</strong>m bilocu<strong>la</strong>ria, hyalina foventibus.<br />
L. s P i l o ta Fries, Syst. Orb. Veget., p. 286 et Lich. eur., p. 297. L. P a n t o s t i c ta s P i l o ta<br />
Ach., Syn. Lich., p. 13.<br />
Talo crustáceo y b<strong>la</strong>nquecino, sin límites, primero contiguo, <strong>de</strong>spués resquebrajado<br />
en aréo<strong>la</strong>s distintas, que permiten por su separación que se vea el hipotalo<br />
negro sobre el cual reposan. Apotecias negras que salen <strong>de</strong> <strong>la</strong>s aréo<strong>la</strong>s, en <strong>la</strong>s cuales<br />
permanecen sumergidas, provistas <strong>de</strong> un excípulo simple mente anu<strong>la</strong>r, que constituye<br />
un rebor<strong>de</strong> poco saliente. Disco p<strong>la</strong>no, opaco, reposando sobre una capa<br />
b<strong>la</strong>nquecina, porque el excípulo carbonáceo falta inferiormente. Lámina prolígera<br />
compuesta <strong>de</strong> tecas en porrita, y <strong>de</strong> paráfisas. Tecas que encierran en dos ringleras,<br />
o sin or<strong>de</strong>n, seis a ocho esporidias hialinas, oval-oblongas, apenas <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> un<br />
centésimo <strong>de</strong> mm, primitivamente continuas, <strong>de</strong>spués con dos nucléolos, es <strong>de</strong>cir,<br />
bilocu<strong>la</strong>res.<br />
Un solo ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> este liquen fue cogido sobre rocas esquistosas.<br />
3. Leci<strong>de</strong>a premnea<br />
L. crusta g<strong>la</strong>ucescente, <strong>de</strong>liquescendo leprosa, hypothallum oblite rante; apotheciis clevatis;<br />
excipuli cupu<strong>la</strong>ris nitidi margine obtuso; disco corneo, obsolete atro-pruinoso, intus albo;<br />
ascis elongato-c<strong>la</strong>vatis, sporidia oblongo-amygdalina, hyalina, binucleo<strong>la</strong>ta foventibus.<br />
L. P r e m n e a Ach., Lich. univ., p. 173; Fries, l.c., p. 329. L. l e c c o P l a c a Cheval., FI.<br />
Pa ris, i, p. 572. Pat e l l a r i a DC.<br />
Talo crustáceo, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche, bastante liso en nuestros ejemp<strong>la</strong>res,<br />
don<strong>de</strong> está a<strong>de</strong>más irregu<strong>la</strong>rmente extendido. Apotecias <strong>de</strong> tamaño muy variable,<br />
según <strong>la</strong> edad, sobre <strong>la</strong> misma corteza, primero esféricas como horadadas en el<br />
vértice, y cercadas <strong>de</strong> un bor<strong>de</strong> negro como el<strong>la</strong>s, muy sa liente, muy grueso, luciente,<br />
que se a<strong>de</strong>lgaza un poco y baja a medida que el disco gana en <strong>de</strong>sarrollo,<br />
y que <strong>la</strong> apo tecia se extien<strong>de</strong> y se ap<strong>la</strong>sta. Entre este disco y el excípulo, que está<br />
completo, se observa una capa b<strong>la</strong>nca. La lámina pro lígera está formada <strong>de</strong> tecas<br />
muy <strong>la</strong>rgas (0,15 mm) en forma <strong>de</strong> porrita, cercadas <strong>de</strong> paráfisas poco espesadas en<br />
su vértice. Estas tecas encierran sin or<strong>de</strong>n alguno ocho esporidias hialinas, primitivamente<br />
oblongas, amigdaliformes, continuas, luego con dos nucléolos; como <strong>la</strong>s<br />
apotecias, son muy gruesas y mi <strong>de</strong>n en longitud más <strong>de</strong> 0,03 mm, y en diámetro<br />
<strong>de</strong> 0,013 a 0,018 mm.<br />
Esta lecí<strong>de</strong>a crece sobre cortezas <strong>de</strong> árboles y no es rara en <strong>Chile</strong> mismo.<br />
-162
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
tr i B u iii<br />
pi x í n e a s<br />
Disco redon<strong>de</strong>ado. Excípulo propio, primero cerrado, superficial, adna to<br />
a un talo horizontal, foliáceo y <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces fijado por el centro.<br />
Xvii. om B i l i c a r i a - um B i l i c a r i a<br />
Apothecia libera, superficialia, excipulo proprio carbonaceo primitus c<strong>la</strong>uso (hinc perithecio),<br />
<strong>de</strong>in plus minus aperto, forma varia. Discus corneus, ascigerus, adultus rimosus aut saepissime<br />
gyroso-plicatus, margine incurvo cinctus. Asci c<strong>la</strong>vati, mono-vel octospori. Sporidia simplicia,<br />
oblon ga aut mullicellulosa. Thallus horizontalis, carti<strong>la</strong>gineus, foliaceus, submonophyllus,<br />
punc to centrali affixus. Apothecia semper atra, serotina.<br />
um B i l i c a r i a Hoffm.; Schrad.; DC.; Schoer.; Fries. Gy r o P h o r a Ach. l a s a l l i a et<br />
G y r o P h o r a Mérat.<br />
Apotecias superficiales, libres y adheridas por el cen tro o sésiles, provistas <strong>de</strong><br />
un excípulo propio, car bonáceo, especie <strong>de</strong> peritecio primitivamente cerrado, que<br />
se abre en seguida, se extien<strong>de</strong> más o menos, o bien permanece escuteliforme.<br />
Disco córneo, ascígero, tan pronto liso como hendidurado, tan pronto en el fin<br />
mar cado <strong>de</strong> pliegues alzados y contorneados <strong>de</strong> diversos modos. La fructificación<br />
se muestra bajo dos formas: <strong>la</strong> una (U. cylindrica) consiste en tecas que encierran<br />
una gruesa y única esporidia multitabicada; <strong>la</strong> otra (U. atro pruinosa y todas <strong>la</strong>s giroforas<br />
<strong>de</strong> Chevalier y <strong>de</strong> M. <strong>de</strong> Flotow) tiene tecas octósporas y esporidias sencil<strong>la</strong>s,<br />
chiquitas, brunas y oblongas. Talo horizontal car ti<strong>la</strong>ginoso, foliáceo, submonófilo,<br />
prendido <strong>de</strong>bajo por el centro.<br />
Estas p<strong>la</strong>ntas crecen sobre peñascos, y tienen su centro geográfico en <strong>la</strong> región<br />
ártica, o en <strong>la</strong>s montañas altas <strong>de</strong> ambos hemisferios. Me <strong>de</strong>cido a conservar el<br />
solo género ombilicaria, por <strong>la</strong> razón <strong>de</strong> que <strong>la</strong> Umbilicaria atro-pruinosa, bien que<br />
ofrezca los escutelos sin pliegues <strong>de</strong>l U. pustu<strong>la</strong>ta, no <strong>de</strong>ja <strong>de</strong> tener por eso tecas<br />
octósporas, como <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más giroforas.<br />
1. Umbilicaria atro-pruinosa<br />
U. thallo coriaceo, epapuloso, e cinereo nigro-fuliginco, subtus levi, atro-pruinoso; apotheciis<br />
elevatis, marginatis, patel<strong>la</strong>tis, simplicibus ascis obovatis, sporidia octona, simplicia, oblonga<br />
foventibus.<br />
U. a t r o -P r u i n o s a Fries, l.c., p. 351. le c i d e a Schoer. in Seringe, Mus. Helv., i, p. 109,<br />
t. 12-14. U. a n t h r a c i n a Ejusd., Enum. crit., p. 27.<br />
var. reticu<strong>la</strong>ta: thallo supra relicu<strong>la</strong>to-rugoso.<br />
-163-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
U. a t r o -P r u i n o s a var. r e t i c u l a ta Fries, l.c.; Montag. in Guillem. Arch. <strong>de</strong> Bot., ii, p.<br />
302; U. t e s s e l l ata var. Duby, Bot. Gall., p. 596.<br />
Talo monófilo, lobado, liso en estado normal, frecuente mente hendidurado o<br />
reticu<strong>la</strong>do, rugoso, pero nunca cargado <strong>de</strong> papillitas, negro en su faz superior, que<br />
está salpicada <strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco o cenicienta en <strong>la</strong> variedad; liso por <strong>de</strong>bajo, entera mente<br />
<strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> hebritas, marcado <strong>de</strong> pequeños hundi mientos correspondientes<br />
a los escutelos y cubiertos <strong>de</strong> un polvo <strong>de</strong>l más bello negro. Las apotecias están<br />
siempre alzadas, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces como pedice<strong>la</strong>das y <strong>de</strong> un negro mate;<br />
el disco no ofrece en ningún tiempo los pliegues sinuosos que distinguen a los<br />
<strong>de</strong>más congéneres; sólo se observa alguna vez, en edad avanzada, que su fondo<br />
está surcado <strong>de</strong> fisuras chiquitas. Esta conformación muestra <strong>la</strong> afinidad <strong>de</strong> este<br />
género, por un <strong>la</strong>do, con <strong>la</strong>s lecí<strong>de</strong>as, por otro, con <strong>la</strong>s opegrafas. Tecas cortas, en<br />
forma <strong>de</strong> huevo volcado o piriforme, que contienen sin or<strong>de</strong>n alguno ocho esporidias<br />
sencil<strong>la</strong>s, oblongas, primero hialinas, <strong>de</strong>spués parduzcas. Hay numerosas<br />
paráfisas.<br />
Esta especie, <strong>de</strong> que no hay más que un solo ejemp<strong>la</strong>r en <strong>la</strong> colección, fue hal<strong>la</strong>da<br />
también en <strong>Chile</strong>; es idénticamente <strong>la</strong> misma que <strong>la</strong> variedad que he <strong>de</strong>scrito en el<br />
lugar ya citado, y que había cogido sobre los peñascos <strong>de</strong>l Canigou, en los Pirineos<br />
Orientales.<br />
tr i B u iv<br />
gr a f í d e a s<br />
Disco oblongo o a<strong>la</strong>rgado (raramente suborbicu<strong>la</strong>r), sencillo o ramoso,<br />
lire liforme, provisto o <strong>de</strong>sprovisto <strong>de</strong> excípulo propio, marginado o no<br />
mar ginado por un talo crustáceo, superficial o hipofléodo.<br />
Xviii. oP é G r a Fa - oP eG raP ha<br />
Apothecia varia, sublirel<strong>la</strong>eformia, rima longitudinali aperta, excipulo proprio carbonaceo<br />
(pe rithecio) libero marginata. Discus canalicu<strong>la</strong>tus, primitus excipuli margine inflexo-connivente<br />
c<strong>la</strong>usus, <strong>de</strong>in apertus induratus, corneus. Asci et sporidia variabiles; haec vero aut<br />
multinucleo<strong>la</strong>ta (sca<strong>la</strong>riformia) aut multicellulosa (muralia). Thallus adnatus crustaceus.<br />
oP e G raP ha Humb.; Pers.; Schrad.; Ach., Meth. Lich. DC.; Fries.<br />
Apotecias bastante variables pero siempre lineares, a<strong>la</strong>rgadas, sencil<strong>la</strong>s o ramosas,<br />
lireliformes, abrién dose encima por una hendidura longitudinal y formadas por<br />
un excípulo propio, entero o <strong>de</strong>midiado, carbo náceo, cuyos bor<strong>de</strong>s, paralelos en<br />
principio, conniventes, <strong>de</strong>spués en<strong>de</strong>rezados, encierran <strong>la</strong> lámina prolígera, y ofrecen<br />
alguna vez un doble margen suministrado por el talo. Tecas y esporidias bastan-<br />
-164
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
te variables. Éstas presentan dos formas principales; <strong>la</strong>s unas, en efecto, encierran<br />
<strong>de</strong> cuatro a doce esporidias lenticu<strong>la</strong>res o disciformes superpuestas y uniseriadas<br />
(sca<strong>la</strong>riformes); <strong>la</strong>s otras están compuestas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s numerosas en se ries longitudinales<br />
transversas o murales. Talo crustá ceo, ro<strong>de</strong>ado o no <strong>de</strong> una línea negra.<br />
Este género, que tiene su centro en los trópicos, está representado por un cortísimo<br />
número <strong>de</strong> especies en <strong>la</strong>s colecciones <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. ¡Qué diferencia en esto entre<br />
esta comarca y <strong>la</strong> Guyana! En todo caso, lo contrario existe con <strong>la</strong>s estictas; éstas<br />
son muy raras en Cayena y muy numerosas en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong>l océano Pacífico. Las<br />
opegrafas na cen y viven en piedras y en cortezas <strong>de</strong> árboles, raramente en ma <strong>de</strong>ra<br />
muerta y en hierbas. Son lecí<strong>de</strong>as <strong>de</strong> excípulo linear y bor<strong>de</strong>s paralelos, rara vez<br />
trígonos o irregu<strong>la</strong>rmente orbicu<strong>la</strong>res.<br />
1. Opegrapha petraea<br />
0. crusta carti<strong>la</strong>gineo-tartarea, areo<strong>la</strong>ta, areolis <strong>la</strong>evigatis, g<strong>la</strong>uces cente (interdum oxydata<br />
rufa); apotheciis sessili-appressis, turgidis, ob tusis, excipuli integri margine incrassato persistente,<br />
disco rimaeformi primitus nudo; ascismagnis, c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, hyalina,<br />
po ly b<strong>la</strong>sta foventibus.<br />
O. P e t r a e a Ach., Syn, Lich., p. 72; Fries, l.c., p, 362.<br />
Talo crustáceo, carti<strong>la</strong>ginoso, bastante espeso, hendidurado en aréo<strong>la</strong>s chiquitas<br />
y lisas, <strong>de</strong> un g<strong>la</strong>uco cenizo, manchado <strong>de</strong> orín en nuestro único ejemp<strong>la</strong>r.<br />
Apotecias muy gruesas, mitad sumergidas en <strong>la</strong> costra, pero cuya porción saliente<br />
está formada por un excípulo, que nunca está marginado por el talo, sencillo, bi o<br />
cuadrífido, cuyos bor<strong>de</strong>s espesos, negros y bril<strong>la</strong>ntes están aproximados pero sin<br />
tocarse. En el ejemp<strong>la</strong>r que tengo a <strong>la</strong> vista, estas apotecias están estrechamente<br />
reunidas en nú mero <strong>de</strong> dos a cuatro y forman montoncitos hemisféricos, <strong>de</strong>l todo<br />
semejantes a los <strong>de</strong>l 0. cerebrina DC. <strong>de</strong>l cual tengo una muestra auténtica <strong>de</strong> mi<br />
amigo L. Dufour. Disco siempre linear y muy poco visible. Lámina prolígera compuesta<br />
<strong>de</strong> pa ráfisas aglutinadas en una masa ge<strong>la</strong>tinosa, y <strong>de</strong> tecas muy <strong>la</strong>r gas (trece<br />
a catorce centimilímetros) que encierran sin or<strong>de</strong>n ocho esporidias ovoi<strong>de</strong>o-oblongas<br />
y hialinas, en <strong>la</strong>s cuales están si tuadas transversalmente seis ringleras <strong>de</strong> esporidio<strong>la</strong>s,<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l medio son dobles o triples, y <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más sen cil<strong>la</strong>s.<br />
Este liquen, <strong>de</strong>l que no existe más que un fragmento en <strong>la</strong> colección, se comp<strong>la</strong>ce<br />
sobre rocas primitivas.<br />
2. Opegrapha atra<br />
0. crusta in<strong>de</strong>terminata, hypoph<strong>la</strong>e<strong>de</strong>; apotheciis emergenti-superficialibus, gracilescentibus,<br />
aterrimis, nitidis, acutis; excipuli subintegri marginibus parallelis, tenuibus; disco cana li cu<strong>la</strong>to,<br />
nudo, intus corneo; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, fusiformia, specie triseptata, hyalina<br />
fo ventibus.<br />
-165-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
O. a t r a Pers. in Ust. Ann., v i i, p. 30, t. 1, 2; Fries, l.c., p. 366.<br />
var. herbarum: crusta membranacea, chlorina, <strong>de</strong>mum albicante; apo theciis confertis,<br />
flexuosis, simplicibus aut radiatis.<br />
O. h e r B a r u m Montag., Arch. <strong>de</strong> Bot., ii, p. 302, t. 15, fig. 1. O. c u l m i G e n a Lib., Ar<strong>de</strong>n.,<br />
1, N° 15. O. e P i lo B i i Ejusd., l.c., n. 316.<br />
El tipo <strong>de</strong> esta especie varía mucho. El talo membranoso b<strong>la</strong>nco o g<strong>la</strong>ucocenizo,<br />
nace <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l cutículo y no ofrece límite alguno. Las apotecias hacen<br />
erupción <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> costra y son <strong>de</strong>lgadas, lineares, <strong>de</strong> un negro luciente,<br />
cilin dráceas, pero agudas por <strong>la</strong>s dos puntas; son a<strong>de</strong>más sencil<strong>la</strong>s o ramosas,<br />
esparcidas o reunidas en gran número y forman una suerte <strong>de</strong> enrejado irregu<strong>la</strong>r<br />
por sus anastomosis. Su excípulo, que es entero <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces, pero que<br />
también algunas falta inferiormente, está provisto <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s que se alzan y cos tean<br />
un disco canalicu<strong>la</strong>do, nunca salpicado <strong>de</strong> polvo g<strong>la</strong>uco. Las tecas son <strong>de</strong> forma<br />
<strong>de</strong> porrita y encierran seis a ocho espo ridias hialinas, fusiformes, transversalmente<br />
multiseptadas. El número <strong>de</strong> esporidio<strong>la</strong>s es <strong>de</strong> cuatro a diez, según <strong>la</strong> edad. La<br />
variedad no difiere <strong>de</strong>l tipo más que por el color <strong>de</strong> <strong>la</strong> costra y sobre todo por su<br />
hábitat sobre p<strong>la</strong>ntas anuales, lo cual pue<strong>de</strong> tener alguna importancia bajo el aspecto<br />
fisiológico.<br />
Esta especie, que se vuelve a hal<strong>la</strong>r en <strong>Chile</strong>, es bastante común sobre <strong>la</strong>s cortezas<br />
<strong>de</strong> árboles; es más rara en vegetales herbáceos.<br />
3. Opegrapha comma<br />
O. crusta effusa, alba, hypoph<strong>la</strong>e<strong>de</strong>, <strong>la</strong>minoso-membranacea, tan<strong>de</strong>m subpulverulenta; apothe<br />
ciis subsessilibus, minutis, gracillimis, sparsis, sub cylindricis, atris, breviusculis rectis, longiu<br />
sculis subcurvatis, utroque fine obtusis, disco angusto, canalicu<strong>la</strong>to, nudo; ascis c<strong>la</strong>vatis,<br />
sporidia octona, oblonga, obtusissima, multinucleo<strong>la</strong>ta; sporidiolis ovoi<strong>de</strong>is, <strong>de</strong>nis transversim<br />
positis.<br />
O. c o m m a Ach., Syn. Lich., p. 73. O. Gracilis Fée, Supplém., p. 22, n. 12.<br />
Costra <strong>de</strong>lgada, membranosa, algunas veces apenas distinta <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> corteza, <strong>de</strong>spués pulverulenta y como fur furácea, y siempre <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco bastante<br />
puro. Apotecias pro minentes, <strong>de</strong>lgadas, <strong>de</strong> un negro mate, cortas y rectas,<br />
o más a<strong>la</strong>rgadas y entonces encorvadas y sinuosas, obtusas en sus dos extremos.<br />
Excípulo entero con bor<strong>de</strong>s alzados, obtusos y ligeramente apartados, <strong>de</strong> modo<br />
que <strong>de</strong>jan que se vea con un lente el disco canalicu<strong>la</strong>do y <strong>de</strong>snudo que encierran.<br />
Tecas bastante gran<strong>de</strong>s, en porrita, que contienen ocho espori dias, y anidadas entre<br />
numerosas paráfisas. Esporidias oblon gas, a<strong>la</strong>rgadas, obtusas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,03 mm;<br />
transparentes y que encierran <strong>de</strong> ocho a diez núcleos o esporidio<strong>la</strong>s ovoi<strong>de</strong>s, cuyo<br />
eje mayor está puesto en sentido transversal.<br />
-166
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
Este liquen crece en <strong>la</strong>s cortezas <strong>de</strong> ramas jóvenes o <strong>de</strong> arbolillos, en <strong>la</strong>s comarcas<br />
cálidas.<br />
4. Opegrapha elegans<br />
O. crusta orbicu<strong>la</strong>ri, alba, granu<strong>la</strong>ta, g<strong>la</strong>bra; apotheciis erumpentibus, prominulis, margine<br />
tha llo<strong>de</strong> spurio sece<strong>de</strong>nte cinctis; excipuli <strong>la</strong>teralis marginibus turgescentibus, tan<strong>de</strong>m longitrorsum<br />
sulcatis; disco lineari, primitus caesio-pruinoso; ascis c<strong>la</strong>vatis, utrinque (basi vero<br />
magis) atte nuatis, sporidia tan<strong>de</strong>m muralia seu multicellulosa foventibus.<br />
O. e l e G a n s Smith, Engl. Bot., t. 1812; Fries, l.c., p. 370. O. s u l c a ta DC., Fl. Fr., v i,<br />
p. 171. Gr a P h i s e l e G a n s Ach., Syn. Lich., p. 85.<br />
Talo crustáceo, membranoso, <strong>de</strong>lgado, b<strong>la</strong>nco, liso o más frecuentemente<br />
granuloso, irregu<strong>la</strong>rmente orbicu<strong>la</strong>r y muy adherente a <strong>la</strong> corteza subyacente.<br />
Apotecias esparcidas, que se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>n <strong>de</strong> lo interior <strong>de</strong>l talo y entonces sencil<strong>la</strong>s,<br />
ven trudas en el medio, don<strong>de</strong> los <strong>la</strong>bios están un poco apartados, acuminadas en<br />
<strong>la</strong>s dos puntas y también lisas en los dos bor<strong>de</strong>s, que primero cubiertos por el talo,<br />
luego f<strong>la</strong>nqueados por él mismo, permanecen <strong>la</strong>rgo tiempo como pruinosos. Con<br />
<strong>la</strong> edad, <strong>la</strong>s lire<strong>la</strong>s son salientes, obtusas y negras y marcadas <strong>de</strong> un surco longitudinal<br />
muy visible. El disco es poco visible y el núcleo b<strong>la</strong>nco. Éste está formado<br />
<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s tecas en por rita a<strong>de</strong>lgazadas por los dos cabos, pero más por abajo que<br />
por arriba, <strong>la</strong>s que se reabsorben temprano. Las esporidias que con tenían quedan<br />
<strong>la</strong>rgo tiempo aglomeradas aun <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> reabsorción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecas; son muy<br />
a<strong>la</strong>rgadas en nuestros ejem p<strong>la</strong>res, pero su morfosis, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong>s diversas formas<br />
por don<strong>de</strong> pasan para llegar a <strong>la</strong> madurez, merece ser expuesta para <strong>la</strong> instrucción<br />
<strong>de</strong> los criptogamistas poco ejercitados en el estu dio <strong>de</strong> estos órganos. Son éstos,<br />
primero, celdil<strong>la</strong>s cilíndricas, rectas o algo encorvadas, obtusas en los dos extremos,<br />
<strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,02 mm, espesas <strong>de</strong> 0,01 mm, transparentes, en <strong>la</strong>s cuales se ven<br />
<strong>de</strong> ocho a doce nucléolos o esporidio<strong>la</strong>s ovoi<strong>de</strong>s o lenticu<strong>la</strong>res, cuyo eje mayor es<br />
perpendicu<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> <strong>la</strong> espori dia; así los representa <strong>la</strong> figura citada <strong>de</strong>l English Botany.<br />
Un poco más entradas en edad, <strong>la</strong>s esporidias han adquirido ya una longitud<br />
<strong>de</strong> 0,11 a 0,12 mm y presentan <strong>de</strong> quince a veinte ringleras transversales <strong>de</strong> dos<br />
a cuatro espori dio<strong>la</strong>s que se tocan. Maduras en fin, mi<strong>de</strong>n en longitud 0,13 a 0,14<br />
mm, y en diámetro, hacia el medio, <strong>de</strong> 0,03 a 0,04 mm, pues los extremos, aunque<br />
redon<strong>de</strong>ados, son un poco a<strong>de</strong>l gazados; son a<strong>de</strong>más verdosas y están divididas en<br />
treinta a cuarenta compartimientos dispuestos transversalmente, los cuales están<br />
ellos mismos separados en un gran número <strong>de</strong> lo culillos por tabiques longitudinales,<br />
al menos en apariencia.<br />
Los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> varían también bastante para que, aun <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un<br />
es crupuloso examen, haya incertidumbre sobre si pertenecen o no per tenecen a<br />
<strong>la</strong> misma especie. Pero se pue<strong>de</strong>n observar todos los pasajes <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los que no surcan<br />
a <strong>la</strong>s lire<strong>la</strong>s, aun jóvenes, y algunas veces más entradas en edad, hasta los que<br />
<strong>la</strong>s surcan evi<strong>de</strong>ntemente. He observado <strong>la</strong> misma cosa en nuestras muestras <strong>de</strong><br />
-167-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Europa, en cuanto a <strong>la</strong> morfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong> apotecia, pero no en cuanto a <strong>la</strong> morfosis<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias que acabo <strong>de</strong> exponer. Entre noso tros, estas esporidias parece<br />
<strong>de</strong> ben quedar rudimentales como se encuentran en <strong>la</strong> juventud <strong>de</strong> los ejemp<strong>la</strong>res<br />
chilenos, los cuales parecen, por un <strong>la</strong>do, tocar al O. elegans, y por el otro a <strong>la</strong> O.<br />
sca phel<strong>la</strong>, a <strong>la</strong> cual yo <strong>la</strong>s había atribuido al principio.<br />
Este liquen crece sobre <strong>la</strong>s cortezas, en <strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república.<br />
5. Opegrapha scripta<br />
O. crusta hypoph<strong>la</strong>eo<strong>de</strong> membranacea, <strong>la</strong>rvigata, albida, <strong>de</strong>mum nuda, leprosa; apotheciis<br />
immersis, erumpentibus, simplicibus ramosisque, mar gine thallo<strong>de</strong> spurio sece<strong>de</strong>nte cinctis;<br />
ex ci puli <strong>la</strong>teralis <strong>la</strong>biis tumescen tibus, levibus, faetis disco tumido discretis, effaetis disco subrima<br />
formiprimitus caesio-pruinoso approximatis; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, ovoi<strong>de</strong>ooblonga,<br />
hyalina, tetrapyrenia foventibus.<br />
O. s c r i P ta Ach., Meth. Lich., p. 30; Fries, l.c., p. 370. Gr a P h i s Ach., Syn. Lich., p. 81.<br />
li c h e n s c r i P t u s Linn.; Hoffm., Enum. Lich., t. 3, f. 2.<br />
Costra <strong>de</strong>lgada, membranosa, b<strong>la</strong>nquecina o cenicienta, ra ramente leonada u<br />
olivácea. Apotecias negras, sencil<strong>la</strong>s o ra mosas, bastante semejantes a caracteres<br />
hebraicos (<strong>de</strong> don<strong>de</strong> les viene el nombre específico), que se abren paso para salir<br />
afuera rompiendo <strong>la</strong> capa cortical <strong>de</strong> <strong>la</strong> costra, que les suminis tra un rebor<strong>de</strong><br />
accesorio; siendo su excípulo <strong>la</strong>teral, es <strong>de</strong>cir, nulo inferiormente, están primero<br />
abiertas hacia el medio, agu das en su extremo, y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> diseminación <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s es poridias, provistas <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s cercanos que no <strong>de</strong>jan más que una simple hendidura<br />
entre sí. Disco bastante abierto, primero g<strong>la</strong>uco, y <strong>de</strong>spués negro. Lámina<br />
prolígera que reposa sobre <strong>la</strong> costra por consecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong>midiada e<br />
incompleta <strong>de</strong>l excípulo. Tecas en porrita que contienen ocho esporidias ovoi <strong>de</strong>ooblongas,<br />
en <strong>la</strong>s cuales se ven cuatro nucléolos o espori dio<strong>la</strong>s.<br />
Este liquen no parece ser tan común en <strong>Chile</strong> como <strong>la</strong>s O. atra y elegans; no hay más<br />
que un ejemp<strong>la</strong>r suyo en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo, y otro en <strong>la</strong> mía, el cual pro viene<br />
<strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z.<br />
XiX. le c a n a c t i s - le c a n a c t i s<br />
Apothecia immersa, subrotundo-difformia, passim lirel<strong>la</strong>eformia, semper aperta, excipulo<br />
car bonaceo cupu<strong>la</strong>ri cum thallo submar ginante constato. Discus corneus, p<strong>la</strong>niusculus, nunquam<br />
conni vens, primo a thallo pruinoso ve<strong>la</strong>tus, excipuli margine cinctus. Asci c<strong>la</strong>vati.<br />
Spo ridia multicellulosa. Thallus crustaceus. Apothecia nigra, albo-pruinosa.<br />
le c a n a c t i s Eschw.; Fries. oP e G r a P h a e et a rt h o n i a e spec. Auett. GraPhidis spec.<br />
Meyer. Pl at y G r a m m e Spreng.<br />
-168
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
Apotecias al principio sumergidas en <strong>la</strong> costra, irre gu<strong>la</strong>rmente redon<strong>de</strong>adas,<br />
oblon gas, <strong>de</strong>formes o radiales <strong>de</strong>s<strong>de</strong> los primeros instantes <strong>de</strong> su evolución, y no a consecuencia<br />
<strong>de</strong> su soldadura con <strong>la</strong>s vecinas, algunas veces lireliformes agudas u obtusas,<br />
y siempre abiertas. Excípulo carbonáceo ínfero o <strong>la</strong>teral como soldado con <strong>la</strong> cos tra<br />
por sus bor<strong>de</strong>s abiertos y alzándo<strong>la</strong> a su sa lida <strong>de</strong>l talo. Disco p<strong>la</strong>no o convexo, ne gro o<br />
g<strong>la</strong>uco, nunca connivente. Tecas en porrita que encierran ocho es poridias cor tadas por<br />
el mo<strong>de</strong>lo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> 0. elegans. He <strong>de</strong>scrito su morfosis en mi 2ª Centur., p. 47.<br />
Las especies <strong>de</strong> este género son poco comunes en <strong>Chile</strong>; su centro está entre los tró -<br />
picos, bien que algunas se hallen como extraviadas en nuestras comarcas meri dio nales.<br />
1. Lecanactis serograpta<br />
L. crusta (in nostris) membranacea, effusa, levigata, albida, tenuis sima; apotheciis sparsis,<br />
simplicibus ramosisque, fine acutis obtusisve disco p<strong>la</strong>no, siccitate marginato, humecto turgescente,<br />
juniore pruinoso <strong>de</strong>mum nudo atro; sporidiis oblongatis, sporidio<strong>la</strong> sena, trans versa, uni serialia<br />
foventibus.<br />
L. s e r o G r a P ta Montag., Cryptog. Guyan., p. 42. Pl at y G r a m m e Spreng., Syst. Veget., iv.<br />
254. arto n i a s i n e n s i G r a P h a Fée, Essai, p. 50, t. 14, f. 3, voz hybrida a Sprengelio merito<br />
ae jure repudiata. Gr h a P h i s s c a l P t u r ata Montag., Fl. J. Fern., n. 99, non autem Ach.<br />
Talo membranoso, <strong>de</strong>lgado, liso, b<strong>la</strong>nco en nuestros ejem p<strong>la</strong>res, limitado en<br />
uno <strong>de</strong> ellos por una línea negra que podría ser muy bien <strong>de</strong>l liquen vecino. Apotecias<br />
esparcidas, más bien chiquitas, <strong>la</strong>s mayores tienen apenas una línea <strong>de</strong> diámetro;<br />
son sencil<strong>la</strong>s o imitan por su ramificación, tan pronto ca racteres orientales, tan<br />
pronto astas <strong>de</strong> rangífero, más frecuen temente agudas que obtusas y ligeramente<br />
marginadas por el talo en el estado <strong>de</strong> sequedad. Si se humectan, el disco, que era<br />
p<strong>la</strong>no o algo cóncavo, se hincha y se hace saliente, pri mero pruinoso, se pone muy<br />
pronto <strong>de</strong>l todo negro. Después <strong>de</strong> su caída, el talo se queda <strong>de</strong>snudo, lo que muestra<br />
que el excípulo propio es so<strong>la</strong>mente bi<strong>la</strong>teral. Tecas en porrita, que encierran<br />
seis a ocho esporidias hialinas, oblongas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,02 a 0,027 mm, y espesas <strong>de</strong><br />
0,005 a 0,007 mm; éstas contie nen en una so<strong>la</strong> ringlera seis esporidio<strong>la</strong>s ovoi<strong>de</strong>s,<br />
cuyo eje es perpendicu<strong>la</strong>r al <strong>de</strong> <strong>la</strong> esporidia.<br />
Este liquen parece ser raro en <strong>Chile</strong>.<br />
XX. ar t o n i a - ar t h o n i a<br />
Apothecium e rotundo sublineare difformeve, discoi<strong>de</strong>um, vix thallo aut spurie tantum marginatum.<br />
Excípulo nullum. Discus ge<strong>la</strong>tinosus, ascos fovens pyriformes. Sporidia virgu liformia,<br />
sep tata aut multicellulosa. Thallus crustaceus.<br />
ar t h o n i a Eschw., Fl. Bras., i, p. 109; Fée, Essai, Spec. plur. excl.; An Ach.?<br />
-169-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Apotecias emergentes, negras, redon<strong>de</strong>adas o irregu <strong>la</strong>rmente lineares, algunas<br />
veces <strong>de</strong>formes por confluen cia y no pruinosas. Excípulo nulo. Disco negro, p<strong>la</strong>no<br />
o ligeramente convexo, ge<strong>la</strong>tinoso, ansioso por agua e hinchándose al contacto <strong>de</strong><br />
el<strong>la</strong>, en fin, apenas marginado por el talo. Tecas piriformes. Esporidias o a<strong>la</strong>rgadas,<br />
multicelulosas, o cortas piriformes y tabicadas trans versalmente. Talo crustáceo,<br />
liso, ordinariamente b<strong>la</strong>nco.<br />
Género bastante dudoso, bien que <strong>la</strong>s dos o tres especies que se le atribuyen no lo<br />
sean. No se hal<strong>la</strong> en <strong>Chile</strong> más que <strong>la</strong> siguiente, y aun no está representada en <strong>la</strong><br />
colección más que por un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> <strong>la</strong> uña <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do chiquito.<br />
1. Arthonia comp<strong>la</strong>nata<br />
A. thallo crustaceo, subfarinaceo, pallido, lineolis flexuosis fuscisper curso; apotheciis minutis,<br />
punctiformibus vel oblongis, p<strong>la</strong>no-convexis, atris.<br />
A. c o m P l a n a ta Fée, Essai, p. 54 et Supplém., p, 39, t, 40, N° 10; Montag., Cryptog.<br />
Guyan., p. 45.<br />
Talo crustáceo, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco pálido, recorrido y limitado por líneas flexuosas,<br />
entrecruzadas como en el Leci<strong>de</strong>a parasema. Apotecias numerosas, bastante variables<br />
en el tamaño y en <strong>la</strong> forma, pero ordinariamente chiquitas, oblongas, <strong>de</strong>formes,<br />
nunca radiales, anchas a lo más <strong>de</strong> un mm, p<strong>la</strong>nas, con vexas y hemisféricas<br />
si se humectan. Tecas obovoi<strong>de</strong>s, casi globulosas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,05 mm, <strong>de</strong>l diámetro<br />
<strong>de</strong> 0,025 mm que encierra ocho esporidias aglomeradas. Estas son oblongas, <strong>la</strong>rgas<br />
<strong>de</strong> 0,02 mm, anchas <strong>de</strong> 0,01, y contienen seis esporidio <strong>la</strong>s <strong>de</strong>siguales cuyas, dos<br />
extremas son <strong>la</strong>s mayores, y <strong>la</strong>s me dianas estrechas y disciformes.<br />
tr i B u v<br />
gl i f í d e a s<br />
Disco <strong>de</strong>forme, variable, colorado, primitivamente anidado en <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria<br />
<strong>de</strong> un talo crustáceo, luego <strong>de</strong>snudo y encajado en este mis mo talo<br />
y alzado en pústu<strong>la</strong>s o en p<strong>la</strong>cas estromato morfas.<br />
Gly P h i d e a e Fries, Syst. Orb. Veget., p. 370; Montag., Dict. univ. d’Hist. nat.; Flotow.<br />
XXi. qu i o d e c t o n - ch i o d e c t o n<br />
Apothecia verrucaeformia, e strato medul<strong>la</strong>ri pulverulento erumpente formata, inclu<strong>de</strong>ntia pe rithecia<br />
sen nucleos ceraceo-ge<strong>la</strong>tinosos, nigrescentes, <strong>de</strong>mum confluyentes, ostiolis discretis prominentibus.<br />
Asci elliptico-c<strong>la</strong>vati. Sporidia fusiformia, ut plu rimum transversim septata, polypyrenia.<br />
ch i o d e c t o n Ach., Sym. Lich., p. 108; Eschw.; Fée, Monogr.; Fries, Lich. eur., p. 417.<br />
-170
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
verrugas (apotecias) formadas por <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria pulverulenta <strong>de</strong>l talo y<br />
que ocultan a los núcleo. Éstos, negruzcos y casi redon<strong>de</strong>ados, tienen una consistencia<br />
intermedia entre <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> cera y <strong>de</strong> <strong>la</strong> ge<strong>la</strong>tina. Primero, separados los unos<br />
<strong>de</strong> los otros, se acercan poco a poco y confluyen muchas veces por su base, mientras<br />
que el vértice, redon<strong>de</strong>ado o cuadrado, se muestra afuera sin hacer salida,<br />
tanto más que su color negro parece me jor sobre <strong>la</strong> b<strong>la</strong>ncura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s verrugas. Tecas<br />
cortas en forma <strong>de</strong> porrita, que contienen esporidias fusiformes tabicadas.<br />
Este género difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pertusarias por el color <strong>de</strong>l núcleo. Se le conocen una<br />
docena <strong>de</strong> especies casi todas tropicales.<br />
1. Chio<strong>de</strong>cton cerebriforme<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 13, fig. 1)<br />
C. thallo pallido, crassissimo, gyroso-plicato, ambitu lobato, intus amy<strong>la</strong>ceo; hypothallo nigrescente;<br />
peritheciis ex orbicu<strong>la</strong>to oblongis vel et ipsis gyrosis, in circumvoluationum vertice<br />
aggregatis, cinereo-pruinosis, sub disco aterrimis; ascis c<strong>la</strong>vatis, inter paraphyses ramosiuscu<strong>la</strong>s<br />
nidu<strong>la</strong>ntibus sporidiaque octona, fusiformia, triseptata, hyalina foventibus.<br />
C. c e r e B r i F o r m e Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
Costra, al principio, groseramente granulosa, sobrepasada por un hipotalo negro,<br />
que luego adquiere dimensiones bas tante gran<strong>de</strong>s para formar p<strong>la</strong>cas orbicu<strong>la</strong>res<br />
<strong>de</strong> una a dos pul gadas <strong>de</strong> diámetro, almenadas y como lobadas en el contorno,<br />
muchas veces altas <strong>de</strong> ocho a diez líneas hacia el centro don<strong>de</strong> imitan <strong>la</strong>s circunvoluciones<br />
<strong>de</strong> un cerebro o <strong>de</strong> un me senterio; es pálida, hendidurada o lisa y g<strong>la</strong>bra,<br />
algunas veces con todo harinosa al exterior, b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche y amilácea en el interior.<br />
Peritecios bastante variables en su forma, cercanos y confluyentes, en <strong>la</strong> parte<br />
saliente <strong>de</strong> los pliegues <strong>de</strong>l talo, y como salpicados <strong>de</strong> un polvo que los hace parecer<br />
cenizos, apenas marginados por el talo. El núcleo <strong>de</strong>lgado acaba por caer y <strong>de</strong>jar<br />
<strong>de</strong>snudo el hipotecio negro, sobre el cual re posa; se compone <strong>de</strong> un tejido <strong>de</strong> hebras<br />
ramosas, bastante semejantes a <strong>la</strong>s paráfisas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s rocce<strong>la</strong>s, en medio <strong>de</strong>l cual<br />
se levantan tecas c<strong>la</strong>viformes, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,09 mm, encogi das en un <strong>la</strong>rgo pedicelo,<br />
evi<strong>de</strong>ntemente ramosas en <strong>la</strong> base. Estas tecas encierran ocho esporidias cimbiformes<br />
o aun tam bién fusiformes hialinas, marcadas <strong>de</strong> tres tabiques transver sales,<br />
absolutamente como en <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más quio<strong>de</strong>cton, pero también como en <strong>la</strong>s dirinas y<br />
<strong>la</strong>s rocce<strong>la</strong>s. Por conclusión, tienen una longitud mediana <strong>de</strong> 0,025 mm.<br />
Se podría disertar <strong>la</strong>rgamente sobre este liquen cuya heterogeneidad sus cita cuestiones<br />
morfológicas difíciles <strong>de</strong> resolver. Su <strong>de</strong>scripción no es por consiguiente lo<br />
que más importa. La primera vez que lo vi, había sido traído <strong>de</strong> Coquimbo por M.<br />
Gaudichaud. viendo en algunos puntos <strong>de</strong>l talo unas verrugas negras sin fruto, y<br />
análogas a <strong>la</strong>s que se observan en <strong>la</strong>s roccel<strong>la</strong>s, pensé por <strong>de</strong> pronto que tal vez era<br />
un anamorfosis por aborto <strong>de</strong> los talo. Pero los nuevos ejemp<strong>la</strong>res comunicados<br />
por M. Gay me ofrecieron <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta en buen estado y tal cual acabo <strong>de</strong> dar<strong>la</strong> a<br />
-171-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
conocer. Ahora, ¿es acaso posible el persistir en <strong>la</strong> opinión que al principio había<br />
ya concebido y manifestado, a saber, que este liquen no es otra cosa más que <strong>la</strong><br />
base <strong>de</strong> una roccel<strong>la</strong> cuyo talo, en lugar <strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>rse longitudinalmente en<br />
talo cilíndricos y ramosos, se habría, por aborto, extendido en forma <strong>de</strong> costra<br />
sobre su soporte? Nótese bien que <strong>la</strong> fructificación es <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> este<br />
género, notable entre todas por paráfisas ramosas, como yo <strong>la</strong>s hice figurar en <strong>la</strong><br />
Flora <strong>de</strong> Argel, t. 17, fig. 2e. Por otro <strong>la</strong>do, <strong>la</strong>s apotecias no son, ni por <strong>la</strong> forma ni<br />
por el modo <strong>de</strong> engaste, semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l género <strong>de</strong> que se trata, y sí más bien<br />
a <strong>la</strong> <strong>de</strong> los quio<strong>de</strong>cton. Resta el dirina con el cual nuestro liquen tiene en común<br />
su hipotecio negro soportando <strong>la</strong> lámina prolígera, pero cuyas apotecias están<br />
altamente marginadas por <strong>la</strong> costra; porque, así como lo he probado en otra parte<br />
(Cuba, Cryptogam., p. 162), hay puntos <strong>de</strong> semejanza entre este género y el que nos<br />
ocupa. Así es que el Chio<strong>de</strong>cton africanum Fée es para mí un Dirina bien vecino <strong>de</strong>l<br />
D. cera toniae: sobre todo, esta analogía no se le había escapado al ilustre Fries.<br />
2. Chio<strong>de</strong>cton seriale<br />
C. thallo crustaceo, <strong>la</strong>evigato, epallido fulvescente, lineo<strong>la</strong> atra limitato; verrucis oblongo-<br />
diffo rmibus convexiusculis; peritheciss ex ovoi<strong>de</strong>o-quadratis, in series lineares flexuosas stromati<br />
immersis, ostiolis amplis, atris, polymorphis; ascis oblongis, pedicel<strong>la</strong>tis, sporidia fusiformia,<br />
quadriseptata, subchlorina foventibus.<br />
C. s e r i a l e Ach., Syn. Lich., p. 108; Fée, Essai, p. 62, t. 18, f. 2 et Monogr. cit., t. 2, f. 4;<br />
Zenk. in Gaeb., Pharmac. Waarenk., p. 177, t. 23, f. 7.<br />
Talo liso, terso, <strong>de</strong> un pálido variando al leonado, y limi tado por una línea<br />
negra, poco visible en nuestro único ejem p<strong>la</strong>r. verrugas oblongas, b<strong>la</strong>ncas, harinosas,<br />
dispuestas en sentido longitudinal, convexas y marcadas <strong>de</strong> puntos negros,<br />
que se siguen formando líneas interrumpidas, más o menos flexuosas. Peritecios<br />
anidados en <strong>la</strong>s verrugas o apotecias, re don<strong>de</strong>ados en el fondo, abiertos y más<br />
bien triangu<strong>la</strong>res o cua drangu<strong>la</strong>res en el vértice, y en los cuales se levantan tecas<br />
cercadas <strong>de</strong> un tejido fi<strong>la</strong>mentoso compuesto <strong>de</strong> paráfisas, que me han parecido<br />
ramosas. Tecas oblongas, cilindráceas, <strong>de</strong> una longitud <strong>de</strong> 0,05 mm, triple <strong>de</strong> su<br />
espesor, encogidas en un corto pedicelo a <strong>la</strong> base, y que encierran ocho esporidias<br />
fusifor mes, marcadas <strong>de</strong> cuatro tabiques, o con cinco esporidio<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s unas y <strong>la</strong>s<br />
otras, bien que transparentes, teñidas <strong>de</strong> cloro. Las esporidias tienen cerca <strong>de</strong> 0,015<br />
mm <strong>de</strong> longitud.<br />
Este liquen parece ser raro en <strong>Chile</strong>.<br />
B. lí q u e n e s a n G i o c a r P o s<br />
Apotecias cerradas, encerradas en el talo, horadadas <strong>de</strong> un ostíolo en el vértice,<br />
o abriéndose irregu<strong>la</strong>rmente y conteniendo un núcleo ascígero y globuloso. Talo<br />
fruticuloso, crustáceo o muy raramente escamoso-foliáceo<br />
-172
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 13. Fig. 1. <strong>la</strong>. Una aglomeración <strong>de</strong> individuos <strong>de</strong> Chio<strong>de</strong>cton cerebri forme vistos en su lugar sobre<br />
el peñasco y <strong>de</strong> tamaño natural. 1b. Corte hori zontal <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> una verruga aumentada ocho veces<br />
para mostrar los núcleo <strong>de</strong>l fruto, vistos <strong>de</strong> frente. 1c. Otra verruga cortada verticalmente, aumentada<br />
cinco veces y en <strong>la</strong> cual se han puesto <strong>de</strong> manifiesto los hipotecios carbonáceos d, d, d, a los cuales están<br />
sobrepuestos los núcleo muci<strong>la</strong>ginosos y disciformes e, en los que están en<strong>de</strong>rezadas <strong>la</strong>s tecas y <strong>la</strong>s paráfisas.<br />
1f. Paráfisas ramosas (como en <strong>la</strong>s roccel<strong>la</strong>s) entre <strong>la</strong>s cuales se pue<strong>de</strong>n distinguir dos <strong>la</strong>rgas tecas<br />
g, reunidas por un solo pedículo h, a <strong>la</strong> base; esta figura está aumentada ciento noventa veces. 1i. Tres<br />
esporidias libres y aumentadas al doble.
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
tr i B u v i<br />
es f e r o f ó r e a s<br />
Excípulo suministrado por el vértice hinchado <strong>de</strong> los ramos <strong>de</strong>l talo, al<br />
principio cerrado, luego abriéndose por rasgón. El núcleo que se <strong>de</strong>shace<br />
en polvo. Talo vertical, en<strong>de</strong>rezado o echado, fruticuloso.<br />
sP h a e r o P h o r e a e Fries, Lich. eur., p. 403.<br />
XXii. es F e r o F o r - sP h a e r o P h o r o n<br />
Apothecia terminalia, sphaerica, excipulo thallo<strong>de</strong> c<strong>la</strong>uso<strong>la</strong>cero-<strong>de</strong>hiscente. Nucleus globosus,<br />
ex ascis compositus tenuissimis, linearibus, erectis, primo pellucidis, tan<strong>de</strong>m atro-caeruleis,<br />
spo ridia octona vel plura oblonga, uniserialia, concoloria, mox erumpentia et forma pulveris<br />
atrae fatiscentia, inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
sP h a e r o P h o r o n Pers.; Ach.; DC.; Fries.; Montag., Ann. Sc. nat., 2 e sér., tom. X v p.<br />
146, t. 15, f. 1.<br />
Apotecias globulosas, raramente ensanchadas como un vaso y casi discoidas,<br />
que contienen una masa negra pulverulenta que <strong>de</strong>jan escapar <strong>de</strong> su vértice rasgado.<br />
Las tecas, sin ser acompañadas <strong>de</strong> paráfisa alguna, son primero incolóras, luego<br />
toman poco a poco un tinte azul <strong>de</strong> añil, que, con <strong>la</strong> edad, aumenta <strong>de</strong> intensidad.<br />
Las ocho esporidias que cada una contiene son redon <strong>de</strong>adas y participan <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
misma coloración. En <strong>la</strong> ma durez <strong>la</strong>s primeras son reabsorbidas, y <strong>la</strong> masa <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
se gundas, hecha libre, forma el polvo negruzco que llena <strong>la</strong> apotecia. Talo fruticuloso,<br />
muy ramoso, con ra mos cilindráceos o comprimidos, <strong>de</strong> eje fi<strong>la</strong>mentoso<br />
como algodonado, revestido <strong>de</strong> una capa cortical sólida.<br />
Se conocen cinco a seis especies <strong>de</strong> este género, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales tres al menos son europeas.<br />
<strong>Chile</strong> posee cuatro <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Crecen al pie <strong>de</strong> los árboles o sobre peñascos húmedos.<br />
1. Sphaerophoron coralloi<strong>de</strong>s<br />
S. thallo fruticuloso, vage ramoso, ramos teretibus, <strong>la</strong>xe divaricatis, fibrillosis; apotheciis<br />
glo bosis, margine inflexo; ascis e cylindraceo c<strong>la</strong> vatis sporidiisque octonis <strong>de</strong>nisve caeruleis,<br />
sub sphtericis, simplici serie foventibus.<br />
S. c o r a l l o i d e s Pers., Ust. Ann., 7; Ach., Syn. Lich., p. 287; Fries, l.c., p. 405; Montag.,<br />
Canar. Crypt., p.124, cum observ.; Hook. fil., Crypt. Antarct., p. 223. co r a l l o i d e s<br />
G l o B i F e r u m Hoffm., Pl. Lich., t. 31, f. 2, eximie. li c h e n Linn.; Engl. Bot., t. 115.<br />
Talos cespedinos, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> una a cuatro pulgadas, rectos, fruticulosos, tiesos,<br />
<strong>de</strong> color b<strong>la</strong>nco, que varían con <strong>la</strong> edad al leonado, lisos y bril<strong>la</strong>ntes, irregu<strong>la</strong>rmen-<br />
-175-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
te ramosos, con ramos cargados <strong>de</strong> hebritas <strong>la</strong>terales estériles corimbiformes, que<br />
dan al liquen el aspecto <strong>de</strong> un arbolito. Apotecias que terminan los talos principales<br />
y consisten en una hinchazón capituliforme o esférica <strong>de</strong> estos mismos talos, <strong>la</strong><br />
cual primero cerrada y en tera, se abre en girones para dar salida a <strong>la</strong>s esporidias en<br />
<strong>la</strong> madurez. Núcleo, en principio convexo por encima, cóncavo por <strong>de</strong>bajo, luego<br />
hemisférico y en fin globuloso, formado <strong>de</strong> un gran número <strong>de</strong> tecas cilindráceas,<br />
que encierran en una so<strong>la</strong> ringlera ocho o diez esporidias sencil<strong>la</strong>s, esféricas u<br />
oblongas, <strong>la</strong>s cuales, <strong>de</strong> transparentes que eran en el origen, toman poco a poco el<br />
tinte azul <strong>de</strong> añil, como <strong>la</strong>s tecas mismas. Estas espo ridias se escapan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecas y<br />
se mezc<strong>la</strong>n con un polvo <strong>de</strong> un negro mate, <strong>de</strong>l cual está llena <strong>la</strong> apotecia, pero que<br />
es fácil distinguir poniéndo<strong>la</strong>s <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l microscopio; toman también crecimiento<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> reabsorción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecas. Es dudoso para mí que haya paráfisas, a<br />
menos que se consi<strong>de</strong>ren como tales <strong>la</strong>s tecas estériles.<br />
Esta especie <strong>la</strong> cogieron en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes M. Jacquinot y mi amigo el<br />
Dr. J.D. Hooker.<br />
2. Sphaerophoron tenerum<br />
S. caespitosum; thallo erecto, ramoso, nudo, cinereo-albo, <strong>de</strong>mum fus cescente; ramis teretibus,<br />
divaricatis, dichotomis, fibrillosis; apotheciis in ramos incrassatos nudos terminalibus, globosis,<br />
mox <strong>de</strong>corticatis atris tan<strong>de</strong>m basi cupu<strong>la</strong>ri-marginatos; ascis cylindricis, longe pedicel<strong>la</strong>tis,<br />
sporidia octona, minuta, globosa, uniserialia inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
S. t e n e r u m Laur. in Linnaea, ii, p. 45, t. 1, f 4, male; Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p.<br />
172; Hook. fil., Crypt. Antarct., pp. 83 et 224, t. 197, fig. 1; eximia. S. a u s t r a l e Hook.<br />
fil. et Tayl., Lond. Journ. of Bot., iii, p. 654, non Laurer.<br />
var. curtum: thallo abbreviato, cinereo, basi fuscescente; apotheciis subsessilibus, mature<br />
<strong>de</strong>corticatis.<br />
S. c u rt u m Hook. fil., et Tayl., Lond. Journ. of Bot., l.c.<br />
Talos cespedinos <strong>de</strong>l mismo tamaño y más o menos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma que<br />
en el S. coralloi<strong>de</strong>s al cual semeja este liquen también por su color, variando <strong>de</strong>l<br />
b<strong>la</strong>nco cenizo al leonado o al parduzco. La ramificación difiere igualmente poco<br />
en el uno y en el otro; en todo caso, en el que <strong>de</strong>scribo ahora, los ramulillos son<br />
más espaciados y más abiertos, y los talos fértiles están más <strong>la</strong>rgamente <strong>de</strong>snudos<br />
<strong>de</strong> hebritas <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> apotecia. Esta parece <strong>de</strong> pronto una hinchazón turbinada<br />
<strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong>l talo; poco a poco se redon<strong>de</strong>a, se <strong>de</strong>sembaraza <strong>de</strong>l excípulo talódico<br />
que <strong>la</strong> cerca al principio, pero que cayendo por escamas, no <strong>de</strong>ja más trazas <strong>de</strong><br />
su presencia, en <strong>la</strong> edad avanzada <strong>de</strong>l fruto, que un rebor<strong>de</strong> en forma <strong>de</strong> cúpu<strong>la</strong><br />
en <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l núcleo <strong>de</strong>snudo. Este núcleo está compuesto <strong>de</strong> una masa pulverulenta<br />
negra, <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se levanta una capa <strong>de</strong> tecas cilíndricas, <strong>la</strong>rgamente<br />
pedice<strong>la</strong>das, que encier ran normalmente, en una so<strong>la</strong> ringlera, ocho esporidias globulosas<br />
mitad más chiquitas que en <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, pero tomando como<br />
-176
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
el<strong>la</strong>s el tinte azul <strong>de</strong> añil, propio <strong>de</strong> estos órganos. Su modo <strong>de</strong> evolución, que yo<br />
di a conocer el primero para el tipo <strong>de</strong> este género, y que los señores Hooker hijo<br />
y Taylor han confirmado para esta especie, tiene también lugar <strong>de</strong> arriba a abajo,<br />
lo que hace que <strong>la</strong>s esporidias superiores, concatena das, formen una suerte <strong>de</strong> rosario.<br />
En <strong>la</strong> variedad que vuelve a hal<strong>la</strong>rse en Juan Fernán<strong>de</strong>z, los talos cespedinos<br />
tienen apenas una pulgada <strong>de</strong> alto, y <strong>la</strong>s apotecias, que son imperfectas, están casi<br />
involucradas por <strong>la</strong>s hebritas <strong>la</strong>terales.<br />
Este liquen es bastante común en <strong>Chile</strong> y en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. Una vez<br />
que haya sido bien estudiado, no podrá confundirse, ni a simple vista, con el prece<strong>de</strong>nte;<br />
bastará para eso el mirar sus apotecias.<br />
3. Sphaerophoron fragile<br />
S. thallo caespitoso, dichotomo-ramoso; ramis teretibus, fastigiatis, nudis, obtusis vel acutiusculis;<br />
apotheciis (pro ratione) magnis, turbinato-globosis, subverrucosis, margine inflexo; ascis<br />
longissime pedicel<strong>la</strong>tis, sporidia octona, globosa, uniserialia, tan<strong>de</strong>m caerulea foventibus.<br />
S. F r a G i l e Pers. in Ust. Ann., 7; Ach., Syn. Lich., p. 287; Engl. Bot., t 2474; Fries, l.c., p.<br />
405; Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 172. st e r e o c a u l o n F r a G i l e Hoffm., Pl. Lich.,<br />
t. 33, fig. 3. li c h e n FraGilis Linn., Fl. Lap., t. 11 t. 4.<br />
Nuestro ejemp<strong>la</strong>r, que no está fructificado, se aparta un po quito <strong>de</strong> los tipos<br />
europeos, pero no pue<strong>de</strong> bastar para consti tuir una especie distinta. Los talos cilíndricos,<br />
al principio echados (<strong>de</strong>cumbentes), luego alzándose y llegando al mismo<br />
nivel, forman céspe<strong>de</strong>s <strong>de</strong> una pulgada <strong>de</strong> alto y muy <strong>de</strong>nsos; son ramosos por dicotomías<br />
sucesivas, <strong>de</strong> color pajizo variando al rojo, sólidos y sumamente frágiles.<br />
Los últimos ramos, que alcanzan todos a <strong>la</strong> misma altura, son algo más puntiagudos<br />
que en el liquen <strong>de</strong> nuestras comarcas. La fructificación, que aquí fal<strong>la</strong>, pero<br />
que voy a <strong>de</strong>scribir por ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l oeste <strong>de</strong> Francia, consiste en apotecias proporcionadamente<br />
mucho más gruesas que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l S. coralloi<strong>de</strong>s cuya forma tienen;<br />
pero son rugosas, no lisas, y sobrepasan por mucho <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> los ramos estériles.<br />
Las tecas son <strong>la</strong>rgas, cilíndricas, <strong>la</strong>rgamente pedice<strong>la</strong>das, un poco hinchadas en el<br />
vértice y encierran ocho esporidias globulosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma dimensión (0,01 mm)<br />
que en el S. coralloi<strong>de</strong>s, y azules como el<strong>la</strong>s en <strong>la</strong> madurez. Su epísporo está algo<br />
apartado <strong>de</strong>l endósporo, <strong>de</strong> manera que <strong>de</strong>ja entre ellos un limbo transparente.<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da estéril en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por el almi rante d’Urville.<br />
También recibí <strong>de</strong> M. Tuckerman, <strong>de</strong> Boston, y bajo el nombre <strong>de</strong> S. a u s t r a l e<br />
(no Laurer) ejemp<strong>la</strong>res cogidos en Tierra <strong>de</strong>l Fuego.<br />
4. Sphaerophoron compressum<br />
S. thallo fruticuloso, procumbente, dicholomo-ramoso, ramis compressis f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>tis, <strong>la</strong>teraliler<br />
fibrillosis, supra convexis olivaceis, nitentibus, tan<strong>de</strong>m fuscescentibus, sublus pallidis, <strong>la</strong>rvibus<br />
-177-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
aul <strong>la</strong>cunoso-rugosis, fertilibus auriscalpiiformibus, apothecia subinferu, globoso-rlepressa<br />
<strong>de</strong> mum disciformia, thallo rupto marginale, margine reflexo, profe rentibus; ascis c<strong>la</strong>vaos,<br />
spo ridia octona, globoso, evacuata tan<strong>de</strong>m libera subaspera foventibns.<br />
S. com P re s s u m Ach., Meth. Lich. p. 135 et Lich. univ., p. 586, t. 12, fig. 6; Fries, l.c.,<br />
p. 404; Montag., Fl. J. Fern., n. 100 et Voy. Pole Sud, Crupt., p. 171 cum observat. S.<br />
a u s t r a l e Laur., Linnaea, ii, p. 44; Hook. fil et Tayl, Crypt. Antarct., p. 83. s. i n s i G n e<br />
Laur., l.c. S. m e l a n o c a r P o s DC.; Wallr.; Schoer. li c h e n FraGilis Engl. Bot., t. 114;<br />
optime quadrans.<br />
Este liquen forma céspe<strong>de</strong>s echados sobre los peñascos y al pie <strong>de</strong> los árboles.<br />
Sus talos, comprimidos, casi p<strong>la</strong>nos en algunas varieda<strong>de</strong>s, son dicótomos, con<br />
ramos fastigiados dispuestos en forma <strong>de</strong> abanico. Estos ramos, extendidos sobre<br />
un mismo p<strong>la</strong>no, son más sencillos cuando son fértiles y entonces no llevan más<br />
que algunas hebritas <strong>la</strong>terales y alternas; muchas veces son también perfectamente<br />
nulos. Su forma es particu<strong>la</strong>r y semeja bastante bien a un monda orejas. El color<br />
<strong>de</strong>l talo es diferente por encima, don<strong>de</strong> es oliváceo, bruno en <strong>la</strong> vejez, y por <strong>de</strong>bajo,<br />
don<strong>de</strong> es <strong>de</strong>scolorido y pálido. Este talo es liso a<strong>de</strong>más y luciente en su faz<br />
levantada al cielo, mientras que <strong>de</strong>slucido y rugoso en <strong>la</strong> que mira al suelo, en los<br />
ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l hemisferio austral. Las apotecias están situadas <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los ramos<br />
fér tiles; el talo es algunas veces prolífero más allá, lo que le da cierta analogía<br />
lejana con <strong>la</strong>s orbi<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s úsneas. Al principio convexas, el talo que les cubría<br />
se abre en muchos girones que, reflejándose, <strong>de</strong>jan <strong>de</strong>snudo un disco <strong>de</strong> un negro<br />
mate y pulverulento. Según lo que hemos dicho <strong>de</strong> su posición, se compren<strong>de</strong> que<br />
<strong>la</strong> lámina prolígera <strong>de</strong>be ser perpendicu<strong>la</strong>r al eje <strong>de</strong> los ramos fértiles. Se compone<br />
ésta <strong>de</strong> una innume rable cantidad <strong>de</strong> tecas muy chiquitas, <strong>la</strong>rgas a todo más <strong>de</strong><br />
0,05 mm encerrando en una so<strong>la</strong> ringlera esporidias esféri cas, <strong>la</strong>s cuales, mientras<br />
que están prisioneras, no tienen más <strong>de</strong> 0,002 mm <strong>de</strong> diámetro, pero que, una<br />
vez en libertad, llegan a una dimensión quíntuple y están a<strong>de</strong>más algo lijadas. Si<br />
se quisiese conservar <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> <strong>la</strong>urer no se podría fundar<strong>la</strong> más que en caracteres<br />
microscópicos, es <strong>de</strong>cir, sobre <strong>la</strong>s tecas y <strong>la</strong>s esporidias, que son <strong>de</strong> un buen<br />
tercio más volu minosos. Pero <strong>la</strong> figura dada en el English Botany y los ejem p<strong>la</strong>res<br />
<strong>de</strong> Normandía, que me vienen <strong>de</strong> M. <strong>de</strong> Brébisson ofrecen intermedios que me<br />
parecen oponerse a esta distinción específica. Sobre todo, parece que los señores<br />
J.D. Hooker y Taylor habían llegado a <strong>la</strong> misma conclusión, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber reflexionado<br />
mucho.<br />
Las muestras que tenemos son <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z y <strong>de</strong>l continente chi leno, provincias<br />
meridionales. Las primeras no llevan más que verrugas negras, que parecen<br />
ser pero que no son apotecias, análogas en esto a lo que presenta el género rocce<strong>la</strong>.<br />
Yo también, creyéndo<strong>la</strong>s diferentes, había dado, en mi herbario, el nombre <strong>de</strong> S.<br />
bil<strong>la</strong>rdierii a <strong>la</strong> misma p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>la</strong> Nueva Ho<strong>la</strong>nda y <strong>de</strong> S. hypocarpon, al liquen <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Auck<strong>la</strong>nd.<br />
-178
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
tr i B u v i i<br />
en d o C á r p e a s<br />
Apotecias hundidas en el talo. Excípulo sencillo o doble, y en este úl timo<br />
caso, el más interior membranoso, suministrado, como el exterior, por el<br />
talo, al principio cerrado y <strong>de</strong>spués ostio<strong>la</strong>do. Talo horizontal, crustáceo<br />
o foliáceo.<br />
XXiii. Pe r t u s a r i a - Pe r t u s a r i a<br />
Apothecia verrucaeformia, strato corticali thalli normaliter tecta, nucleos inclu<strong>de</strong>ntia coloratos,<br />
nudos, ceraceo-ge<strong>la</strong>tinosos. Asci inter paraphyses maximi, sporidia magna, numero<br />
va ria, foventes. Thallus crustaceus, effusus, raro linea seu hypothallo nigro limitata, saepe in<br />
so redia aut isidia abiens.<br />
Pe r t u s a r i a DC., Fl. Fr., ii, p. 318; Fries, Lich. eur., p. 418. Po r i n a Ach., Lich. univ.,<br />
p. 60, pro parte. Po r o P h o r a Meyer.; Spreng.<br />
Apotecias formadas por verrugas <strong>de</strong>l talo, que encierran núcleos colorados,<br />
nunca negros, y sin ninguna cubierta intermedia, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>snudas, abriéndose en<br />
el vértice por un ostíolo ordinariamente negruzco y más o menos di<strong>la</strong>tado. Tecas<br />
gigantes, en<strong>de</strong>rezadas entre <strong>la</strong>s paráfisas filiformes numerosas, y que contienen <strong>de</strong><br />
una a ocho esporidias también muy gran<strong>de</strong>s, unilocu<strong>la</strong>res y provistas <strong>de</strong> un epísporo<br />
estratificado muy grueso. Estas esporidias encierran un núcleo granuloso y se<br />
coloran <strong>de</strong> azul por <strong>la</strong> acción <strong>de</strong> <strong>la</strong> tintura <strong>de</strong>l godo. Talo crustáceo, carti<strong>la</strong>ginoso,<br />
in<strong>de</strong>terminado o limitado por una línea negra o bruna, sujeto en fin a <strong>de</strong>generescencias<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s más comunes son <strong>la</strong>s que traen su eflorescencia y su morfosis<br />
sorediforme o en estado isidiomorfo. No pue<strong>de</strong> leerse nada más juicioso que<br />
<strong>la</strong>s reflexiones <strong>de</strong> Fries sobre este género.<br />
1. Pertusaria communis<br />
P. crusta carti<strong>la</strong>ginea, g<strong>la</strong>uca albicante; apotheciis hemisphcericis, subc<strong>la</strong>usis; ostiolis <strong>de</strong>pressis<br />
discretis, perfectis nigro-papil<strong>la</strong>tis; ascis maximis, c<strong>la</strong>vatis, sporidia subbina, cymbiformia<br />
in clu<strong>de</strong>ntibus.<br />
P. c o m n u n i s DC., l.c., p. 320; Fries, l.c., p. 420; Leight., Angiocarp. Lich., p. 27, t. 9,<br />
f. 3; fructus. Po r i n a P e r t u s a Ach. li c h e n P e i t u s u s Linn.; Engl. Bot., t. 677.<br />
var. globulifera: verrucis compacis, farinosis, astomis; nucleis confluentibus (solitariisve)<br />
inclusis; ascis monosporis.<br />
li c h e n G l o B u l i F e r u s Engl. Bot., t. 2008. va r i o l a r i a Turn.; Ach., Syn. Lich., p.<br />
130.<br />
-179-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
En lugar <strong>de</strong> una costra lisa, aunque verrugosa, g<strong>la</strong>bra, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco o cenizo,<br />
en lugar <strong>de</strong> apotecias bastante gran<strong>de</strong>s, muchas veces confluyentes, <strong>de</strong>primidas<br />
en el vértice y llevando un punto negro en el centro <strong>de</strong> esta <strong>de</strong>presión, en lugar<br />
<strong>de</strong> estos caracteres que pertenecen al tipo, ¿qué vemos en <strong>la</strong> variedad globulifera?<br />
Una costra b<strong>la</strong>nca, como harinosa, extendida sin límites sobre <strong>la</strong> corteza, y sobre<br />
esta costra un número consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> verruguitas, b<strong>la</strong>ncas también, <strong>la</strong>s unas algo<br />
<strong>de</strong>primidas en el vértice, <strong>la</strong>s otras p<strong>la</strong>nas, como <strong>de</strong>mi diadas, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne, es<br />
<strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>jando ver casi <strong>de</strong>snudo el núcleo contenido en <strong>la</strong> apotecia. Estas verrugas<br />
son muy cercanas, se tocan también y tienen el grosor <strong>de</strong> una grana <strong>de</strong> amapo<strong>la</strong>;<br />
no ofrecen ostíolo alguno negro al vértice. Las tecas son más cortas que en el tipo,<br />
y no encierran más que una so<strong>la</strong> esporidia navicu<strong>la</strong>r.<br />
Se hal<strong>la</strong> este liquen en <strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república y en Juan Fernán<br />
<strong>de</strong>z. Si se compara mi <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong> esta variedad con <strong>la</strong> que da Fries <strong>de</strong> su P. ni vea,<br />
que no conozco, se verá que se acuerdan bastante bien; pero Fries no dice nada ni<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecas ni <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias; y <strong>de</strong> aquí, <strong>la</strong> duda.<br />
2. Pertusaria wulfenii<br />
P. crusta carti<strong>la</strong>ginea, sulphurea aut lutescenti-olivacea, linea nigra normaliter limitata;<br />
apo theciis <strong>de</strong>presso-hemisphaericis, ostíolo nigri–cante communi pertusis, <strong>de</strong>in rimose <strong>de</strong>hiscentibus,<br />
tan<strong>de</strong>m disciformi apertis marginatis, fundo nucleis abortivis cicatricoso; ascis amplis,<br />
erectis, sporidia octona, subbiseriata, amygdaliformia, continua foven tibus.<br />
P. w u l F e n i i DC., l.c.; Fr., l.c., p. 424. P. Fa l l a X Hook.; Leight., l.c., t. X, f 2, fructus.<br />
li c h e n P e rt u s u s Wulf. non Linn. L. h y m e n i u s Ach., Prodr. Engl. Bot., t. 1731, bene.<br />
Po r i n a Fa l l a X Ach., Syn. Lich., p. 110.<br />
Costra verrugosa, carti<strong>la</strong>ginosa, lisa, amarillenta o sulfurina, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
veces ribeteada <strong>de</strong> una línea negra, formada por el hipotalo. Apotecias tan pron to<br />
hemisféricas, o bien cónicas otras veces, extendidas por <strong>la</strong> base, truncadas, <strong>de</strong>primidas<br />
en el vértice y como marginadas. En medio <strong>de</strong> este vértice <strong>de</strong>pri mido, muchas<br />
veces disciforme, se ven muchos ostíolos negros que tien<strong>de</strong>n a reunirse en una so<strong>la</strong><br />
abertura común a los diversos núcleo contenidos en cada verruga, abertura tan<br />
pronto en forma <strong>de</strong> hendidura ángulosa o trihorquil<strong>la</strong>da, tan pronto perfec tamente<br />
discoi<strong>de</strong> y marginada por un rebor<strong>de</strong> talódico bastante espeso. Parece que se mira<br />
una parmelia, pero luego queda uno disuadido al ver núcleos múltiplos y esporidias<br />
absoluta mente extrañas a <strong>la</strong>s parmelias. Estas esporidias son gran<strong>de</strong>s, continuas,<br />
amigdaliformes y están encerradas, en una o dos ringleras, en tecas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong><br />
porrita y gigantescas; están echadas e imbricadas en el primer caso, <strong>de</strong>rechas en el<br />
se gundo, y <strong>de</strong>spués que salen <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tecas, toman gran<strong>de</strong> acrecentamiento.<br />
Esta especie crece a <strong>la</strong> vez sobre piedras, en Juan Fernán<strong>de</strong>z, y sobre cortezas, en<br />
<strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> república. Bertero, Colec. Nº 375.<br />
-180
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
3. Pertusaria cucurbitu<strong>la</strong> †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 13, fig. 2)<br />
P. crusta granu<strong>la</strong>ta, cinerea vel rufescente, linea fusca cincta; apotheciis (verrucis) confertis,<br />
glo boso-<strong>de</strong>pressis, concoloribus, monopyreniis, apice c<strong>la</strong>usis, disciformi-impressis, puncto centrali<br />
vix perspicuo notatis; nucleo solitario, globoso aut <strong>la</strong>genaeformi, cerco-carneo; ascis<br />
ma ximis, <strong>la</strong>te c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, breviter oblonga, continua foventibus.<br />
P. c u c u r B i t u l a Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
Talo crustáceo y granuloso, tan pronto cenizo, tan pronto variando un poco<br />
al leonado y aun también al pardo, pero siempre limitado por una línea ancha<br />
<strong>de</strong> este último color. Apotecias numerosas, cercanas, que parecen <strong>de</strong>bidas al <strong>de</strong>sarrollo<br />
<strong>de</strong> los granulillos <strong>de</strong>l talo y <strong>de</strong>l mismo color que él; son globulosas, <strong>de</strong>primidas,<br />
libres por <strong>de</strong>bajo en su contorno, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 0,75 mm <strong>de</strong> diámetro,<br />
llevando en el vértice un hundimiento regu<strong>la</strong>r, y como hecho a torno, disciforme,<br />
p<strong>la</strong>no y cercado por un rebor<strong>de</strong> <strong>de</strong>l talo, lo que le da alguna seme janza con los<br />
peritecios <strong>de</strong>l Sphaeria (nectria) cucurbitu<strong>la</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> le viene el nombre específico.<br />
En el medio <strong>de</strong> este hun dimiento <strong>de</strong>l vértice se ve, no sin un buen lente, un<br />
punto infini tamente chiquito, casi imperceptible, que representa el ostíolo <strong>de</strong> esta<br />
especie. Su núcleo, que está siempre solitario, es <strong>de</strong> un color pálido, intermedio<br />
entre el color <strong>de</strong> carne y el <strong>de</strong> <strong>la</strong> cera, y su forma varía entre <strong>la</strong> globulosa y <strong>la</strong><br />
ovoi<strong>de</strong>. Las tecas son como habitualmente gigantescas, su longitud siendo <strong>de</strong> más<br />
<strong>de</strong> un quinto <strong>de</strong> mm, y su ancho en el vértice <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 0,05 mm; encierran sin<br />
or<strong>de</strong>n ocho esporidias oblongas, mu cho más cortas que en <strong>la</strong>s dos prece<strong>de</strong>ntes,<br />
pues que su lon gitud, doble <strong>de</strong> su diámetro, no mi<strong>de</strong> más que 0,04 mm Como en<br />
todo el género, el epísporo es espeso y como estratificado, y el núcleo granuloso<br />
y g<strong>la</strong>uco.<br />
No habiendo podido acercar<strong>la</strong> a ninguna otra, me pareció legítima esta especie.<br />
Las porina <strong>de</strong>pressa y peliostoma son polipirenas; por consi guiente, no pue<strong>de</strong> per tenecerles.<br />
No es común sobre <strong>la</strong>s cortezas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, si juzgamos por el corto número<br />
y <strong>la</strong> exigüidad <strong>de</strong> los ejemp<strong>la</strong>res.<br />
XXiv. te lotr e ma - th e lotr e ma<br />
Apothecia verrucaeformia, a thallo formara, primo e<strong>la</strong>usa, <strong>de</strong>in apice aperta, marginata,<br />
in clu<strong>de</strong>ntia nucleum profun<strong>de</strong> <strong>de</strong>trusum, collo <strong>de</strong>stitutum, <strong>de</strong>mum in discum <strong>de</strong>pressum,<br />
col<strong>la</strong>p sum rigescentem excipuloque interiori discreto membranaceo <strong>la</strong>cero-<strong>de</strong>hiscente ve<strong>la</strong>tum.<br />
Asci c<strong>la</strong>vati, inter paraphyses nidu<strong>la</strong>ntes et spordia e oblongo fusformia foventes. Thallus<br />
crus taceus, membranaceus, carti<strong>la</strong>gineus.<br />
th e lotr e ma Ach., Lich. univ., p. 62; Fries.; Eschw.; Fée.; Montag.<br />
-181-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Apotecias en forma <strong>de</strong> verrugas, nacidas en el talo y formadas por él, al principio<br />
cerradas, luego abiertas orbicu<strong>la</strong>rmente en el vértice y marginadas. Excípulo<br />
interior membranoso, que se rasga en el vértice <strong>de</strong>jando superiormente <strong>de</strong>snudo<br />
un núcleo discoi<strong>de</strong> profunda mente hundido en <strong>la</strong> apotecia. Esporidias oblongas<br />
(fu siformes en el tipo) que contienen muchos o un gran nú mero <strong>de</strong> nucléolos, y<br />
encerradas en tecas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita. Talo crustáceo.<br />
Estos líquenes crecen casi exclusivamente en cortezas <strong>de</strong> los árboles, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s doce<br />
o quince especies <strong>de</strong>scritas, una so<strong>la</strong>, propia <strong>de</strong> Euro pa, se vuelve a encontrar en<br />
<strong>Chile</strong>.<br />
1. Thelotrema lepadinum<br />
T. thallo carti<strong>la</strong>gineo, helvolo-fuscescente; apotheciis (verrucis) conoi<strong>de</strong>o-hemisphaericis,<br />
truncato-pertusis, <strong>de</strong>mum urceo<strong>la</strong>to-scutellifor mibus, excipulo interiori <strong>la</strong>xo, concolori, nucleum<br />
carneum ve<strong>la</strong>nte; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia magna, fusiformia, transversim multiannu<strong>la</strong>ta,<br />
an nulis bi-trisporis, parce foventibus.<br />
T. l e Pa d i n u m Ach., Meth. Lich., p. 132, non 322; Fries, Lich. eur., p. 428; Leight., l.c.,<br />
p. 31, t. 12, f. 1. li c h e n i n c l u s u s, Engl. Bot., t. 678; bona.<br />
Talo que varía <strong>de</strong>l b<strong>la</strong>nco pálido al g<strong>la</strong>uco o amarillo y al rojo, pero siempre<br />
membranoso, y también algo carti<strong>la</strong>ginoso, extendido sin límites sobre <strong>la</strong>s cortezas<br />
<strong>de</strong> los árboles. Apote cias numerosas, formadas por <strong>la</strong> costra, con frecuencia<br />
muy cercanas unas <strong>de</strong> otras; están alzadas sobre el talo en forma <strong>de</strong> verrugas conoi<strong>de</strong>s<br />
o hemisféricas, horadadas tem prano en el vértice por una abertura ancha,<br />
circu<strong>la</strong>r, que parece haber sido hecha por un barreno, <strong>de</strong> tal modo es regu<strong>la</strong>r. Descendiendo<br />
a <strong>la</strong> cavidad, <strong>la</strong> vista encuentra otra túnica que en vuelve primitivamente<br />
el nucleus (tha<strong>la</strong>miunt Ach. Fée), luego se rasga en el vértice en muchos girones<br />
que quedan aun <strong>la</strong>rgo tiempo aplicados sobre él; éste es el órgano al cual se ha<br />
dado el nombre <strong>de</strong> excípulo y que parece ser un forro <strong>de</strong> <strong>la</strong> apotecia. En fin, el<br />
núcleo, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne en <strong>la</strong>s muestras que tenemos, muy ansioso <strong>de</strong> humedad<br />
y poniéndose ge<strong>la</strong>tinoso cuando se humecta, está formado <strong>de</strong> tecas en<strong>de</strong>rezadas<br />
entre paráfisas, iguales <strong>de</strong>l uno al otro cabo en nuestros ejemp<strong>la</strong>res, negruzcas y<br />
espesadas en el vértice en otros europeos que re cibí <strong>de</strong> mi amigo León Dufour,<br />
lo que ac<strong>la</strong>ra <strong>la</strong> diferencia <strong>de</strong> coloración <strong>de</strong>l disco. Estas tecas encierran un corto<br />
número <strong>de</strong> esporidias (tres a cinco) <strong>la</strong>rgamente fusiformes, obtusas, en <strong>la</strong>s cuales<br />
se ven esporidio<strong>la</strong>s puestas en número <strong>de</strong> dos o <strong>de</strong> tres en un gran número <strong>de</strong><br />
rosarios dispuestos <strong>de</strong> través; en una pa <strong>la</strong>bra, son otras tantas esporidias multinucleo<strong>la</strong>das<br />
o polipi renas.<br />
Este liquen no es raro en <strong>Chile</strong>, sobre todo en <strong>la</strong>s provincias meridio nales.<br />
-182
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 13. Fig. 2. 2a. Pertusaria cucurbitu<strong>la</strong> vista <strong>de</strong> tamaño natural sobre una corteza; pue<strong>de</strong> notarse que<br />
su costra está ribeteada <strong>de</strong> una línea bruna formada por el hipotalo. 2b. Porción <strong>de</strong>l talo llevando apotecias<br />
en diferentes eda<strong>de</strong>s y aumentadas cerca <strong>de</strong> ocho veces. 2c. Dos tecas aumentadas ciento treinta<br />
veces, que contiene cada una ocho esporidias y cercadas <strong>de</strong> paráfisas. 2d. Dos esporidias aumentadas<br />
trescientas ochenta veces.
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
tr i B u viii<br />
ve r r u C a r í e a s<br />
Excípulo propio cerrado (peritecio), horadado <strong>de</strong> un simple poro o provisto<br />
<strong>de</strong> un ostíolo en el vértice, por don<strong>de</strong> se escapan <strong>la</strong>s esporidias <strong>de</strong> un<br />
núcleo <strong>de</strong>licuescente. Talo crustáceo.<br />
ve r r c a r i a e Fries. p. 428.<br />
XXv. Pi r e n a s t r o - Py r e n a s t r u m<br />
Perithecia carbonacea, integra, circum axin in verruca thal lo<strong>de</strong> stel<strong>la</strong>tim disposi<strong>la</strong>, plus minus<br />
longe ostio<strong>la</strong>ta. Ostio<strong>la</strong> ascen<strong>de</strong>ntia, sapius plura in os commune <strong>de</strong>sinentia. Asci oblongoc<strong>la</strong>vati,<br />
sporidia ellipsoi<strong>de</strong>a sporidio<strong>la</strong> lenticu<strong>la</strong>ria (interdum transversim moniliformia),<br />
se rie unica foventia inclu<strong>de</strong>ntes. Thallus crustaceus.<br />
Py r e n a s t r u m Eschw., Syst. Lich., p. 16, fig. 15; Spreng.; Montag., Ann. Pa r m e n ta r i a<br />
Fée, Essai, t. 1, f. 4 et Monogr., p. 63, in Nov. Act. Nat. Curios., vol. Xviii, Supplém.<br />
Peritecios dispuestos en estrel<strong>la</strong> y hundidos en <strong>la</strong>s verrugas <strong>de</strong> un talo crustáceo,<br />
provistos <strong>de</strong> ostíolos más o menos a<strong>la</strong>rgados, echados y convergentes hacia el<br />
centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> verruga, don<strong>de</strong> vienen frecuentemente a abrirse en un ostíolo común.<br />
Núcleo b<strong>la</strong>nco, muci<strong>la</strong> ginoso, ansioso <strong>de</strong> agua y compuesto <strong>de</strong> tecas y <strong>de</strong> pa ráfisas<br />
en apariencia ramosas. Tecas oblongas o en por rita, que contienen ocho esporidias<br />
elipsoi<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>s cuales también encierran cuatro a seis esporidio<strong>la</strong>s en una so<strong>la</strong><br />
ringlera. Algunas veces, <strong>la</strong>s esporidio<strong>la</strong>s medianas echa das transversalmente están<br />
divididas en otras muchas reunidas en forma <strong>de</strong> rosario.<br />
Las especies <strong>de</strong> este género son poco numerosas y crecen sobre cortezas. <strong>Chile</strong><br />
tiene una que le es propia.<br />
1. Pyrenastrum chilense<br />
P. thallo effuso, sordi<strong>de</strong> helvolo-rufo, lineolis percurso atris fissurisve sulcato; apotheciorum<br />
verrucis <strong>de</strong>pressis, interdum confluentibus; peri theciis immersis, carbonaceis, crassis, ovoi<strong>de</strong>is,<br />
quandoque <strong>la</strong>teraliter perforatis, apice intusque atris nitidis, in ostiolum subcentrale, eustomum,<br />
rubescentem, caeuntibus; ascis cylindricis, sporidia quaterna octona, oblonga, hinc gibbo<br />
sa, multinucleo<strong>la</strong>ta, nucleolis moniliformi bus, foventibus.<br />
P. c h i l e n s e Montag., Mss., Herb. Mus. Paris. P. a m e r i c a n u m Ejusd., Fl. J. Fern., n.<br />
104, non Spreng. Pa r m e n ta r i a c h i le n s e s Fée, l.c., p. 71, t. v, fig. 2; Bertero, Coll.,<br />
Nº 1622.<br />
Costra ilimitada, carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> un amarillo pálido, re corrida por líneas negras<br />
entrecruzadas o hendiduradas profunda mente, lisa y g<strong>la</strong>uca, como olivácea,<br />
-185-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
en un punto don<strong>de</strong> los peritecios están aun completamente sumergidos, cubiertos<br />
en otros sitios por el talo parásita <strong>de</strong>l Parmelia leucochlora, arriba <strong>de</strong>scrito. Peritecios,<br />
o ais<strong>la</strong>dos, con <strong>la</strong> mayor frecuencia aproximados en estrel<strong>la</strong> alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un<br />
eje en el vértice <strong>de</strong>l cual se ve <strong>la</strong> abertura algo roja <strong>de</strong> un ostíolo común, adon<strong>de</strong><br />
vienen a abocarse los ostíolos parciales; son gruesos, espesos, bril<strong>la</strong>ntes en el vértice,<br />
un poco echados sobre el costado, el que muchas veces está horadado (tal vez<br />
por acci<strong>de</strong>nte) sobre todo cuando hacen una gran salida a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l talo,<br />
cosa que suce<strong>de</strong> en el estado <strong>de</strong> vetustez <strong>de</strong>l liquen. El núcleo, que no se encuentra<br />
más que en <strong>la</strong>s rosetas <strong>de</strong> los peritecios, aun escondidos en <strong>la</strong> cos tra, se compone<br />
<strong>de</strong> numerosas paráfisas capi<strong>la</strong>res, entre <strong>la</strong>s cuales se ven tecas cilíndricas, <strong>la</strong>rgas<br />
<strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> milímetro, encerrando <strong>de</strong> cuatro a seis, raramente ocho<br />
esporidias oblongas o <strong>de</strong>rechas <strong>de</strong> un <strong>la</strong>do, jo robadas <strong>de</strong>l otro. Estas esporidias,<br />
que se engruesan <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su salida <strong>de</strong> <strong>la</strong> teca, adquieren una longitud <strong>de</strong> un<br />
décimo <strong>de</strong> mm sobre un diámetro <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 0,04 mm; están compues tas <strong>de</strong> esporidio<strong>la</strong>s<br />
dispuestas como un rosario en unas veinte ringleras transversales y que,<br />
<strong>de</strong> límpidas que eran al princi pio, toman <strong>de</strong>spués un tinte pardo muy expresado.<br />
Esta especie, que liga <strong>la</strong>s verrucarias a los pirenastros, es en verdad específicamente<br />
distinta <strong>de</strong>l P. americanum, pero tal vez no carece <strong>de</strong> analogía con mi Verrucaria<br />
variolosa, aun con respecto al fruto. Sin embargo, el ostíolo central alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l<br />
cual están or<strong>de</strong>nados los peritecios, establece <strong>la</strong> diferencia. No <strong>la</strong> he visto más<br />
que en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, don<strong>de</strong> inva<strong>de</strong>, por bastante gran<strong>de</strong>s espacios, <strong>la</strong><br />
corteza <strong>de</strong>l Xanthoxylon mayu.<br />
XXvi. ve r r u c a r i a - ve r r u c a r i a<br />
Perithecia solitaria aut inordinate aggregata, integra aut dimi diata, basi interdum <strong>de</strong>ficiente,<br />
crustae plus minus immersa vel omnino nuda, corneo-carbonacea, atra, ostíolo simplici<br />
papillee–formi aut pertuso instructa. Nucleus ge<strong>la</strong>tinosus, fluxilis aut <strong>de</strong> liquescens, hyalinus.<br />
Asci sporidiaque varii, scepius vero oblonga cymbiformiave, bi-quadrinucleo<strong>la</strong>ta. Thallus<br />
crustaceus–Species rupi-corti-humico<strong>la</strong>e.<br />
ve r r u c a r i a Pers.; Ach.; Fries. Py r e n u l a Ach., p. part.<br />
Peritecios ais<strong>la</strong>dos, enteros o <strong>de</strong>midiados, <strong>de</strong>snudos o sumergidos en <strong>la</strong> costra,<br />
carbonáceos o <strong>de</strong>smenuzables, raramente membranosos, negros, provistos <strong>de</strong> un<br />
ostíolo sencillo y papiliforme o simplemente horadados por un poro en el vértice,<br />
y encerrando un núcleo ge<strong>la</strong>tinoso b<strong>la</strong>nquecino. Tecas en porrita, acompañadas<br />
<strong>de</strong> numero sas paráfisas que contienen seis a ocho esporidias elípticas o cimbiformes,<br />
bi-cuadrinucleo<strong>la</strong>das. Talo crustáceo membranoso o carti<strong>la</strong>ginoso, uniforme,<br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces li mitado.<br />
Este género tiene numerosas especies, sobre todo comprendiendo en el<strong>la</strong>s <strong>la</strong>s pirenu<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> Acharius; se hal<strong>la</strong> sobre los peñascos, sobre piedras, cortezas y aun en<br />
tierra <strong>de</strong>snuda.<br />
-186
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
1. Verrucaria hymnothora<br />
V. crusta membranacea, e pallido fulvescente; peritheciis magnis, p<strong>la</strong>no-convexiusculis, in ambitu<br />
<strong>de</strong>pressis, subdimidiatis, centro papillu<strong>la</strong>tis, nucleum globosum fuscum bibu lum obtegentibus;<br />
ascis cylindraceis, sporidia octona, elliptica, di-<strong>de</strong>mun tetrapyrenia inclu <strong>de</strong>n tibus.<br />
v. h y m n ot h o r a Ach., Lich. univ., p. 280 et Syn. Lich., p. 92?; Eschw. in Mart., Fl. Bras., i,<br />
p. 126 et Syst. Lich., fig. 13 a, b; perith. et sporidia.<br />
Costra <strong>de</strong>lgada, membranosa, tersa, luciente, primero pálida, luego <strong>de</strong> un rojo<br />
leonado, algunas veces limitada por una línea negra que podría tal vez pertenecer<br />
a una especie vecina. Peritecios negros, bastante gruesos, puesto que tienen más<br />
<strong>de</strong> media línea <strong>de</strong> diámetro, convexos en el centro, don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong> ver, en los<br />
más jóvenes, una papillita redon<strong>de</strong>ada y ca duca, <strong>de</strong>primidos en el contorno, en<br />
una pa<strong>la</strong>bra lenticu<strong>la</strong>res. Este contorno, primitivamente engastado en el talo, se<br />
<strong>de</strong>sem baraza <strong>de</strong> él algunas veces y se muestra libre en cierta exten sión, pues por<br />
<strong>de</strong>bajo hacia el medio, el peritecio falta y el nú cleo bruno reposa <strong>de</strong>snudo sobre <strong>la</strong><br />
corteza; por eso, cuando suce<strong>de</strong> que <strong>la</strong> convexidad <strong>de</strong>l peritecio se rompe y cae, se<br />
ve una cavidad cuyo fondo está formado por <strong>la</strong> corteza, y el bor<strong>de</strong> por <strong>la</strong> pared carbonácea<br />
bastante espesa <strong>de</strong>l peritecio. Núcleo esférico, bruno, muy ansioso <strong>de</strong> humedad,<br />
y compuesto <strong>de</strong> tecas y <strong>de</strong> paráfisas. Tecas cilíndricas, que encierran ocho<br />
espori dias cuya evolución se hace <strong>de</strong> abajo arriba. Esporidias elípti cas, primero<br />
hialinas, luego teñidas <strong>de</strong> hollín, conteniendo dos, <strong>de</strong>spués cuatro esporidio<strong>la</strong>s, <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s medianas son <strong>la</strong>s más gruesas. Longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias: 0,0225 mm<br />
sobre un centimilímetro <strong>de</strong> diámetro.<br />
No habiendo tenido nunca a mi disposición tipo alguno <strong>de</strong> esta especie, hago ahora<br />
lo que hizo Eschweiler en el lugar ya citado, atribuyo con duda este liquen al<br />
<strong>de</strong> Acharius, <strong>de</strong>jándome guiar por su <strong>de</strong>scripción. El peritecio que Eschweiler representó<br />
cónico, está mucho más <strong>de</strong>primido y, como yo lo dije, es lenticu<strong>la</strong>r en<br />
mis ejemp<strong>la</strong>res, cogidos por Bertero. No veo alguna otra especie conocida <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
cual pueda acercarlo más, a no ser el v. vario losa Pers., que, bastante semejante<br />
res pecto a los caracteres <strong>de</strong> <strong>la</strong> vegetación, se distingue suficientemente por sus<br />
gran <strong>de</strong>s esporidias multicelulosas o mu rales. Crece sobre <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> los ramos<br />
<strong>de</strong>l Myrtus luma.<br />
2. Verrucaria nitida<br />
v. crusta hypoph<strong>la</strong>eo<strong>de</strong>, saepius e luteo olivacea, nitida; peritheciis integris, obtectis, <strong>de</strong>mum<br />
prominulis, persistentibus; ostíolo subpapil <strong>la</strong>to, papil<strong>la</strong> mature <strong>de</strong>cidua; nucleo ge<strong>la</strong>tinoso<br />
bi bulo; ascis longe cylin dricis, sporidia foventibus octona, uniserialia, oblongo-elliptica, tan<strong>de</strong>m<br />
brunnea, tetrapyrenia foventibus; pyreniis seu sporidiolis lenticu<strong>la</strong>ribus, isthmo concatenatis.<br />
var. a major: peritheciis majoribus, millimetrum diametro metien tibus.<br />
-187-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
v. n i t i d a Schrad., Journ. Bot., 1801, 1, p. 79; Ach., Meth Lich., p. 121; Fries, l.c., p. 443;<br />
Engl. Bot., t. 2607, f. 1; Leight., l.c., t. 15, f. 3; v. m a X i m a DC., Fl. Fr. sP h a e r i a n i t i d a<br />
Weig., Obs. Bot., p. 45.<br />
var. minor: peritheciis minoribus, semimillim. aequantibus.<br />
v. n i t i d e l l a Floerke; Schoer., Enum. crit. Lich., p. 212.<br />
Costra hipofleoda, lisa, tersa, bastante variable en su colo ración (cenicienta,<br />
amarillenta, u olivácea), que <strong>de</strong>pen<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza bajo el epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se<br />
<strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>, pero siem pre notable por una apariencia que <strong>la</strong> hace parecer penetrada<br />
<strong>de</strong> aceite o <strong>de</strong> un cuerpo craso cualesquiera; está irregu<strong>la</strong>rmente extendida y cuando<br />
muchas <strong>de</strong> sus p<strong>la</strong>cas confluyen, estas están bor<strong>de</strong>adas por líneas brunas o negras.<br />
Peritecios globulosos, bastante variable en grosor, tan pronto casi tan amplios<br />
como en <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, tan pronto más chiquitos <strong>de</strong> los tres cuartos, en <strong>la</strong><br />
variedad nitidu<strong>la</strong>, pero siempre enteros, es <strong>de</strong> cir, cercando al núcleo, que nunca<br />
reposa <strong>de</strong>snudo sobre <strong>la</strong> corteza; su porción superior convexa, primero cubierta<br />
por el talo (pyrenu<strong>la</strong> Ach.), se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong> y aparece luciente y he misférica encima<br />
<strong>de</strong> él; su vértice está horadado <strong>de</strong> un poro parduzco. Núcleo esférico, ansioso <strong>de</strong><br />
agua y llenando <strong>la</strong> con cavidad <strong>de</strong>l peritecio, cuando se ha saciado <strong>de</strong> el<strong>la</strong>; entonces<br />
es opalino, pero al secarse, se vuelve negruzco y se ahueca como culo <strong>de</strong> botel<strong>la</strong><br />
inferiormente. Tecas cilíndricas, acompañadas <strong>de</strong> paráfisas y que contienen ocho<br />
esporidias en una so<strong>la</strong> ringlera. Esporidias oblongo-elípticas, primero hialinas, luego<br />
brunas, que encierran cuatro esporidio<strong>la</strong>s que parecen unidas por especies <strong>de</strong><br />
istmos que van <strong>de</strong>l centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> una al centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra, ca rácter que se vuelve a<br />
hal<strong>la</strong>r en muchas esferias, y que yo he figurado con <strong>la</strong> ocasión <strong>de</strong>l Saccothecium corni<br />
(Ann. Sc. nat., 2ª Sec., i, t. 13, f. 6, b. ).<br />
Las dos formas fueron cogidas sobre cortezas <strong>de</strong> árboles; <strong>la</strong> <strong>de</strong> gruesos peritecios<br />
por Bertero, <strong>la</strong> <strong>de</strong> los pequeños en <strong>Chile</strong> meridional.<br />
3. Verrucaria epi<strong>de</strong>rmidis<br />
V. crusta hypoph<strong>la</strong>o<strong>de</strong>, membranacea obsoletave (cinereo-<strong>la</strong>ctea, etc.); peritheciis dimidiatis,<br />
basi expansa patentibus, innato-superficialibus, apice <strong>de</strong>pressis papillu<strong>la</strong>tis; ascis oblongis<br />
sporidiisque tenerrimis hya linis uniseptatis seu binucleo<strong>la</strong>tis.<br />
v. ePi<strong>de</strong>rmidis Ach., p. parte, Syn. Lich., p. 89; Fries, l.c., p. 447, excl. v. a.<br />
var. <strong>la</strong>ctea: crusta levita, <strong>la</strong>ctea, peritheciis majoribus minoribus mixtis. v. s t i Gm<br />
at e l l a var. l a c e t e a Ach., l. c., non autem v. l a c t e a, Eschw. Fl. Bras, p. 125, quae<br />
sporidiis multicellulosis abun<strong>de</strong> differt.<br />
Costra membranosa, lisa, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche, que cubre <strong>la</strong> corteza en una<br />
gran<strong>de</strong> extensión, dividida en compartimien tos como una carta geográfica por líneas<br />
brunas poco visibles. Peritecios <strong>de</strong>midiados, hemisféricos, <strong>de</strong>primidos, <strong>de</strong> base<br />
ex tendida, <strong>de</strong> tamaño variable, haciendo una salidita orbicu<strong>la</strong>r o elíptica sobre el<br />
-188
B o t á n i c a – iv. l í q u e n e s<br />
talo, horadadas en el vértice <strong>de</strong> un poro visible y <strong>de</strong>jando <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su caída un<br />
hoyuelito <strong>de</strong> fondo amarillo, ribeteado <strong>de</strong> negro. Núcleo esférico, <strong>de</strong>snudo sobre <strong>la</strong><br />
corteza. Tecas oblongas o un poco en porrita, que encierran en dos ringleras ocho<br />
esporidias cimbiformes, hialinas, que contienen dos esporidio<strong>la</strong>s que representan<br />
dos conos a<strong>la</strong>rgados, opuestos por <strong>la</strong> base.<br />
Esta especie, que semeja mucho al V. p<strong>la</strong>norbis, al cual, por falta <strong>de</strong> tipo auténtico,<br />
<strong>la</strong> había yo atribuido en otro tiempo, se distingue <strong>de</strong> él por <strong>la</strong> exigüidad <strong>de</strong> sus peri<br />
tecios y esporidias.<br />
4. Verrucaria analepta<br />
V. crusta hypoph<strong>la</strong>o<strong>de</strong> cinerea; peritheciis e basi expansa conoi<strong>de</strong>is, apice <strong>de</strong>presso umbilicatis,<br />
atris, ostíolo papil<strong>la</strong>tis; ascis cylindraceo c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, cymbiformia, triseptata,<br />
hyalina foventibus.<br />
v. a n a l e P ta Ach., Lich. univ., p. 275; Schoer., Enum, crit. Lich., p. 221 n. 29; Engl.<br />
Bot., t. 1848; Bertero, Coll., n. 1090.<br />
Costra poco visible, hipofleoda, cenicienta en nuestro ejemp<strong>la</strong>r, don<strong>de</strong> está<br />
sin límites. Peritecios negros, esparci dos, extendidos a <strong>la</strong> base, cónicos, algo comprimidos<br />
<strong>la</strong>teral mente y <strong>de</strong>primidos en el vértice, don<strong>de</strong> se ve, en el fondo <strong>de</strong> un<br />
pequeño hundimiento, <strong>la</strong> papil<strong>la</strong> que los corona. Tecas dos veces mayores que en<br />
<strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, que contienen el mismo número <strong>de</strong> esporidias, <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma<br />
forma y también hialinas; so<strong>la</strong>mente éstas llevan tres tabiques en lugar <strong>de</strong> uno<br />
solo.<br />
Hallé este liquen sobre una corteza enviada por Bertero, y que había esca pado a<br />
mis investigaciones, cuando, hace veinte años, redacté el Prodromus Fl. J. Fernand.<br />
5. Verrucaria actinostoma<br />
V. crusta tartarea, rimulosa, cinerea aut sordi<strong>de</strong> alba; hypothallo ni gricante; peritheciis e<br />
globoso ovoi<strong>de</strong>is, emersis, apice p<strong>la</strong>no-convexis, radiato-rimosis, poro centrali perforatis; ascis<br />
c<strong>la</strong>vatis oligosporis; sporidiis oblongis multicellulosis.<br />
v. a c t i n o s t o m a Ach., Lich. univ., p. 228 et Syn. Lich., p. 95; Montag., Arch. <strong>de</strong> Bot.,<br />
1833, tom. ii, p. 308, t. 15, f. 5 et Fl. J. Fern., n. 103; Fries, l.c., p. 435. ur c e o l a r i a<br />
a c t i n o s t o m a Pers. in litt. ad Ach.; Schoer., l.c., p. 187. U. s t r i a ta Duby, Bot. Gall.,<br />
p. 671. Pa r m e l i a s t r i a ta Fries, l.c., p. 192. th e lotr e ma r a d i a t u m Pers., Act. Soc.<br />
Wetter., ii; Bertero, Coll., n. 374.<br />
Talo crustáceo, espeso, cenizo, aplomado o b<strong>la</strong>nco, in<strong>de</strong> terminado, terso y<br />
hendidurado en aréo<strong>la</strong>s polígonas, que contienen cada una uno o más peritecios;<br />
éstos tienen una forma particu <strong>la</strong>r y están <strong>de</strong>l todo hundidos en <strong>la</strong> costra, que su<br />
-189-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
vértice sobre pasa poco; ovoi<strong>de</strong>s o urceo<strong>la</strong>dos, siempre están superados <strong>de</strong> una porción<br />
cónica libre, más o menos <strong>de</strong>primida según <strong>la</strong> edad en que se les observa. Esta<br />
porción está libre <strong>de</strong> toda adhe rencia al talo y lleva estrías radiantes, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> esta<br />
especie ha recibido sucesivamente sus dos nombres espe cíficos diferentes. Al principio<br />
<strong>la</strong>s estrías se extien<strong>de</strong>n <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el vér tice <strong>de</strong>l peritecio hasta el bor<strong>de</strong> formado<br />
por el talo, pero a medida que el liquen avanza en edad, se borran poco a poco<br />
empezando por el centro, que se pone negro y se abre por un orificio circu<strong>la</strong>r. Núcleo<br />
hialino, compuesto <strong>de</strong> paráfisas nume rosas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor tenuidad y <strong>de</strong> tecas en<br />
porrita que encierran un corto número <strong>de</strong> esporidias. Éstas, primero hialinas y casi<br />
esféricas, luego parduzcas y oblongas, contienen un gran nú mero <strong>de</strong> esporidio<strong>la</strong>s<br />
or<strong>de</strong>nadas por capas transversales <strong>la</strong>s unas encima <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras, lo que hace <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s<br />
esporidias multicelulo sas o murales. Este último carácter, aun cuando el que resulta<br />
<strong>de</strong>l sistema vegetativo no se opusiese igualmente a ello, me impi<strong>de</strong> <strong>de</strong> participar<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> mis amigos Duby y Schoerer, quienes, a imitación <strong>de</strong> Persoon,<br />
hacen <strong>de</strong> este liquen una ur ceo<strong>la</strong>ria. Basta, en efecto, practicar un corte vertical que<br />
pase por el eje <strong>de</strong>l peritecio, como se ve en <strong>la</strong> figura citada B, 3, para asegurarse <strong>de</strong><br />
que es realmente una verrucaria. Esta espe cie crece sobre peñascos.<br />
El ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z es todavía más perfecto que los cogidos por mí en<br />
los Pirineos orientales.<br />
-190
B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />
v. COLEMÁCEOS<br />
vegetales ágamos, viviendo lo más <strong>de</strong>l tiempo en el aire atmosférico, raramente en<br />
agua dulce o sa<strong>la</strong>da, o bien alternativamente en una y en otra, es <strong>de</strong>cir, anfibios,<br />
vivaces, <strong>de</strong> vegetación no interrumpida, pero algunas veces atrasada por intervalos<br />
regu<strong>la</strong>res o irre gu<strong>la</strong>res. Talo compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos confervoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong>snudos en <strong>la</strong>s<br />
cenogoníeas, <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos y <strong>de</strong> goni dias dispuestas en forma <strong>de</strong> rosarios, los unos<br />
y <strong>la</strong>s otras religados por una materia ge<strong>la</strong>tiniforme en los cole máceos verda<strong>de</strong>ros.<br />
Tecas que encierran esporidias y situadas ya en apotecias, en forma <strong>de</strong> disco o <strong>de</strong><br />
lámina prolígera, ya en forma <strong>de</strong> himenium, en <strong>la</strong> su perficie <strong>de</strong> un talo bisoi<strong>de</strong>; en<br />
una pa<strong>la</strong>bra, talo ficoi<strong>de</strong>, fruto liquenoi<strong>de</strong>.<br />
Esta pequeña familia es aliada, por un <strong>la</strong>do, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fíceas por su estructura y<br />
su vida anfibia, por el otro, <strong>de</strong> los líquenes por <strong>la</strong>s interrupciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ve getación<br />
y por su modo <strong>de</strong> fructificación. Es, por <strong>de</strong> cirlo así, intermedia entre <strong>la</strong>s<br />
unas y los otros. Las especies que <strong>la</strong> componen crecen en tierra húmeda, sobre<br />
peñascos inundados, cortezas <strong>de</strong> árboles y aun también en el lecho <strong>de</strong> torrentes<br />
y ríos. Su centro geográfico es diferente según los géneros, el collema tiene el suyo<br />
en <strong>la</strong> Europa temp<strong>la</strong>da, y el leptogium entre los trópicos. Las cenogoníeas son casi<br />
exclu sivamente equinocciales.<br />
co l l e m a c e a e Montag., Fl. Alg., p. 198. By s a c e a e Fries, Syst. Orb. Veget., p. 291;<br />
Montag., Cuba, Crypt., p. 105 et in Dict. univ. Hist. nat. <strong>de</strong> C. d’Orbig.<br />
tr i B u i<br />
Ce n o g o n í e a s<br />
Talo bisoi<strong>de</strong>, compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos libres, continuos o arti cu<strong>la</strong>dos, diver<br />
samente entrecruzados o feltrados, mezc<strong>la</strong>dos con gonidias dispersas.<br />
Apo tecias sésiles o pedice<strong>la</strong>das, que encierran, ya en un excípulo propio<br />
o talódico, ya en una lámina prolí gera extendida <strong>de</strong>snudamente sobre el<br />
talo, tecas y esporidias.<br />
ca e n o G o n i e a e Fries, l.c.; Montag., ll.cc.<br />
-191-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
i. ce n o G o n i o - ca e n o G o n i u m<br />
Excípulo proprium orbicu<strong>la</strong>tum, substipitatum, disco ascige rum. Asci filiformes. Sporidia<br />
ovato-elliptica, uniserialia. Thallus effusus, semiorbicu<strong>la</strong>tus, imbricatus, e fi<strong>la</strong>mentis pelluci<br />
dis plicato-rugosis <strong>la</strong>xe intertextis compositus.<br />
ca e n o G o n i u m Ehrenb., Hor. Phys. Berol., p. 120. mo u G e o t i a Ag. Pe z i z a Spreng.<br />
Talo p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong>lgado, casi orbicu<strong>la</strong>r, algunas veces imbricado y a consecuencia<br />
marcado <strong>de</strong> fajas concéntri cas, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> g<strong>la</strong>uco, <strong>de</strong> bor<strong>de</strong> como franjeado, compuesto<br />
<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos nudosos, confervoi<strong>de</strong>s, plega dos longitudinalmente, finamente<br />
rugosos, transpa rentes, oscuramente articu<strong>la</strong>dos, ramosos y estrecha o flojamente<br />
entre<strong>la</strong>zados. Apotecias <strong>de</strong> un bello color anaranjado, o gamuza, o amoratadas,<br />
ligeramente estipitadas o sésiles, formadas <strong>de</strong> un excípulo propio. Lámina prolígera<br />
(disco) <strong>de</strong>l mismo color que el excípulo. Tecas filiformes un poco hinchadas en<br />
forma <strong>de</strong> porrita, en<strong>de</strong>rezadas, parale<strong>la</strong>s, que contienen en una so<strong>la</strong> ringlera ocho<br />
esporidias oval-elípticas.<br />
La única especie <strong>de</strong> este género crece sobre cortezas <strong>de</strong> árboles <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zonas cálidas.<br />
1. Coenogonium linkii<br />
C. thallo effuso, imbricato, suborbicu<strong>la</strong>ri, e fi<strong>la</strong>mentis pellucidis ramo sis, obscure sed reipsa<br />
articu<strong>la</strong>tis, in te<strong>la</strong>m g<strong>la</strong>uco-viri<strong>de</strong>m <strong>la</strong>xe inter textis composito excipulo proprio luteolo-croceo,<br />
juniori marginato, disco homogeneo ascigero.<br />
C. linkii Ehrenb., l.c., t. 27; Fée.; Montag., Cuba, Crypt., p. 108 cum observ. nonnull.<br />
nov. mo u G e o t i a Ag. Syst. Alg., p. 84. Pez i za c o n t r o v e r s a Spreng., Syst. Veget., iv, p.<br />
513.<br />
Talo horizontal, p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong>lgado, orbicu<strong>la</strong>r o semiorbicu<strong>la</strong>r, algunas veces imbricado,<br />
adherido en <strong>la</strong>s ramas <strong>de</strong> los árboles por el costado, como los políporos<br />
apodas, y formado <strong>de</strong> fi<strong>la</strong> mentos entrecruzados. Apotecias sésiles o pedice<strong>la</strong>das,<br />
anaran jadas o <strong>de</strong> un bruno amoratado, compuestas <strong>de</strong> un excípulo o <strong>de</strong> una cúpu<strong>la</strong><br />
análoga a <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pezizas. Lámina prolígera formada <strong>de</strong> tecas cilindráceas,<br />
ligeramente hinchadas como porrita en el vértice y que encierran ocho esporidias<br />
ovoí<strong>de</strong>o- oblongas.<br />
Siendo estériles <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, me es imposible <strong>de</strong>cir positiva mente si pertenecen<br />
al tipo o a <strong>la</strong> variedad leprieurii que he dado a co nocer en mi Cryptogamia guyanensis.<br />
ii. cr i s ot r i X - ch ry s ot h r i X<br />
Apothecia sessilia, immarginata, excipulo proprio <strong>de</strong>stituta, p<strong>la</strong>na, thallo vix prominulo<br />
cinc ta. Lamina prolígera ex ascis obovoi<strong>de</strong>o-c<strong>la</strong>vatis, sporidia subsena foventibus constans.<br />
-192
B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />
Pa ra physes nul<strong>la</strong>e. Thallus glomeratus aut pulvinatas, e floccis ramosis intricatis gonidiisque<br />
globosis luteis constitutis.<br />
ch ry s ot h r i X Montag., in litt. ad ill.; Fries. ci l i c i a Ejusd., Ann. Sc. nat., 2 e sér., ii,<br />
p. 375, non Fries.<br />
Apotecias que consisten en una lámina prolígera muy <strong>de</strong>lgada, sésiles sobre el<br />
talo, apenas marginadas por él, y <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> excípulo. Esta lámina está formada<br />
<strong>de</strong> tecas en<strong>de</strong>rezadas y or<strong>de</strong>nadas <strong>la</strong>s unas al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras sin traza alguna<br />
<strong>de</strong> paráfisas entre el<strong>la</strong>s. Tecas <strong>la</strong>rgamente obovoi<strong>de</strong>s, que contienen <strong>de</strong> cuatro a seis<br />
es poridias oblongas, marcadas por tres tabiques transver sales. Talo bisoi<strong>de</strong>, que<br />
forma glomerulillos ovil<strong>la</strong>dos sobre los ramos, y compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos confervoi<strong>de</strong>s<br />
ramosos, entre<strong>la</strong>zados y mezc<strong>la</strong>dos con granulillos <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> pálido o <strong>de</strong><br />
un amarillo <strong>de</strong> oro.<br />
Me ha parecido conveniente separar este género <strong>de</strong>l cilicia Fries, al cual lo había yo<br />
reunido al principio, pues persistiendo el célebre micólogo <strong>de</strong> Upsal en consi<strong>de</strong>rar<br />
como tipo <strong>de</strong> su género al Thele phora sericea Swartz, cuya fructificación, hal<strong>la</strong>da<br />
por mi amigo el reverendo M.J. Berkeley, es exóspora u basidiófora, ya no hay<br />
medio <strong>de</strong> mantener aproximados en el mismo género dos modos <strong>de</strong> fructificación<br />
tan diferentes. Y por otra parte, en <strong>la</strong> cilicia, el talo está formado <strong>de</strong> dos suertes <strong>de</strong><br />
fi<strong>la</strong>mentos, los unos confervoi<strong>de</strong>s, los otros escitonematoi<strong>de</strong>s.<br />
Sólo en Perú fue hal<strong>la</strong>da <strong>la</strong> única especie <strong>de</strong> este género, por M. Gaudichaud,<br />
y en <strong>Chile</strong>, por Bertero y por M. Gay.<br />
1. Chrysothrix noli-tangere<br />
C. thallo pulvinato vel glomeru<strong>la</strong>to, luteo-virescente, fibris ramosis flexuosis <strong>la</strong>xe contexto,<br />
gra nulis (gonidiis) concoloribus insperso; disco apoteciorum sessili, repando, carneo-fulvo,<br />
lu teo-pruinoso, tan<strong>de</strong>m <strong>de</strong> presso, a thallo obtuse obscureque marginato.<br />
C. n o l i-ta n G e r e Montag., Herb. propr., et Mus. Paris. ci l i c i a Ejusd., l.c., t. 16, f. 2 et<br />
Fl. J. Fern., n 108; Bertero, Coll., n. 176.<br />
Talo amarillo o amarillo-verdoso, compuesto todo entero <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos ramosos,<br />
dicótomos, con ramos divaricados, que salen alguna vez en ángulo recto,<br />
flexuosos y formando en <strong>la</strong>s espinas <strong>de</strong> los Cactus y en los ramos <strong>de</strong> los árboles,<br />
especies <strong>de</strong> cojinetes o <strong>de</strong> ovillos esféricos, primero sencillos, luego loba dos. Fructificación<br />
que consiste en un disco orbicu<strong>la</strong>r p<strong>la</strong>no o ligeramente <strong>de</strong>primido. Este<br />
disco acaba por adquirir un poco <strong>de</strong> espesor, una consistencia <strong>de</strong> cera y ponerse<br />
sinuoso u on <strong>de</strong>ado en su bor<strong>de</strong>, el cual, primitivamente <strong>de</strong>snudo, está cu bierto,<br />
en edad avanzada, por un ro<strong>de</strong>te que le suministra el talo; es <strong>de</strong> color <strong>de</strong> carne<br />
mezc<strong>la</strong>da con un tinte leonado y sal picado como el mismo talo <strong>de</strong> granulillos <strong>de</strong> un<br />
amarillo ver doso. Está formado <strong>de</strong> tecas yuxtapuestas, en forma <strong>de</strong> porrita corta,<br />
que encierran <strong>de</strong> cuatro a seis esporidias elípticas, a<strong>la</strong>rga das o en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra<br />
obtusa en los dos extremos, y mar cadas <strong>de</strong> tres tabiques transversales.<br />
-193-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Esta especie fue cogida junto a Coquimbo y en Quillota, y parece bastante común<br />
en <strong>Chile</strong> sobre el Quisco.<br />
tr i B u ii<br />
Co l e m á C e o s v e r dad e ro s<br />
Talo enteramente compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos ramosos, hialinos y <strong>de</strong> go ni dias<br />
reunidas en forma <strong>de</strong> rosario, confundidos en una materia ge<strong>la</strong> tini forme<br />
y religados en forma <strong>de</strong> honda membranosa, tan pronto por una sencil<strong>la</strong><br />
pelícu<strong>la</strong> epidérmica, como por una capa celulosa. Apotecias variadas, <strong>de</strong><br />
excípulo talódico en el collema, y <strong>de</strong> excípulo biatorino en el leptogium.<br />
co l l e m a c e a e. v e r a e Montag., Fl. Alg., 1, p. 198.<br />
iii. co l e m a - co l l e m a<br />
Apothecia scutelliformia, disco immarginato excipulo thallo<strong>de</strong> primitus c<strong>la</strong>uso cincta. Sporidia<br />
varia, transversim septata aut multicellulosa (in Ompha<strong>la</strong>riis simplicia) ascis inclusa. Thallus<br />
foliaceus aut fruticuloso-filiformis, horizontalis verticalisque, totus ge<strong>la</strong>tinosus, intus vel<br />
e filis duplici ordinis, hyalinis scilicet et oniliformibus, vel e cellulis ge<strong>la</strong>tinosis gonidia bina<br />
aut quaterna inclu<strong>de</strong>ntibus, hoc est strato gonimo cum medul<strong>la</strong>ri confuso compositus.<br />
co l l e m a Ach. p. part.; Montag., l.c., p. 199.<br />
Apotecias orbicu<strong>la</strong>res, ordinariamente sumergidas en el talo, que rompen para<br />
mostrarse afuera, sésiles o brevemente pedice<strong>la</strong>das, formadas <strong>de</strong> una lámina prolígera<br />
soportada y marginada por el mismo talo. Tecas en forma <strong>de</strong> porrita que<br />
contienen <strong>de</strong> seis a ocho esporidias bilocu<strong>la</strong>res. Talo horizontal o ascen<strong>de</strong>nte, crustáceo<br />
o foliáceo, generalmente bastante espeso, ansioso por humedad y turgente<br />
cuando está saciado <strong>de</strong> el<strong>la</strong>, muy frágil en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación y <strong>de</strong> un color ordinariamente<br />
oscuro. Su estructura, análoga a <strong>la</strong> <strong>de</strong>l nostoc, consiste en una especie <strong>de</strong><br />
materia ge<strong>la</strong>ti niforme en <strong>la</strong> cual están entremezc<strong>la</strong>das dos suertes <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos, los<br />
unos sumamente finos y pelúcidos, los otros formados por <strong>la</strong> reunión en forma <strong>de</strong><br />
rosario <strong>de</strong> glo bulillos verdosos que representan <strong>la</strong>s gonidias <strong>de</strong> los lí quenes. Estos<br />
últimos fi<strong>la</strong>mentos son muy flexuosos y están estrechamente entre<strong>la</strong>zados con los<br />
primeros, más difíciles <strong>de</strong> distinguir. Con mucho aumento <strong>de</strong>l microsco pio, aun<br />
es posible asegurarse que los globulillos esfé ricos u oblongos que forman rosarios<br />
están <strong>de</strong>ntro, al menos primitivamente, en un tubo anhisto cilíndrico, <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor<br />
tenuidad. Pero todos los collema no presentan esta organización; hay una sección<br />
<strong>de</strong> ellos, que yo di bujé en <strong>la</strong> Flora <strong>de</strong> Argel con el nombre <strong>de</strong> atactococcum, y que<br />
podría ser tal vez elevada al rango <strong>de</strong> género, en <strong>la</strong> cual, en lugar <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos monoliformes,<br />
se encuen tran gonidias sin or<strong>de</strong>n en el mucí<strong>la</strong>go <strong>de</strong>l talo que re ciben <strong>la</strong><br />
multiplicación binaria o cuaternaria.<br />
-194
B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />
Los collema tienen su centro geográfico en Europa, don<strong>de</strong> se cuentan nada menos<br />
que cincuenta especies, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales los nueve décimos pertenecen a <strong>la</strong>s zonas<br />
temp<strong>la</strong>das. Estas p<strong>la</strong>ntas crecen en tierra, sobre peñascos y troncos <strong>de</strong> árboles.<br />
<strong>Chile</strong> ofrece también va rias especies y una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más notables, que hemos hecho<br />
figurar.<br />
1. Collema boryanum<br />
C. thallo crasso, carnoso-ge<strong>la</strong>tinoso, g<strong>la</strong>uco-cinereo, e centro concreto radiatim <strong>la</strong>ciniato,<br />
<strong>la</strong>ciniis di<strong>la</strong>tatis, sinuatis, apice obtusis, subtus <strong>de</strong>nse fibrillosis, caeruleo-atris; apotheciis sessi<br />
libus, confertis, rubris, thallo ruguloso marginatis; ascis magnis, c<strong>la</strong>vatis, sporidia oblonga<br />
foventibus.<br />
C. B o rya n u m Pers. in Gaudich., Voy. Uran. Bot., p. 205; Montag., 6 e Centur., p. 28,<br />
cum <strong>de</strong>script.<br />
Talo ge<strong>la</strong>tinoso, carnudo, <strong>de</strong> un amarillo verdoso cuando es joven y está seco,<br />
pero que se pone ver<strong>de</strong> cuando se hume<strong>de</strong>ce, <strong>de</strong> un negro azu<strong>la</strong>do en su faz inferior,<br />
que está también cubierta <strong>de</strong> hebritas numerosas por <strong>la</strong>s cuales está fi jado y<br />
adherente a <strong>la</strong> corteza; en edad adulta, se pone cenizo y rugoso y su centro indiviso<br />
irradia en tiras lineares, algo di<strong>la</strong>ta das en el vértice, sinuosas y <strong>de</strong> bor<strong>de</strong>s salientes<br />
cuando está seco. Estructura: gonidias oblongo-elípticas, religadas en forma <strong>de</strong><br />
rosario, mezc<strong>la</strong>das con fi<strong>la</strong>mentos muy ramosos y hialinos. Apotecias numerosas<br />
en el centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> roseta, sésiles, <strong>de</strong>l diá metro <strong>de</strong> dos líneas y media, <strong>la</strong>s mayores,<br />
mientras <strong>la</strong>s más chiquitas tienen apenas un milímetro, provistas todas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong><br />
talódico muy rugoso y espeso. Disco <strong>de</strong> un encarnado <strong>de</strong> teja, en estado seco, y<br />
<strong>de</strong> amapo<strong>la</strong> si se humecta, p<strong>la</strong>no -cóncavo. Lámina prolígera que reposa sobre un<br />
hipotecio amarillento y compuesta <strong>de</strong> numerosas paráfisas, entre <strong>la</strong>s cuales se ven<br />
tecas muy gran<strong>de</strong>s en forma <strong>de</strong> porrita, don<strong>de</strong> están encerradas ocho esporidias<br />
en dos ringleras. Esporidias que varían según <strong>la</strong> edad entre <strong>la</strong>s formas esférica y<br />
oblonga, <strong>la</strong>r gas <strong>de</strong> 0,015 mm y provistas <strong>de</strong> un limbo transparente bas tante marcado.<br />
Hoy, ya sé que es esta <strong>la</strong> especie que Persoon, en <strong>la</strong> Botánica <strong>de</strong>l Viaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> Urania,<br />
ha seña<strong>la</strong>do con esta simple frase diagnóstica: “C. magnum, thallo pinnatifido, <strong>la</strong>ciniis<br />
di<strong>la</strong>tatis, sinuatis inferne subfibrillosis; scutellis rugulosis concoloribus”. C<strong>la</strong>rísimo es que<br />
con esta so<strong>la</strong> frase y sin <strong>de</strong>scripción, habría sido imposible <strong>de</strong>terminar este collema,<br />
si no hu biese tenido yo <strong>la</strong> ocasión <strong>de</strong> compararlo con un ejemp<strong>la</strong>r auténtico. El<br />
Collema boryanum, bastante vecino <strong>de</strong>l C. chloromelum <strong>de</strong> Swartz, crece en <strong>Chile</strong> sobre<br />
cortezas <strong>de</strong> troncos <strong>de</strong> árboles.<br />
2. Collema saturninum<br />
C. thallo foliaceo, crasso, coriaceo, eplumbeo fusco-virescente, <strong>la</strong>ciniato lobato, lobis rotundatis,<br />
undu<strong>la</strong>tis, integerrimis, subtus cinerascente te nuissime tomentoso vel albo-fibrilloso, raro nudo;<br />
apotheciis elevatis p<strong>la</strong>no-concavis, sessilibus, fusco-rubris, margine thallo<strong>de</strong> crasso inte-<br />
-195-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
ger rimo; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia oblonga aut cymbiformia, quadriannu<strong>la</strong>ta, annulis mediis<br />
cellulosis, hyalina foventibus.<br />
C. s at u r n i n u m Ach., Lich. univ., p. 644, et Syn. Lich., p. 321. li c h e n s at u r n i n u s<br />
Dicks., Engl. Bot., t. 1980.<br />
var. oxysporum: sporidiis utroque fine acuminato-anucronatis.<br />
Talo foliáceo, membranoso, bastante espeso, ge<strong>la</strong>tinoso cuando se humecta,<br />
correoso en estado seco, formando rosetas más o menos amplias sobre <strong>la</strong>s cortezas;<br />
es lobado en <strong>la</strong> peri feria, con lóbulos redon<strong>de</strong>ados, on<strong>de</strong>ados, enteros, lisos o<br />
granudos como pulverulentos por encima, cargados <strong>de</strong> un vello tomentoso <strong>de</strong> un<br />
b<strong>la</strong>nco pálido por <strong>de</strong>bajo. Su color es tan pronto azu<strong>la</strong>do, tan pronto parduzco,<br />
frecuentemente mezc<strong>la</strong>do <strong>de</strong> estos dos tintes, pero <strong>la</strong> faz inferior es siempre aplomada.<br />
Apotecias esparcidas, algunas veces reunidas, sobre todo en <strong>la</strong> juventud,<br />
en grupitos poco elevados por encima <strong>de</strong>l talo, p<strong>la</strong>nos, <strong>de</strong> un rojo cargado, luego<br />
brunas, provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> talódico, cuya gradación es variable. Por <strong>de</strong>bajo,<br />
se observa un hoyuelito que les correspon<strong>de</strong>. La lámina prolígera se compone <strong>de</strong><br />
tecas c<strong>la</strong>viformes y <strong>de</strong> paráfisas algo espesadas y rojas en el vértice. Las primeras<br />
encierran ocho esporidias hialinas dispuestas en dos ringleras <strong>de</strong> una manera poco<br />
regu<strong>la</strong>r. Estas esporidias son cortas, <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra y contienen cuatro ringleras<br />
<strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s situadas transversalmente (spori dio<strong>la</strong>), cuyos dos extremos son<br />
ordinariamente sencillos. En <strong>la</strong> variedad, <strong>la</strong> esporidia es acuminada y puntiaguda<br />
a cada cabo, más o menos como en el Leptogium burgessii <strong>de</strong> Canarias. He visto en<br />
<strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo otra variedad que he estado tentado <strong>de</strong> atribuir al Leptogium<br />
marianum <strong>de</strong>scrito más a<strong>de</strong> <strong>la</strong>nte, si el espesor y <strong>la</strong> consistencia coriácea <strong>de</strong>l talo no<br />
se opusiesen a ello, y que prefiero mirar como una forma perfec tamente g<strong>la</strong>bra<br />
inferiormente <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie que nos ocupa.<br />
Bertero halló el tipo en Juan Fernán<strong>de</strong>z, y <strong>la</strong> variedad oxyspermum en Quillota. En<br />
cuanto a <strong>la</strong> variedad g<strong>la</strong>bra, esta crece en <strong>la</strong>s provincias me ridionales.<br />
3. Collema opulentum †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám.13, fig. 3)<br />
C. thallo amplo, crasso, orbicu<strong>la</strong>to, sicco corneo, madido ge<strong>la</strong>tinoso, e lobis flexuosis, <strong>de</strong>nse<br />
con textis concretisque, apice ascen<strong>de</strong>nte multifidis constante, <strong>la</strong>cunoso-cribroso, sordi<strong>de</strong> f<strong>la</strong>vovirescente,<br />
subtus fibrilloso tomentoso; apotheciis sparsis, rubricosis, concavis, ambitu liberis,<br />
mar gine concolori undu<strong>la</strong>to instructis; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, ovoi <strong>de</strong>a foventibus.<br />
C. o P u l e n t u m Montag., Mss. Herb. Mus. Paris.<br />
Talo muy gran<strong>de</strong>, orbicu<strong>la</strong>r, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> tres pulgadas <strong>de</strong> diámetro, duro, córneo<br />
y difícil <strong>de</strong> entamar con instrumento cortante, cuando está seco, pero que se<br />
pone b<strong>la</strong>ndo ge<strong>la</strong>tinoso y tremeloi<strong>de</strong> si se moja. Tiene un aspecto que le es propio,<br />
estando formado <strong>de</strong> lóbulos o <strong>de</strong> tiras comprimidas, entrecru zadas y soldadas<br />
-196
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 13. Fig. 3. 3a. Collema opulentum visto <strong>de</strong> tamaño natural. 3b. Extre midad recortada <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> los<br />
lóbulos o divisiones <strong>de</strong>l talo, aumentada ocho veces y en <strong>la</strong> cual se pue<strong>de</strong> ver el lugar que ocupan <strong>la</strong>s<br />
apotecias c, c. 3d. Una <strong>de</strong> estas apotecias cortada verticalmente en su eje para mostrar al mismo tiempo<br />
el espesor <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina prolígera f, f, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>l rebor<strong>de</strong> concolóreo <strong>de</strong> <strong>la</strong> apotecia g, g. 3k. Estructura <strong>de</strong>l<br />
talo vista con un aumento <strong>de</strong> trescientas ochenta veces y mostrando en i,i, los fi<strong>la</strong>mentos hialinos y en<br />
1, 1, los tubos que contienen <strong>la</strong>s go nidias reunidas en forma <strong>de</strong> rosario que entran con un muci<strong>la</strong>go en<br />
su composi ción. 3m. Porción <strong>de</strong> lámina prolígera aumentada cerca <strong>de</strong> doscientas veces, don<strong>de</strong> se ven,<br />
entre dos paráfisas, dos tecas llenas <strong>de</strong> esporidias y algunas <strong>de</strong> estas esparcidas entre los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s paráfisas. 3n. Tres esporidias maduras y ais<strong>la</strong>das, aumentadas trescientas ochenta veces.
B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />
entre sí <strong>de</strong> manera que forman una suerte <strong>de</strong> enrejado <strong>la</strong>cunoso, como criboso y<br />
bastante análogo al que pre senta el estipo <strong>de</strong> ciertos phallus; pero aquí y allá el<br />
extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tiras divididas en una gran cantidad <strong>de</strong> digitaciones fi liformes se<br />
en<strong>de</strong>reza y forma otro enrejado <strong>de</strong> mal<strong>la</strong>s más an chas como finamente granudas.<br />
El color <strong>de</strong> este talo es <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> amarillento o bilioso en <strong>la</strong>s tiras, y <strong>de</strong> un pardo<br />
fuliginoso en los extremos multífidos; su faz inferior está cubierta <strong>de</strong> hebritas como<br />
en todos sus congéneres. Interiormente, esta espe cie está compuesta <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />
monoliformes, pero <strong>la</strong>s gonidias religadas en forma <strong>de</strong> rosario son algo variables<br />
<strong>de</strong> forma, entre <strong>la</strong> redonda y <strong>la</strong> oblonga, y <strong>de</strong> grosor, entre 0,0035 y 0,0065 mm.<br />
Se observan también fi<strong>la</strong>mentos numerosos hialinos, muy ra mosos, entrecruzados,<br />
los cuales pue<strong>de</strong>n ser consi<strong>de</strong>rados como <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria <strong>de</strong>l talo, <strong>de</strong> los cuales<br />
los primeros serían <strong>la</strong> capa gonímica; los unos y los otros están religados por un<br />
mucí<strong>la</strong>go incoloro. Al contrario <strong>de</strong> lo que se observa en los <strong>de</strong>más collema, <strong>la</strong>s<br />
apotecias y su margen son <strong>de</strong> un sólo color encarnado <strong>de</strong> teja, como en muchos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s biatoras, y con todo eso, no tenemos nada que ver aquí con un leptogium;<br />
se hal<strong>la</strong>n estas apotecias esparcidas, adheridas por el centro, primero cóncavas,<br />
luego p<strong>la</strong>nas, pero conservando siempre un re bor<strong>de</strong> espeso, on<strong>de</strong>ado y <strong>de</strong>l mismo<br />
color que el disco. Las tecas, acompañadas <strong>de</strong> paráfisas, son <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita y<br />
encierran en una o dos ringleras ocho esporidias ovoi<strong>de</strong>s oblongas, en <strong>la</strong>s cuales,<br />
por <strong>la</strong> edad joven, sin duda, no he podido veri ficar más que <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> un solo<br />
tabique transversal, ni en <strong>la</strong>s apotecias, <strong>la</strong>s más a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntadas en apariencia; pero <strong>la</strong><br />
ana logía pue<strong>de</strong> <strong>de</strong>jar suponer que se formará un número mayor <strong>de</strong> ellos. En <strong>la</strong><br />
teca, tienen estas esporidias una longitud <strong>de</strong> 0,01 mm, <strong>la</strong> cual es <strong>la</strong> mitad mayor<br />
afuera.<br />
No existe más que uno solo y único ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> este bello collema en <strong>la</strong> colección<br />
<strong>de</strong>l museo, pero es tan distinto <strong>de</strong> todos los <strong>de</strong>más que no he podido negarme, ya a<br />
darlo a conocer por menor, ya a dar su figura ana lítica. Crece en los musgos al pie<br />
<strong>de</strong> los árboles, en <strong>la</strong>s provincias meridio nales.<br />
4. Collema fascicu<strong>la</strong>re<br />
C. pulvinatum, minutum; thallo suborbicu<strong>la</strong>ri, imbricato-implicato, plicis centralibus erec tis,<br />
flexuosis, anastomosantibus, lobis periphericis rotundatis, inciso-crenatis; apotheciis marginalibus<br />
subturbinatis; disco rufo; sporidiis acicu<strong>la</strong>ribus, medio vel apice leniter incrassatis,<br />
hinc subcaudatis, transversim multiseptatis.<br />
C. Fa s c i c u l a r e Ach., Lich. univ., p. 639, pro parte; Fries, Lich, Suec. exsic., n. 50!<br />
Esta chiquita especie forma sobre <strong>la</strong>s cortezas cojinetitos <strong>de</strong> algunas líneas <strong>de</strong><br />
diámetro, hemisféricos, <strong>de</strong> un negro verdoso o bruno, compuestos <strong>de</strong> expansiones<br />
membraniformes, ascen<strong>de</strong>ntes sobre los bor<strong>de</strong>s, en<strong>de</strong>rezadas en el centro, <strong>de</strong> una<br />
con sistencia ge<strong>la</strong>tinosa en estado húmedo, y lobadas almenadas en su bor<strong>de</strong> libre:<br />
se ven también sobre este bor<strong>de</strong> <strong>la</strong>s apote cias, que son algo turbinadas, primero<br />
p<strong>la</strong>nas, luego convexas, marginadas por el talo y presentando un disco rojo. Lá-<br />
-199-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
mina pro lígera compuesta <strong>de</strong> tecas y <strong>de</strong> paráfisas un poco espesadas en el vértice.<br />
Tecas en forma <strong>de</strong> porrita que encierran <strong>de</strong> seis a ocho esporidias acicu<strong>la</strong>res (en<br />
forma <strong>de</strong> aguja), rectas o encorvada s y flexuosas, tan pronto igualmente atenuadas<br />
en los dos extremos, tan pronto un poco hinchadas en el medio o hacia lo alto, <strong>de</strong><br />
modo que parecen estar provistas <strong>de</strong> un apéndice co diforme; son a<strong>de</strong>más hialinas<br />
y están divididas transversalmente por ocho a diez tabiques.<br />
Ordinariamente confundida con el C. conglomeratum, esta especie es esencialmente<br />
diferente <strong>de</strong> él por su fructificación. Para mí, su tipo es el Nº 50 <strong>de</strong> los líquenes<br />
<strong>de</strong> Suecia, publicados en naturaleza por Fries. El C. conglomeratum tiene esporidias<br />
ovoi<strong>de</strong>-oblongas y celulosas en <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong> mi colección, y sobre<br />
todo en un ejemp<strong>la</strong>r au téntico que tengo <strong>de</strong> Kunze. Otro, que me dio Persoon<br />
con los dos nombres sinónimos <strong>de</strong> Acharius y <strong>de</strong> Hoffmann, me ha presentado<br />
esporidias en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra con cinco tabiques transversales, como en <strong>la</strong><br />
especie siguiente.<br />
Nuestro C. fascicu<strong>la</strong>re crece en <strong>Chile</strong>, sobre ramitos <strong>de</strong> arbolillos, en compañía<br />
<strong>de</strong> algunos líquenes mencionados y <strong>de</strong>scritos arriba; hay muy pocos ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />
ellos.<br />
5. Collema myriococcum<br />
C. thallo suborbicu<strong>la</strong>ri, imbricato, nigro, udo prasino, lobis confertis, ascen<strong>de</strong>ntibus, crispis,<br />
margine granulosis; apotheciis raris, minutis, tur binato-globosis, marginalibus, concoloribus;<br />
disco impresso rubricoso; ascis obovoi<strong>de</strong>o-c<strong>la</strong>vatis, inter paraphyses (?) in massam ge<strong>la</strong>tinosam<br />
concretas nidu<strong>la</strong>ntibus, sporidia fusiformia, octona, hexapyrenia foventibus.<br />
C. n y r i o c o c c u m Ach., Lich. univ., p. 638?<br />
Talo compuesto <strong>de</strong> hojuelitas en<strong>de</strong>rezadas y lobadas como en el prece<strong>de</strong>nte,<br />
pero a simple vista, más semejante al <strong>de</strong>l C. Synalissum (Synalissum vulgare Fries),<br />
siendo los lóbulos más <strong>de</strong>cididamente multífi<strong>de</strong>s con divisiones cilindráceas; negro<br />
y duro, cuando está seco, se pone <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> purpuráceo si se moja. Apotecias<br />
chiquitas en forma <strong>de</strong> culo <strong>de</strong> gallina, situadas en el extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divisiones,<br />
con disco bruno, hundido, apenas visible y con rebor<strong>de</strong> talódico entero. Lámina<br />
prolígera <strong>de</strong>lgada, compuesta <strong>de</strong> paráfisas indistintas y glutinadas bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />
una masa ge<strong>la</strong>tiniforme, y <strong>de</strong> tecas obovoi<strong>de</strong>s que encierran seis a ocho esporidias<br />
hialinas, fusiformes, con cinco tabiques transversales o con seis esporidio<strong>la</strong>s. Longitud<br />
media <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias 0,02 mm.<br />
Este collema, análogo, sin ser semejante al prece<strong>de</strong>nte, forma sobre <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong>snuda<br />
montoncitos orbicu<strong>la</strong>res <strong>de</strong> cuatro a seis líneas <strong>de</strong> diámetro. Bertero lo halló en<br />
pastos húmedos junto a Quillota. Debo añadir que sería muy posible que no fuese<br />
más que una variedad <strong>de</strong>l C. pulposum, pero no es el C. prasinum Ach.<br />
-200
B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />
iv. este Fan e F o ro - st e P h a n e P h o r u s<br />
Apothecia terminalia aut <strong>la</strong>teralia, sessilia aut pedicel<strong>la</strong>ta, scutelliformia, duplici instructa<br />
margine, interiori angustissimo discolori ab hypothecio suppeditato; exteriori magno thallo<strong>de</strong>,<br />
e foliolis pluribus crispulis involucrantibus formato. Structura thalli et fructificatio ut in<br />
Leptogio.<br />
st e P h a n e P h o r u s Flotow, in Linnaea, Band X v i i, Heft i, p. 29; Montag. in d’Orbig.,<br />
Dict. univ. Hist. nat., t. v i i, p. 351.<br />
Apotecias escuteliformes, sésiles o soportadas por un corto realce <strong>de</strong>l talo, <strong>la</strong>terales<br />
o terminales, es <strong>de</strong>cir, centrales o esféricas, provistas <strong>de</strong> un doble bor<strong>de</strong>, el<br />
uno interior, pálido, suministrado por el hipotecio, el otro exterior, muy gran<strong>de</strong>,<br />
formado por el talo y con sistiendo en hojue<strong>la</strong>s recortadas, crespas, ordinaria mente<br />
en<strong>de</strong>rezadas y on<strong>de</strong>adas, dispuestas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l disco en uno o más verticilos.<br />
Estructura <strong>de</strong>l talo y fructificaciones como en el género leptogium, que luego <strong>de</strong>scribiré.<br />
Este género, particu<strong>la</strong>r a <strong>la</strong>s zonas cálidas, cuenta ya seis especies a <strong>la</strong>s cuales <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
luego podría yo juntar una séptima <strong>de</strong> Java, notable entre todas por un rebor<strong>de</strong><br />
talódico, el cual, en lugar <strong>de</strong> estar com puesto <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s libres y levantadas, tiene<br />
<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un culo <strong>de</strong> gallina. Me <strong>la</strong> dio el profesor M. Miquel, <strong>de</strong> Amsterdam. La<br />
especie <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> es el tipo <strong>de</strong>l género. Persoon <strong>la</strong> dio a luz.<br />
1. Stephanephorus phyllocarpus<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 13, fig. 4)<br />
S. thallo subtenui, ge<strong>la</strong>tinoso, membranaceo, caeruleo-plumbeo, sicco corneo fragili, humido<br />
diaphano, plicato-ruguloso, ambitu sinuato-lobato, lobis plicato-undu<strong>la</strong>tis, subcrenatis; apotheciis<br />
sparsis, amplissimis, adnatis, margine thallo<strong>de</strong> frondoso, undu<strong>la</strong>to, crispo, discum<br />
con cavius culum, badium cingente instructis; ascis longe c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona simplici<br />
serie imbricata, oblongo-navicu<strong>la</strong>ria, multicellulosa foventibus.<br />
S. P hyllo car P u s Flotow, l.c. co l l e m a P hyllocarP u m Pers. in Gaudich., Voy. Urn.<br />
Bot., p. 204; Montag., Bonite, Crypt., p. 119; excl syn. le P t o G h B u l l at i.<br />
El talo es más espeso que en los verda<strong>de</strong>ros leptogium, pero <strong>de</strong>l mismo color<br />
azu<strong>la</strong>do aplomado, aunque un poco más subido y como apizarrado; es membranoso,<br />
duro y frágil en estado seco, ge<strong>la</strong>tinoso, aceitunado y diáfano cuando se moja,<br />
rugoso y como finamente plegado por encima y por <strong>de</strong>bajo, adherido a <strong>la</strong> corteza<br />
por su faz inferior, apenas libre por los bor<strong>de</strong>s, que están recortados en lóbulos anchos,<br />
redon<strong>de</strong>ados, on<strong>de</strong>a dos y frecuentemente aplicados. Por sésiles, <strong>la</strong>s apotecias<br />
no ofrecen por <strong>de</strong>bajo los hundimientos tan expresados, en el gé nero siguiente, a <strong>la</strong><br />
faz inferior <strong>de</strong>l talo; presentan un doble bor<strong>de</strong>, uno interno, <strong>de</strong>lgado amarillento,<br />
formado por el hipotecio (excípulo proprium), el otro, muy amplio, suminis trado por<br />
el talo y consistente en muchos verticilos <strong>de</strong> hojue <strong>la</strong>s superpuestas, on<strong>de</strong>adas y<br />
-201-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
crespas. El disco, <strong>de</strong>snudo, poco cóncavo, es <strong>de</strong> color bayo-bruno. Lámina prolígera<br />
proporcio nadamente bastante <strong>de</strong>lgada. Tecas en porrita <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> un quinto <strong>de</strong><br />
milímetro poco más o menos y que contienen imbricadas sobre una so<strong>la</strong> ringlera<br />
ocho esporidias ovoi<strong>de</strong>o-cimbiformes, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 0,03mm y celulosas.<br />
Esta especie, que es <strong>la</strong> mayor <strong>de</strong>l género, crece sobre ramas <strong>de</strong> arboles que algunas<br />
veces ro<strong>de</strong>a enteramente con sus rosetas. Bertero (Colecc. Nº 364 y 902) <strong>la</strong> halló<br />
en <strong>Chile</strong>.<br />
v. le P t o G i o - le P to G i u m<br />
Apothecia scutelliformia, subpedicel<strong>la</strong>ta, excipiulo thallo<strong>de</strong> discum erumpentem, primo c<strong>la</strong>usum,<br />
margine proprio instructum cingente, tan<strong>de</strong>m excluso. Asci c<strong>la</strong>vati, interdum ventricosi,<br />
sporidia octona, fusiformi-navicu<strong>la</strong>ria, transversim septata, aut ovoi<strong>de</strong>o-oblonga, quadrate<br />
multicellulosa foventes. Thallus foliaceus ge<strong>la</strong>tinoso-membranaceus, tenuissimus, madidus<br />
f<strong>la</strong>c cidus diaphanus, intus e fi<strong>la</strong>mentis hyalinis et moniliformibus in substanti ge<strong>la</strong>tinosa<br />
mix tis constiutus, strato corticali hexagono-celluloso obductus.<br />
le P to G i u m Fries, Syst. Orb. Veget., p. 255; Montag., Cuba, Crypt., p. 113. co l l e m at i s<br />
spec. Ach. et Auett.<br />
Apotecias escuteliformes, pedice<strong>la</strong>das, raramente <strong>de</strong>l todo sésiles, con un hundimiento<br />
por <strong>de</strong>bajo que les correspon<strong>de</strong>. Excípulo talódico que se metamorfosea,<br />
como en <strong>la</strong>s biatoras, en excípulo propio, y cerca un disco encarnado o bruno,<br />
primero cerrado, luego más o menos abierto y extendido. Lámina prolígera compuesta<br />
<strong>de</strong> tecas y <strong>de</strong> paráfisas. Tecas en forma <strong>de</strong> gorrita. Esporidias en forma <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra, fusiformes y tabicadas transversalmente u obovoí<strong>de</strong>o-elípticas y murales,<br />
encerradas, en número <strong>de</strong> ocho, y dispuestas en <strong>la</strong>s tecas sobre una so<strong>la</strong> ringlera.<br />
Talo foliáceo, raramente filiforme, membranoso, <strong>de</strong>lgado, ge<strong>la</strong>tinoso flojo y<br />
transparente cuando está mojado, lo más ordi nario <strong>de</strong> color aplomado, compuesto<br />
<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos monoliformes religados en una sustancia ge<strong>la</strong>tiniforme por una capa<br />
cortical celulosa con celdil<strong>la</strong>s polígonas.<br />
Las especies <strong>de</strong> este género se hal<strong>la</strong>n poco más o menos igualmente repartidas<br />
en los dos hemisferios, y crecen sobre cortezas y en mus gos, raramente en tierra<br />
musgosa. <strong>Chile</strong> posee seis <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales dos pertenecen a Europa, y una,<br />
que es nueva, le es propia.<br />
1. Leptogium menziesii<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 13, fig. 5)<br />
L. thallo membranaceo, tenui plumbeo-fuscescente, subtus albo–tomentoso, ambitu lobato,<br />
lobis rotundatis, p<strong>la</strong>nis, integerrimis; apotheciis subpedicel<strong>la</strong>tis, margine thallo<strong>de</strong> immutato<br />
discum p<strong>la</strong>niusculum, rubrum cingente instructis; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia foventibus ovoi<strong>de</strong>ooblonga,<br />
tri-quinqueannu<strong>la</strong>ta, annulis transversalibus cellulosis.<br />
-202
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 13. Fig. 4. 4a. Stephanephorus phyllocarpus visto <strong>de</strong> tamaño natural. 4b. Forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gonidias en rosario,<br />
aumentadas trescientas ochenta veces, que entran en <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l talo. Los fi<strong>la</strong>mentos hialinos,<br />
por no ofrecer diferencia alguna específica, no han sido representados. 4c. Una apotecia ais<strong>la</strong>da vista <strong>de</strong><br />
tres cuartos y con un aumento <strong>de</strong> tres veces su diámetro. 4d. Dos tecas aumen tadas doscientas veces, en<br />
medio <strong>de</strong> numerosas paráfisas, y que contienen normalmente ocho esporidias cada una. 4e. Dos <strong>de</strong> estas<br />
esporidias libres y aumentadas trescientas ochenta veces.
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 13. fig. 5. 5a. Leptogium menziesii visto <strong>de</strong> tamaño natural, y <strong>de</strong>l talo <strong>de</strong>l cual se ha vuelto un lóbulo<br />
en b, para mostrar que su faz inferior es vellosa. 5e. Enrejado <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s que componen <strong>la</strong> cutícu<strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />
talo y que prueba que tenemos aqui un verda<strong>de</strong>ro leptogium y no un collema. 5d. Disposición irregu<strong>la</strong>r y<br />
forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gonidias que entran en <strong>la</strong> estructura interior <strong>de</strong>l talo, vistas con un aumento <strong>de</strong> trescientas<br />
ochenta veces, como el enrejado <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte figura. 5e. Tajada vertical <strong>de</strong> una apotecia para mostrar<br />
<strong>la</strong> <strong>la</strong>ncina prolígera y el vello, no sólo <strong>de</strong> <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l talo, sino también el que cubre <strong>la</strong> cima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
apotecia. 5f. Una teca cercada <strong>de</strong> paráfisas y aumentada ciento noventa veces. 5g. Tres esporidias libres,<br />
aumentadas al doble.
B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />
le P to G i u m m e n z i e s i i Montag., Herb. propr. co l l e m a m e n z i e s i i Ach., Lich. univ.,<br />
p. 645 et Syn. Lich., p. 320? le P to G i u m a z u r e u m Montag, Voy. au Pole Sud, Bot, p.<br />
169, p. p.<br />
Talo membranoso, <strong>de</strong>lgado, ancho <strong>de</strong> una a dos pulgadas, liso por encima y <strong>de</strong><br />
color <strong>de</strong> plomo con ten<strong>de</strong>ncia a variar al bruno, cubierto por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> un vello<br />
b<strong>la</strong>nco, corto y es peso, recortado en su contorno en lóbulos bastante gran<strong>de</strong>s, redon<strong>de</strong>ados<br />
y enteros. Apotecias semejantes, por <strong>la</strong> forma y el tamaño, a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l L.<br />
azureum, pero con rebor<strong>de</strong> concoloro al talo y no más pálido que él; en el cual no<br />
están fijadas más que por el centro, que está como pedice<strong>la</strong>do, y su disco es p<strong>la</strong>no<br />
y encarnado-bruno. Tecas en forma <strong>de</strong> porrita, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> más <strong>de</strong> un décimo <strong>de</strong> milímetro.<br />
Esporidias hialinas, oblon gas u oval-elípticas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 0,0225 mm, anchas<br />
<strong>de</strong> 0,0125 mm, divididas en cuatro o seis anillos transversales y celulosos.<br />
Este leptogium no ha sido <strong>de</strong>scrito; Acharius se contentó con dar <strong>de</strong> él un corto<br />
diagnosis en tres <strong>de</strong> sus obras, según Smith, que se lo había comunicado. Por tanto<br />
merece se mire con interés en cuanto sirve <strong>de</strong> rasgo <strong>de</strong> unión entre los collema y los<br />
leptogium, disminuyendo un poco, por eso mismo, el valor <strong>de</strong> este último género.<br />
En efecto, semeja tanto al L. azureum, que no habiendo sido examinado por <strong>de</strong>bajo,<br />
el ejemp<strong>la</strong>r único que acabo <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir había sido confundido con los <strong>de</strong> esta<br />
especie, que el almirante d’Urville había cogido en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes,<br />
don<strong>de</strong> crece sobre musgos y jungermannias. Por otro <strong>la</strong>do, tiene gran<strong>de</strong>s afinida<strong>de</strong>s<br />
con el Collema saturninum, por el vello <strong>de</strong> su faz inferior, por <strong>la</strong>s manchas<br />
pardas <strong>de</strong> <strong>la</strong> superior y por el rebor<strong>de</strong> talódico <strong>de</strong> sus escutelos. Con todo eso, se le<br />
distinguirá fácilmente <strong>de</strong> este por <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical celulosa, propia<br />
<strong>de</strong>l género en que lo he colocado, y <strong>de</strong>l primero, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong>l L. azureum por el<br />
vello b<strong>la</strong>nco que lo guarnece por <strong>de</strong>bajo.<br />
2. Leptogium azureum<br />
L. thallo foliaceo, membranaceo, tenerrimo, levi, diaphano, humido vio<strong>la</strong>ceo-cyaneo, sicco<br />
plumbeo-caerulescente, lobis rutundatis, g<strong>la</strong>bris, undu<strong>la</strong>tis, integrrimis; apotheciis spar sis,<br />
subpedicel<strong>la</strong>tis, disco rubro, margine pallidiore; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, uni-aut biserialia,<br />
navicu<strong>la</strong>ria, <strong>de</strong>cies annu<strong>la</strong>ta, annulis transversis quadrate cellulosis, inclu <strong>de</strong>n ti bus.<br />
L. a z u r e u m Montag., Cuba, Crypt., p. 114. co l l e m a a z u r e u m Ach., Lich. univ., p.<br />
654 et Syn. Lich., p. 325; Swartz, Lich. Amer., t. 15; Montag., Fl. J. Fern., n. 107.<br />
li c h e n a z u r e u s Swartz, Fl. Ind. Occid., p. 1895; Bertero, Coll., n. 384 et 1640.<br />
Talo <strong>de</strong>lgado, liso, extendido, azu<strong>la</strong>do, con lóbulos bastante amplios, on<strong>de</strong>ados,<br />
enteros y redon<strong>de</strong>ados, formando rosetas <strong>de</strong> dos a tres pulgadas <strong>de</strong> diámetro,<br />
ya sobre musgos, ya sobre cortezas; es g<strong>la</strong>bro por encima y por <strong>de</strong>bajo, ge <strong>la</strong>tinoso<br />
y medio transparente cuando se hume<strong>de</strong>ce, y en este estado, su color no varía al<br />
aceitunado como en el Stepha nephorus. Apotecias esparcidas, fijadas por el centro y<br />
como llevadas por un corto pedicelo, hueco por <strong>de</strong>bajo a con secuencia <strong>de</strong>l realce<br />
-207-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
<strong>de</strong>l talo; están, por consiguiente, libres en su contorno, son p<strong>la</strong>nas por encima, algo<br />
rugosas por <strong>de</strong> bajo, y su disco, <strong>de</strong> un encarnado <strong>de</strong> teja que varía al pardo con <strong>la</strong><br />
edad, está cercado <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong> entero color <strong>de</strong> gamuza como su faz inferior,<br />
el cual les es suministrado por un excípulo talódico modificado en su coloración.<br />
Lámina prolígera muy <strong>de</strong>lgada, compuesta <strong>de</strong> tecas <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita, que contiene<br />
sin or<strong>de</strong>n ocho esporidias hialinas, cimbiformes y di vididas en seis anillos<br />
celulosos por cinco tabiques transversa les, al menos en apariencia. Largo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
esporidias 0,03 mm; diámetro en su medio 0,015 mm.<br />
Este liquen fue cogido por Bertero en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, sobre cortezas <strong>de</strong><br />
arboles.<br />
3. Leptogium tremelloi<strong>de</strong>s<br />
L. thallo foliaceo, ge<strong>la</strong>tinoso-membranaceo, tenerrimo, subdiaphano, plumbeo, obsolete rugoso,<br />
lobato, lobis oblongis rotundatis, incisis, integerrimis; apotheciis sparsis, subpedicel<strong>la</strong>tis, p<strong>la</strong>nis,<br />
rufo-fuscis, <strong>de</strong>mum nigris, margine pallido; ascis c<strong>la</strong>vaeformibus, sporidia octona, fusiformia,<br />
transversim (secundum aetatem) tri-septemseptata foventibus.<br />
L. tr e m e llo i d e s Fries, Summ. Veget. Scandin., p. 123; Montag., Cuba, Crypt., p. 113.<br />
co l l e m a tr e m e llo i d e s Ach., Syn. Lich., p. 326. C. P l i c a t u m Hoffm., Pl. Lich., t. 35,<br />
f. 2. li c h e n tr e m e llo i d e s Linn. fil.<br />
Esta especie, a <strong>la</strong> simple vista, tiene tantas re<strong>la</strong>ciones con <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, que<br />
muchos liquenógrafos <strong>de</strong> mérito, Eschwei ler entre otros, habían hecho <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera<br />
una simple variedad <strong>de</strong> ésta. Si se examina con cuidado <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong>l talo<br />
y <strong>la</strong> fructificación y se comparan en <strong>la</strong>s dos p<strong>la</strong>ntas, se obtiene el convencimiento<br />
que hay entre el<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s y específicas dife rencias. Así, en el L. tremelloi<strong>de</strong>s, el<br />
color <strong>de</strong>l talo es menos <strong>de</strong>cididamente azu<strong>la</strong>do; pero es más bien cenizo y se pone<br />
acei tunado y amoratado por <strong>la</strong> inmersión en el agua. En lugar <strong>de</strong> tener sus lóbulos<br />
lisos y enteros, este talo los tiene, al contrario, plegados y profundamente divididos.<br />
Pero el signo <strong>de</strong> distinción más característico saldrá <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma tan diferente<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporidias, que son aquí fusiformes no ce lulosas, y sí divididas, según <strong>la</strong><br />
edad, en cuatro, seis u ocho esporidio<strong>la</strong>s por apariencias <strong>de</strong> tabiques transversales.<br />
Las apo tecias ofrecen a<strong>de</strong>más pocas diferencias sensibles. Eschweiler ha cometido<br />
todavía otro error reuniendo a esta especie el L. <strong>la</strong>cerum.<br />
Parece ser común en <strong>Chile</strong> meridional, don<strong>de</strong> crece sobre cortezas <strong>de</strong> árboles.<br />
4. Leptogium marianum<br />
L. thallo tenuissimo, utrinque g<strong>la</strong>bro, atrovirente, ambitu <strong>la</strong>ciniato– lobato, lobis p<strong>la</strong>nis undu<strong>la</strong>tisque;<br />
apotheciis sessilibus, magnis, <strong>de</strong>mum carnosis, margine crasso pallidori instruclis;<br />
disco p<strong>la</strong>niusculo, fusco purpureo; ascis c<strong>la</strong>vatis, sporidia octona, cimbiformia, multicellulosa,<br />
hyalina, biserialia inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
-208
B o t á n i c a – v. c o l e m á c e o s<br />
L. m a r i a n u m Montag., Herb. co l l e a m a r i a n u m Pers. in Gaudich., Voy. Uran. Bot., p.<br />
203; Montag., Fl. J. Fern., Nº 106; Bertero, Coll., Nº 1645.<br />
Talo bastante <strong>de</strong>lgado, membranoso, g<strong>la</strong>bro por <strong>de</strong>bajo liso por encima, pero<br />
cargado <strong>de</strong> papulil<strong>la</strong>s que no son otra cosa más que rudimentos <strong>de</strong> apotecias; su<br />
color es <strong>de</strong> un bruno amo ratado, como oliváceo, con algunos tintes aplomados<br />
que, en <strong>la</strong> muestra <strong>de</strong>l continente chileno aplicado exactamente a <strong>la</strong> cor teza, le<br />
da una falsa apariencia <strong>de</strong>l Collema saturninum, <strong>de</strong>l cual se distingue bien por otra<br />
parte, por <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> todo vello. Su contorno está lobado y estos lóbulos son<br />
redon<strong>de</strong>ados, p<strong>la</strong>nos y on<strong>de</strong>ados según el soporte. Apotecias bastante gran<strong>de</strong>s, <strong>de</strong><br />
media línea <strong>de</strong> diámetro, sésiles, apenas excavadas por <strong>de</strong> bajo, provistas <strong>de</strong> un rebor<strong>de</strong><br />
bastante fuerte, más pálido que el talo. Disco <strong>de</strong> un color encarnado-bruno<br />
y un poco cóncavo. Tecas y esporidias como en el L. azureum.<br />
Esta especie, que tengo bastantes motivos para creer<strong>la</strong> legítima, difiere <strong>de</strong>l Collema<br />
saturninum por <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical celulosa, y por <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> vello<br />
por <strong>de</strong>bajo, y <strong>de</strong>l L. tremelloi<strong>de</strong>s, al cual se aproxima más entre sus congéneres, por<br />
<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> sus esporidias. Fue hal<strong>la</strong>da en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z por Bertero, y<br />
en <strong>la</strong>s provincias meridionales <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> crece sobre cortezas <strong>de</strong> árboles.<br />
5. Leptogium <strong>la</strong>cerum<br />
L. thallo foliaceo-membranaceo, subdiaphano, reticu<strong>la</strong>to-rugoso, g<strong>la</strong>u co-fuscescente, <strong>la</strong>ci niato, lobis<br />
<strong>la</strong>ceris, <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>to-ciliatis; apotheciis sparsis, concaviusculis, rubris, margine tu mido integerrimo<br />
pallidiore; ascis c<strong>la</strong>vatis longissimis, paraphysibus filiformibos immixtis, spo ridia navicu<strong>la</strong>ria,<br />
<strong>de</strong>cies annu<strong>la</strong>ta, annulis quadrate cellulosis, octona, uniaut biserialia in clu<strong>de</strong>ntibus.<br />
L. l a c e r u m Fries, Fl. Scanica, p. 293. co l l e m a Ach., Syn. Lich., p. 327.<br />
var. pulvinatum: thallo pulvinato, e lobis minutis, confertissimis, <strong>la</strong>cero-<strong>la</strong>ciniatis,<br />
<strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>to-<strong>la</strong>cinu<strong>la</strong>lis granulosisque, fuscescentibus fuscisque composito.<br />
L. l a c e r u m var. P u lv i n at u m Montag., Canar. Crypt., p. 129. co l l e m a P u lv i n at u m<br />
Hoffm., Fl. Germ., ii, p. 104; Dill., His. Musc., t. 19, f. 34.<br />
Talo formado <strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s <strong>de</strong>lgadas, chiquitas, orbicu<strong>la</strong>res u oblongas, on<strong>de</strong>adas,<br />
sinuosas y <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>das en el contorno, ordinariamente ascen<strong>de</strong>ntes y reunidas,<br />
en <strong>la</strong> variedad, en co jinetitos sobre tierra <strong>de</strong>snuda o musgosa; son cenicientas<br />
o <strong>de</strong> color <strong>de</strong> plomo, con algunos tintes <strong>de</strong> pardo por aquí y por allá, lo cual les<br />
comunica una gradación violeta cuando están humec tadas. Raramente se hal<strong>la</strong> <strong>la</strong><br />
variedad en fruto, pero en el tipo, <strong>la</strong>s tecas son amplias, <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita a<strong>la</strong>rgada<br />
y contienen ocho esporidias en forma <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra, dos veces mayores que en<br />
el L. azureum, divididas por tabiques transversales en diez ringleras <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s.<br />
Esta especie crece ordinariamente en <strong>la</strong> tierra <strong>de</strong> muros, entre musgos y jongermannias.<br />
-209-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
6. Leptogium polyschi<strong>de</strong>s †<br />
L. thallo tenuissimo, imbricato, p<strong>la</strong>niusculo, acanthiformi, margine apiceque lobato-multifido,<br />
viridi-caeruleo; apotheciis...<br />
L. P o ly s c h i d e s Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
Talo muy <strong>de</strong>lgado, membranoso, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong>-azu<strong>la</strong>do o cenizo, compuesto<br />
<strong>de</strong> hojue<strong>la</strong>s echadas, imbricadas, ensancha das, redon<strong>de</strong>adas, lobadas, bastante semejantes<br />
a hojas <strong>de</strong> acanto en miniatura, pues <strong>la</strong>s más <strong>la</strong>rgas no tienen más que<br />
cerca <strong>de</strong> un milímetro, granulosas o aun también tijereteadas por lo bor<strong>de</strong>s y el<br />
vértice, el cual se levanta con elegancia. Las tijereteadas son ramosas, pennadas, y<br />
su circunscripción obó va<strong>la</strong>. La estructura es <strong>la</strong> <strong>de</strong>l leptogium; <strong>la</strong>s gonidias son proporcionadamente<br />
muy gruesas, pero los rosarios que forman son cortos e irregu<strong>la</strong>res.<br />
No he podido hal<strong>la</strong>r fructificación alguna.<br />
Esta especie, muy chiquita y muy menudamente recortada, por tener su talo<br />
membranoso y no filiforme, no pue<strong>de</strong> pertenecer al L. muscico<strong>la</strong>, cuyo color es<br />
a<strong>de</strong>más diferente. Más vecina es <strong>de</strong>l L. tenuissimum, que Fries atri buye al L. <strong>la</strong>cerum,<br />
pero <strong>de</strong>l cual <strong>la</strong> creo yo muy distinta, ya por el porte (v. Engl. Bot., t. 1427), ya por <strong>la</strong><br />
estructura <strong>de</strong>l talo. Nace sobre cor tezas; en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo no hay más que<br />
un solo ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> el<strong>la</strong>. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> los colemáceos que acabamos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir,<br />
Bory <strong>de</strong> Saint-vincent seña<strong>la</strong> en Concepción <strong>la</strong> Lichina pygmaea traída por d’Urville,<br />
pero los ejem p<strong>la</strong>res que he podido ver y rotu<strong>la</strong>dos por el mismo Bory aunque en<br />
muy mal estado me parecen más bien a alguna fucácea in<strong>de</strong>terminable que a <strong>la</strong><br />
especie <strong>de</strong> que se trata.<br />
-210
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
vI. ALGAS<br />
Las algas o fíceas 1 son unas p<strong>la</strong>ntas acoti ledonas, provistas <strong>la</strong>s más <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
ór ganos sexuales o <strong>de</strong> lo que se cree po<strong>de</strong>r consi<strong>de</strong>rar como tales, que viven en<br />
aguas dulces o sa<strong>la</strong>das y consisten ya en odrecillos sueltos o agregados, <strong>de</strong>snudos<br />
o sumergidos en un mucí<strong>la</strong>go pri mordial, ya en celdil<strong>la</strong>s tubulosas, reunidas entre<br />
sí punta con punta o en un mismo p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong> manera que dan lugar tan pronto a<br />
ex pansiones membraniformes, tan pronto a fi<strong>la</strong>mentos con tinuos o tabicados <strong>de</strong><br />
distancia en distancia tan pronto, en fin, en celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> forma diversa, <strong>la</strong>s cuales,<br />
por su textura variada al infinito, concurren para producir frondas sumamente polimorfas<br />
y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s más complicadas, y consiguientemente <strong>la</strong>s más elevadas<br />
en <strong>la</strong> serie <strong>de</strong> estos vegetales ofrecen, como en el género sargassum, talo, hojas<br />
y receptáculos distintos. Estas p<strong>la</strong>ntas son vivíparas, o bien se propagan: 1° por<br />
esporas <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das ya en su superficie, ya en <strong>la</strong> capa cortical, ya en conceptáculos<br />
cuya forma y posición son muy variables; 2° por zoosporas libres o reunidas bajo<br />
una forma particu<strong>la</strong>r.<br />
Las algas son empleadas para usos numerosos, ya en <strong>la</strong> economía agríco<strong>la</strong> y<br />
doméstica, ya en <strong>la</strong> industria, ya en <strong>la</strong> medicina. Suministran para tierras cultivadas<br />
un excelente abono. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies sirven <strong>de</strong> ali mento a los hombres<br />
y <strong>de</strong> forraje a <strong>la</strong>s bestias. Se sacan <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s <strong>la</strong> sosa y el yodo en cantidad<br />
bastante gran<strong>de</strong>; esta última sustancia se usa en medicina contra <strong>la</strong> papera y otros<br />
infartos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s glándu<strong>la</strong>s.<br />
Las algas se subdivi<strong>de</strong>n en tres gran<strong>de</strong>s familias que tienen numerosos representantes<br />
en <strong>Chile</strong>. Estas tres fami lias se distinguen a <strong>la</strong> primera ojeada una <strong>de</strong> otra por el color<br />
general, carácter <strong>de</strong> mucho valor en <strong>la</strong>s fíceas como en los líquenes; <strong>la</strong>s ficoí<strong>de</strong>as<br />
son aceitunadas o brunas; <strong>la</strong>s florí<strong>de</strong>as tan encarnadas que varían al violáceo y <strong>la</strong>s<br />
zoos pérmeas ver<strong>de</strong>s. vamos a pasarles revista sucesivamente.<br />
1 Los que quieran conocer a fondo esta c<strong>la</strong>se tan importante <strong>de</strong> vegetales hal<strong>la</strong>rán pormenores<br />
propios a iniciarlos en este estudio ha<strong>la</strong>güeño, pero di fícil, en los prolegómenos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> los<br />
señores Greville y Harvey en Ing<strong>la</strong> terra, <strong>de</strong> M. Kützing en Alemania, <strong>de</strong> M. J. Agardh en Suecia, y en<br />
fin, si me es lícito citarme a mí mismo en séquito <strong>de</strong> tan eminentes ficólogos, en mi artículo “Ficología”<br />
<strong>de</strong>l Diccionario universal <strong>de</strong> CH. d’Orbigny, que los resume todos.<br />
-211-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Fa m i l i a i<br />
Fi c o í d e a s<br />
Raíz o punto <strong>de</strong> prendimiento en forma <strong>de</strong> disco redon<strong>de</strong>ado o bien compuesta<br />
<strong>de</strong> hebras que sirven <strong>de</strong> grampones. Frondas tan pronto fi<strong>la</strong>mentosas,<br />
formadas <strong>de</strong> uno solo o <strong>de</strong> muchos tubos anhistos, continuos o tabicados<br />
<strong>de</strong> distancia en distancia, o bien revesti dos <strong>de</strong> una capa cortical celulosa <strong>de</strong><br />
un ver<strong>de</strong> aceitu nado o bruno que pasan al negro con <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación; color<br />
común a todas <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia; tan pronto p<strong>la</strong>nas, membranosas<br />
y compuestas <strong>de</strong> cel dil<strong>la</strong>s yuxtapuestas en uno o muchos p<strong>la</strong>nos; o bien<br />
más complicadas todavía, presentando distintamente un talo y hojas con<br />
pecíolo o sin él, con nerviosidad o sin el<strong>la</strong>, y también ciertos ór ganos que no<br />
se hal<strong>la</strong>n más que en el<strong>la</strong>s, quiero <strong>de</strong> cir unas vejiguil<strong>la</strong>s llenas <strong>de</strong> aire, que<br />
se l<strong>la</strong>man aerocistas y que sirven para favorecer <strong>la</strong> natación <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta.<br />
Fructificacion: 1º Esporas <strong>de</strong>snudas, situadas en <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda o<br />
nacidas en su interior, envueltas, en uno y otro caso, en un pe rísporo hialino<br />
que han <strong>de</strong> romper para escaparse <strong>de</strong> él en <strong>la</strong> madurez, época en <strong>la</strong> cual<br />
están y perma necen enteras (indivisas) y sencil<strong>la</strong>s, o bien se re parten en otras<br />
muchas. Estas esporas están acom pañadas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos que unos l<strong>la</strong>man<br />
paráfisas, y otros paranemates, paranemata; 2° Anteridias encer radas en el<br />
último artículo <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos que acom pañan algunas veces a <strong>la</strong>s esporas<br />
mismas en el mismo conceptáculo, o en conceptáculos diferentes, o bien<br />
ocupando los endocromas <strong>de</strong> los ramos, en <strong>la</strong>s espe cies fi<strong>la</strong>mentosas, miradas<br />
generalmente hoy como órganos <strong>de</strong> fecundación, sin que haya sido posible<br />
hasta ahora el verificar este oficio <strong>de</strong> una manera di recta; 3° Espermatoi<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong> forma variada (esférica, oblonga o <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>da), sésiles o pedice<strong>la</strong>das, situa<br />
das a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos monosifoniados o entre los radiales y no<br />
adherentes <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa externa <strong>de</strong> ciertas algas. Estos órganos están llenos <strong>de</strong><br />
materia clorofi<strong>la</strong>ria granulosa (gonidia Bg.) y divididos en compartimientos<br />
cuadriláteros por líneas longitudi nales y transversales, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> salen metamorfosea<br />
dos en anterozoi<strong>de</strong>s móviles <strong>la</strong>s granas <strong>de</strong> clorofilo.<br />
Ph y c o i d e a e Spreng.; Montag., Fl. Alger. ha P l o s P o r e a e Dene. me l a n o s P e r m e a e<br />
Harv. Fu c o i d e a e J. Ag. is o c a r P e a e a n G i o et e r e m o s P e r mae Kg.<br />
No se encuentran ficoí<strong>de</strong>as más que en <strong>la</strong>s aguas sa<strong>la</strong>das <strong>de</strong> los mares. Primitivamente<br />
prendidas a los peñascos <strong>de</strong> <strong>la</strong> ori l<strong>la</strong>, se ven arrancadas <strong>de</strong> ellos por <strong>la</strong><br />
violencia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s o<strong>la</strong>s y entonces nadan por <strong>la</strong> superficie en masas más o menos<br />
extendidas, con frecuencia arrebatadas a gran<strong>de</strong>s distancias por <strong>la</strong>s corrientes. Así<br />
se forman aquel<strong>la</strong>s inmensas pra<strong>de</strong>ras flo tantes constituidas por el Sargassum bacciferum<br />
estéril y que se extien<strong>de</strong>n en longitud <strong>de</strong>l 32 al 16 grado <strong>de</strong> <strong>la</strong>titud septentrional,<br />
en ancho <strong>de</strong>l 38 al 44 grado <strong>de</strong> longitud al poniente <strong>de</strong>l meridiano <strong>de</strong> París<br />
(<strong>de</strong>l 32 al 60, según J. Agardh). En el género macrocista <strong>de</strong> esta familia, <strong>Chile</strong> posee<br />
el más <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los vegetales conocidos, puesto que se han medido individuos que<br />
no tenían menos <strong>de</strong> siete a ochocientos pies y que, según algunos, alcanzan aun<br />
también al doble <strong>de</strong> esta dimensión.<br />
-212
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
tr i B u i<br />
Ci s to s í r e a s<br />
Fronda variada. Acrocistas concatenadas en <strong>la</strong> fronda o distintas y pecio<strong>la</strong>das.<br />
Receptáculos distintos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, sencillos o ra mosos, solitarios<br />
o agregados, axi<strong>la</strong>res o terminales, encerrando un número más o menos<br />
gran<strong>de</strong> <strong>de</strong> conceptáculos, los cuales se abren por un poro en <strong>la</strong> periferia.<br />
cy s t o s i r e a e Endl. Fu c a c e a e Harv.; J. Ag. excl. plur. gen. cy s t o s i r e a e et s a r G a rs<br />
e a e Kg.<br />
i. sa r G a s o - sarGas s u m<br />
Frons e caule filiformi, p<strong>la</strong>no aut triquetro constans, ramosa, ramis folia, aerocystas (vesicu<strong>la</strong>s)<br />
et receptacu<strong>la</strong> discreta ferentibus. Foliavaria, p<strong>la</strong>na aut cylindracea triquetrave, sessilia aut<br />
petio<strong>la</strong>ta, nervosa aut enervia, integerrima, <strong>de</strong>ntata, serrata aut pinnatifissa, poris mucifluis<br />
punctata. Aerocystae solitariae, axil<strong>la</strong>res aut petio<strong>la</strong>res, stipitatae, muticae vel foliaceomucronatae,<br />
e metamorphosi foliorum ortae. Receptacu<strong>la</strong> ea<strong>de</strong>m seu analoga morphosi enata,<br />
axil<strong>la</strong>ria, petio<strong>la</strong>ria auto terminalia, solitaria aut racemosa. Conceptacu<strong>la</strong> (Scaphidia J.<br />
Agardh) tuberculiformia, sub strato corticali excavata, sphaerica, poro aperto hiantia. Sporae<br />
magnae, saepius paucae, paraphysibus simplicibus (paranematibus) aut furcato-ramosis<br />
stipatae, initio perispo rio obovoi<strong>de</strong>o parietali inclusa, quo tan<strong>de</strong>m rupto liberae et muci<strong>la</strong>ginis<br />
ope per canalem conceptaculi ejectae. Antheridia solitaria terminalia oblonga.<br />
sarGas s u m Ag.; Grev. caeterique.<br />
Fronda constituida por un talo, hojas, aerocistas y receptáculos distintos. Talo<br />
cilindráceo, filiforme, p<strong>la</strong>no o triangu<strong>la</strong>r, más o menos ramoso, prendido en el peñasco<br />
tan pronto por un achatamiento, tan pronto por hebras o grampones. Hojas<br />
p<strong>la</strong>nas o filiformes, sésiles o pecio<strong>la</strong>das, por <strong>la</strong>s que corre o no corre una nerviosidad<br />
que es <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong>l pecíolo; enteras o <strong>de</strong>ntadas, algunas veces también<br />
pinatífidas y cargadas <strong>de</strong> poros por don<strong>de</strong> rezuma una sustancia muci<strong>la</strong>ginosa.<br />
Aerocistas o veji guil<strong>la</strong>s solitarias, axi<strong>la</strong>res o pecio<strong>la</strong>rias, proveídas <strong>de</strong> un estipo más<br />
o menos a<strong>la</strong>rgado, tan pronto p<strong>la</strong>no y foliáceo, tan pronto filiforme y coronadas<br />
por el prolongamiento <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja o múticas. Como los receptáculos, resultan <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas y es con frecuencia fácil reconocer en el<strong>la</strong>s muchos<br />
caracteres <strong>de</strong> éstas. Receptá culos pecio<strong>la</strong>rios o terminales, sencillos o ramosos y<br />
en racimos. Conceptáculos esparcidos por <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> éstos, haciéndolos con<br />
<strong>la</strong> mayor frecuencia tuberculosos, anidados <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical, esféricos u<br />
ovoi<strong>de</strong>s, comunicando con el exterior por un canal terminado en un poro. Esporas<br />
bastante gran<strong>de</strong>s, brunas, acompaña das <strong>de</strong> numerosas paranemates articu<strong>la</strong>das<br />
sencil<strong>la</strong>s u horquil<strong>la</strong>das, y al principio inclusas en un perisporo parietal, obovoi<strong>de</strong>,<br />
el cual, por su rasgadura, <strong>la</strong>s <strong>de</strong>ja libres en el conceptáculo, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se escapan<br />
por medio <strong>de</strong> un mucí<strong>la</strong>go que se forma en él con abun dancia al tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fructificación.<br />
Anteridias termi nales, solitarias o en racimos.<br />
-213-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Los sargasos son bastante numerosos en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, pro porción guardada<br />
con los <strong>de</strong>más géneros <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma tribu; al paso que no hemos podido verificar <strong>la</strong><br />
presencia allí <strong>de</strong> un solo cystosira. Pues Bory pa<strong>de</strong>ció un error indicando en aquel<br />
litoral el Cystosira (Blossevillea) brownii, en atención a que el rótulo le da por origen<br />
Otaiti o <strong>la</strong> Nueva Guinea. Las cuatro especies que voy a <strong>de</strong>scribir provienen todas<br />
<strong>de</strong>l viaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coquille. El almirante d’Urville <strong>la</strong>s había recogido en <strong>la</strong> Concepción<br />
y yo mismo he podido ver<strong>la</strong>s rotu <strong>la</strong>das <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong> Bory en una colección <strong>de</strong><br />
nuestro ilustre marino, entregada por M. Hombron a M. Benjamin Delessert.<br />
1. Sargassum oocyste<br />
S. caule filiformi compresso, undique ramoso; foliis inferioribus oblongis, superioribus <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis,<br />
costa obscura evanescente percursis, obsolete repandis <strong>de</strong>ntatisve, sparsim p<strong>la</strong>n dulosis;<br />
aerocystis inferioribus obovatis, superioribus ellipticis, aristatis, subeg<strong>la</strong>ndulosis, petiolo<br />
p<strong>la</strong>no aut saepius apice incrassato suffulitis; receptaculis ancipitibus, tortis, <strong>de</strong>ntato-serratis,<br />
ad apicem ramorum panicu<strong>la</strong>tis.<br />
s. o o c y s t e J. Ag., Sp. Alg., 1, p. 317. s. e s P e r i Bory, Coq., p. 124, non Ag. s. r a c em<br />
o s u m Ejusd., Mss., Coll. Urvill.<br />
Talo <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma mediana <strong>de</strong> ganso, compri midos y ángulosos<br />
en estado seco, emitiendo <strong>de</strong> todos los pun tos <strong>de</strong> su periferia ramos extendidos<br />
cuya longitud, que dis minuye hacia arriba, es <strong>de</strong> 4 a una pulgada. Hojas oblongas<br />
y apenas sinuosas hacia abajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das y muchas veces cargadas<br />
<strong>de</strong> dientes agudos hacia arriba, cortamente pecio<strong>la</strong>da, brunas, con una nerviosidad<br />
que corre por el<strong>la</strong>s hasta el vértice, y marcadas <strong>de</strong> puntos g<strong>la</strong>ndulosos (pori muciflui)<br />
raros e irregu<strong>la</strong>res; aerocistas obovoi<strong>de</strong>s, muticas o mucronadas, luego elipsoi<strong>de</strong>s y<br />
ter minadas por un prolongamiento filiforme, todas por <strong>de</strong>cirlo así <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong><br />
poros o <strong>de</strong> glándu<strong>la</strong>s, pero llevadas por un pecíolo tan <strong>la</strong>rgo como el<strong>la</strong>s, raramente<br />
p<strong>la</strong>no y foliáceo, siempre hinchado y hueco en el vértice, que se confun<strong>de</strong> insensiblemente<br />
con <strong>la</strong> vejiguil<strong>la</strong>. Receptáculos axi<strong>la</strong>res en <strong>la</strong>s hojas y en <strong>la</strong>s vejiguil<strong>la</strong>s, bastante<br />
pequeños, comprimidos como hoja <strong>de</strong> espada y <strong>de</strong>ntados por los bor<strong>de</strong>s; son<br />
solitarios, pedice<strong>la</strong>dos o ramosos y forman, por su reunión con <strong>la</strong>s vejiquil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>rgos<br />
panículos negros, contorneados y como arrugados en el vértice <strong>de</strong> los ramos.<br />
Esta linda especie, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual he visto numerosos ejemp<strong>la</strong>res en <strong>la</strong> colección ya<br />
citada, figura en el<strong>la</strong> con los nombres <strong>de</strong> S. racemosum, y <strong>de</strong> S. gracile; pero no hay<br />
duda en que ésta es <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta referida en el S. es peri. Ha sido hal<strong>la</strong>da por d’Urville<br />
en el puerto <strong>de</strong> Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. M. J. Agardh cita también una variedad conduplicata,<br />
notable por los dientes <strong>de</strong> sus hojas dispuestas en dos ringleras, que no he<br />
hal<strong>la</strong>do en los ejemp<strong>la</strong>res típicos.<br />
2. Sargassum compactum<br />
S. caule filiformi, undique ramos breves, foliosissimos emittente; foliis oblongis vel ovato<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis,<br />
undu<strong>la</strong>to-crispis petioloque brevissimo irregu<strong>la</strong>riter <strong>de</strong>ntatis, nervo evanescente<br />
-214
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
percursis, sparsim g<strong>la</strong>ndulosis; aerocystis minutis, sphaericis, muticis, petiolo cylindrico ipsis<br />
breviore fultis; receptaculis teretibus, furcato-ramosis, cymosis, petiolo vesiculorum insi<strong>de</strong>ntibus,<br />
apice compresso di<strong>la</strong>tato crasse <strong>de</strong>ntatospinosis.<br />
s. c o m P a c t u m Bory, Coq., p. 126. s. c o m P l i c a t u m Ejusd., Mss., in Coll. Urvill!<br />
Talo cilíndricos, filiformes, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo, emitiendo<br />
sin or<strong>de</strong>n ramos <strong>de</strong> una pulgada a pulgada y media <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, proporcionalmente<br />
muy <strong>de</strong>lgados y carga dos <strong>de</strong> hojas, <strong>de</strong> vejiguil<strong>la</strong>s y <strong>de</strong> receptáculos muy apretados.<br />
Hojas oblongas u oval-oblongas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> ocho líneas a una pulgada y obtusas,<br />
bas tante semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l S. ilicifolium, pero <strong>de</strong> diferente gradación <strong>de</strong> color,<br />
<strong>de</strong>ntadas como sierra y on<strong>de</strong>adas por los bor<strong>de</strong>s, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces sencil<strong>la</strong>s,<br />
pero llevando también alguna vez hacia el vértice una lámina transversal que le da<br />
el aspecto doble, recorridas por una nerviosidad que <strong>de</strong>saparece antes <strong>de</strong>l vértice<br />
y cargadas <strong>de</strong> poros esparcidos; el pecíolo, muy corto, que <strong>la</strong>s lleva está también<br />
<strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>do y están en tal manera aproximadas en los ramos que es difícil ver <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>más partes. Aerocistas esféricas <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un gui sante y mucho más chiquitas<br />
en el vértice <strong>de</strong> los ramos, llevadas por un pecíolo cilíndrico más corto que el<strong>la</strong>s y<br />
soportando el<strong>la</strong>s mismas receptáculos bastante acortados, cilindráceos y un poco<br />
torulosos por abajo, horquillándose una o muchas veces, y cuyas divisiones fastigiadas<br />
están algo comprimidas y grosera mente <strong>de</strong>ntadas en el vértice. Los lóculos<br />
o conceptáculos salen a <strong>la</strong> superficie, y están horadados <strong>de</strong> un poro bas tante visible.<br />
Toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta es <strong>de</strong> un bruno castaño tirando al negro.<br />
Es poco dudoso que el S. compactum Bory sea el mismo que el S. com plicatum, a no<br />
ser que <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones <strong>de</strong>l difunto coronel estén muy trun cadas y <strong>de</strong>jen mucho<br />
que <strong>de</strong>sear. Así, no hace mención alguna <strong>de</strong> los receptáculos que, sin embargo,<br />
existen en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> d’Urville. Esta especie que tiene afinida<strong>de</strong>s con el S. ilicifolium<br />
y que, como él, tiene algunas hojas dob<strong>la</strong>das, difiere <strong>de</strong> él con todo eso por<br />
sus vejiguil<strong>la</strong>s inmarginadas, y llevadas, como así también los receptáculos, por un<br />
pecíolo cilíndrico. Difiere también <strong>de</strong>l S. crassifolium por sus vejiguil<strong>la</strong>s elipsoi<strong>de</strong>s y<br />
su pe cíolo. Ha sido recogida en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por el almirante d’Urville.<br />
3. Sargassum pacificum<br />
S. caule filiformi, undique ramoso, ramis adpressis, subpyramidatis; foliis <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, irregu<strong>la</strong>riter<br />
<strong>de</strong>ntatis, incurvis, costa integra percursis, porisque g<strong>la</strong>ndulosis raris sparsis signatis;<br />
aerocystis sphaericis, petiolo cylindrico aequali fultis; receptaculis semel aut bis furcatis, in<br />
petiolo foliorum insi<strong>de</strong>ntibus, oblongo-ovoi<strong>de</strong>is, verrucosis; conceptaculis poro amplo per tusis.<br />
s. Pa c i F i c u m Bory, Coq., p. 123.<br />
Talo <strong>de</strong>lgados, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> dos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, cargados <strong>de</strong> <strong>la</strong> base al vértice <strong>de</strong><br />
ramos tanto más cortos cuanto más se elevan, pero los más <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> los cuales<br />
no pasan <strong>de</strong> cuatro pulgadas. Numerosas hojas <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, algo encorvadas en<br />
el nacimiento, <strong>de</strong>ntadas <strong>de</strong>sigualmente por los bor<strong>de</strong>s, que llevan una nerviosi-<br />
-215-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
dad entera y poros esparcidos y poco numerosos; estas hojas, <strong>de</strong> una consistencia<br />
mediana, tienen <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre una a tres líneas <strong>de</strong> ancho.<br />
vejiguil<strong>la</strong>s aéreas esfé ricas <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una grana <strong>de</strong> cañamón y llevadas por un<br />
pe cíolo filiforme tan <strong>la</strong>rgo como el<strong>la</strong>s; los puntos g<strong>la</strong>ndulosos son raros y poco<br />
visibles en el<strong>la</strong>s. Los receptáculos, <strong>de</strong> lo que no hab<strong>la</strong> Bory, a no ser que existan en<br />
<strong>la</strong>s muestras, son axi<strong>la</strong>res, ovoi<strong>de</strong>s, una o dos veces horquil<strong>la</strong>dos, y abol<strong>la</strong>dos por<br />
<strong>la</strong> salida <strong>de</strong> los conceptáculos cuyo poro central es muy visible.<br />
vecino <strong>de</strong> los S. vulgare y S. affine, este sargaso me parece distinto <strong>de</strong>l primero<br />
por su porte y sus receptáculos; y <strong>de</strong>l segundo, por los dientes poco acerados <strong>de</strong><br />
sus hojas cuyos, poros están esparcidos a<strong>de</strong>más. En cuanto al S. <strong>de</strong>svauxii, que M.<br />
J. Agardh da como sinónimo <strong>de</strong> esta especie, puedo asegurar que son dos cosas<br />
emi nentemente distintas. Este sargaso ha sido traído <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por los<br />
señores Lesson y d’Urville.<br />
4. Sargassum gracile<br />
S. caule filiformi, undique ramos graciles, ascen<strong>de</strong>ntes, polycystos emittente, foliis basi attenuata<br />
cuneatis, lineari-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, costatis, sparsim g<strong>la</strong>ndulosis, irregu<strong>la</strong>riter <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tis;<br />
aerocystis minutis, petiolo tereti fultis, muticis, crasse poroso-g<strong>la</strong>ndulosis, poris crateriformibus;<br />
receptaculis subsimplicibus, oblongo-ovoi<strong>de</strong>is aut c<strong>la</strong>vatis, in ramulorum apice cum vesiculis<br />
racemosis.<br />
s. G r a c i l e J. Ag., Spec. Alg., i, p. 310. s. G l a n d u l i F e r u m Bory, Coq., p. 125? S. m i l i a -<br />
c e u m Ejusd., Mss., in Coll. Urvill.<br />
Talos filiformes, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un re <strong>de</strong> violín, bastante <strong>de</strong>rechos, cargados <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> base al vértice <strong>de</strong> ramos sencillos, que nacen <strong>de</strong> todas partes y a distancias <strong>de</strong>siguales,<br />
pero ordinaria mente <strong>de</strong> seis a quince líneas. Ramos ascen<strong>de</strong>ntes, que parecen<br />
ásperos a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas, o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s vejiguil<strong>la</strong>s, y <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> tres a una pulgada,<br />
según <strong>la</strong> altura <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se ob serva. Hojas linear-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, brunas, bastante<br />
consisten tes, pequeñas sin embargo, puesto que su longitud no pasa <strong>de</strong> seis líneas, ni<br />
su ancho <strong>de</strong> una línea; algunas veces agudas, otras, obtusas y como truncadas, recorridas<br />
por una nerviosi dad visible que <strong>de</strong>saparece antes <strong>de</strong>l vértice, <strong>de</strong>ntadas por los<br />
bor<strong>de</strong>s, pero <strong>de</strong> una manera muy <strong>de</strong>sigual, y cargadas por aquí y por allá <strong>de</strong> algunos<br />
poros g<strong>la</strong>ndulosos salientes y craterifor mes, los mismos que se vuelven a encontrar<br />
en <strong>la</strong>s vejiguil<strong>la</strong>s. Aerocistas numerosas, pequeñas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un grano <strong>de</strong> panizo<br />
(¼ a ½ línea <strong>de</strong> diámetro), llevadas por pecíolos cor tos y cilíndricos, pero que hacia<br />
el vértice <strong>de</strong> los racimos al canzan muchas veces a media línea; están mezc<strong>la</strong>das en<br />
cre cido número sobre los ramulillos con los receptáculos, que son sencillos o ahorquil<strong>la</strong>dos,<br />
ovoi<strong>de</strong>-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>dos, raramente obovoi<strong>de</strong>s, cortos, midiendo a lo más una<br />
línea <strong>de</strong> longitud, to dos cubiertos y como puntuados <strong>de</strong> bruno por <strong>la</strong>s esporas salidas<br />
<strong>de</strong> los conceptáculos; algunos son un poco di<strong>la</strong>tados en el vértice, <strong>de</strong>ntados y en<br />
forma <strong>de</strong> cresta, circunstancia que se encuentra también en algunas hojas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que<br />
todos saben que estos órganos son unas transformaciones.<br />
-216
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
Hay mucho motivo para creer que éste es el S. g<strong>la</strong>nduliferum <strong>de</strong>l viaje <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coquille,<br />
y <strong>de</strong>l cual M. J. Agardh ha hecho su S. gracile. Sin embargo, no habiendo hal<strong>la</strong>do en<br />
<strong>la</strong> colección citada <strong>de</strong> d’Urville <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> que se trata, no puedo tener certeza<br />
<strong>de</strong> ello, porque, y es inútil repetirlo, Bory no se tomaba <strong>la</strong> molestia <strong>de</strong> <strong>de</strong>scribir<br />
<strong>la</strong>s especies. Así en su diagnosis <strong>de</strong>l S. g<strong>la</strong>nduliferum Ag., conserva el carácter <strong>de</strong><br />
foliis enerviis que no pue<strong>de</strong> convenir al S. miliaceum, el cual lleva hojas revestidas<br />
<strong>de</strong> una nerviosidad manifiesta. He preferido conservar el nombre manuscrito por<br />
temor <strong>de</strong> añadir una incertidumbre a otra incertidumbre. Hubiera podido imitar<br />
ciertos botánicos que se esfuerzan en querer que prevalezcan sobre nombres publicados<br />
y generalmente admitidos, otros nombres sacados <strong>de</strong> herbarios don<strong>de</strong><br />
pro bablemente habrían quedado sepultados hasta el siglo final; yo no lo he hecho<br />
porque me ha parecido injusto. El que <strong>de</strong>scribe un género o una especie es el autor<br />
<strong>de</strong> ellos, y no el que se contenta con ponerles nombre. Esta especie está indicada<br />
por Bory como propia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, cerca <strong>de</strong> Concepción.<br />
ii. tu r B i n a r i a - tu r B i n a r i a<br />
Frons evolutione axil<strong>la</strong>ri ramosa, folia triquetra, peltata et receptacu<strong>la</strong> discreta gerens. Folia<br />
conoi<strong>de</strong>o-triquetra, in vesicu<strong>la</strong>m turbinatam apice peltatam inf<strong>la</strong>ta, angulis et pelta saepe<br />
mar gine foliaceo <strong>de</strong>ntatis. Receptacu<strong>la</strong> axil<strong>la</strong>ria aut petiolis insi<strong>de</strong>ntia, verrucosa, <strong>de</strong>nse racemosa,<br />
conceptacu<strong>la</strong> peripherica, numerosa, poro <strong>la</strong>to pertusa. Sporae parietales, intra perisporium<br />
obovoi<strong>de</strong>um nidu<strong>la</strong>ntes paranematibusque simpliciusculis cinctae.<br />
tu r B i n a r i a Lamx.; Bory. sarGas s i spec. Ag.<br />
De una raíz fibrosa sale un talo ordinariamente corto, algunas veces ramoso en<br />
<strong>la</strong> base y cargado <strong>de</strong> hojas bastante aproximadas. Las hojas cortas, peltadas, luego el<br />
pecíolo obcónico o triquetro, se a<strong>la</strong>rgan y to man <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un trompo; su vértice<br />
se di<strong>la</strong>ta en una membrana p<strong>la</strong>na o cóncava, redon<strong>de</strong>ada o trian gu<strong>la</strong>r, provista por el<br />
bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> una o dos ringleras <strong>de</strong> dientes. Estando su pecíolo hueco y lleno <strong>de</strong> aire, se<br />
confun<strong>de</strong>n con <strong>la</strong>s vejiguil<strong>la</strong>s, cuyo oficio hacen. Los receptáculos, muy ramosos, son<br />
axi<strong>la</strong>res o están adheridos por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l pecíolo y forman allí una especie <strong>de</strong> racimo<br />
muy espeso; son cortos y están horadados por una infinidad <strong>de</strong> poros. Los conceptáculos<br />
están dispuestos alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l eje y encierran esporas prendidas en su pared por un<br />
perísporo <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> huevo trastornado que ro<strong>de</strong>an numerosas paráfisas sencil<strong>la</strong>s.<br />
Citamos <strong>de</strong> este género <strong>la</strong> especie siguiente como encontrada en <strong>Chile</strong> según Bory.<br />
1. Turbinaria ornata<br />
T. fron<strong>de</strong> carnoso-coriacea; caule simpliciusculo; foliis in petiolo triquetro peltatis, apice<br />
subconcavis, margine peltae <strong>de</strong>ntibus validis duplici serie ornato.<br />
t. o r n a ta J. Ag., Sp. Ald., i, p. 266. t. d e n u d ata Bory, p. part., Coq., p. 117. Fu c u s<br />
t u r B i n at u s var. o r n a t u s Turn., Hist. Fuc., i, p. 50, t. 24, f. c-h.<br />
-217-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Talo sencillo, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> cuatro pulgadas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo,<br />
un poco rodil<strong>la</strong>do al nivel <strong>de</strong>l nacimiento <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas. Hojas numerosas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong><br />
8 a 10 líneas, distantes <strong>de</strong> una a dos líneas una <strong>de</strong> <strong>la</strong> otra, llevadas por un pecíolo<br />
fili forme, hinchadas en forma <strong>de</strong> trompo para reemp<strong>la</strong>zar <strong>la</strong> veji guil<strong>la</strong> aérea y<br />
evasadas por el vértice como una suerte <strong>de</strong> bro quel provisto <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgos espinosos<br />
dientes, dispuestos en dos ringleras. Los receptáculos forman racimos muy espesos<br />
y están prendidos no en el sobaco sino al pecíolo <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual tienen más<br />
o menos <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud.<br />
Según Bory, se hal<strong>la</strong> en los mares <strong>de</strong> Concepción.<br />
tr i B u ii<br />
fÚ C e a s<br />
Fronda celulosa-fi<strong>la</strong>mentosa, continua, olivácea, frecuentemente provista<br />
<strong>de</strong> aerocistas innatas. Conceptáculos esparcidos o agre gados al vértice <strong>de</strong><br />
los ramos, pero no reunidos en un receptáculo distinto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />
Fu c e a e Menegh.; Montag.<br />
iii. hi m a n ta l i a - hi m a n t h a l i a<br />
Radix disciformis. Frons initio tubinata aut pyriformis, mox hypocrateriformis, e centro<br />
concavo receptaculum emittens. Receptaculum vittaeforme, <strong>de</strong>composito-dichotomum. Concep<br />
tacu<strong>la</strong> in strato corticali nidu<strong>la</strong>ntia, sphaerica, poro externo pertusa, dioica! Sporae<br />
perisporio ellipsoi<strong>de</strong>o parietali innatae, mox liberae. Antheridia (in individuo distincto<br />
Montg. Dickie!) obovata in filis ramosis racemosa. Paranemata simplicia.<br />
hi m a n t h a l i a Lyngb., Hydroph. Dan., p. 36.<br />
Fronda muy corta, al principio piriforme, <strong>de</strong>spués semejante a una copil<strong>la</strong><br />
evasada, adherida al peñasco por un leve achatamiento. Receptáculo que nace el<br />
segundo año (porque el alga es bianual) <strong>de</strong>l centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> copil<strong>la</strong> y elevándose en<br />
forma <strong>de</strong> una <strong>la</strong>rga correa <strong>de</strong> dos a tres líneas <strong>de</strong> ancho y <strong>de</strong> muchos pies <strong>de</strong> alto.<br />
Conceptáculos esparcidos en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong>l receptáculo; los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas en<br />
individuos diferentes <strong>de</strong> los que encierran <strong>la</strong>s anteridias. Esporas obovoi<strong>de</strong>s, primero<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un perisporo hialino parietal, <strong>de</strong>spués libres. Paráfisas sencil<strong>la</strong>s.<br />
Anteridias en racimos, en forma <strong>de</strong> huevo trastornado o <strong>de</strong> porrita y radiando <strong>de</strong><br />
todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared hacia el centro <strong>de</strong>l con ceptáculo macho.<br />
No existe en <strong>Chile</strong> más que una so<strong>la</strong> especie, y todavía sus ejem p<strong>la</strong>res imperfectos<br />
que tengo a <strong>la</strong> vista hacen muy problemática su <strong>de</strong>terminación.<br />
-218
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Himanthalia lorea<br />
H. dioica! Fron<strong>de</strong> turbinata, mox apice exp<strong>la</strong>nato-concava, hypocrateriformi, e centro recepta<br />
culum loriforme, multoties dichotomum, sursum attenuatum promens.<br />
h. l o r e a Lyngb., l.c., t. 8, A.; J. Ag., Sp. Alg., i, p. 196; Harvey, Phyc. Brit., t. 78. h. d u rv<br />
i l l e i Bory, Coq., p. 135, ex spec. manco.<br />
No conocemos <strong>la</strong> fronda, lo cual pue<strong>de</strong> dar lugar a dudas sobre <strong>la</strong> legitimidad<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> especie a <strong>la</strong> que se refiere en sinónimo. Todo lo que queda <strong>de</strong> el<strong>la</strong> en <strong>la</strong> colección<br />
<strong>de</strong> d’Urville consiste en fragmentos <strong>de</strong> un pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, y <strong>de</strong> una a dos líneas<br />
<strong>de</strong> ancho, dicótomos, con divisiones muy en<strong>de</strong>rezadas; negros en estado seco y<br />
poniéndose olivados, si se mojan. Siendo estéril <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, sólo <strong>la</strong> menciono aquí<br />
por memoria.<br />
Según Bory, crece en Concepción.<br />
iv. co c h ay u y o - du rv i l l a e a<br />
Radix scutato-hemisphaerica, subbulbosa. Frons stipitata (junior Laminariae formis), stipite<br />
lignoso, cylindrico aut compresso in <strong>la</strong>minam p<strong>la</strong>nam, cuneato-oblongam, coriaceam,<br />
crassam, <strong>la</strong>ciniato-fissam expanso, <strong>la</strong>ciniis tan<strong>de</strong>m subteretibus crassioribus longissimis, intus<br />
celluloso-alveatis. Conceptacu<strong>la</strong> in strato corticali immersa, sphaerica, poro pertusa. Sporae<br />
oblongae, tan<strong>de</strong>m zonatim divisae, quaternae, perisporio singulo hyalino inclusae, e cellulis<br />
interioribus ortae, centrum versus convergentes, paranemativus simplicibus ramosisque stipatae.<br />
du rv i l l a e a Bory, Dict. c<strong>la</strong>ss. et. Voy., Coq., p. 65; Decaisne; Hook. fil. et Harv. caete<br />
rique.<br />
Raíz discoi<strong>de</strong> o fibrosa, <strong>de</strong> fibras fuertes y anastomo sadas entre sí. Tronco o<br />
estipo cilíndrico que di<strong>la</strong>ta en el vértice en una lámina cuneiforme que se divi<strong>de</strong> en<br />
un gran número <strong>de</strong> tiras o segmentos. Segmentos primero p<strong>la</strong>nos y lineares, hinchándose<br />
<strong>de</strong>spués y poniéndose cilíndricos por <strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong>l tejido medu<strong>la</strong>r<br />
en celdas bastante semejantes, en una sección transversal, a los alvéolos <strong>de</strong> una<br />
colmena <strong>de</strong> abejas. Conceptáculos anidados en <strong>la</strong> capa cortical <strong>de</strong> los segmentos,<br />
esféricos, que se comunican con el exterior por medio <strong>de</strong> un ostíolo o canal que se<br />
abre por un poro visible. Esporas parie tales, contenidas en un perisporio obovoi<strong>de</strong>,<br />
sésil o pedi ce<strong>la</strong>do, primero enteras y dividiéndose luego en cuatro porciones<br />
<strong>de</strong>siguales (D. harveyi) que acompañan pará fisas ramosas y articu<strong>la</strong>das.<br />
Toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se pone negra y adquiere <strong>la</strong> dureza <strong>de</strong>l cartí<strong>la</strong>go y aun también <strong>de</strong>l<br />
cuerno por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación, pero el agua <strong>la</strong> ab<strong>la</strong>nda y <strong>la</strong> reduce prontamente a mucí<strong>la</strong>go.<br />
Es usada como comestible en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> es común.<br />
-219-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
1. Durvil<strong>la</strong>ea utilis<br />
D. radice subbulbosa, stipite brevi valido, in<strong>la</strong>minam cuneatam, apice multifidam di<strong>la</strong>tato,<br />
segmentis himantoi<strong>de</strong>is, p<strong>la</strong>nis aut inf<strong>la</strong>to-compressis numerosissimis; sporis sessilibus.<br />
d. utilis Bory, Coq.,p. 65, t. 1. et 2, f. 1; Decaisne, Arch. Mus., iv, p. 153, t. 5, f. 1-6;<br />
Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 52; Hook. fil. et. Harv., Crupt. Antarct., p. 148. <strong>la</strong> m i n a r i a<br />
cae Pae sti P e s Montag., Sert. Patag., p. 11, t. 2. Fu c u s a n ta r c t i c u s Chamisso.<br />
vulgarmente cochayuyo.<br />
Esta alga adquiere gran<strong>de</strong>s dimensiones y mi<strong>de</strong> algunas veces más <strong>de</strong> treinta<br />
pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo. Adhiere a los peñascos por un disco muy potente, lleno, hemisférico,<br />
cuyo diámetro con fre cuencia es <strong>de</strong> muchas pulgadas. El estipo o el tronco estipitiforme<br />
nace <strong>de</strong> este disco, recto, cilíndrico o comprimido, muy va riable en su<br />
longitud según <strong>la</strong> edad, pero alcanza hasta dos pies; su vértice se di<strong>la</strong>ta en una lámina<br />
cuneiforme en <strong>la</strong> base, <strong>la</strong>ciniada en el vértice. Las tiras p<strong>la</strong>nas, comprimidas,<br />
rara mente cilíndricas por <strong>la</strong> di<strong>la</strong>tación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s interiores que <strong>de</strong>ben hacer<br />
oficio <strong>de</strong> aerocistas, son dicótomas y a<strong>de</strong>lga zadas en <strong>la</strong> punta. La fructificación ha<br />
sido <strong>de</strong>scrita en <strong>la</strong>s gene ralida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l género.<br />
Esta alga es muy común <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Malvinas hasta valparaíso, dob<strong>la</strong>ndo el cabo <strong>de</strong><br />
Hornos. Se encuentra con frecuencia en los mercados como p<strong>la</strong>nta comestible.<br />
tr i B u iii<br />
es p o r ó C n e a s<br />
Fronda continua, membranáceo-carti<strong>la</strong>ginosa, filiforme, com primida o p<strong>la</strong>na,<br />
sólida o hueca, <strong>de</strong> ramificación dística o irregu<strong>la</strong>r. Receptáculos ca pi tuliformes<br />
coronados por fi<strong>la</strong>mentos caducos.<br />
sP o r o c h n e a e Grev.<br />
v. <strong>de</strong> s mar e stia - <strong>de</strong> s mar e stia<br />
Radix scutata. Frons linearis, teres, compressa velp<strong>la</strong>na, pinnatim ramosa, solida aut membranacea,<br />
costata, costa tubo axili articu<strong>la</strong>to percursa, <strong>de</strong>ntato-serrata, aetate juvenili fasciculis<br />
pilorum confervoi<strong>de</strong>orum repetite pinnatorum marginalibus ornata. Fructus ignotus.<br />
<strong>de</strong> s mar e stia Lamx. ex emend. Grev.; Harv.; Montg.; J. Ag.; Kg. sP o r o c h n i spec. Ag.<br />
Raíz en forma <strong>de</strong> broquel. Fronda cilindrácea en <strong>la</strong> base, que persiste así o se<br />
hace comprimida o p<strong>la</strong>na y luego linear; muchas veces pennada, recorrida en su<br />
-220
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
eje por un tubo articu<strong>la</strong>do que <strong>la</strong> hace parecer ner viosa en <strong>la</strong>s divisiones membranosas.<br />
Unas nerviosida<strong>de</strong>s secundarias salen <strong>de</strong> el<strong>la</strong> para pasar a <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s,<br />
<strong>la</strong>s cuales, algunas veces soldadas entre sí, dan lugar a una fronda anchamente<br />
membranosa, como en mi D. pinnatinervia. Pínu<strong>la</strong>s alternas u opuestas, <strong>la</strong>s últimas<br />
en forma <strong>de</strong> dientes o <strong>de</strong> espinas, <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales nacen hacecillos <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />
confervoi<strong>de</strong>s, articu<strong>la</strong>dos, ramosos y penici<strong>la</strong>dos. Fruto <strong>de</strong>sconocido.<br />
Conocemos en <strong>Chile</strong> dos especies <strong>de</strong> este género.<br />
1. Desmarestia herbacea<br />
D. fron<strong>de</strong> p<strong>la</strong>na, membranacea, obsolete costata, pinnata, pinnis pin nulisque obovato-lineari<br />
bus, obtusis, basi attenuatis, margine spinoso <strong>de</strong>ntatis.<br />
d. h e r B a c e a Lamx, Essai, p. 25; Montag., Voy. Pole Sud, p. 50; Kg., Sp. Alg., p. 572.<br />
Fu c u s Turn., Hist. Fuc., t. 99.<br />
Raíz discoi<strong>de</strong> <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se eleva una fronda apenas cilín drica en su nacimiento,<br />
pero haciéndose muy luego p<strong>la</strong>na, linear, membranosa, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> dos pies <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>rgo, y <strong>de</strong> seis líneas a una pulgada <strong>de</strong> ancho por su medio, más estrecha hacia<br />
arriba y en <strong>la</strong>s divisiones, recorrida al fin por una ner viosidad bastante visible<br />
y <strong>de</strong>ntada por los bor<strong>de</strong>s. Esta fronda es pennada <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base al vértice y sus<br />
pínu<strong>la</strong>s, se mejantes a el<strong>la</strong> misma, son dísticas, opuestas horizontal mente, bastante<br />
aproximadas unas a otras y atenuadas en su base. Sus bor<strong>de</strong>s, como los <strong>de</strong>l talo o<br />
fronda principal, están cargados <strong>de</strong> dientes espinosos. Su color es <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> amarillento,<br />
diáfano, y se tiñe ligeramente <strong>de</strong> bruno en el herbario.<br />
Esta especie ha sido recogida en valparaíso por Bertero; en Concepción y en<br />
Puerto Hambre, en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, por d’Urville, y en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé, con <strong>la</strong> siguiente, por el señor Gay.<br />
2. Desmarestia gayana †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 14, fig. 1)<br />
D. fron<strong>de</strong> p<strong>la</strong>na, <strong>de</strong>orsum cornea, sursum membranacea, carti<strong>la</strong>ginea, angustissima, costata,<br />
distiche <strong>de</strong>composito-pinnata, pinnis conformibus subdistantibus, oppositis, patenti-erectis,<br />
obtusis, margine obtuse <strong>de</strong>ntatis, penicillorum filis callithamnoi<strong>de</strong>is roseis.<br />
d. G a ya n a Montag., Mss., in Herb. Mus. Paris.<br />
Raíz que forma un pequeño disco <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se levanta una, y raramente más frondas.<br />
Fronda p<strong>la</strong>na sumamente estrecha, ancha a lo más <strong>de</strong> milímetro y medio<br />
hacia <strong>la</strong> base don<strong>de</strong> es carti<strong>la</strong>ginosa, estrechándose todavía por arriba don<strong>de</strong>, con<br />
una consistencia más membranosa, apenas mi<strong>de</strong> un milí metro, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> un pie y<br />
más, muy ramosa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base. Ramos dísticos, opuestos, semejantes a <strong>la</strong> fronda<br />
-221-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
principal, que salen <strong>de</strong> sus bor<strong>de</strong>s a distancias muy variables, más cortas por abajo<br />
(2 a 3 líneas), más <strong>la</strong>rgas por arriba (8 a 15 líneas), guarnecidos en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />
dien tes cortos y obtusos poco visibles y recorridos en toda su longitud por una<br />
nerviosidad muy manifiesta hasta el vértice, que es más bien obtuso que agudo. De<br />
estos dientes parten pincelillos <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos que pa recen rubios o rojos en el estado<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, pero que <strong>de</strong>s prendidos y puestos al microscopio, representan unos<br />
pequeños calitamniones color <strong>de</strong> rosa en miniatura; tienen <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> pequeños<br />
arbustos o bien son taxiformes y bi o tripennados. Los endocromos son más colorados,<br />
más gruesos, oblongos y ovoi<strong>de</strong>s y se separan en <strong>la</strong> madurez en especies <strong>de</strong> esporas<br />
o <strong>de</strong> gemmas oblongas, que no tienen menos <strong>de</strong> dos a tres centimi límetros <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo<br />
por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento. Lo que ofrecen sobre todo <strong>de</strong> notable, vista <strong>la</strong> familia, es el<br />
color <strong>de</strong> rosa. Y nótese bien que no tomo un calitamnion parásito por los fi<strong>la</strong>mentos<br />
penici<strong>la</strong>dos <strong>de</strong>l género. Otra cosa que no es menos in teresante y que me ha causado<br />
sorpresa en el más alto grado son unas verrugas situadas en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los ramos<br />
más inferiores y cubiertas por el mismo epi<strong>de</strong>rmis que envuelve los fi<strong>la</strong>mentos<br />
radiantes <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda. Si se da un corte vertical pasando por el<br />
centro <strong>de</strong> una <strong>de</strong> estas verru gas, y se pone una tajada muy <strong>de</strong>lgada entre <strong>la</strong>s láminas<br />
<strong>de</strong>l compresor <strong>de</strong> Schieke, se pue<strong>de</strong> adquirir <strong>la</strong> seguridad <strong>de</strong> que están formadas<br />
por los mismos fi<strong>la</strong>mentos, muy apretados aquí, que constituyen los pincelillos <strong>de</strong><br />
los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda. La estructura es <strong>la</strong> <strong>de</strong>l género. ¿No podríamos tal vez mirar<br />
como gemmas propias para reproducir <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, los endocromos <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos<br />
penici<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su separación, y <strong>de</strong> su caída en <strong>la</strong> madurez?<br />
Esta especie ha sido recogida en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé por M. Gay, a quien tengo un<br />
verda<strong>de</strong>ro gusto en <strong>de</strong>dicar<strong>la</strong>. No pue<strong>de</strong> ser comparada más que al D. distans J. Ag.,<br />
<strong>de</strong>l que poseo una muestra auténtica traída <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Malvinas por d’Urville; en<br />
todo caso, difiere <strong>de</strong> él por <strong>la</strong> <strong>de</strong>scomposición <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda y <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> una<br />
nerviosidad muy visible hasta el extremo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s.<br />
vi. tr i n i ta r i a - tr i n i ta r i a<br />
Frons filiformis, cylindrica! solida, ecostata, pinnatim ramosa, pinnis conformibus oppositis.<br />
Fructus ignotus.<br />
tr i n i ta r i a Bory, Coq., p. 216. <strong>de</strong> s m a r e s t i a e spec. J. Ag.<br />
Fronda cilíndrica, filiforme, sólida, <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> tubo axil articu<strong>la</strong>do, pennati<br />
forme, <strong>de</strong> pínu<strong>la</strong>s opuestas <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma que <strong>la</strong> fronda principal. No se<br />
co no ce su fruto.<br />
Este género se aproxima mucho más, a mi parecer, <strong>de</strong>l dichloria que <strong>de</strong>l prece<strong>de</strong>nte,<br />
cuya estructura característica no tiene. La ausencia <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos confervoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong>be<br />
hacernos suspen<strong>de</strong>r el juicio en cuanto al sitio que <strong>de</strong>be <strong>de</strong> ocupar. Por lo <strong>de</strong>más,<br />
Bory había ya visto su afinidad con el Dichloria viridis.<br />
-222
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 14. Fig. 1. 1a. Desmarestia gayana vista <strong>de</strong> grandor natural; es necesario notar sin embargo que casi<br />
todos los individuos <strong>de</strong> esta alga son mucho más gran<strong>de</strong>s, y que he hecho pintar el más pequeño para<br />
hacer lugar. lb. Corte transversal <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda principal puesta <strong>de</strong> p<strong>la</strong>no para mostrar su forma general<br />
y su estructura, engrosada en diámetro <strong>de</strong> 25 veces. 1c. Uno <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos, engrosados, que forman<br />
<strong>la</strong>s pequeñas bor<strong>la</strong>s que se observan sobre <strong>la</strong> cima <strong>de</strong> los dientes <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas divisiones <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />
1d. Fi<strong>la</strong>mento principal todavía más engrosado para mostrar los endocromos rosados, que son quizás<br />
los propágulos <strong>de</strong> este género. 1e. Uno <strong>de</strong> los ramulillos saliendo <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento principal, y engrosado<br />
como él cerca <strong>de</strong> 250 veces.
Characteres ii<strong>de</strong>m ac generis.<br />
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Trinitaria durvil<strong>la</strong>ei<br />
t. c o n F e r v o i d e s Bory, Coq., l.c., t. 24, f. 2; nomen ineptum. tr i F u r c a r i a d u r v il<strong>la</strong>e<br />
i Ejusd., Mss. in Coll. Urvill. <strong>de</strong> s mare stia m e nzi e s i i J. Ag., Sp. Alg., i, p. 166. D. m ed<br />
i a Kg., Sp. Alg., p. 571<br />
Falta el punto <strong>de</strong> prendimiento en el ejemp<strong>la</strong>r que tengo a <strong>la</strong> vista. El talo principal,<br />
filiforme, <strong>de</strong> tres pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un pelo <strong>de</strong> crin o <strong>de</strong> prima<br />
<strong>de</strong> violín y <strong>de</strong> un pelo en los últimos ramos, se divi<strong>de</strong> en tricotomías en un mismo<br />
p<strong>la</strong>no, o se <strong>de</strong>scompone, si se prefiere, en pínu<strong>la</strong>s opuestas, ci lindráceas como <strong>la</strong><br />
fronda misma, y en manera alguna compri midas, como lo dice Bory, que en efecto<br />
parece más bien <strong>de</strong>s cribir el Sporochnus medius, al cual compara su alga, que esta<br />
alga misma. Sin duda tiene algo <strong>de</strong>l porte <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta fi gurada por M. Agardh,<br />
pero toda su semejanza se limita a <strong>la</strong> ra mificación. Gracias a <strong>la</strong> generosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
Aca<strong>de</strong>mia <strong>de</strong> Ciencias <strong>de</strong> Petersburgo y a lo solícito <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> sus miembros distinguidos,<br />
M. Rupprecht, he podido comparar <strong>la</strong>s dos p<strong>la</strong>ntas y es difícil el figurarse<br />
en qué ha podido fundarse nuestro amigo para admitir esta sinonimia. La estructura<br />
consiste en celdil<strong>la</strong>s tubulosas todas iguales, apretadas longitudinalmente según<br />
<strong>la</strong> longitud, cubiertas en <strong>la</strong> periferia por una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s bru nas, gonímicas,<br />
no radiantes. Por lo <strong>de</strong>más, ni tubo central articu<strong>la</strong>do, ni b<strong>la</strong>ncos.<br />
Esta especie <strong>la</strong> halló d’Urville en Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. El nombre <strong>de</strong> T. confervoi<strong>de</strong>s<br />
es malo, y he preferido el nombre manuscrito, juntado por el autor al <strong>de</strong> trifurcaria,<br />
abandonado más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />
tr i B u iv<br />
<strong>la</strong> m i n a r í e a s<br />
Fronda estipitada, continua, coriácea, en los segmentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual se <strong>de</strong>sarro<br />
l<strong>la</strong>n a veces aerocistas. Esporas anfígenas, en<strong>de</strong>re zadas, agregadas en<br />
so ras más o menos extendidas. Esporozoi<strong>de</strong>s.<br />
<strong>la</strong> m i n a r i e a e Grev.; Endl.; Montag.; J. Ag., etcétera.<br />
vii. Fl e o r i z a - Ph l e o r h i z a<br />
Radix ramosa, ramis in <strong>la</strong>minas transeuntibus. Frons stipitata, sursum foliacea, divisa,<br />
enervis, corticata. Stratum corticale, Radicis multiplex, crassum, e cellulis minoribus in li neas<br />
(axim versus) perpendicu<strong>la</strong>res ordinatis; –Frondis simplex, e cellulis minutissimis glo bosis<br />
monogonimicis constans. Stratum medul<strong>la</strong>re radicis stipitisque parenchymaticum, con tinuum,<br />
e cellulis hyalinis axim versus sensim majoribus, <strong>la</strong>xis, centralibus vesiculosis, omnibus<br />
-225-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
rotundatis; -frondis e cellulis tenerrimis, subsolutis, aegre conspicuis, granu<strong>la</strong> minutissima<br />
<strong>la</strong>xissime disposita continentibus compositum. Sporae ignotae. Cryptostomata nul<strong>la</strong>.<br />
Ph l e o r h i z a Kütz., Sp. Alg., p. 573.<br />
Raíz ramosa, <strong>de</strong> ramos di<strong>la</strong>tados en láminas. Fronda estipitada, terminada por<br />
una lámina foliácea, dividida, enerve, revestida como <strong>la</strong> raíz <strong>de</strong> una capa cortical.<br />
En <strong>la</strong>s raíces es espesa y compuesta; consiste en celdil<strong>la</strong>s medianas dispuestas en<br />
líneas per pendicu<strong>la</strong>res al eje, y en <strong>la</strong> fronda, don<strong>de</strong> es sencil<strong>la</strong>, en cel dil<strong>la</strong>s muy<br />
diminutas, globulosas y <strong>de</strong> un solo núcleo. Tejido medu<strong>la</strong>rio parenqui matoso, continuo,<br />
formado en el estipo y <strong>la</strong>s raíces, por celdil<strong>la</strong>s flojas, hia linas, más y más<br />
amplias a medida que se aproximan al centro don<strong>de</strong> son como vejigosas y redon<strong>de</strong>adas;<br />
en <strong>la</strong> fronda, por celdil<strong>la</strong>s muy chiquitas, flojas también, difíciles <strong>de</strong><br />
ver, encerrando gránulos muy raros y muy tenues. Esporas <strong>de</strong>sconocidas. Poros<br />
mucipares nulos.<br />
No conozco este género más que por lo que dice, en el lugar citado, mi docto<br />
ami go <strong>de</strong> Nordhausen. Por consiguiente, he tenido que limitarme a transcribir los<br />
ca rac teres que él le atribuye a fin <strong>de</strong> que los botánicos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, si lo vuelven a<br />
encontrar algún día, puedan reconocerlo.<br />
1. Phleorhiza diaphana<br />
P. subdichotoma, viridis, lobis foliaceis sursum sensim di<strong>la</strong>tatis apice truncatis, bi o tricuspidatis.<br />
P. d i a P h a n a Kütz., l.c.<br />
Fronda <strong>de</strong> tres a cuatro pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, casi dicótoma, ver<strong>de</strong>, dividida en<br />
lóbulos foliáceos que van ensanchándose hacia el vértice don<strong>de</strong> están como truncados<br />
y bi o tricuspidados. Los lóbulos tienen un ancho <strong>de</strong> 2 /5 <strong>de</strong> pulgada.<br />
Es todo cuanto se pue<strong>de</strong> saber sobre esta alga que no he hal<strong>la</strong>do en <strong>la</strong>s colecciones<br />
<strong>de</strong> M. Gaudichaud. M. Kützing asegura que es originaria <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
viii. ma c r o c i s ta - ma c r o c y s t i s<br />
Radix ramosissima caulis elongatus, filiformi-cylindricus aut comp<strong>la</strong>natus, ramosus. Folia<br />
simplicia, ensiformia aut linearia, secunda, basi in vesicu<strong>la</strong>m multiformem inf<strong>la</strong>ta, undu<strong>la</strong>torugosa,<br />
plicata aut p<strong>la</strong>na, integra aut <strong>de</strong>ntato-spinosa, radicalia (fructifera) evesiculosa,<br />
petiolis dichotomis. Fructus: Sporae ellipsoi<strong>de</strong>ae perisporio inclusae, inter paraphyses seu<br />
fi<strong>la</strong>menta continua, cuneata, hyalina, <strong>de</strong>nsissime stipata, in soros macu<strong>la</strong>res, irregu<strong>la</strong>res, in<br />
foliis radicalibus superficiales aggregatae.<br />
ma c r o c y s t i s Ag.; Endl.; Montag.; Kütz. caeterique.<br />
-226
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
Raíz sumamente ramosa. Talo filiforme, cilíndrico o comprimido, ramoso, que<br />
producen <strong>de</strong> un solo <strong>la</strong>do hojas sencil<strong>la</strong>s bastante gran<strong>de</strong>s, ensiformes o lineares,<br />
cuyo pecíolo se hincha poco a poco como una vejiguil<strong>la</strong> aérea esférica o en forma<br />
<strong>de</strong> porrita, y cuya lámina, en forma <strong>de</strong> espada o lineal, es rugosa o lisa, entera o<br />
<strong>de</strong>ntada pestañada por los bor<strong>de</strong>s. Hojas radicales <strong>de</strong>sprovistas <strong>de</strong> aerocistas, pero<br />
provistas <strong>de</strong> pecíolo muchas veces ahor quil<strong>la</strong>do. Esporas elipsoi<strong>de</strong>s, encerradas<br />
en un perisporio hialino, situadas entre paráfisas también hialinas, <strong>la</strong>rga mente cuneiformes<br />
o en porrita truncada por el vértice, muy aproximadas y formando con<br />
éstas unos soros macu liformes en <strong>la</strong>s hojas radicales. El modo con que crecen los<br />
talos merece ser mencionado: La hoja terminal, que no ofrece inf<strong>la</strong>dura pecio<strong>la</strong>ria,<br />
se hien<strong>de</strong> hacia <strong>la</strong> base en muchas tiras cilíndricas <strong>de</strong>stinadas a convertirse en<br />
pecíolos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas que han <strong>de</strong> resultar <strong>de</strong> los progresos <strong>de</strong> <strong>la</strong> hendidura. Estas<br />
hojas nuevas no tienen ordinaria mente el pecíolo vejigoso mientras se mantienen<br />
todavía adheridas por el vértice a <strong>la</strong> hoja madre. Las vejiguil<strong>la</strong>s comienzan sin embargo<br />
a mostrarse algunas veces antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> separación completa.<br />
Ahora, ¿hemos nosotros <strong>de</strong> seguir el ejemplo <strong>de</strong> M. Harvey, que confun<strong>de</strong> todas<br />
<strong>la</strong>s especies en una so<strong>la</strong> bajo el nombre más anti guo <strong>de</strong> M. pyrifera; o nos hemos <strong>de</strong><br />
conformar con <strong>la</strong> opinión <strong>de</strong> todos los ficologistas que admiten especies distintas en<br />
este género? Pre ferimos adoptar este último partido, que nos parece el más ra cional, y<br />
vamos a pasar revista, según M. J. Agardh, a todas <strong>la</strong>s que poseen, en número bastante<br />
crecido, <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. Será muy útil consultar <strong>la</strong>s observaciones hechas sobre este<br />
género por los señores Hooker hijo y Harvey en <strong>la</strong> Crypt. Antarct., p. 155 y t. 169-171.<br />
1. Macrocystis humboldtii<br />
M. caule p<strong>la</strong>no, foliis anguste ensiformibus, subp<strong>la</strong>no-levibus, in vesicu<strong>la</strong>m sphaericam ipsorum<br />
basi quadruplo <strong>la</strong>tiorem, longe attenuatis.<br />
m. h u m B o l d t i i Ag. in Kunth, Syn. Pl. aequin. i, p. 6; Revis., p. 22, t. 26, f. 6! m. P om<br />
i F e r a Bory, Coq., p. 94, t. 9. <strong>la</strong> m i n a r i a Lamx., Essai. Fu c u s h i r t u s h. et B., Pl.<br />
aequin., t. 69, f. 1.<br />
Raíz corta, con ramales, radiante, abrazando por sus grampones <strong>la</strong>s <strong>de</strong>sigualda<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>l peñasco o <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conchas. Talo casi cilíndrico, raramente comprimido,<br />
muchas veces ahorquil<strong>la</strong>do, que adquiere muchos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y cerca <strong>de</strong> una<br />
línea <strong>de</strong> diámetro. Hojas situadas a distancias <strong>de</strong> una a dos pulgadas, encogidas en<br />
<strong>la</strong> base en un pecíolo filiforme, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 1 a 2 líneas, en medio <strong>de</strong>l cual se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong><br />
una vejiguil<strong>la</strong> esférica <strong>de</strong>l tamaño <strong>de</strong> una cereza, cuando es adulta. De su centro<br />
sale una hoja membranosa, linear, lisa, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> hermoso durante <strong>la</strong> vida, poniéndose<br />
roja con <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación, algunas veces un poco on<strong>de</strong>ada por los bor<strong>de</strong>s,<br />
que son ciliado-<strong>de</strong>ntados.<br />
Este macrocista es uno <strong>de</strong> los más pequeños <strong>de</strong> los que tengo que dar a conocer;<br />
ha sido recogido sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por d’Urville, y en Cal<strong>la</strong>o por M. Gaudi<br />
chaud.<br />
-227-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
2. Macrocystis angustifolia<br />
M. caule p<strong>la</strong>no, foliis anguste ensiformibus, undu<strong>la</strong>to-rugosis in vesicu<strong>la</strong>m pyriformen ipsorum<br />
basi quadruplo <strong>la</strong>tiorem, longe atte nuatis.<br />
m. a n G u s t i F o l i u s Bory, Dict. c<strong>la</strong>ss., X, p. 9; Post. et Ruppr., Illustr. Alg., t. v; J. Ag.,<br />
Spec. Alg., i, p. 156. m. a n G u s t i F r o n s Bory, Coq., p. 93, t. 8. m. z o s t e r a e F o l i a Ag.,<br />
Revis., p. 21, t. 28, f. 13.<br />
Raíces como en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, pero más <strong>la</strong>rgas. Talo p<strong>la</strong>no o comprimido, <strong>de</strong>l<br />
grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> ganso por abajo, más <strong>de</strong>lgado por arriba, adquiriendo una<br />
longitud <strong>de</strong> tres a cuatro pies. Hojas lineares, <strong>de</strong> color olivado, distantes <strong>de</strong> tres a<br />
cinco pulgadas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> dos pies a 2½, y apenas anchas <strong>de</strong> 6 a 8 líneas, plegadas<br />
en el sentido <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud, sobre todo hacia el medio, pestañadas en los bor<strong>de</strong>s<br />
y a<strong>de</strong>lgazadas en sus dos extremos. Pecíolo inf<strong>la</strong>do como una vejiguil<strong>la</strong> piri forme,<br />
en tierna edad, luego obovoi<strong>de</strong>, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> una y media a 2 pulgadas, y ancho <strong>de</strong> 6<br />
a 8 líneas en <strong>la</strong> porción inf<strong>la</strong>da. La citada figura <strong>de</strong> Bory representa <strong>la</strong>s inferiores<br />
mucho más gruesas.<br />
Esta especie ha sido recogida por d’Urville sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
3. Macrocystis pyrifera<br />
M. caule tereti, foliis anguste ensiformibus, undu<strong>la</strong>to-rugulosis in vesicu<strong>la</strong>m eximie pyriformem,<br />
basi longissime attenuattam, ipsorum basi quadruplo <strong>la</strong>tiorem, longe attenuatis.<br />
M. P y r i F e r a Ag., Revis. Macroc, p. 17, t. 26, f. 2; J. Ag., l.c., p. 156; Montag., Bonite,<br />
Crypt., p. 36; Post. et Ruppr., l.c., p. 9, t. 6. M. c o m m u n i s Bory, Coq., p. 90. Fu c u s<br />
P y r i F e r u s Turn., His. Fuc., t. 110.<br />
Raíz hebrosa, compuesta <strong>de</strong> ramos radiales y anastomosa dos. Talo cilindráceo<br />
y apenas comprimido, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do chiquito por abajo, que va disminuyendo<br />
y a<strong>de</strong>lgazando hacia arriba, y es <strong>la</strong>rgo al menos <strong>de</strong> diez pies, según Bory. vejiguil<strong>la</strong>s<br />
piriformes, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> una a 2 pulgadas, y <strong>de</strong> un diáme tro <strong>de</strong> cuatro a 6 líneas<br />
en el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong> hinchazón, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se levanta una hoja ensiforme <strong>de</strong> cerca<br />
<strong>de</strong> dos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre un ancho <strong>de</strong> más <strong>de</strong> seis líneas, plegado-estriada profundamente<br />
en el sentido <strong>de</strong> su longitud, con rugosida<strong>de</strong>s sa lientes y anastomosadas,<br />
<strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> aceituna que tira al bruno, pasando al negro, apenas atenuada,<br />
pero que permanece p<strong>la</strong>na en su nacimiento y cargada por los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> dientes o<br />
pestañas bastante <strong>la</strong>rgos. Los dicen alternos, pero lo que les hace parecer tales es<br />
<strong>la</strong> torsión en espiral <strong>de</strong>l talo.<br />
Esta alga es común en <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Malvinas y en cabo <strong>de</strong> Hornos. Bory nos asegura<br />
que ha sido cogido un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> el<strong>la</strong> por Lesson cerca <strong>de</strong> Concepción, en <strong>Chile</strong>.<br />
Por otra parte, M. Gaudichaud <strong>la</strong> ha traído <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes.<br />
-228
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
La longitud real <strong>de</strong> estas p<strong>la</strong>ntas no pue<strong>de</strong> ser apreciada por <strong>la</strong>s muestras <strong>de</strong><br />
nuestras colecciones; pero no so<strong>la</strong>mente son los más gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong> todos los vegetales<br />
sub marinos, sino también <strong>de</strong> todos los conocidos, puesto que se han medido algunos<br />
que tenían una longitud <strong>de</strong> setecientos pies y que algunos ficólogos van hasta<br />
atribuirles una dimensión doble <strong>de</strong> <strong>la</strong> que aca bamos <strong>de</strong> <strong>de</strong>cir.<br />
4. Macrocystis <strong>la</strong>tifolia<br />
M. caule teretiusculo foliis <strong>la</strong>te ensiformibus, obsolete undu<strong>la</strong>to-rugosis in vesicu<strong>la</strong>m elongatoc<strong>la</strong>vatam,<br />
ipsorum basi vix duplo <strong>la</strong>tiorem, abruptius attenuatis.<br />
M. l at i F o l i a Bory, Diet. c<strong>la</strong>ss, X, p. 9; Montag., l.c., p. 35; C. Ag., Revis., p. 17, t. 26,<br />
f. 1; J. Ag., l.c., p. 158. M. l a t i F r o n s Bory, Coq., p. 88, t. 7; eximie.<br />
Raíz hebrosa, ramosa, <strong>de</strong> ramos achatados en el vértice. Talo <strong>de</strong>lgado, dicótomo,<br />
cilíndrico. Hojas <strong>de</strong> tres a cinco pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, y <strong>de</strong> 8 a 10 pulgadas <strong>de</strong> ancho,<br />
ova<strong>la</strong>das en <strong>la</strong> base y a<strong>de</strong>lgazándose insensiblemente <strong>de</strong> manera que se hacen<br />
li neales o listonadas; su superficie está cargada <strong>de</strong> rugosida<strong>de</strong>s o <strong>de</strong> pliegues flojamente<br />
anastomosados, es <strong>de</strong>cir, mucho me nos apretados que en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte; sus<br />
bor<strong>de</strong>s están provistos <strong>de</strong> dientes espinuliformes, <strong>de</strong> cinco a ocho líneas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo.<br />
Las vejiguil<strong>la</strong>s pecio<strong>la</strong>rias alcanzan hasta cinco pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo en <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />
frondas y se alejan poco <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma cilindrácea o <strong>de</strong> porrita muy a<strong>la</strong>rgada, que<br />
volvemos a ver en <strong>la</strong>s siguientes; son <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do en <strong>la</strong> parte inf<strong>la</strong>da, pero<br />
se ponen mucho más <strong>de</strong>lgadas al nacer <strong>de</strong>l talo.<br />
Este macrocista fue hal<strong>la</strong>do sobre <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por Pöeppig.<br />
5. Macrocystis orbigniana<br />
M. caule tereti, foliis anguste ensiformibus, obsolete undu<strong>la</strong>to-rugulosis in vesicu<strong>la</strong>m elongatoc<strong>la</strong>vatam,<br />
ipsorum basi duplo <strong>la</strong>tiorem, longissime attenuatis.<br />
M. o r B i G n i a n a Montag., Sert. Patag., p. 12, t. 1 et t. 3, fig. 1 (structua caulis). M. d u-<br />
B e n i Arech., Icon. i, p. 5, t. X; ex Ag. jun. et icone.<br />
Raíz... Talo muy <strong>la</strong>rgo, incompleto aun también en nues tros ejemp<strong>la</strong>res, que<br />
tienen más <strong>de</strong> cinco pies; dicótomo, ci lindráceo, que exce<strong>de</strong> apenas el grosor <strong>de</strong><br />
una pluma <strong>de</strong> ganso por abajo, <strong>de</strong> una <strong>de</strong> cuervo por arriba, haciéndose p<strong>la</strong>no y<br />
comprimido por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. Hojas <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, <strong>de</strong> más <strong>de</strong> dos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo,<br />
y <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> ancho, a lo más, <strong>la</strong>rgamente pecio<strong>la</strong>das, plegadas flojamente<br />
en el sentido <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud, <strong>de</strong>ntado-pestañadas por los bor<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> un<br />
color parduzco que pasa al rubio en el herbario. Pecíolo muy <strong>la</strong>rgo, que sale <strong>de</strong>l<br />
talo formando un seno redon<strong>de</strong>ado, di<strong>la</strong>tado en una vejiguil<strong>la</strong> <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> porrita,<br />
que llega a tener una longi tud <strong>de</strong> más <strong>de</strong> seis pulgadas, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> más gran<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
todo el género, <strong>de</strong> nuevo atenuada en el vértice por un encogimiento que forma<br />
otro nuevo pecíolo cilíndrico a <strong>la</strong> hoja.<br />
-229-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Esta especie, hal<strong>la</strong>da sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Patagonia por M. d’Orbigny, penetra en<br />
el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, y se vuelve a encontrar en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Australia.<br />
6. Macrocystis obtusa<br />
M. caule compresso, foliis alternis, oblongo-ellipticis, obtusis, integerrimis e vesiculis petio<strong>la</strong>tis<br />
ovatis.<br />
M. o B t u s a Harv. ap. Beechey, Voy., p. 163; J. Ag., l.c.<br />
Talo comprimidos. Hojas alternas, oblongo-elípticas, ob tusas, muy enteras, lisas,<br />
<strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> dos a tres pulgadas, que na cen <strong>de</strong> vejiguil<strong>la</strong>s pecio<strong>la</strong>das y ovoi<strong>de</strong>s.<br />
Esto es cuanto se sabe <strong>de</strong> esta alga, que M. Harvey indica, en el citado lugar, como<br />
habiendo sido recogida sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
iX. le s o n i a - le s s o n i a<br />
Caulis subcylindraceus, basi fulcro discoi<strong>de</strong>o saxis affixus, validus, lignosus, in ramos<br />
com p<strong>la</strong>natos dichotomos divisus. Folia subpetio<strong>la</strong>ta, evesiculosa, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, integra aut<br />
<strong>de</strong>n ticu<strong>la</strong>to-spinulosa, coriacea aut membranacea, fuscenscentia vel nigra, a basi ad apicem<br />
fis silia. Fructus: Sori macu<strong>la</strong>eforme, irregu<strong>la</strong>res inmedia foliorum <strong>la</strong>mina obvii et<br />
superficiales. Sporae elongatae, ellipsoi<strong>de</strong>ae, primum perisporio inclusae et inter paranemata<br />
c<strong>la</strong>vaeformia continua <strong>de</strong>nsissime stipata erectae.<br />
le s s o n i a Bory, Coq., p. 75; Hook. fil. et Harv., Crypt. Antarct., p. 153, t. 167, 168 B<br />
et 171 C, D.<br />
Raíz discoi<strong>de</strong>, dividida en <strong>la</strong> periferia en hebras o grampones ramosos, muy<br />
potentes, con los cuales se adhiere el alga al peñasco. Fronda comprimida, lineal<br />
y dicó toma en <strong>la</strong> base, a consecuencia <strong>de</strong>l modo <strong>de</strong> división <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas que comienza<br />
por su base, don<strong>de</strong> se forma una hendidura, <strong>la</strong> cual, a<strong>la</strong>rgándose insensiblemente,<br />
acaba por dividir en dos <strong>la</strong> hoja en toda su longitud. Pudiendo repetirse<br />
<strong>la</strong> misma cosa muchas veces, resulta una fronda con un crecido número <strong>de</strong> horquil<strong>la</strong>s<br />
que en una especie, bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un pequeño fresno llorón, llega a tener<br />
hasta diez pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo. Hojas más o menos ensiformes, algunas veces un poco<br />
encorvadas como hoja <strong>de</strong> sable, p<strong>la</strong>nas, lisas, cargadas en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> glándu<strong>la</strong>s<br />
o dientecillos muy cortos, negros o rojos. Esporas reunidas en medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas<br />
en soros irre gu<strong>la</strong>res; son elipsoi<strong>de</strong>s, a<strong>la</strong>rgadas y están anidadas entre numerosas<br />
paráfisas continuas y c<strong>la</strong>viformes.<br />
Este género y el prece<strong>de</strong>nte son tal vez entre <strong>la</strong>s algas los que cuentan en <strong>Chile</strong> el<br />
mayor número <strong>de</strong> representantes; en efecto, posee todas <strong>la</strong>s lesonias conocidas, y<br />
<strong>de</strong> nueve macrocistas, hemos tenido seis que <strong>de</strong>scribir.<br />
-230
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Lessonia berteroana<br />
L. stipite lignoso, compresso, in segmenta secunda p<strong>la</strong>na pluries dicho tome diviso, segmentis<br />
mem branaceis, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>to-ensiformibus, angustis, g<strong>la</strong>nduloso-sub<strong>de</strong>ntalis, basi apiceque attenuatis.<br />
L. B e rte roana Montag., 3 e Cent., p. 20; N° 56. L. s u h r i i J. Ag., Spec. Alg., i, p. 150.<br />
ch o r d a r i a s P i c a ta Suhr, Flora, 1839, f. 41; male.<br />
Talo <strong>de</strong> muchos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, cilindráceo en <strong>la</strong> base, enco gido en forma <strong>de</strong><br />
estipo, luego comprimido y ap<strong>la</strong>nado, dicóto mamente dividido en segmentos enteramente<br />
p<strong>la</strong>nos, que se ahorquil<strong>la</strong>n repetidas veces en intervalos <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una<br />
pul gada en nuestro ejemp<strong>la</strong>r. Hojas lineares atenuadas en sus dos cabos, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong><br />
5 a 6 pulgadas, y anchas <strong>de</strong> una a 2 líneas, membranosas, tiesas y guarnecidas en el<br />
bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> glándu<strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s hacen parecer <strong>de</strong>ntadas. El color <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta es negruz co<br />
<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. Fructificación: esporas en forma <strong>de</strong> porrita un poco acuminadas<br />
en el vértice, contenidas en perisporios hialinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma y colocadas<br />
entre pará fidas continuas, hinchadas en forma <strong>de</strong> pilón o <strong>de</strong> espátu<strong>la</strong> por el vértice.<br />
Esta especie ha sido recogida en Coquimbo, etc., por Bertero y M. Gaudi chaud. La<br />
Himanthalia durvil<strong>la</strong>e con <strong>la</strong> que M. Areschoug le contrae, no tiene nada <strong>de</strong> común<br />
con el<strong>la</strong>.<br />
2. Lessonia nigrescens<br />
L. stipite compresso, superne p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong>composito-dichotomo, segmentis in folia ipsis multiplo<br />
<strong>la</strong>tiora, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>to-linearia, margine calloso–g<strong>la</strong>ndulosa aut integerrima abeuntibus.<br />
L. n i G r e s c e n s Bory, Coq., p. 80, t. 5; Post. et Ruppr., Illust. Alg., p. 2, t. iv; J. Ag.,<br />
l.c., p. 151. <strong>la</strong> m i n a r i a s c i s s a Suhr, Nov. Act. Acad. Nat. Curios., tome Xviii, suppl. i,<br />
p. 279, t. 1, fig. 2.<br />
Talo <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do chiquito, <strong>de</strong> uno a dos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, cilíndrico por<br />
abajo, luego más y más comprimido a me dida que se le observa más alto, y dividido<br />
en un gran número <strong>de</strong> segmentos lineares, duros y coriáceos, muy <strong>la</strong>rgos, y <strong>de</strong><br />
seis a una pulgada y media <strong>de</strong> ancho según <strong>la</strong> edad, on<strong>de</strong>ados por los bor<strong>de</strong>s, que<br />
están cargados a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> glándu<strong>la</strong>s que les hacen parecer como <strong>de</strong>ntados. Estas<br />
frondas, <strong>de</strong> color aceitu nado, se ponen brunas, <strong>de</strong>spués negras y se multiplican<br />
nor malmente dividiéndose por una hendidura longitudinal que siem pre comienza<br />
cerca <strong>de</strong>l pecíolo. Bory <strong>la</strong>s dice algunas veces salpicadas <strong>de</strong> manita, como <strong>la</strong> Laminaria<br />
saccarina. La fruc tificación forma una gran mácu<strong>la</strong> soriforme <strong>de</strong> un encarnado<br />
pardo entre <strong>la</strong> base y el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas, que, cayendo en <strong>la</strong> madurez, <strong>de</strong>ja<br />
éstas horadadas. El soro está ahuecado en el centro, es <strong>de</strong>cir que <strong>la</strong>s dos capas <strong>de</strong><br />
esporas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que está com puesto y que son <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l género se separan poniéndose<br />
con vexas.<br />
-231-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Esta especie que crece por toda <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>; ha sido recogida en Concepción,<br />
val paraíso, etcétera.<br />
3. Lessonia fuscescens<br />
L. stipite compresso, superne p<strong>la</strong>no, <strong>de</strong>composito-dichotomo, segmentis infolia ipsis multiplo<br />
<strong>la</strong>tiora, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>to-linearia, margine <strong>de</strong>ntibus validis (aut in adulta obsoletis) repando,<br />
abeun tibus.<br />
L. F u s c e s c e n s Bory, l.c., p. 75, t. 2, f. 2 et t.3; Post. et Ruppr., l.c., p. 2, t. iii; Hook.<br />
fil et Harv., l.c. p. 151., t. 167, 168, f. A. et 171, f. D; J. Ag., l.c.<br />
Los individuos <strong>de</strong> esta especie, como los <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte y <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente, están<br />
solitarios o cercanos unos <strong>de</strong> otros for mando una suerte <strong>de</strong> bosque submarino.<br />
El tronco, que repre senta un arbolito <strong>de</strong> ramas pendientes, tiene <strong>de</strong> 5 a 10 pies <strong>de</strong><br />
alto, y un diámetro <strong>de</strong> 5 a 6 pulgadas o el grosor <strong>de</strong>l muslo <strong>de</strong> un hombre adulto.<br />
El vértice <strong>de</strong> este arbusto se <strong>de</strong>scompone en frondas dicótomas, pendientes como<br />
en el Salix babylonica. El estipo, que es cilindráceo a <strong>la</strong> base, se ap<strong>la</strong>na insensiblemente.<br />
Las tiras superiores tienen cerca <strong>de</strong> tres líneas <strong>de</strong> ancho y muchos pies <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>rgo, y <strong>la</strong>s hojas lineares que <strong>la</strong>s terminan, <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> ancho, son<br />
agudas en el vértice y sus bor<strong>de</strong>s están guarnecidos <strong>de</strong> dientes que <strong>de</strong>saparecen<br />
con <strong>la</strong> edad. Soros situados más allá <strong>de</strong>l medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, oblongos, ocupando<br />
casi todo su ancho y cayendo con el<strong>la</strong>. Las esporas son sobre todo visibles en <strong>la</strong><br />
periferia <strong>de</strong> los soros.<br />
El L. fuscescens ha sido varias veces confundido con el prece<strong>de</strong>nte y el siguiente,<br />
pero se distingue muy bien <strong>de</strong>l primero por <strong>la</strong> consistencia más firme <strong>de</strong> sus segmentos<br />
y por el color; y <strong>de</strong>l segundo, por sus hojas más <strong>la</strong>rgas, más lineares y por<br />
<strong>la</strong>s divisiones <strong>de</strong> su estipo más mani fiestamente p<strong>la</strong>nas. Ha sido recogido con los<br />
<strong>de</strong>más en Concepción por Lesson y en valparaíso por Bertero. Los señores Hooker<br />
hijo y Harvey han representado el puesto <strong>de</strong> esta alga y <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente vistas en el<br />
fondo <strong>de</strong>l mar y en su sitio.<br />
4. Lessonia ovata<br />
L. stipite tereti, superne comp<strong>la</strong>nato, <strong>de</strong>composito-dichotomo, segmentis in folia ipsis multiplo<br />
<strong>la</strong>tiora lineari-oblonga, margine g<strong>la</strong>nduloso-re panda aut integerrima, abeuntibus.<br />
L. o va t a Hook. fil. et Harv., Crypt. Antarct., p. 153, t. 167, 168 B et 171 C.<br />
Raíz compuesta <strong>de</strong> hebras numerosas, espesas, encabestradas, formando una<br />
masa <strong>de</strong> uno a dos pies (ingleses) <strong>de</strong> diá metro. Estipos numerosos, que nacen <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> raíz, <strong>de</strong> cuatro a seis pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo (<strong>de</strong> 3 a 4 pies según J. Agardh), torci dos,<br />
flexuosos, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong>l <strong>de</strong>do pulgar y hendidos en dico tomías sucesivas que se<br />
ponen con el tiempo subarborescentes. Hojas o segmentos <strong>de</strong> un pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo,<br />
-232
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
anchas <strong>de</strong> una o más pul gadas, oblongo-elípticas u oval-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, <strong>de</strong> color aceituno-parduzco.<br />
Las glándu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>de</strong>saparecen en <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta adulta.<br />
La hallé en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> d’Urville mezc<strong>la</strong>da por Bory con <strong>la</strong> prece <strong>de</strong>nte; como<br />
el<strong>la</strong>, procedía <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Concepción.<br />
X. cá P e a - ca P e a<br />
Frons coriaceo-membranacea, stipitata, fulcris radiciformibus instructa, mox in <strong>la</strong>minam<br />
expansa simplicem, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tam, margine discoque spinulosam, tan<strong>de</strong>m pinnato compositam,<br />
pinnis patenti-<strong>de</strong>curvis. Color olivaceo-fuscus, nigricans. Fructus: Sori macu<strong>la</strong>eformes, elonga<br />
to-elliptici, prominuli, amphigeni, obscuriores, intensius scilicet colorati, juxta basim<br />
pinnu <strong>la</strong>rum frondis primariae seu <strong>la</strong>minae collocati. Sporae oblongo-c<strong>la</strong>vatae, granulosae,<br />
lu tescentes, peridiolis seu perisporiis inclusae cunetia pellucidis in soros aggregatis.<br />
ca P e a Montag., Ann. Sc. nat., Bot., 2 e sér., X i v, p. 48 et Canar. Crypt., p. 140, t. 7.<br />
Raíz fibrosa, ramosa, <strong>de</strong> ramos dicótomos que sirven <strong>de</strong> grampones. Estipo<br />
cilíndrico bastante corto, que da nacimiento a una fronda membranosa, <strong>de</strong> consistencia<br />
coriácea, <strong>de</strong> forma <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>da, primero sencil<strong>la</strong>, pro vista <strong>de</strong> pestañas en<br />
los bor<strong>de</strong>s, herizada <strong>de</strong> espinas en sus dos faces y poco a poco, por los progresos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> edad, <strong>de</strong>scomponiéndose una o varias veces en tiras bipennadas, <strong>de</strong> pínu<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>flexas. Color aceituno pardo pasando al negro por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. Soros maculiformes,<br />
elípticos, algo salientes, más oscuros que <strong>la</strong> fronda, sobre todo cuando se<br />
pone ésta entre el ojo y <strong>la</strong> luz, y situados en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s. Esporas oblongas<br />
un poco di<strong>la</strong>tadas por el vértice, granulosas por <strong>de</strong>ntro, amarillentas, contenidas<br />
en perisporios pelúcidos y acompañadas <strong>de</strong> paráfisas en forma <strong>de</strong> cuña. La <strong>de</strong>scomposición<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, que resulta <strong>de</strong> su crecimiento, es <strong>de</strong>bida, en este género,<br />
a <strong>la</strong> evolución normal <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pestañas, que guarnecen los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina principal<br />
y se hacen sus pínu<strong>la</strong>s.<br />
Sin razón alguna, creo yo, se ha reunido este género al ecklonia, cuya fructificación<br />
conocida, si es <strong>la</strong> verda<strong>de</strong>ra, es muy diferente <strong>de</strong> <strong>la</strong> suya.<br />
1. Capea exasperata<br />
C. stipite tereti aut compresso, brevi, in <strong>la</strong>minam ovato-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tam, pinnatim <strong>de</strong>compositam<br />
expanso, pinnulis appressis, linearibus aut ellipticis, margine superficieque spinulosis.<br />
C. e X a s P e r a ta Montag., Mss. C. Biruncinata Ejusd., Canar. Crypt., p. 140, t. 7;<br />
Hook. fil. et Harv., l.c., p. 160. <strong>la</strong> m i n a r i a B r u n c i n a ta Bory, Coq., p. 101, t. 10. L.<br />
r a d i a ta e X a s P e r a ta Ag. ec k l o n i a e X a s P e r a ta J. Ag., l.c., p. 146.<br />
Raíz fibrosa. Estipo leñoso, sólido, cilíndrico o levemente comprimido, <strong>de</strong> dos<br />
a tres pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, <strong>de</strong>l grueso <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> ganso, di<strong>la</strong>tado en el vértice en<br />
-233-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
una lámina oval- oblonga en <strong>la</strong>s muestras chilenas, coriácea, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> acei tuno,<br />
que se pone negro al <strong>de</strong>sencar, cuyos bor<strong>de</strong>s pinnatífidos y <strong>la</strong>s dos faces opuestas<br />
están igualmente cargados <strong>de</strong> pes tañas espinuliformes un poco encorvadas. Los<br />
bor<strong>de</strong>s o pínu<strong>la</strong>s están pendientes y próximos <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina o fronda primor dial y<br />
se <strong>de</strong>scomponen en nuevas pínu<strong>la</strong>s oblongo-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das y conformes a <strong>la</strong>s primeras<br />
y a <strong>la</strong> fronda. La p<strong>la</strong>nta entera tiene cerca <strong>de</strong> dos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo. La fructificación<br />
es <strong>la</strong> que ha sido <strong>de</strong>scrita más arriba, poco diferente <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>la</strong>minarias.<br />
Ha sido hal<strong>la</strong>da en Concepción por d’Urville. Es dudoso que <strong>la</strong> especie <strong>de</strong> Canarias<br />
y <strong>de</strong>l cabo ver<strong>de</strong> sea <strong>la</strong> misma que <strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
tr i B u v<br />
di C t i ó t e a s<br />
Fronda continua, areo<strong>la</strong>da, membranosa, p<strong>la</strong>na o cilindrácea, sencil<strong>la</strong> o ra -<br />
mosa, <strong>de</strong> una o dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s. Esporas exteriores superficiales, es -<br />
parcidas o reunidas en soros, contenidas en un perisporio hialino y acom -<br />
pañadas, o no acompañadas <strong>de</strong> paráfisas. Anteridias y propágulos.<br />
Xi. Pa d i n a - Pa d i n a<br />
Frons stipitata, basi plerumque stuposa, f<strong>la</strong>belliformis, p<strong>la</strong>na, ecostata, concentrice zonata,<br />
api ce introrsum involuta, integra aut multifissa. Sporae perisporio obovoi<strong>de</strong>o inclusae, quaternatae,<br />
in soros ordinatae lineares, concentricos, epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> tan<strong>de</strong>m rupta <strong>la</strong>biatim <strong>de</strong>hiscentes.<br />
Paranemata c<strong>la</strong>vata (Sporidia?) articu<strong>la</strong>ta, lineis concentricis cum soris fructus<br />
al ternantibus disposita, extra superficiem prominentia.<br />
Pa d i n a Adans.; J. Ag., caeterique. Xo n a r i a e spec. Ag.<br />
Fronda p<strong>la</strong>na, f<strong>la</strong>beliforme, encogida como estipo en <strong>la</strong> base don<strong>de</strong> está con<br />
frecuencia cargada <strong>de</strong> un vello cotunoso rojizo, ensanchada en forma <strong>de</strong> abanico<br />
y semiorbicu<strong>la</strong>r en el vértice, don<strong>de</strong> su bor<strong>de</strong> está en rol<strong>la</strong>do por <strong>de</strong>bajo, algunas<br />
veces entera, otras dividida más o menos profundamente en lóbulos numerosos.<br />
La faz superior está marcada con numerosas líneas concén tricas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales unas<br />
son <strong>de</strong>bidas a <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> los soros <strong>de</strong>l fruto y <strong>la</strong>s otras están formadas por<br />
fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos (paranemata) que alternan con los primeros. Soros lineares,<br />
nacidos <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l epi<strong>de</strong>rmis <strong>de</strong> <strong>la</strong> faz superior, que se rompe, se alza como dos<br />
<strong>la</strong>bios y <strong>de</strong>ja a <strong>de</strong>scubierto <strong>la</strong>s esporas. Éstas están encerradas en número <strong>de</strong> cuatro<br />
en un perisporio hialino, ovoi<strong>de</strong>, adherido en el fondo <strong>de</strong>l soro por su cabo más<br />
<strong>de</strong>lgado.<br />
-234
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Padina pavonia<br />
P. fron<strong>de</strong> reniformi-f<strong>la</strong>belliformi, g<strong>la</strong>bra, membranacea, olivacea, basi stuposa, pruina in<br />
aetate juniori obtecta, margine semiorbicu<strong>la</strong>ri involuta ciliataque vage fissa, per soros concentricos<br />
varie zonata.<br />
P. P av o n i a Lamx., Essai, p. 57; Harv., Phyc. Brit., t. 91 et Ner. Bor. Amerc., t. 7, B; Kütz,<br />
Phyc. gener., t. 22, 1; optime.; J. Ag. l.c., p. 113. zo n a r i a C. Ag. Fu c u s L.<br />
Fronda olivada, y <strong>de</strong> una consistencia mediana entre membra nosa y coriácea,<br />
encogida como estipo y cuneiforme en <strong>la</strong> base don<strong>de</strong> está cargada <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />
<strong>la</strong>nosos, articu<strong>la</strong>dos y bru nos; p<strong>la</strong>na y <strong>de</strong>splegada como abanico en lo restante <strong>de</strong><br />
su ex tensión, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 2 a 5 pulgadas, y cuyo bor<strong>de</strong> anterior, semi circu<strong>la</strong>r, está<br />
plegado por <strong>de</strong>bajo. Al principio sencil<strong>la</strong>, se hien<strong>de</strong> <strong>de</strong>spués en lóbulos más o<br />
menos profundos; cada lóbulo, primitivamente cuneiforme, como <strong>la</strong> fronda, toma<br />
pronto forma f<strong>la</strong>beleada. Siendo joven, <strong>la</strong> fronda y sus lóbulos están en roscados<br />
en forma <strong>de</strong> capucha sobre su p<strong>la</strong>no y cubiertos <strong>de</strong> un baño b<strong>la</strong>nquecino, como<br />
pruinoso. Como <strong>la</strong> fructificación no ofrece nada <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r, me remitiré a <strong>la</strong>s<br />
generalida<strong>de</strong>s.<br />
Esta especie, casi cosmopolita, no es rara en <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
2. Padina durvil<strong>la</strong>ei<br />
P. fron<strong>de</strong> membranaceo-coriacea, cinnamomeo stuposa, reniformif<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>ta, ambitu lobatomultifida,<br />
lobis conformibus, brunneis, basi radiatim stuposis.<br />
P. d u rv i l l a e i Bory, Coq., p. 147, t. 21, f. 1; J. Ag. l.c., p. 113.<br />
Fronda coriácea, membranosa, <strong>de</strong> un bruno encarnadino que cambia en negro<br />
por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación, carácter que aproxima esta especie <strong>de</strong>l P. variegata, a <strong>la</strong> cual ésta<br />
semeja aun más que <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, encogida como estipo en <strong>la</strong> base y di<strong>la</strong>tada<br />
en for ma <strong>de</strong> abanico en el vértice. Estipo cargado <strong>de</strong> un vello <strong>la</strong>nudo <strong>de</strong> color <strong>de</strong><br />
cane<strong>la</strong>, que se alza mucho sobre <strong>la</strong> fronda. Ésta no presenta <strong>la</strong> capa pulverulenta<br />
b<strong>la</strong>nquecina que se observa en el P. pavonia. Los soros concéntricos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fructificación<br />
sólo se ven poniendo <strong>la</strong> fronda entre el ojo y <strong>la</strong> luz.<br />
Esta especie <strong>la</strong> halló d’Urville en <strong>Chile</strong> sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Con cepción.<br />
Xii. dictiota - di c t y o ta<br />
Frons fulcro radicali discoi<strong>de</strong>o vel stuposo affixa, membranacea, reticu<strong>la</strong>ta, ecostata, dichotoma<br />
vel pinnatifida. Sporae subsphaericae, sparsae, sessiles aut in soros sparsos amphigenos in<br />
superficiem frondis prominentes aggregatae subzonatimque dispositae perisporio hyalino<br />
-235-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
inclusae. Paranemata simplicia, articu<strong>la</strong>ta, in terdum c<strong>la</strong>vata, in acervos collecta, sporas<br />
fo ventes et e strato interiori erumpentes.<br />
di c t y o ta Lamx. emendat.; J. Ag.; Harv., etcétera.<br />
Raíz más o menos guarnecida <strong>de</strong> un vello <strong>la</strong>nudo. Fronda p<strong>la</strong>na, <strong>de</strong>sprovista<br />
<strong>de</strong> nerviosidad, membranosa, reticu<strong>la</strong>da, dicótoma, pinnatífida o palmada como<br />
aba nico, compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s diminutas, situadas a igual distancia y convergiendo<br />
en una so<strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> terminal hacia el extremo <strong>de</strong> los ramos. No hay líneas<br />
concén tricas. Esporas obovoi<strong>de</strong>s, continuas, o divididas en cuatro, encerradas en<br />
un perisporio hialino, y reunidas en soros <strong>de</strong>snudos, maculiformes en una y otra<br />
faz <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, <strong>de</strong>s pués <strong>de</strong> haber roto <strong>la</strong> cutícu<strong>la</strong>. Paranematias c<strong>la</strong>viformes, articu<strong>la</strong>das,<br />
llenas <strong>de</strong> una materia granulosa y aproxima das en soros distintos <strong>de</strong> los<br />
formados por <strong>la</strong>s esporas.<br />
El carácter esencial <strong>de</strong>l género, tal como ha sido limitado recientemente por M. J.<br />
Agardh, consiste en el modo <strong>de</strong> evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, cada división <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual está<br />
terminada por una celdil<strong>la</strong> sen cil<strong>la</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> resulta que <strong>la</strong>s líneas longitudinales<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s superficiales, que divergen en <strong>la</strong>s dictióteas f<strong>la</strong>beliformes, converjan<br />
en <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> este género, bastante poco numeroso <strong>de</strong> especies en <strong>Chile</strong>. No<br />
por eso, <strong>de</strong>ja <strong>la</strong> siguiente <strong>de</strong> ser una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más notables.<br />
1. Dictyota kunthii<br />
D. fron<strong>de</strong> basi parce stuposa, irregu<strong>la</strong>riter dichotoma, sinubus obtusis, segmentis elongatis,<br />
linearibus, apice saepius truncato proliferis, areolis quadratis seriatis, margine interdum superficie<br />
utraque appendiculis minutis spathu<strong>la</strong>tis sporas gerentibus, exasperata.<br />
D. k u n t h i i Grev., Alg. Brit. Synops., p. xliij; Montag., Fl. J. Fern., Nº 1; Kütz, Spec.<br />
Alg., p. 556; J. Ag., l.c., p. 94. zo n a r i a Ag., Icon. Alg., t. 15.<br />
De una raíz en forma <strong>de</strong> disco se eleva <strong>la</strong> fronda, p<strong>la</strong>na, membranosa, <strong>de</strong> color<br />
<strong>de</strong> aceituna parduzca, como salpicada <strong>de</strong> polvo b<strong>la</strong>nco en sitios, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 6 a 10 pulgadas,<br />
que se divi<strong>de</strong> pronta y muy irregu<strong>la</strong>rmente en dicotomías sucesivas. Segmentos<br />
lineares, anchos <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> tres líneas y casi <strong>de</strong>l doble <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías,<br />
con bor<strong>de</strong>s ordinariamente <strong>de</strong>snudos y enteros, muchas veces obtusos en su vértice,<br />
algu nas veces truncados y cargados allí <strong>de</strong> prolificaciones. Seno <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías<br />
obtuso y aun también redon<strong>de</strong>ado en más <strong>de</strong> diez muestras <strong>de</strong> Bertero. Las dos faces<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda están cu biertas <strong>de</strong> hojitas espatu<strong>la</strong>das y pedice<strong>la</strong>das que llevan a <strong>la</strong>s<br />
esporas; en los individuos <strong>de</strong> más edad, algunos bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda están aun también<br />
franjeados <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Esporas brunas, redon<strong>de</strong>adas, esparcidas al mismo tiempo<br />
por <strong>la</strong> fronda y reu nidas en soros sobre <strong>la</strong>s hoyue<strong>la</strong>s o los apéndices.<br />
Ya en 1835 había yo indicado <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> esta alga sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong><br />
<strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z, pero nadie <strong>la</strong> ha tomado en cuenta. Parece ser allí muy abundante.<br />
-236
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
2. Dictyota phlyctaeno<strong>de</strong>s †<br />
D. fron<strong>de</strong> e basi p<strong>la</strong>na stuposa, tenuissime membranacea, e luteo olivacea, irregu<strong>la</strong>riter dichotomo-f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>ta,<br />
segmentis linearibus, ob tusis, emarginatis, margine grosse crenato-<strong>de</strong>ntatis;<br />
so ris antheridio phoris(?) confertis, oblongis confluentibusque pustulosis; antheridiis (?) c<strong>la</strong>vatis,<br />
apice truncatis, polygonimicis.<br />
D. P h lyc ta e n o d e s Montag., Hb. D. c r e n u l ata J. Ag., Sp. Alg., i, p. 94?<br />
Falta el punto <strong>de</strong> prendimiento. La fronda tiene muy poco más <strong>de</strong> tres pulgadas<br />
<strong>de</strong> alto; es membranosa, <strong>de</strong> una tenuidad extremada, <strong>de</strong> un amarillo olivado,<br />
p<strong>la</strong>na, ancha todo lo más <strong>de</strong> línea y media por <strong>la</strong> base, luego va ensanchándose y<br />
se ah orquil<strong>la</strong>n irregu<strong>la</strong>rmente casi hasta el vértice. Sus divisiones son anchas <strong>de</strong> dos<br />
a tres líneas, emarginadas o ahorquil<strong>la</strong>das en el vértice, grosera y oscuramente <strong>de</strong>ntado-almenadas<br />
por los bor<strong>de</strong>s. No he visto más que en mi D. naevosa <strong>de</strong> Ca narias,<br />
que no es el <strong>de</strong> Suhr, una fructificación semejante a <strong>la</strong> que voy a <strong>de</strong>scribir. Las<br />
pústu<strong>la</strong>s que forma (sori) en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda son redondas, oblongas y tan<br />
numerosas que se hacen informes por confluencia. Si se corta una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s verticalmente<br />
y se mira <strong>la</strong> tajada con un aumento bastante fuerte <strong>de</strong>l microscopio, se cree<br />
que <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cutícu<strong>la</strong> se alzan <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa mediana <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s un copete muy<br />
apre tado <strong>de</strong> cuerpos en forma <strong>de</strong> porrita truncada o <strong>de</strong> cuñas a<strong>la</strong>r gadas. Cada uno<br />
<strong>de</strong> estos órganos, que sólo pue<strong>de</strong>n ser compa rados propiamente a los propágulos<br />
o espermatoidies <strong>de</strong> los ectocarpus o <strong>de</strong> los mesog<strong>la</strong>ea, está compuesto <strong>de</strong> un infinito<br />
número <strong>de</strong> granulillos sumamente diminutos, dispuestos en se ries longitudinales y<br />
transversales, pero sin tabiques, encerradas en un perisporio transparente. Se cuentan<br />
hasta treinta <strong>de</strong> éstos en el diámetro <strong>de</strong> una pústu<strong>la</strong> que pue<strong>de</strong> adquirir medio<br />
milímetro y más. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas pústu<strong>la</strong>s, he observado los copetes orbi cu<strong>la</strong>res<br />
(sori) <strong>de</strong> paranematias que se ven en <strong>la</strong>s otras especies <strong>de</strong>l género. Capas corticales<br />
compuestas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s cuadriláte ras vez y media más <strong>la</strong>rgas que anchas.<br />
¿Tendríamos tal vez aquí <strong>la</strong>s anteridias verda<strong>de</strong>ras <strong>de</strong> una especie vulgar, <strong>de</strong>l D. vulgaris<br />
Kg., por ejemplo? No puedo creerlo. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> que el porte <strong>de</strong>l alga es<br />
muy diferente, <strong>la</strong>s almenas groseras <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong> siempre se opondrían a <strong>la</strong> aproximación<br />
<strong>de</strong> esta especie con <strong>la</strong> <strong>de</strong> nuestras costas, sobre centenares <strong>de</strong> individuos<br />
<strong>de</strong> los cuales no he hal<strong>la</strong>do nada semejante.<br />
Nuestro ejemp<strong>la</strong>r fue cogido sobre peñascos submarinos <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan<br />
Fer nán<strong>de</strong>z por Bertero, en mayo <strong>de</strong> 1830.<br />
Xiii. hi d r o c l at r o - hy d r o c l at h r u s<br />
Frons membranacea, primo viridi-olivacea, convexa, hemi sphaerica, hincin<strong>de</strong> foraminibus<br />
exi mie orbicu<strong>la</strong>ribus magis magis que di<strong>la</strong>tatis pertusa, c<strong>la</strong>thrato-reticu<strong>la</strong>ta, tan<strong>de</strong>m ob margines<br />
foraminum involutos incrassata retemque irregu<strong>la</strong>rem fuscescentem subexp<strong>la</strong>natam<br />
referens. Sporae minutae, in soris minimis punctiformibus, sparsis, innatis aggregatae, filis<br />
c<strong>la</strong> vatis articu<strong>la</strong>tis stipatae.<br />
-237-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
hy d r o c l at h r u s Bory, Dict. C<strong>la</strong>ss., 8, p. 419; Montag. Fl. Alg.; Harvey, Nereis Boreal.<br />
Amer. en c a e l i i <strong>de</strong>mum st i l o P h o r a e spec. Ag. as P e r o c o c c u s J. Ag. ha l o d i c t y o n<br />
Kütz., non Zanard.<br />
Fronda membranosa, primero <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> <strong>de</strong> acei tuna, convexa, hemisférica,<br />
horadada por aquí y por allá <strong>de</strong> agujeros perfectamente regu<strong>la</strong>res, orbicu<strong>la</strong>res, que<br />
se agrandan insensiblemente y están como oril<strong>la</strong>dos o dob<strong>la</strong>dos por el enrol<strong>la</strong>miento<br />
<strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> hacia <strong>de</strong>ntro. Siendo adulta, se extien<strong>de</strong> y representa una red <strong>de</strong><br />
mal<strong>la</strong>s redondas. Estructura enteramente diferente ya sea <strong>de</strong>l Asperococcus, ya <strong>de</strong>l<br />
Colpomenia sinuosa <strong>de</strong> los señores Derbés y Solier. Se verá que está expuesta en <strong>la</strong><br />
Flora <strong>de</strong> <strong>la</strong> Argelia. Esporas muy chiquitas, globulosas, reunidas en soros puntiformes,<br />
esparcidos, innatos y acompañados <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos c<strong>la</strong>viformes articu<strong>la</strong>dos.<br />
Tengo mucha satisfacción en ver que M. Harvey, que ha observado este género notable<br />
en estado <strong>de</strong> vida, haya dado, en favor <strong>de</strong> su legitimidad, un testimonio que<br />
es <strong>de</strong>l mayor peso.<br />
Characteres i<strong>de</strong>m ac generis.<br />
1. Hydroc<strong>la</strong>thrus cancel<strong>la</strong>tus<br />
H. ca n c e l l at u s Bory, l.c.; Montag., Canar. et Fl. d’Alg.; Harvey. as P e r o c o c c u s J. Ag.<br />
en c a e l i u m C. Ag.; Kütz.<br />
Fronda irregu<strong>la</strong>r, oblonga o sinuosa, convexo-hemisférica, <strong>de</strong> dos o tres pulgadas<br />
<strong>de</strong> diámetro y <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una <strong>de</strong> altura, suelta o aglomerada en masas <strong>de</strong><br />
mucha extensión, adherente a los peñascos por su faz inferior y a los individuos<br />
vecinos por sus bor<strong>de</strong>s. Los más jóvenes tienen unos agujeritos, algunas veces muy<br />
próximos. A medida que <strong>la</strong> membrana crece, los agujeros se agrandan a proporción,<br />
y se forman otros nuevos en sus intersticios y esto hasta que <strong>la</strong> pared membranosa<br />
<strong>de</strong>l saco o <strong>de</strong>l cuerpo utricu<strong>la</strong>rio se convierta en un enrejado <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor<br />
<strong>de</strong>lica<strong>de</strong>za. El bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> cada agujero está enrol<strong>la</strong>do por <strong>de</strong>ntro. La sustancia es<br />
espesa, frágil, <strong>de</strong>spués cambia <strong>de</strong> co lor y pier<strong>de</strong> su rigi<strong>de</strong>z por su exposición al aire.<br />
En estado <strong>de</strong> vida el color es <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> oliva amarillento o pálido, más <strong>de</strong> una<br />
vez coriácea. La p<strong>la</strong>nta se pone luego <strong>de</strong> un pardo car gado, al <strong>de</strong>secar (Harvey).<br />
M. Gay <strong>la</strong> encontró sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
Xiv. ad e n o c i s to - ad e n o c y s t i s<br />
Radix scutiformis. Frons membranacea, simplex, stipitata, saccata, intus <strong>de</strong>mum cava et<br />
aqua repleta, foveis convexis opacis fi<strong>la</strong> arachnoi<strong>de</strong>a emittentibus conspersa, filis minutissimis<br />
c<strong>la</strong> vatis undique ve<strong>la</strong>ta. Sporae ovoi<strong>de</strong>ae, fuscae, filis periphericis innatae.<br />
-238
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
ad e n o c y s t i s Hook. fil. et Harv., Crypt. Antarct. p. 67, t. 69, f. 2; J. Ag., Spec. Alg., i,<br />
p. 124. sP e r o c o c c i spec. Bory.<br />
Fronda sencil<strong>la</strong>, membranosa, oblonga o en forma <strong>de</strong> porrita, hueca y llena <strong>de</strong><br />
agua en estado <strong>de</strong> vida, mar cada por aquí y por allá <strong>de</strong> hoyuelos <strong>de</strong> don<strong>de</strong> salen<br />
copetes <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos, terminados por otros que son caducos y <strong>de</strong> una<br />
tenuidad excesiva. Está cu bierta toda <strong>de</strong> perisporios c<strong>la</strong>viformes muy aproximados,<br />
conteniendo cada uno una espora ovoi<strong>de</strong> y bruna.<br />
Este género difiere efectivamente <strong>de</strong>l asperococcus por <strong>la</strong> difusión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas, y<br />
<strong>de</strong>l chorda por <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> copetes <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos aracnoi<strong>de</strong>s. De <strong>la</strong>s dos especies<br />
<strong>de</strong> este género publicadas por Bory, <strong>la</strong> segunda no es más que una variedad <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
primera.<br />
1. A<strong>de</strong>nocystis lessoni<br />
A. fron<strong>de</strong> ex obovato oblonga, plus minusve stipitata, fusco-nigres cente.<br />
A. l e s s o n i Hook. Fil. et Harv., l.c.; J. Ag., l.c. as P e r o c o c c u s Bory, Coq., p. 199, t. 11,<br />
f. 2.<br />
var. ß c<strong>la</strong>vata: fron<strong>de</strong> elongata, c<strong>la</strong>vata, in stipitem longiorem attenuata. Bory, l.c.<br />
var. durvil<strong>la</strong>ei Montag.: fron<strong>de</strong> cylindracea, filiformi, quandoque furcata, longissime<br />
<strong>de</strong>orsum attenuata.<br />
Fronda elipsoi<strong>de</strong> u obovoi<strong>de</strong> en el tipo don<strong>de</strong> es ancha <strong>de</strong> una pulgada, en forma<br />
<strong>de</strong> porrita a<strong>la</strong>rgada en <strong>la</strong> var. ß, cuyo diámetro es a todo más <strong>de</strong> dos líneas, en<br />
el final cilíndrica y apenas inf<strong>la</strong>da en el vértice, pero muy <strong>la</strong>rgamente a<strong>de</strong>lgazada<br />
como estipo inferiormente. Esta última, que es <strong>la</strong> variedad , adquiere hasta cuatro<br />
pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, sobre una línea <strong>de</strong> ancho cuando está seca y agobiada. En todas,<br />
<strong>la</strong> fronda es membranosa, <strong>de</strong>l gada, hueca, etc.<br />
Estas tres varieda<strong>de</strong>s, que se hal<strong>la</strong>n también en Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, no difieren<br />
realmente una <strong>de</strong> otra y <strong>de</strong>l tipo más que por <strong>la</strong> forma.<br />
tr i B u v i<br />
Co r da r í e a s<br />
Fronda ge<strong>la</strong>tinosa, polisifoníea, olivácea, globulosa o cilíndrica. Eje fi<strong>la</strong>men<br />
toso que emite ramos horizontales, libres o adheridos entre sí por <strong>la</strong><br />
presencia <strong>de</strong>l mucí<strong>la</strong>go, y en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los cuales están situadas <strong>la</strong>s esporas<br />
y los espermatozoi<strong>de</strong>s.<br />
ch o r d a r i e a e Harv.; J. Ag.; Menegh.; Dene.<br />
-239-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Xv. es c i t o ta m n o - sc y tot h a m n u s<br />
Frons compressa vel cylindracea, carti<strong>la</strong>gineo-cornea, vage ra mosa, filis radiantibus horizontalibus<br />
muco coalitis tan<strong>de</strong>m vestita. Axis e filis crassis longitudinalibus maxime intricatis<br />
anastomosantibus, in fi<strong>la</strong> peripherica abeuntibus. Sporae ovoi<strong>de</strong>ae perisporio limbatae, inter<br />
fi<strong>la</strong> radiantia apicem versus nidu<strong>la</strong>ntes.<br />
sc y tot h a m n u s Hook. fil. et Harv., Alg. Nouv. Zél., in London Journ. of. Bot., iv, p. 531;<br />
J. Ag., l.c., p. 63; Kütz.<br />
Fronda cilindrácea por abajo, comprimida por arriba, muy ramosa, <strong>de</strong> ramos<br />
que están frecuentemente como fascicu<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong> una consistencia b<strong>la</strong>nda y ge<strong>la</strong>tinosa<br />
cuando está húmeda, carti<strong>la</strong>ginosa y córnea en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación. Eje<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda compuesto <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos longitudinales, articu<strong>la</strong>dos, muy gruesos,<br />
entrecruzados y tanto más <strong>de</strong>nsos cuanto se acercan a <strong>la</strong> periferia, en el sitio en<br />
que se anastomosan entre sí y producen otros fi<strong>la</strong>mentos horizontales reunidos por<br />
un mucí<strong>la</strong>go, y tal vez también, según <strong>la</strong>s apariencias, envueltos en un epi<strong>de</strong>rmis,<br />
y entre los cuales se ven muy junto a <strong>la</strong> periferia esporas ovoi<strong>de</strong>s, cuyo punto <strong>de</strong><br />
prendimiento no he podido ver.<br />
Este género, análogo al chordaria por el fruto y al mesog<strong>la</strong>ea por <strong>la</strong> estructura, difiere<br />
<strong>de</strong>l uno y <strong>de</strong>l otro por los fi<strong>la</strong>mentos perifé ricos que, en lugar <strong>de</strong> estar libres, están<br />
soldados por un mucí<strong>la</strong>go.<br />
Characteres i<strong>de</strong>m ac generis.<br />
1. Scytothamnus australis<br />
S. a u s t r a l i s Hook. fil. et Harv., l.c. ch o r d a r i a J. Ag.<br />
Raíz formada por un pequeño achatamiento escutiforme y que da nacimiento<br />
a muchas frondas. Frondas <strong>de</strong> 3 a 6 pulga das <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo en nuestros ejemp<strong>la</strong>res,<br />
<strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> ganso o <strong>de</strong> cuervo según <strong>la</strong> altura, o según se hal<strong>la</strong><br />
el alga húmeda o seca; al principio sólida, pero poniéndose hinchada y tubulosa<br />
hacia su parte media, comprimida o cilíndrica, muy ramosa, <strong>de</strong> un bruno oliváceo<br />
en estado <strong>de</strong> vida, poniéndose negra con <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. Ramos muy irregu<strong>la</strong>res,<br />
frecuente mente fascicu<strong>la</strong>dos, p<strong>la</strong>nos y agudos en su terminación y dando a esta<br />
alga el aspecto <strong>de</strong> un Cystosira, como lo notan mis doctos amigos <strong>de</strong> Ing<strong>la</strong>terra.<br />
Estructura y fructificación como en los caracteres genéricos. Esporas elipsoi<strong>de</strong>s u<br />
ovoi<strong>de</strong>s, situadas principalmente cerca <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos radiantes.<br />
Esta alga curiosa, que aun no se había encontrado más que en Nueva Ze<strong>la</strong>nda, <strong>la</strong><br />
recogió M. Gay sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Chiloé.<br />
-240
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
tr i B u v i i<br />
es faC e l a r í e a s<br />
Fronda olivácea, cilíndrica, articu<strong>la</strong>da, ramosa, polisifoníea. Fructificación<br />
mo noica? Esporas <strong>la</strong>terales, sésiles o pedice<strong>la</strong>das, encerradas en un perisporio.<br />
Anteridias (?) en los vértices esface<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los ramos.<br />
Xvi. cl a d o s t e F o - cl a d o s t e P h u s<br />
Frons filiformis, inferne haud stuposa, coriaceo-carti<strong>la</strong>ginea, solida, ramosa, e stratis ternis:<br />
1º medul<strong>la</strong>ri cellu<strong>la</strong>s longitudinales tetragonas oblongas offerente; 2º intermedio cellulis majoribus<br />
anngu<strong>la</strong>to-rotundatis insigni; 3º tan<strong>de</strong>m corticali minute celluloso, constans. Rami<br />
ramellos verticil<strong>la</strong>tos aut fascicu<strong>la</strong>tos polysiphonios undique proferentes. Sporae <strong>la</strong>terales.<br />
cl a d o s t e P h u s Ag., Syn. Alg., p. X X v caeterique.<br />
Fronda filiforme, sólida, <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> toda especie <strong>de</strong> vello en su base, coriácea,<br />
carti<strong>la</strong>ginosa, ramosa y toda cubierta <strong>de</strong> ramulillos articu<strong>la</strong>dos, vertice<strong>la</strong>dos,<br />
esface<strong>la</strong>dos en el vértice. Fi<strong>la</strong>mento principal compuesto <strong>de</strong> tres capas distintas: 1° una<br />
central o axil, que consis te en celdil<strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rgadas, paralelepípedas; 2° otra in ter mediaria,<br />
formada <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s bastante gran<strong>de</strong>s, ángulosas, <strong>de</strong> ángulos romos; 3° finalmente<br />
una coriácea <strong>de</strong> diminutas celdil<strong>la</strong>s. Esporas oblongas, <strong>la</strong>terales, contenidas<br />
en un perisporio hialino, sésil o pedice<strong>la</strong>do.<br />
Una so<strong>la</strong> especie se encuentra en <strong>Chile</strong>.<br />
1. C<strong>la</strong>dostephus setaceus<br />
C. fron<strong>de</strong> gracili, setacea, irregu<strong>la</strong>riter ramosissimo-furcata, ramis ramellisque <strong>la</strong>xis, pa tentibus,<br />
mollibus, simplicibus, subverticil<strong>la</strong>tis.<br />
C. s e ta c e u s Suhr, Regensb. Flora, 1336, p. 347, t. iv, fig. 35; Kütz., l.c., p. 469; J. Ag.,<br />
l.c., p. 42.<br />
Alga <strong>de</strong> 3 a 4 pulgadas <strong>de</strong> alto. Fi<strong>la</strong>mento principal <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong><br />
jabalí, adherida por un achatamiento discoi<strong>de</strong> y que divi<strong>de</strong> una pulgada encima <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> base, pero <strong>de</strong> un modo muy irregu<strong>la</strong>r, es <strong>de</strong>cir, a distancias in<strong>de</strong>terminables, en<br />
8 a 10 dicotomías que llegan a <strong>la</strong> misma altura. Fi<strong>la</strong>mentos cu biertos <strong>de</strong> ramulillos<br />
vertice<strong>la</strong>dos, sencillos, setiformes y <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, formando en<br />
lo bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta ángulos rectos, que son más agudos en el medio, pero en<strong>de</strong>rezados<br />
contra el fi<strong>la</strong>mento principal, hacia el vértice <strong>de</strong>l alga. Artículos cuadriláteros,<br />
marcados <strong>de</strong> dos puntos o <strong>de</strong> una simple estría echada horizontalmente y <strong>de</strong><br />
un color ver<strong>de</strong> sucio.<br />
-241-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Según el botánico cuya <strong>de</strong>scripción alemana acabo <strong>de</strong> traducir, esta alga fue cogida<br />
en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
Xvii. es Fa c e l a r i a - sP h a c e l a r i a<br />
Frons filiformis, polysiphonia, carti<strong>la</strong>ginea, caulescens, ra mosa, ramis pinnatis, articu<strong>la</strong>tis.<br />
Pinnae distichae, alternae vel oppositae. Articuli subaequales, striis binis quinisve parallelis,<br />
longitudinalibus notati, ramellorum apice inf<strong>la</strong>tis, sphace<strong>la</strong>tis tan<strong>de</strong>m fatiscentibus. Fruc tificatio<br />
prioris.<br />
sP h a c e l a r i a Lyngb., Hydrophyt. Dan., p. 103; Ag.; Menegh. sP h a c e l a r i a, h a l o P t e r i s<br />
et P t e r o c a u l o n Kütz., Spec. Alg.<br />
Fronda caulescente, filiforme, carti<strong>la</strong>ginosa, primero formada <strong>de</strong> un solo tubo<br />
terminado por una celdil<strong>la</strong> <strong>de</strong> colorada (esface<strong>la</strong>da), pero que se multiplica y se<br />
ro<strong>de</strong>a luego <strong>de</strong> otros tubos más <strong>de</strong>lgados, los cuales, reunidos en el tubo central,<br />
constituyen el estipo o el fi<strong>la</strong>mento prin cipal. En <strong>la</strong> base <strong>de</strong> éste se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> un<br />
vello más o menos abundante, análogo al <strong>de</strong> ciertas dictióteas. Por consiguiente, en<br />
un corte transversal el centro <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong> mento está compuesto <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s y<br />
angulosas y <strong>la</strong> corteza <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s muy diminutas y redondas. Ramos y ramulillos<br />
articu<strong>la</strong>dos, presentando cada artí culo <strong>de</strong> dos a seis estrías (y más) longitudinales y<br />
para le<strong>la</strong>s. La fructificación no difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l género pre ce<strong>de</strong>nte.<br />
Conocemos una so<strong>la</strong> especie <strong>de</strong> este género en <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
1. Sphace<strong>la</strong>ria funicu<strong>la</strong>ris<br />
S. fron<strong>de</strong> stuposa, caulescente, ramosa, ramis conformibus subverti cil<strong>la</strong>tis fascicu<strong>la</strong>tisque,<br />
ramellis distiche pinnatis, pinnulis apice spha ce<strong>la</strong>tis dichotomis fastigiatis; articulis diametro<br />
brevioribus striis 5 ad 6 notatis.<br />
S. F u n i c u l a r i s Montag., Voy. Pole Sud, Cryptog., p. 39, t. 14, fig. 1; Hook. fil. et Harv.,<br />
Crypt. Antarct., p. 163.<br />
Raíz bastante <strong>la</strong>rga, toda cubierta por los pelos <strong>de</strong> un vello rojo o <strong>de</strong> color <strong>de</strong><br />
cane<strong>la</strong>. Fi<strong>la</strong>mento principal <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 3 a 5 pulgadas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong><br />
gorrión o <strong>de</strong> cuervo, más espesa en el vértice a consecuencia <strong>de</strong>l nacimiento sucesivo<br />
<strong>de</strong> un número mayor <strong>de</strong> ramulillos. Ramos dicótomos que al canzan <strong>la</strong> misma<br />
altura, y cubiertos <strong>de</strong> ramulillos nume rosos pennados y fastigiados. Artículos dos<br />
veces más anchos que <strong>la</strong>rgos y en los cuales se pue<strong>de</strong>n contar hasta seis estrías.<br />
Color olivado pasando al pardo. Sustancia tiesa y dura.<br />
Esta especie, que hasta ahora sólo había sido vista en <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Auck<strong>la</strong>nd, crece también<br />
en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> M. Gay trajo hermosos ejem p<strong>la</strong>res <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />
-242
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
tr i B u viii<br />
bat r aC o s p é r m e a s<br />
Fronda polisifoníea, ge<strong>la</strong>tinosa, <strong>de</strong>snuda o (en <strong>la</strong>s especies ma rinas) incrus<br />
tada con calcario, formada <strong>de</strong> un tubo o fi<strong>la</strong>mento principal ro<strong>de</strong>ado<br />
<strong>de</strong> otros fi<strong>la</strong>mentos accesorios paralelos al pri mero. Esporas agregadas,<br />
<strong>la</strong> te rales, axi<strong>la</strong>res o terminales.<br />
Bat r a c h o s P e r m e a e Decaisne, C<strong>la</strong>ss. <strong>de</strong>s Alg. in Ann. Sc. nat. Bot., 2 e sérv, tom. X v i i,<br />
p. 329; Montag., Fl. Alger.<br />
Xviii. li á G o r a - li a G o r a<br />
Frons filiformis, dichotoma, e filis <strong>de</strong>nse intricatis composita, ramis divaricatis acutiusculis<br />
primo viscidis, <strong>de</strong>in substantia calcarea obductis, punctis parvis inspersis. Sporeo minutae,<br />
glomeratae, glomerulis tuberculiformibus undique sparsis, frondis poris respon<strong>de</strong>ntibus.<br />
li a G o r a Lamx., Polyp. Flex., p. 224, caeterique.<br />
Fronda filiforme o comprimida, canalicu<strong>la</strong>da, ramosa <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces<br />
por dicotomías sucesivas, cubierta <strong>de</strong> un baño calcario más o menos espeso,<br />
continua o articu <strong>la</strong>da, compuesta <strong>de</strong> un eje que circunda una capa cor tical. Eje<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda que consiste en fi<strong>la</strong>mentos lon gitudinales, cilíndricos, flojamente entrecruzados,<br />
<strong>de</strong> artículos o endocromos muy <strong>la</strong>rgos, terminándose en <strong>la</strong> periferia,<br />
don<strong>de</strong> se ramifican por dicotomías en fi<strong>la</strong> mentos horizontal-articu<strong>la</strong>dos, pero con<br />
endocromos monoliformes. Entre estos fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical, ordinariamente<br />
incrustada <strong>de</strong> calcario, están anidados los fascículos <strong>de</strong> esporas agregadas y<br />
acompañadas <strong>de</strong> paranematias. Estas esporas, obovoi<strong>de</strong>s, verdosas o rosadas, están<br />
encerradas en el último artículo <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos que constituyen el glomérulo.<br />
Sólo se encuentra en <strong>Chile</strong> una especie <strong>de</strong> este género.<br />
1. Liagora brachyc<strong>la</strong>da<br />
L caespitosa, fron<strong>de</strong> tereti, repetito-dichotoma, crusta alba calcarea viridi-punctata obducta,<br />
ramis brevibus intricatis, supremis breviter articu<strong>la</strong>to-constrictis canalicu<strong>la</strong>tis, divaricatis,<br />
obtusiusculis, juvenilibus virescentibus. Nob.<br />
L. B r a c h yc l a d a Decaisne, l.c., tom. Xviii, p. 118; Kütz., Spec. Alg., p. 538. L. P u lv e -<br />
r u l e n ta Montag., Fl. J. Fern., Nº 2, non Lamx.<br />
Copetes hemisféricos <strong>de</strong> pulgada y media a dos pulgadas <strong>de</strong> alto. Fronda cilíndrica,<br />
<strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong>l cáñamo <strong>de</strong> zapatero, o <strong>de</strong> un Re <strong>de</strong> violín por abajo, que se<br />
divi<strong>de</strong> hasta el vértice en un número consi<strong>de</strong>rable <strong>de</strong> dicotomías, distantes a lo más<br />
-243-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
una <strong>de</strong> otra <strong>de</strong> dos a tres milímetros, con segmentos o divisiones abier tos por un<br />
ángulo <strong>de</strong> 40º a 60°. Costra espesa, b<strong>la</strong>nquecina, con tinua por abajo, puntuada <strong>de</strong><br />
ver<strong>de</strong> en los sitios a don<strong>de</strong> llegan a terminar los glomérulos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas, estriada,<br />
fina y transversalmente, hacia y sobre <strong>la</strong>s últimas dicotomías, que a<strong>de</strong> más son<br />
canalicu<strong>la</strong>das y divaricadas, poco agudas. Estrías o artículos igua<strong>la</strong>ndo al medio<br />
diámetro <strong>de</strong>l segmento. vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s divisiones verdoso en los años tiernos. Glomérulos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s espo ras <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> pálido. Esporas obovoi<strong>de</strong>s o piriformes.<br />
Bertero cogió esta p<strong>la</strong>nta en los peñascos que oril<strong>la</strong>n <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Juan Fer nán<strong>de</strong>z.<br />
XiX. to r e a - th o r e a<br />
Frons cylindracea, filiformis, ge<strong>la</strong>tinosa, ramosa. Axis e filis longitudinalibus, crassis, hyali<br />
nis, articu<strong>la</strong>tis, <strong>de</strong>nse coalitis, peripheriam versus sensim <strong>la</strong>xioribus, in fi<strong>la</strong> radiantia, ho -<br />
rizontalia, libera, ramosissima abeuntibus, constans. Sporae ad basin filorum liberorum axil<strong>la</strong>res<br />
involucratae. Color vio<strong>la</strong>ceus aut f<strong>la</strong>vo-virens.<br />
th o r e a Bory, Ann. Mus. Hist. Nat., X X, p. 126, cum icone; Kütz., Phyc. Gen., t. 16,<br />
f. 1.<br />
Fronda filiforme, ge<strong>la</strong>tinosa, ramosa ya en <strong>la</strong> base so<strong>la</strong>mente, ya en <strong>la</strong> longitud<br />
<strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento principal, compuesta <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos tabicados, hialinos, articu<strong>la</strong>dos,<br />
muy apretados en el eje, pero tanto más <strong>la</strong>cios cuanto se acercan más <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia.<br />
Allí se ponen horizontales y radian en torno <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, que cubren <strong>de</strong><br />
vellosi da<strong>de</strong>s. Estas vellosida<strong>de</strong>s más o menos <strong>la</strong>rgas, formadas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos libres,<br />
ramosos, algunas veces fascicu <strong>la</strong>dos, llevan a su base esporas acompañadas <strong>de</strong><br />
ramu lillos más cortos, <strong>de</strong> los cuales están como involucradas. P<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong> agua dulce,<br />
<strong>de</strong> consistencia ge<strong>la</strong>tinosa y <strong>de</strong> color violeta o verdosa.<br />
Estas p<strong>la</strong>ntas viven en agua dulce y sa<strong>la</strong>da.<br />
1. Thorea chilensis †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 15, fig. 2)<br />
T. fusco-virens; fron<strong>de</strong> a basi ramosa, ge<strong>la</strong>tinosa, crassa, apice ramulosa, longe villosa, sporis<br />
ex ovoi<strong>de</strong>o ellipticis, axil<strong>la</strong>ribus <strong>la</strong>teralibusve.<br />
T. chilensis Montag., Mss., Herb. Mus. Par.<br />
Fronda cilíndrica, <strong>de</strong>lgada en <strong>la</strong> base, don<strong>de</strong> apenas se igua<strong>la</strong> a un Mi <strong>de</strong> violín<br />
(cuando está seca, pues al ab<strong>la</strong>ndar<strong>la</strong> su diámetro se hace doble) y <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />
emite a distancias muy cortas (una línea a lo más) cuatro o cinco ramos principales<br />
que llegan a una altura <strong>de</strong> tres a cuatro pulgadas y un diámetro <strong>de</strong> dos líneas y<br />
más, comprendiendo <strong>la</strong>s vellosida<strong>de</strong>s. Estos ra mos producen muchos otros muy<br />
-244
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 15. Fig. 2. 2a. Thorea chilensis vista <strong>de</strong> grandor natural. 2b. Mitad <strong>de</strong>l corte <strong>de</strong> una fronda principal<br />
para mostrar <strong>la</strong> parte sólida central y los fi<strong>la</strong>mentos libres periféricos en los cuales están <strong>la</strong>s esporas.<br />
2c. Una porción <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mento periférico engrosada y mostrando <strong>la</strong> atadura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas. 2d. Longitud<br />
dife rente <strong>de</strong> los artículos según <strong>la</strong> altura a <strong>la</strong> cual se hal<strong>la</strong>n los ramos o sean ramulillos <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos<br />
libres. 2e. Dos esporas ais<strong>la</strong>das y vistas a un engruesamiento <strong>de</strong> más <strong>de</strong> 400 veces en diámetro.
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
cortos, sobre todo hacia el vértice. La fronda y los ramos son sólidos y ofrecen <strong>la</strong><br />
estruc tura que he <strong>de</strong>scrito en <strong>la</strong>s generalida<strong>de</strong>s. En estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>se cación, su color<br />
es <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> parduzco, pero mojadas y puestas al microscopio, los fi<strong>la</strong>mentos<br />
radiantes fascicu<strong>la</strong>dos y <strong>la</strong>s esporas son <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> amarillento. Éstas son axi<strong>la</strong>res<br />
o <strong>la</strong>terales en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos libres, pero he visto algu nas pedice<strong>la</strong>das<br />
hacia el medio <strong>de</strong> estos fi<strong>la</strong>mentos o cerca <strong>de</strong> su vértice. En <strong>la</strong> época <strong>de</strong> <strong>la</strong> madurez,<br />
llegan a tener una lon gitud <strong>de</strong> 0,06 mm sobre un diámetro <strong>la</strong> mitad menor,<br />
comprendiendo en esta dimensión el perisporio que <strong>la</strong>s encierra.<br />
Esta alga nueva crece en <strong>Chile</strong>, pero no sabré <strong>de</strong>cir si es en agua sa<strong>la</strong>da o dulce,<br />
como es más probable.<br />
tr i B u iX<br />
eC to C á r p e a s<br />
Fronda fi<strong>la</strong>mentosa. Fi<strong>la</strong>mentos ramosos, articu<strong>la</strong>dos confervoi<strong>de</strong>s. Esporas<br />
<strong>la</strong>terales, llevadas sobre un corto pedicelo. Espermatoidies o propágulos<br />
(cystocarpia Derb. y Sol.).<br />
ec t o c a r P e a e Ag.<br />
XX. ec t o c a r P o - ec t o c a r P u s<br />
Fi<strong>la</strong> membranacea, varie ramosa, articu<strong>la</strong>ta articulis diaphanis aut materie granulosa farta.<br />
Sporae <strong>la</strong>terales, breviter stipitatae, perisporio hyalino inclusae, ciliis binis mobilibus ad<br />
maturitatem armatae. Spermatoidia <strong>la</strong>teralia aut terminalia, oblongo-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, sessilia<br />
aut pedicel<strong>la</strong>ta (Cystocarpia Derb. et Sol.).<br />
ec t o c a r P u s Lyngb., Hydroph. Dan., p. 130.<br />
Fronda fi<strong>la</strong>mentosa, membranácea, irregu<strong>la</strong>rmente ra mosa o pennada, articu<strong>la</strong>da,<br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces terminada por un fi<strong>la</strong>mento hialino, monosifoniada.<br />
Artículos variables, llenos <strong>de</strong> gránulos muy finos. Esporas <strong>la</strong>terales, sésiles o pedice<strong>la</strong>das,<br />
esféricas u ovoi<strong>de</strong>s, contenidas en un perisporio transparente, <strong>de</strong>spués<br />
libres y armadas <strong>de</strong> dos pestañas móviles en <strong>la</strong> madurez. Propágulos <strong>la</strong>te rales,<br />
obovoi<strong>de</strong>s o <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>dos, siliquiformes, sésiles o pedice<strong>la</strong>dos y divididos en numerosos<br />
compartimentos simétricos que encierran una materia grumosa. Según<br />
<strong>la</strong>s bel<strong>la</strong>s investigaciones <strong>de</strong> los señores Derbes y Solier, estos últimos órganos son<br />
unas anteridias que en cierta época <strong>de</strong>jan escapar <strong>de</strong> su vértice rasgado numerosos<br />
anterozoi<strong>de</strong>s en los cuales se metamorfosea <strong>la</strong> materia grumosa. Estos autores dan<br />
el nombre <strong>de</strong> cistocarpios a los propágulos <strong>de</strong> M. J. Agardh.<br />
Conocemos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> <strong>la</strong> especie siguiente.<br />
-247-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
1. Ectocarpus berteroanus †<br />
E. pygmaeus, filis intricatis, crassis, parce ramosis, ramis alternis, erectis, abbreviatis; arti<br />
culis fili primarii diametro subduplo longioribus, ramulorum aequalibus, ad septa leniter<br />
constrictis; cystocarpiis <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis sessilibus, obtusiusculis, multicellulosis.<br />
E. B e rte roan u s Montag., Mss. in Hb. propr.<br />
Los copetes que forma esta especie sobre <strong>la</strong>s coralinas no tienen más que una<br />
línea a una y media <strong>de</strong> alto. Sus fi<strong>la</strong>mentos espesos, en proporción con <strong>la</strong> pequeñez<br />
<strong>de</strong>l alga, son articu<strong>la</strong> dos y poco ramosos. Ramos cortos, alternos, en<strong>de</strong>rezados<br />
a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento. Endocromos dobles <strong>de</strong>l diámetro <strong>de</strong> éste, pero iguales<br />
al diámetro en los ramos y un poco ahogados al nivel <strong>de</strong> los tabiques. Cistocarpios<br />
sésiles, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>dos, obtusos, en<strong>de</strong>rezados y divididos en un gran número <strong>de</strong><br />
compartimien tos por tabiques transversales y longitudinales.<br />
Esta pequeña especie es vecina <strong>de</strong> los E. monocarpus y E. simplicius culus Ag. Difiere<br />
<strong>de</strong>l primero por sus frondas ramosas, y <strong>de</strong>l segundo por sus ramos a<strong>la</strong>rgados y sus<br />
cistocarpios sésiles. La he observado en <strong>la</strong> Coral lina berteroana, que será <strong>de</strong>scrita<br />
más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />
XXi. ch a n t r a n s i a - ch a n t r a n s i a<br />
Fi<strong>la</strong> caespitosa, ramosa, articu<strong>la</strong>ta, ramis erectis, strictis, fastigiatis, apice fructigeris. Sporae<br />
simplices, globosae aut ellipticae, solitariae aut glomeratae. Color li<strong>la</strong>cinus.<br />
ch a n t r a n s i Fries, S.O.v., p.338; Kütz. tr e nte P o h lia Ag. co n F e r va e spec. Roth.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos ramosos, articu<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong> color violeta pálido, formando copetitos<br />
en los peñascos o en <strong>la</strong>s otras algas. Ramos en<strong>de</strong>rezados, fastigiados, llevando <strong>la</strong><br />
fruc tificación a su vértice. Esporas sencil<strong>la</strong>s, esféricas o elípticas, solitarias o agregadas.<br />
Algas <strong>de</strong> agua dulce o marinas.<br />
Este género está <strong>de</strong>dicado al botánico francés Girod-Chantrans.<br />
1. Chantransia chalybaea<br />
C. pulvinata, filis radiantius, subaequalibus, ramosis, fastigiatis, ramis adpressis, articulis<br />
dia metro subquintuplo longioribus.<br />
C. c h a ly B a e a Fries, l.c. Kütz., Spec. Alg., p. 429. au d o u i n e l l a Bory. eX t o c a r P u s<br />
Lyngb. tr e nte P o h lia Ag. co n F e r va Roth, Cat. Bot., iii, p. 286, t. 8, f. 2.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos aglomerados en copetes <strong>de</strong> dos a tres líneas <strong>de</strong> alto, flexibles, membranosos,<br />
ramosos y fastigiados. Ramos sa liendo en ángulo recto, luego en<strong>de</strong>re-<br />
-248
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
zados parale<strong>la</strong>mente al fi <strong>la</strong>mento, alternos o vueltos a un mismo <strong>la</strong>do, bastante<br />
cortos, sencillos y obtusos en el vértice. Artículos tres a cinco veces más <strong>la</strong>rgos que<br />
su diámetro. Endocromas <strong>de</strong> un rosado pálido, parduzcos cuando <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta está<br />
seca y vista en masa. Esporas ovoi<strong>de</strong>s, aglomeradas, raramente solitarias, que salen<br />
al nivel <strong>de</strong> los endofragmas.<br />
Esta alga crece en <strong>Chile</strong>, como en nuestro suelo, en aguas dulces.<br />
XXii. cr o o l e P o - ch r o o l e P u s<br />
Fi<strong>la</strong> carti<strong>la</strong>ginea, colorata, ramosa, articu<strong>la</strong>ta, endochromatibus granulosis, in stratum pulvi<br />
natum vel pannosum coalita. Sporae <strong>la</strong>terales vel terminales.<br />
Algae aerico<strong>la</strong>e, hinc forsan Collemaceis byssoi<strong>de</strong>is adnumerandae.<br />
ch r o o l e P u s Ag., Syst., p. X X i; Kütz., Spec. Alg., p. 425. tr e nte P o h lia spec. Nees et<br />
Montg.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos carti<strong>la</strong>ginosos o membranosos, colorados, ramosos, articu<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong><br />
endocromas poligonímicos, reunidos entre sí bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> cojinetes o <strong>de</strong> tejido<br />
feltrado. Esporas <strong>la</strong>terales o terminales.<br />
P<strong>la</strong>ntas creciendo al aire libre como los líquenes, sobre piedras, peñascos o cortezas<br />
<strong>de</strong> árboles. Una so<strong>la</strong> especie fue hal<strong>la</strong>da en <strong>Chile</strong> y le es propia.<br />
1. Chroolepus f<strong>la</strong>vum<br />
C. caespitosum, f<strong>la</strong>vum, pallescens; filis subfascicu<strong>la</strong>to-ramosis, asperis; ramis patentibus aut<br />
ascen<strong>de</strong>ntibus subfastigiatis intricatis obtusis; articulis diametro duplo longioribus ran<strong>de</strong>m<br />
obsoletis; sporis sessilibus <strong>la</strong>teralibus subsecundis truncatis punctato-asperis.<br />
C. F l av u m Kütz., Spec. Alg., p. 428. C. P e r u v i a n u m Ejusd., l.c. tr e nte P o h lia P o ly -<br />
c a r P a Nees et Montg., Ann. Sc. Nat., 2 e ser., Bot., v, p. 75. my c i n e m a F l av u m Hook.<br />
et Arn., Beechey’s Voy.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos membranosos, <strong>de</strong> un amarillo <strong>de</strong> oro, luego per diendo este color<br />
al secar, absolutamente como nuestro Chroo lepus aureum, y poniéndose, lo mismo<br />
que él, <strong>de</strong> un gris pá lido verdoso; están en<strong>de</strong>rezados y son ramosos y como lijados<br />
por pequeñas asperida<strong>de</strong>s. Ramos que salen <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces en ángulo<br />
recto <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento o bien ascen<strong>de</strong>ntes y fastigiados. En docromas distintos en edad<br />
tierna y entonces dos veces más <strong>la</strong>rgos que anchos, <strong>de</strong>spués indistintos, a consecuencia<br />
<strong>de</strong>l <strong>de</strong> smigajamiento, por <strong>de</strong>cirlo así, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cromu<strong>la</strong> en gonidias. Espo ras<br />
<strong>la</strong>terales, numerosas, con frecuencia vueltas <strong>de</strong>l mismo <strong>la</strong>do, globulosas, algunas<br />
veces como truncadas y siempre muy ru gosas.<br />
-249-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Esta alga es común en <strong>Chile</strong> y en Perú. Los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Bertero y <strong>de</strong> M. Gaudichaud<br />
crecen en arbolitos cuyas ramas envuelven como en un estuche; los <strong>de</strong> M. Gay<br />
han sido cogidos en peñascos <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé don<strong>de</strong> forman cojinetes chiquitos<br />
confluyentes; los unos y los otros cerca <strong>de</strong>l mar. Difiere <strong>de</strong>l C. aureum por sus esporas<br />
sésiles, conformadas <strong>de</strong> otra manera.<br />
Mi C. tuckermanianum ined., originario <strong>de</strong> Tejas, se distingue también <strong>de</strong> el<strong>la</strong><br />
por su color ver<strong>de</strong>, por sus endocromas 3 a 4 veces más <strong>la</strong>rgos que anchos y por<br />
sus esporas esféricas, lisas como los fi<strong>la</strong>mentos mismos.<br />
tr i B u X<br />
es p o n g o d í e a s<br />
Tubos continuos, cilíndricos o c<strong>la</strong>viformes, reunidos flojamente entre sí en<br />
forma <strong>de</strong> fronda. Esporas <strong>la</strong>terales.<br />
sP o n G o d i e e s Decaisne.; Montag., Dict. univ. co d i e a e Kütz.<br />
XXiii. co d i o - co d i u m<br />
Frons spongiosa, mollis, obscure viridis, submucosa, sphaerica, teres aut p<strong>la</strong>na, simplex aut<br />
ramosa, tota e filis sen tubis hyalinis continuis, altero fine autem incrassato-c<strong>la</strong>vatis, altero<br />
vero attenuato-ramosis, <strong>la</strong>xe intricatis constans. Coniocystae superficiem versus frondis e ramu<br />
lo tan<strong>de</strong>m ope septi discreto ortae. Sporae tan<strong>de</strong>m liberae, ciliis mobilibus coronatae.<br />
co d i u m Stackh.; Ag. sP o n G o d i u m Lamx.<br />
Fronda <strong>de</strong> forma muy variable, tan pronto como bolsa redonda, tan pronto<br />
como cojinetes y casi p<strong>la</strong>na, tan pronto en fin cilindrácea, sencil<strong>la</strong> o ramosa, dicótoma,<br />
ordinariamente inf<strong>la</strong>da <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías, y <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong><br />
gayo o muy oscuro y cargado. Toda el<strong>la</strong> está formada <strong>de</strong> tubos terminados por un<br />
cabo en coecum, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces c<strong>la</strong>viformes, hialinas y encer rando gonidias<br />
ver<strong>de</strong>s, bril<strong>la</strong>ntes, que se pegan a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> su pared haciéndo<strong>la</strong> bril<strong>la</strong>nte;<br />
y por el otro cabo divididas en ramos radiciformes que por su en<strong>la</strong>ce intricado<br />
constituyen <strong>la</strong> fronda. La porción terminada en porrita va a parar horizontalmente<br />
en <strong>la</strong> periferia, y <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> su extremo que forma fondo <strong>de</strong> saco es don<strong>de</strong> se hal<strong>la</strong>n<br />
<strong>la</strong>s coniocistas don<strong>de</strong> están encerra das <strong>la</strong>s esporas. Esporas móviles por medio <strong>de</strong><br />
pestañas vibrátiles, libres en <strong>la</strong> madurez.<br />
Algas marinas que crecen sobre peñascos.<br />
1. Codium tomentosum<br />
C. fron<strong>de</strong> cylindracea aut compressa, elongata, dichotoma, segmentis subfastigiatis; coniocystis<br />
<strong>la</strong>teralibus subsessilibus ovato-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis nigro-viridibus.<br />
-250
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
C. t o m e n t o s u m Ag., Spec. Alg., i, p. 452; Kütz.; Harv., Phyc. Brit., t. 93. sP o n G o d i u n<br />
Lamx. Fu c u s Engl. Bot., t. 712.<br />
Fronda solitaria o agregada, que nace <strong>de</strong> un pequeño acha tamiento aterciope<strong>la</strong>do<br />
y adherente al peñasco, llegando a una altura muy variable según <strong>la</strong> localidad,<br />
<strong>la</strong>rga <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> tres pulgadas en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> d’Urville, nombrados y <strong>de</strong>scritos<br />
por Bory, espesa <strong>de</strong> una línea a lo más, y <strong>de</strong>l doble <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los sobacos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s dicotomías sucesivas en <strong>la</strong>s cuales se divi<strong>de</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base al vértice. Lo <strong>de</strong>más<br />
como en <strong>la</strong>s generalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l género.<br />
Bory dice que esta forma constituye el C. lineare Ag., aserción sobre <strong>la</strong> cual pue<strong>de</strong>n<br />
for marse dudas. Crece en Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> <strong>la</strong> trajo el almirante<br />
d’Ur vi lle.<br />
tr i B u X i<br />
va u q u e r í e a s<br />
Fronda vesiculosa o tubulosa. Tubo continuo, sencillo o ramoso. Espo ras<br />
<strong>la</strong>terales (con frecuencia revestidas <strong>de</strong> brácteas involucrales) o termi nales.<br />
vau c h e r i e e s Decaisne, C<strong>la</strong>ss. <strong>de</strong>s Alg.; Montag.<br />
XXiv. Br i o P s i s - Br y o P s i s<br />
Frons erecta, membranacea, filiformis, tubulosa, continua, exsiccatione nitens, varie ramosa.<br />
Rami inordinati, secundi, distichi aut pluries pinnati, pulvere tenuissimo viridi (gonidiis)<br />
in aqua suspenso referti. Sporae globosae, ad ramos <strong>la</strong>terales, sessiles, atro-viri<strong>de</strong>s. Sporidia<br />
ellip tica, rostrata, mobilia, e tubulis tan<strong>de</strong>m exeuntia et elongatione po<strong>la</strong>ri aut bipo<strong>la</strong>ri<br />
oppo sita germinantia.<br />
Br y o P s i s Lamx. in Desv., Journ. Bot., 1809, ii, p. 134; J. Ag.; Montag.; Menegh.<br />
Fronda tubulosa, continua, revestida <strong>de</strong> radice<strong>la</strong>s o <strong>de</strong> grampones en <strong>la</strong> base,<br />
carti<strong>la</strong>ginosa, filiforme, ramosa, encerrando gonidias ver<strong>de</strong>s, que se adhieren a lo<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s a <strong>la</strong>s cuales dan un lustre notable, y aca ban por cambiarse en<br />
zoosporas (sporidia J. Ag.) o cor púsculos globulosos móviles. Ramos dispuestos sin<br />
ór<strong>de</strong>n alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l tubo principal o repetidas veces pennados. Coniocistas esféricas<br />
<strong>la</strong>terales, sésiles, encerrando espo rozoi<strong>de</strong>s capaces <strong>de</strong> germinar y <strong>de</strong> reproducir<br />
<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta misma.<br />
Sólo se encuentra en <strong>Chile</strong> una especie.<br />
-251-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
1. Bryopsis rosae<br />
B. fron<strong>de</strong> subpyramidato-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, a basi radicosa ad medium usque nuda, <strong>de</strong>in undi que ramis<br />
sensim brevioribus vestita, ramis ramellos simplices, inordinatos, ortu constricto-strangu<strong>la</strong>tos<br />
rectos ad speciem non autem reipsa plumatos, apice haud fastigiatos emitten tibus.<br />
B. r o s a e Gaudich. in Ag., Spec. Alg., i, p. 450 et Voy. Uran., Bot., p. 158; Bory, Coq.,<br />
p. 211, t. 24, f. 1; vix. Ag., Syst. et. J. Ag., Alg. Medit.<br />
Fi<strong>la</strong>mento cilíndrico, tubuloso, continuo, di<strong>la</strong>tado y dividido a <strong>la</strong> base en algunas<br />
radice<strong>la</strong>s ahorquil<strong>la</strong>das, <strong>de</strong>l <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 6 a 10 pul gadas en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Malvinas, <strong>de</strong> 3 a 4 en los <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong>snudo hasta el tercio o el medio <strong>de</strong> su altura,<br />
emitien do <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí ramos que parecen pennados, pero que no lo son, y cuya<br />
longitud va insensiblemente disminuyendo hasta el vér tice, lo cual da a esta alga<br />
<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un tejo pequeño o <strong>de</strong> un á<strong>la</strong>mo b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> Italia. Ramos cargados <strong>de</strong><br />
ramulillos cortos, sencillos, naciendo <strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia, en<strong>de</strong>rezados<br />
pero no fastigiados en el vértice. Color <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> ne gruzco bril<strong>la</strong>nte, que<br />
toma un tinte amarillento con <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación.<br />
Nuestros ejemp<strong>la</strong>res, cogidos en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé, son idénticos a los traídos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
Malvinas por el almirante d’Urville y M. Gaudichaud. Me parecen muy diferentes<br />
<strong>de</strong> los <strong>de</strong>l Mediterráneo y <strong>de</strong>l Adriático. Bastará el com parar los caracteres <strong>de</strong><br />
nuestra diagnosis con los dados para <strong>la</strong> suya por M. J. Agardh, para asegurarse <strong>de</strong><br />
que el alga <strong>de</strong> nuestras mares es una especie diferente para <strong>la</strong> cual propongo el<br />
nombre <strong>de</strong> B. agardhii.<br />
Fa m i l i a ii<br />
Fl o r í d e a s<br />
Las florí<strong>de</strong>as son unas algas caracterizadas por su color, el cual presenta<br />
todas <strong>la</strong>s gradaciones <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el <strong>de</strong> <strong>la</strong> rosa tierno hasta el púrpura cargado o<br />
violá ceo, y por dos suertes <strong>de</strong> órganos <strong>de</strong> reproducción que no se hal<strong>la</strong>n<br />
nunca reunidos en el mismo indivi duo. La fronda o sistema vegetativo se<br />
reviste <strong>de</strong> dos formas principales: en <strong>la</strong> primera se presenta con el aspecto<br />
<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos tabicados o simplemente arti cu<strong>la</strong>dos, compuestos <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />
situadas cabo a cabo en una o muchas ringleras, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> una cel dil<strong>la</strong> o<br />
<strong>de</strong> un tubo central o <strong>de</strong> un eje i<strong>de</strong>al. Se l<strong>la</strong>ma tabique o endofragma el punto<br />
<strong>de</strong> separación <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s, y artículo, segmento o endocroma al espa cio<br />
comprendido entre dos tabiques. Estas celdil<strong>la</strong>s, ya sean simples o ya estén<br />
en serie múltip<strong>la</strong>, están incluidas en un tubo transparente homogéneo,<br />
anhisto, continuo, que varios ficologistas pre ten<strong>de</strong>n está com puesto <strong>de</strong><br />
fibras muy sueltas y diversamente entre cruzadas. En <strong>la</strong> segunda (florí<strong>de</strong>as<br />
continuas), <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s, que <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces son uniformes, o están<br />
situadas <strong>la</strong>s unas al <strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong>s otras en un mismo p<strong>la</strong>no, o bien, siendo<br />
sensiblemente diferentes entre sí, en cuanto a <strong>la</strong> forma, constituyen una<br />
fron da comprimida o cilíndrica, sencil<strong>la</strong> o diversamente ramificada o<br />
-252
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
re cor tada. Ésta se compone <strong>de</strong> muchas capas concéntricas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales<br />
una, recorriendo longitudinalmente el eje <strong>de</strong> esta misma fronda, forma<br />
como su médu<strong>la</strong> (stratumaxile vel medul<strong>la</strong>re), mientras <strong>la</strong> otra, que constituye<br />
<strong>la</strong> corteza (stratum corticale), está compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s que irradian en<br />
fi<strong>la</strong>mentos hacia <strong>la</strong> periferia. Se hal<strong>la</strong> también muchas veces una capa intermedia<br />
entre dichas dos capas. La fruc tificación es dioica en cierto modo,<br />
bien que <strong>la</strong> una no llene respecto a <strong>la</strong> otra el acto <strong>de</strong> <strong>la</strong> fecundación,<br />
cuya función parece reservada para otros órganos que se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n a su<br />
tiempo, ya en individuos que llevan esporas o tetrásporos, ya en individuos<br />
<strong>de</strong>l todo especiales. Las esporas, o <strong>la</strong> fructificación conceptacu<strong>la</strong>ria, nacen<br />
<strong>de</strong>l sistema o <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa me du<strong>la</strong>ria, y están contenidas en receptáculos<br />
(concep tacu<strong>la</strong>) muy variados en su forma, los cuales han sido distinguidos<br />
con nombres diferentes, y que están <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces salientes en<br />
<strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas. La segunda fructificación, o <strong>la</strong> tetraspórica,<br />
se forma en <strong>la</strong> capa cortical y sobresale raramente afuera. El tetrásporo,<br />
primitivamente sencillo, se divi<strong>de</strong> en cuatro esporas a <strong>la</strong> madurez y esta<br />
división se hace <strong>de</strong> tres maneras: 1° triangu<strong>la</strong>rmente, representando cada<br />
porción un tetraedro, <strong>de</strong>l cual una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s faces es convexa; 2° crucialmente,<br />
siguiendo dos p<strong>la</strong>nos supuestos pasar por el medio <strong>de</strong> los dos ejes, longitudinal<br />
y transversal, <strong>de</strong>l tetrásporo; 3° transversa lmente, <strong>de</strong> manera que<br />
<strong>la</strong>s dos tajadas medias son disciformes y <strong>la</strong>s dos extremas hemisféricas.<br />
Después <strong>de</strong> su separación, estas divisiones <strong>de</strong>l tetrásporo se redon<strong>de</strong>an.<br />
Las esporas y los tetrásporos reproducen igualmente <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta madre. El<br />
sitio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s anteri dias y su forma son casi tan variables como <strong>la</strong>s tribus y los<br />
géneros <strong>de</strong> <strong>la</strong> familia, pero tienen en común que a una época <strong>de</strong>terminada<br />
los anterozoi<strong>de</strong>s se escapan <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s que los encerraban y, armados <strong>de</strong><br />
pestañas vibrátiles, gozan <strong>de</strong> una motilidad notable que dura más o menos<br />
<strong>la</strong>rgo tiempo. Hasta ahora, ninguna experiencia directa ha confirmado su<br />
facul tad fecundante, pero no por eso es menos probable.<br />
El litoral chileno es sobre todo rico en algas <strong>de</strong> esta bel<strong>la</strong>, curiosa y numerosa<br />
familia, <strong>la</strong>s cuales, por sus formas tan va riadas y tan elegantes y por sus bellos colores,<br />
son a<strong>de</strong>más el adorno <strong>de</strong> nuestras colecciones.<br />
Fl o r i d e a s Lamx., J. Ag., Endl., Montag. ch o r i s t o s P o r e a s Decaisne. rh o d o s P e rm<br />
e a e Harv. he t e r o c a r P e a e Kütz. an G i o s P o r e a e Zanard.<br />
tr i B u i<br />
<strong>de</strong> le s s e ríeas<br />
Fronda continua, compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas o poliedras. Concep<br />
táculos salientes a lo exterior. Tetrásporos agregados en mácu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
for ma <strong>de</strong>finida (sori) o bien situados sobre folio<strong>la</strong>s apen dicu<strong>la</strong>res propias<br />
(spo rophyl<strong>la</strong>),<br />
<strong>de</strong> le s s e r i e eae J. Ag., Medit.; Montag.<br />
-253-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
i. <strong>de</strong> le s e r ia - <strong>de</strong> le s s e r ia<br />
Frons purpureo-rosea aut vio<strong>la</strong>cea, membranacea, p<strong>la</strong>na linearis, oblongo-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tave, ramosa,<br />
costa media nervisque <strong>la</strong>te ralibus, saepius parallelis percursa. Structura frondis cellulosa,<br />
cellulis polyedris, interdum seriatis. Fructus: 1º Conceptacu<strong>la</strong> ad costam aut marginem<br />
sessilia, sporas ovato-globosas, in filis moniliformiter articucatis, e p<strong>la</strong>ncenta centrali radiantibus<br />
formatas, foventia; 2º Tetrasporae in soris ellipticis per ipsam fron<strong>de</strong>m sparsae vel<br />
in frondis processibus immersae, tan<strong>de</strong>m triangu<strong>la</strong>re quadrivisae.<br />
<strong>de</strong> le s s e r ia Lamx., Ann. Mus., X X, p. 122; Ag. ex parte.; Grev.; J. Ag., Alg. medit.<br />
Fronda cilíndrica, filiforme, ramosa, con ramos foliá ceos, membranosos, p<strong>la</strong>nos,<br />
linear-oblongos, o <strong>la</strong>nceo <strong>la</strong>dos, <strong>de</strong> un bello rosa o <strong>de</strong> púrpura violáceo, recorridos<br />
en toda su longitud por una nerviosidad mediana mani fiesta, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual parten<br />
con frecuencia otras nerviosida<strong>de</strong>s <strong>la</strong>teral-oblicuas, parale<strong>la</strong>s entre sí. Algunas veces,<br />
en lugar <strong>de</strong> nerviosida<strong>de</strong>s, mirando <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta a contraluz, se observan líneas o<br />
series <strong>de</strong> puntos transparentes, igualmente paralelos. De <strong>la</strong>s dos fructificaciones, <strong>la</strong><br />
con ceptacu<strong>la</strong>ria se compone <strong>de</strong> coccidias o <strong>de</strong> cápsu<strong>la</strong>s sésiles ya sobre el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> fronda, ya sobre su ner viosidad, ya en fin pedice<strong>la</strong>das sobre <strong>la</strong> porción filiforme<br />
o tallo principal, y encierran en un pericarpio celuloso numerosas esporas ovoi<strong>de</strong>s.<br />
Éstas se forman en los fi<strong>la</strong> mentos que irradian <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa central y componen<br />
en <strong>la</strong> madurez un glomérulo que se hace libre. La tetraspó rica ocupa ciertos puntos<br />
<strong>de</strong>terminados <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda don<strong>de</strong> su reunión en mácu<strong>la</strong>s compone lo que se l<strong>la</strong>ma<br />
soros, o bien se ve sobre folio<strong>la</strong>s distintas, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces nacidas <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong>,<br />
y a <strong>la</strong>s cuales se ha dado el nombre <strong>de</strong> esporófi<strong>la</strong>s.<br />
Algas cosmopolitas <strong>de</strong> <strong>la</strong> más exquisita elegancia, y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>Chile</strong> no posee<br />
más que cuatro especies, siéndole propias dos, por lo menos, <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s.<br />
1. Delesseria quercifolia<br />
D. tenuissime membranacea, rosea vel rubra, obovata, pinnatifissa, basi stipitata, stipite in<br />
costam validam, pinnatam, evanescentem abeunte, lobis iterum divisis, margine irregu<strong>la</strong>riter<br />
<strong>de</strong>ntato-repandis, apice obtusis; conceptaculis hemisphaericis sorisque tetrasporarum subrotundis,<br />
inter nervos sparsis.<br />
D. q u e r c i F o l i a Bory, Coq., p. 186, t. 18, f. 1; Hook. et Harv., Crypt. Antarct., p. 165.<br />
Raíz disciforme. Fronda membranosa, <strong>de</strong> una excesiva <strong>de</strong>li ca<strong>de</strong>za, <strong>de</strong> un vivo<br />
color encarnado o rosado, <strong>de</strong> 3 a 4 pulgadas <strong>de</strong> alto en nuestros ejemp<strong>la</strong>res fructificados,<br />
oboval en su cir cunscripción general, dividida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en lóbulos<br />
penna dos, lobados ellos mismos y cuyos lóbulos todos están como groseramente<br />
<strong>de</strong>ntados en los bor<strong>de</strong>s, redon<strong>de</strong>ados por el vértice, y provista <strong>de</strong> un estipo corto<br />
que se pier<strong>de</strong> en todos estos lóbulos o pennu<strong>la</strong>s, bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> nerviosida<strong>de</strong>s<br />
muy visibles, pero que no alcanzan a su vértice. Conceptáculos he misféricos, <strong>de</strong>l<br />
-254
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
grosor <strong>de</strong> una grana <strong>de</strong> amapo<strong>la</strong> y cercados <strong>de</strong> un limbo transparente. Esporas<br />
piriformes. Soros redon<strong>de</strong>ados, esparcidos entre <strong>la</strong>s nerviosida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda,<br />
como los con ceptáculos mismos, y formados por tetrásporos que se divi<strong>de</strong>n triangu<strong>la</strong>rmente.<br />
En tierna edad, éstos están encerrados en un ancho perisporo perfectamente<br />
esférico.<br />
Esta especie había sido muy bien figurada por Bory, excepto el color, alterado en<br />
su ejemp<strong>la</strong>r, pero, según su costumbre, sin duda había consi<strong>de</strong>rado su <strong>de</strong>scripción<br />
como superflua. El doctor Hooker, que <strong>la</strong> encontró en <strong>la</strong>s Malvinas, y me ha<br />
dado un individuo <strong>de</strong> el<strong>la</strong> con tetrásporos, no ha hecho más que mencionar<strong>la</strong> sin<br />
<strong>de</strong>scribir<strong>la</strong>. Me he esforzado en llenar este vacío <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber analizado <strong>la</strong>s<br />
dos suertes <strong>de</strong> fruto que el señor Gay ha tenido <strong>la</strong> ventura <strong>de</strong> coger en el mar <strong>de</strong><br />
Cucao.<br />
2. Delesseria griffithsia<br />
D. fron<strong>de</strong> di<strong>la</strong>tat, membranacea, basi stipitata, filiformi, sursum divisa, segmentis <strong>la</strong>ciniayis,<br />
undu<strong>la</strong>tis, oppositis, <strong>la</strong>titudine aequalibus.<br />
D. G ri F F ith s ia Suhr, Regensb. Flora, 1840, p. 260; Kütz., Spec. Alg., p. 869.<br />
Des<strong>de</strong> una base cónica se elevan muchos individuos <strong>de</strong> 4 a 6 pulgadas. La<br />
fronda, revestida <strong>de</strong> un estipo filiforme que se cambia en una gran nerviosidad<br />
extendida casi hasta el vértice, tiene una pulgada <strong>de</strong> ancho más o menos, muy<br />
ondu<strong>la</strong>da en los bor<strong>de</strong>s, y se divi<strong>de</strong> ordinariamente en varios segmentos hacia el<br />
vértice. En el individuo mayor, los segmentos más inferiores están opuestos y se<br />
divi<strong>de</strong>n también una o dos veces. El alga conserva casi por todas partes el mismo<br />
ancho, y en el punto don<strong>de</strong> se divi<strong>de</strong>, los segmentos están poco distantes uno <strong>de</strong><br />
otro. La fructificación está esparcida por toda <strong>la</strong> fronda en forma <strong>de</strong> granos ovales<br />
o en soros redon<strong>de</strong>ados u oblongos. Color <strong>de</strong> un púrpura c<strong>la</strong>ro, pasando al encarnado<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>drillo. Consistencia membranosa, <strong>de</strong>lgada y ge<strong>la</strong>tinosa.<br />
No habiendo visto esta p<strong>la</strong>nta, me limito a traducir su <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l autor alemán.<br />
Ha sido cogida en valparaíso.<br />
3. Delesseria (Hypoglossum) bipinnatifida<br />
D. fron<strong>de</strong> tenuissime membranacea, costata, lineari, vage bipinnatifida, pinnis elongatis<br />
pinnu lisque lineari-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, nervosis, patenti-erectis; sporophyllis marginalibus, <strong>de</strong>ntatis,<br />
tetrasporas in soros oblongos aggregatas ferentibus.<br />
D. BiPinnatiFida Montag., Fl. Boliv., p. 31, t. v i, fig. 1. hy P o G l o s s u m Kütz.<br />
Las frondas son membranosas, p<strong>la</strong>nas, lineares, <strong>de</strong> 4 a 6 pulgadas <strong>de</strong> alto sobre<br />
uno ancho <strong>de</strong> 2 líneas a todo más, pero mucho más <strong>de</strong>lgadas en <strong>la</strong> base don<strong>de</strong><br />
-255-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
están hendidas parale<strong>la</strong>mente hasta <strong>la</strong> nerviosidad aparente que recorre su mitad<br />
en toda <strong>la</strong> longitud; están a<strong>de</strong>más diferentes veces pennadas, pero <strong>la</strong>s pennu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
diferentes ór<strong>de</strong>nes parten, no <strong>de</strong> <strong>la</strong> nerviosidad, como en el D. hypoglossum, sino<br />
<strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> mismo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas. Estas pennu<strong>la</strong>s son linear-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, provistas<br />
también <strong>de</strong> una nerviosidad y <strong>de</strong>ntadas por aquí y por allá, <strong>la</strong>s su periores muy<br />
próximas. Fructificación tetraspórica formando soros oblongos sobre esporófi<strong>la</strong>s<br />
oval-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, finamente <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>das en su periferia. Color <strong>de</strong> rosa, pasando<br />
al encar nado sanguíneo por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. El alga adhiere muy estrecha mente al<br />
papel.<br />
Esta donosa especie fue traída <strong>de</strong> valparaíso por el señor d’Orbigny. Será fácil<br />
distinguir<strong>la</strong> <strong>de</strong>l D. hypoglossum por sus divisiones que parten <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> y no <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
nerviosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />
4. Delesseria (Hypoglossum) ruscifolia<br />
D. fron<strong>de</strong> lineari, membranacea, costata, folia lineari-oblonga, obtusa, subsessilia, nervosa,<br />
integerrima, punctis hyalinis in lineas transversales anastomosantesque dispositis percursa,<br />
e costa emittente; conceptaculis in ipsa costa immersis; tetrasporis in soros lineares, costae<br />
pa rallelos collectis.<br />
D. r u s c i F o l i a Lamx., Essai p. 124; Ag. Montag., v. P. S., p. 164; Harv., Phyc. Brit. t. 26.<br />
hy P o G l o s s u m Kütz. Fu c u s Turn.<br />
Raíz disciforme. Frondas principales naciendo muchas al mismo tiempo <strong>de</strong><br />
una misma base, altas <strong>de</strong> 2 a 4 pulgadas, anchas <strong>de</strong> cosa <strong>de</strong> 4 líneas, linear-oblongas,<br />
obtusas, enteras, pro vistas <strong>de</strong> una nerviosidad bastante gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual nacen<br />
numerosas folio<strong>la</strong>s <strong>de</strong> una misma forma, suerte <strong>de</strong> prolificación que se repite<br />
muchas veces y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual resulta una fronda ge neral muy ramosa. Las folio<strong>la</strong>s<br />
presentan el carácter particu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> ofrecer series <strong>de</strong> puntos hialinos que no se ven<br />
bien si no situando <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta entre <strong>la</strong> luz y el ojo; estas folio<strong>la</strong>s, parale<strong>la</strong>s entre sí,<br />
se dirigen transversalmente <strong>de</strong> <strong>la</strong> nerviosidad hasta el bor<strong>de</strong>, produciendo otras<br />
líneas oblicuas que se juntan a <strong>la</strong>s primeras. Conceptáculos situados en <strong>la</strong> nerviosidad,<br />
junto al vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s folio<strong>la</strong>s. Tetrásporos reunidos en soros oblongos <strong>de</strong> cada<br />
<strong>la</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> nerviosidad.<br />
Esta especie fue encontrada en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por el almirante d’Urville.<br />
ii. aG l a o F i l o - aG l a o P h y l l u m<br />
Frons membranacea, p<strong>la</strong>na, reticu<strong>la</strong>ta, rosea aut rubra, non nisi <strong>de</strong>orsum quandoque costato-stipitata,<br />
venis tenuissimis saepius percursa. Structura frondis cellulosa, cellulis amplis<br />
rotundis aut polyedris. Conceptacu<strong>la</strong> hemisphaerica, frondi sessilia aut immersa, intus<br />
glo merulum sporarum pyriformium, angu<strong>la</strong>tarum in filis c<strong>la</strong>vatis e p<strong>la</strong>ncenta basi<strong>la</strong>ri ra-<br />
-256
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
diantibus ortarum, foventia. Tetrasporae, in soris <strong>de</strong>finitis <strong>la</strong>teralibus aut marginalibus<br />
collectae, tan<strong>de</strong>m triangule divisae, quadrigeminae.<br />
aG l a o P h y l l u m Grev., Alq. Brit., p. 77, sub ni t r o P h y l l o; nomen contra leges,<br />
grammaticae; simul et Botanicae factum, quod idcirco mutandum crat. aG l a o-<br />
P h y l l u m et c ry P to P l e u r a Kütz.<br />
Fronda membranosa, algunas veces <strong>de</strong> un tejido muy <strong>de</strong>licado, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> rosa<br />
o púrpura, p<strong>la</strong>na, raramente estipitada por <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una nerviosidad que se pier<strong>de</strong><br />
temprano, lo más ordinariamente sésil, pero recorrida por venas ramosas y reticu<strong>la</strong>das,<br />
compuestas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s bastante gran<strong>de</strong>s redon<strong>de</strong>adas o poliedras llenas<br />
<strong>de</strong> glo bulillos como en <strong>la</strong>s rodimeníeas. Conceptáculos espar cidos, hemisféricos o<br />
lenticu<strong>la</strong>res, sésiles o sumergidos en <strong>la</strong> fronda, encerrando un glomérulo <strong>de</strong> esporas<br />
piri formes o ángulosas, nacidas en el último endocroma <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos que irradian<br />
<strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa central. Tetrás poros cuadrigéminos, reunidos en soros esparcidos<br />
por <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda o algunas veces, como en <strong>la</strong>s <strong>de</strong>leserias, a <strong>la</strong>s cuales este<br />
género había sido reunido primero, ocupando unas especies <strong>de</strong> folio<strong>la</strong>s marginales.<br />
Los ag<strong>la</strong>ofilos son unas muy bel<strong>la</strong>s algas bastante comunes en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
y <strong>de</strong> Perú.<br />
1. Ag<strong>la</strong>ophyllum durvil<strong>la</strong>ei<br />
A. fron<strong>de</strong> membranacea, e roseo sanguinea aut vio<strong>la</strong>cea, basi stipite instructa, mox in <strong>la</strong>cinias<br />
lineares, dichotomas, obsolete venosas, margine fimbriatas, obtusas divisa; conceptaculis magnis,<br />
hemisphaericis, utrinque exstantibus sorisque tetrasporarum lineari-oblongis sparsis.<br />
A. d u rv i l l a e i Montag., Voy. Bonite, Crypt., p. 111. da w s o n i a Bory, Coq., t. 19. ni to-<br />
P h y l l u m Grev. cry P to P l e u r a Kütz.<br />
De un pequeño disco coriáceo se eleva una fronda membra nosa, <strong>de</strong> un color<br />
<strong>de</strong> sangre en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, pero que dicen ser <strong>de</strong> un rosa tierno que pasa<br />
al violeta durante <strong>la</strong> vida, alta <strong>de</strong> 5 a 8 pulgadas, provista en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> una suerte<br />
<strong>de</strong> es tipo comprimido, formado por <strong>la</strong> nerviosidad algunas veces ramificada, sobre<br />
todo en los individuos <strong>de</strong> más edad, que re corre su parte inferior hasta junto<br />
a <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura. En los ejemp<strong>la</strong>res más jóvenes, esta nerviosidad está sólo<br />
ribeteada por a<strong>la</strong>s membranosas que al caer <strong>la</strong> <strong>de</strong>jan <strong>de</strong>snuda. La fronda se divi<strong>de</strong><br />
por dicotomías sucesivas en correas anchas <strong>de</strong> dos a tres líneas enteras y algunas<br />
veces como fruncidas y ondu<strong>la</strong> das sobre los bor<strong>de</strong>s, redon<strong>de</strong>adas, bífidas o emarginadas<br />
en el vértice. Nerviosida<strong>de</strong>s secundarias o vénu<strong>la</strong>s poco visibles, flexuosas y<br />
todas dirigidas longitudinalmente. Con ceptáculos hemisféricos, cerrados, haciendo<br />
salida en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, formados <strong>de</strong> varias ringleras <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />
muy chiquitas y seriadas circu<strong>la</strong>rmente. En el fondo <strong>de</strong>l con ceptáculo, que tiene<br />
el grosor <strong>de</strong> una grana <strong>de</strong> amapo<strong>la</strong>, se nota una p<strong>la</strong>centa <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong>l cual<br />
irradian fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos, echados y muy enredados. En su último artículo<br />
-257-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
o endocroma están encerradas <strong>la</strong>s esporas, oblongas, ovoi<strong>de</strong>s u angulosas, <strong>de</strong> un<br />
encarnado vivo, que, muy pronto libres, se acumu<strong>la</strong>n en <strong>la</strong> casil<strong>la</strong>. No he podido<br />
verificar <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> un poro para su evacuación. Tetrásporos reunidos en soros<br />
linear-oblongos, muy numerosos, esparcidos en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />
Esta bel<strong>la</strong> especie, cuya i<strong>de</strong>ntidad he podido verificar con muestras tipos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
co lección <strong>de</strong> d’Urville, rotu<strong>la</strong>dos por mano <strong>de</strong> Bory, ha sido hal<strong>la</strong>da primero en<br />
Concepción por el ilustre marino. Parece bastante común en el litoral <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Chiloé, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> el señor Gay ha traído numerosos ejemp<strong>la</strong>res.<br />
2. Ag<strong>la</strong>ophyllum leiphaemum<br />
A. fron<strong>de</strong> membranacea, tenuissima, a basi stipitata filiformi-ramosa, in <strong>la</strong>cinias obovatas<br />
vage fissa, amaene rosea, segmentorum marginibus undu<strong>la</strong>tis pallidis.<br />
A. le i P hae m u m Montag. in d’Orbig. Voy. Amer. merid., Fl. Boliv., p. 21, t. 6, f. 2, sub<br />
hay m e n i a, et 3 e Cent. Ann. Sc. nat., févr. 1842; Kütz., Spec. Alg., p. 869.<br />
Fronda ramosa en <strong>la</strong> base, don<strong>de</strong> está como estipitada por una nerviosidad filiforme<br />
y <strong>de</strong>snudada que <strong>de</strong>saparece temprano. Divisiones membranosas <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> cerca<br />
<strong>de</strong> 3 pulgadas, di<strong>la</strong>tándose poco a poco hasta el vértice, el cual es redon<strong>de</strong>ado, hendiéndose<br />
el<strong>la</strong>s mismas irregu<strong>la</strong>rmente en dicotomías cortas, con bor<strong>de</strong>s ondu<strong>la</strong>dos y<br />
como almenados, pero en el medio <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se ven apenas trazas <strong>de</strong> <strong>la</strong> nerviosidad.<br />
Color <strong>de</strong>l más bello rosa <strong>de</strong> carmín; vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas <strong>de</strong>scolorido y pálido.<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en valparaíso por el almirante Du Petit-Thouars. Todos los<br />
individuos <strong>de</strong> el<strong>la</strong> que he visto presentan el carácter <strong>de</strong>l cual he sacado el nombre<br />
específico, es <strong>de</strong>cir, <strong>la</strong> <strong>de</strong>coloración <strong>de</strong>l vértice y <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s ondu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fronda. No había en ellos fructificación alguna.<br />
3. Ag<strong>la</strong>ophyllum chilense<br />
A. fron<strong>de</strong> tenuissima, rosea, omnino avenia, e basi cuneata palmato dichotoma, segmentis<br />
va rie fissis, ultimis obtusis; tetrasporarum soris in disco frondis rotundo-ellipticis, perexiguis,<br />
confertim sparsis.<br />
A. c h i l e n s e Kütz., Spec. Alg., p. 869. <strong>de</strong> le s s e r ia P u n c tata ? Montag., Fl. Boliv., p. 33;<br />
non Ag.<br />
Fronda membranosa, <strong>de</strong> una extremada tenuidad, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 6 pulgadas, cuneiforme<br />
en <strong>la</strong> base y dividida dos veces en segmen tos <strong>de</strong> <strong>la</strong> misma forma, que<br />
van di<strong>la</strong>tándose hasta el vértice, don<strong>de</strong> está como franjeada en lóbulos obtusos y<br />
don<strong>de</strong> su ancho total es <strong>de</strong> cosa <strong>de</strong> 3 a 4 pulgadas. No se observa traza al guna <strong>de</strong><br />
nerviosidad ni <strong>de</strong> vena, pero toda <strong>la</strong> fronda está pun tuada por <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> soros<br />
numerosos redon<strong>de</strong>ados o elíp ticos y sumamente chiquitos. Los tetrásporos no<br />
ofrecen nada <strong>de</strong> particu<strong>la</strong>r. Color <strong>de</strong> rosa subido, tirando al vinoso.<br />
-258
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
Esta alga semeja mucho a nuestro A. punctatum, al cual <strong>la</strong> había yo contraído con<br />
alguna duda, y tiene <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> algunos individuos <strong>de</strong>l Rhodymenia palmata. Fue<br />
encontrada en valparaíso por el señor Alci<strong>de</strong>s d’Or bigny.<br />
4. Ag<strong>la</strong>ophyllum serpentinum †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám.14, fig. 2)<br />
A. fron<strong>de</strong> membranacea, rosea, <strong>de</strong>colorans, elongata, subcuneata, basi stipite brevissimo mu -<br />
nita, margine undu<strong>la</strong>ta, costata, costis crassis, dichotomis, eximie flexuoso-serpentinis, ad<br />
apicem frondis profun<strong>de</strong> fissam productis; conceptaculis inter aut supra costas sparsis, hemisphaericis,<br />
poro pertusis, <strong>de</strong>mum prorsus <strong>de</strong>ciduis.<br />
A. s e r P e n t i n u m Montag., Mss., Herb. Mus. Paris.<br />
Fronda membranosa, bastante <strong>de</strong>lgada, rosa, cuneiforme en <strong>la</strong> base, don<strong>de</strong> se<br />
ve un disquito propio para adherir<strong>la</strong> a los peñascos, <strong>de</strong>spués linear, muy a<strong>la</strong>rgada y<br />
midiendo en altura <strong>de</strong> 6 a 8 pulgadas, ensanchándose insensiblemente a contar <strong>de</strong>l<br />
tercio inferior y dividiéndose en dos o tres lóbulos que son bas tante <strong>la</strong>rgos también,<br />
on<strong>de</strong>ados como el<strong>la</strong> en los bor<strong>de</strong>s, y ob tusos en el vértice. Esta fronda está recorrida<br />
en toda su exten sión por numerosas nerviosida<strong>de</strong>s longitudinales, salientes, <strong>de</strong><br />
un tinte más cargado, que se elevan serpenteando elegante mente y subdividiéndose<br />
por dicotomías sucesivas. Conceptá culos hemisféricos, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cabeza <strong>de</strong><br />
alfiler mediano, situados en <strong>la</strong>s nerviosida<strong>de</strong>s o entre el<strong>la</strong>s, horadados <strong>de</strong> un poro en<br />
el vértice, y <strong>de</strong>jando <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su caída un agujero redondo en <strong>la</strong> fronda. Esporas<br />
<strong>de</strong> forma bastante variable, oblongas, redon<strong>de</strong>adas u angulosas, <strong>de</strong> un encarnado<br />
<strong>de</strong> car mín intenso y <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>das al vértice <strong>de</strong> un fi<strong>la</strong>mento corto en <strong>de</strong>rezado, que<br />
nace <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa central en forma <strong>de</strong> cúpu<strong>la</strong>. Aunque <strong>de</strong>lgada, <strong>la</strong> fronda está<br />
compuesta <strong>de</strong> cuatro capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s superpuestas, mucho más chiquitas, pero <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> misma forma que en <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más especies <strong>de</strong>l género. En un corte lon gitudinal <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s nerviosida<strong>de</strong>s, estas celdil<strong>la</strong>s son más a<strong>la</strong>rga das y paralelepípedas.<br />
Esta alga magnífica tiene un poco el porte y el aspecto <strong>de</strong> un individuo <strong>de</strong>scolorido<br />
<strong>de</strong>l Hymenena fissa, pero <strong>la</strong>s venas que recorren <strong>la</strong> fronda son dicótomas, gran<strong>de</strong>s,<br />
salientes y no anastomosan entre sí. Ha sido cogida por el señor Gay en <strong>la</strong>s aguas<br />
<strong>de</strong>l mar <strong>de</strong> San Carlos <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé.<br />
iii. as P i d o F o r a - as P i d o P h o r a †<br />
Frons membranacea, hyalino-punctu<strong>la</strong>ta, venulosa, venulis ramosis anastomosantibus tenui<br />
ssimis. Conceptacu<strong>la</strong> exserta, basi coarctata peltaeformia. Sporae in perisporiis innatae<br />
continuis e p<strong>la</strong>centa basi<strong>la</strong>ri erectis. Caetera ag<strong>la</strong>ophylli.<br />
as P i d o P h o r a Montag., Mss. Herb. propr.<br />
-259-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Fronda membranosa, recorrida por vénu<strong>la</strong>s ramosas muy sueltas, que se anastomosan<br />
entre sí, y finamente puntuada mirándo<strong>la</strong> a contraluz con un buen lente.<br />
Con ceptáculos salientes, estrechados a <strong>la</strong> base y bastante se mejantes a broqueles<br />
diminutos. Esporas naciendo en cel dil<strong>la</strong>s sencil<strong>la</strong>s (perisporos) que se elevan <strong>de</strong><br />
una p<strong>la</strong>centa central basi<strong>la</strong>r. Lo <strong>de</strong>más como en el género prece <strong>de</strong>nte.<br />
Conocemos una so<strong>la</strong> especie <strong>de</strong> este nuevo género.<br />
1. Aspidophora gaudichaudii †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 15, fig. 3)<br />
A. fron<strong>de</strong> minuta, membranacea, sessili, obovata oblongave, simplici aut apice divisa, rubrosanguinea,<br />
ecostata, venulis tenuissimis percursa; conceptaculis prosilientibus, marginatopeltatis;<br />
sporis oblongolinearibus, in fi<strong>la</strong> brevia continua (perisporia) e fundo erecta incluisis;<br />
tetrasporis in soros minutos, confertos, confluyentes congestis.<br />
A. G a u d i c h a u d i i Montag., Herb. propr.<br />
Frondas parásitas, apenas encogidas en pedículo en <strong>la</strong> base, <strong>de</strong>spués oblongas,<br />
altas <strong>de</strong> 6 a 8 líneas, anchas <strong>de</strong> 2 a 3, mem branosas, enteras en los bor<strong>de</strong>s y recorridas<br />
en todos sentidos por vénu<strong>la</strong>s fáciles <strong>de</strong> ver por transparencia y anastomosadas<br />
entre sí. Su estructura consiste en dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s penta o hexágonas bastante<br />
gran<strong>de</strong>s, entre <strong>la</strong>s cuales se ven otras cel dil<strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rgadas, que, por su disposición<br />
seriada, componen <strong>la</strong>s vénu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> que se trata. Conceptáculos situados <strong>de</strong> un solo<br />
<strong>la</strong>do abajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, convexo-hemisféricos, <strong>de</strong>l diámetro <strong>de</strong> un cuarto <strong>de</strong> milímetro<br />
y más, comprendido un rebor<strong>de</strong> saliente, que forma en el vértice <strong>de</strong> ellos<br />
una suerte <strong>de</strong> broquel, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> el nombre genérico. Del fondo <strong>de</strong> estos conceptáculos,<br />
se elevan perisporos en forma <strong>de</strong> porrita truncada, en los cuales se ve una<br />
so<strong>la</strong> espora bastante <strong>la</strong>rga y linear. Tetrásporos im perfectos reunidos en mácu<strong>la</strong>s<br />
muy diminutas, pero con fluyentes.<br />
Las vénu<strong>la</strong>s que recorren <strong>la</strong> fronda le dan <strong>la</strong> apariencia <strong>de</strong> un hymenena. El señor Gaudichaud<br />
es a quien somos <strong>de</strong>udores <strong>de</strong> esta alga, que crece en <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> sobre un<br />
chondrus y una polysiphonia. Me parece muy diferente <strong>de</strong> los ag<strong>la</strong>ofilos por <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />
broquel <strong>de</strong> su conceptáculo y los fi<strong>la</strong>mentos esporígeros <strong>de</strong> un solo artículo. Propongo<br />
en consecuencia sea elevada al rango <strong>de</strong> género, con el nombre <strong>de</strong> aspidophora.<br />
iv. Pl o c a m i o - Pl o c a m i u m<br />
Frons membranaceo-carti<strong>la</strong>ginea, purpurea, linearis aut filiformis, compressa vel p<strong>la</strong>na,<br />
pinnatim <strong>de</strong>composita, pinnis alterne geminis ternis quinisve pectinatis, rectis aut incurvosubu<strong>la</strong>tis.<br />
Structura: Strata bina aut terna; cellu<strong>la</strong>e autem intermedii longitudinales oblongae,<br />
centrales (in nonnullis) <strong>de</strong>mum costam efformantes, superficiales vero rotundo-polygonae.<br />
Conceptacu<strong>la</strong> sessilia aut pedicel<strong>la</strong>ta, marginalia aut axil<strong>la</strong>ria, ovoi<strong>de</strong>o-hemisphaerica, intus<br />
-260
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 14. Fig. 2a. Agaophyllum serpentinum visto <strong>de</strong> tamaño natural y con fronda entera. 2b. Corte vertical<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> mitad <strong>de</strong> un conceptáculo en el centro <strong>de</strong>l cual están reunidas en masa <strong>la</strong>s esporas hechas libres,<br />
vistas con un aumento <strong>de</strong> cincuenta veces. 2c. Porción <strong>de</strong> un conceptáculo aumentado un poco más <strong>de</strong><br />
cien veces para mostrar los fi<strong>la</strong>mentos en los que se engendran <strong>la</strong>s esporas. 2d. Muchas <strong>de</strong> estas esporas<br />
ais<strong>la</strong>das y aumentadas ciento sesenta veces.
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 15, fig. 3. 3a. Un individuo <strong>de</strong> Aspidophora gaudichaudii, visto <strong>de</strong> tamaño natural. 3b. Porción <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> fronda aumentada cinco veces para mostrar <strong>la</strong>s venas aparentes y los conceptáculos en broquel <strong>de</strong><br />
que está guarnecida. 3c. Uno <strong>de</strong> estos conceptáculos visto <strong>de</strong> frente, y aumentado veinticinco veces,<br />
con su re bor<strong>de</strong> saliente y membranoso c'. En 3d se ve el mismo conceptáculo <strong>de</strong> perfil con su bor<strong>de</strong><br />
un poco rebajado. 3e. Fi<strong>la</strong>mentos en<strong>de</strong>rezados, partiendo <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa basi<strong>la</strong>r central y cuyo último<br />
endocroma se convierte en <strong>la</strong> espora; esta figura está aumentada 190 veces. En fin <strong>la</strong> fig. 3f, aumentada<br />
125 veces, muestra el enrejado cortical <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
sporas ovatas in endochromatibus filorum moniliformium a p<strong>la</strong>centa basi<strong>la</strong>ri radiantium<br />
formatas et in glomerulum sphericum congestas, foventi. Tetrasporae oblongae tan<strong>de</strong>m zonatim<br />
quadridivisae in sporophyllis propriis linearibus simplicibus bi-aut plurifidis, sparsis aut<br />
aggregatis duplici serie nidu<strong>la</strong>ntes.<br />
Pl o c a m i u m Harv., Crypt. Antarct., et Nereis austr., ii, p. 21; J. Ag., l.c., ii, p. 392.<br />
Fronda membranosa o alguna vez carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> un bello color <strong>de</strong> rosa o purpúreo,<br />
p<strong>la</strong>na o comprimida como hoja <strong>de</strong> espada, linear y diversas veces pennada,<br />
provista o <strong>de</strong>sprovista <strong>de</strong> nerviosidad longitudinal. Pí nu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n sencil<strong>la</strong>s,<br />
dísticas alternas, enteras o <strong>de</strong>ntadas por afuera; <strong>de</strong> segundo or<strong>de</strong>n, sencil<strong>la</strong>s o<br />
dispuestas en series <strong>de</strong> 2, 3 o 4 en el interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras. Estructura: dos o tres<br />
capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s primeras o <strong>la</strong>s superficiales son redon<strong>de</strong>a das o poliedras,<br />
al paso que <strong>la</strong>s interiores, oblongas o longitudinales, forman en algunas especies<br />
una salida que simu<strong>la</strong> una nerviosidad. Conceptáculos hermisféricos, sésiles y<br />
esparcidos por <strong>la</strong> fronda, o situados en unas especies <strong>de</strong> folio<strong>la</strong>s que el ahogamiento<br />
<strong>de</strong> su base hace parecer como pedice<strong>la</strong>das. Esporas ovoi<strong>de</strong>s formadas en los artículos<br />
o endocromas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos en forma <strong>de</strong> porrita y monoliformes que se elevan<br />
<strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa central. Tetrásporos biseriados, oblongos, teniendo su eje mayor<br />
situado en el sentido <strong>de</strong>l espesor <strong>de</strong> <strong>la</strong>s espo rofi<strong>la</strong>s lineares, sencil<strong>la</strong>s, bifurcadas o<br />
plurífidas y sepa rándose por cesuras transversas en cuatro esporas a <strong>la</strong> madurez.<br />
Este género notable, <strong>de</strong>l cual una so<strong>la</strong> especie, que no es <strong>la</strong> menos bel<strong>la</strong>, es cosmopolita,<br />
tiene sus representantes los más numerosos en los mares australes. <strong>Chile</strong><br />
posee dos <strong>de</strong> ellos.<br />
1. Plocamium coccineum<br />
P. fron<strong>de</strong> angusta, lineari, carti<strong>la</strong>ginea, p<strong>la</strong>no-compressa, ecostata, pinnato-<strong>de</strong>composita,<br />
pinnis alterne ternis quinisve, inferiore <strong>la</strong>ciniisque superiorum a basi <strong>la</strong>tiore acuminato-subu<strong>la</strong><br />
tis, integerrimis; conceptaculis <strong>la</strong>teralibus sessilibus; tetrasporis in sporophyllis simplicibus,<br />
bifidis aut divaricato-ramosis nidu<strong>la</strong>ntibus.<br />
P. c o c c i n e u m Lyngb., Hydroph. Dan., p. 39, t. 9; Harv., Phycologia Brit., t. 44. P. v ul<br />
a G e Lamx. <strong>de</strong> le s s e r ia P l o c a m i u m Ag.<br />
var. confervaceum: fron<strong>de</strong> graciliori, pinnulis binis-quinis brevibus; sporophyllis omnibus<br />
subsimplicibus.<br />
P. c o n F e rva c e u m Bory, Coq., p. 164.<br />
Frondas naciendo <strong>de</strong> una base fibrosa, que se elevan a una al tura muy variable<br />
entre algunas pulgadas y más <strong>de</strong> un pie comprimidas o aun también p<strong>la</strong>nas por<br />
abajo, lineares estrechas, apenas <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> ancho y dicotómicas, dividi das<br />
en un mismo p<strong>la</strong>no. Ramos dísticos, próximos, abier tos, que llevan una o varias<br />
ringleras <strong>de</strong> ramos semejantes. Ramulillos subu<strong>la</strong>dos, agudos, abiertos, vueltos al<br />
-265-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
mismo <strong>la</strong>do y como pectíneos, alternativamente dispuestos en número <strong>de</strong> tres a<br />
cinco <strong>de</strong> cada <strong>la</strong>do, el inferior <strong>de</strong> cada ringlera sencillo y almenado. Conceptáculos<br />
solitarios, sésiles en el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda o <strong>de</strong> los ramos. Esporofi<strong>la</strong>s <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das,<br />
sencil<strong>la</strong>s, bi o multífidas con segmentos divaricados, resultando ordinaria mente <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l último or<strong>de</strong>n y ocu pando consiguientemente <strong>la</strong><br />
misma posición, conteniendo, en dos ringleras parale<strong>la</strong>s, numerosos tetrásporos<br />
oblongos. La va riedad no difiere <strong>de</strong>l tipo más que por una fronda principal más<br />
<strong>de</strong>lgada, por pínu<strong>la</strong>s casi confervoi<strong>de</strong>s y sobre todo por esporo fi<strong>la</strong>s sencil<strong>la</strong>s y apenas<br />
bífidas.<br />
El tipo y <strong>la</strong> variedad se encuentran en el litoral <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. He visto ejem p<strong>la</strong>res <strong>de</strong>l<br />
primero en <strong>la</strong>s colecciones <strong>de</strong> Bertero y <strong>de</strong>l señor Gay, y <strong>de</strong> <strong>la</strong> se gunda, en <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
d’Urville.<br />
2. Plocamium magel<strong>la</strong>nicum<br />
P. fron<strong>de</strong> membranacea, basi carti<strong>la</strong>ginea, <strong>la</strong>tiuscu<strong>la</strong>, p<strong>la</strong>na, costata, <strong>de</strong>composito-pinnatifida,<br />
pinnis pinnulisque alternis, ultimis subu<strong>la</strong>tis acutis serratis suboppositis; conceptaculis globosis<br />
sparsis saepissime pedicel<strong>la</strong>tis.<br />
P. m a G e l l a n i c u m Hook. Fil. et Harv., Crypt. Antarct., p. 168. th a m n o P h o r a<br />
Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 162, t. 8, f. 2. tr a m n o G a r P u s Kützs.<br />
Raíz que consiste en un pequeño disco que da nacimiento a muchas frondas.<br />
Fronda membranosa, <strong>de</strong>lgada, <strong>de</strong> un rosa purpúreo, <strong>de</strong> 2 a 8 pulgadas <strong>de</strong> alto,<br />
estrecha en su nacimiento, <strong>de</strong> 2 a 3 líneas <strong>de</strong> ancho hacia el medio y varias veces<br />
pinatí fida. Pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> primer y <strong>de</strong> segundo or<strong>de</strong>n que van dismi nuyendo <strong>de</strong> ancho,<br />
alternas, pero nunca alternativamente geminadas, en<strong>de</strong>rezadas, con sobacos<br />
redon<strong>de</strong>ados, más o me nos próximas, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, agudas, <strong>de</strong>ntadas por <strong>la</strong> parte<br />
interior y en el vértice. Conceptáculos ovoi<strong>de</strong>s o esféricos, vi sibles a simple vista,<br />
sésiles o bastante <strong>la</strong>rgamente pedice <strong>la</strong>dos. Nerviosidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda poco saliente,<br />
visible con todo en mis ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, que son <strong>de</strong> tierna edad y no aun<br />
fructificados, y aun más en los <strong>de</strong>l señor Hooker, los cuales ofrecen a<strong>de</strong>más el fruto<br />
conceptacu<strong>la</strong>rio. Tetrásporos hasta ahora <strong>de</strong>sconocidos.<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en Puerto Hambre, en el estrecho <strong>de</strong> Maga l<strong>la</strong>nes, por el<br />
señor Jacquinot.<br />
tr i B u ii<br />
plo C a r í e a s<br />
Fronda filiforme o p<strong>la</strong>na, compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s poliedras o re don<strong>de</strong>adas<br />
en el centro, y <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos más o menos monoliformes, que irradian<br />
hacia <strong>la</strong> periferia. Conceptáculos exteriores, más o menos salientes; esporas<br />
-266
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
nacidas en los endocromas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos en<strong>de</strong>re zados o irradiados <strong>de</strong> una<br />
p<strong>la</strong>centa central hacia todos los puntos <strong>de</strong>l conceptáculo.<br />
Plo car i e e s Montag., Diet. univ. Hist. nat.<br />
v. hi P n e a - hy P n e a<br />
Frons carti<strong>la</strong>gineo-membranacea, filiformis, ramosa, ad apicem ramorum non raro incurvatouncinata,<br />
tota vel superne modo ramentis spinuliformibus fructigeris obsita, setis confervoi<strong>de</strong>is<br />
tenuissimis hirsutiuscu<strong>la</strong>. Structura: Cellu<strong>la</strong>e centrales oblongae, nucleo granuloso farctae,<br />
quae quo magis ad peripheriam accedunt eo minores evadunt. Color purpurascens, fugax,<br />
vi ri <strong>de</strong>s cens, raro nigrescens. Conceptacu<strong>la</strong> <strong>la</strong>teralia, hemisphaerica et in ramentis sessilia,<br />
api cu <strong>la</strong>ta, sporas globosas aut obovatas pericarpio celluloso inclu<strong>de</strong>ntia. Tetrasporae oblongae<br />
in cellulis periphericis spinu<strong>la</strong>rum tumentium nidu<strong>la</strong>ntes, tan<strong>de</strong>m zonatim quadridivisae.<br />
hy P n e a Lamx., Essai, p. 43; Grey.; Montag.; J. Ag. sP h a e r o c o c c i Spec. C. Ag.<br />
Fronda filiforme, cilíndrica, muy ramosa, compuesta <strong>de</strong> tres capas distintas; <strong>la</strong><br />
una axil, que consiste en celdil<strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rgadas; <strong>la</strong> segunda intermedia formada <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />
más anchas, oblongas, angulosas; finalmente <strong>la</strong> tercera o cortical compuesta<br />
<strong>de</strong> diminutas celdil<strong>la</strong>s. En edad tierna <strong>la</strong> capa central está con frecuencia formada<br />
<strong>de</strong> una so<strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> más gran<strong>de</strong> que <strong>la</strong>s otras. De <strong>la</strong>s dos suertes <strong>de</strong> fruto, <strong>de</strong>l que yo<br />
he <strong>de</strong>scrito el primero, los con ceptáculos hemisféricos, situados en los <strong>la</strong>dos <strong>de</strong> los<br />
ra mos, encierran fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos, radiantes en todos sentidos, y en el vértice<br />
<strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los cuales están aglomeradas esporas globulosas muy chiquitas, adquiriendo<br />
so<strong>la</strong>mente algunas <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s un volumen más consi<strong>de</strong>rable, al paso que <strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong>más abortan. Los tetrás poros, <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos en los ramulillos, les dan <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />
un huso y están situados horizontalmente alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un eje central compuesto<br />
<strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s <strong>la</strong>cias y hia linas.<br />
Estas algas, que no viven más que en zonas temp<strong>la</strong>das, tienen un porte que les es<br />
propio; son principalmente notables por el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas rol<strong>la</strong>do en forma<br />
<strong>de</strong> cayado o <strong>de</strong> co<strong>la</strong> <strong>de</strong> escorpión y por su fructificación.<br />
1. Hypnea musciformis<br />
H. fron<strong>de</strong> ge<strong>la</strong>tinosa, carti<strong>la</strong>ginea, filiformi, tereti, elongata, irregu<strong>la</strong>riter ramosissima, ramen<br />
tis setaceis spinuliformibus obsita, apicibus ramorum involuto-uncinatis, ramentis in<br />
fructum siliquae formem intumescentibus; tetrasporis oblongis.<br />
H. m u s c i F o r m i s Lamx., Essai, p. 43; Montag., Canaries, p. 161, fruct. <strong>de</strong>script.; J. Ag.;<br />
Kütz. sP h a e r o c o c c u s C. Ag. Fo c u s Turn., Hist. Fuc., t. 127.<br />
var. esperi: fron<strong>de</strong> carti<strong>la</strong>ginea, abbreviata, vage dichotomo-ramosa, coccinea, f<strong>la</strong>vescente,<br />
ramentis spinulosis rigidiusculis undique patenti-erectis acutis, ramis divaricatis<br />
<strong>de</strong>flexisque rarius uncinatis.<br />
-267-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
H. e s P e r i Bory, Coq., p. 157; Montag., v.P.S.; Kütz. Fu c u s n o ot r a n u s Esp., Fuc.,<br />
t. 125.<br />
Fronda filiforme, carti<strong>la</strong>ginosa, cilíndrica, bastante tiesa, variable en altura <strong>de</strong><br />
2 a 4 pulgadas, alcanzando apenas esta lon gitud en nuestro ejemp<strong>la</strong>r, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong><br />
un Re <strong>de</strong> violín, divi dida en ramos a<strong>la</strong>rgados, cuya circunscripción le da el aspecto<br />
<strong>de</strong> un arbusto chiquito. Ramos nacidos <strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda y disminuyendo<br />
<strong>de</strong> longitud a medida que se acercan al vértice. Fronda y ramos no formando<br />
cayado a su vértice, pero erizados <strong>de</strong> numerosos ramulillos, muy cortos, tiesos,<br />
hori zontales o en<strong>de</strong>rezados, agudos, en <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong> los cuales se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n<br />
los tetrásporos. Conceptáculos globulosos, si tuados <strong>la</strong>teralmente en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los<br />
ramos. Color encarnado-a naranjado, mezc<strong>la</strong>do con un tinte amarillento, pasando<br />
al bruno negruzco al secarse.<br />
Esta muestra es don<strong>de</strong> he visto y por <strong>la</strong> que he <strong>de</strong>scrito <strong>la</strong> primera vez los conceptáculos.<br />
Ha sido cogida por d’Urville en Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. La que lleva los<br />
tetrásporos me ha sido comunicada por el señor Gay en a su primer viaje.<br />
vi. Pl o c a r i a - Pl o c a r i a<br />
Frons subcarnosa vel carti<strong>la</strong>ginea, cylindracea aut compressop<strong>la</strong>na, subdichotome ramosissima.<br />
Structura frondis: cellu<strong>la</strong>e magnae oblongo-cylindraceae, ge<strong>la</strong>tina hyalina aut materie<br />
granulosa facile diffluente repletae, in fi<strong>la</strong> moniliformia <strong>de</strong>nsissime stipata peripheriam<br />
versus abeunte. Conceptacu<strong>la</strong> <strong>la</strong>teralia, in ramis sessilia, apicu<strong>la</strong>ta aut papil<strong>la</strong>ta, glomerulum<br />
sporarum e p<strong>la</strong>centa centrali celluloso irradiantium intra pericarpium e filis articu<strong>la</strong>tis<br />
<strong>de</strong>nsissimis com positum foventia. Terasporae oblongae in cellulis periphericis nidu<strong>la</strong>ntes, raro<br />
inter fi<strong>la</strong> mo niliformia occultae, <strong>de</strong>nique in sporas quatuor cruciatim divisae.<br />
Pl o c a r i a Nees ab Esenb., in Hor. Phys. Berol., p. 42 (1820); Montag.; Harv.; Endl.;<br />
Gr a c i l a r i a Grev. (1835). sP h a e r o c o c c u s Ag.., p. p. ahnFelitiae Spec. J. Ag.<br />
Fronda carti<strong>la</strong>ginosa, cilíndrica o comprimida, alguna vez p<strong>la</strong>na, muy ramosa<br />
por dicotomías, compuesta en el centro <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s bastante gran<strong>de</strong>s, oblongas,<br />
llenas <strong>de</strong> un mucí<strong>la</strong>go hialino o <strong>de</strong> materia granulosa, y cuyas dimensiones disminuyen<br />
a medida que se acercan a <strong>la</strong> periferia don<strong>de</strong> se terminan en fi<strong>la</strong>mentos<br />
monoli formes más o menos estrechamente apretados. Concep táculos <strong>la</strong>terales,<br />
hemisféricos, sésiles en los ramos, provistos <strong>de</strong> una papil<strong>la</strong> en el vértice y encerrando<br />
un glomérulo <strong>de</strong> esporas; estas nacen en el último artículo <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />
articu<strong>la</strong>dos, partiendo <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa ce lulosa central e irradiando hacia todos los<br />
puntos <strong>de</strong>l conceptáculo. Tetrásporos oblongos, crucialmente divi didos en cuatro<br />
a <strong>la</strong> madurez y situados en celdil<strong>la</strong>s que avecindan <strong>la</strong> periferia, raramente entre los<br />
fi<strong>la</strong>mentos en forma <strong>de</strong> rosario.<br />
Conocemos en <strong>Chile</strong> dos especies <strong>de</strong> este género.<br />
-268
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Plocaria chondroi<strong>de</strong>s<br />
P. fron<strong>de</strong> cylindracea, rugulosa, irregu<strong>la</strong>riter ramosa, dichotoma aut raro subtrichotoma; ramis<br />
in f<strong>la</strong>to-torulosis (intus inanibus) apice acutis aut acuminatis, subfastigiatis; fructus...<br />
P. c h o n d r o i d e s Montag.; Hb. Gi G a rt i n a Bory, Coq., p. 154; J. Ag., Spec. Alg. ii, p. 181.<br />
Esta alga, <strong>de</strong> color verdoso o por aquí y por allá <strong>de</strong>scolorida, es cilíndrica,<br />
longitudinalmente rugosa, cuando está seca, alta <strong>de</strong> 2 pulgadas a lo más, <strong>de</strong>l grosor<br />
<strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo por abajo y disminuyendo poco a poco hacia arriba,<br />
irregu<strong>la</strong>rmente dicótoma y pareciendo tricótoma, cuando se hal<strong>la</strong>n aproximadas<br />
dos dicotomías. Ramos abiertos o en<strong>de</strong>rezados a 45°, una o más veces hinchados<br />
<strong>de</strong> manera que toman el aspecto monoliforme, y huecos al nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong> hinchazón.<br />
La mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces no se encuen tra más que uno hacia el vértice, el cual da a<br />
los ramos <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una rueca cargada <strong>de</strong> estopa. La estructura es c<strong>la</strong>ra mente <strong>la</strong><br />
<strong>de</strong>l género plocaria tal como yo lo comprendo. No he hal<strong>la</strong>do ni <strong>la</strong> una ni <strong>la</strong> otra<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong>l fruto.<br />
Crece sobre <strong>la</strong>s conchas en <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>yas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Concepción, don<strong>de</strong> ha sido cogida por<br />
d’Urville, en cuya colección he visto sus ejemp<strong>la</strong>res.<br />
2. Plocaria durvil<strong>la</strong>ei<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 16, fig. 2)<br />
P. fron<strong>de</strong> tereti, carti<strong>la</strong>ginea, regu<strong>la</strong>riter aut vage dichotoma, axillis acutis, segmentis erectius<br />
culis compressis fastigiatis, interdum fascicu <strong>la</strong>tis, fertilibus torulosis.<br />
P. d u rv i l l a e i Montag., Mss. P. c o n c i n n a Ejusd., Bonite, p. 100. sP h a e r o c o c c u s<br />
c o n c i n n u s Kütz., Spec. Alg., p. 744, non Ag. Po ly i d e s Bory, Coq.!! ah n F e lt i a J. Ag.<br />
Alga muy variable en cuanto a su ramificación. Frondas nu merosas partiendo<br />
<strong>de</strong>l mismo punto, <strong>la</strong>s unas abortadas y sen cil<strong>la</strong>s o so<strong>la</strong>mente una o dos veces horquil<strong>la</strong>das,<br />
<strong>la</strong>s otras regu <strong>la</strong>res. Éstas son filiformes, cilíndricas, atenuadas en <strong>la</strong> base,<br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces sencil<strong>la</strong>s hasta <strong>la</strong> mitad y más <strong>de</strong> su altura, que es <strong>de</strong> 2 a 6<br />
pulgadas, un poco espesadas en el sitio don<strong>de</strong> empiezan a dividirse y adquiriendo<br />
allí mismo cerca <strong>de</strong> 1 línea <strong>de</strong> diámetro. La ramificación es regu<strong>la</strong>rmente dicótoma<br />
y bastante regu<strong>la</strong>r, con segmentos en<strong>de</strong>rezados y formando entre ellos ángulos variables<br />
entre 20 y 40 <strong>de</strong> abertura, tanto más cortos por lo <strong>de</strong> más cuanto se acercan<br />
al vértice o a <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> <strong>la</strong> copa, pues el alga es corimbiforme en su circunscripción,<br />
fastigiados en el final y comprimidos o torulosos en los individuos que llevan<br />
conceptáculos. Pero no siempre se observa esta regu<strong>la</strong>ridad, y muchos individuos,<br />
que se podrían creer pertenecientes a una especie diferente, si no creciesen en <strong>la</strong><br />
misma copa, presen tan <strong>la</strong>s más singu<strong>la</strong>res anomalías en <strong>la</strong> división <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda. Algunos<br />
ramos nacen <strong>la</strong>teralmente en los segmentos; más con todo <strong>la</strong> irregu<strong>la</strong>ridad<br />
-269-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
más común consiste en <strong>la</strong> aglomeración <strong>de</strong> los ramos, los cuales como parecen nacer<br />
<strong>de</strong> un mismo punto, se les podría <strong>de</strong>cir fascicu<strong>la</strong>dos. La estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda<br />
es apenas diferente <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l P. dura, figurado por M. Kützing (Phyc. gen., t. 61, fig.<br />
2); pero <strong>la</strong> <strong>de</strong> los conceptáculos es un poco diversa por <strong>la</strong> ausencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>centa<br />
central. Conceptácu los hemisféricos, muy salientes a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los últimos segmentos,<br />
a los cuales hacen, como he dicho ya, torulosos. No he visto en ellos ni<br />
papil<strong>la</strong> ni poro, pero se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>n entera mente y <strong>de</strong>jan en <strong>la</strong> fronda un hoyuelo<br />
en el lugar que ocupaban. Esporas bicuaternadas, primero incluidas en el último<br />
endocroma <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos ramosos, en<strong>de</strong>rezados, partiendo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> cual son <strong>la</strong> terminación, luego libres, ángulosas, pequeñas, innumerables, <strong>de</strong><br />
un bello encarnado pur purino. Color <strong>de</strong>l alga <strong>de</strong> un púrpura negruzco. Consistencia<br />
tiesa y córnea. Algunas frondas me habían ofrecido en su parte indivisa unas<br />
especies <strong>de</strong> verrugas que a simple vista miré como nemaltecias. El análisis y el<br />
microscopio me han conven cido <strong>de</strong> que estas excrecencias eran formadas por una<br />
suerte <strong>de</strong> hernia <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria. Así, tetrásporos <strong>de</strong>sconocidos.<br />
Esta especie es común en toda <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> Perú y <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, puesto que el señor<br />
Gau dichaud ha traído numerosos ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Paita, y el señor d’Urville <strong>de</strong> Concepción.<br />
Antes <strong>de</strong> haber visto estos últimos rotu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> <strong>la</strong> mano <strong>de</strong>l señor Bory,<br />
nun ca me hubiera imaginado que el alga que yo había contraído al P. concinna fuese<br />
su Polyi<strong>de</strong>s durvil<strong>la</strong>ei.<br />
vii. ro d i m e n i a - rh o d y m e n i a<br />
Frons p<strong>la</strong>na aut compressa, venis expers, ge<strong>la</strong>tinos-membranacea, roseo-purpurea, dichotoma,<br />
<strong>la</strong>ciniata aut pinnatim divisa, sessilis aut stipitata. Structura: Cellu<strong>la</strong>e oblongo-polyedrae,<br />
raro materie granulosa repletae, peripheriam versus in cellu<strong>la</strong>s sensim minores quandoque<br />
in fi<strong>la</strong> brevia moniliformia abeuntes. Conceptacu<strong>la</strong> hemisphaerica, interdum mamil<strong>la</strong>ta,<br />
spar sa, ocel<strong>la</strong>ta, frondi immersa, glomerulum sporarum obovalium filis c<strong>la</strong>vatis articu<strong>la</strong>tis e<br />
p<strong>la</strong>centa basi<strong>la</strong>ri irradiantibus inclusarum et pericarpio saepius celluloso cinctum foventia.<br />
Tetrasporae sphaericae, in cellulis periphericis inclusae, tan<strong>de</strong>m triangule divisae.<br />
rh o d y m e n i a Grev., Alg. Brit., p. 84; Montag., Bonite, p. 103; J. Ag., pr. p. sP h a e r oc<br />
o c c i Spec. C. Ag.<br />
Fronda p<strong>la</strong>na o comprimida, membranosa, carnuda, coriácea o carti<strong>la</strong>ginosa,<br />
raramente <strong>de</strong> un tejido <strong>de</strong>licado, rosa o <strong>de</strong> un púrpura más o menos sanguíneo,<br />
alguna vez violeta, dicótoma, irregu<strong>la</strong>rmente <strong>la</strong>ciniada o pinatífida, sésil o estipitada.<br />
Estructura: dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong> interior compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s oblongas<br />
o poliedras, llenas o no <strong>de</strong> materia granulosa, dismi nuyendo <strong>de</strong> tamaño hasta<br />
<strong>la</strong> periferia, don<strong>de</strong> se divi <strong>de</strong>n en fi<strong>la</strong>mentos cortos monoliformes. Conceptáculos<br />
esparcidos, hemisféricos, ordinariamente provistos <strong>de</strong> una papil<strong>la</strong> o pezón en el<br />
vértice, cercados <strong>de</strong> un círculo más pálido y sumergidos en <strong>la</strong> fronda, sobre <strong>la</strong> cual<br />
hacen también salida algunas veces. Esporas aglomeradas, obovoi<strong>de</strong>s, nacidas en<br />
-270
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 16. Fig. 2. 2a. Plocaria durvil<strong>la</strong>ei vista <strong>de</strong> tamaño natural y <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual un ramo a’ lleva conceptáculos<br />
que ponen nudosos a sus segmentos. 2b. Uno <strong>de</strong> estos segmentos aumentado 3 veces, para mostrar <strong>la</strong><br />
salida que hacen los concep táculos. 2c. Uno <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> lo interior <strong>de</strong>l conceptáculo, en los<br />
cuales se engendran <strong>la</strong>s esporas, aumentado 380 veces. 2d. Seis esporas ais<strong>la</strong>das, vistas con el mismo<br />
aumento.
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
el último artículo <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos en forma <strong>de</strong> porrita que irradian <strong>de</strong> una p<strong>la</strong>centa<br />
basi<strong>la</strong>r hacia todos los puntos <strong>de</strong>l conceptáculo. Glomérulo <strong>de</strong> esporas con frecuencia<br />
envuelto en un pericarpio celu loso. Tetrásporos esféricos, anidados entre<br />
<strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia y triangu<strong>la</strong>rmente divididos en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />
<strong>Chile</strong> posee un buen número <strong>de</strong> bel<strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> rodimenias, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales al gunas<br />
le son propias.<br />
1. Rhodymenia corallina<br />
R. radice scutata aut fibrosa, fron<strong>de</strong> stipitata tereti filiformi caulescente, in ramos divisa membra<br />
naceos, p<strong>la</strong>nos, lineares, repetite dichotomos, axillis rotundis, f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>tos, elongatos, pur pureos,<br />
segmentis apice obtusatis; conceptaculis hemisphaericis in disco segmentorum pe nultimorum<br />
congestis; tetrasporis infra apicem segmentorum sorum conformem formantibus. J. Ag.<br />
R. c o r a l l i na Grev.; Montag., Bonite, p. 105 et v.P.S., p. 155; J. Ag., Sp. Alg. ii, p.<br />
379. sP h a e r o c o c c u s Bory, Coq., p. 175, t. 16.<br />
Contra su costumbre, Bory ha dado una <strong>de</strong>scripción tan exacta y tan pintoresca<br />
<strong>de</strong> esta alga, que nada más tengo que hacer que copiar<strong>la</strong>, modificándo<strong>la</strong> un<br />
poquito. De un ap<strong>la</strong>sta miento o <strong>de</strong> fibras algo ramosas, juzgando por <strong>la</strong>s apariencias,<br />
se alzan estipos <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> mirlo, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> parten frondas<br />
membranosas, algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se <strong>de</strong>sarro l<strong>la</strong>n mal, permanecen sencil<strong>la</strong>s,<br />
ahorquil<strong>la</strong>das, o irregu<strong>la</strong>r mente divididas. Las que llegan a todo su crecimiento,<br />
inferior mente atenuadas en forma <strong>de</strong> cuña, luego dicotómicas y loba das como<br />
abanico, se a<strong>la</strong>rgan siempre en dicotomías irregu<strong>la</strong>res hasta ocho veces en <strong>la</strong> más<br />
elegante manera y adquieren nada menos que <strong>de</strong> diez pulgadas a un pie <strong>de</strong> altura.<br />
Los segmentos se hacen más estrechos a medida que se divi<strong>de</strong>n y se a<strong>la</strong>rgan; en el<br />
sitio más ancho, no tienen menos <strong>de</strong> 5 a 6 líneas y acaban por no tener una línea<br />
<strong>de</strong> ancho hacia los extremos, <strong>la</strong>s cuales, siempre obtusas, tien<strong>de</strong>n a bilobearse.<br />
El color <strong>de</strong> toda <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta es <strong>de</strong> un bello encarnado <strong>de</strong> coral. Los sobacos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
dicotomías son elegantemente redon<strong>de</strong>ados. Los conceptáculos, que he <strong>de</strong>scrito<br />
según el señor J. Agardh, siendo estériles nuestros ejemp<strong>la</strong>res, son hemisféricos,<br />
sésiles y están reunidos en nú mero bastante crecido en el medio <strong>de</strong> los penúltimos<br />
segmentos y tienen el grosor <strong>de</strong> los <strong>de</strong>l R. palmetta. Los soros <strong>de</strong> tetrás poros<br />
tienen más o menos <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> los segmentos, <strong>de</strong> bajo <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> los cuales<br />
están situados.<br />
Esta bel<strong>la</strong> especie fue primero <strong>de</strong>scubierta en Concepción por d’Urville, <strong>de</strong>spués<br />
fue observada en Nueva Ze<strong>la</strong>nda y en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Aus tralia.<br />
2. Rhodymenia f<strong>la</strong>bellifolia<br />
R. caulescens, stipite basi fibroso-radicato tereti elongato, alterne ramoso, ramis in fron<strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>compositis membranaceas, e cuneiformi f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>res pluries dichotomas purpureas, segmentis<br />
-273-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
linearibus aut cu neatis, apice acutis obtusisve, interdum <strong>la</strong>cinu<strong>la</strong>tis; conceptaculis hemisphaericis<br />
in disco segmentorum penultimorum congestis; tetrasporis...<br />
R. F l a B e l l i F o l i a Montag., Bonite, p. 105; J. Ag., l.c. sP h a e r o c o c c u s F l a B e l l i F o l i u s<br />
Bory, Coquille, p. 174, t. 17; Kütz.<br />
Raíz fibrosa, análoga a <strong>la</strong> <strong>de</strong> algunas <strong>la</strong>minarias, pero con divisiones dicótomas,<br />
bastante <strong>de</strong>lgadas y casi capi<strong>la</strong>res en el extremo. Tallo o pistilo cilíndrico, <strong>de</strong>l grosor<br />
<strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo, <strong>de</strong> color olivado, que se prolonga hasta el vértice <strong>de</strong>l<br />
alga, es <strong>de</strong>cir, adquiriendo una longitud <strong>de</strong> 10 pulgadas a 1 pie, y produciendo a<br />
<strong>de</strong>recha y a izquierda ramos alternos que se tien <strong>de</strong>n en frondas. Estas son p<strong>la</strong>nas,<br />
membranosas, cuneiformes en <strong>la</strong> base, diferentes veces dicótomas, con segmentos<br />
lineares o en cuña, redon<strong>de</strong>adas (raramente agudas) en el vértice y dispuestas<br />
como abanico. Estas frondas tienen una longitud <strong>de</strong> 7 a 2 pulgadas y los segmentos,<br />
ensanchados bajo los sobacos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías, tienen un ancho medio <strong>de</strong> 2 líneas.<br />
En una variedad, el vértice <strong>de</strong> estos es, o <strong>la</strong>ciniado o prolífero. Concep táculos<br />
hemisféricos, situados como en <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte.<br />
Esta magnífica especie fue también observada por <strong>la</strong> primera vez por d’Ur ville en<br />
<strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, en Concepción.<br />
3. Rhodymenia peruviana<br />
R. fron<strong>de</strong> tenuissima, ge<strong>la</strong>tinoso-membranacea, a stipite distincto cuneatim di<strong>la</strong>tata, dichoto<br />
mo-f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>ta, margine nuda; tetrasporis in soros haud <strong>de</strong>finitos per superficiem sparsos<br />
con gregatis.<br />
R. P e r u v i a n a J. Ag., Spec. Alg., ii, p. 378. ha ly m e n i a P a l m a ta Montag., Fl. Boliv.,<br />
p. 22.<br />
Fronda membranosa, todavía más <strong>de</strong>licada que el R. varie gata, <strong>de</strong> un rosa purpurino,<br />
alta <strong>de</strong> 5 pulgadas o cerca, muy es trecha en <strong>la</strong> base (falta el punto <strong>de</strong> prendimiento),<br />
pero di<strong>la</strong>tán dose en forma <strong>de</strong> cuña y dividiéndose muy luego según una<br />
línea oblicua en cuatro segmentos <strong>de</strong> diferente tamaño, cunei formes y <strong>de</strong> nuevo<br />
diferentes veces dicótomos. Segmentos ex tremos lineares, en<strong>de</strong>rezados, <strong>de</strong>snudos<br />
en sus bor<strong>de</strong>s que se tocan, redon<strong>de</strong>ados y marginados en el vértice, lo cual marca<br />
nuevas dicotomías en potencia. No he visto ni una ni otra fructificación, motivo<br />
por el qué mi primera <strong>de</strong>terminación quedó incierta. El señor J. Agardh dice que<br />
los tetrásporos están reunidos en soros informes y esparcidos a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fronda.<br />
Esta alga semeja, en términos <strong>de</strong> engañar, a nuestro R. palmata; fue hal<strong>la</strong>da en valparaíso<br />
por el señor Alc. d’Orbigny.<br />
-274
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
4. Rhodymenia chi<strong>la</strong>ensis †<br />
R. fron<strong>de</strong> membranacea, roseo-purpurea, basi cuneata, scutulo rupibus affixa, mox di<strong>la</strong>tata<br />
repetito-dichotoma, axillis rotundatis, <strong>la</strong>ciniis elongatis, apice rotundato margineque sinuosocrenatis;<br />
conceptaculis magnis, limbatis, poro pertusis, utrinque prominulis; tetrasporis in<br />
nubecu<strong>la</strong>m congregatis, cruciatim divisis.<br />
r. chi<strong>la</strong>ensis Montag., Mss. Herb. Mus. Paris.<br />
Disco pequeño, <strong>de</strong> un poco más <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> diámetro, sirviendo <strong>de</strong> punto<br />
<strong>de</strong> prendimiento. Fronda encogida en pedículo en su nacimiento, pero luego<br />
ensanchada en forma <strong>de</strong> cuña, membranosa, espesa <strong>de</strong> 0,35 mm, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 6 a 10<br />
pulgadas y más, luego dividida en dicotomías sucesivas, pero <strong>de</strong> un modo bastante<br />
irregu<strong>la</strong>r en tiras cuneiformes, en<strong>de</strong>rezadas y muy a<strong>la</strong>rgadas, cuyas últimas<br />
divisiones más lineares, anchas <strong>de</strong> 4 a 8 líneas, están redon<strong>de</strong>adas en el vértice,<br />
elegantemente sinuosas por los bor<strong>de</strong>s y como groseramente almenadas. Estos<br />
bor<strong>de</strong>s y este vértice son más <strong>de</strong> una vez prolíferos y llevan lóbulos conformes a <strong>la</strong>s<br />
tiras. Sobacos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías redon<strong>de</strong>ados. Color <strong>de</strong> un encarnado púrpura que<br />
tien<strong>de</strong> a oscurecerse más y a ser sanguíneo. En este último caso el alga, vista por<br />
transparencia, tiene <strong>la</strong> gradación <strong>de</strong>l más bello encarnado. Consistencia un poco<br />
ge<strong>la</strong>tinosa en el agua, bastante rígida y membranáceo-carti<strong>la</strong>ginosa en estado seco.<br />
Estructura: <strong>la</strong> <strong>de</strong>l género y bastante semejante a <strong>la</strong> <strong>de</strong> mis R. hombroniana, y R. ornata.<br />
Conceptáculos hemisféricos, esparcidos, salientes en <strong>la</strong>s dos faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda,<br />
cercados <strong>de</strong> un limbo más transparente y horadados <strong>de</strong> un poro en su centro a <strong>la</strong><br />
madurez. Esporas dispuestas por glomérulos en el conceptáculo y formados en<br />
celdil<strong>la</strong>s poligonímicas. No hay traza alguna ni <strong>de</strong> pedicelo, ni <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mento articu<strong>la</strong>do.<br />
Tetrásporos esparcidos en el medio <strong>de</strong>l alga, don<strong>de</strong> su presencia simu<strong>la</strong> una<br />
suerte <strong>de</strong> nube <strong>de</strong> una coloración más intensa; son oblongos y echados entre los<br />
fi<strong>la</strong>mentos monoliformes <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical y triangu<strong>la</strong>rmente divididos.<br />
Esta alga, como todas sus congéneres, es bastante polimorfa, en límites sin embargo<br />
que no salen <strong>de</strong> los términos <strong>de</strong> mi diagnosis. Tiene alguna semejanza con ciertos<br />
individuos dicótomos <strong>de</strong>l R. montagneana Hook. fil. y Harv.; pero el análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fronda muestra al instante una estructura tan diferente que el señor J. Agardh ha<br />
tenido por conveniente hacer <strong>de</strong> esta última el tipo <strong>de</strong> un nuevo género que l<strong>la</strong>ma<br />
sarcodia. También tiene el color, pero no el modo <strong>de</strong> división, <strong>de</strong> mi R. ornata. Hay<br />
<strong>de</strong> el<strong>la</strong> una variedad con segmentos lineares que tiene a todo más dos líneas <strong>de</strong><br />
ancho. El señor Gay ha cogido esta especie en el litoral <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé.<br />
5. Rhodymenia palmetta<br />
R. fron<strong>de</strong> a stipite cylindrico subsimplici in <strong>la</strong>minam cuneiformem, roseam, palmatifissam vel<br />
<strong>la</strong>ciniatam di<strong>la</strong>tata, segmentis ligu<strong>la</strong>eformibus cuneatisque, axillis rotundatis; conceptaculis<br />
hemisphaericis in dico segmentorum sessilibus; tetrasporis in sorum orbicu<strong>la</strong>rem infra apicem<br />
segmentorum aggregatis.<br />
-275-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
R. P a l m e t ta Grev., Alg. Brit., p. 88, t. 12; Harv., Phyc. Brit., t. 134; Montag., V.P.S.;<br />
J. Ag. sP i l e r o c o c c u s C. Ag.; Kütz.<br />
Raíz discoi<strong>de</strong> <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se eleva una copa <strong>de</strong> frondas estipitadas, <strong>de</strong> 2 a 3<br />
pul gadas <strong>de</strong> alto. Estipo cilíndrico <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un Re <strong>de</strong> violín y <strong>de</strong> 3 líneas a<br />
1 pulgada y más <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, evasándose en el vértice en una fronda cuneiforme<br />
en <strong>la</strong> base, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces dicótoma con divisiones lineares, tendidas en<br />
abanico y ordinariamente redon<strong>de</strong>adas en el vértice, pero algunas veces también<br />
emarginadas, truncadas y prolíferas, otras veces en fin, tanto estas p<strong>la</strong>ntas ofrecen<br />
variaciones en <strong>la</strong> forma, atenuadas en el vértice y ensiformes. Conceptáculos<br />
hemisféricos, marginales o sésiles sobre el disco <strong>de</strong>l extremo <strong>de</strong> los lóbulos <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> fronda, sitio que ocupan también en individuos diferentes los tetrásporos, que<br />
forman allí soros redon<strong>de</strong>ados. Color <strong>de</strong> rosa o encarnado. Consistencia carnuda,<br />
membranácea.<br />
Esta especie fue cogida por d’Urville en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. En sus frondas<br />
es don<strong>de</strong> he observado yo el género heterosiphonia, <strong>de</strong>scrito más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte.<br />
6. Rhodymenia (Calliphyllis) variegata<br />
R. fron<strong>de</strong> tenuissime membranacea, roseo-purpurea, a basi cuneata aut filiformi <strong>de</strong>compositopinnatifida<br />
sursum dichotomo-divisa, segmentis linearibus apice di<strong>la</strong>tatis raro aequalibus,<br />
margine apiceque rotundato duplicato-crenatis fimbriatisque; conceptaculis secundum marginem<br />
frondi sessilibus hemisphaericis.<br />
r. va r i eG a t a j. Ag., Symb., i., p 15. r. G l a P h i r a Suhr. Ga l lo P h y l l i s Kutz., Spec., p.<br />
745. ha ly m e n i a Bory, Coq., p. 179, t. 14; Montag., Fl. Boliv., p. 22, observat.<br />
Fronda membranosa, <strong>de</strong> un tejido <strong>de</strong>licado y <strong>de</strong> un encarnado sanguíneo, adheriéndose<br />
al peñasco por un disco chiquito, alta <strong>de</strong> 3 a 6 pulgadas, dividida <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> base, que es filiforme o como cuña, en segmentos dísticos dispuestos en un mismo<br />
p<strong>la</strong>no, algunas veces irregu<strong>la</strong>rmente dicótomos. Segmentos <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n<br />
aproximados y pinatífidos, pero <strong>de</strong> un modo bastante variable, lo cual hace a esta<br />
alga excesivamente polimorfa; segmentos extremos redon<strong>de</strong>ados, más anchos en<br />
el vértice, llevando almenas o franjas alguna vez bastante <strong>la</strong>rgas. Conceptáculos<br />
hemisféricos, situados muy cerca <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas y <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los sobacos<br />
<strong>de</strong> sus divisiones.<br />
Esta bel<strong>la</strong> especie es común en el litoral <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, en Concepción, don<strong>de</strong> fue<br />
cogida por <strong>la</strong> primera vez por d’Urville. Después se <strong>la</strong> han vuelto a encontrar en<br />
valparaíso Bertero y el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny; y el señor Gay <strong>la</strong> halló en <strong>la</strong>s<br />
p<strong>la</strong>yas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé y en Coquimbo.<br />
-276
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
7. Rhodymenia (Calliphyllis) centrocarpa<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 15, fig. 1)<br />
R. fron<strong>de</strong> primaria membranacea, tenuissima, p<strong>la</strong>na, lineari, basi attenuato-stipitata, margine<br />
apiceque prolifera, <strong>la</strong>ciniis cuneatis subpedicel<strong>la</strong>tis iterum proliferis margineque <strong>de</strong>ntado-spinulosis;<br />
conceptaculis sphaericis spinuloso-cristatis in ipso margine vel in <strong>de</strong>ntibus<br />
marginalibus utrinque prominulis nidu<strong>la</strong>ntibus.<br />
r. c e n t r o c a r P a Montag., Herb. propr. sP h a e r o c o c c u s (r h o d y m e n i a ) l a c i n i at u s<br />
var. c e n t r o c a r P u s Ejusd., Fl. Boliv., p. 28, excl. syn.<br />
Raíz consistiendo en un disco muy chiquito, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> surge una fronda membranosa,<br />
muy <strong>de</strong>lgada, rosa, ge<strong>la</strong>tinosa y adherente fuertemente al papel al secarse,<br />
alta <strong>de</strong> 3 a 4 pulgadas, ancha <strong>de</strong> 3 a 4 líneas, encogida a <strong>la</strong> base en un estipo<br />
muy corto, <strong>de</strong>spués di<strong>la</strong>tada y linear en <strong>la</strong> extensión <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 2 pulgadas <strong>de</strong> los<br />
bor<strong>de</strong>s y <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> esta fronda primordial parten otras frondas cuneiformes,<br />
algunas veces ahogadas en una suerte <strong>de</strong> pedículo, <strong>de</strong>spués oval-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, obtusas<br />
y produciendo todavía otras divisiones marginales. La fronda principal y<br />
sus divisiones tienen sus bor<strong>de</strong>s finamente e irregu<strong>la</strong>rmente <strong>de</strong>ntados y en estos<br />
dientes o en su base están anidados los conceptáculos. Estos son esféricos, salientes,<br />
comprimidos, ribeteados <strong>de</strong> dientes o <strong>de</strong> una cresta visible con el lente. Las<br />
esporas nacidas en número <strong>de</strong> muchas en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s medu<strong>la</strong>rias, terminadas en<br />
porrita, se escapan <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s y forman un glomérulo oblongo; son <strong>de</strong> color <strong>de</strong> rosa y<br />
bastante polimorfos, ovoi<strong>de</strong>s, elipsoi<strong>de</strong>s o gigartinas. Su perisporio es persistente.<br />
Largo, 0,05 mm; diám. <strong>de</strong> 0,02 mm a 0,25mm.<br />
Esta alga, mejor estudiada, no podía ser consi<strong>de</strong>rada como una simple variedad<br />
<strong>de</strong>l R. <strong>la</strong>ciniata; y en efecto difiere <strong>de</strong> él por <strong>la</strong> forma y <strong>la</strong> ramificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda,<br />
y por los dientes don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n los conceptáculos, dientes reemp<strong>la</strong>zados en<br />
<strong>la</strong> especie <strong>de</strong> nuestras costas por processus reniformes y redon<strong>de</strong>ados que nada<br />
tienen <strong>de</strong> espinoso. Fue cogida en valparaíso por el almirante Du Petit-Thouars y<br />
por el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny.<br />
viii. ca u l a c a n t o - ca u l a c a n t h u s<br />
Frons caspitosa, filiformis, carti<strong>la</strong>ginea, aculeato-ramosissima, aculeis brevissimis, acutis,<br />
patentibus, saepe secundis. Structura algae juvenilis: axis monosiphonius, pro ratione crassus,<br />
flexuosus, articu<strong>la</strong>tus, e medio articulo ramos spiraliter alternos, pluries dichotomos, horizon<br />
tales, moniliformi-constrictos, et ad peripheriam spectantes emittens; adultae; filum<br />
centrale cellulis subrotundatis subcontiguis, peripheriam versus sensim minoribus cinctum.<br />
Conceptacu<strong>la</strong> ignota. Tetrasporae inter fi<strong>la</strong> corticalia ramulorum evolutæ, aggregatae,<br />
oblongae, horizontales, tan<strong>de</strong>m zonatim quadridivisa.<br />
ca u l a G a n t h u s Kütz., Phyc. gen, p. 395; J. Ag., l.c., p. 432. olivia Montag.; Fl. Alg.,<br />
1, p. 126, t. 16, f. 3. sP h e r o c o c c i, G e l i d h, G i G a rt i n a e et h y P n a e Spec. Auett.<br />
-277-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Frondas carti<strong>la</strong>ginosas, formando pequeños cojinetes sobre los peñascos, filiformes,<br />
muy ramosas, y tan enredadas que casi son imposibles <strong>de</strong> <strong>de</strong>senredar.<br />
Ramos cargados <strong>de</strong> ramulillos cortos, espinosos, subu<strong>la</strong>dos, muy abiertos, aun<br />
también divaricados, muy agudos y algunas veces vueltos a <strong>la</strong> misma parte. En<br />
edad tierna, <strong>la</strong> fronda se compone <strong>de</strong> un fi<strong>la</strong>mento axil, tubuloso, articu<strong>la</strong>do, emitiendo<br />
<strong>de</strong> distancia en distancia y <strong>de</strong>l medio <strong>de</strong> los endocromas ramos horizontales,<br />
diferentes veces dicótomos, monoliformes y que alcanzan <strong>la</strong> periferia; en edad<br />
adulta, los endocromas <strong>de</strong> los ramos se <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong>n, se aproximan y cercan el tubo<br />
central disminuyendo <strong>de</strong> tamaño <strong>de</strong>l centro a <strong>la</strong> circunferencia. Conceptáculos<br />
<strong>de</strong>sconocidos. Tetrásporos oblongos, echados horizontalmente entre los fi<strong>la</strong>mentos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> los ramos tiernos, circundados <strong>de</strong> un ancho perisporio hialino y<br />
dividiéndose a <strong>la</strong> madurez en cuatro por tres cesuras transversas.<br />
Este género no se componía hasta aquí más que <strong>de</strong> dos especies; <strong>Chile</strong> nos ofrece<br />
ya otra tercera, que le es propia.<br />
1. Cau<strong>la</strong>canthus horridulus †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 15, fig. 4)<br />
C. fron<strong>de</strong> roseo-purpurea, filiformi, sicca compressa, fragilisima, intricato-ramosa, ramis<br />
spi nescentibus, ramulis extremis congestis, tenuissime myriacanthis implexisque, fertilibus<br />
su ccoso-inf<strong>la</strong>tis; tetrasporis roseis c<strong>la</strong>vato-oblongis, tan<strong>de</strong>m zonatim divisis.<br />
c. h o r r i d u l u s Montag., Mss. Herb. Mus. Paris.<br />
Frondas elevándose ya <strong>de</strong> un tallo rastrero, ya directamente <strong>de</strong> una pequeña<br />
callosidad, filiformes, cilíndricas, y <strong>de</strong> un rosa purpúreo en estado <strong>de</strong> vida, comprimidas,<br />
<strong>de</strong> color <strong>de</strong> sangre, y aun también p<strong>la</strong>nas y recorridas longitudinalmente<br />
por una especie <strong>de</strong> nerviosida<strong>de</strong>s en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, nerviosida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>bidas<br />
a <strong>la</strong> salida <strong>de</strong>l tubo central, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> una pulgada o cerca, y <strong>de</strong> un diámetro que,<br />
en su mayor dimensión, alcanza a medio milímetro; son en<strong>de</strong>rezadas y ramosas<br />
encima <strong>de</strong> su parte media. Ramos inferiores cortos, patudos, espinosos y con frecuencia<br />
sencillos, pero divididos más arriba y en el vértice en una multitud <strong>de</strong> ramulillos<br />
cargados también <strong>de</strong> numerosas espinas muy agudas y que se plegan entre<br />
sí <strong>de</strong> manera que forman una especie <strong>de</strong> capítu<strong>la</strong>. En estos ramulillos hinchados y<br />
como suculentos están situados horizontalmente los tetrásporos, <strong>de</strong> los cuales no se<br />
ve afuera más que uno <strong>de</strong> los extremos. Éstos están primero en forma <strong>de</strong> maja<strong>de</strong>ro<br />
o <strong>de</strong> porrita, luego son oblongos, rosáreos y divididos en cuatro a <strong>la</strong> madurez por<br />
tres cesuras transversales. Están envueltos en un ancho perisporo.<br />
Nuestra nueva especie fue <strong>de</strong>scubierta por el señor Gay en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />
Chiloé.<br />
-278
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> Lámina<br />
Lám. 15. Fig. 1. 1a. Rhodymenia centrocarpa, vista <strong>de</strong> tamaño natural. 1b. Porción <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda<br />
aumentada ocho veces, para hacer ver que los apéndices espinosos es don<strong>de</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n los conceptáuclos<br />
c, c, c. 1d corte <strong>de</strong> uno <strong>de</strong> estos apéndices o espinas, aumentado veinticinco veces, a fin <strong>de</strong> mostrar<br />
el lugar verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong>l conceptáculo en e. 1f. Fi<strong>la</strong>mentos elevándose <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pare<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l conceptáculo<br />
y <strong>de</strong> los cuales el último endocroma se metamorfosea en espora. 1g. Tres esporas ais<strong>la</strong>das, aumentadas,<br />
como <strong>la</strong> figura prece<strong>de</strong>nte, cerca <strong>de</strong> 200 veces.
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 15, fig. 4. 4a. varias frondas fértiles <strong>de</strong> Cau<strong>la</strong>canthus horridulus elevándose <strong>de</strong> un tallo rastrero a’ y<br />
vistas <strong>de</strong> tamaño natural. 4b. vértice <strong>de</strong> una fronda aumentada ocho veces. 4c. Un ramulillo terminal<br />
hinchado y repleto <strong>de</strong> jugos, en el cual se forman los tetrásporos, aumentado veinticinco veces. 4d. Un<br />
tetrásporo visto <strong>de</strong> frente y por su extremo grueso; está todavía encerrado en su perisporo y aumentado,<br />
como <strong>la</strong> figura siguiente, cerca <strong>de</strong> ciento noventa veces. 4e. El mismo tetrásporo visto libre y <strong>de</strong> perfil, o<br />
en el sentido <strong>de</strong> su longitud, con <strong>la</strong>s tres líneas transversales que marcan sus divisiones futuras. 4f. Mitad<br />
<strong>de</strong>l corte horizontal <strong>de</strong> una fronda principal para hacer compren<strong>de</strong>r <strong>la</strong> singu<strong>la</strong>r organización <strong>de</strong> este<br />
género, que yo he figurado el primero en <strong>la</strong> Flora <strong>de</strong> Argelia (t. 16, fig. 3), con el nombre <strong>de</strong> olivia.
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
tr i B u iii<br />
ro d o m é l e a s<br />
Fronda celulosa, areo<strong>la</strong>da y p<strong>la</strong>na, o articu<strong>la</strong>da y fi<strong>la</strong>mentosa, <strong>de</strong> un en carnado<br />
subido, violáceo o sanguíneo. Conceptáculos exteriores que en cierran<br />
en un pericarpio celuloso esporas piriformes, en<strong>de</strong>rezadas y prendidas por<br />
el cabo más <strong>de</strong>lgado a <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ncenta axil.<br />
rh o d o m e l e a e J. Ag.; Decaisne.; Montag.<br />
iX. Bo s t r i q u i a - Bo s t r y c h i a<br />
Frons filiformis, cilindrica, continua, vio<strong>la</strong>cea, distiche pinnatim vel sparse ramosa; ramellis<br />
specie articu<strong>la</strong>tis, saepius incurvis aut circinatis. Structura: filum centrale articu<strong>la</strong>tum, cellulis<br />
oblongis coloratis peripheriam versus sensim minoribus circumdatum. Stratum corticale<br />
e cellulis minutis quardatis constans. Conceptacu<strong>la</strong> subglobosa, <strong>la</strong>teralia aut terminalia,<br />
sporas e fundo crecias c<strong>la</strong>vatas foventia. Tetrasporae globosae quadrigeminae aut tringule<br />
di visae, stichidiis siliquae formibus duplici serie inclusae. Antheridia? subaxil<strong>la</strong>ria e fron<strong>de</strong><br />
erumpentia, undique radiantia, c<strong>la</strong>vu<strong>la</strong>ta granulisque hyalinis (an Zoosporis?) farcta.<br />
Bo s t r y c h i a Montag., Cuba, Bot. Crypt., p. 39; Harvey, Phyc. Brit., t. 48. ru o d o m e l a e<br />
Spec. C. Agardh.<br />
Fronda continua, filiforme, cilindrácea, <strong>de</strong> color violáceo, que se pone negra al<br />
aire libre, llevando ramos dísticos, pennados o esparcidos, divididos en ramulillos<br />
con frecuencia vueltos a un mismo <strong>la</strong>do y enrol<strong>la</strong>dos en forma <strong>de</strong> bucle o <strong>de</strong> cayado<br />
a <strong>la</strong> madurez. Estructura: el eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda está formado por un tubo central articu<strong>la</strong>do,<br />
el cual está ro<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s a<strong>la</strong>rgadas coloreadas, longitudinalmente<br />
situadas y disminuyendo <strong>de</strong> longitud a medida que se aproximan a <strong>la</strong> capa cortical,<br />
que está compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s cúbicas. Fructificación: conceptáculos esféricos u<br />
ovoi<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>terales o terminales, horadados <strong>de</strong> un poro en el vértice y encerrando<br />
esporas en porrita, en<strong>de</strong>rezadas, inclusas en un perisporo. Tetrásporos dispuestos<br />
en una o más ringleras en estiquidias <strong>de</strong> forma <strong>de</strong> silico o <strong>de</strong> rueca y dividiéndose<br />
triangu<strong>la</strong>rmente en cuatro a <strong>la</strong> madurez. Anteridias (?) en porrita, llenas <strong>de</strong> granulillos<br />
(zoosporos?) hialinos, saliendo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda e irradiando a<br />
su superficie <strong>de</strong> manera que forman una verruga o botón hemisférico.<br />
Este género, que no está representado en Europa más que por una so<strong>la</strong> especie,<br />
cuenta un cierto número <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s en <strong>la</strong>s regiones intertropicales. Creo haber hal<strong>la</strong>do<br />
en <strong>la</strong> especie chilena <strong>la</strong>s anteridias aun no observadas.<br />
-283-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
1. Bostrychia harveyi †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 16, fig. 4)<br />
B. fron<strong>de</strong> corymbosa, unciali, tereti, gracili, genicu<strong>la</strong>to-flexuosa, verrucosa, vage dichotomoramosa,<br />
ramis alterne pinnatis pinnisque patentibus subu<strong>la</strong>tis bi-trifidis, supremis involutis;<br />
stictis multiseriatis; stichidiis <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, acuminatis; tetrasporis biserialibus.<br />
B. h a r v e y i Montag., Mss. Herb. Mus. Paris.<br />
Fi<strong>la</strong>mento principal capi<strong>la</strong>rio, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> una a dos pulgadas a lo más, <strong>de</strong> un<br />
tercio <strong>de</strong> milímetro <strong>de</strong> espesor, cilíndrico, dividiéndose a 6 líneas encima <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
base en otros varios fi<strong>la</strong>mentos alternos y como dicótomos (virgato-dichotoma) cuyo<br />
conjunto forma una especie <strong>de</strong> corimbo. Ramos secundarios flexulosos en zigzag,<br />
más y más sueltos, emitiendo en dos ringleras ramalillos dos o tres veces divididos<br />
en los cuales se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n <strong>la</strong>s estiquidias y cuyo diámetro llega a no tener más<br />
que 0,07 mm. Ramulillos terminales enrol<strong>la</strong>dos en cayado y no llevando nunca<br />
fructificación. En todos los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> esta alga, y son numerosos, he observado<br />
<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías, especies <strong>de</strong> verrugas hemisféricas, que tienen<br />
casi el mismo diámetro que el fi<strong>la</strong>mento. Están formadas por celdil<strong>la</strong>s análogas a<br />
<strong>la</strong>s que constituyen el eje <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, pero cuya dirección horizontal es diferente.<br />
Estas celdil<strong>la</strong>s, primero cubiertas por <strong>la</strong> capa cortical, hacen al fin irrupción e<br />
irradian en todos sentidos. En este estado, no disimulo que he estado tentado <strong>de</strong><br />
tomar<strong>la</strong>s por anteridias, tanto más fundado en esta opinión cuanto en una época<br />
avanzada el núcleo coloreado se <strong>de</strong>sagrega en gonidias incolóreas! Creo conveniente<br />
el recomendar esta observación a los botánicos chilenos que se hallen en el<br />
caso <strong>de</strong> ver <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta viva. A<strong>de</strong>más <strong>de</strong> estas verrugas, que son bastante numerosas,<br />
hay otras más chiquitas que inva<strong>de</strong>n a los ramulillos en los individuos viejos y que<br />
están compuestas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s cuyo núcleo tiene <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> una cuña. Habiendo<br />
vuelto a encontrar estas verrugas en ramulillos <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie siguiente, pero mucho<br />
más a<strong>de</strong><strong>la</strong>ntados en su evolución, tengo por conveniente consi<strong>de</strong>rarlos como<br />
verda<strong>de</strong>ras anteridias, y consiguientemente como un estado regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> estas algas,<br />
bien que nunca se haya observado cosa semejante en <strong>la</strong> especie única <strong>de</strong> nuestras<br />
costas. El número <strong>de</strong> estrías puntuadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda es <strong>de</strong> 12 a 16 en el ancho <strong>de</strong>l<br />
tallo principal, y <strong>de</strong> 5 a 3 en <strong>la</strong> <strong>de</strong> los ramulillos. Tetrásporos contenidos en dos<br />
ringleras en ramulillos <strong>la</strong>terales transformados en estiquidias <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das y terminadas<br />
en punta acuminada; estos tetrásporos se divi<strong>de</strong>n triangu<strong>la</strong>rmente. No he<br />
visto los receptáculos.<br />
Del mismo modo que sus congéneres, esta alga crece en ciertos sitios <strong>de</strong> <strong>la</strong> oril<strong>la</strong> <strong>de</strong>l<br />
mar don<strong>de</strong> el agua dulce se mezc<strong>la</strong> con el agua sa<strong>la</strong>da, pues he hal<strong>la</strong>do mezc<strong>la</strong>dos<br />
algunos tallos <strong>de</strong> un philonotis sin cápsu<strong>la</strong>s. Sus fi<strong>la</strong>mentos estaban cubiertos <strong>de</strong> un<br />
número infinito <strong>de</strong> individuos <strong>de</strong> mi Achnanthes pachypus.<br />
-284
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 16. Fig. 4. Bostrychia harveyi. 4a. Un individuo ais<strong>la</strong>do <strong>de</strong> una copa y visto <strong>de</strong> tamaño natural.<br />
4b. Corte longitudinal <strong>de</strong> un trozo <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda o <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento principal, aumentado 80 veces. 4c. Cima<br />
<strong>de</strong> un ramo aumentado ocho veces y llevando estiquidias c’ c’. 4d. Una <strong>de</strong> estas estiquidias aumentada<br />
<strong>de</strong>l doble, don<strong>de</strong> se pue<strong>de</strong>n ver los tetrásporos ya bien <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>dos. 4e. Una verruga <strong>de</strong> los ramos,<br />
aumentada 80 veces y vista <strong>de</strong> frente. 4f. varias <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s en porrita, <strong>la</strong>s cuales, por su aglomeración<br />
irradiada, constituyen <strong>la</strong>s verrugas; se ve en una <strong>de</strong> estas celdil<strong>la</strong>s f’ los granulillos regu<strong>la</strong>res<br />
redon<strong>de</strong>ados, probablemente <strong>de</strong>stinados a ser anteridias. 4g. Corte vertical <strong>de</strong> otra suerte <strong>de</strong> verruga <strong>de</strong><br />
que se hab<strong>la</strong> en <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción.
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
2. Bostrychia hookeri<br />
B. frondibus filiformibus, curvatis, apice nutantibus, ramis <strong>la</strong>teralibus abbreviatis, spiraliter<br />
alternis, erecto-patentibus, inferioribus subsimplicibus, superioribus alterne ramellosis, rame<br />
llis subu<strong>la</strong>tis erectis axillisque acutis strictis tri-quinque-seriatis; stichidiis <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis ramellos<br />
terminantibus.<br />
B. h o o k e r i Harv., Crypt. Antarct., p. 483, t. 186, f. 2.<br />
Frondas filiformes, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí, altas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una<br />
pulgada, reunidas en copas más o menos provistas, tiesas, <strong>de</strong> un violeta subido,<br />
di vidiéndose por encima <strong>de</strong> su mitad en varios ramos cuyo conjunto forma una<br />
cabecita inclinada a un <strong>la</strong>do o enrol<strong>la</strong>da. Ramos cortos por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas,<br />
sencillos u ahorquil<strong>la</strong>dos, más <strong>la</strong>rgos y que mi<strong>de</strong>n 3 a 4 líneas hacia el tercio superior,<br />
emitiendo todos ramulillos alternos subu<strong>la</strong>dos en<strong>de</strong>rezados, y <strong>de</strong> un grosor<br />
<strong>de</strong>sproporcionado con <strong>la</strong> pequeñez <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta. Las celdil<strong>la</strong>s corticales están dispuestas<br />
en forma <strong>de</strong> puntos (stictae) cuadrados sobre 3 o 4 ringleras. Estiquidias que<br />
terminan los ramulillos, y reunidas en número bastante crecido; están inclinadas<br />
como el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas.<br />
Esta especie, observada primero en <strong>la</strong>s Malvinas y en cabo <strong>de</strong> Hornos por mi docto<br />
amigo el Dr. Hooker, ha vuelto a ser hal<strong>la</strong>da por el señor Gay sobre <strong>la</strong> costa <strong>de</strong><br />
<strong>Chile</strong>. Es vecina <strong>de</strong> <strong>la</strong> siguiente por <strong>la</strong> consistencia, el espesor y <strong>la</strong> dirección <strong>de</strong> sus<br />
ramulillos, pero muy diferente por <strong>la</strong> ramificación.<br />
3. Bostrychia intricata<br />
B. fron<strong>de</strong> primaria repente, fi<strong>la</strong> plura uncialia, teretia, crinalia, spinescentia, vage dichotoma<br />
emittente, ramis circumscriptione corymbosa patenti-erectis (interdum simul intricatis concretisque),<br />
iterum ramellosis; ramellis rigidis, pro ratione crassiusculis, alternis, obtuse subu<strong>la</strong>tis,<br />
rectis, appressis; strictis subquaternis.<br />
B. i n t r i c a ta Montag., Mss. Coll. Urvill. sc y t o n e m a Bory, Coq., p. 225.<br />
De una fronda que se arrastra sobre el peñasco por grampones nacidos <strong>de</strong> su<br />
costado inferior se elevan fi<strong>la</strong>mentos cilíndricos, altos <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada y<br />
<strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> puerco, los cuales se divi<strong>de</strong>n por dicotomías en ramas<br />
cuya reunión constituye un pequeño corimbo. Estas ramas, una o más veces ramosas,<br />
están con frecuencia estrechamente mezc<strong>la</strong>das y aun también soldadas una con<br />
otra. Ramulillos alternos, tiesos, en<strong>de</strong>rezados contra el eje, nunca enrol<strong>la</strong>dos y cuyo<br />
diámetro es apenas menor <strong>de</strong> 0,10 mm. Ringleras <strong>de</strong> puntos en número <strong>de</strong> cinco en<br />
lo bajo <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos y <strong>de</strong> tres en los ramulillos. Fructificación <strong>de</strong>sconocida.<br />
Esta alga, que he podido ver y estudiar en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> d’Urville, forma pequeños<br />
cojinetes sobre los peñascos en <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Malvinas y en Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. En<br />
-287-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
<strong>la</strong> flora <strong>de</strong> <strong>la</strong>s Malvinas por d’Urville, está anotada con el Nº 8 bajo el nombre <strong>de</strong><br />
Seytosiphon intricatum.<br />
X. da s i a - da s ya<br />
Frons filiformis aut compressa, linearis, continua aut articu<strong>la</strong>ta, articulis polysiphoniis,<br />
nuda aut hirsutie vertita, ramosa, ramellos mono-aut polysiphonios, simplices divaricatodichotomos<br />
aut penicilliformes emittens. Caulis e cellulis oblongis tubum centralem radiatim<br />
cingentibus, saepius strato corticali celluloso circumdatis compositus. Conceptacu<strong>la</strong> ovatourceo<strong>la</strong>ta,<br />
ut plurimum pedicel<strong>la</strong>ta, apice initio rostrato-acuminata, tan<strong>de</strong>m ore regu<strong>la</strong>ri<br />
aper ta, sporas ex ovoi<strong>de</strong>o pyriformes e p<strong>la</strong>centa centrali ortas foventia. Stichidia ovato-oblonga<br />
vel <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta tetrasporas tan<strong>de</strong>m triangule divisas duplici multiplicive serie inclu<strong>de</strong>ntia.<br />
da s ya C. Ag., Sp. Alg., ii, p. 116; J. Ag.; Montag.; Harv. as P e r o c a u l o n Grev. rh od<br />
o n e m a Martens. Ga i l l o n i a Bonnem. Ba i l l o u v i a n a Grisell.<br />
Fronda comprimida en forma <strong>de</strong> hoja <strong>de</strong> espada, linear o cilindrácea, continua<br />
o articu<strong>la</strong>da (al menos en apariencia) <strong>de</strong> artículos multiestriados, <strong>de</strong>snuda, lisa o<br />
velluda, muy diversamente ramosa, con ramos sen cillos o divaricado-dicótomos, o<br />
peniciliformes, articu <strong>la</strong>dos, con endocromas uni o pluriestriados. Estruc tura: tubo<br />
central articu<strong>la</strong>do, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l cual irradian un cierto número <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s que<br />
cubre, en ciertas especies, una capa cortical <strong>de</strong> pequeñas celdil<strong>la</strong>s que hace parecer<br />
al alga continua. Conceptáculos ovoi<strong>de</strong>s o urceo<strong>la</strong>dos, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces pedice<strong>la</strong>dos<br />
por <strong>la</strong> base <strong>de</strong>l ramulillo abortado <strong>de</strong>l cual son una transformación, provistos<br />
<strong>de</strong> un rostro en edad tierna, el cual <strong>de</strong>saparece para hacer lugar a un orificio<br />
regu<strong>la</strong>r. Esporas ovoi<strong>de</strong>s o piriformes, prendidas por el cabo menor a una p<strong>la</strong>centa<br />
basi<strong>la</strong>r central e irradiando en todos sentidos. Tetráspo ros anidados sobre dos o<br />
tres ringleras en estiquidias ovales, oblongas o <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, sésiles o pedice<strong>la</strong>das.<br />
Este bello género tan rico en especies, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales varias habitan nuestras costas<br />
<strong>de</strong>l Atlántico y <strong>de</strong>l Mediterráneo, no está represen tado en <strong>Chile</strong> más que por <strong>la</strong><br />
siguiente.<br />
1. Dasya chilensis<br />
D. fron<strong>de</strong> setacea, ecorticata, articu<strong>la</strong>ta, a basi ramosa, ramis alterne pinnatis, pinnulis<br />
di chotomo-corymbosis, brevibus, rigidis, divaricatis, tan<strong>de</strong>m recurvis, articulis diametro brevioribus<br />
subquadristriatis; sti chidiis ovato-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis sessilibus.<br />
d. chilensis Montag., Mss. Herb. Mus. Paris. D. s u B s e c u n d ata Suhr, Flora, 1840, p.<br />
280. d. s u B s e c u n d a Harv., Ner. australis., p. 67, t. 27. trichothamnion c h i l e n s e<br />
Kütz., Sp. Alg., p. 801.<br />
Fronda filiforme, alta <strong>de</strong> una pulgada a dos, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí,<br />
<strong>de</strong> un rosa purpúreo, dividida inferiormente en varios ramos que llegan poco<br />
-288
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
más o menos a <strong>la</strong> misma altura, o, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces, casi sencil<strong>la</strong> y cargada<br />
<strong>de</strong> numero sas pínu<strong>la</strong>s dísticas, <strong>de</strong> longitud <strong>de</strong>sigual, y horizontales. Pínu<strong>la</strong>s<br />
que emi ten alternativamente <strong>de</strong> cada <strong>la</strong>do ramulillos <strong>de</strong> una línea <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, polidicótomos,<br />
con divisiones divaricadas y aun tam bién encorvadas en edad avanzada.<br />
Articu<strong>la</strong>ciones visibles en toda <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento, mitad más cortas<br />
que el diá metro y compuestas <strong>de</strong> cinco estrías muy gruesas en <strong>la</strong> parte inferior y<br />
<strong>de</strong> tres en los ramulillos. En un corte horizontal, <strong>la</strong>s estrías o celdil<strong>la</strong>s, llenas <strong>de</strong><br />
un núcleo coloreado, están dis puestas en número <strong>de</strong> siete al re<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l tubo<br />
central. Esti quidias oval-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, sésiles, que contienen tetrásporos sobre dos<br />
ringleras parale<strong>la</strong>s, los cuales no son más que meta morfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s estrías <strong>de</strong> los<br />
ramulillos.<br />
Esta linda pequeña rodomelca parece ser propia <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. El señor Kützing ha<br />
hecho muy bien en mudar el primer nombre específico, que podía inducir a error.<br />
Nuestra p<strong>la</strong>nta forma copitas sobre los peñascos o sobre otras algas. Fue cogida en<br />
<strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé por el señor Gay, ya sobre el Sphace<strong>la</strong>ria funicu<strong>la</strong>ris en San Carlos,<br />
ya sobre el Rhodymenia variegata.<br />
Xi. he t e r o s i F o n i a - he t e r o s i P h o n i a<br />
Frons filiformis, compresso-subtrigona, articu<strong>la</strong>ta, polysiphonia, e cellulis tubum centralem<br />
minimum, cingentibus, summopere inaequalibus, <strong>la</strong>teralibus maximis, anticis posticisque<br />
angustiori bus composita. Conceptacu<strong>la</strong> in ramis <strong>la</strong>teraliter aggregata, longe pedicel<strong>la</strong>ta, pe dicello<br />
continuo, sphaerica, hinc mucronata, basi bracteata. Sporae ovato-globosae. Tetrasporae<br />
in stichidiis serie triplici longitrorsum dispositae.<br />
he t e r o s i P h o n i a Montag, Prodr. Phyc. Antarct. et v.P.S., Crypts., p. 186. Po ly s i P h o n i a<br />
Kütz.<br />
Fronda filiforme, comprimida, articu<strong>la</strong>da, polisifo niada, compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />
muy <strong>de</strong>siguales, dispuestas circu<strong>la</strong>rmente al re<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l tubo central, <strong>la</strong>s<br />
unas <strong>la</strong>te rales muy amplias, <strong>la</strong>s otras anterior y posteriormente intermedias, <strong>de</strong>sproporcionadamente<br />
más estrechas. Conceptáculos reunidos en número <strong>de</strong> dos<br />
a cuatro en lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los ramos, <strong>la</strong>rgamente pedice<strong>la</strong>dos, esféricos, excéntricamente<br />
mucronados e involucrados en <strong>la</strong> base por fi<strong>la</strong>mentos cortos. Estiquidias<br />
oblongo-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das encerrando tetrásporos dispuestos sobre tres fi<strong>la</strong>s. Espo ras<br />
ovales globulosas.<br />
Los que no han podido ver <strong>la</strong>s dos fructificaciones, y sobre todo <strong>la</strong> conceptacu<strong>la</strong>ria,<br />
han contestado su vali<strong>de</strong>z. Apelo a los botánicos que puedan observar<strong>la</strong>s en su<br />
lugar, pero mientras no <strong>de</strong>cidan, <strong>la</strong> sostengo. Es este género, como intermedio<br />
entre el prece<strong>de</strong>nte y el siguiente, pero <strong>la</strong> estructura <strong>de</strong> sus conceptáculos y <strong>la</strong><br />
evolución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esporas se oponen a que se le reúna ni al uno ni al otro.<br />
-289-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
1. Heterosiphonia berkeleyi<br />
H. filo primario membranaceo, setaceo, triquetro, articu<strong>la</strong>lo, val<strong>de</strong> ramoso, ramis virgatis<br />
erecto-patentibus, axiltis rotundalis, ramulis ultimis binis, secundatis, incurvis; articulis fili<br />
primarii diametro sub cequalibus, ramulorum longioribus brevioribusve.<br />
h. B e r k e leyi Montag., ll.cc., t. 5, f. 1. Po ly s i P h o n i a Harv.; Kütz., Sp. Alg., p. 817.<br />
Fronda capi<strong>la</strong>r, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> pulgada y media y más, formando un corimbo por el<br />
conjunto <strong>de</strong> sus ramos y representando un arbusto chiquito. Raíz fibrosa, rastrera<br />
sobre el soporte. Fi<strong>la</strong> mento principal setáceo, haciéndose capi<strong>la</strong>r hacia arriba,<br />
comprimido o triquetro e irregu<strong>la</strong>rmente ramoso. Ramos vagos, alternos, abiertos,<br />
que emiten ramulillos <strong>de</strong> los cuales los dos últimos están con frecuencia vueltos al<br />
mismo <strong>la</strong>do. Artículos iguales al diámetro y polisifoniados en los ramulillos. Fructificación:<br />
Conceptáculos reunidos sobre el costado <strong>de</strong>l ramo al nivel <strong>de</strong> un endofragma.<br />
Esporas ovoi<strong>de</strong>s seriadas en número <strong>de</strong> tres o cuatro en <strong>la</strong> misma celdil<strong>la</strong>.<br />
Tetrásporos en tres rin gleras en estiquidias en forma <strong>de</strong> silico, obtusas o agudas.<br />
Co lor purpurina. Adherencia feble al vidrio o al papel sobre el cual se prepara.<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da parásita sobre el Rhodymenia palmetta en el estrecho <strong>de</strong><br />
Magal<strong>la</strong>nes. Los individuos cargados <strong>de</strong> tetrásporos me han sido comunicados por mi<br />
docto amigo el reverendo M.J. Berkeley, a quien me he comp<strong>la</strong>cido en <strong>de</strong> dicar<strong>la</strong>.<br />
Xii. Po l i s i P h o n i a - Po ly s i P h o n i a<br />
Frons carti<strong>la</strong>ginea, fi<strong>la</strong>mentosa, rosea vel fusco-purpurea, inferne quandoque continua,<br />
saepius articu<strong>la</strong>ta, geniculis pellucidis aut opacis. Fi<strong>la</strong> ramosa, e tubo centrali composita,<br />
cir ca quem si phones subcylindrici, in eo<strong>de</strong>m p<strong>la</strong>no seriati, plus minusve nume rosi (4 ad 15)<br />
recte aut spiraliter disponuntur. Hi siphones in cellulis frondis periphericis inclusi in plu res<br />
cellu<strong>la</strong>s aliquando subdividuntur, un<strong>de</strong> oritur stratum corticale fron<strong>de</strong>m extus reti cu<strong>la</strong>tam<br />
continuam efficiens. Conceptacu<strong>la</strong> (Ceramidia J. Ag.) <strong>la</strong>te ralia, sphaerica, urceo<strong>la</strong>ta,<br />
turbinata aut subc<strong>la</strong>vata, sessilia aut stipitata, sporas pyriformes p<strong>la</strong>centae centrali pedicello<br />
affixas et perisporio innatas foventia. Tetrasporae in ramulis apice tumidis siliquaeformibus<br />
uniseriatae triangule tan<strong>de</strong>m quadridivisoge.<br />
Po ly s i P h o n i a Grev., Fl. Edinb., p. 308 (1824), caeterique. hu t c h i n s i a Ag. Gr a m m i ta<br />
Bonnem. (1822). Fu c i Spec. Turn. co n F e r va e spec. Roth.<br />
Fronda filiforme, carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> color <strong>de</strong> rosa, púrpura o negruzco, <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces articu<strong>la</strong>da en toda su longitud, pero algunas veces también continua<br />
en su parte inferior, es <strong>de</strong>cir, cubierta <strong>de</strong> una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s corticales, transparente<br />
u opaca al nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s junturas. Fi<strong>la</strong>mentos ramosos, compuestos <strong>de</strong> un tubo<br />
central, alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l cual están dispuestas en un mismo p<strong>la</strong>n cir cu<strong>la</strong>r que cubre,<br />
cuando existe, <strong>la</strong> capa cortical areo<strong>la</strong>da. Conceptáculos <strong>la</strong>terales, esféricos, urceo<strong>la</strong>dos<br />
o en trompo, sésiles o pedice<strong>la</strong>dos, encerrando esporas en porrita o piri formes<br />
-290
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
adheridas por el cabo menor a una p<strong>la</strong>centa basi<strong>la</strong>r. Tetrásporos dispuestos en una<br />
so<strong>la</strong> fi<strong>la</strong> en estiquidias que no son otra cosa más que ramulillos inf<strong>la</strong>dos en silicos.<br />
Género numeroso en especies, que viven en todas <strong>la</strong>s mares y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales no hay<br />
más que tres representantes conocidos en <strong>Chile</strong>. Uno <strong>de</strong> ellos crece también sobre<br />
nuestras costas <strong>de</strong>l océano y <strong>de</strong>l Medi terráneo; los otros dos, especies magníficas,<br />
son propios al litoral <strong>de</strong>l océano Pacífico.<br />
1. Polysiphonia <strong>de</strong>ndroi<strong>de</strong>a<br />
P. fron<strong>de</strong> setacea, carti<strong>la</strong>ginea, articu<strong>la</strong>ta, compressa, e roseo-coccinea fuscescente, vage ra mosa,<br />
bi-tripinnata, pinnis corymboso subfasti giatis, pinnulis distichis alternis subu<strong>la</strong>tis erectopatentibus,<br />
articulis diametro triplo brevioribus polysiphoniis.<br />
P. d e n d r o i d e a Montag., Fl. Boliv., p. 16, t. 5, f. 1; Harv., Ner. austr., p. 47; Kütz., Sp.<br />
Alg., p. 803.<br />
Frondas reunidas en copas, altas <strong>de</strong> 3 a 4 pulgadas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong><br />
jabalí, prendidas por un disco chiquito a los peñascos y a los políperos y muy ramosas.<br />
Ramos principales vagos, alternos, tendidos, muy variables <strong>de</strong> longitud, los<br />
más pequeños sencillos, los más <strong>la</strong>rgos una a tres veces pennados, formando por su<br />
reunión una suerte <strong>de</strong> corimbo muy elegante. Pínu<strong>la</strong>s cortas, dísticas, alternas subu<strong>la</strong>das,<br />
abiertas por un ángulo <strong>de</strong> 45°. Color <strong>de</strong> rosa purpurino pasando al bruno al<br />
en vejecer y al secar. Consistencia bastante tiesa, haciéndose aun también un poco<br />
frágil. Articu<strong>la</strong>ciones polisifoniadas, tres o cuatro veces más cortas que el diámetro.<br />
Tubo central <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda muy gran<strong>de</strong>, comprimido y cercado <strong>de</strong> ocho sifones.<br />
.<br />
Esta magnífica especie, una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más bel<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l género, fue cogida sobre <strong>la</strong>s costas<br />
<strong>de</strong> Perú y <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por los señores Gaudichaud, d’Orbigny y el almirante Du Petit<br />
-Thouars.<br />
2. Polysiphonia camptoc<strong>la</strong>da<br />
P. fron<strong>de</strong> caespitosa, magna, roseo-purpurea, <strong>la</strong>xe dichotoma, subfas tigiato-corymbosa, ramis<br />
virgatis ramulisque initio erectis, strictis, <strong>de</strong>mum patenti-recurvis.; articulis frondis<br />
primariae diametro sesqui triplo longioribus, ramorum duplo triplove-ramulorum multoties<br />
bre vioribus.<br />
P. c a m P to c l a d a Montag., l.c., p. 19, t. 5, f. 2; Kütz., Sp. Alg., p. 804.<br />
Fronda dispuesta por copas, alta <strong>de</strong> 4 a 6 pulgadas y más, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una<br />
crin en lo bajo poniéndose casi capi<strong>la</strong>r arriba, dividida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en numerosas<br />
dicotomías. Ramos muy a<strong>la</strong>rgados y muy ramosos, dispuestos en corimbo.<br />
Ramos <strong>de</strong> segundo or<strong>de</strong>n y ramulillos primero en<strong>de</strong>rezados y aproximados <strong>de</strong>spués<br />
tendiéndose con <strong>la</strong> edad y aun también encorvándose en forma <strong>de</strong> gancho.<br />
Artículos inferiores 4-5 sifoniados, 1½ a 3 veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro, luego<br />
-291-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
haciéndose, hacia el medio <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento, cerca <strong>de</strong> tres veces más cortos, y en fin<br />
notables, en los ramulillos bisifoniados, por su excesiva bre vedad. Tetrásporos dos<br />
o tres uniseriados en algunos ramuli llos terminales, un poco tumeficados. Color <strong>de</strong><br />
rosa purpurino en edad tierna abigarrándose en amarillo y <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> en <strong>la</strong>s frondas<br />
antiguas. Consistencia carti<strong>la</strong>ginosa por <strong>de</strong>bajo, mem branosa por arriba. Adhiere<br />
fuertemente al papel y al vidrio.<br />
Como <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, esta alga habita <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong>l océano Pacífico <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Perú hasta<br />
<strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> <strong>la</strong> cogió el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny.<br />
3. Polysiphonia pennata<br />
P. frondibus caespitosis, primariis repentibus, secundariis verticalibus nigrescentibus, uncia<br />
libus, setaceis, compressis, distiche pinnatis, pinnis confertis simplicibus, alternis, brevi<br />
bus, subu<strong>la</strong>tis, patenti-erectis, arti cu<strong>la</strong>tis, articulis inferioribus diametrum aequantibus,<br />
su perioribus dia metro dimidio brevioribus; conceptaculis subsphaericis <strong>la</strong>teralibus sessilibus.<br />
P. P e n n a ta Zanard., Lelt., 2, p. 10; Montag., Fl. Alg., p. 82. hu t c h i n s i a Ag. ce r am<br />
i u m Roth.<br />
Fronda en copitas, comprimida, bruna, articu<strong>la</strong>da, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 6 líneas a 1 pulgada<br />
y más, setácea, ramosa, con ramos dísticos, sencillos y pennados. Pínu<strong>la</strong>s alternas,<br />
subu<strong>la</strong>das, espinuli formes por abajo, que forman un ángulo abierto con el fi<strong>la</strong>mento<br />
principal. Artículos inferiores iguales al diámetro, los supe riores mitad más<br />
cortos, marcados con dos a tres estrías. Con ceptáculos (que indicamos según Roth)<br />
situados sobre el cos tado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s, esparcidos, redon<strong>de</strong>ados, muy chiquitos,<br />
sésiles y brunos. Tetrásporos.<br />
El señor Gay no ha traído más que un muy corto número <strong>de</strong> ejemp<strong>la</strong>res, sobre<br />
talco, <strong>de</strong> esta especie, que ha observado él mismo en el litoral chileno.<br />
tr i B u iv<br />
lo m e n ta r í e a s<br />
Fronda celulosa, continua. Conceptáculos externos encerrando en un peri<br />
carpio celuloso esporas piriformes en<strong>de</strong>rezadas y prendidas por el cabo<br />
menor a una p<strong>la</strong>centa axil.<br />
lo m e n ta r i e a e Endl., Suppl., iii, p. 42.<br />
Xiii. <strong>la</strong> u r e n c i a - <strong>la</strong> u r e n c i a<br />
Frons carti<strong>la</strong>gineo-ge<strong>la</strong>tinosa, continua, cylindracea aut com pressa, pinnata, pinnatifida vel<br />
undique corymboso-vel thyrsoi<strong>de</strong>o ramosa, ramulis subc<strong>la</strong>vatis pistilliformibusve. Color pur-<br />
-292
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
pu reo vio<strong>la</strong>ceus vel corneo-luteove-roseus, fugax. Substantia lenta. Con ceptacu<strong>la</strong> ovata vel<br />
urceo<strong>la</strong>ta ad fron<strong>de</strong>m externa, poro apicali <strong>de</strong>mum aperta, sporas pyriformes ad p<strong>la</strong>centam<br />
centralem pedi cello affixas in<strong>de</strong>que irradiantes, singu<strong>la</strong> perisporio hyalino cir cumdata, inclu<br />
<strong>de</strong>ntia. Tetrasporae in ramulis sparsae, perisporio vestitte et tan<strong>de</strong>m triangu<strong>la</strong>tim quadridivisae.<br />
Antheridia ramulos terminantia, p<strong>la</strong>na, margine undu<strong>la</strong>ta, aut lobato-cellulosa,<br />
an therozoidia ovoi<strong>de</strong>o-sphaerica, tan<strong>de</strong>m mobilia, ciliolo unico mu nita.<br />
<strong>la</strong> u r e n c i a Lamx., Essai, p. 42; Grev.; J. Ag.; Montag.; Harv.; Kutz. ch o n d a r i a e<br />
Spec. C. Ag.<br />
Fronda cilindrácea o comprimida y aun también p<strong>la</strong>na, ramosa, pinatífida o<br />
pennada, compuesta <strong>de</strong> dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s unas interiores oblongas, <strong>la</strong>s<br />
otras externas o corticales redon<strong>de</strong>adas, un poco ángulosas. Color púrpura-violáceo,<br />
o rosa tinto <strong>de</strong> amarillo. Con ceptáculos (ceramidia J. Ag.) ovoi<strong>de</strong>s o esféricos,<br />
rara mente urceo<strong>la</strong>dos, saliendo al exterior <strong>de</strong> los ramulillos <strong>de</strong> los cuales son <strong>la</strong><br />
transformación y encerrando en un pericarpio celuloso esporas (gemmidia J. Ag.)<br />
piriformes, nacidas en el último artículo <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos prendidos a una p<strong>la</strong>centa<br />
central. Tetrásporos esparcidos sobre los ramos, en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s corticales <strong>de</strong> los<br />
cuales se <strong>de</strong>sar rol<strong>la</strong>n, triangu<strong>la</strong>rmente divididos en cuatro a <strong>la</strong> madurez. Anteridias<br />
ocupando el extremo <strong>de</strong> los ramulillos, variables según <strong>la</strong>s especies, membranosas,<br />
p<strong>la</strong>nas, ondu<strong>la</strong>das y ribeteadas <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s celdil<strong>la</strong>s (Deb. y Sol., Mem.) en el L. tenuissima;<br />
cortas, lobadas y celulosas en el L. obtusa. Anterozoi<strong>de</strong>s ovoi<strong>de</strong>s, móviles,<br />
provistos <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> pestaña vibrátil.<br />
1. Laurencia pinnatifida<br />
L. purpurco-livida, fron<strong>de</strong> carti<strong>la</strong>ginea compressa distiche bi-tripin nata, pinnis pinnulisque<br />
simplicibus e lineari c<strong>la</strong>vatis aut di<strong>la</strong>tato-lo batis erecto-patentibus obtusis callosisque; conceptaculis<br />
ovoi<strong>de</strong>o-truncatis in pinnu<strong>la</strong> <strong>la</strong>teralibus sessilibusque; tetrasporis sparsis aut zonatim<br />
in fra apices ramulorum dispositis.<br />
l. PinnatiFida Lamx., l.c.; Grev.; J. Ag.; Harv., Phyc. Brit., t. 55. ch o n d r i a Ag. Fuc<br />
u s Turn.<br />
Alga bien variable. Frondas naciendo por copas <strong>de</strong> una raíz fibrosa, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 3<br />
a 8 pulgadas, casi cilíndricas en nuestros ejem p<strong>la</strong>res, que se alejan a<strong>de</strong>más <strong>de</strong>l tipo<br />
por el color amoratado, olivado, irregu<strong>la</strong>rmente ramosas, tri-cuadripennadas, con<br />
pí nu<strong>la</strong>s dísticas y alternas. Pínu<strong>la</strong>s <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das en su circunscrip ción; <strong>la</strong>s <strong>de</strong> tercer<br />
or<strong>de</strong>n tanto más cortas cuanto se acercan más al vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s secundarias. Conceptáculos<br />
situados sobre el costado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s, sobre todo junto al vértice, bastante<br />
gruesos, ovoi<strong>de</strong>s y evacuados temprano. Tetrásporos formando una faja circu<strong>la</strong>r<br />
alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> los ramulillos y un poco <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l vértice, anidada en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> capa cortical y pri mitivamente encerrada en un perisporo hialino. Anterozoidias<br />
contenidas en receptáculos bastante semejantes a los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s es poras.<br />
Esta alga fue cogida por el señor Gay en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé.<br />
-293-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
tr i B u v<br />
Co r a l í n e a s<br />
Fronda cilindrácea, comprimida o p<strong>la</strong>na, continua o articu<strong>la</strong>da, cubierta<br />
regu<strong>la</strong>rmente <strong>de</strong> un barniz calcáreo. Conceptáculos ex ternos o sumergidos,<br />
abriéndose al exterior por un poro. Esporas piriformes dividiéndose (siempre?)<br />
transversalmente en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />
co r a l l i n e a e Decaisne, C<strong>la</strong>ss. <strong>de</strong>s Alg.; Aresch. in J. Ag., Sp. Alg., ii, p. 506.<br />
Xiv. co r a l i n a - co r a l l i na<br />
Frons calcarea, fragilis, articu<strong>la</strong>ta, axi fi<strong>la</strong>mentoso percursa, ad genicu<strong>la</strong> soluta, pinnatim<br />
ramosa. Rachis ex articulis <strong>de</strong>orsum teretibus, sursum vero plus minus compressis cuneatis<br />
composita. Rami aut conformes aut sepius cylindrico-ellipsoi<strong>de</strong>i subu<strong>la</strong>live, apice capitatoincrassati.<br />
Conceptacu<strong>la</strong> obovoi<strong>de</strong>a, ut plurimum terminalia, <strong>la</strong>evia, apice poro minimo<br />
aperta. Sporae elongato pyriformes fundo conceptaculi parte attenuata affixae, erectae, tan<strong>de</strong>m<br />
zonatim quadripartitae.<br />
co r a l l i na Tournef.; Lamx., p. part.; Link; Kütz.; Areschoug. l.c., p. 560.<br />
Fronda frágil, filiforme, comprimida, ramosa, di tricótoma o pennada, con ramos<br />
opuestos, articu<strong>la</strong>da y compuesta <strong>de</strong> dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s unas corticales,<br />
globulosas e incrustadas <strong>de</strong> calcáreo, <strong>la</strong>s otras interiores filiformes y dispuestas por<br />
fajas transversales. Ramos formados <strong>de</strong> artículos cilíndricos o comprimidos, subu<strong>la</strong>dos<br />
o espesados a <strong>la</strong> cabeza en el vértice. Conceptáculos en huevo trastornado,<br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces terminales, <strong>de</strong>snudos o provistos <strong>de</strong> cuernos y horadados<br />
<strong>de</strong> un poro en el vértice. Esporas en<strong>de</strong>rezadas en el fondo <strong>de</strong>l con ceptáculo, piriformes,<br />
divididas transversalmente en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />
1. Corallina berteroana †<br />
C. fron<strong>de</strong> brevi, gracili, basi simplici, apice <strong>de</strong>composito-pinnata, pinnis elongatis patentibus<br />
app<strong>la</strong>natis, pinnulis brevissimis, articulis infimis cuneatis, caulinis sensim <strong>la</strong>tioribus, mediis<br />
superioribusque <strong>de</strong>l toi<strong>de</strong>is, <strong>la</strong>teribus a<strong>la</strong>e formibus, apicibus crenato-truncatis, margine simplicibus<br />
vel crenatis, ramulorum brevissimis obovatis, saepe incrassatis vel in conceptacu<strong>la</strong><br />
mutatis, apicibus obtusissimis.<br />
c. B e rte roana Montag. in Harv., Ner. austr., ii, p. 103; Aresch., l.c., p. 566.<br />
Frondas <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> alto, <strong>de</strong>lgadas y filiformes en <strong>la</strong> parte inferior,<br />
pero más <strong>la</strong>rgas y comprimidas superior mente y varias veces pennadas, corimbiformes<br />
en su circuns cripción. Pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> primer y segundo or<strong>de</strong>n a<strong>la</strong>rgadas,<br />
for mando con el tallo un ángulo <strong>de</strong> 45°. Pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> tercer or<strong>de</strong>n muy cortas y muy<br />
próximas, formadas <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> un solo artículo y algunas veces gémina-<br />
-294
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
das. Artículos inferiores cu neiformes, los superiores ap<strong>la</strong>stados en hoja <strong>de</strong> espada,<br />
prolon gados en forma <strong>de</strong> a<strong>la</strong> por sus bor<strong>de</strong>s. Artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas pínu<strong>la</strong>s obovoi<strong>de</strong>s,<br />
acompañados por fuera <strong>de</strong> un apéndice fu siforme, agudo, haciendo oficio<br />
<strong>de</strong> bráctea.<br />
Esta linda chiquita coralina crece sobre <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> fue cogida por<br />
Ber tero, a quien me parece justo <strong>de</strong>dicar<strong>la</strong>.<br />
2. Corallina chilensis<br />
C. fron<strong>de</strong> brevi, <strong>de</strong>nse caespitosa, apice pinnata vel bipinnata, pinnis crebris subfascicu<strong>la</strong>tis,<br />
articulis infimis caulinisque cuneatis compressis, diametro sesquilongioribus, superioribus<br />
obovatis <strong>la</strong>tioribus longiori busque, saepe palmatis vel apice profun<strong>de</strong> <strong>la</strong>ciniatis, ramulorum<br />
graci libus cylindraceis simplicibus vel apice trifidis; conceptaculis ovoi<strong>de</strong>is terminalibus.<br />
c. chilensis Decaisne in Harv., l.c.; Aresch., l.c.<br />
Fronda <strong>de</strong> una a dos pulgadas <strong>de</strong> alto, dos o tres veces pen nada en su parte<br />
superior. Pínu<strong>la</strong>s bastante <strong>la</strong>rgas, <strong>de</strong>rechas, numerosas y pareciendo como fascicu<strong>la</strong>das<br />
haciéndose más y más cortas superiormente. Artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
pí nu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n vez y media tan <strong>la</strong>rgos como anchos, en forma <strong>de</strong> cuña,<br />
sencillos; los superiores más <strong>la</strong>rgos y más di <strong>la</strong>tados hacia su vértice, bastante irregu<strong>la</strong>res<br />
en su contorno, con frecuencia <strong>la</strong>ciniados o so<strong>la</strong>mente almenados. Artículos<br />
ex tremos frecuentemente palmados.<br />
Esta especie, que no he visto, es íntimamente aliada, según el señor Har vey, al C. palmata<br />
Kütz. y a mi C. <strong>de</strong>hayesii <strong>de</strong> <strong>la</strong> Flora <strong>de</strong> Argelia. Ha sido cogida en <strong>la</strong>s costas<br />
<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, en valparaíso, y en Puerto Hambre en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, por<br />
Dar win.<br />
3. Corallina officinalis<br />
C. fron<strong>de</strong> alba aut dilute li<strong>la</strong>cina, trichotoma, f<strong>la</strong>belliformi; rachios ramulorum articulis<br />
inferioribus teretibus, mediis superioribusque com p<strong>la</strong>natis subcuneatis, trasversim obscure<br />
zo na tis, diametro sesqui-duplo longioribus; conceptaculis obovoi<strong>de</strong>is longe pedicel<strong>la</strong>tis ecornicu<strong>la</strong>tis.<br />
c. oF F ici nali s Lin., Syst.; Lamx.; Harv., Phyc. Brit., t. 222, eximie.<br />
Frondas que nacen en copas espesas y <strong>de</strong> una corteza calcárea, altas <strong>de</strong> dos<br />
a seis pulgadas a lo más, <strong>de</strong>l espesor <strong>de</strong> un Re <strong>de</strong> violín y bastante variables en<br />
su aspecto general, pero ordina riamente <strong>de</strong> una a tres veces pennadas. Pínu<strong>la</strong>s <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces opuestas, partiendo <strong>de</strong> cada juntura, o <strong>de</strong>jando entre sí dos o<br />
más artículos. Ramulillos <strong>de</strong>lgados, cilíndricos obtusos, for mados <strong>de</strong> artículos tres<br />
o cuatro veces tan <strong>la</strong>rgos como anchos. Artículos inferiores <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda principal<br />
-295-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
cilíndricos, dos veces más <strong>la</strong>rgos que su diámetro; los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ramas, piriformes u<br />
obcónicos, ligeramente comprimidos, con ángulos superiores obtusos y no salientes.<br />
Conceptáculos ovoi<strong>de</strong>s <strong>la</strong>rgamente pedi ce<strong>la</strong>dos, <strong>de</strong>sprovistos <strong>de</strong> cuernos, horadados<br />
<strong>de</strong> un poro en el vértice y encerrando tetrásporos oblongos, que nacen <strong>de</strong><br />
una p<strong>la</strong>centa axil y más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte divididos en cuatro por tres cesu ras transversas.<br />
El señor Harvey indica esta especie como habiendo sido cogida en <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé<br />
por el señor Darwin.<br />
Xv. an F i r o a - am P h i r o a<br />
Frons calce incrustata, hinc fragilissima, teres, compressa vel p<strong>la</strong>na, irregu<strong>la</strong>riter di-trichotoma<br />
vel dichotomo-verticil<strong>la</strong>ta, articu<strong>la</strong>ta, articulis val<strong>de</strong> polymorphis, geniculis brevissimis carti<strong>la</strong>gineis<br />
corticatis aut nudis. Structura: Stratum corticale e cellulis minoribus quae cum strato<br />
interiori e cellulis elongatis in zonas transversales superimpositas constante conveniunt et<br />
coor dinantur, formatum. Conceptacu<strong>la</strong> in mediis articulis sessilia, conica, apice poro pertusa,<br />
tetrasporas c<strong>la</strong>vato-pyriformes tan <strong>de</strong>m zonatim quadridivisas intus foventia.<br />
am P h i r o a Lamx., Bull. Philom, 1812; Decaisne; Harv.; Aresch.<br />
Fronda incrustada <strong>de</strong> calcáreo, frágil, cilíndrica, comprimida o p<strong>la</strong>na, dicótoma,<br />
tricótoma o con ramos en verticelos, articu<strong>la</strong>da en toda su longitud. Artículos<br />
muy polimorfos, tan pronto cilíndricos, tan pronto com primidos en hoja <strong>de</strong> espada,<br />
oblongos, obcór<strong>de</strong>os, obcónicos o elípticos. Junturas muy cortas, carti<strong>la</strong>gi nosas,<br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces <strong>de</strong>corticadas. Estructura: Celdil<strong>la</strong>s corticales chiquitas que<br />
forman por su compostura con <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s interiores más a<strong>la</strong>rgadas especies <strong>de</strong><br />
fajas trans versales visibles al exterior. Conceptáculos cónicos, sé siles, horadados<br />
<strong>de</strong> un poro en el vértice y situados en el medio <strong>de</strong> los artículos. Tetrásporos en<br />
porrita o piri formes, en<strong>de</strong>rezados y prendidos por el cabo menor a una p<strong>la</strong>centa<br />
central basi<strong>la</strong>r.<br />
1. Amphiroa orbigniana<br />
C. fron<strong>de</strong> <strong>la</strong>xe dichotoma, ramis elongatis patentibus, articulis ob cordatis vel scutiformibus,<br />
angulis <strong>la</strong>teralibus rotundatis auricu<strong>la</strong>e for mibus, nunc porrectis, nunc obsoletis, articulis<br />
su perioribus obovatis; conceptaculis binis ternisve e disco articuli prominentibus verrucaeformi<br />
bus.<br />
a. o r B i G n i a n a Decaisne, Corall. in Ann. Sc. Nat., 2 e sér., tom. Xviii, p. 124; Harv.,<br />
Ner. Austr., ii, p. 100, Nº 22, t. 38; Aresch., l.c., p. 539.<br />
Frondas dicótomas, <strong>de</strong> tres o cuatro pulgadas <strong>de</strong> alto, con ramos a<strong>la</strong>rgados,<br />
abiertos y lejanamente dicótomos ellos mis mos. Artículos en forma <strong>de</strong> corazón<br />
trastornado o <strong>de</strong> broquel, con ángulos superiores redon<strong>de</strong>ados, prolongados bajo<br />
-296
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
<strong>la</strong> forma <strong>de</strong> artículos, algunas veces poco salientes. Conceptáculos en forma <strong>de</strong><br />
verrugas, bastante gran<strong>de</strong>s, muy salientes y situados en número <strong>de</strong> dos y <strong>de</strong> tres<br />
sobre el medio <strong>de</strong> los artículos.<br />
Según el señor Decaisne, esta especie ha sido cogida por el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny<br />
en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Patagonia y en <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé por el señor C<strong>la</strong>udio<br />
Gay.<br />
2. Amphiroa chi<strong>la</strong>ensis<br />
A. fron<strong>de</strong> dichotoma, articulis irregu<strong>la</strong>riter obcordatis vel obcordato cuneatis di<strong>la</strong>tatis; conceptaculis<br />
binis instructis, lobis plus minusve pro minulis.<br />
a. chiloensis Decaisne, l.c., p. 125; Harv., l.c. Aresch., l.c.<br />
Fronda dicótoma. Artículos irregu<strong>la</strong>rmente conformados como corazón trastornado,<br />
o cuneiformes en <strong>la</strong> base y como escotados en forma <strong>de</strong> corazón en el<br />
vértice. Conceptáculos en número <strong>de</strong> dos. Lóbulos más o menos salientes.<br />
No habiendo podido conseguir ver esta especie, que a<strong>de</strong>más no ha sido <strong>de</strong>scrita en<br />
ninguna parte, he tenido que limitarme a traducir su diagnosis.<br />
3. Amphiroa darwini<br />
A. fron<strong>de</strong> brevi, p<strong>la</strong>no-compressa, pinnata aut bipinnata, pinnis pin nulisque creberrimis, articulis<br />
p<strong>la</strong>no-compressis, basi<strong>la</strong>ribus cuneatis, mediis superioribusque obcordatis et sagittatis,<br />
angulis <strong>la</strong>teralibus pro ductis obtusis, articulis apicalibus ovatis; conceptaculis binis e disco<br />
ar ticuli prominentibus verrucasformibus.<br />
a. d a r w i n i Harv., Ner. Austr., ii, p. 100; Aresch., l.c., p. 539.<br />
Fronda alta <strong>de</strong> seis líneas a una pulgada, comprimida, pen nada o bipennada,<br />
con pínu<strong>la</strong>s muy aproximadas. Artículos ap<strong>la</strong>stados, en forma <strong>de</strong> corazón trastornado,<br />
algunas veces <strong>de</strong> hierro <strong>de</strong> flecha, profundamente sinuosos en el vértice,<br />
y con ángulos di<strong>la</strong>tados, obtusos y prolongados bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> au rículos; los<br />
terminales ovales; los unos y los otros a<strong>de</strong>más muy a<strong>de</strong>lgazados en los bor<strong>de</strong>s.<br />
Conceptáculos solitarios o bi narios, gruesos y salientes, situados sobre los artículos<br />
medios e inferiores. Color <strong>de</strong> un púrpura intenso y sucio.<br />
Este amphiroa, que no conozco más que por el diagnosis y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción <strong>de</strong>l<br />
señor Harvey, ha sido cogido en el mismo sitio que el prece<strong>de</strong>nte. El autor lo dice<br />
semejante, bajo algunos aspectos, al A. orbigniana, <strong>de</strong>l cual podría diferir sobre todo<br />
por una ramificación <strong>de</strong>l todo diferente.<br />
-297-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Xvi. me lo B e s ia - me lo B e s ia<br />
Frons foliacea, calce incrustata, p<strong>la</strong>na, adnata aut sublibera, orbicu<strong>la</strong>ris, ambitu quandoque<br />
sinuato-lobata, supra normaliter imbricata, e stratis duobus constans, superiori cellulis brevissimis<br />
in radios excentricos dispositis, inferiori cellulis elongatis formato. Conceptacu<strong>la</strong> conica,<br />
hemisphaerico-<strong>de</strong>pressa immersave, poro apice pertusa, per fron<strong>de</strong>m sparsa, tetrasporas<br />
oblongas vel pyriformes roseas intus foventia.<br />
me lo B e s ia Lamx.; Decaisne; Harvey; Montag.; Areschoug.<br />
1. Melobesia verrucata<br />
M. tota pagina inferiori, adnata, fron<strong>de</strong> p<strong>la</strong>na, suborbicu<strong>la</strong>ri, mox in crustam crassiuscu<strong>la</strong>m<br />
fragilem supra minute <strong>la</strong>melloso-imbricatam in <strong>de</strong>terminatam confluente; conceptaculis inconspicuis<br />
<strong>de</strong>nsissimis totam crustam occupantibus.<br />
m. v e r r u c ata Lamx., Polyp. Flex., p. 316; Harv., Phyc. Brit. t. 347, C.; Aresch, l.c.,<br />
p. 513.<br />
Fronda primero sumamente <strong>de</strong>lgada y pequeña, orbicu<strong>la</strong>r, que se confun<strong>de</strong><br />
muy pronto con <strong>la</strong>s frondícu<strong>la</strong>s vecinas para formar una corteza poco espesa, frágil,<br />
<strong>de</strong> una forma y <strong>de</strong> un tamaño in<strong>de</strong>terminados, imbricada en su faz superior y<br />
<strong>de</strong> un color encarnado purpurino o b<strong>la</strong>nquecino. Conceptáculos bastante pequeños<br />
muy próximos y que ocupan todo el perímetro <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas.<br />
He observado esta especie sobre el Padina durvil<strong>la</strong>ei.<br />
2. Melobesia mamil<strong>la</strong>ris<br />
M. <strong>la</strong>te incrustans, saxico<strong>la</strong>, crusta suborbicu<strong>la</strong>ri, tenui, arcte ad nata, mamillis <strong>de</strong>nsissimis<br />
bre vibus, <strong>de</strong>mum elongatis, ramosis, exas perata; conceptaculis in apicibus mamillorum immersis.<br />
m. m a m i l l a r i s Harv., l.c., p. 109, t. 41. li t h ot h a m n i o n m a m i l l a r e Aresch., l.c., p.<br />
521.<br />
Corteza <strong>de</strong>lgada, extendida sobre <strong>la</strong>s piedras o los peñascos, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> primero<br />
se elevan tubérculos en forma <strong>de</strong> pezón que más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte se a<strong>la</strong>rgan en tallos<br />
cilíndricos sencillos o ramosos y forman por el entrecruzamiento <strong>de</strong> los ramos una<br />
incrustación calcárea espesa y compacta. Conceptáculos sumergidos en el vér tice<br />
<strong>de</strong> los ramos, raramente en el costado. Color b<strong>la</strong>nco <strong>de</strong> leche con tintes purpurinos<br />
aflojados. No he visto más que <strong>la</strong> figura citada.<br />
Esta especie ha sido cogida por el señor Darwin en Puerto Hambre, estrecho <strong>de</strong><br />
Magal<strong>la</strong>nes y en otras partes.<br />
-298
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
tr i B u v i<br />
qu e ta n g í e a s<br />
Fronda variable en cuanto a <strong>la</strong> forma. Conceptáculos sumergidos o mami<strong>la</strong><br />
res. P<strong>la</strong>centa parietal. Fi<strong>la</strong>mentos esporígeros convergiendo hacia el cen -<br />
tro <strong>de</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> como en <strong>la</strong>s fuceas.<br />
ch a e ta n G i e a e Kütz, J. Ag., Montag.<br />
El señor J. Agardh ha creído conveniente reunir bajo el nombre único <strong>de</strong> chaetangium<br />
todas <strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> esta tribu anóma<strong>la</strong>, distribuyéndo<strong>la</strong>s en tres secciones<br />
que, para mí, son otros tantos géneros. Si convergen entre sí bajo el aspecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fructificación me parecen, con todo eso, suficientemente distintos ya por <strong>la</strong> forma<br />
general <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, ya por el porte que resulta <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />
Xvii. ro d o s a c c i o n - rh o d o s a c c i o n<br />
Frons ge<strong>la</strong>tinoso-carti<strong>la</strong>ginea, ma<strong>de</strong>facta lubrica, simplex aut furcatim divisa, tubuloso-saccata.<br />
Structura: 1º Stratum medul<strong>la</strong>re e filis hyalinis, <strong>la</strong>xis, ramoso-intricatissimis anas to mosantibusque<br />
peripheriam versos in ramos horizontales dichotomos abeuntibus constans; 2° Stratum<br />
corticale e cellulis rotundis mi nutissimis compositum. Conceptacu<strong>la</strong> immersa, sphaerica,<br />
poro pertusa. Sporae parietales in extremo filorum articu<strong>la</strong>torum ad centrum con vergentium<br />
endochromate enatae. Paranemata nul<strong>la</strong>. Structura fere Halosaccii, fructus Chae tangiearum.<br />
rh o d o s a c c i o n Montag., Mss. ch a e ta n G i u m, sect., i. rh o d o s a c c o n J. Ag., Spec.<br />
Alg., ii. p. 459. du m o n t l a e Spec. C. Ag.; Bory; Kütz.<br />
Fronda ge<strong>la</strong>tinoso-carti<strong>la</strong>ginosa, tubulosa o en forma <strong>de</strong> saco en edad adulta,<br />
sencil<strong>la</strong> o varias veces ahorquil<strong>la</strong>da y fastigiada. Estructura: 1º capa medu<strong>la</strong>ria<br />
compuesta <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos hialinos flojamente enredados y anastomo sados, terminándose<br />
en <strong>la</strong> periferia por ramos horizon tales, dicótomos y <strong>de</strong> cortos endocromas;<br />
2° capa cor tical formada <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> o <strong>de</strong> un corto número <strong>de</strong> capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />
redon<strong>de</strong>adas y muy chiquitas. Conceptáculos sumergidos en <strong>la</strong> fronda, y abriéndose<br />
hacia fuera por un poro muy visible. Esporas parietales que se <strong>de</strong>sen vuelven<br />
en el último endocroma <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos nacidos <strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> casil<strong>la</strong> y<br />
convergentes hacia el centro <strong>de</strong> ésta. No hay paranemacias.<br />
1. Rhodosaccion fastigiatum<br />
R. fron<strong>de</strong> humili, tubulosa, dichotoma, subfastigiata, segmentis pa tentibus sub<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis<br />
ob tusiusculis; conceptaculis in segmenta superiora sparsa.<br />
r. Fa s t i G i at u m Montag., Mss. Herb. Mus. Paris. ch a e ta n G i u m J. Ag., l.c. du m o n t i a<br />
F a s t i G i a ta Bory, Coq., p. 198, t. 18, f. 2; Kütz, l.c., p. 719.<br />
-299-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
De un pequeño disco adherido a <strong>la</strong>s conchas o a <strong>la</strong>s piedras <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, se elevan<br />
varias frondas en copa. Frondas altas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada, filiformes o en cuña<br />
a <strong>la</strong> base, dividién dose muy pronto en 5 a 6 dicotomías sucesivas, cuyos segmen tos,<br />
un poco abiertos y tubulosos, están hinchados por el medio cuando están húmedos,<br />
p<strong>la</strong>nas, <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das y anchas so<strong>la</strong>mente <strong>de</strong> media línea en nuestros ejemp<strong>la</strong>res<br />
en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación. Algunas veces lleva <strong>la</strong> base algunos apéndices fusiformes<br />
obtu sos. En los segmentos superiores es don<strong>de</strong> se observa <strong>la</strong> fruc tificación que he<br />
<strong>de</strong>scrito suficientemente en <strong>la</strong>s generalida<strong>de</strong>s para que no tenga que repetirme. Color<br />
<strong>de</strong> un encarnado su bido que pasa al bruno al secar. El alga no adhiere al papel.<br />
Nuestros ejemp<strong>la</strong>res, cogidos por el señor Gay en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s provincias meridio<br />
nales <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, tienen los segmentos menos di<strong>la</strong>tados en cuña <strong>de</strong> lo que los<br />
re presenta <strong>la</strong> figura <strong>de</strong> Bory. No hay duda, sin embargo, <strong>de</strong> que per tenecen a <strong>la</strong><br />
misma especie.<br />
Xviii. noto G e n i a - not h o G e n i a<br />
Frons carli<strong>la</strong>ginea, linearis, cylindraceo-compressa, solida, dichotoma, f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>to-expansa vel<br />
corymboso-fastigiata, sicca interdum subcanalicu<strong>la</strong>ta, e stratis binis composita: 1° Stratum<br />
me dul<strong>la</strong>re e filis longitudinalibus tenuissimis <strong>de</strong>nsissime intricatis peripheriam versus in fi <strong>la</strong><br />
brevia horizontalia, submoniliformi- articu<strong>la</strong>ta et 2° stratum corticale constituentia abeuntibus,<br />
formatum. Conceptacu<strong>la</strong> in strato medul<strong>la</strong>ri nidu<strong>la</strong>ntia, amp<strong>la</strong>, pustu liformia, tan<strong>de</strong>m<br />
poro pertusa. Pericarpium e filis medul<strong>la</strong>ribus <strong>de</strong>nsius contextis constans; e tota eius<br />
peripherica pariete intus oriuntur fi<strong>la</strong> ramosa pluries articu<strong>la</strong>ta, in centro conceptaculi convergentia<br />
et in quoque extremo endochromate sporam obovatam purpuream, mox liberam,<br />
non nisi perisporio proprio vesti tam inclu<strong>de</strong>ntia.<br />
not h o G e n i a Montag., Voy. Póle Sud, Crypt., p. 108; Kütz, l.c., p. 793; Hook. fil. et<br />
Harv. ch a e ta n G i i Spec. J. Ag., l.c.<br />
Fronda carti<strong>la</strong>ginosa, linear, filiforme o comprimida, sólida, dicótoma, con segmentos<br />
en abanico o en co rimbo, canalicu<strong>la</strong>da en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación. Estructura:<br />
capa medu<strong>la</strong>ria compuesta <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos hialinos muy <strong>de</strong>sligados y muy enredados<br />
que se dirigen hacia <strong>la</strong> periferia para formar <strong>la</strong> capa cortical bajo <strong>la</strong> forma<br />
<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos cortos horizontales con artículos coloreados y casi monoliformes.<br />
Conceptáculos anidados profunda mente en <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria, haciendo salida hacia<br />
fuera y horadados <strong>de</strong> un poro en el vértice. Pericarpio consti tuido por <strong>la</strong> con<strong>de</strong>nsación<br />
<strong>de</strong> algunos fi<strong>la</strong>mentos medu<strong>la</strong>rios, que dan nacimiento <strong>de</strong>s<strong>de</strong> su pared<br />
interior a fascículos <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos libres, ramosos, articu<strong>la</strong>dos y convergentes hacia<br />
el centro <strong>de</strong> los conceptáculos. Es en el último endocro ma <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos don<strong>de</strong><br />
nacen <strong>la</strong>s esporas obovales, purpurinas e incluidas en un perisporo propio.<br />
Este género parece propio al océano Pacífico, puesto que <strong>la</strong>s dos especies que lo<br />
componen no se han hal<strong>la</strong>do más que en <strong>Chile</strong> y en <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Auck<strong>la</strong>nd.<br />
-300
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Nothogenia variolosa<br />
N. fron<strong>de</strong> compressa, lineari, subcanalicu<strong>la</strong>ta, repetito-dichotoma, seg mentis apice obtusis,<br />
corymboso-fastigiatis, axillis di<strong>la</strong>tatis rotundatis.<br />
n. va r i o l o s a Montag., Voy. Póle Sud, p. 109, t. 10, f. 3; Hook. et Harv., Crypt. Ant.,<br />
p. 188; Kütz, l.c. ch a e ta n G i u m j. Ag., l.c. ch o n d r u s Montag., Prodr. Phyc. Antarct.,<br />
p. 6. sP h a e r o c o c c u s FraGilis Ejusd., Fl. Boliv., p. 27, t. 6, f. 4 (non Agardh).<br />
Del mismo disco surgen varias frondas altas <strong>de</strong> una pulgada a tres, ge<strong>la</strong>tinosas<br />
y carnudas en edad tierna; carti<strong>la</strong>ginosas una vez adultas, filiformes en <strong>la</strong> base,<br />
<strong>de</strong>spués comprimidas lineares, un gran número <strong>de</strong> veces dicótomas. Segmentos<br />
anchos <strong>de</strong> media a una línea, atenuados hacia el vértice, di<strong>la</strong>tados en los sobacos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s divisiones, los superiores obtusos, bífidos o simplemente emarginados, más<br />
bien <strong>de</strong>rechos todos juntos que abiertos, con frecuencia contorneados sobre su<br />
p<strong>la</strong>no, y formando, cuando están tendidos, un corimbo semiorbicu<strong>la</strong>r. Color <strong>de</strong><br />
un encarnado moreno. Estructura y fructificación como en <strong>la</strong>s generalida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l<br />
género.<br />
Esta especie es común sobre <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> en valparaíso, y <strong>de</strong> Perú, <strong>de</strong> don<strong>de</strong><br />
ha sido enviada por Bertero, y traída por los señores Gaudichaud y Gay.<br />
2. Nothogenia chilensis<br />
N. fron<strong>de</strong> compressa, lineari, subcanalicu<strong>la</strong>ta, pinnatim dichotoma, <strong>de</strong>composita, segmentis<br />
inferioribus cuneatis subpalmatifidis, superiori bus linearibus a margine proliferis, terminalibus<br />
elongatis inaequaliter constrictis divaricatis.<br />
n. chilensis j. Ag., l.c., sub ch a e ta n G i o.<br />
Frondas <strong>de</strong> 2 a 3 pulgadas <strong>de</strong> alto, recogidas en copas bien provistas y elevándose<br />
<strong>de</strong> una base común, di<strong>la</strong>tadas en forma <strong>de</strong> cuña en <strong>la</strong> parte inferior, anchas <strong>de</strong><br />
3 líneas, primero palma tífidas, <strong>de</strong>spués lineares y varias veces dicótomas, como en<br />
<strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, pero con segmentos p<strong>la</strong>nos y más anchos. De los segmentos nacen<br />
prolificaciones numerosas. Las divisiones terminales, que adquieren más <strong>de</strong> una<br />
vez hasta una pulgada y media, son con <strong>la</strong> mayor frecuencia divaricadas y están<br />
como ahogadas en su medio. Color parduzco. Sustancia coriácea.<br />
Esta especie también nos ha sido traída <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por el señor Gay.<br />
Difiere <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte por el ap<strong>la</strong>stamiento y el ancho <strong>de</strong> sus seg mentos y so bre<br />
todo por su división, que le da un aspecto pennado.<br />
-301-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
tr i B u v i i<br />
Cr i p to n é m e a s<br />
Fronda celulo-fi<strong>la</strong>mentosa. Conceptáculos hundidos y ocultos en <strong>la</strong> capa<br />
cortical, raramente salientes. Tetrásporos inclusos.<br />
cr y P t o n e m e a e j. Ag., Alg. Medit., p. 81.<br />
su B t r i B u i<br />
C o C C o C á r p e a s<br />
Fronda membranosa, córnea. Canceptáculos nacidos en <strong>la</strong> capa cortical,<br />
cuyos fi<strong>la</strong>mentos irradiantes forman alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> ellos una suerte <strong>de</strong> peri<br />
carpio saliente o incluido, pero siempre abriéndose por un poro. Te tráspo<br />
ros divididos triangu<strong>la</strong>rmente.<br />
co c c o c a r P e a e j. Ag., l.c.<br />
XiX. ac r o P e lt i s - ac r o P e lt i s<br />
Frons inferne caulescens, filiformis, irregu<strong>la</strong>rtler ramosa. Di visiones (seu rami) mox com p<strong>la</strong>na<br />
tae, lineares, subfastigiatae, margine <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tae, apice in peltam orbicu<strong>la</strong>tam prolígeram<br />
pau lulum di<strong>la</strong>tatae. Structura: Stratum medul<strong>la</strong>re e filis longitu dinalibus, hyalinis, intricatis<br />
anas tomosantibusque, in fi<strong>la</strong> hori zontalia, dichotoma, articu<strong>la</strong>ta, endochromatibus coloratis,<br />
stra tum corticale constituentia abeuntibus, formatum. Sori tetra sporarum positi in apicibus<br />
frondium clypeiformibus, in sicco, apotheciorum Peltigerae ad instar, longitrorsum semirevolutis.<br />
Conceptacu<strong>la</strong>... Tetrasporae, initio continua, pyriformes, tan<strong>de</strong>m quadrigeminae rectangu<strong>la</strong>e seu<br />
cruciatim quadridivisae, inter fi<strong>la</strong> corticalia radiantia in utraque peltarum pagina nidu<strong>la</strong>ntes.<br />
ac r o P e lt i s Montag., FI. Boliv., p. 33; Kütz., l.c., p. 786; J. Ag., Spec. Alg., ii, p. 607,<br />
pro parte.<br />
Fronda caulescente inferiormente, don<strong>de</strong> es cilíndrica y está dividida <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
base <strong>de</strong> un modo muy irre gu<strong>la</strong>r. Divisiones lineares, membranoso-córneas, p<strong>la</strong>nas,<br />
<strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>das en los bor<strong>de</strong>s, elevándose casi todas a <strong>la</strong> misma altura; son <strong>de</strong>rechas<br />
y terminadas por un ensanche en forma <strong>de</strong> broquel redon<strong>de</strong>ado, un poco más ancho<br />
que el<strong>la</strong>s, plegado en el sentido <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud, a <strong>la</strong> manera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s apotecias <strong>de</strong><br />
ciertas peltígeras, y en el cual están reunidos en soros redon<strong>de</strong>ados los tetrásporos.<br />
Estructura: fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa central o medu<strong>la</strong>ria longitudinales enredados<br />
y anastomosados entre sí, los cuales, a medida que se acercan a <strong>la</strong> superficie, se<br />
incli nan, se ponen horizontales e irradian hacia el<strong>la</strong> dividién dose en fi<strong>la</strong>mentos<br />
dicótomos, articu<strong>la</strong>dos, coloreados, cuya aproximación y cohesión constituyen <strong>la</strong><br />
capa cor tical. Conceptáculos... Tetrásporos primero piriformes y continuos, <strong>de</strong>spués<br />
crucialmente divididos en cuatro y anidados entre los fi<strong>la</strong>mentos radiantes <strong>de</strong><br />
una y otra faz <strong>de</strong> los broqueles terminales.<br />
-302
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Acropeltis chilensis<br />
A. fron<strong>de</strong> lineari, p<strong>la</strong>na, e basi filiformi modo divisa, divisionibus subfastigiatis, margine<br />
<strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tis, apice truncato interdum proliferis, peltis tetrasporophoris terminalibus.<br />
a. chilensis Montag., l.c., p. 34, t. v i, f. 3; quantum ad tetrasporas integras <strong>de</strong>pictas<br />
erronea.; Kütz., l.c.; J. Ag., l.c., p. 610.<br />
Fronda filiforme y muy ramosa <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base. Ramos, o hab<strong>la</strong>ndo más propiamente,<br />
divisiones membranosas <strong>de</strong>re chas, muy pronto p<strong>la</strong>nas o en hoja <strong>de</strong> espada,<br />
altas <strong>de</strong> 2 pul gadas, anchas <strong>de</strong> una línea, <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>das sobre los bor<strong>de</strong>s y un poco<br />
ensanchadas en el vértice en una suerte <strong>de</strong> broquel orbi cu<strong>la</strong>r, almenado en su contorno.<br />
Allí es don<strong>de</strong> están reunidos en soros los tetrásporos, so<strong>la</strong> fructificación que<br />
haya yo podido hal<strong>la</strong>r en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> esta especie rara. Ocupan <strong>la</strong>s dos faces<br />
opuestas <strong>de</strong>l broquel, pero no son salientes y bien visibles con el lente más que <strong>de</strong><br />
un solo <strong>la</strong>do. Por <strong>la</strong> estructura y el fruto, consultar <strong>la</strong>s generalida<strong>de</strong>s. Color <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fronda ver<strong>de</strong>, sin duda por causa <strong>de</strong> su exposición al sol, pues los broqueles han<br />
con servado un tinte rosado. Consistencia coriácea carti<strong>la</strong>ginosa.<br />
Esta alga curiosa y muy rara, a lo que parece, sobre <strong>la</strong> cual han disertado sin conocer<strong>la</strong>,<br />
fue hal<strong>la</strong>da en Coquimbo por el almirante Du Petit-Thouars.<br />
XX. Po l i c l a d i a - Po ly c l a d i a<br />
Frons iliformis, ramosa, undique ramellos spiniformes, rigi dos, breves, apice obtusos emittens.<br />
Structura: cellu<strong>la</strong>e medul<strong>la</strong>res maiores, elongatae, <strong>de</strong>nsissimae arctissimeque simul coherentes,<br />
peripheriam versus sensim vero minores, oblongo-ovales, corti cales tan<strong>de</strong>m minutae, subcubicae<br />
cum angulis obtusatis, intus polygonimicae granulosaeque fuscae. Fructus <strong>de</strong>si<strong>de</strong>ratur.<br />
Po ly c l a d i a Montag., in litt. et in Kütz., Sp. Alg., p. 769.<br />
Fronda filiforme, ramosa, enteramente erizada <strong>de</strong> ramulillos cortos, tiesos, espinosos<br />
y como truncados a su vértice un poco ensanchado. Estructura: celdil<strong>la</strong>s<br />
medu<strong>la</strong>rias bastante gran<strong>de</strong>s en el eje, a<strong>la</strong>rgadas o paralelepípedas, estrechamente<br />
adherentes entre el<strong>la</strong>s y separadas <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical por otras celdil<strong>la</strong>s más cortas<br />
y ovoi<strong>de</strong>s; celdil<strong>la</strong>s corticales muy chiquitas, casi cúbicas o redon<strong>de</strong>adas, llenas <strong>de</strong><br />
un núcleo granuloso bruno. Fructificación <strong>de</strong>sconocida.<br />
1. Polyc<strong>la</strong>dia commersoni<br />
P. fron<strong>de</strong> erecta, filiformi, fragili, undique aculeo<strong>la</strong>ta, aculeolis trun cato-obtusis, ramosa,<br />
ra mis alternis iterum divisis.<br />
P. c o m m e r s o n i Montag., l.c. Fu c u s Lamx., Mss.<br />
-303-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Fronda cilindrácea, recta, tiesa, muy frágil y negra en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, <strong>de</strong><br />
color bruno, cuando está mojada, alta <strong>de</strong> tres a cuatro pulgadas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una<br />
pluma <strong>de</strong> gorrión por abajo, ramosa, con ramos alternos y setáceos. Ramos erizados<br />
<strong>de</strong> espinas numerosas, cortas, truncadas y un poco di<strong>la</strong>tadas en el vértice.<br />
Es casi cierto que Commerson ha traído esta alga <strong>de</strong>l estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes. El<br />
coronel Bory me lo había comunicado.<br />
XXi. Ge l i d i o - Gelidium<br />
Frons carti<strong>la</strong>gineo-cornea, ex tereti anceps, pinnatim <strong>de</strong>com posita, purpurascens. Structura:<br />
fi<strong>la</strong> centralia seu medul<strong>la</strong>ria subcontinua, hyalina, longitudinalia, <strong>de</strong>nsissime intricata, in<br />
cellu<strong>la</strong>s rotundas sensim <strong>de</strong>crescentes, tan<strong>de</strong>m in fi<strong>la</strong> horizontalia, brevissima, moniliformiarticu<strong>la</strong>ta<br />
abeuntia. Conceptacu<strong>la</strong> (Dicli nidia J. Ag.) subsphaerica, in pinnulis immersa, in<br />
utraque pa gina exstantia, bilocu<strong>la</strong>ria, ad dissepimentum longitudinale fibris simplicibus cum<br />
pericarpio junctum, sporas obovatas in filis singu<strong>la</strong>, foventia. Tetrasporae apici tramulorum<br />
incrassato immersae, inter fi<strong>la</strong> moniliformia evolutae, rotundatae, triangu<strong>la</strong>tim 4-divisae.<br />
Gelidium Lamx. a J. Ag., emend.; Montag., Fl. Alg. sP h a e r o c o c c i Spec. C. Ag. et<br />
Auett.<br />
Fronda carti<strong>la</strong>ginosa, cilíndrica o comprimida en hoja <strong>de</strong> espada, varias veces<br />
pennada, ordinariamente <strong>de</strong> un encarnado pur púreo. Estructura: capa central o<br />
medu<strong>la</strong>ria formada <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos en apariencia con tinuos, hialinos, longitudinales,<br />
sumamente enredados, cambiándose, en una capa intermedia, en celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas,<br />
<strong>de</strong> un diámetro más y más pequeño a medida que se acercan a <strong>la</strong> capa<br />
cortical que constituyen al fin di vidiéndose en fi<strong>la</strong>mentos horizontales, dicótomos,<br />
articu <strong>la</strong>dos y monoliformes. Conceptáculos, l<strong>la</strong>mados diclinidias por el señor J.<br />
Agardh, esféricos u oblongos, sumergidos en <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s, un poco <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> su<br />
vértice, salientes sobre <strong>la</strong>s dos faces y divididos interiormente en dos casi l<strong>la</strong>s por<br />
un tabique longitudinal. Esporas obovales, si tuadas horizontalmente y nacidas en<br />
fi<strong>la</strong>mentos que unen el tabique al pericarpio. Tetrásporos sumergidos en el vértice<br />
hinchado <strong>de</strong> pínu<strong>la</strong>s, nacidos entre los fi<strong>la</strong>mentos monoliformes; son redon<strong>de</strong>ados<br />
y se divi<strong>de</strong>n triangu<strong>la</strong>rmente en cuatro.<br />
1. Gelidium filicinum<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 16, fig. 3)<br />
G. fron<strong>de</strong> a basi teretiuscu<strong>la</strong>, pluries pinnata, pinnulis a basi angus tiori di<strong>la</strong>tatis, ancipitibus,<br />
cuneato-linearibus, apice obtusis, margine crenato-inaequalibus, junioribus subserratis, supre<br />
mis congestis.<br />
G. F i l i c i n u m Bory, Coq., p. 162; J. Ag., l.c., p. 472.<br />
-304
Explicación <strong>de</strong> lámina<br />
Lám. 16. Fig. 3. 3a. Un individuo <strong>de</strong>l Gelidium filicinum visto <strong>de</strong> tamaño na tural. 3b. Uno <strong>de</strong> los ramos<br />
aumentado cuatro veces.
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
Frondas que parten <strong>de</strong> una base común, algunas veces rastre ras, altas <strong>de</strong> 3 a 5<br />
pulgadas, divididas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base o so<strong>la</strong>mente partiendo <strong>de</strong>l medio, en pínu<strong>la</strong>s muy<br />
<strong>la</strong>rgas, pero cuya longi tud disminuye al acercarse al vértice. Pínu<strong>la</strong>s secundarias<br />
bi pennadas, muy <strong>de</strong>nsas y aun también próximas sin or<strong>de</strong>n hacia <strong>la</strong> parte superior<br />
<strong>de</strong>l alga, lo cual le da el porte <strong>de</strong> un hipno, H. parietinum según Bory. Pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong><br />
segundo y tercer or<strong>de</strong>n ordinariamente opuestas, sensiblemente encogidas y como<br />
ahogadas a su nacimiento, <strong>de</strong>spués ap<strong>la</strong>stadas, lineares y lige ramente ensanchadas<br />
en su vértice redon<strong>de</strong>ado, almenadas o <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>das en los bor<strong>de</strong>s. La fronda y <strong>la</strong>s<br />
pínu<strong>la</strong>s están com primidas como hoja <strong>de</strong> espada, <strong>de</strong> suerte que, en un corte horizontal,<br />
<strong>la</strong> tajada tiene <strong>la</strong> forma navicu<strong>la</strong>r o <strong>de</strong> <strong>la</strong>nza<strong>de</strong>ra. Color <strong>de</strong> púrpura subido.<br />
D’Urville ha sido el primero que halló esta especie en Concepción, y el señor Gay<br />
<strong>la</strong> ha cogido sobre <strong>la</strong>s costas meridionales <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
2. Gelidium batrachopus<br />
G. fron<strong>de</strong> filiformi, dichotoma, segmentis extremis subtrifido-palmatis (ad speciem pedatis),<br />
apice compressis bifidis.<br />
G. B a t r a c h o P u s Montag., Mss., Herb. Delessert et propr. Gi G a r t i n a Bory, Coq., p. 153,<br />
t. 19, f. 2; J. Ag.; G. Pes Ranae Ejusd., Mss. in Schedu<strong>la</strong>. <strong>la</strong> u r e n c i a Grev.; Kütz., l.c.,<br />
p. 858.<br />
Frondas reunidas en copa, cilindráceas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un crin, altas <strong>de</strong> 2 a 3<br />
pulgadas, divididas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base en dicotomías cuyos segmentos abiertos, sobre<br />
todo encima, <strong>de</strong>l medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> altura, forman una suerte <strong>de</strong> corimbo cuando están<br />
tendidos. Penúltimos segmentos tricólomos; el <strong>de</strong>l medio queda rudi mental o espiniforme;<br />
los últimos algo ap<strong>la</strong>stados como pata <strong>de</strong> rana (<strong>de</strong> don<strong>de</strong> proviene el<br />
nombre específico), y simplemente bífidos. Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gelidias y no <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
gigartinas. Fructificación <strong>de</strong>sconocida.<br />
Ésta es una muy linda pequeña especie, cuya fronda está muy bien dividida a <strong>la</strong><br />
manera <strong>de</strong> los chondros. Fue hal<strong>la</strong>da por d’Urville en Concepción.<br />
3. Gelidium intricatum<br />
G. pulvinatum; frondibus caespitosis, maxime intricatis, setaceis, vage ramosissimis; ramis<br />
brevibus longisque intermixtis apice obtusis vel acuminatis; ramellis <strong>la</strong>teralibus oblongis<br />
tetrasporas triangule qua dridivisas inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
G. i n t r i cat u m Kütz., l.c., p. 767; j. Ag., l.c., p. 477. sP h a e r o c o c c u s C. Ag., Spec.<br />
Alg. i, p. 333.<br />
Frondas muy cortas, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> 4 a 5 líneas, raramente una pulgada <strong>de</strong> alto,<br />
<strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí, suma mente enredadas, muy irregu<strong>la</strong>rmente ra-<br />
-307-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
mosas y reunidas en copitas hemisféricas cuyo diámetro varía entre una y tres pulgadas.<br />
Las que llegan a esta última dimensión parecen <strong>de</strong>bidas a <strong>la</strong> confluencia <strong>de</strong><br />
varios pulvinulos. Ramos muy variables en cuanto a <strong>la</strong> longitud, sencillos, algunas<br />
veces ramulosos y como espinosos, que llevan sobre el costado ramulillos elípticos<br />
don<strong>de</strong> están anidados los tetrásporos. Estos, encerrados en un perisporo hialino,<br />
son redon<strong>de</strong>ados, oblongos o piriformes en edad tierna, y se divi<strong>de</strong>n triangu<strong>la</strong>rmente.<br />
Estructura <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gelidias! Color encarnado.<br />
Esta alga, que he podido comparar con tipos seguros, no difiere <strong>de</strong> ellos más que<br />
por el color encarnado y no verdoso; forma cojinetes redon<strong>de</strong>ados sobre los peñascos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
XXii. an F e l c i a - ah n F e lt i a<br />
Frons carti<strong>la</strong>gineo-cornea, cylindracea, dichotoma et secun datim prolifera. Structura: stratum<br />
medul<strong>la</strong>re e cellulis longitu dinalibus, <strong>de</strong>nsissimis, sensim superficiem versus brevioribus; stratum<br />
corticale e filis horizontalibus moniliformibus dichotomis constitutum. Nemathecia (?)<br />
externa, ramis circumfusa, e cellulis radiantibus arcte cohorentibus, materie granulosa farctis<br />
con stantia. Conceptacu<strong>la</strong>...<br />
ah n F e lt i a J. Ag., Alg. Liebm., p. 12; Fries, Fl. Scan., p.p. Gi G a r at i n a e Spec. Lamx.<br />
sP h a e r o c o c c i Spec. Ag. et Auctt.<br />
Fronda carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> <strong>la</strong> consistencia <strong>de</strong>l cuerno en estado seco, cilíndrica,<br />
dicótoma o alguna vez echando <strong>la</strong>teralmente varios ramos vueltos al mismo<br />
<strong>la</strong>do. Estructura: el centro está compuesto <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s angulosas, muy a<strong>la</strong>rgadas y<br />
apretadas una contra otra, disminuyendo <strong>de</strong> longitud a medida que se acercan <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> periferia don<strong>de</strong>, encorvándose horizontalmente en forma <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos,<br />
dicótomos, estrecha mente unidos entre sí por un mucí<strong>la</strong>go, constituyen <strong>la</strong><br />
capa cortical. Conceptáculos sumergidos en <strong>la</strong> fronda, según el señor J. Agardh,<br />
ligeramente prominentes y cerrados. Esporas chiquitas, reunidas en corto número<br />
en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s madres y libres por ruptura <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda. Nematecias (?) adnadas o<br />
exteriores, compuestas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos muy apretados en los cuales aun no se han<br />
observado tetrásporos.<br />
1. Ahnfeltia elongata †<br />
A. fron<strong>de</strong> cornea, tereti, filiformi, <strong>de</strong>composito-dichotoma, segmentis inferioribus longissimis,<br />
terminalibus brevioribus; nematheciis (?) basim frondium circumdantibus.<br />
a. e l o n G a ta Montag., in Herb. Mus. Paris.<br />
Fronda <strong>de</strong> consistencia córnea, cilíndrica, alta <strong>de</strong> 8 a 10 pulgadas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong><br />
un La <strong>de</strong> violín aun en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, relu ciente, <strong>de</strong> un encarnado-pardo,<br />
-308
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
<strong>de</strong>scolorada y pajiza en ciertos sitios, sobre todo hacia el vértice. Ramificación por<br />
dicotomías sucesivas con algunas prolificaciones aquí y allá ascen<strong>de</strong>ntes y vueltas<br />
al mismo <strong>la</strong>do. Segmentos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> una pulgada a 1½ inferiormente,<br />
disminuyendo poco a poco <strong>de</strong> longitud y no teniendo ya más que 6 a 8<br />
líneas hacia arriba; están en<strong>de</strong>rezados, pero el sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong> dicotomía es un poco<br />
redon <strong>de</strong>ado, como en el Plocaria concinna. En un corte transversal por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
frondas, he podido contar hasta cuatro capas concéntricas <strong>de</strong> radios monoliformes<br />
corticales, que difieren poco <strong>de</strong> lo que ha sido figurado para nematecias. Éstas, si realmente<br />
existen, forman abajo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas una excrecencia negruzca que <strong>la</strong>s ro<strong>de</strong>a<br />
enteramente. Por lo <strong>de</strong>más, no se ha observado ni un rudimento <strong>de</strong> tetrásporo.<br />
Esta especie es tan vecina <strong>de</strong>l A. plicata <strong>de</strong> nuestras costas, que <strong>la</strong>s separo con sentimiento.<br />
Sin embargo, veo en el<strong>la</strong>s diferencias, como una altura y un grosor más<br />
que dobles, dicotomias más y más cortas y es lo que me hace titubear en reunir<strong>la</strong>s.<br />
Es como intermediaria entre el A. plicata y el A. con cinna. J. Ag., pero so<strong>la</strong>mente por<br />
el espesor <strong>de</strong> los segmentos. El señor Gay ha traído muy hermosos ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />
el<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> meridional.<br />
XXiii. Gi G a r t i n a - Gi c a r t i n a<br />
Frons ge<strong>la</strong>tinoso-carnosa, sicca carti<strong>la</strong>ginea, filiformis, teres, compressa aut p<strong>la</strong>na, vage, dichotome<br />
aut pinnatim ramosa. Structura cellu<strong>la</strong>e interiores longitrorsum oblongae, polygonae,<br />
in fi<strong>la</strong> anastomosantia conjunctae, centro <strong>de</strong>nsiores, ubi quandoque nervum simu<strong>la</strong>nt, sensim<br />
vero <strong>de</strong>crescentes et tan<strong>de</strong>m in fi<strong>la</strong> alia horizontalia moniliformia, peripheriam versus <strong>de</strong>nsissime<br />
stipata mucoque soli<strong>de</strong>scente cohibita stratum corticale constituentia abeuntes. Conceptacu<strong>la</strong><br />
hemisphaerica in ramis sessilia aut subinnata sporas minutas gigartoi<strong>de</strong>o-ovatas<br />
subangu<strong>la</strong>tas e morphosi endochromatorum filorum nucleoli radiantium ortas foventia, tan<strong>de</strong>m<br />
poro pertursa. Tretrasporae oblongae in soros subprominentes in cellulis strati corticalis<br />
nidu<strong>la</strong>ntes rotundatae, <strong>de</strong>mum cruciatim divisae.<br />
Gi c a r t i n a Lamx. Essai, p. 49 ex emendat; J. Ag., Alg. Medit., p. 103; Montag., Fl.<br />
Alg.; Harv.; Endl. sP h a e r o c o c c i Spec. C. Agardh.<br />
Fronda carnuda, ge<strong>la</strong>tinosa en estado <strong>de</strong> vida, carti<strong>la</strong> ginosa cuando está seca,<br />
cilindrácea, comprimida o p<strong>la</strong>na, variable en cuanto a su modo <strong>de</strong> ramificación.<br />
Estructura: <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria está compuesta <strong>de</strong> cel dil<strong>la</strong>s oblongas, longitudinales<br />
y polígonas que se reú nen en fi<strong>la</strong>mentos anastomosados, más <strong>de</strong>nsos hacia el<br />
centro, más flojos al acercarse <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia, don<strong>de</strong>, poniéndose horizontales, se<br />
cambian en fi<strong>la</strong>mentos arti cu<strong>la</strong>dos monoliformes, fuertemente soldados entre sí<br />
por medio <strong>de</strong> un mucí<strong>la</strong>go para formar <strong>la</strong> capa cortical. Con ceptáculos hemisféricos,<br />
sésiles, horadados <strong>de</strong> un poro y que encierran en un pericarpio reticu<strong>la</strong>do<br />
esporas ovoi<strong>de</strong>s, ángulosas o en forma <strong>de</strong> pepitas <strong>de</strong> racimo, que al fin lo inva <strong>de</strong>n<br />
enteramente, sin que entonces sea posible co nocer su morfosis; esta tiene lugar<br />
en fi<strong>la</strong>mentos que, partiendo <strong>de</strong>l pericarpio, están vueltos hacia el centro <strong>de</strong> cada<br />
-309-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
lóculo; esto es lo que he visto muy c<strong>la</strong>ramente en varias especies <strong>de</strong>l género, y<br />
sobre todo en <strong>la</strong>s G. cha missoi y G. lessoni. Tetrásporos oblongos o redon<strong>de</strong>ados,<br />
formando soros un poco salientes, que nacen en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical y<br />
que al fin se divi<strong>de</strong>n crucialmente en cuatro.<br />
1. Gigartina contorta<br />
G. fron<strong>de</strong> compresa, dichotoma, segmentis ramulisque <strong>la</strong>teralibus subdistiche a margine<br />
exeuntibus, apice <strong>de</strong>nsioribus sub sub fascicu<strong>la</strong>tis <strong>de</strong> compositis, ramellis a basi <strong>la</strong>ta acuminatis<br />
quoquoversum patentibus.<br />
G. c o n t o r ta Bory, Coq., p. 153; J. Ag., Sp. Alg., ii, p. 265.<br />
Raíz fibrosa, según el señor J. Agardh, discoi<strong>de</strong> y adherente al teste <strong>de</strong> <strong>la</strong>s conchas<br />
o a los guijarros, según Bory. Fronda com primida, alta <strong>de</strong> 2 a 3 pulgadas, <strong>de</strong>l diámetro<br />
<strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> gorrión, di- o tricótoma, con segmentos dispuestos en el mismo p<strong>la</strong>no,<br />
alejados por abajo, próximos por arriba <strong>de</strong>l alga don<strong>de</strong> están apretados en términos<br />
que parecen fascicu<strong>la</strong> dos; a<strong>de</strong>más están agregados y torcidos, y los ramulillos que<br />
parten <strong>de</strong> ellos son cortos y acuminados, representando bastante bien el asta <strong>de</strong> un<br />
ciervo. Color <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> oscuro muy car gado pasando al negro por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación.<br />
No he visto esta especie, y <strong>la</strong> <strong>de</strong>scribo según los dos autores que he citado. Bory<br />
dice que fue hal<strong>la</strong>da por d’Urville en Concepción.<br />
2. Gigartina chamissoi<br />
G. fron<strong>de</strong> p<strong>la</strong>na, lineari, vage pinnatim <strong>de</strong>composita, pinnis distichis subhorizontalibus,<br />
pi nnulis <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis conceptaculiferis; conceptaculis solitariis aut ad margines pinnu<strong>la</strong>rum<br />
aggregatis.<br />
G. c h a m i s s o i Montag., Bonite, Cryptog., p. 71 et Fl. Boliv., p. 30; J. Ag., l.c., p. 267.<br />
Gr a c i l a r i a Grez. sP h a e r o c o c c u s C. Ag.; Bory, Coq., p. 168; Mart., Fl. Bras., i, p. 340<br />
et Icon. Select., t. 3, f. 1. Fu c u s Mert., Mss.<br />
Fronda cilindrácea por abajo, que <strong>de</strong>spués se hace p<strong>la</strong>na al elevarse, emitiendo<br />
ramos dísticos, cargados <strong>de</strong> pínu<strong>la</strong>s en forma <strong>de</strong> espinas ensanchadas en <strong>la</strong> base,<br />
atenuadas y agudas en el vértice, y más o menos <strong>la</strong>rgas y horizontales, en <strong>la</strong>s cuales<br />
se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n los conceptáculos; esta fronda reunida en copas adquiere <strong>de</strong> 3 a 8<br />
pulgadas y más <strong>de</strong> longitud y, en su mayor ancho, <strong>de</strong> 1 a 2 líneas. Conceptáculos<br />
esféricos o hemisféri cos, ais<strong>la</strong>dos o agregados. Pericarpio constituido por fi<strong>la</strong>mentos<br />
monoliformes, articu<strong>la</strong>dos <strong>de</strong> manera que componen un en rejado <strong>de</strong> mal<strong>la</strong>s<br />
pentágonas o hexágonas. Las esporas parecen formarse en gran<strong>de</strong>s celdil<strong>la</strong>s que les<br />
hacen veces <strong>de</strong> perisporo, hasta el momento en que se escapan <strong>de</strong> él; son numerosas,<br />
ovoi<strong>de</strong>s y están algunas veces anidadas en los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> espina y <strong>de</strong>l ramo,<br />
formando así unas especies <strong>de</strong> hinchazones confluyentes y lineares. Los tetráspo-<br />
-310
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
ros que se encuentran, como siempre, en individuos diferentes, semejan bastante<br />
antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> madurez a mo<strong>la</strong>res chiquitas. Sustancia carti<strong>la</strong>gi nosa. Color encarnado<br />
subido, que pasa a menudo al ver<strong>de</strong>.<br />
Esta alga, traída primero <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por Chamisso, ha sido <strong>de</strong> nuevo<br />
encontrada allí por Bertero y los señores d’Orbigny y Gaudichaud. Con todo, pare<br />
ce más común en Perú, en Cal<strong>la</strong>o.<br />
3. Gigartina lessonii<br />
G. fron<strong>de</strong> compressa, lineari, vage pinnatim ramosa, pinnis distichis subhorizontalibus,<br />
pinnulis sterilibus aliis <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>to-acuminatis, aliis subu<strong>la</strong>tis, fertilibus botryoi<strong>de</strong>is.<br />
G. l e s s o n i i J. Ag., l.c., p. 268. sP h a e r o c o c c u s Bory, Coq., p. 69. S. te e d i Montag.,<br />
Fl. Boliv., p. 30 (non Ag.). G. v e r s i c o l o r Bory, Mss. Coll. Urvill.<br />
Frondas cilíndricas, <strong>de</strong>spués comprimidas, que nacen por copas, como en <strong>la</strong><br />
especie prece<strong>de</strong>nte, y que adquieren el mismo <strong>la</strong>rgo, aunque <strong>de</strong> menor ancho,<br />
irregu<strong>la</strong>rmente dividida en pínu<strong>la</strong>s dísticas, cargadas <strong>de</strong> espinas también sobre sus<br />
bor<strong>de</strong>s. Estas espinas, cortas y linear-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das en el alga estéril, se a<strong>la</strong>rgan y se<br />
ponen subu<strong>la</strong>das cuando lleva frutas. Conceptá culos <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una grana <strong>de</strong><br />
amapo<strong>la</strong>, reunidos en crecido número sobre <strong>la</strong>s últimas pínu<strong>la</strong>s, a <strong>la</strong>s cuales su<br />
aglomeración da <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> un racimo. Sustancia carti<strong>la</strong>ginosa por <strong>de</strong>bajo, más<br />
bien ge<strong>la</strong>tinosa en los últimos ramulillos antes <strong>de</strong> <strong>la</strong> fructi ficación. Color violáceo,<br />
que se reviste <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l iris en <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s en estado <strong>de</strong> vida, pero que pasa al <strong>de</strong><br />
pulga cargado y negruzco por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación.<br />
Esta especie, que yo había reunido con <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, conformándome con el parecer<br />
<strong>de</strong>l señor J. Agardh, que había visto un ejemp<strong>la</strong>r auténtico <strong>de</strong> el<strong>la</strong> en mi<br />
colección, parece ser, en efecto, poco diferente <strong>de</strong> el<strong>la</strong> y bastante difícil <strong>de</strong> caracterizar.<br />
Fue hal<strong>la</strong>da en Concepción, <strong>Chile</strong>, por el almirante d’Ur ville.<br />
4. Gigartina chauvinii<br />
G. fron<strong>de</strong> carti<strong>la</strong>ginea, ge<strong>la</strong>tinosa, p<strong>la</strong>na, pinnato-ramosa pinnulisque vagis pinnatifidis, e<br />
margine et disco ramenta <strong>de</strong>nti-aut spinifirmia emittentibus, pinnulis basi attenuatis; conceptaculis<br />
margini pinnu<strong>la</strong>rum aut ramentorum sessilibus sparsis aut racemoso-congestis;<br />
soris tetrasporarum lineam ad margines subcontiguam formantibus.<br />
G. c h a u v i n i i J. Ag., l.c.; Montag., Bonite, Cryplog., p. 72. rh o d y m e n i a Grev. sP h a er<br />
o c o c c u s Bory, Coq., p. 165, t. 20, eximia.<br />
Fronda membranosa, p<strong>la</strong>na, ge<strong>la</strong>tino-carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> 1 a 2 pies, ancha <strong>de</strong><br />
1 a 6 líneas, varias veces pennada. Pínu <strong>la</strong>s que emiten <strong>de</strong> su limbo prolificaciones, y<br />
<strong>de</strong> sus bor<strong>de</strong>s, otras pínu<strong>la</strong>s espiniformes, más o menos <strong>la</strong>rgas, más o menos nume-<br />
-311-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
rosas y por lo tanto más o menos estrechamente agregadas, en <strong>la</strong>s cuales se <strong>de</strong>senvuelven<br />
los conceptáculos. Estas últimas pínu<strong>la</strong>s, como lo dice muy bien Bory,<br />
“afectan <strong>la</strong>s formas <strong>de</strong> una pes taña, <strong>de</strong> un aguijón, <strong>de</strong> una do<strong>la</strong><strong>de</strong>ra o <strong>de</strong> un hierro<br />
<strong>de</strong> a<strong>la</strong> barda”. Conceptáculos como en <strong>la</strong> especie que prece<strong>de</strong>. Color violácea.<br />
Esta alga es <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor elegancia y adhiere fuertemente al papel en el cual se<br />
prepara. El almirante d’Urville <strong>la</strong> ha cogido en el cabo <strong>de</strong> Hornos, y el señor C<strong>la</strong>udio<br />
Gay en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
5. Gigartina radu<strong>la</strong><br />
G. fron<strong>de</strong> carnosa, p<strong>la</strong>na, inferne subcanalicutata subsimplici aut ramis stipis ramosi in<br />
fron<strong>de</strong>s expansis divisa, segmentis maximis obovato-ellipsoi<strong>de</strong>is margine et disco tan<strong>de</strong>m papillosis;<br />
conceptaculis muticis in papil<strong>la</strong> subsolitariis.<br />
G. r a d u l a J. Ag., Alg. Liebm et Spec. Alg., ii, p. 278. ir i d a e a Bory, Coq., p. 107. sP h a er<br />
o c o c c u s C. Ag. Fu c u s Esp., Icon. Fuc., t. 113.<br />
Frondas que nacen por copas <strong>de</strong> una raíz discoi<strong>de</strong>, provistas en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un<br />
estipo cilíndrico, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> escribir e irregu<strong>la</strong>rmente ramoso,<br />
<strong>de</strong>spués di<strong>la</strong>tados en expan siones foliáceas, p<strong>la</strong>nas, sencil<strong>la</strong>s, primero espatu<strong>la</strong>das,<br />
cana licu<strong>la</strong>das en <strong>la</strong> base, haciéndose enseguida obovales, o elípticas, cuando están<br />
en edad más avanzada, rara vez divididas dicotómicamente y adquiriendo <strong>de</strong> 6<br />
a 20 pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre un ancho <strong>de</strong> 2 a 5. Bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas enteros, o<br />
<strong>de</strong>ntados como sierra más o menos regu<strong>la</strong>rmente o bien cargados, como el disco<br />
mismo, <strong>de</strong> papil<strong>la</strong>s fructíferas muy cortas, obovoi<strong>de</strong>s, con vértice truncado, o linguiformes,<br />
es <strong>de</strong>cir comprimidas, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 1 a 2 líneas. Conceptáculos sumergidos<br />
en el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s papil<strong>la</strong>s que hacen obtuso. Tetrásporos reunidos en soros redon<strong>de</strong>ados,<br />
poco salientes a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda <strong>de</strong> individuos distintos. Consistencia<br />
espesa, carnuda, ge<strong>la</strong>tinosa. Color ama tista pasando al encarnado subido.<br />
El Gigartina radu<strong>la</strong> crece en <strong>la</strong> costa meridional <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> el señor C<strong>la</strong>udio<br />
Gay ha traído un ejemp<strong>la</strong>r bastante bello.<br />
Especie poco conocida aún<br />
6. Gigartina me<strong>la</strong>nothrix<br />
G. fron<strong>de</strong> filiformi, elongata, vage ramosa, ramis dichotomis, com pressiusculis, subfastigiatis,<br />
acutis vel apice di<strong>la</strong>tato bilobis.<br />
G. m e l a n o t h r i X Bory, Coq., p. 152, t. 19 fig. 3; J. Ag., l.c., p. 281. ? <strong>la</strong> u r e n c i a<br />
Kütz.<br />
Esta pequeña alga forma copas bastante apretadas y negruzcas. Frondas <strong>de</strong> 2<br />
a 3 pulgadas, dicótomas, cilíndricas por <strong>de</strong>bajo, comprimidas por arriba; se ahor-<br />
-312
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
quil<strong>la</strong>n al di<strong>la</strong>tarse un poco como en el Gelidium batrachopus, <strong>de</strong>l cual, según Bory<br />
mismo, tal vez no es más que una variedad.<br />
Describo, según Bory, esta especie que no he visto. El señor J. Agardh duda <strong>de</strong> que<br />
pertenezca a <strong>la</strong>s florí<strong>de</strong>as. D’Urville <strong>la</strong> ha cogido en Concepción.<br />
XXiv. co n d r o - ch o n d r u s<br />
Frons p<strong>la</strong>na, carti<strong>la</strong>gineo-coriacea, dichotoma, segmentis li nearibus fastigiatis. Structura:<br />
stra tum duplex, interius e cel lulis amplis hexagono-prismaticis cylindraceisve in reticulunt<br />
anas tomosantibus, exterius e fi<strong>la</strong>menti articu<strong>la</strong>to-moniliformibus horizontaliter ad peripheriam<br />
vergentibus mucoque coalitis compositum. Conceptacu<strong>la</strong> inmersa subprominu<strong>la</strong>, c<strong>la</strong>usa,<br />
<strong>de</strong>mum frondis dissolutione e<strong>la</strong>bentia, sporas ovoi<strong>de</strong>as, nucleolis pluribus in unum confluentibus<br />
innatas foventia. Tetrasporae rotundatae, in soros prominulos aggregatae, sub corti<br />
ce nidu<strong>la</strong>ntes, tan<strong>de</strong>m crueiatim quadridivisae.<br />
ch o n d r u s Lamx. ex emendat. Kütz et J. Ag. sP h a e r o c o c c i Spec. C. Ag. et Auett.<br />
Fronda p<strong>la</strong>na, carti<strong>la</strong>ginoso-coriácea, dicótoma, con segmentos lineares, fastigiados,<br />
compuesta <strong>de</strong> dos capas distintas, <strong>la</strong> interior formada <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s<br />
pris máticas o cilindráceas, anastomosadas como enrejado <strong>de</strong> mal<strong>la</strong>s hexagonales,<br />
<strong>la</strong> exterior constituida por fi<strong>la</strong>men tos tabicados, monoliformes, que se dirigen<br />
horizontal mente hacia <strong>la</strong> periferia, solidificados por <strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> un mucí<strong>la</strong>go<br />
que los liga. Conceptáculos sumergidos en <strong>la</strong> fronda, salientes a su superficie y cayendo<br />
por su disolución; son a<strong>de</strong>más cerrados y encierran esporas ovoi<strong>de</strong>s que se<br />
<strong>de</strong>senvuelven en nucléolos reunidos en un solo núcleo. Tetrásporos redon<strong>de</strong>ados,<br />
reunidos en soros <strong>de</strong>snudos, poco prominentes, anidados <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza y<br />
divididos crucialmente en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />
Una so<strong>la</strong> especie <strong>de</strong> este género así enmendado se encuentra sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong><br />
<strong>Chile</strong>.<br />
1. Chondrus canalicu<strong>la</strong>tus<br />
C. fron<strong>de</strong> p<strong>la</strong>na, subcanalicu<strong>la</strong>ta, vio<strong>la</strong>cea aut purpureo-nigrescente, dichotoma, f<strong>la</strong>bel<strong>la</strong>tofastigiata,<br />
segmentis linearibus aut parum cuneatodi<strong>la</strong>tatis, e margine interdum ramenta<br />
emittentibus, extremis obtusis aut emarginato-bifidis; conceptaculis emersis hemisphaericis<br />
sub marginalibus.<br />
C. c a n a l i c u l at u s Grev., Syn. Gen. Alg. In Alg. Brit.; Kütz.; J. Ag. sP h a e r o c o c c u s C.<br />
Ag., Sp. Alg., ii, p. 260; Montag., Fl. Boliv., p. 26.<br />
Frondas naciendo por copas <strong>de</strong> un pequeño ap<strong>la</strong>stamiento disciforme, p<strong>la</strong>nas,<br />
canalicu<strong>la</strong>das por <strong>la</strong> inflexión <strong>de</strong> sus bor<strong>de</strong>s, altas <strong>de</strong> dos a tres pulgadas, <strong>de</strong> color<br />
violeta o púrpura pa sando por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación al olivado subido y casi negro, divi-<br />
-313-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
didas por dicotomías <strong>de</strong>s<strong>de</strong> una pulgada por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l punto <strong>de</strong> adhesión hasta el<br />
vértice. Segmentos lineares, un poco di<strong>la</strong>tados en cuña <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los sobacos redon<strong>de</strong>ados<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías, obtusos, emarginados o bífidos en su extremo, en el final<br />
dispuestos en forma <strong>de</strong> abanico y como fastigiados. De sus bor<strong>de</strong>s nacen más <strong>de</strong> una<br />
vez prolificaciones cortas, que forman un ángulo recto alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> ellos. Conceptáculos<br />
<strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces situados sobre estos bor<strong>de</strong>s o junto a ellos, bien que<br />
también se encuentren en <strong>la</strong>s faces <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda; son muy salientes, hemisféricos y<br />
encierran esporas envueltas en una suerte <strong>de</strong> pericarpio propio <strong>de</strong> esta especie.<br />
El Chondrus canalicu<strong>la</strong>tus no es raro en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> parece reemp<strong>la</strong>zar a nuestro<br />
C. crispus, con el cual tiene tanta semejanza que, sin <strong>la</strong> fructiti cación, se les podría<br />
confundir.<br />
su B t r i B u ii<br />
g a s t e r o C á r p e a s<br />
Frondas ge<strong>la</strong>tinosas, membranáceas, p<strong>la</strong>nas o cilíndricas. Conceptáculos<br />
y tetrásporos (triangu<strong>la</strong>rmente divididos) anidados los unos y los otros en<br />
<strong>la</strong> capa cortical, o <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />
XXv. Gi n a n n i a - Gi n a n n i a<br />
Frons cylindracea aut triquetra, membranaceo-ge<strong>la</strong>tinosa, pluries dichotoma, fastigiata, intus<br />
fi<strong>la</strong>mentis intricatis ad centrum <strong>de</strong>nsioribus costam in alga exsiccata simu<strong>la</strong>ntibus, mox in fi<strong>la</strong><br />
<strong>la</strong>xiora obliqua, dichotoma, articu<strong>la</strong>ta, tan<strong>de</strong>m in cellu<strong>la</strong>s horizontales rotundato-angu<strong>la</strong>tas<br />
stratum periphericum seu corticem constituentes abeuntibus composita. Fructus: glomeruli<br />
sporarum seu <strong>de</strong>smicarpia J. Ag.; nucleus e filis constat articu<strong>la</strong>tis c<strong>la</strong>vatis a p<strong>la</strong>centa centrali<br />
cellu<strong>la</strong>ri quoquoversum radiantibus, in articulo quorum extremo spora oblonga gigantoi<strong>de</strong>ave<br />
continetur, et infra corticem positus, globosus. Membrana tenerrima (pericarpium fungens),<br />
dia phana e filis medul<strong>la</strong>ribus contexta, ad speciem hexagono-areo<strong>la</strong>ta massam filorum radian<br />
tium certe involvit. Tetrasporae adhuc ignotae.<br />
Gi n a n n i a Montag., Canar., p. 162 et Bonile, Crypt., p. 58, t. 145, fig. 3; Endl.;<br />
Harvey.; Kütz. sc i n a i a Biv. ha ly m e n i a e Spec. Ag. et Auett.<br />
Fronda cilindrácea o angulosa, ge<strong>la</strong>tinoso-membranosa, dicótoma con segmentos<br />
fastigiados. Estructura: capa medu<strong>la</strong>ria compuesta <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos hialinos,<br />
articu<strong>la</strong>dos, ramosos, muy <strong>de</strong>nsos en el centro, don<strong>de</strong> constituyen una suerte <strong>de</strong><br />
cordón, que se pone muy visible por <strong>la</strong> caída <strong>de</strong>l alga en <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación, más flo jos<br />
y dirigidos oblicuamente hacia <strong>la</strong> periferia entre este cordón y <strong>la</strong> capa cortical. Ésta<br />
es bastante <strong>de</strong>lgada, guarda <strong>la</strong>s proporciones, y toda formada <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas<br />
o angulosas. El fruto o el glomérulo <strong>de</strong> esporas, que algunos ficólogos l<strong>la</strong>man<br />
<strong>de</strong>smiocarpium, está consti tuido por fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos, un poco hinchados<br />
-314
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
en forma <strong>de</strong> porrita en el vértice, los cuales irradian <strong>de</strong>l cen tro <strong>de</strong>l núcleo hacia <strong>la</strong><br />
periferia. El último endocroma <strong>de</strong> estos fi<strong>la</strong>mentos es don<strong>de</strong> se forman <strong>la</strong>s esporas<br />
ob longas o gigartinas. El núcleo globuloso, situado inme diatamente <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
capa cortical, está envuelto en un pericarpio, membránu<strong>la</strong> sumamente <strong>de</strong>licada,<br />
diá fana, en apariencia areo<strong>la</strong>da, con areo<strong>la</strong>s hexagonales, probablemente formada<br />
por <strong>la</strong> coherencia y el en<strong>la</strong>ce <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos medu<strong>la</strong>rios. Bien que se haya negado<br />
<strong>la</strong> presencia <strong>de</strong> este pericarpio, existe no obstante c<strong>la</strong>ra mente. Los tetrásporos<br />
son aún <strong>de</strong>sconocidos.<br />
Yo soy quien he fundado este género, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> haber dado a conocer en todos sus<br />
pormenores <strong>la</strong> interesante y singu<strong>la</strong>r fructifi cación, <strong>de</strong> <strong>la</strong> cual todos los ficologistas<br />
ignoraban antes <strong>la</strong> organiza ción. Hoy, exhuman <strong>de</strong> un periódico oscuro, para<br />
oponerlo al mío, un nombre que no podría prevalecer, y esto por una razón que<br />
voy a <strong>de</strong>cir y que me parece perentoria. Si en efecto no hubiese yo <strong>de</strong> mostrado<br />
que el Halymenia furcel<strong>la</strong>ta Ag. se distingue por su fruto no so<strong>la</strong>mente <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más<br />
halimenias, sino también <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s gasterocárpeas, ¿quién hubiera pensado en<br />
dar <strong>la</strong> menor atención a un género cuyos caracteres, expuestos por el señor Bivona,<br />
no difie ren en manera alguna <strong>de</strong> los <strong>de</strong> <strong>la</strong>s halimenias? Y a<strong>de</strong>más, el autor siciliano<br />
que dio a luz, en 1822, este género, ya percibido en 1812 por Lamouroux, estaba<br />
tan poco al corriente <strong>de</strong> lo que se había hecho antes, que ignoraba que el alga<br />
dada por él como nueva había ya sido ilustrada en 1800 por Turner. No tengo más<br />
que repetir aquí lo que he dicho ya en otro lugar, apoyándome sobre <strong>la</strong> po<strong>de</strong>rosa<br />
autoridad <strong>de</strong> Fries, a saber, que no es el que pone un nombre a un género quien<br />
<strong>de</strong>be <strong>de</strong> ser reputado como autor verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> él, y sí el que lo funda en caracteres<br />
sólidos y tan manifiestos que sea imposible toda contestación. Pero si se abandona<br />
este principio racional y equi tativo, ¿no es <strong>de</strong> toda justicia, en tal caso, el admitir<br />
también los gé neros propuestos en 1809 por Stackhouse (Tentant. Marino-cryptog. in<br />
Mem. Mosc.), y cuyos nombres, anteriores a los <strong>de</strong> muchos géneros mo<strong>de</strong>rnos, han<br />
parecido dignos al señor Rupprecht (Algae ochotenses) <strong>de</strong> ser restaurados? Pregunto<br />
a<strong>de</strong>más ¿por qué se ha confiscado el grammita <strong>de</strong> Bonnemaison en provecho <strong>de</strong>l<br />
polysipho nia, bien que tan bueno, dando <strong>la</strong> preferencia al último por no sé qué<br />
capricho <strong>de</strong> <strong>la</strong> suerte? Nam sua fata habent et nomina.<br />
1. Ginannia undu<strong>la</strong>ta<br />
G. fron<strong>de</strong> membranaceo-ge<strong>la</strong>tinosa, tereti, repetito-et subvirgato-dicho toma, axillis subrotundatis,<br />
segmentis linearibus, haud constrictis, mar gine undu<strong>la</strong>tis, supremis acumina tis.<br />
G. u n d u l ata Montag., Voy. Bonite, Crypt., p. 59, t. 145, f. 3; Kütz., Sp. Alg., p. 715.<br />
sc i n a i a F u r c e l l ata var. u n d u l ata J. A., l.c.<br />
Fronda membranácea, ge<strong>la</strong>tinosa, subcilíndrica, casi tubu losa, es <strong>de</strong>cir, compuesta<br />
<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos medu<strong>la</strong>rios muy flojos, irregu<strong>la</strong>rmente y varias veces dicótomos<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base, alta <strong>de</strong> tres a cuatro pulgadas y más. Segmentos apenas di<strong>la</strong>tados<br />
<strong>de</strong> bajo <strong>de</strong> los sobacos, lineares y espesos <strong>de</strong> una línea, <strong>de</strong>siguales, ondu<strong>la</strong>dos,<br />
los superiores acuminados y ahorquil<strong>la</strong>dos. Sobacos redon<strong>de</strong>ados. La estructura<br />
-315-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda y <strong>de</strong> <strong>la</strong> fructificación es tal como <strong>la</strong> he expuesto en los caracteres gené<br />
ricos.<br />
Esta bel<strong>la</strong> alga fue cogida por Bertero sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> y por el señor Gaudichaud<br />
sobre <strong>la</strong>s <strong>de</strong> Perú.<br />
XXvi. ca l i m e n i a - ca l ly m e n i a<br />
Frons p<strong>la</strong>na, subcarnoso-membranacea, tan<strong>de</strong>m irregu<strong>la</strong>riter fissa aut in <strong>la</strong>cinias divisa,<br />
strato subtriplici contexta, interiori scilicet e filis medul<strong>la</strong>ribus abbreviatis intertextis in cellu<strong>la</strong>s<br />
ro tundato-angu<strong>la</strong>tas anastomosantes abeuntibus formato; exteriori seu corticali e cellulis<br />
rotundis subseriatim radiantibus constante. Conceptacu<strong>la</strong> strato intermedio immersa, in altera<br />
vel alterutra pagina frondis emergentia, prominu<strong>la</strong>, e nucleolis pluribus in unum coalitis<br />
constituta, sporasque numerosas, rotunda<strong>la</strong>s, pe ri<strong>de</strong>rmale inclusas foventia. Spora singu<strong>la</strong><br />
ge<strong>la</strong>tina hyalina (ex J. Agardhio) cincta. Tetrasporae minutae, cruciatim quadridivisae, per<br />
fron<strong>de</strong>m sparsea et ex morphosi nuclei cellu<strong>la</strong>rum corticalium ortae.<br />
ca l ly m e n i a J. Ag., Alg. Medit., p. 98; Montag., Fl. Alg.; Harv.; Endl. eu h y m e n i a Kütz.<br />
Fronda carnuda membranosa, p<strong>la</strong>na, irregu<strong>la</strong>rmente hendida o dividida en<br />
tiras y compuesta <strong>de</strong> dos o tres capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s diferentes: 1° capa central o medu<strong>la</strong><br />
ria formada <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos cortos, entre<strong>la</strong>zados y dando nacimiento a celdil<strong>la</strong>s<br />
redon<strong>de</strong>adas angulosas que se anas tomosan para constituir <strong>la</strong> capa intermedia; 2°<br />
capa cortical compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas, dispuestas en series radiales.<br />
Conceptáculos imergidos en <strong>la</strong> fronda, pero salientes sobre una <strong>de</strong> sus faces o sobre<br />
<strong>la</strong>s dos al mismo tiempo, encerrando numerosas esporas redon <strong>de</strong>adas, inclusas<br />
en una suerte <strong>de</strong> pericarpio que reúne entre ellos a los nucléolos más o menos<br />
numerosos don<strong>de</strong> el<strong>la</strong>s toman nacimiento. Tetrásporos redon<strong>de</strong>a dos u oblongos,<br />
esparcidos sobre <strong>la</strong> fronda, nacidos <strong>de</strong> <strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong>l endocroma <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s<br />
corticales y finalmente crucialmente divididos.<br />
1. Callymenia sanguinea †<br />
C. fron<strong>de</strong> magna, carti<strong>la</strong>gineo-membranacea, madida carnosa, rubrosanguinea, difformi,<br />
in <strong>la</strong>cinias <strong>la</strong>te lineari-attenuatas, margine incrassato-canalicu<strong>la</strong>to eroso-<strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tas, sinu<br />
amplo rotundato, vage divisa; conceptaculis in fron<strong>de</strong> sparsim confertis utrinque hemisphaericoprominulis<br />
tan<strong>de</strong>m apice varie disruptis nucleolos plures foventibus; sporis vinis ternisve<br />
angu<strong>la</strong>tis primitus in extremo filorum articulo perisporium fungente inclusis, tan<strong>de</strong>m liberis;<br />
tetrasporis in strato corticali immersis, oblongis, obscure cruciatim quadridivisis.<br />
C. s a n G u i n e a Montag., Mss. Herb. Paris.<br />
Fronda rnembranosa, carti<strong>la</strong>ginosa en estado seco, carnuda cuando está mojada,<br />
<strong>de</strong> tamaño variable entre cuatro y doce pulgadas, <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>terminada<br />
-316
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
a causa <strong>de</strong> <strong>la</strong> suma irregu<strong>la</strong> ridad <strong>de</strong> sus divisiones disparatadas, con todo, anchamente<br />
lineares, y atenuadas en el vértice, separadas por sinus ampliamente redon<strong>de</strong>ados,<br />
muy <strong>de</strong>sigualmente <strong>de</strong>ntadas y como roídas por su bor<strong>de</strong>, que, en los<br />
ejemp<strong>la</strong>res secos, es canalicu<strong>la</strong>do sobre <strong>la</strong> tajada. Color <strong>de</strong> sangre, como en mi<br />
Calliphyllis ornata. Conceptáculos esparcidos que salen sobre una y otra faz <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
fronda, convexas, un poco <strong>de</strong>primidas, naciendo en <strong>la</strong> capa intermedia y abriéndose<br />
irregu<strong>la</strong>rmente en el vér tice por ruptura. Esporas naciendo en los últimos endocromas<br />
<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos que van a abrirse en los nucléolos <strong>de</strong> un núcleo compuesto.<br />
Tetrásporos oblongos, sumergidos en <strong>la</strong> capa cortical y dividiéndose crucialmente<br />
en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />
Esta gran magnífica especie, que el señor Gay ha traído <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas meridionales<br />
<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, se distingue por sus frondas informes y mal hechas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales ninguna<br />
<strong>de</strong>scripción, ni aun tampoco diez figuras bastarían para dar una i<strong>de</strong>a. En estado<br />
seco, su bor<strong>de</strong> es canalicu<strong>la</strong>do como el <strong>de</strong>l Schizymenia marginata.<br />
XXvii. ha l i m e n i a - ha ly m e n i a<br />
Frons ge<strong>la</strong>tinoso-membranacea, cylindracea aut ventricosop<strong>la</strong>niuscu<strong>la</strong>, dichotoma aut pinna -<br />
ta, intus e filis constans articu<strong>la</strong>tis ramosis varie intertextis, superficiem versus in cellu<strong>la</strong>s<br />
rotundato-angu<strong>la</strong>tas anastomosantes abeuntibus, extus saepe strato cellu<strong>la</strong>rum granuliformium<br />
corticatis. Conceptacu<strong>la</strong> (Favel<strong>la</strong>e, Favellidia J. Ag.) infra stratum corticale<br />
suspensa, intra peridium glomerulum sporarum ovoi<strong>de</strong>arum foventia. Tetrasporae strato<br />
peripherico immersae oblongo-rotundatae, tan<strong>de</strong>m cruciatim divisae.<br />
ha ly m e n i a C. Ag. emend. a J. Ag., Alg. medit.; Montag., Fl. Alg. ha l a r a c h n i o n<br />
Kütz., p.p.<br />
Fronda ge<strong>la</strong>tinosa o carnuda, membranácea, cilín drica, comprimida o p<strong>la</strong>na,<br />
dicótoma o pennada, algu nas veces con bor<strong>de</strong>s prolíferos; compuesta en el centro<br />
<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos articu<strong>la</strong>dos, hialinos, ramosos, diversa mente entrecruzados, los<br />
cuales se terminan hacia <strong>la</strong> pe riferia en celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas angulosas que constituyen<br />
<strong>la</strong> capa cortical. Conceptáculos sumergidos en <strong>la</strong> fronda y situados inmediatamente<br />
<strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> corteza, que encierran en un peridio o pericarpio, que J.<br />
Agardh nombra peri<strong>de</strong>rma, un glomérulo <strong>de</strong> esporas ovoi<strong>de</strong>s. Tetrásporos anidados<br />
en <strong>la</strong> capa cortica1, dividiéndose crucialmente a <strong>la</strong> madurez.<br />
1. Halymenia durvil<strong>la</strong>ei<br />
H. fron<strong>de</strong> membranacea, p<strong>la</strong>na, stipitata, elongata, dichotomo-subpinnata, <strong>de</strong>composita, pinnis<br />
pinnulisque linaribus, longe acuminatis, erecto-patentibus, margine <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tis.<br />
H. d u rv i l l a e i Bory, Coq., p. 180, t. 15, eximia; Kütz, Spec., p. 717; J. Ag., l.c., p. 205.<br />
-317-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Fronda <strong>de</strong> uno a dos pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, adherida a los guijarros <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya o a fragmentos<br />
<strong>de</strong> concha por medio <strong>de</strong> un pequeño ap<strong>la</strong>stamiento, provista <strong>de</strong> un estipo<br />
corto que se ensancha muy luego en una hoja cuneiforme que se divi<strong>de</strong> en varias<br />
tiras en su vértice como palmado. Estas tiras, <strong>de</strong>rechas, dicótomas o irregu<strong>la</strong>rmente<br />
pinatífidas, con pínu<strong>la</strong>s alternas, tienen abajo <strong>de</strong> una pulgada a 15 líneas <strong>de</strong> ancho,<br />
y constituyen en su conjunto una especie <strong>de</strong> abanico. Las pínu<strong>la</strong>s, más bien en<strong>de</strong>rezadas<br />
que abiertas, tienen <strong>de</strong> 1 a 2 líneas, se atenúan poco a poco a medida que<br />
se elevan, como en el H. floresia, y están finamente <strong>de</strong>n ticu<strong>la</strong>das en sus bor<strong>de</strong>s. La<br />
fructificación se aproxima también <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l alga <strong>de</strong> Clemente y está situada abundantemente<br />
en <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s. Sustancia membranosa, muy <strong>de</strong>licada. Color ver<strong>de</strong> en<br />
los ejemp<strong>la</strong>res secos, el que primitivamente y en el estado <strong>de</strong> vida ha <strong>de</strong>bido ser<br />
encarnado. La p<strong>la</strong>nta adhiere fuerte mente al papel.<br />
Esta especie, originaria <strong>de</strong> Port-Praslin, en <strong>la</strong> Nueva Ir<strong>la</strong>nda, está también indicada<br />
por Bory como habiendo sido hal<strong>la</strong>da por d’Urville en Concepción, <strong>Chile</strong>, a <strong>la</strong><br />
verdad no en el texto <strong>de</strong>l Voyage <strong>de</strong> <strong>la</strong> Coquille, pero sí sobre muestras rotu<strong>la</strong>das por<br />
él, y que pue<strong>de</strong>n verse en <strong>la</strong> colección ya citada <strong>de</strong> d’Urville. ¡Si será por error!<br />
no ta . El Halymenia incurvata Suhr (Flora, 9 <strong>de</strong> febrero 1839, p. 68, f. 42) es<br />
re<strong>la</strong>cionada con duda por el señor J. Agardh al Durvil<strong>la</strong>ea utilis, arriba <strong>de</strong>scrito, y <strong>de</strong>l cual<br />
tiene <strong>la</strong> forma y el color. En todo caso, no es una halimenia. Crece en valparaíso.<br />
su B t r i B u iii<br />
e s p o n g i o C á r p e a s<br />
Frondas carnudas, membranosas. Conceptáculos sumergidos en <strong>la</strong> fronda<br />
o anidados en nematecias o verrugas. Tetrásporos naciendo algunas veces<br />
entre los fi<strong>la</strong>mentos radiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> nematecia, algunas otras en los endocromas<br />
mismos <strong>de</strong> estos fi<strong>la</strong>mentos.<br />
XXviii. Fi l o F o r a - Ph y l l o P h o r a<br />
Frons basi stipitata, teretiuscu<strong>la</strong>, mox p<strong>la</strong>na costata vel e costata, membranaceo-carti<strong>la</strong>ginea,<br />
roseo-purpurea, e margine aut disco prolifera, e stratis cellu<strong>la</strong>rum binis constans. Stratum<br />
interius autem e cellulis oblongis angu<strong>la</strong>tis exterius seu corticale e cellulis minoribus radiantibus<br />
compositum. Fructus: Conceptacu<strong>la</strong> externa, subsphaerica, sessilia, foliolis interdum<br />
prolificantibus ornata, c<strong>la</strong>usa, sporas minutissimas, ovoi<strong>de</strong>as, in glomerulos plures congestas<br />
foventia. Nemathecia e filis basi dichotomis articu<strong>la</strong>tis radiantibus constantia. Tetrasporae<br />
numerosae ex endocromatibus filorum transformatis ortae! Tan<strong>de</strong>m cruciatim quadridivisae.<br />
Ph y l l o P h o r a Grev., Alg. Brit., p. 135 mut. limit.; J. Ag. l.c., p. 328; Montag., Fl. Alg.<br />
Fronda estipitada, cilindrácea por abajo, <strong>de</strong>spués p<strong>la</strong>na y recorrida o no longitudinalmente<br />
por una ner viosidad que no se extien<strong>de</strong> hasta el vértice, membraná-<br />
-318
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
cea, carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> un rosa purpúreo, a menudo pro lífera <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong> o <strong>de</strong> su<br />
superficie, compuesta <strong>de</strong> dos ór<strong>de</strong>nes <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s, <strong>la</strong>s unas interiores oblongas y<br />
angulosas, <strong>la</strong>s otras corticales, más pequeñas, redon<strong>de</strong>adas y radiantes horizontalmente<br />
hasta <strong>la</strong> periferia. Con ceptáculos salientes a <strong>la</strong> superficie, globulosos o<br />
hemis féricos, sésiles, cerrados, ornados <strong>de</strong> folio<strong>la</strong>s y encer rando esporas ovoi<strong>de</strong>s<br />
muy chiquitas, reunidas por pequeños glomérulos, a consecuencia <strong>de</strong> su modo <strong>de</strong><br />
evolución. Nematecias compuestas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos dicó tomos, articu<strong>la</strong>dos, radiales<br />
hacia todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia. Tetrásporos numerosos, provenientes <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
metamorfosis <strong>de</strong> los endocromas <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos y di vididos crucialmente en<br />
cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />
1. Phyllophora? luxurians<br />
P. fron<strong>de</strong> stipitata, stipite in <strong>la</strong>minam costatam, membranaceam, p<strong>la</strong> nam, roseam, divisam,<br />
e margine et costa luxuriose proliferam di<strong>la</strong>tato, <strong>la</strong>cinii e linearis oblongo-cuneatis costatis;<br />
tetrasporis in sporophyllis marginalibus.<br />
P. l u X u r i a n s Montag., Voy. Pole Sud, Crypt., p. 100. sP h a e r o c o c c u s Mart., Fl. Bras., i,<br />
p. 32. Fu c u s Mert. cr y P t o n e m i a J. Ag., l.c., p. 228. eu h y m e n i a Kütz.<br />
Fronda caulescente, ramosa, membranosa, p<strong>la</strong>na, recorrida por una nerviosidad<br />
que es <strong>la</strong> continuación <strong>de</strong>l estipo por el cual está adherida a <strong>la</strong>s conchas o a los<br />
peñascos; se divi<strong>de</strong> diferentes veces en tiras lineares, nerviosas y echando folio<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> sus bor<strong>de</strong>s y <strong>de</strong> su nerviosidad, que son <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das o cuneiformes. Tetrásporos<br />
situados en folio<strong>la</strong>s que resultan <strong>de</strong> <strong>la</strong> prolificación <strong>de</strong> los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />
Esta p<strong>la</strong>nta fue cogida por el almirante d’Urville en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes.<br />
2. Phyllophora coccocarpa †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Criptogamia, lám. 16, fig. 1)<br />
P. fron<strong>de</strong> stipitata, stipite cylindraceo nudo aut a<strong>la</strong>to, in <strong>la</strong>minas p<strong>la</strong>nas, membranaceocarti<strong>la</strong>gineas,<br />
basi cunetas, mox <strong>la</strong>te lineares, enerves, apice bifidas, lobis rotundatis, expanso;<br />
conceptaculis ad apices segmentorum sessilibus, globosis, centro in sicco <strong>de</strong>presso-cupu<strong>la</strong>ri<br />
tan<strong>de</strong>m perforatis.<br />
P. co c c o c a r Pa Montag., Mss. Herb. prop. rh o d y m e n i a P a l m e t ta Montag., Voy. Pole<br />
Sud, Crypt., p. 156, pro parte.<br />
Fronda membranácea carti<strong>la</strong>ginosa, <strong>de</strong> un encarnado subido, provista en su<br />
base <strong>de</strong> un estipo cilindráceo, <strong>de</strong>snudo o guar necido por los dos <strong>la</strong>dos opuestos<br />
<strong>de</strong> un a<strong>la</strong> membranosa, sinuosa, bastante estrecha, <strong>de</strong>spués dividido y di<strong>la</strong>tado en<br />
expansiones p<strong>la</strong>nas, cuneiformes en su nacimiento, luego f<strong>la</strong>beliformes y bífidos en<br />
el vértice, con lóbulos anchamente redon<strong>de</strong>ados. Del vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong> nerviosidad que<br />
recorre <strong>la</strong> parte cuneiforme truncada <strong>de</strong> una expansión se ve con frecuencia salir<br />
-319-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
una prolificación; otras prolificaciones que se revisten <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> los segmentos<br />
principales, parten igualmente <strong>de</strong> abajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> nerviosidad, y se pier<strong>de</strong> en su continuidad.<br />
El alga adquiere <strong>de</strong> 4 a 6 pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y el vértice di<strong>la</strong>tado <strong>de</strong> <strong>la</strong>s expansiones<br />
f<strong>la</strong>beliformes, cerca <strong>de</strong> una o dos pulgadas. Conceptáculos globulosos,<br />
salientes y situados sobre el disco <strong>de</strong> los lóbulos o <strong>de</strong> los segmentos. En el estado<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, su vértice está caído, es cupuliforme y horadado por un poro.<br />
Esta alga fue hal<strong>la</strong>da por el almirante d’Urville en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes, mezc<strong>la</strong>da<br />
con el Rhodymenia palmetta, al cual semeja a primera vista <strong>de</strong> tal modo que<br />
yo <strong>la</strong> había confundido con él. En el<strong>la</strong> he observado el Plocamium magel<strong>la</strong>nicum y<br />
un fragmento muy chiquito <strong>de</strong> mi Plilota formosissima (Voy. au Póle Sud, p. 97, t. 9,<br />
fig. 3).<br />
XXiX. Gi m n o G o n G r o - Gy m n o G o n G r u s<br />
Frons carnoso-coriacea, teres aut p<strong>la</strong>na, dichotome ramosa, fastigiata. Structura: Stratum<br />
autem interius e cellulis oblongis longitrorsum coalitis, corticale vero e filis moniliformibus<br />
ho ri zontaliter radiantibus muci<strong>la</strong>gineque coalescentibus compositum. Conceptacu<strong>la</strong> (Favellidia,<br />
<strong>de</strong>mum Kalidia J. Ag.) frondi immersa plus minus prominu<strong>la</strong>, c<strong>la</strong>usa, parte fertili<br />
diffracta <strong>de</strong>mum li bera, sporas minutas, in glomerulos plures congestas et nucleum compositum<br />
constituentes, foventia. Nemathecia superficialia he misphaerica, e filis corticalibus elongatis<br />
radiantibus, quorum endochromata in tetrasporas tan<strong>de</strong>m cruciatim quadridivisas abeunt,<br />
formata.<br />
Gy m n o G o n G r u s Mart., Fl. Bras., i, p. 27; Montag.; J. Ag. ty l o c a r P u s, o n c o t y l u s<br />
et c h o n d r i Spec. Kütz. sP h a e r o c o c c i Spec. C. Ag. et Auett.<br />
Fronda carnuda, coriácea, cilíndrica o p<strong>la</strong>na, dicó toma, con segmentos <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces fastigiados, es <strong>de</strong>cir alcanzando a <strong>la</strong> misma altura, compuesta <strong>de</strong><br />
dos capas distintas, una interior o medu<strong>la</strong>ria, consistiendo en cel dil<strong>la</strong>s oblongas,<br />
situadas en el sentido <strong>de</strong>l eje, <strong>la</strong> otra exterior o cortical, formada <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />
articu<strong>la</strong>dos, monoliformes, irradiando horizontalmente hacia <strong>la</strong> perife ria y solidificados<br />
por el mucus abundante que <strong>la</strong>s ro<strong>de</strong>a. Conceptáculos sumergidos en <strong>la</strong><br />
fronda, pero un poco sa lientes y cerrados, haciéndose libres por ruptura <strong>de</strong> <strong>la</strong> parte<br />
fértil <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, y encerrando esporas ovoi<strong>de</strong>s muy chiquitas, dispuestas por<br />
paquetitos cuya reunión forma un núcleo compuesto. Nematecias superficiales hemisféricas,<br />
constituidas por los fi<strong>la</strong>mentos prolongados <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical, radiando<br />
hacia todos los puntos <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia y cuyos endocromas se metamorfosean<br />
al fin en tetrásporos crucialmente divididos. Yo soy quien he seña<strong>la</strong>do el primero<br />
(Canar. Crypt., p. 160) esta meta morfosis.<br />
Tres so<strong>la</strong>s especies <strong>de</strong> este género existen sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. O al menos son<br />
<strong>la</strong>s únicas que hayan sido observadas allí hasta el día <strong>de</strong> hoy.<br />
-320
Explicación <strong>de</strong> <strong>la</strong> lámina<br />
Lám. 16. Fig. 1. Phyllophora coccocarpa visto <strong>de</strong> tamaño natural.
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Gymnogongrus furcel<strong>la</strong>tus<br />
G. fron<strong>de</strong> caespitosa, coriacea, compresso-p<strong>la</strong>na, di-trichotoma, seg mentis anguste linearibus<br />
patenti-erectis, attenuatis, e margine aut apice (casu) eroso interdum proliferis; conceptaculis<br />
convexo-hemisphaericis, frondi hinc nodosae immersis, filis nematheciorum subsimplicibus.<br />
G. F u r c e l l at u s J. Ag., Sp. Alg., ii, p. 318. sP h a e r o c o c c u s C. Ag.; Montag., Fl.<br />
Boliv., p. 26; Kütz., l.e., p. 737.<br />
Una callosidad discoi<strong>de</strong> adherida a los peñascos sirve <strong>de</strong> base a un gran número<br />
<strong>de</strong> frondas reunidas en copas. Frondas <strong>de</strong> tres a cinco pulgadas <strong>de</strong> alto, divididas<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base, que es filiforme, en dicotomías sucesivas, cuyos segmentos lineares,<br />
comprimidos y p<strong>la</strong>nos, tienen a lo más 1 línea <strong>de</strong> ancho, y llegan más o menos<br />
a <strong>la</strong> misma altura. Cuando dos dico tomías están muy próximas se cree ver una<br />
so<strong>la</strong> división dicó toma. De los bor<strong>de</strong>s, y aun también alguna vez <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> los<br />
segmentos truncado o <strong>de</strong>struido por el choque <strong>de</strong> <strong>la</strong>s o<strong>la</strong>s, parten unas especies <strong>de</strong><br />
prolificaciones. Conceptáculos nume rosos, hemisféricos o elípticos, sumergidos en<br />
el tejido <strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas a <strong>la</strong>s cuales hacen nudosas o haciendo salida por los dos<br />
<strong>la</strong>dos. Esporas sumamente chiquitas, redon<strong>de</strong>adas y rosa das. Nematecias hemisféricas,<br />
abrazando <strong>la</strong> fronda, cuando están situadas sobre su bor<strong>de</strong>, compuestas<br />
<strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos ra diales, a<strong>la</strong>rgados, sencillos y con <strong>la</strong>rgos endocromas. Subs tancia<br />
coriácea, carti<strong>la</strong>ginosa, bastante <strong>de</strong>lgada no obstante. Color púrpura violeta o amarillento<br />
cuando el alga ha perma necido mucho tiempo fuera <strong>de</strong>l agua.<br />
Bertero y el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny han cogido esta alga en valparaíso.<br />
2. Gymnogongrus disciplinalis<br />
G. fron<strong>de</strong> compresso-p<strong>la</strong>na, <strong>de</strong>orsum palmato-divisa, sursum dicho toma, segmentis infra axil<strong>la</strong>s<br />
cuneatis, apice fastigiatis, acutiusculis; nematheciis subsemiglobosis, sparsis, e fi<strong>la</strong> men tis<br />
pluries dichotomis, breviarticultis formalis.<br />
G. disciPlinalis J. Ag., l.c., p. 319. sP h a e r o c o c c u s Bory, Coq., p. 172. c h o n d r u s<br />
Grev.; Kützing.<br />
Frondas <strong>de</strong> cinco a seis pulgadas, lineares y anchas <strong>de</strong> una línea a lo más,<br />
dicótomas y más di<strong>la</strong>tadas aun bajo los soba cos que en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte. Segmentos<br />
inferiores como palmea dos, a consecuencia probablemente <strong>de</strong> <strong>la</strong> confluencia <strong>de</strong><br />
dos dicotomías. Segmentos superiores más y más estrechos, <strong>de</strong>l gados y fastigiados.<br />
Divisiones extremas frecuentemente dis puestas en forma <strong>de</strong> abanico. No hay<br />
conceptáculos en nuestros ejemp<strong>la</strong>res. Nematecias casi globulosas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong><br />
una ca beza <strong>de</strong> alfiler ordinario, amarillentas en nuestros individuos <strong>de</strong>colorados,<br />
situadas sobre los bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> los segmentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda y compuestas <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />
irradiados, varias veces di cótomos a cortos intervalos y con endocromas mucho<br />
más cor tos que en <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte especie.<br />
-323-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Esta alga, que por <strong>la</strong> mayor parte <strong>de</strong> sus caracteres se acerca <strong>de</strong>l G. furcel <strong>la</strong>tus, no<br />
me parece ser distinta <strong>de</strong> él, si realmente lo es específicamente, más que por <strong>la</strong> ramificación<br />
<strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> sus nematecias y <strong>la</strong> brevedad <strong>de</strong> sus artículos, ca racteres<br />
<strong>de</strong> poco valor. Fue cogida en Concepción por los señores Lesson y d’Urville,<br />
y en Cal<strong>la</strong>o, por el señor Gaudichaud.<br />
3. Gymnogongrus vermicu<strong>la</strong>ris<br />
G. fron<strong>de</strong> caespitosa, teretiuscu<strong>la</strong>, subcompressa, dichotomo-fastigiata et saepe sparsim fasci<br />
cu<strong>la</strong>ta aut secundatim prolifera, prolificationibus segmentisque terminalibus obtusis; conceptaculis<br />
subhemisphaerice pro minentibus aggregatis.<br />
G. v e r m i c u l a r i s J. Ag., l.c., p. 323. sP h a e r o c o c c u s C. Ag. ch o n d r u s Grev. Fuc<br />
u s Turn.<br />
Frondas <strong>de</strong> color encarnado subido, <strong>de</strong> dos a cuatro pulga das <strong>de</strong> alto, <strong>de</strong>l grosor<br />
<strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo, cilindráceas, un poco comprimidas por abajo, sobre<br />
todo en edad tierna, ci líndricas por arriba, dicótomas, con segmentos fastigiados,<br />
al gunas veces irregu<strong>la</strong>rmente divididas y cargadas <strong>de</strong> prolificaciones <strong>la</strong>terales.<br />
Con ceptáculos <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces próximos, un poco salientes, lo cual da a<br />
los segmentos un aspecto nudoso.<br />
Esta especie, hal<strong>la</strong>da primero en el cabo <strong>de</strong> Buena Esperanza, no es rara en <strong>la</strong>s<br />
costas <strong>de</strong>l océano Pacífico, en Perú y en <strong>Chile</strong>. Es probable que el Chondrus sejunctus<br />
Bory, que tampoco he visto fructificado, pertenezca a esta especie, como lo presume<br />
el señor J. Agardh.<br />
su B t r i B u iv<br />
n e m a s t ó m e a s<br />
Frondas carnudas, membranosas. Fi<strong>la</strong>mentos radiales <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical<br />
más o menos íntimamente soldados entre sí. Conceptáculos anidados <strong>de</strong>bajo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> capa cortical, tan pronto abriéndose por un poro, tan pronto<br />
escapán dose, a <strong>la</strong> madurez, por <strong>la</strong> separación <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> <strong>la</strong> periferia.<br />
ne m a s t o n e a e J. Ag., Alg. Medit.<br />
XXX. ir í d e a - ir i d a e a<br />
Frons ge<strong>la</strong>tinoso-carnosa, sicca carti<strong>la</strong>ginea, p<strong>la</strong>na, simplex aut parum divisa, interdum stipitata,<br />
purpurea aut vio<strong>la</strong>cea, in mari radios Iridis reflectens. Structura: stratum interius<br />
seu medul<strong>la</strong>re e cellulis fi<strong>la</strong>mentosis <strong>de</strong>nsissime intricatis in fi<strong>la</strong> moniliformia paralle<strong>la</strong> fastigiata<br />
abeuntibus stratumque peripheri cum compactum constituentibus, compositum. Fruc ti<br />
-324
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
ficatio: glomerulus sporarum (Favellidium) nucleolis pluribus in unum coa litis et p<strong>la</strong>centa<br />
reticu<strong>la</strong>tim ambiente suffultis compositus, frondi immersus, dissolutione partis fertilis liberatus.<br />
Tetrasporae in soros rotundatos plurimae aggregatae, rotun<strong>de</strong>o, cruciatim qua dri divisae.<br />
ir i d a e a Bory, Coq., p. 103; J. Ag., Sp. Alg., ii, p. 250; Montag., Fl. Alg., c. icone analyt.<br />
Fronda carnuda membranosa, ge<strong>la</strong>tinosa, cuando está mojada, carti<strong>la</strong>ginosa en<br />
estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, p<strong>la</strong>na, sencil<strong>la</strong> o hendida en tiras, pero nunca dicótoma, algunas<br />
veces provista <strong>de</strong> un estipo o pedículo más o menos <strong>la</strong>rgo, <strong>de</strong> color púrpura<br />
o violáceo, reflejando en el agua los más bellos reflejos cambiantes <strong>de</strong>l arco iris, <strong>de</strong><br />
don<strong>de</strong> le viene su nombre. Estructura: <strong>la</strong> capa inte rior o medu<strong>la</strong>ria se compone <strong>de</strong><br />
celdil<strong>la</strong>s fi<strong>la</strong>mentosas muy estrechamente entre<strong>la</strong>zadas en forma <strong>de</strong> enrejado, <strong>la</strong>s<br />
cuales, al acercarse a <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, se transforman poco a poco en fi<strong>la</strong>mentos<br />
monoliformes para constituir por su aproximación y su cohesión por medio<br />
<strong>de</strong> un mucí<strong>la</strong>go abundante, <strong>la</strong> capa exterior o cortical. Favelidias formadas por <strong>la</strong><br />
reunión en un solo núcleo <strong>de</strong> varios nucléolos que envuelve una suerte <strong>de</strong> p<strong>la</strong>centa<br />
reticu<strong>la</strong>do, situados <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> <strong>la</strong> capa periférica y esca pándose a consecuencia <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> porción fértil <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda. Tetrásporos aproximados en soros imergidos<br />
en <strong>la</strong> capa cortical y crucialmente divididos en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />
<strong>Chile</strong> nos ofrece cinco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más magníficas especies <strong>de</strong> este género ilustrado por<br />
Bory.<br />
1. Iridaea <strong>la</strong>minarioi<strong>de</strong>s<br />
i. fron<strong>de</strong> longe stipitata, crassa, juniori ovato-spathu<strong>la</strong>ta, vio<strong>la</strong>cea, integra, subcucul<strong>la</strong>ta,<br />
adulta <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta viri<strong>de</strong>scenti-livida, in <strong>la</strong>cinias fissa, stipite canalicu<strong>la</strong>to.<br />
i. l a m i n a r i o i d e s Bory, Coq., p. 105, t. 11, fig. 1; Montag.; Kütz.; J. Ag., l.c., p. 253.<br />
i. c o r n u c o P l a e Post. et Ruppr., Illustr., p. 18, t. 38; fig. 6.<br />
Frondas reunidas en copas por una base discoi<strong>de</strong>, cortas, ovales o espatu<strong>la</strong>das<br />
en <strong>la</strong> juventud, y altas entonces <strong>de</strong> una a dos pulgadas a lo más, adquiriendo más<br />
a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte una longitud décup<strong>la</strong> y un ancho <strong>de</strong> cinco a seis pulgadas, pero, en lugar<br />
<strong>de</strong> permanecer sencil<strong>la</strong>s, se hien<strong>de</strong>n casi hasta el estipo en ti ras, cuneiformes en <strong>la</strong><br />
base, linear-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, en<strong>de</strong>rezada, y sensiblemente ondu<strong>la</strong>das por los bor<strong>de</strong>s.<br />
En todas sus diver sas eda<strong>de</strong>s, cada fronda está provista <strong>de</strong> un estipo canalicu<strong>la</strong>do<br />
en una <strong>de</strong> sus faces, y es <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> una a dos pulgadas. Consis tencia espesa y carnuda<br />
que se pone dura y córnea al <strong>de</strong>secarse. Color violeta purpuráceo, pasando<br />
al ver<strong>de</strong> amoratado o al bruno negruzco. Adulto, el mucí<strong>la</strong>go que el<strong>la</strong> trasuda <strong>la</strong><br />
hace adherir al papel.<br />
Bory, que <strong>de</strong>scribe poco sus especies, ha dado, al contrario, muchos <strong>de</strong>talles sobre<br />
esta y, en general, sobre todas sus irí<strong>de</strong>as chilenas, que ha pintado, es preciso<br />
-325-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
confesarlo, con amor <strong>de</strong> padre. La comparación que hace <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda tierna con<br />
<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ofioglosis es pasmosa <strong>de</strong> verdad. Cuando <strong>la</strong> fronda está fructificada, se<br />
pone papulosa y áspera al tacto, a consecuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> salida <strong>de</strong> los conceptáculos<br />
numerosos que cubren una y otra <strong>de</strong> sus faces. Esta alga fue cogida en Coquimbo<br />
por el señor Gaudichaud, en Concepción y en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes por el<br />
almirante d’Urville.<br />
2. Iridaea micans<br />
i. fron<strong>de</strong> breviter stipitata, crassa, e cordatoreniformi-ovata, obtusis sima, caeruleo-vio<strong>la</strong>cea,<br />
tan <strong>de</strong>m fusco-purpurea rugosissima foramina taque, disco <strong>la</strong>evi, marginibus (adultae) ciliatoas<br />
peris.<br />
i. m i c a n s Bory, l.c. p, 110, t. 13 et 13 bis.; Montag., Voy au Pole Sud, Crypt., p. 104; J. Ag.<br />
l.c., p. 254. i. c i l i a ta Kütz ex Ag. Jun.<br />
Un pedículo corto y comprimido o p<strong>la</strong>no se di<strong>la</strong>ta en una <strong>la</strong>ma redon<strong>de</strong>ada,<br />
muy obtusa en el vértice, escotada como co razón o como riñón en <strong>la</strong> base, ondu<strong>la</strong>da<br />
en su bor<strong>de</strong>, con fre cuencia lobada y guarnecida <strong>de</strong> pestañas sencil<strong>la</strong>s muy cortas<br />
o estrel<strong>la</strong>das. Esta fronda cuyo diámetro es variable según <strong>la</strong> edad entre ocho y<br />
quince pulgadas, pero que <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación re duce a menudo a <strong>la</strong> mitad, ofrece en el<br />
mar los reflejos cam biantes <strong>de</strong> azul y <strong>de</strong> violeta que caracterizan el género y que <strong>la</strong><br />
pintura es inhábil para reproducir. El color, que primero es <strong>de</strong> violeta, se pone con<br />
<strong>la</strong> edad amarillo verdoso, sucio y, fijada en el papel, se parece bastante a una <strong>la</strong>ma<br />
córnea muy <strong>de</strong>lgada. Fructificada, es áspera al tacto y se perfora por <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> los<br />
conceptáculos; estas perforaciones ofrecen un re bor<strong>de</strong> espesado que se cubre <strong>de</strong><br />
pestañas semejantes a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda. La <strong>la</strong>ma adhiere bastante bien al<br />
papel, pero no el estipo.<br />
Esta bel<strong>la</strong> especie, <strong>la</strong>rgamente y muy bien <strong>de</strong>scrita por Bory, es bastante común<br />
<strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s Malvinas hasta <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Perú, pasando por el cabo <strong>de</strong> Hornos.<br />
d’Urville <strong>la</strong> ha cogido en Concepción.<br />
3. Iridaea augustinae<br />
i. fron<strong>de</strong> cordato-reniformi, undu<strong>la</strong>to-plicata, obtusa, disco margini busque ciliato-asperis,<br />
stipite abbreviato canalicu<strong>la</strong>to aut subnullo.<br />
i. a u G u s t i n a e Bory, l.c., p. 108, t. 12; Kütz., l.c., p. 727; J. Ag., l.c., p. 255. i. u n d ulo<br />
sa Bory, Fl. Mal.<br />
Frondas que parten <strong>de</strong> una especie <strong>de</strong> disco que sirve <strong>de</strong> raíz, provistas <strong>de</strong> un<br />
estipo corto, algunas veces poco pronunciado y ensanchándose muy luego en una<br />
<strong>la</strong>ma obcór<strong>de</strong>a o reniforme, por lo <strong>de</strong>más orbicu<strong>la</strong>r u oblonga, muy obtusa en el<br />
vértice, <strong>de</strong> 3 a 6 pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre un ancho menor o mayor, pues varía al infinito,<br />
cargada sobre su bor<strong>de</strong> espesado, ondu<strong>la</strong>do o sinuoso, <strong>de</strong> pestañas sencil<strong>la</strong>s<br />
-326
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
y muy chiquitas, y sobre sus faces, princi palmente junto al estipo, <strong>de</strong> papil<strong>la</strong>s cortas<br />
y agudas que <strong>la</strong>s ha cen ásperas al tacto como una raspa. Substancia más <strong>de</strong>lgada<br />
que en <strong>la</strong>s dos primeras, y color <strong>de</strong> un encarnado-violeta que se pone amoratado<br />
con el tiempo. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> los conceptáculos, <strong>la</strong> fronda está acribil<strong>la</strong>da<br />
<strong>de</strong> agujeros como una espuma<strong>de</strong>ra.<br />
El almirante d’Urville ha encontrado esta magnífica p<strong>la</strong>nta en <strong>la</strong>s Malvinas y en<br />
Concepción.<br />
4. Iridaea cutlerieae<br />
i. fron<strong>de</strong> amp<strong>la</strong>, carnoso-membranacea, vio<strong>la</strong>ceo-purpurea, p<strong>la</strong>na, subsessili, <strong>la</strong>te et inaequaliter<br />
ovato-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, e disco et margine un du<strong>la</strong>to subcrenu<strong>la</strong>to vel <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>to prolifi cationes<br />
emittente; concepto culis ordine nullo per fron<strong>de</strong>m sparsis.<br />
i. c u t l e r i e a e Montag., Bonite, Crypt., p. 63; Kütz., l.c., p. 726. Gr a t e l o u P i a Kütz.,<br />
Phyc. Gen., et. J. Ag., Sp. Alg., p. 183.<br />
Fronda carnuda, membranosa, apenas encogida en pedículo en <strong>la</strong> base, oblongo-linear,<br />
<strong>la</strong>rga <strong>de</strong> uno a dos pies, ancha <strong>de</strong> dos pulgadas y más, recta o encorvada,<br />
que se adhiere a los peñas cos por un pequeño disco y echando <strong>de</strong> su bor<strong>de</strong> onduloso<br />
y <strong>de</strong> su disco (según el señor J. Agardh) prolificaciones <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das u oblongas.<br />
Conceptáculos (que no he podido hal<strong>la</strong>r) esparcidos sin or<strong>de</strong>n sobre el disco <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> fronda, un poco salientes en es tado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación. Color violeta. Consistencia<br />
carnuda. Adhiere flojamente al papel.<br />
El señor Gaudichaud ha cogido esta especie sobre <strong>la</strong> costa <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, en val paraíso.<br />
Poseo yo <strong>la</strong> misma especie <strong>de</strong> <strong>la</strong> Martinica, comunicada por el señor Duperrey,<br />
ingeniero geógrafo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Marina.<br />
5. Iridaea bin<strong>de</strong>ri<br />
i. fron<strong>de</strong> maxima, purpureo-hepatica, membranaceo-carnosa, sessili, a disco minuto radicali<br />
sensim cuneatim expansa, superne <strong>la</strong>tissime ob ovata, vage longitrorsum fissa, margine undu<strong>la</strong>ta;<br />
conceptaculis minutis per fron<strong>de</strong>m sparsis confertisque.<br />
i. B i n d e r i J. Ag., Mss. in Herb. Bin<strong>de</strong>r.; Kütz., Sp Alg., p. 272. I. B e rte roana Montag.,<br />
Herb. propr. sc h i z y m e n i a J. Ag., Sp. Alg., ii, p. 174.<br />
Fronda membranosa, <strong>de</strong> un encarnado amoratado en diferentes sitios, provista<br />
en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un disco pequeño hemisférico <strong>de</strong> una lí nea <strong>de</strong> diámetro, ensanchándose<br />
al instante en forma <strong>de</strong> cuña, <strong>de</strong>spués adquiriendo una longitud <strong>de</strong> quince<br />
pulgadas y un an cho <strong>de</strong> ocho a nueve en el vértice, que es profundamente si nuado<br />
en nuestro ejemp<strong>la</strong>r, pero no todavía hendida en tiras, como lo dice <strong>de</strong> los suyos el<br />
célebre ficólogo <strong>de</strong> Lund. Bor<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda ondu<strong>la</strong>dos, pero enteros y <strong>de</strong>snudos<br />
-327-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
lo mismo que el disco. Conceptáculos sumamente pequeños y numerosos, poco<br />
salientes a <strong>la</strong>s dos faces, pero que se ven bien poniendo el alga entre el ojo y <strong>la</strong> luz.<br />
Semejan a una erupción miliar.<br />
He <strong>de</strong>scrito esta especie por dos ejemp<strong>la</strong>res enviados <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> por Bertero, <strong>de</strong> los<br />
cuales uno, estéril, me fue dado por Guillemin, y el otro, fructificado, pertenece a<br />
<strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l Museo <strong>de</strong> París.<br />
tr i B u viii<br />
Ce r a m í e a s<br />
Fronda monosifoniada, articu<strong>la</strong>da, raramente celulosa. Conceptáculos <strong>de</strong>snudos<br />
o involucrados. Tetrásporos <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces salientes afuera.<br />
Anteridias situadas en un individuo diverso <strong>de</strong> los otros dos.<br />
XXXi. ce r a m i o - ce r a m i u m<br />
Frons subcarti<strong>la</strong>ginea, fi<strong>la</strong>mentosa, rosea, articu<strong>la</strong>ta, ramosa, monosiphonia, ad genicu<strong>la</strong><br />
cellulis irregu<strong>la</strong>ribus corticata. Conceptacu<strong>la</strong> (Favel<strong>la</strong>e) ad ramos <strong>la</strong>teraliter sessilia, filis<br />
involucrantibus paucis stipata, perisporio hyalino sporas angu<strong>la</strong>tas <strong>la</strong>xe inclu<strong>de</strong>ntia. Tetrasporae<br />
in cellulis geniculorum intum-escentibus nidu<strong>la</strong>ntes, sphaericae, intra perisporium<br />
hyalinum triangule quadridivisae. Antheridia ad ramellos sessilia, conferta, globulosa, hyalina,<br />
mox libera tranquil<strong>la</strong>, tan<strong>de</strong>m ciliolo evoluto mobilia.<br />
ce r a n i u m Adans., C. Ag., Lyngb., J. Ag., caeteri. Bo r y n a Gratel. di c t y d e r m a<br />
Bonnem. ho r m o c e B a s, c o n G r o c e r a s, t r i c h o c e B a s, e c h i n o c e r a s, c e l e c e r a s,<br />
a c a n t h o c e r a s, c e r a m i u m et P t e r o c e r a s Kütz.<br />
Fronda filiforme, casi carti<strong>la</strong>ginosa, rosa o púrpura, articu<strong>la</strong>da, ramosa, monosifoniada,<br />
es <strong>de</strong>cir, compuesta <strong>de</strong> un solo tubo tabicado <strong>de</strong> distancia en distancia y<br />
pro visto <strong>de</strong> una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>res al nivel <strong>de</strong> los tabiques. Conceptáculos<br />
o fave<strong>la</strong>s sésiles a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los ramos, <strong>de</strong>snudos o involucrados por ramulillos<br />
cortos y encerrando en una suerte <strong>de</strong> perísporo hialino esporas numerosas y ángulosas.<br />
Tetrásporos esféricos, nacidos en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s corticales <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> los endofragmas<br />
y triangu<strong>la</strong>rmente divididos en cuatro esporas a <strong>la</strong> ma durez. Anteridias<br />
<strong>de</strong>senvueltas en una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s que reviste en los ramulillos y escapándose<br />
en forma <strong>de</strong> glóbulos hialinos, primero quietos, <strong>de</strong>spués móviles por <strong>la</strong> evolución<br />
<strong>de</strong> una pestaña anterior o posterior.<br />
Las especies <strong>de</strong> este género son poco numerosas en <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> no se encuentra<br />
más que el tipo <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie cosmopolita y una <strong>de</strong> sus varieda<strong>de</strong>s.<br />
-328
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Ceramium rubrum<br />
C. fron<strong>de</strong> subcarti<strong>la</strong>ginea, setacea, dichotomo-ramosissima, articulis ovato-oblongis reticu<strong>la</strong>tis<br />
opacis, geniculis contractis, ramulis extremis forcipalis; conceptacutis sphaericis, sessilibus,<br />
ramellis subternis invo lucratis, sporas numerosas angu<strong>la</strong>tas perisporio hyalino foventibus;<br />
tetrasporae et antheridia ut in charact. gener. exposit.<br />
C. r u B r u m Ag., Sp. Alg., ii, p. 146. Bo r y n a va r i a B i l i s Bonnem. co n F e r va r u B r a<br />
Huds., Engl. Bot. t. 1166; Harv., Phyc. Brit., t. 181<br />
var. pedicel<strong>la</strong>tum Duby: fron<strong>de</strong> aequali, ramellis utrinque attenuatis brevibus tota<br />
obsita, intersitiis juvenilibus atque adultis <strong>de</strong>nsius corti catis.<br />
C. P e d i c e l l at u m DC., Fl. Fr., ii, p. 43; Bo r y n a Gratel.<br />
Frondas por copas, naciendo <strong>de</strong> un pequeño ap<strong>la</strong>stamiento escutiforme, <strong>la</strong>rgas<br />
<strong>de</strong> tres pulgadas a un pie, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí o algunas veces <strong>de</strong> un<br />
Mi <strong>de</strong> violín, más o menos irregu<strong>la</strong>rmente ramosas por dicotomías y con ramos<br />
fasti giados, cargados, ellos mismos, como en <strong>la</strong> variedad, <strong>de</strong> ra mulillos prolíferos,<br />
cortos y en<strong>de</strong>rezados. Sobacos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s di cotomías bastante amplios. Segmentos extremos<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s fron das <strong>de</strong> los ramos y <strong>de</strong> los ramulillos ordinariamente inflexos<br />
como pinzas, y algunas veces rectos. Artículos dos a tres veces más <strong>la</strong>rgos que<br />
anchos, más opacos al nivel <strong>de</strong>l tabique, en el punto don<strong>de</strong> <strong>la</strong> capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />
corticales es más espesa. Fave<strong>la</strong>s sésiles a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los ramos, involucradas por<br />
los ramu lillos encorvados en número <strong>de</strong> tres a cinco. Tetrásporos sumer gidos en<br />
<strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s corticales <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> los endofragmas tan pronto dispuestos por series<br />
regu<strong>la</strong>res, tan pronto sin or<strong>de</strong>n alguno visible. Color variable <strong>de</strong> encarnado al<br />
amarillo rubio, tinto <strong>de</strong> verdoso. Las anteridias, observadas por los señores Derbes<br />
y Solier (véase su Memoria arriba citada, p. 71), cubren a los ramulillos <strong>de</strong> individuos<br />
particu<strong>la</strong>res, es <strong>de</strong>cir, que no llevan ni fave<strong>la</strong>s ni tetrásporos, bajo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong><br />
celdil<strong>la</strong>s numerosas in coloras, redon<strong>de</strong>adas u ovoi<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> se escapan <strong>la</strong>s anterozoi<strong>de</strong>s<br />
provistas con frecuencia <strong>de</strong> un apéndice f<strong>la</strong>geliforme, que el<strong>la</strong>s llevan ya<br />
por <strong>de</strong><strong>la</strong>nte ya por <strong>de</strong>trás, y por medio <strong>de</strong>l cual se mueven bastante velozmente.<br />
El señor Gay ha traído <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> el tipo y <strong>la</strong> variedad.<br />
XXXii. ce n t r o c e r a s - ce n t r o c e r a s<br />
Frons filiformis, membranaceo-carti<strong>la</strong>ginea, roseo-purpurea, articu<strong>la</strong>ta, dichotomo-ramosa,<br />
segmentis extremis strictis aut forci patis. Structura: cellu<strong>la</strong>e corticales parallelogrammae seu<br />
oblongo rectangu<strong>la</strong>e (hexaedrae) transversim longitrorsumque seriatae, tubum centralem articu<strong>la</strong>tum<br />
circumdantes, ad genicu<strong>la</strong> incrassata ciliataque congestae. Favel<strong>la</strong>e ad ramulos sessiles,<br />
ramellis conformibus involucratae. Tetrasporae (a me primo observatae) sphaericae,<br />
secundae aut verticil<strong>la</strong>tae, ciliolo autramello transformato bracteatae, perisporio hyalino<br />
inclusae, tan<strong>de</strong>m triangule quadridivisae.<br />
-329-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
ce n t r o c e r a s Kütz. in Linnaaea, 1841, p. 741; Montag., Fl. Alg. p. 140; J. Ag., l.c. p.<br />
147. ce r a m i i Spec. C. Ag. et Auett.<br />
Fronda filiforme, membranáceo-carti<strong>la</strong>ginosa, mono sifoniada, articu<strong>la</strong>da, dicótoma,<br />
compuesta <strong>de</strong> un tubo central, tabicada <strong>de</strong> distancia en distancia y cubierta<br />
<strong>de</strong> una capa cortical continua. Capa cortical formada <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s hexaedras,<br />
dispuestas regu<strong>la</strong>rmente por series longitudinales y transversales, <strong>de</strong> suerte que en<br />
una sec ción horizontal <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento se pue<strong>de</strong>n contar más <strong>de</strong> veinte alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l<br />
tubo interior. Al nivel <strong>de</strong> los endo fragmas, don<strong>de</strong> algunas celdil<strong>la</strong>s menos regu<strong>la</strong>res<br />
han venido a sobreponerse a <strong>la</strong>s otras, se ven <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces pestañas o<br />
aguijones hialinos, muy cortos y muy tiesos, que forman allí verticelos; sobre los<br />
últimos ra mulillos en forma <strong>de</strong> pinzas, ocupan el costado externo. Fave<strong>la</strong>s sésiles<br />
sobre los ramos, y provistas <strong>de</strong> un invo lucro. Tetrásporos esféricos, seriados por<br />
afuera <strong>de</strong> los ramulillos y teniendo una pestaña por bráctea.<br />
1. <strong>Centro</strong>ceras c<strong>la</strong>vu<strong>la</strong>tum<br />
C. fron<strong>de</strong> capil<strong>la</strong>ri dichotomo-ramosa, segmentis fastigiatis, extremis incurvo-forcipatis,<br />
articulis inferioribus diametro 4-6-plo longioribus, supremis brevissimis ciliatis spinulosis,<br />
ciliis verticil<strong>la</strong>tis.<br />
C. c l av u l at u m Montag., Fl. Alg., p. 140 et Cuba, Crypt., p. 26, t. 2, f. 1. sP y r i d i a J. Ag.,<br />
Alg. Medit., <strong>de</strong>in ce n t r o c e r a s Sp. Alg., ii, p. 148. Bo r y n a to r u l o s a Bomem. B. c il<br />
i a ta Bory in Be<strong>la</strong>ng., Voy. lnd. Or., p. 177, non Gratel. ce r a m i u m C. Ag. apud Kunth<br />
et Sp. Alg., ii, p. 152.<br />
Frondas fi<strong>la</strong>mentosas, naciendo por copas más o menos bien provistas, <strong>la</strong>rgas<br />
<strong>de</strong> dos a tres pulgadas, <strong>de</strong> color rosado o purpúreo, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un crin, regu<strong>la</strong>rmente<br />
dicótomas <strong>de</strong> <strong>la</strong> base al vértice, echando en el sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías<br />
una o dos prolificaciones que llevan más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte fave<strong>la</strong>s. Segmen tos extremos raramente<br />
rectos, lo más ordinariamente encor vados uno hacia el otro como pinza.<br />
Artículos inferiores <strong>de</strong> tres a ocho veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro; los superiores<br />
igua les o más pequeños. Aguijones muy agudos, hialinos y forma dos <strong>de</strong> uno o dos<br />
artículos, dispuestos por verticelos a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos, pero situados sobre<br />
el costado exterior <strong>de</strong> los segmentos en forma <strong>de</strong> pinzas. Fave<strong>la</strong>s géminas <strong>la</strong> mayoría<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces e involucradas por 4 a 5 ramos más <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong>l doble que el núcleo<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> fave<strong>la</strong>. Tetrásporos vertice<strong>la</strong>dos, según el señor J. Agardh, sobre los últimos<br />
segmentos o <strong>la</strong>s prolificaciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda; no los he visto más que seriados sobre<br />
el costado externo <strong>de</strong> los segmentos al nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones y en el sobaco<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s pestañas.<br />
Esta linda alga chiquita varía sumamente en sus formas, en términos que se han<br />
hecho <strong>de</strong> el<strong>la</strong> muchas especies poco sólidas. Las muestras que tenemos <strong>de</strong> <strong>Chile</strong><br />
presentan <strong>la</strong> particu<strong>la</strong>ridad <strong>de</strong> que <strong>la</strong>s pestañas son hori zontales y mejor divaricadas.<br />
-330
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
XXXiii. GriFitsia - Gri F F ith s ia<br />
Frons filiformis, monosiphonia, aticu<strong>la</strong>ta, purpureo viridique variegata, dichotomo-ramosa,<br />
ramis nudis aut ramellis vestitis. Favel<strong>la</strong>e e perisporio hyalino sporas ángulosas fovente<br />
compositae et ramellulis umbel<strong>la</strong>tis involucratae. Tetrasporae ad internum <strong>la</strong> tus ramellorum<br />
bre vium caulem cingentium et involucrum constituentium seriatae, sphaericae, intra perisporium<br />
hyalinum tan<strong>de</strong>m triangule quadridivisae. Antheridia subsphaerica circum axim in<br />
glomerulos subglobosos aut subconicos congesta tan<strong>de</strong>m in corpus cu<strong>la</strong> mobilia sece<strong>de</strong>ntia.<br />
Gri F F ith s ia Ag., Sp. Alg., ii, p. 126 caeterique. olim. Po ly c h r o m a Bonnem. co n-<br />
F e r va e Spec. Roth aliique.<br />
Fronda filiforme, monosifoniada, reticu<strong>la</strong>da, colo reada <strong>de</strong> púrpura mezc<strong>la</strong>do<br />
<strong>de</strong> ver<strong>de</strong> (<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> secación), dividida por dicotomías sucesivas hasta el<br />
vértice que es <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces fastigiado o en forma <strong>de</strong> abanico. Segmentos<br />
<strong>de</strong>snudos o con algunos ramu lillos. Fave<strong>la</strong>s que encierran en un perísporo transparente<br />
incoloro numerosas esporas ángulosas y ro<strong>de</strong>adas <strong>de</strong> una umbe<strong>la</strong> <strong>de</strong> ramulillos<br />
(4 ad 5) haciendo oficio <strong>de</strong> in vólucros. Tetrásporos situados en series al costado<br />
interior y al nivel <strong>de</strong> cada endofragma <strong>de</strong> ramulillos cortos ter minando un ramo;<br />
se divi<strong>de</strong>n triangu<strong>la</strong>rmente. Anteri dias que forman masas globulosas o cónicas <strong>de</strong><br />
celdil<strong>la</strong>s pequeñas reunidas alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un eje p<strong>la</strong>centario (Derb. y Sol.) <strong>de</strong>jando<br />
escapar en <strong>la</strong> madurez corpúsculos móviles.<br />
Únicamente dos especies crecen en <strong>Chile</strong> y todavía <strong>la</strong> segunda, cuya fruc tificación<br />
no es conocida, necesita nuevas investigaciones allí mismo para ser legitimada.<br />
1. Griffithsia setacea<br />
G. fron<strong>de</strong> setacea, dichotomo-virgato-ramosa, segmentis erectis, ultimis fastigiatis acuminatis,<br />
axillis acutis; articulis cylindraceis, ad genicu<strong>la</strong> vix aut non contractis, diametro subquadruplo<br />
longioribus, ramulis carpophoris <strong>la</strong>teralibus, sparsis oppositisque 2-3 articu<strong>la</strong>tis, f<strong>la</strong>vel<strong>la</strong>s,<br />
tetrasporas aut antheridia in individuo dis tincto intra involucrum ter minale umbel<strong>la</strong>tum<br />
foventibus.<br />
G. s e ta c e a Ag., Sp. Alg., ii, p. 129; Montag., Canar., p. 175; Harv., Phyc. Brit., t. 184,<br />
eximia; Derb. et Sol., Mem. Cit., p. 71, t. Xviii, fig. 1-5. ce r a m i u m Duby. co n F e r va<br />
Ellis.<br />
Frondas reunidas por copas <strong>de</strong>nsas <strong>de</strong> dos a cinco pulgadas <strong>de</strong> alto, cuyos fi<strong>la</strong>mentos<br />
setáceos, en<strong>de</strong>rezados, están divididos un gran número <strong>de</strong> veces en dicotomías<br />
sucesivas, con sobacos muy agudos, y segmentos iguales o <strong>de</strong>siguales, a<strong>de</strong>lgazados<br />
en el vértice y fastigiados. Artículos cilindráceos, poco con traídos al nivel <strong>de</strong> los segmentos<br />
superiores, adquiriendo una longitud cerca <strong>de</strong> cuatro veces (raramente seis<br />
veces) más gran<strong>de</strong> que su diámetro. Órganos diversos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fructificación llevados<br />
sobre ramos <strong>la</strong>terales, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una línea y terminados en el vértice por una<br />
-331-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
suerte <strong>de</strong> involuce<strong>la</strong>, com puesta <strong>de</strong> ramulillos ahorquil<strong>la</strong>dos, dispuestos como umbe<strong>la</strong><br />
y encorvados sobre el fruto. Fave<strong>la</strong>s ordinariamente géminas y oblongas. Tetrásporos<br />
globulosos, situados a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l costado interior <strong>de</strong> los ramulillos. Anteridias ocupando<br />
en indivi duos distintos el mismo lugar que los tetrásporos.<br />
Esta especie fue cogida en <strong>Chile</strong> por el señor Gay.<br />
2. Griffithsia chilensis<br />
G. fron<strong>de</strong> setacea, vage ramosa, ramis alternis, inferioribus elongatis, superioribus abbreviatis,<br />
patentibus axillisque obtusiusculis; articulis diametro sextuplo-octuplo longioribus, cylindraceis,<br />
fructu...<br />
G. chilensis Montag. in Kütz., Sp. Alg., p. 660.<br />
Frondas <strong>de</strong> seis pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y más, <strong>de</strong> medio milíme tro <strong>de</strong> diámetro,<br />
muy irregu<strong>la</strong>rmente ramosas, apenas dicótomas y con sobacos un poco redon<strong>de</strong>ados.<br />
Ramos inferiores muy <strong>la</strong>rgos, cargados aquí y allá, pero sobre todo hacia el<br />
vértice <strong>de</strong> ramulillos que parten en ángulo recto <strong>de</strong>l medio <strong>de</strong> los endo cromas o<br />
bien un poco <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> los tabiques. Artí culos 8-6 y 3 veces más <strong>la</strong>rgos<br />
que el diámetro.<br />
Esta especie me parece bien distinta <strong>de</strong> <strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte, tanto por su porte como<br />
por el grosor <strong>de</strong> sus fi<strong>la</strong>mentos, pero sobre todo por el modo <strong>de</strong> ramificación, que<br />
es <strong>de</strong>l todo diferente. El fruto, que no he podido hal<strong>la</strong>r, sumi nistrará algún día sin<br />
duda mejores caracteres. Ha sido cogida por el almirante Du Petit-Thouars sobre<br />
<strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Perú y <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
XXXiv. Ba l i a - Ba l l i a<br />
Frons filiformis, pinnata. Filum primarium (Rachis) conti nuum, intus septatum, cylindricum,<br />
fibrillis vestitum. Rami cornei, distichi, pluries pinnati, pinnis oppositis, articu<strong>la</strong>tis.<br />
Tetrasporae sphaericae ad basin interiorem filorum incurvatorum obviae et in extremo pinnu<strong>la</strong>rum<br />
endochromate evolutae, hinc subpedicel<strong>la</strong>tae, apice fili prolongato incurvo involucratae<br />
fereque tectae, tan<strong>de</strong>m tringule divisae.<br />
Ba l l i a Harv., Lond. Journ. of Bot., ii, p. 191; Montag., Voy. Pole Sud, p. 91; Kütz. J. Ag.<br />
sP h a c e l a r l a e Spec. C. Ag.<br />
Fronda filiforme, monosifoniada, articu<strong>la</strong>da, varias veces pennada, con pínu<strong>la</strong>s<br />
opuestas y, con <strong>la</strong> edad, erizadas <strong>de</strong> hebril<strong>la</strong>s cortas sobre el eje principal o ra quis.<br />
Fave<strong>la</strong>s <strong>de</strong>sconocidas. Tetrásporos esféricos, naci dos en el último artículo <strong>de</strong> pínu<strong>la</strong>s situadas<br />
en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos inflexos que les suministran una suerte <strong>de</strong> involuce<strong>la</strong>s.<br />
Se conoce una so<strong>la</strong> especie <strong>de</strong> balia en <strong>Chile</strong>.<br />
-332
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Ballia callitricha<br />
B. fron<strong>de</strong> <strong>de</strong>composito-pinnata, rachi pinnisque filis patentibus brevibus hirtis, pinnis pinnulisque<br />
oppositis patenti-erectis, articulis pinnarum diametro sesqui-duplo longioribus, pinnu<strong>la</strong>rum<br />
aequalibus.<br />
B. ca l l i t r i c h a Montag. in C. d’Orbig., Dict. univ. Hist. nat., et l.c.; J. Ag., Sp. Alg., ii,<br />
p. 75. B. B r u n o n i a Harv., Lond. Journ. of Bot., l.c., p. 191, t. 9. sP h a c e l a r i a Ag., Sp.<br />
Alg., p. 23 et Icon. Alg. Eur., t. 6; Montag., Sert. Patag., p. 7, t. 4, f. 2.<br />
Alga sumamente polimorfa, según <strong>la</strong> edad y los sitios. Raíz formada por un<br />
pequeño disco esponjoso, como feltrado. Fron das <strong>de</strong> dos a seis pulgadas <strong>de</strong> alto,<br />
varias veces pennadas, e rizadas, sobre todo por abajo don<strong>de</strong> adquieren el espesor<br />
<strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> paloma, <strong>de</strong> fibras muy cortas y muy <strong>de</strong>nsas que con el tiempo<br />
llegan a cubrir <strong>la</strong> fronda principal y <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> primer or<strong>de</strong>n. Pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> segundo<br />
y tercer or<strong>de</strong>n <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong> do-agudas, opuestas y formando con el eje un ángulo<br />
<strong>de</strong> 45° <strong>de</strong> abertura. Artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s oval-oblongos, como truncados en el<br />
vértice, igua<strong>la</strong>ndo en longitud dos veces cerca el diámetro, más <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong>l doble alguna<br />
vez en <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s extremas y a todo más iguales al diámetro en <strong>la</strong>s fibras que<br />
cubren el raquis. Color <strong>de</strong>l alga mojada <strong>de</strong> un encarnado pur purino muy vivo, que<br />
pasa al color <strong>de</strong> sangre por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. No adhiere al papel. La fructificación<br />
tetraspórica, que he diseñado en 1845 en mi colección, por una muestra <strong>de</strong> <strong>la</strong>s is<strong>la</strong>s<br />
Malvinas, recibida <strong>de</strong> mi amigo el doctor J.D. Hooker, es <strong>la</strong> que se ha podido ver<br />
<strong>de</strong>scrita en <strong>la</strong> exposición <strong>de</strong> los caracteres <strong>de</strong>l género, a <strong>la</strong> cual me remito.<br />
Esta hermosa alga es muy común en <strong>Chile</strong>, y se presenta en <strong>la</strong> colección <strong>de</strong>l museo<br />
bajo varias formas que miro como pertenecientes a una especie única, no sa biendo<br />
por qué carácter distinguir<strong>la</strong>s.<br />
XXXv. ca l i ta m n i o n - ca l l i t h a m n i o n<br />
Frons simplex aut ramosa, filiformis, monosiphonia, articu<strong>la</strong>ta, dissepimentis hyalinis, <strong>de</strong> mum<br />
inferne quandoque corticata. Favel<strong>la</strong>e saepe binae in axillis vel ad basin ramulorum sessiles,<br />
nudae aut ramellis brevibus stipatae, intra perisporium hyalinum sporas angu<strong>la</strong>tas quamplurimas<br />
foventes. Tetrasporae sphaericae vel oblongae, a metamorphosi endochromatis terminalis<br />
ramulorum ortae, sessiles, nudae, tan<strong>de</strong>m triangule divisae. Antheridia: glomerulus utriculorum<br />
oblongus in iis<strong>de</strong>m locis, ubi tretrasporae sed in individuo diverso in conspectum veniunt, obvius,<br />
quoque utriculo globulum hyalinum tan<strong>de</strong>m liberatum cilioque mobilem inclu<strong>de</strong>nte.<br />
ca l l i t h a m n i o n Lyngb., Hdroph. Dan., p. 122; C. Ag.; Harv.; J. Ag. ca l l i t h a m n i o n<br />
et P h l e B o t h a m n i o n Kütz.<br />
Fronda filiforme, monosifoniada, articu<strong>la</strong>da, con ta biques transparentes, sencil<strong>la</strong><br />
o ramosa, dicótoma o pen nada, con frecuencia cubierta en su base <strong>de</strong> una capa<br />
<strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s adventicias. Fave<strong>la</strong>s situadas a menudo por pares en el sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />
-333-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
dicotomías, o sésiles a <strong>la</strong> base <strong>de</strong> los ramos, <strong>de</strong>snudas o acompañadas <strong>de</strong> ramulillos<br />
muy cortos, encerrando en perisporo hialino numerosas esporas angulosas. Tetrásporos<br />
oblongos o globulosos, <strong>de</strong>senvueltos en el último endocroma <strong>de</strong> un ramulillo<br />
y resultando <strong>de</strong> su metamorfosis, dividiéndose triangu<strong>la</strong>r mente en cuatro a <strong>la</strong> madurez.<br />
Anteridias compuestas <strong>de</strong> un p<strong>la</strong>centa que cubren <strong>de</strong>l todo o en parte numerosos<br />
utrículos muy chiquitos, <strong>de</strong> cada uno <strong>de</strong> los cuales se escapa un corpúsculo<br />
hialino que se convierte en ante rozoi<strong>de</strong>. Estos órganos que se creen <strong>de</strong>stinados a<br />
<strong>la</strong> fecundación, están primero envueltos por el tubo común que al fin rompen, y<br />
ocupan el mismo lugar que ocupa ban los tetrásporos en otros individuos.<br />
Este género, numeroso en nuestros parajes, no tiene más que al gunos pocos representantes<br />
en <strong>Chile</strong>; pero varios <strong>de</strong> ellos son muy distinguidos.<br />
1. Callithamnion thouarsii<br />
C. fron<strong>de</strong> a basi pinnato-<strong>de</strong>composita, pinnis pinnulisque oppositis patenti-erectis, ultimis<br />
subsecundis; articulis inferioribus diametro quadruplo longioribus, superioribus subaequalibus;<br />
fructu...<br />
C. t h o u a r s i i Montag., Fl. Boliv., p. 9, t. 7, f. 5; Kütz., Sp. Alg., p. 648.<br />
Frondas <strong>de</strong> tres a cuatro pulgadas <strong>de</strong> alto, capi<strong>la</strong>res, ramo sas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base, con ramos<br />
opuestos, dos o tres veces pen nados. Pínu<strong>la</strong>s cortas, llevando a cada <strong>la</strong>do pínu<strong>la</strong>s<br />
<strong>de</strong> segundo y tercer or<strong>de</strong>n que forman con <strong>la</strong> fronda principal un ángulo <strong>de</strong> 45°. Hacia<br />
el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s, se observan sobre el costado interior ramulillos seriados y<br />
vueltos al mismo <strong>la</strong>do, como en <strong>la</strong> C<strong>la</strong>dophora glomera<strong>la</strong>. Las pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> todos los ór<strong>de</strong>nes<br />
nacen un poco por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> cada tabique o endofragma. Artículos cilindráceos,<br />
tres a cuatro veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro en <strong>la</strong> fronda y <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s principales,<br />
y más o menos <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> este diámetro en <strong>la</strong>s últimas divisiones. El fruto es<br />
<strong>de</strong>sconocido. Color <strong>de</strong> rosa sucio, un poco tinto <strong>de</strong> ver<strong>de</strong>. El alga adhiere al papel.<br />
Esta especie, que ciertamente es un callithamnion y no una conferva, fue <strong>de</strong>scubierta<br />
en valparaíso por el almirante Du Petit-Thouars.<br />
2. Callithamnion p<strong>la</strong>num<br />
C. frondibus (an col<strong>la</strong>psu?) p<strong>la</strong>nis, pluries dichotomo-ramosis, ramis ultimis pinnatis, pinnis<br />
iterum dichotomis, supremis elongatis incurvis obtusis, corymboso-fastigiatis; articulis frondis<br />
primariae diametro <strong>de</strong> cuplo-ramorum duplo longioribus, pinnu<strong>la</strong>rum subaequalibus; tetrasporis<br />
in axillis ramulorum.<br />
c. P l a n u m Montag., l.c., p. 14, t. 7, f. 3; Kütz., l.c., p. 644.<br />
Frondas varias veces dicótomas, <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> cuatro pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, anchas<br />
<strong>de</strong> medio milímetro, p<strong>la</strong>nas, quizá a con secuencia <strong>de</strong> <strong>la</strong> caída <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared <strong>de</strong>l tubo,<br />
-334
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
pero sin volver a tomar <strong>la</strong> forma cilíndrica, cuando se le sumerge <strong>de</strong> nuevo en el<br />
agua. Segmentos <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dicotomías varias veces pennados. Pínu<strong>la</strong>s o dicótomas <strong>de</strong><br />
nuevo, o llevando aquí y allá algunas pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong>s últimas están encorvadas<br />
como zarpa o garra aguileña. Artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda principal décuplos <strong>de</strong>l<br />
diámetro, e iguales a este en <strong>la</strong>s últimas pínu<strong>la</strong>s. Tetrásporos esféricos, sésiles en el<br />
sobaco <strong>de</strong> los ramos. De <strong>la</strong>s dos fructifi caciones que yo he <strong>de</strong>scrito y figurado en<br />
sus lugares citados, <strong>la</strong> una es probablemente un animalillo infusorio, y el otro, una<br />
simple prolificación. Color <strong>de</strong> rosa tinto <strong>de</strong> amarillo.<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da en valparaíso por el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny.<br />
3. Callithamnion implicatum<br />
C. fron<strong>de</strong> erectiuscu<strong>la</strong>, pinnato-<strong>de</strong>composita, basi longe corticata, ramis inferioribus un<strong>de</strong> quaque<br />
exeuntibus, superioribus pinnatis, pinnis a medio pinnu<strong>la</strong>tis, pinnulis alternis patentibus<br />
aut etiam recurvis <strong>de</strong> crescentibus simpliciusculis; tetrasporis ad <strong>la</strong>tus interius pinnu<strong>la</strong>rum<br />
seriatis sessilibus.<br />
c. i m P l i c a t u m Shr, Mss. ex Kütz., Sp. Alg., p. 653, sub Ph l e B o t h a m n i o; J. Ag., l.c.,<br />
p. 50.<br />
Frondas por copitas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> dos pulgadas <strong>de</strong> altura, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un cabello,<br />
en<strong>de</strong>rezadas, cubiertas <strong>de</strong> una capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s por abajo, en el sitio don<strong>de</strong><br />
los ramos parten <strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento, no <strong>de</strong> dos costados opuestos<br />
so<strong>la</strong>mente, <strong>de</strong>snudas y bipennadas por arriba. Pínu<strong>la</strong>s secundarias par tiendo <strong>de</strong>l<br />
medio <strong>de</strong> <strong>la</strong> longitud <strong>de</strong> <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l primer or<strong>de</strong>n; son sencil<strong>la</strong>s, están apartadas<br />
y van disminuyendo <strong>de</strong> longitud. Artículos poco visibles por <strong>de</strong>bajo, don<strong>de</strong> con<br />
todo eso se pue<strong>de</strong> verificar que son <strong>de</strong> seis a ocho veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro,<br />
visibles en <strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s, hacia el vértice <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales no tienen más que el doble<br />
o el triple <strong>de</strong> este diámetro. Tetrás poros situados al costado interior <strong>de</strong> <strong>la</strong>s últimas<br />
pínu<strong>la</strong>s, y sésiles al nivel <strong>de</strong> casi cada tabique.<br />
Esta especie crece en valparaíso. El profesor Lehmann <strong>de</strong> Hamburgo me ha dado<br />
un ejemp<strong>la</strong>r <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />
4. Callithamnion c<strong>la</strong>n<strong>de</strong>stinum<br />
C. frondibus caespitosis, arachnoi<strong>de</strong>is, irregu<strong>la</strong>riter ramosissimis, ramis intricatis ramulisque<br />
remotis ascen<strong>de</strong>nti-strictis; articulis inferioribus diametro quintuplo–superioribus tantum<br />
lon gioribus.<br />
c. c l a n d e s t i n u m Montag., Fl. Boliv., p. 15, t. 7, f. 2; Kütz., l.c., p. 643.<br />
Frondas <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor tenuidad, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> dos a seis líneas a lo más, muy irregu<strong>la</strong>rmente<br />
ramosas, reunidas en copitas invi sibles a <strong>la</strong> simple vista, y parásitas<br />
-335-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
sobre <strong>la</strong> Conferva (C<strong>la</strong>do phora) fascicu<strong>la</strong>ris. Ramos a<strong>la</strong>rgados, enredados; ramulillos<br />
muy cortos, formados <strong>de</strong> uno solo o <strong>de</strong> dos endocromas. Artí culos inferiores cinco<br />
veces, superiores dos veces so<strong>la</strong>mente más <strong>la</strong>rgos que el diámetro. Color <strong>de</strong> rosa<br />
tierno. Consistencia bastante firme, en atención a <strong>la</strong> tenuidad extremada <strong>de</strong> los<br />
fi<strong>la</strong>mentos. Adhiere al papel o al vidrio.<br />
Esta especie fue hal<strong>la</strong>da por el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Perú y<br />
<strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, don<strong>de</strong> crece sobre una conferva.<br />
5. Callithamnion leptoc<strong>la</strong>dum<br />
C. minutum; filo primario repente, bipinnatim ramoso, ramis ramu lisque oppositis brevibus<br />
(abortu rarius secundis) triplo gracilioribus, articulis cylindricis diametro duplo-quadruplo<br />
longioribus, supremis aequalibus.<br />
c. l e P to c l a d u m Montag., Voy. Au Póle Sud, Crypt., p. 91; Hook. fil. et Harv., Crypt.<br />
Antares., p. 185; Kütz., Sp. Alg., p. 647.<br />
De una fronda rastrera, <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> dos a tres líneas, parten por un <strong>la</strong>do y otro<br />
ramos echados, opuestos, los unos semejantes al fi<strong>la</strong>mento rastrero, los otros muy<br />
cortos, formados so<strong>la</strong>mente <strong>de</strong> dos o tres endocromas, <strong>de</strong> los cuales el último,<br />
ensanchado en forma <strong>de</strong> broquel <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>do, sirve a fijar el alga sobre su soporte.<br />
Ramos regu<strong>la</strong>res, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> dos a tres milímetros, espesos <strong>de</strong> 0,06 mm, llevando pínu<strong>la</strong>s<br />
opuestas, notables por su extremada tenuidad. Artículos <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda rastrera<br />
cuatro veces, <strong>de</strong> los ramos so<strong>la</strong>mente dos veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro; los <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong>s pínu<strong>la</strong>s son iguales al diámetro.<br />
Esta lindita especie, que no pue<strong>de</strong> verse sino con lente, se arrastra sobre <strong>la</strong>s frondas<br />
<strong>de</strong>l Rhodymenia palmetta, en el estrecho <strong>de</strong> Magal<strong>la</strong>nes.<br />
6. Callithamnion rothii<br />
C. nanum, caespitosum, frondibus tenuissimis, dichotomis, segmentis erecto-adpressis, fructi<br />
geris abbreviatis, sub apice segmentorum obviis; tetrasporis in ramulo simplici aut furcato<br />
ter minalibus, tres ad sex corymboso-aggregatis.<br />
c. r o t h i i Lyngb., Hydroph. Dan., p. 129, t. 41; Harv., Phyc. Brit., t. 120; J. Ag.; Kütz.<br />
ce r a m i u m Berk., Glean., t. 20. co n F e r va Turton.; Dillw., Brit., Conf., t. 73; Engl.<br />
Bot., t. 1702.<br />
Frondas cespitosas, <strong>de</strong> un púrpura escar<strong>la</strong>ta, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> dos a seis líneas y formando<br />
una especie <strong>de</strong> terciopelo sobre los peñascos, don<strong>de</strong> se comp<strong>la</strong>cen. Cada<br />
una <strong>de</strong> estas frondas o cada uno <strong>de</strong> estos fi<strong>la</strong>mentos es <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor tenuidad,<br />
dicótomo, con ramos fastigiados, lo que hace que los más inferiores son los más<br />
<strong>la</strong>rgos. Ramos fructígeros compuestos <strong>de</strong> un corto nú mero <strong>de</strong> artículos poco ramo-<br />
-336
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
sos y que nacen <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong> los otros; están terminados por un corimbo<br />
pequeño <strong>de</strong> cuatro a cinco tetrásporos, triangu<strong>la</strong>rmente divididos en cuatro esporas<br />
a <strong>la</strong> madurez. Artículos dos veces tan <strong>la</strong>rgos como el diámetro.<br />
El señor Gay ha traído un ejemp<strong>la</strong>r estéril <strong>de</strong> esta alga, que había cogido en el<br />
litoral <strong>de</strong> <strong>la</strong> is<strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé.<br />
Fa m i l i a iii<br />
zo o s P ó r e a s<br />
Las algas zoospóreas consisten en frondas membra nosas, formadas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s<br />
yuxtapuestas en un mismo p<strong>la</strong>no o puestas cabo a cabo, <strong>de</strong> manera que<br />
consti tuyen fi<strong>la</strong>mentos tubulosos, continuos o tabicados, sencillos o ramosos,<br />
algunas veces dispuestos alre <strong>de</strong>dor <strong>de</strong> un eje <strong>de</strong> don<strong>de</strong> irradian hacia<br />
<strong>la</strong> periferia <strong>de</strong> una fronda compuesta, cilindrácea o globulosa, otras veces<br />
envueltos en un soroque muci<strong>la</strong>ginoso. En <strong>la</strong>s más inferiores, el al ga está<br />
con frecuencia reducida a una celdil<strong>la</strong> sencil<strong>la</strong>. Estas algas son nota bles por<br />
su bello color ver<strong>de</strong>; también son algunas veces oli vadas y, por ex cep ción,<br />
encarnadas o violetas. La fructificación consiste en zoósporos o espo ras móviles.<br />
Los zoósporos nacen indiferentemente en todas <strong>la</strong>s cel di l<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda,<br />
que en este caso se con vierte toda el<strong>la</strong> en un verda<strong>de</strong>ro con ceptáculo, o bien<br />
no ocupan más que algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s privile giadas, pero originariamente<br />
semejantes a <strong>la</strong>s que quedan estériles. Estos órganos <strong>de</strong> reproducción resultan<br />
ordinariamente <strong>de</strong> <strong>la</strong> concentración y <strong>de</strong> <strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong> materia<br />
clorofi<strong>la</strong>ria. Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> con<strong>de</strong>nsación <strong>de</strong> <strong>la</strong> clorofi<strong>la</strong>, llega un momento<br />
en que se <strong>de</strong>sagrega <strong>de</strong> nuevo en forma <strong>de</strong> numerosos zoósporos que se<br />
escapan <strong>de</strong> <strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> matricial ya por una aber tura que les ha preparado <strong>la</strong><br />
naturaleza, ya por <strong>la</strong> ruptura o <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> misma. El zoósporo<br />
está provisto <strong>de</strong> pestañas vibrátiles que se mueven con mucha viveza y <strong>la</strong><br />
transportan a don<strong>de</strong> <strong>de</strong>be germinar y pro ducir una nueva p<strong>la</strong>nta. Ante rozoi<strong>de</strong>s<br />
nulos, excepto en los géneros Bangia y Porthyra.<br />
Las algas zoospóreas se hal<strong>la</strong>n <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces en aguas dulces, más rara mente<br />
en el mar y algunas otras veces al mismo tiempo en aguas dulces y sa<strong>la</strong>das. Las especies<br />
tienen en general límites menos <strong>de</strong>terminados que <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>s dos fa milias prece<strong>de</strong>ntes.<br />
zo o s P o r e e s et syn s P o r e e s Decaisne.; Montag., Dict., univ. d’Hist. Nat.; Thuret.<br />
zo o s P e r m e a e J. Ag. ch l o r o s P e r m e a e Harv. is o c a r P e a e G y m n o s P e r m e a e Kütz.<br />
tr i B u i<br />
ulv á C e a s<br />
Fronda celulosa, ver<strong>de</strong> o rara vez violeta, cilindrácea o p<strong>la</strong>na y membrano<br />
sa, algunas veces tubulosa, compuesta <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> o <strong>de</strong> muchas capas<br />
-337-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
<strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s. Fructificación: zoósporos cuaternarios o naciendo en número<br />
mayor en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />
ulva c e a e J. Ag., Alg. Medit.; Derb. et Sol., l.c.; Montag., Dict. univ.<br />
i. Fi c o s e r i s - Ph y c o s e r i s<br />
Frons viridis, basi affixa, in stipitem tubulosum attenuata et in <strong>la</strong>minam membranaceocarti<strong>la</strong>gineam<br />
e stratis cellu<strong>la</strong>rum binis constantem exp<strong>la</strong>nata. Stipes interdum medul<strong>la</strong><br />
fibrosa farctus. Zoosporaenumerosae in quoque cellu<strong>la</strong> ortae, primo ellipticae, tan<strong>de</strong>m sphaericae.<br />
Ph y c o s e r i s Kütz., Phyc. Gener., p. 296; ul va e Spec Auett.<br />
Fronda adherida a los peñascos por medio <strong>de</strong> un ru dimento <strong>de</strong> estipo tubuloso<br />
o lleno y fibroso, <strong>de</strong>spués extendida en una membrana semicarti<strong>la</strong>ginosa,<br />
ver<strong>de</strong>, compuesta <strong>de</strong> dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s contiguas. Zoósporos numerosos (más<br />
<strong>de</strong> cuatro) naciendo en cada celdil<strong>la</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, primero elipsoi<strong>de</strong>s, luego esféricos.<br />
Este género no difiere <strong>de</strong>l siguiente más que por su fronda, que está compuesta <strong>de</strong><br />
dos capas <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s y no <strong>de</strong> una so<strong>la</strong>.<br />
1. Phycoseris nematoi<strong>de</strong>a<br />
P. fron<strong>de</strong> membranacea, tenui, a basi stipitata, in <strong>la</strong>cinias lineares longissimas margine concolori<br />
discolorive crispato-undu<strong>la</strong>tas fissa.<br />
P. n e m a t o i d e a Montag., Hb. prop. P. l o B a ta Kütz., Sp. Alg., p. 47, ex diagnosi. ul va<br />
Bory, Coq., p. 190. U. Fa s c i ata Ejusd., l.c., non Delile, Egypt., t. 58.<br />
Fronda membranosa, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> gayo primero, más oscura en seguida, entera<br />
en <strong>la</strong> base don<strong>de</strong> se encoge en un estipo excesivamente corto para adherirse<br />
a los peñascos, ensan chándose y dividiéndose muy pronto en varias tiras lineares,<br />
obtusas en el vértice, ondu<strong>la</strong>das y como encrespadas por los bor<strong>de</strong>s, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> 6<br />
pulgadas a 2 pies, y anchas <strong>de</strong> 6 líneas a una pulgada y más. En <strong>la</strong> edad tierna <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta, según los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong>bidos al señor Gandichaud, veo que esta fronda<br />
es corta, elíptica o <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>da y entera. Los zoósporos no han sido todavía observados.<br />
La especie <strong>de</strong>l señor Kützing no parece diferir <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>l señor Bory, pero <strong>la</strong> una y<br />
<strong>la</strong> otra son bien diferentes <strong>de</strong>l Phycoseris fasciata var. ß. Esta alga es común en <strong>la</strong>s<br />
costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> y <strong>de</strong> Perú.<br />
-338
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
ii. ul va - ul va<br />
Frons viridis, membranacea, p<strong>la</strong>na, radice disciformi minuta affixa, e strato cellu<strong>la</strong>rum simplici<br />
facta. Fructus ut in priori.<br />
ul va Kütz., l.c.<br />
Fronda ver<strong>de</strong>, membranosa, p<strong>la</strong>na, adherida por su bor<strong>de</strong>, por medio <strong>de</strong> un<br />
pe queño disco, y compuesta <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s. Fructificación como en<br />
<strong>la</strong> prece<strong>de</strong>nte.<br />
1. Ulva <strong>la</strong>tissima<br />
U. fron<strong>de</strong> tenuissime membranacea, oblonga, amplissima, indivisa, margine tantum undu<strong>la</strong>to-lobata,<br />
nunquam primitus cucul<strong>la</strong>to-saccata.<br />
U. <strong>la</strong>ti s s i ma L., Fl. Suec., p. 433; C. et J. Ag.; Harv., Phyc. Brit., t. 171. U. l a c t u c a<br />
Engl. Bot., t. 1551 (non Lin).<br />
var. ß longissima Montag. (Mss. et in FI. Boliv., p. 5): fron<strong>de</strong> taeniata longissima<br />
angustissimaque, marginibus undu<strong>la</strong>tis. Bertero, Coll., Nº 1373 B.<br />
Frondas <strong>de</strong> cinco a quince pulgadas y más <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre un ancho <strong>de</strong> cuatro a<br />
diez pulgadas, reunidas en copas más o menos guarnecidas, prendidas por medio<br />
<strong>de</strong> un disco pequeño, marginal y muy variables en cuanto a <strong>la</strong> forma general, que<br />
tan pronto es <strong>la</strong>rgamente linear, como en nuestra variedad ß, tan pronto oval u<br />
oblonga con bor<strong>de</strong>s más o menos sinuados y ondulosos; son a<strong>de</strong>más bril<strong>la</strong>ntes,<br />
translúcidas y formadas <strong>de</strong> una membrana muy <strong>de</strong>lgada, <strong>de</strong> <strong>la</strong> más bel<strong>la</strong> gradación<br />
ver<strong>de</strong>. El señor Kützing dice que estas frondas están formadas <strong>de</strong> una so<strong>la</strong> capa <strong>de</strong><br />
celdil<strong>la</strong>s irregu<strong>la</strong>res, y el señor Harvey, <strong>de</strong> dos capas sobrepues tas. Con <strong>la</strong> edad,<br />
están horadadas <strong>de</strong> agujeros redon<strong>de</strong>ados muy regu<strong>la</strong>res. La p<strong>la</strong>nta no adhiere al<br />
papel al secar, lo cual, con <strong>la</strong> forma constantemente ap<strong>la</strong>stada, <strong>la</strong> distingue suficientemente<br />
<strong>de</strong>l U. <strong>la</strong>ctuca. La variedad ß, que tal vez es una especie dis tinta, adquiere<br />
hasta tres pies <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, su ancho no es más que <strong>de</strong> dos pulgadas. Está plegada y<br />
ondu<strong>la</strong>da por los bor<strong>de</strong>s, como <strong>la</strong> <strong>la</strong>ma <strong>de</strong> <strong>la</strong> Laminaria saccharina<br />
El tipo ha sido cogido en Concepción por d’Urville, y <strong>la</strong> variedad en valparaíso<br />
por Bertero. Se conoce con el nombre <strong>de</strong> Luche y se usa para <strong>la</strong> comida.<br />
iii. Po r F i r a - Po r P h y r a<br />
Frons ge<strong>la</strong>tinosa, membranacea, p<strong>la</strong>na, brevissime stipitata, margine plerumque undu<strong>la</strong>ta,<br />
e strato unico cellu<strong>la</strong>rum contante, rosea aut purpureo-vio<strong>la</strong>cea. Monoica. Sporae et anthero<br />
zoidia in cellulis ejus<strong>de</strong>m individui distinctis ortae. Antherozoidia tan<strong>de</strong>m disoluta in corpuscu<strong>la</strong><br />
numerosa globulosa cilio posteriori mobilia.<br />
Po r P h y r a Ag., Syst., p. X X X i i et Auett. ul va L.<br />
-339-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Fronda membranosa, ge<strong>la</strong>tinosa, p<strong>la</strong>na u ondu<strong>la</strong>da, oblonga, redon<strong>de</strong>ada o linear-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>da,<br />
entera o <strong>la</strong>ci niada, prendida por <strong>la</strong> base estrechada, el margen o el<br />
centro <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda por medio <strong>de</strong> un rudimento <strong>de</strong> es tipo y compuesta <strong>de</strong> una so<strong>la</strong><br />
capa <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s. Algas monoicas. Esporas y anterozoi<strong>de</strong>s cuaternados, que nacen en<br />
celdil<strong>la</strong>s diferentes que es fácil distinguir por <strong>la</strong> grada ción <strong>de</strong>l color. Anterozoi<strong>de</strong>s que<br />
se resuelven <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> su salida en un gran número <strong>de</strong> corpúsculos redon<strong>de</strong>ados que<br />
los señores Derbés y Solier, a quienes tomo estos <strong>de</strong>talles, han visto moverse, y en algunos<br />
<strong>de</strong> los cuales han creído también percibir un apéndice f<strong>la</strong>geliforme posterior.<br />
Estas algas <strong>de</strong>ben formar una pequeña tribu intermedia entre <strong>la</strong>s florí<strong>de</strong>as y <strong>la</strong>s<br />
zoos póreas.<br />
1. Porphyra kunthiana<br />
P. rigidu<strong>la</strong>, sicca, carti<strong>la</strong>ginea, madida ge<strong>la</strong>tinosa, livi<strong>de</strong> vio<strong>la</strong>cea vel amethystea, basi atte nuata,<br />
obovata aut <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, bul<strong>la</strong>to-concavius cu<strong>la</strong> aut cucul<strong>la</strong>ta, cellulis oblongis mi nu tis, peri<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong><br />
crassa; sporae quaternatae praesertim ad frondis ambitum agglomeratae pur pureae.<br />
P. k u n t h i a n a Kütz., Spec. Alg., p. 692.<br />
Frondas ais<strong>la</strong>das o agregadas en copas pequeñas, adheridas a los peñascos por<br />
un pequeño ap<strong>la</strong>stamiento discoi<strong>de</strong>, obovales o <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, un poco tiesas y como<br />
carti<strong>la</strong>ginosas en estado seco, b<strong>la</strong>ndas y ge<strong>la</strong>tinosas en el agua don<strong>de</strong> se resuelven<br />
muy pronto en mucí<strong>la</strong>go. Tienen <strong>de</strong> 2 a 3 pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo sobre más <strong>de</strong> una pulgada<br />
<strong>de</strong> ancho hacia el medio y son por consi guiente cortas y redon<strong>de</strong>adas, ahuecadas<br />
como capucha si se hume<strong>de</strong>cen, y ondu<strong>la</strong>das en su bor<strong>de</strong> fruncido. Color<br />
violeta <strong>de</strong> amatista. Esporas ternadas o cuaternadas, que ocupan princi palmente<br />
una zona b<strong>la</strong>nquecina que costea el bor<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda.<br />
Esta especie, <strong>de</strong>scubierta en valparaíso por el señor Gaudichaud, habría <strong>de</strong>bido, me<br />
parece, llevar <strong>de</strong> preferencia su nombre al <strong>de</strong>l señor Kunth. Por lo <strong>de</strong>más, esta alga<br />
difiere, apenas, a no ser por su consistencia, <strong>de</strong>l Porphyra vulgaris. Mi amigo el señor Webb<br />
ha cogido en Portugal ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> el<strong>la</strong> tan semejantes que no sé cómo distinguirlos.<br />
iv. en t e r o m o r F a - en t e r o m o r P h a<br />
Frons basi attenuata, tubulosa, cava, simplex aut saepius ramosa, viridis, symmetrice longitrorsum<br />
seriato-areo<strong>la</strong>ta. Areo<strong>la</strong>e subquadratae zoosporas subquaternas foventes.<br />
en t e r o m o r P h a Link, Hor. Phys. Berol., p. 5; Grev.; Montag.; Kütz. il e a Fries.; DNtrs.<br />
so l e n i a C. Ag.<br />
Fronda membranosa, atenuada en <strong>la</strong> base, tubulosa, sencil<strong>la</strong> o ramosa, ver<strong>de</strong>,<br />
compuesta <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s cuadran gu<strong>la</strong>res, simétricamente dispuestas en series longitudi<br />
nales. Zoósporos cuaternado, contenidos en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s areo<strong>la</strong>rias.<br />
-340
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Enteromorpha compressa<br />
E. fron<strong>de</strong> tubulosa, filiformis aut compressa apice attenuata aut modice incrassata, lineatoc<strong>la</strong>thata,<br />
areolis lineari-oblongis, varie ramosa, ramis subsimplicibus basi attenuatis.<br />
var. crinita: fron<strong>de</strong> ramisque capil<strong>la</strong>ribus.<br />
E. c o m P r e s s a var. ß c r i n i ta Montag., Fl. Alg. E. c o m P r e s s a var. t r i c h o d e s Kg.<br />
co n F e r va c r i n i ta Roth, Catal. Bot., i, p. 62, t. 1, f. 3.<br />
No tenemos en <strong>Chile</strong> más que <strong>la</strong> variedad. Sus frondas son <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una<br />
crin por abajo, y disminuyen <strong>de</strong> diámetro a medida que se divi<strong>de</strong>n en ramos <strong>de</strong> los<br />
cuales los últimos son capi<strong>la</strong>res. Forman por su aglomeración y su encabestramiento<br />
especies <strong>de</strong> pelucas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> subido.<br />
El señor Gay halló esta variedad en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> meridional.<br />
2. Enteromorpha bulbosa<br />
E. fron<strong>de</strong> inferne attenuata, stipitata, stipite filiformi solido basi bulboso, mox tubulosa,<br />
in crassata, ramosa, ramis conformibus apice obtusis, areo<strong>la</strong>ta, areolis stipitis inordinatis,<br />
fron dis vero binatis qua ternatisque; zoosporis in soros subaggregatis.<br />
E. B u l B o s a Montag., Voy. Bonite, Cryptog., p. 3. so l e n i a Suhr, in Flora Bot. Zeil. Regensb.<br />
Febr., 1839, 72, fig. 46.<br />
Alga <strong>de</strong> 4 a 5 pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo. Estipo <strong>la</strong>rgo apenas <strong>de</strong> dos líneas, filiforme,<br />
sólido e hinchado en un tuberculito en <strong>la</strong> base, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> nacen algunos grampones<br />
que sirven para que <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta se adhiera. Frondas que nacen alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong>l estipo,<br />
tubulosas y redon<strong>de</strong>adas en el vértice, <strong>de</strong> un diámetro <strong>de</strong> una a dos líneas y ondu<strong>la</strong>das<br />
como un intestino. Enrejado formado <strong>de</strong> puntos irregu<strong>la</strong>res que son como<br />
los vértices <strong>de</strong> los granos <strong>de</strong> crómu<strong>la</strong> contenidos en <strong>la</strong>s celdil<strong>la</strong>s que constituyen<br />
<strong>la</strong> fronda. Estos granos, que parecen redon<strong>de</strong>ados cuando se miran en frente, son<br />
efectivamente oblongos, vistos en una tajada <strong>de</strong>lgada hori zontal <strong>de</strong>l tubo puesta <strong>de</strong><br />
l<strong>la</strong>no. Zoósporos reunidos en acérvu<strong>la</strong>s o soros.<br />
El señor Gaudichaud es quien halló esta especie en valparaíso.<br />
3. Enteromorpha pacifica †<br />
E. filiformis, capil<strong>la</strong>ris, confervacea, simplex, tubulosa, intricata, palli<strong>de</strong> viridis, 1 ad 2 centi<br />
metra longa, 3 ad 5 centimillim. Crassa; cellulis oblongis recte quadrangulis transversim<br />
seriatis, extus prominulis.<br />
E. P a c i F i c a Montag., Diagn. Phyc. in Ann. Sc. nat., 3 e sér., Xviii, p. 319.<br />
-341-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Frondas sencil<strong>la</strong>s, capi<strong>la</strong>res, casi aracnoi<strong>de</strong>s, tubulosas, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> pálido y<br />
amarillento <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación, <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> una pulgada, y <strong>de</strong> un<br />
espesor <strong>de</strong> todo lo más cinco centimi límetros, mezc<strong>la</strong>das y feltradas <strong>de</strong> tal manera<br />
unas con otras que es muy difícil el separar<strong>la</strong>s. Estas frondas son areo<strong>la</strong>das por<br />
celdil<strong>la</strong>s un poco salientes al exterior, oblongas, con bor<strong>de</strong>s paralelos y dispuestas<br />
transversalmente en número <strong>de</strong> 9 a 12 en <strong>la</strong> semicircunferencia.<br />
El señor Gay ha <strong>de</strong>scubierto en Copiapó esta especie bastante notable.<br />
tr i B u ii<br />
le m a n í e a s<br />
Fronda cilindrácea, tubulosa, continua, torulosa, convertida toda el<strong>la</strong> en<br />
re cep táculos.<br />
v. le m a n i a - le m a n i a<br />
Frons coriacea, filiformis, tubulosa, subsimplex, olivacea, recta aut incurviuscu<strong>la</strong>, torulosa,<br />
e cellulis duplicis ordinis constans, quarum autem exteriores seu strati corticalis minores<br />
sunt, angu<strong>la</strong>tae, nucleo olivaceo farctae arcteque inter se conjunctae; interiores vero seu<br />
paginae in ternae magnae, sphaericae, <strong>la</strong>xe coherentes vacuae. E cellulis interioribus oriuntur,<br />
praesertim loco geniculis inf<strong>la</strong>tis respon<strong>de</strong>nte, fasciculi filorum horizontalium moniliformiarticu<strong>la</strong>torum<br />
simplicium vel dichotomorum, stratum medul<strong>la</strong>re constituentium, ad centrum<br />
vergentium, quorum endochromata ellipsoi<strong>de</strong>a progressu aetatis in sporas (am Zoosporas?)<br />
abeunt et in cavitate frondis di<strong>la</strong>buntur. Est, ut ita dicam, Batrachospermum inversum.<br />
le m a n i a Bory.; Ag.: Kütz. ch a n t r a n s i a DC.<br />
Fronda coriácea, filiforme, tubulosa, casi sencil<strong>la</strong>, olivácea o bruna, que se p one<br />
negra por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación recta o encorvada, monoliforme, compuesta <strong>de</strong> dos<br />
ór <strong>de</strong>nes <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s: 1° celdil<strong>la</strong>s exteriores que forman <strong>la</strong> capa cortical, más pequeñas,<br />
angulosas, estrechamente unidas <strong>la</strong> una a <strong>la</strong> otra y encerrando cada una<br />
un núcleo olivado; 2° celdil<strong>la</strong>s interiores, constituyendo <strong>la</strong> pared interna <strong>de</strong>l tubo,<br />
más gran<strong>de</strong>s que <strong>la</strong>s primeras, esféri cas, hialinas, vacías y flojamente adherentes<br />
entre sí. De estas últimas nacen, al nivel <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hinchazones, los haces <strong>de</strong> fi<strong>la</strong>mentos<br />
monoliformes, sencillos o dicótomos, articu<strong>la</strong>dos, dirigidos horizontalmente,<br />
los cuales com ponen el eje central o <strong>la</strong> capa medu<strong>la</strong>ria. Esporas que resultan <strong>de</strong><br />
<strong>la</strong> metamorfosis <strong>de</strong> los endocromas elipsoi<strong>de</strong>s <strong>de</strong> estos fi<strong>la</strong>mentos y cayendo en<br />
<strong>la</strong> cavidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> fronda, para escaparse <strong>de</strong> el<strong>la</strong> en su madurez. Este género es por<br />
<strong>de</strong>cirlo así un batrachosperma vuelto.<br />
Se conoce una so<strong>la</strong> especie <strong>de</strong> este género en <strong>Chile</strong>.<br />
-342
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Lemania fluviatilis<br />
L. caespitosa, fron<strong>de</strong> subsimplici, setacea, elongata, rigida, verticil<strong>la</strong>tim papillosa, papil<strong>la</strong>rum<br />
subternarum verticillis remotiusculis.<br />
L. F l u v i at i l i s C. Ag., Sp. Alg., ii, p. 4. L. c o r a l l i na Bory, Ann. Mus., X i i, p. 177, t. 21,<br />
f. 2.<br />
Frondas sencil<strong>la</strong>s o rara vez apenas filiformes, <strong>de</strong>l <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 2 a 7 pulgadas, <strong>de</strong>l<br />
grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí o <strong>de</strong> un Sol <strong>de</strong> violín, rectas, olivadas, negras <strong>de</strong>spués<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación y reunidas por <strong>la</strong> base en una copa más o menos bien provista, a<br />
intervalos <strong>de</strong>terminados, distantes una <strong>de</strong> otra <strong>de</strong> una línea a línea y media. Presentan<br />
papil<strong>la</strong>s vertice<strong>la</strong>das en número <strong>de</strong> tres a cuatro.<br />
Esta especie no hace parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> colección. La he <strong>de</strong>bido a mi amigo el profesor De<br />
Notaris que <strong>la</strong> había recibido <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
tr i B u iii<br />
Ca u l é r p e a s<br />
Fronda monosifonia, ramosa, continua, llena <strong>de</strong> un tejido es ponjoso, formado<br />
por unas fibras anastomosadas entre sí.<br />
ca u l e r P e a e Grev.; Montag., in Ann, Sc. nat., 2 e sér., viii, p. 353, et iX, p. 129, t. 6;<br />
Kütz.; Harvey.<br />
vi. ca u l e r P a - ca u l e r P a<br />
Surculus (rizoma) horizontalis, reptans, radices fibrosas emittens et fron<strong>de</strong>m corneo-membra<br />
naceam, vitream, multiformem, sessilem aut stipitatam, intus fibris tenuissimis anastomosanti-reticu<strong>la</strong>tis<br />
spongiosam sursum erigens. Materia granulosa viridis (Chromu<strong>la</strong> et<br />
Amylum) interiori parietibusque affixa tan<strong>de</strong>m in zoosporas mutata?.<br />
ca u l e r Pa Lamx. in Desv., Journ. Bot., ii, p. 143; C. Ag.; Montag., Canar. Cryptog., p. 178,<br />
t. 9. Ph y l l e r Pa, c a u l e r P a et c h a u v i n i a Kütz.<br />
Tallo rastrero (rizoma) <strong>de</strong>l cual nacen por un <strong>la</strong>do raíces fibrosas, que <strong>de</strong>scien<strong>de</strong>n<br />
en <strong>la</strong> tierra arenosa, y por el otro, frondas cilíndricas o p<strong>la</strong>nas, sésiles o estipitadas,<br />
<strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> gayo subido o amarillento y <strong>de</strong> forma muy variada. El interior<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s frondas y <strong>de</strong>l eje <strong>de</strong> <strong>la</strong>s raíces está lleno por un tejido compuesto <strong>de</strong> hebril<strong>la</strong>s<br />
nacidas <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared, entrecruzadas <strong>de</strong> mil maneras, y cuyo conjunto forma por frecuentes<br />
anastómosis un en rejado esponjoso en <strong>la</strong>s mal<strong>la</strong>s <strong>de</strong>l cual están anidados<br />
granos <strong>de</strong> clorofi<strong>la</strong> y <strong>de</strong> almidón.<br />
-343-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Todavía no se conoce con certeza <strong>la</strong> fructificación. En mi Memoria sobre <strong>la</strong> organización<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s Caulérpeas, había creído conveniente consi<strong>de</strong>rar como zoósporos algunos<br />
corpúsculos que había visto esca parse <strong>de</strong>l vértice <strong>de</strong>scolorido <strong>de</strong> los ramulillos. Los<br />
señores Derbés y Solier parecen haber observado también algo <strong>de</strong> análogo a esto.<br />
Sin embargo, es una cuestión para tratar <strong>de</strong> nuevo.<br />
1. Caulerpa c<strong>la</strong>vifera<br />
C. surculo repente, frondibus erectis simplicibus, ramentis pyriformibus undique imbricatis,<br />
inferne sparsis, superne confertis.<br />
C. c l av i F e r a C. Ag., Spec. Alg., 1, p. 437. ch a u v i n i a Bory, Coq., p. 207; Kütz., l.c.,<br />
p. 499. Fu c u s c l av i F e r Turn, Hist. Fuc., t. 57.<br />
Tallo rastrero, cilíndrico durante <strong>la</strong> vida, pero <strong>de</strong>formado y arrugado en estado<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 8 a 10 pulgadas, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> ganso,<br />
sencillo o dividido aquí y allá, echando <strong>de</strong> su costado inferior raíces guarnecidas<br />
<strong>de</strong> numerosas fibras radice<strong>la</strong>rias que sirven para adherir el alga al arena don<strong>de</strong> se<br />
ahonda, y <strong>de</strong> su costado superior, frondas <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> dos o tres pulgadas <strong>de</strong> alto y<br />
<strong>de</strong>l diámetro <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> cuervo. Estas frondas emiten <strong>de</strong> todos los puntos <strong>de</strong><br />
su periferia ramulillos sencillos en forma <strong>de</strong> pera o <strong>de</strong> porrita corta, <strong>de</strong> una a tres líneas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, en<strong>de</strong>rezadas, espaciadas por abajo y muy estrechamente imbricadas<br />
por arriba, formando así espe cies <strong>de</strong> racimos que en <strong>la</strong> variedad uvifera semejan<br />
bastante a racimos <strong>de</strong> uvas. Color <strong>de</strong>l tallo rastrero pajizo, el <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fron das y <strong>de</strong> los<br />
ramulillos, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> prado, mezc<strong>la</strong>do con tintes amarillos y brunos.<br />
Esta especie fue traída por d’Urville <strong>de</strong> <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Concepción <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
2. Caulerpa freycinetii<br />
C. surculo repente fron<strong>de</strong>s basi cylindraceas mox dichotome divisas emittente, segmentis p<strong>la</strong>nis<br />
linearibus, <strong>la</strong>ete-virentibus, fastigiatis, utrinqui aculeato-serratis.<br />
C. F r e yc i n e t i i C. Ag., l.c., p. 446; Bory, Coq., p. 192, t. 22, fig. 2.C. s e r r u l ata J. Ag.<br />
Fu c u s s e r r u l at u s Forsk.<br />
En los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> Bory, que tengo a <strong>la</strong> vista y que me parecen un poco<br />
amarillos, el tallo rastrero es, todo lo más, grueso como un Re <strong>de</strong> violín, más bien<br />
membranoso, como lo restante <strong>de</strong>l alga, que córneo, según lo observo en individuos<br />
numero sos recogidos por diferentes viajeros al mar Rojo; <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> seis o siete<br />
pulgadas, y echando <strong>de</strong> su costado inferior algunas cor tas raíces, y <strong>de</strong>l superior,<br />
frondas <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> una a dos pulga das, cilindráceas a <strong>la</strong> base como el tallo mismo,<br />
luego varias veces dicótomas. Segmentos lineares, p<strong>la</strong>nos o como hoja <strong>de</strong> espada,<br />
<strong>de</strong> un muy hermoso ver<strong>de</strong>, anchos <strong>de</strong> uno a dos milí metros, fastigiados y <strong>de</strong>ntados<br />
como sierra por los bor<strong>de</strong>s. Dientes triangu<strong>la</strong>res, acuminados y como cuspí<strong>de</strong>os.<br />
-344
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
La citada figura <strong>de</strong> Bory es exacta y pinta muy bien los individuos traídos <strong>de</strong> Concepción<br />
por d’Urville. Dudo mucho <strong>de</strong> que el Fucus serru<strong>la</strong>tus <strong>de</strong>l mar Rojo sea idéntico a <strong>la</strong><br />
p<strong>la</strong>nta <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, a pesar <strong>de</strong> <strong>la</strong> semejanza que tiene con el<strong>la</strong>. Un tallo rastrero, córneo,<br />
amarillo, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> ganso, frondas mucho más anchas, que no sólo se<br />
ponen <strong>de</strong> un amarillo, <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> un bruno luciente, sino que también se encorvan en<br />
zizag <strong>de</strong> un modo muy pronunciado, me parecen indicar una naturaleza muy dife rente.<br />
Los dientes son también menos pronunciados que en nuestros ejem p<strong>la</strong>res chilenos.<br />
3. Caulerpa plumaris<br />
C. surculo repente fron<strong>de</strong>s elongatas pinnato-pectinatas emittente, pinnis gracillimis linearibus<br />
oppositis.<br />
C. P l u m a r i s C. Ag., l.c., p. 436. C. m y r i o P h y l l a Lamx. Fu c u s taXiFormis Turn.,<br />
l.c., t. 54. F. P l u m a r i s Forsk.<br />
var. longiseta: frondibus brevioribus simplicibus compositisque a basi pectinato-pinna<br />
tis, pinnis elongatis, lineari-setaceis, erecto-patentibus.<br />
C. P l u m a r i s var. l o n G i s e ta Bory, Coq., p. 194, t. 22, f. 4. C. P l u m a r i s var. B o r ya n a<br />
Kütz., l.c., p. 496.<br />
Tallo rastrero, poco ramoso, cuyo diámetro es apenas igual a un La <strong>de</strong> violín,<br />
echando por <strong>de</strong>bajo algunas cortas raíces (<strong>de</strong> 2 a 3 líneas) teniendo encima frondas<br />
<strong>de</strong> 2 a 3 pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces sencil<strong>la</strong>s, lineares, oblongas o<br />
elípticas en su circunscripción. Estas frondas están guarnecidas por los dos <strong>la</strong>dos<br />
opuestos y partiendo <strong>de</strong> <strong>la</strong> base <strong>de</strong> pínu<strong>la</strong>s lineares como subu<strong>la</strong>das, muy finas y<br />
muy aproximadas, formando con <strong>la</strong> fronda un ángulo <strong>de</strong> 45º y haciéndo<strong>la</strong>s semejar<br />
a una pluma <strong>de</strong> pájaro guarnecida <strong>de</strong> sus barbas.<br />
Como <strong>la</strong>s dos prece<strong>de</strong>ntes, esta especie fue hal<strong>la</strong>da por d’Urville en Concepción, <strong>Chile</strong>.<br />
tr i B u iv<br />
Co n f é rv e a s<br />
Fi<strong>la</strong>mentos tubulosos, sencillos o ramosos, tabicados o formados <strong>de</strong> una<br />
se rie sencil<strong>la</strong> <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s situadas cabo a cabo. Zoósporos nacidos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
me ta morfosis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s gonidias ver<strong>de</strong>s, olivadas o brunas <strong>de</strong>l endocroma.<br />
co n F e r v e a e J. Ag., in Act. Holmiae et Alg. Medit., p. 12.<br />
vii. co n F e r va - co n F e r va<br />
Fron<strong>de</strong>s membranacete, fi<strong>la</strong>mentosae, liberte vel arcuatae simpli ces aut ramosae, viri<strong>de</strong>s, arti<br />
cu<strong>la</strong>tte. Articuli e cellu<strong>la</strong> simplici mono-pleio-stromatica constantes, diametro aequales aut<br />
-345-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
eum<strong>de</strong>m longe superantes, endochroma gonimicum viri<strong>de</strong>, varium, effusum <strong>de</strong>in in centro<br />
cellu<strong>la</strong>e conglobatum, tan<strong>de</strong>m in zoosporas mobiles mutatum inclu<strong>de</strong>ntes.<br />
co n F e r va Ag.; Linn. emend.<br />
Frondas membranosas, fi<strong>la</strong>mentosas, adnadas o libres y flotantes, sencil<strong>la</strong>s o<br />
ramosas, ver<strong>de</strong>s y articu <strong>la</strong>das. Artículos formados <strong>de</strong> una celdil<strong>la</strong> simple o <strong>de</strong> muchas<br />
encajadas y ligadas entre sí por un tubo hialino que se creía anhisto o sin<br />
textura, pero que el señor J. Agardh, en un trabajo notable, ha mostrado compuesto<br />
<strong>de</strong> fibras <strong>de</strong>sliadas y entrecruzadas. Artículos o endocromas que encierran<br />
una materia granulosa o gonímica ver<strong>de</strong>, pri mero libre en <strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> o prendida<br />
al interior <strong>de</strong> su pared, <strong>de</strong>spués, a una época más avanzada, con<strong>de</strong>nsándose en el<br />
centro en un glomérulo apezonado, cuyas gonidias se metamorfosean en un crecido<br />
número <strong>de</strong> zoósporos. Éstos se <strong>de</strong>spren<strong>de</strong>n <strong>de</strong> una suerte <strong>de</strong> p<strong>la</strong> centa central, se<br />
ponen móviles en lo interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> cel dil<strong>la</strong> y se escapan al fin <strong>de</strong> el<strong>la</strong> por aberturas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> pared. Zoósporos ovoi<strong>de</strong>s cuyo extremo anterior es cónico, hialino y está<br />
provisto <strong>de</strong> una o muchas pestañas, <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales <strong>la</strong> posterior, redon<strong>de</strong>ada y ver<strong>de</strong>,<br />
lleva más raramente otra pestaña, que tal vez no es otra cosa más que el ligamento<br />
p<strong>la</strong>centario.<br />
Este maravilloso modo <strong>de</strong> reproducción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s confervas no es bien conocido más<br />
que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> poco tiempo a esta parte.<br />
§ 1 Fillis simplicibus: Chaetomorpha Kütz<br />
1. Conferva antennina<br />
C. filis caespitosis, viridibus, simplicibus, seta crassioribus, mil lim. diametro aequantibus<br />
rigidis, fragilibus, erectis, adnatis; articulis diametro parum vel dimidio brevioribus, endo chromatibus<br />
quandoque subdidymis seu per paria approximatis.<br />
C. a n t e n n i n a Bory, Voyage aux quaire iles d’Afrique (1801) et Coq., p. 227; Montag.,<br />
Voy. Pole Sud, p. 4, et Fl. Alg., p. 164. C. a e r e a Dillw., Brit. Conf., p. 48, t. 80 (1809);<br />
Harv., Phyc. Brit., t. 99, B. ch a e t o m o r P h a a n t e n n i n a et a r e a Kütz., l.c.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, <strong>de</strong> cuatro pulgadas a cerca <strong>de</strong> un pie <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, <strong>de</strong>l grosor<br />
<strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> puerco, rectos y bastante tiesos, que nacen <strong>de</strong>l mismo punto en copas<br />
<strong>de</strong>nsas y prendidas a los peñascos por un disco pequeño en forma <strong>de</strong> broquel.<br />
Artí culos tan pronto tan <strong>la</strong>rgos, tan pronto mitad más cortos que el diámetro, con<br />
núcleo alguna vez transversalmente bipartido los superiores dos veces más <strong>la</strong>rgos<br />
que el diámetro. Endofrag mas transparentes y un poco contraídos. Color <strong>de</strong> un<br />
ver<strong>de</strong> amarillo que se pone pálido por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación. El alga se coloca floja y no<br />
adhiere al papel.<br />
D’Urville ha cogido en Concepción ejemp<strong>la</strong>res que he visto en <strong>la</strong> citada colección.<br />
-346
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
2. Conferva linum<br />
C. filis carti<strong>la</strong>gineis, simplicibus, longissimis, crassis ( ad ¼ mm) rigidis, flexuoso-cris patis<br />
implicatisque, <strong>la</strong>ete vel obscure viridibus secundum aetatem; articulis diametro sub aequalibus<br />
siccitate corrugatis, nucleum interdum transversim (ut in priori) bipartitum inclu<strong>de</strong>ntibus.<br />
G. l i n u m Roth., Catal. Bot., 1, p. 174, et ill, p. 257; Engl. Bot., t. 2363; Harv., Phyc.<br />
Brit., t. 150 A (1849); Montag., Fl. Alg. Observ., p. 165 (1846); Jurgens, iii, Nº. 10!!;<br />
Lyngh., l.c., t. 50.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos variables entre cuatro pulgadas y más <strong>de</strong> un pie <strong>de</strong> su longitud, <strong>de</strong><br />
un diámetro <strong>de</strong> cerca <strong>de</strong> un tercio a un cuarto <strong>de</strong> milímetro, tiesos, flexulosos y encorvados<br />
en todos sentidos, ásperos al tacto y dispuestos por capas sobrepuestas en<br />
gran<strong>de</strong>s montones que nadan libremente en agua sa<strong>la</strong>da. Artículos tan <strong>la</strong>rgos más<br />
o menos como anchos, que encierran endocromas <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> subido, enteros o<br />
partidos en dos núcleos por una grieta transversal en <strong>la</strong> cual un nuevo tabique los<br />
separa en el final <strong>de</strong>finitivamente. Cuando el alga está seca, los artículos se encogen<br />
y se ponen rugosos; su color, entonces, es abigarrado <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> y <strong>de</strong> b<strong>la</strong>nco.<br />
El señor Gay ha traído numerosos individuos <strong>de</strong> esta conferva, que había cogido<br />
en el <strong>Chile</strong> meridional.<br />
3. Conferva linoi<strong>de</strong>s<br />
C. filis <strong>la</strong>xe intricatis, simplicibus, prioris crassioribus (0,60 mm ad 0,40 mm) pellucidis,<br />
rigi dis, albo-viridibus, crispatis, articulis diametro longioribus cylindricis.<br />
C. l i n o i d e s C. Ag. Syst., p. 98. ch a e t o m o r P h a Kütz.<br />
var. restricta: articulis inferioribus longioribus, geniculis constrictis.<br />
C. r e s t r i c ta Suhr, Flora, mai 1840, Nº 51. ch a e t o m o r P h a l i n o i d e s var. r e s t r i c ta<br />
Kütz., l.c., p. 377<br />
Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, bastante semejantes a los <strong>de</strong> <strong>la</strong> especie prece<strong>de</strong>nte, pero<br />
más gruesos y menos a<strong>la</strong>rgados; <strong>la</strong> mayor parte no sobrepasa <strong>de</strong> cuatro a seis pulgadas<br />
<strong>de</strong> alto sobre un diá metro <strong>de</strong> un veinteavo a un treintavo <strong>de</strong> línea. Perfectamente<br />
cilíndricos en el tipo, están un poco ahogados (angostados) al nivel <strong>de</strong> los<br />
tabiques en <strong>la</strong> variedad, pero enredados y flexulosos en <strong>la</strong>s dos formas. Artículos<br />
algo más <strong>la</strong>rgos (Kützing), vez y media (Agardh), dos a tres veces más <strong>la</strong>rgos que el<br />
diámetro en <strong>la</strong> parte inferior (Suhr). Color pálido, entreverado <strong>de</strong> ver<strong>de</strong> en el tipo<br />
y <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> oscuro en <strong>la</strong> variedad, que no adhiere al papel.<br />
No he visto esta especie. No obstante, refiriéndome a <strong>la</strong> <strong>de</strong>scripción que ha dado<br />
Suhr, se pue<strong>de</strong> dudar <strong>de</strong> que <strong>la</strong> variedad restricta, hal<strong>la</strong>da en valparaíso, sea <strong>la</strong> misma<br />
p<strong>la</strong>nta que el tipo.<br />
-347-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
4. Conferva c<strong>la</strong>vata<br />
C. filis caespitosis, erectis, membranaceo-carti<strong>la</strong>gineis, rigidiusculis, intense viridibus, pedalibus<br />
et ultra, sensim apicem versus incrassatis c<strong>la</strong>vaeformibus, millim sesquimilli. crassis;<br />
articulis infimis diametro 3-plo-10–plo- mediis subduplo longioribus, supremis aequalibus<br />
constrict omoniliformibus<br />
C. c l a va t a C. Ag., Syst., p. 99. ha P l o n e m a Harv. ch a e t o m o r P a h Kütz., l.c., p. 380.<br />
ly c h a e t e r o B u s ta Aresch., Phyc. Cap., p. 8, haud differt.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, c<strong>la</strong>viformes, adheridos a <strong>la</strong>s otras al gas o sobre <strong>la</strong>s coralinas<br />
y <strong>la</strong>s conchas, tan pronto por un disco pequeño, tan pronto por fibras, como en<br />
los Rhizogonium, en<strong>de</strong>rezados, membranosos más bien que carti<strong>la</strong>ginosos, bas tante<br />
tiesos con todo eso, <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> dos a ocho pulgadas y más en nuestros ejemp<strong>la</strong>res,<br />
<strong>de</strong> un diámetro <strong>de</strong> <strong>de</strong> mm a <strong>la</strong> base, que va engrosando hasta el vértice don<strong>de</strong> es<br />
<strong>de</strong> 1½ m m. Artículos muy <strong>la</strong>rgos por abajo, don<strong>de</strong> el primero tiene con frecuencia<br />
una longitud más que décup<strong>la</strong> y los siguien tes doble o triple <strong>de</strong>l diámetro, vez y<br />
media más <strong>la</strong>rgos so<strong>la</strong> mente hacia el medio e iguales a este diámetro hacia el vértice.<br />
Son cilíndricos por abajo hasta más allá <strong>de</strong>l medio en <strong>la</strong>s gran<strong>de</strong>s muestras;<br />
<strong>de</strong>spués se hacen ventrudos por el estrechamiento <strong>de</strong> los endofragmas <strong>de</strong> manera<br />
que toman, sobre todo en los indi viduos jóvenes cuya última celdil<strong>la</strong> es esférica, <strong>la</strong><br />
forma <strong>de</strong> un rosario. El contenido <strong>de</strong> los endocromas es pulviscu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong><br />
bastante intenso, que, en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación, da lustre a los fi<strong>la</strong>mentos, al mismo<br />
tiempo que éstos se arrugan y se encrespan profundamente. La forma en porrita<br />
está tanto más marcada mientras más joven el alga sea, pues en los ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong><br />
8 a 10 pulgadas este carácter <strong>de</strong>saparece casi enteramente.<br />
Los numerosos ejemp<strong>la</strong>res <strong>de</strong> esta p<strong>la</strong>nta, cogida en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Chiloé por el señor<br />
Gay, nos <strong>la</strong> presentan <strong>de</strong> todas eda<strong>de</strong>s. Comparados a muestras <strong>de</strong>l cabo <strong>de</strong> Buena<br />
Esperanza, que recibí <strong>de</strong> los señores Berkley y Lenormand, no he podido hal<strong>la</strong>r <strong>la</strong><br />
menor diferencia entre unos y otros. A<strong>de</strong>más, he te nido muchas veces ocasión, en<br />
esta flora y en <strong>la</strong> <strong>de</strong> Bolivia, <strong>de</strong> hacer notar que varias especies <strong>de</strong> criptógamos <strong>de</strong><br />
diferentes familias se encontraban al mismo tiempo en estas comarcas y en el cabo<br />
<strong>de</strong> Buena Esperanza.<br />
5. Conferva implexa<br />
C. filis simplicibus, tenuissimis, crispato-implicatis, mollibus, intense aut palli<strong>de</strong> viridibus;<br />
ar ticulis cylindricis, siccitate ad genicu<strong>la</strong> <strong>la</strong>eviter constrictis, diametro (1/30 mm) aequalibus,<br />
aut sesqui-duplo longioribus.<br />
C. i m P l e X a Dillw., Brit. Conf., p. 46, t. B.; Ag.; Monag., Cuba.; Lyngb., l.c., t. 49;<br />
Harvey, Phyc. Brit., t. 54 B. Engl. Bot., t. 2309; Wyatt, Alg. Danm. exsic., Nº 142!!!<br />
Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, <strong>de</strong> longitud variable e in<strong>de</strong>terminada, <strong>de</strong> <strong>la</strong> mayor tenuidad,<br />
pues que no tienen casi más <strong>de</strong> 1/30 <strong>de</strong> milímetro <strong>de</strong> espesor, <strong>de</strong> un ver-<br />
-348
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
<strong>de</strong> amarillento, pálido o g<strong>la</strong>uco, muy flojos, entremezc<strong>la</strong>dos y formando por su<br />
reunión anchas capas sobrepuestas ya sobre los peñascos <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ya, ya sobre<br />
<strong>la</strong>s otras algas. Artículos iguales al diámetro o algo más <strong>la</strong>rgos que él, cilíndricos<br />
durante <strong>la</strong> vida, un poco hundidos y rugosos <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación.<br />
Esta especie, que difiere <strong>de</strong>l C. tortuosa por sus fi<strong>la</strong>mentos incomparablemente más<br />
<strong>de</strong>lgados y más flojos, fue hal<strong>la</strong>da no so<strong>la</strong>mente en nuestras costas <strong>de</strong> Europa, sino<br />
también en <strong>la</strong>s Antil<strong>la</strong>s; y sobre <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> el señor Gay ha<br />
traído numerosos ejemp<strong>la</strong>res. He citado <strong>la</strong> colección <strong>de</strong> Mrs. Wyatt como que da el<br />
tipo verda<strong>de</strong>ro <strong>de</strong> esta especie tan contro vertida.<br />
§ ii. Fi<strong>la</strong>mentis varie ramosis. C<strong>la</strong>dophora Kütz<br />
6. Conferva fascicu<strong>la</strong>ris<br />
C. filis carti<strong>la</strong>gineo-membranaceis, setaceis, viridibus, ramosissimis, ramis alternis remotis<br />
abbreviatis, ramulis cristato-pectinatis interdum subfastigiatis; articulis primariis diametro<br />
(¼ millim.) 2plo.-5plo longioribus, geniculis constrictis, ramulorum aequalibus vel et duplo<br />
longioribus cylindricis, supremis attenuatis.<br />
C. Fa s c i c u l a r i s Mert.; Ag., Syst.; Martius, Fl. Bras., i, p. 9; Montag., Fl. Boliv. p. 4,<br />
t. 7, f. 1. cl a d o P h o r a Kütz., Sp. Alg., p. 393.<br />
Fi<strong>la</strong>mento principal <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una cerda <strong>de</strong> jabalí, bas tante tieso y consistente,<br />
<strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> 5 a 7 pulgadas, irregu<strong>la</strong>r mente ramoso. Ramos alternos, que parten<br />
<strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento a dis tancias que varían entre dos y tres líneas, abiertos, cargados <strong>de</strong><br />
ramulillos vagos que van atenuándose a medida que se di vi<strong>de</strong>n, <strong>de</strong> manera que el<br />
fi<strong>la</strong>mento principal, que tiene en su base un diámetro <strong>de</strong> ¼ <strong>de</strong> milímetro, en los<br />
ramulillos extremos no tienen más que 7/100 a 10/100 <strong>de</strong> milímetro. Estos últimos<br />
ramu lillos nacen <strong>de</strong>l costado interior y <strong>de</strong> cada artículo <strong>de</strong> los ramos terciarios,<br />
<strong>de</strong> suerte que son lo que se l<strong>la</strong>ma secundi, es <strong>de</strong>cir, todos vueltos al mismo <strong>la</strong>do<br />
y dispuestos como los dientes <strong>de</strong> un peine. En algunos individuos, alcanzan casi<br />
todos <strong>la</strong> misma altura. Artículos cuatro veces más <strong>la</strong>rgos en el fi<strong>la</strong>mento, dos veces<br />
so<strong>la</strong>mente más <strong>la</strong>rgos que el diámetro en los ramos e iguales a él, o un poquito<br />
mayores en los ramulillos pectíneos. Los endocromas son <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> intenso,<br />
pero también algu nas veces bastante pálidos y so<strong>la</strong>mente marcados hacia el tabique<br />
<strong>de</strong> una faja coloreada transversal, dividida en dos por una línea sin color.<br />
Por abajo, los artículos son o cilindráceos o un poco angostados al nivel <strong>de</strong> los<br />
tabiques.<br />
Esta especie parece común en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> Perú y <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>, <strong>de</strong> don<strong>de</strong> el señor<br />
Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny ha traído hermosos ejemp<strong>la</strong>res que me han servido en aquel<br />
tiempo o dar una figura <strong>de</strong> el<strong>la</strong>.<br />
-349-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
7. Conferva heteroc<strong>la</strong>dia<br />
C. intricata, rigida, duriuscu<strong>la</strong>, vage ramosa, ramis divaricatis variis interdum refractis et<br />
ramelliferis; articulis primariis diametro (1/10-1/7 millim.) aequalibus vel duplo longioribus<br />
<strong>de</strong>mum carti<strong>la</strong>gineis, ovatis, torulosis, ramulorum ( 1/25 millim. ) sesqui-duplo longioribus,<br />
ultimis quandoque mucronatis.<br />
C. h e t e r o c l a d i a Kütz., Alg. Decad., N° 147. C. r av o s a ileggiato. C. á n G u l o s a Pollini,<br />
ex Kütz.<br />
var. chilensis: ramis biformibus, primariis crassioribus, rigidius culis, subdi<strong>la</strong>tatis,<br />
1/15 ad 1/12 millim. crassis, secundariis elongatis f<strong>la</strong>ccidis tenuioribus (1/50 ad 1/30<br />
millim.) plus minusve ramulosis, ra mulis alternis, erecto-patentibus; articulis primariis<br />
diametro sesqui ad triplo, ramorum 3-plo-8-plo longioribus.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos tiesos, bastante duros, enredados, irregu<strong>la</strong>rmente ramosos, con ramos<br />
dimorfos en <strong>la</strong> variedad, <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces muy abiertos y aun también<br />
divaricados o refractados. Ramos primordiales tiesos, un poco di<strong>la</strong>tados, <strong>de</strong> un<br />
diámetro variable entre 1/75 y 1/12 <strong>de</strong> milímetro; ramos secundarios a<strong>la</strong>rgados,<br />
flojos, no teniendo <strong>de</strong> diámetro más que <strong>de</strong> 1/50 a 1/30 <strong>de</strong> milímetro, más o menos<br />
cargados <strong>de</strong> ramulillos alternos, abiertos a 45º. Artículos vez y media a tres veces<br />
más <strong>la</strong>rgos que el diámetro en el fi<strong>la</strong>mento principal, <strong>de</strong> 3 a 8 veces más <strong>la</strong>rgos en<br />
los ramos.<br />
El señor Kützing indica esta variedad como originaria <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>. No habién do<strong>la</strong><br />
visto, he calcado mi corta <strong>de</strong>scripción sobre su diagnosis, felizmente un poco circuns<br />
tanciada.<br />
8. Conferva strio<strong>la</strong>ta<br />
C. setacea, f<strong>la</strong>ccida, subramosa, ramis superioribus magis approximatis crebrioribus,<br />
articulis longitudine striatis, diametro (1/7 mm.) plerumque duplo longioribus, raro aequa<br />
libus.<br />
C. s t r i o l a ta Montag., Mss. cl a d o P h o r a Kütz., l.c., p. 405<br />
Fi<strong>la</strong>mentos setáceos, <strong>de</strong> 1/7 <strong>de</strong> milímetro <strong>de</strong> diámetro; casi sin color, poco ramosos<br />
y <strong>de</strong> una b<strong>la</strong>ndura y flojedad notables. Ramos superiores más numerosos y<br />
más aproximados que los inferiores, que son bastante flojos y espaciados. Endocromas<br />
estriados longitudinalmente, dos veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro, raramente<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong> misma longitud que él.<br />
Esta especie, que no he podido ver tampoco, vive sobre un gymnogon grus, según el<br />
señor Kützing, que no ha <strong>de</strong>scrito ni <strong>la</strong> una ni <strong>la</strong> otra.<br />
-350
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
9. Conferva sciluta<br />
C. parvu<strong>la</strong>, filis erectis, rigidiusculis, viridi–fuscencentibus, fascicu<strong>la</strong>tis et <strong>de</strong>nse conglomeratis<br />
ramis; ramis erectis basi adnatis, in parte superiori ramulosis, circinato–recurvis, ramulis<br />
secundis pectinatis abbreviatis; articulis inferioribus elongatis, <strong>de</strong>in<strong>de</strong> diametro (1/15-1/10<br />
millim) 4-plo 2 plo longioribus.<br />
C. s c i t u l a Suhr., Regensb. Flora, 1834, Band. i. t. 2, f. 2. cl a d o P h o r a, Kütz, l.c., p. 399.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos cortos, en<strong>de</strong>rezados, carti<strong>la</strong>ginosos, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> parduzco, reunidos<br />
por <strong>la</strong> base en fascículos bien <strong>de</strong>nsos y ramosos. Ramos ascen<strong>de</strong>ntes, cargados <strong>de</strong> ramulillos<br />
y un poco encorvados en el vértice. Ramulillos cortos, vueltos al mismo <strong>la</strong>do.<br />
Artículos a<strong>la</strong>rgados por abajo, <strong>de</strong>spués cuádruplos y al final dobles <strong>de</strong>l diámetro. El<br />
grosor <strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos es, según el señor Kützing, <strong>de</strong> 1/9 a 1/10 <strong>de</strong> milímetro.<br />
Esta conferva, como no ha sido <strong>de</strong>scrita , sino so<strong>la</strong>mente figurada por el au tor en<br />
el lugar citado, me he visto forzado a traducir su diagnosis. Está indicada como<br />
indígena <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
10. Conferva oxyc<strong>la</strong>da<br />
C. cespite basi stuposo, funiformi-ramoso, filis constituto setaceis siccitate nitentibus, radices<br />
implexos duplici origine exortos emitten tibus, ramosissimis, ramis vagis ramulisque strictis<br />
ascen<strong>de</strong>ntibus sub secundis fascicu<strong>la</strong>tis, supremis aculeiformibus, articulis cylindricis dia metro<br />
(1/25 millim.) duplo triplove longioribus.<br />
C. o X y c l a d a Montag., Fl. Boliv., p. 5. C. a c u l e ata Montag., Sert. Patag., p. 4, t. 4, f. 1,<br />
non Suhr. cl a d o P h o r a (sP o n G o m o r P h a) o X i c l a d a Kütz, l.c., p. 419.<br />
Los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> esta conferva están reunidos por copas <strong>de</strong> dos a tres pulgadas<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, muy ramosos <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> base don<strong>de</strong> son como feltrados y forman<br />
con sus ramos especies <strong>de</strong> cordones cortos <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> una pluma <strong>de</strong> gorrión,<br />
pero espesándose hacia el vértice, el que está compuesto <strong>de</strong> ramulillos innumerables<br />
y libres. Separados unos <strong>de</strong> otros, cada fi<strong>la</strong>mento, un poco más grueso que<br />
un cabello y teniendo <strong>de</strong> diámetro en <strong>la</strong> base cerca <strong>de</strong> <strong>de</strong> milímetro, emite <strong>de</strong>l<br />
vértice <strong>de</strong> los artículos, por abajo ramulillos radiciformes muy enredados, y con el<br />
fi<strong>la</strong> mento principal, y por arriba, ramos alternos, en<strong>de</strong>rezados, cilíndricos, divididos<br />
ellos mismos en ramos secundarios. Ra mos vagos, en<strong>de</strong>rezados, echando <strong>de</strong><br />
su costado interior otros ramos ascen<strong>de</strong>ntes, vueltos al mismo <strong>la</strong>do, muy agudos<br />
y como fascicu<strong>la</strong>dos, cargados en su vértice <strong>de</strong> dos a tres ramulillos for mados <strong>de</strong><br />
una so<strong>la</strong> celdil<strong>la</strong>, vueltos también al mismo <strong>la</strong>do y teniendo <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> cortos<br />
aguijones en<strong>de</strong>rezados. Artículos cilíndricos, dos o tres veces más <strong>la</strong>rgos que el diámetro,<br />
alter nativamente contraídos en estado <strong>de</strong> <strong>de</strong>secación. Ramos radi ciformes,<br />
oscuramente articu<strong>la</strong>dos, hialinos, teniendo apenas una línea <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y un doble<br />
origen, es <strong>de</strong>cir, proveniendo unos <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento principal, los otros <strong>de</strong> los ramos<br />
-351-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
primarios. Color <strong>de</strong> <strong>la</strong>s copas <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> pálido, con vértices amarillentos o <strong>de</strong>colorados.<br />
Consistencia membranácea, resistente y carti<strong>la</strong>ginosa. El alga no adhiere<br />
al papel cuando este entera, pero los fi<strong>la</strong>mentos ais<strong>la</strong>dos adhieren al talco sobre el<br />
cual se pre paran.<br />
Esta bel<strong>la</strong> alga, análoga por el intrincamiento <strong>de</strong> sus fi<strong>la</strong>mentos a ciertas esface<strong>la</strong>rias,<br />
con el Ballia hombronii y aun también con ciertos ectocarpas, fue primero cogida en<br />
<strong>la</strong> bahía <strong>de</strong> San B<strong>la</strong>s por el señor Alci<strong>de</strong>s d’Orbigny, y <strong>de</strong>spués por el señor Gay<br />
en <strong>la</strong>s costas <strong>de</strong> <strong>Chile</strong>.<br />
tr l B u v<br />
Zi g n é m e a s<br />
Fi<strong>la</strong>mentos siempre sencillos, articu<strong>la</strong>dos, que permanecen ais<strong>la</strong> dos (?) o<br />
se aproximán al tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> reproducción, ya por genicu<strong>la</strong>ciones, ya por<br />
medio <strong>de</strong> tubos transversales <strong>de</strong> unión por los cuales <strong>la</strong>s gonidias <strong>de</strong>l uno<br />
<strong>de</strong> los fi<strong>la</strong>mentos pasan al otro. Gonidias <strong>de</strong>l endocroma dispuestas en<br />
espira, o en estrel<strong>la</strong> sencil<strong>la</strong> o doble. Esporas sencil<strong>la</strong>s o cuadrijugadas.<br />
zyG n e m e a e Duby.; C. Ag.; Montag.<br />
viii. es P i r o G i r a - sP i r o G y r a<br />
Fi<strong>la</strong> cylindracea, simplicia, recta, lubrica, articu<strong>la</strong>ta, dioica (?), semper libera aut repro ductionis<br />
causa paralleliter approximata, tan<strong>de</strong>m ope tubulorum transversalium copu<strong>la</strong>ta. Endochromatorum<br />
gonidia seu materia gonimica in inspiram singu<strong>la</strong>m aut in plures contrarie<br />
currentes spiras disposita. Sporae globoso-ovoi<strong>de</strong>ae in articulis ejus<strong>de</strong>m fili seriatae, <strong>de</strong>mum<br />
fuscunigrae, ex endochromatibus binis mixtis ortae, integrae.<br />
sP i r o G y r a Link, Hor. Phys. Berol., p. 5; Kütz. zyG n e m a Ag., p. part.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, rectos, <strong>de</strong>slizantes, a<strong>la</strong>rgados, articu<strong>la</strong>dos y dioicos (?), si se<br />
ha <strong>de</strong> juzgar por <strong>la</strong> cir cunstancia <strong>de</strong> que al tiempo <strong>de</strong> <strong>la</strong> cópu<strong>la</strong> <strong>de</strong> dos fi<strong>la</strong>mentos para<br />
<strong>la</strong> reproducción, <strong>la</strong> materia ver<strong>de</strong>, gonímica <strong>de</strong> los endocromas <strong>de</strong>l uno <strong>de</strong> los dos<br />
pasa toda entera al otro. Este traspaso se efectúa por medio <strong>de</strong> tubos <strong>de</strong> función muy<br />
cortos que se establecen entre dos celdil<strong>la</strong>s opuestas, disposición que hace semejar<br />
una esca<strong>la</strong> los fi<strong>la</strong>mentos acop<strong>la</strong>dos por pares. Sustancia gonímica primero dispuesta<br />
en una o más espiras en <strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> y <strong>de</strong>l mucí<strong>la</strong>go con <strong>la</strong> que tapiza <strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> opuesta<br />
resultado una espora globulosa, ovoi<strong>de</strong> o elíptica, <strong>de</strong> un bruno negruzco, que no sale<br />
hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> ruptura o <strong>la</strong> disolución <strong>de</strong> <strong>la</strong> celdil<strong>la</strong> matricial.<br />
No ha venido <strong>de</strong> <strong>Chile</strong> más que una so<strong>la</strong> especie.<br />
-352
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Spirogyra nitida<br />
S. saturate viridis, filis simplicibus, setaceis, lubricis, nitidis, copu <strong>la</strong>tione peracta crispatis<br />
opa cis; articulis diametro plus duplo longio ribus; gonidiis crassis in spiras subquaternas<br />
appro ximatas dispositis; tubulo conjunctionis brevissimo; sporis fuscis, ovoi<strong>de</strong>is, singu<strong>la</strong> in<br />
endo chromate fili excipientis singulo nidu<strong>la</strong>nte.<br />
S. n i t i d a Link, Handb., iii, p. 268; Kütz., l.c., p. 442, et Phyc. Gen., t. X i v, f. 5.zy n e m a<br />
C. Ag., Syst. p. 82; Lyngb., Hydroph. Dan., p. 172, t. 59 B. co n F e r va , Fl. Dan. Dillw.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos muy <strong>la</strong>rgos, <strong>de</strong>l grosor <strong>de</strong> un cabello, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> subido, <strong>de</strong>slizantes,<br />
bastante tiesos, relucientes sobre todo <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación y formando<br />
gran<strong>de</strong>s masas flotantes en <strong>la</strong> superficie <strong>de</strong>l agua. Artículos variables, pero <strong>la</strong><br />
mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces dobles <strong>de</strong>l diámetro o so<strong>la</strong>mente un poco más <strong>la</strong>rgos que él.<br />
Después <strong>de</strong> <strong>la</strong> copu<strong>la</strong>ción, los fi<strong>la</strong>mentos se encrespan, se po nen frágiles y pier<strong>de</strong>n<br />
su lubricidad. La materia gonímica forma primitivamente en lo interior <strong>de</strong> <strong>la</strong> pared<br />
<strong>de</strong> cada endo croma líneas espirales entre<strong>la</strong>zadas y sembradas <strong>de</strong> granos bril<strong>la</strong>ntes.<br />
Espiras en número <strong>de</strong> cuatro. Espora ovoi<strong>de</strong> y bruna. Suce<strong>de</strong> algunas veces que<br />
en lugar <strong>de</strong> acop<strong>la</strong>rse con otro, un fi<strong>la</strong>mento se <strong>de</strong>sarticu<strong>la</strong> y que cada endocroma<br />
ais<strong>la</strong>do vegeta por su <strong>la</strong>do y reproduce <strong>la</strong> p<strong>la</strong>nta como por trasp<strong>la</strong>nte.<br />
Esta alga flota en los estanques y en el mar levantando sus extremos fuera <strong>de</strong>l agua.<br />
También fue traída por el señor Gay.<br />
tr i B u v i<br />
no s to C í n e a s<br />
Celdil<strong>la</strong>s globulosas o elipsoi<strong>de</strong>s, asociadas en serie monoliforme, sencil<strong>la</strong> o<br />
ramosa, y reunidas en una masa muci<strong>la</strong>ginosa diversa mente conformada.<br />
iX. an a B e n a - an a B a e n a<br />
Fi<strong>la</strong> simplicia, haud tubulosa, e cellulis moniliformi-concate natis, muci<strong>la</strong>gine tubum mentiente<br />
tantum involutis constantia, saepius in membranam in<strong>de</strong>terminatam conjuncta; articulis<br />
plerumque globulosis, supremis crassioribus sphaericis vel oblogis, tan<strong>de</strong>m in sporas<br />
intus granulosas mutatis.<br />
an a B a e n a Bory, Dict. c<strong>la</strong>ss, Hist. nat., i; Duby.; Breb.; Montag.; Fl. Alg.<br />
Fi<strong>la</strong>mentos sencillos, sólidos, formados <strong>de</strong> celdil<strong>la</strong>s redon<strong>de</strong>adas o elípticas,<br />
hi<strong>la</strong>das como un rosario por una materia muci<strong>la</strong>giniforme que simu<strong>la</strong> una vaina<br />
o un tubo, y reunidas <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces en una suerte <strong>de</strong> membránu<strong>la</strong> muy<br />
<strong>de</strong>licada y <strong>de</strong> forma in<strong>de</strong>terminada. Artí culos globulosos o elipsoi<strong>de</strong>s, más gruesos<br />
a medida que se aproximan al vértice <strong>de</strong>l fi<strong>la</strong>mento y se transforman en esporas<br />
caducas y granulosas en lo interior.<br />
-353-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
1. Anabaena chilensis †<br />
A. filis tenuissimis, <strong>de</strong>orsum 0,003 mm crassis, subcylindraceis, sensim incrassatis moni liformibus,<br />
in membranu<strong>la</strong>m ge<strong>la</strong>tinosam cupreo-viri<strong>de</strong>m contextis, articulis inferioribus diametro<br />
aequalibus aut sesquilongioribus cylindraceis aut, geniculo contracto, ellipsoi<strong>de</strong>is, supremis<br />
sphaericis moniliformi-concatenatis, 0,005 mm crassis, supremo 0,008 mm aequante, nucleum<br />
coloratum ellipticum inclu<strong>de</strong>nte.<br />
a. chilensis Montag., Mss. in Herb. Mus. Paris.<br />
Los fi<strong>la</strong>mentos <strong>de</strong> los que esta producción está compuesta son <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> cerúleo,<br />
vistos en masa, y están extendidos como membrana. Separados y mirados por<br />
el microscopio, cada uno <strong>de</strong> ellos está formado <strong>de</strong> una continuación <strong>de</strong> artículos,<br />
<strong>de</strong> los cuales los inferiores, cilíndricos o ligeramente elipsoi<strong>de</strong>s por efecto <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />
contracción <strong>de</strong>l endofragma, tienen un diámetro que casi no exce<strong>de</strong> <strong>de</strong> 3/100 <strong>de</strong><br />
milímetro, y una longitud que es, o igual a este diámetro, o vez y media mayor, y en<br />
los superiores, <strong>de</strong> más en más gruesos, son esféricos y llegan a tener un diámetro <strong>de</strong><br />
0,005 mm. El último <strong>de</strong> los artículos, algo más grueso aun, es tal vez <strong>la</strong> espora o una<br />
gema propia para repro ducir <strong>la</strong> especie. La membránu<strong>la</strong> que resulta <strong>de</strong> su cohesión<br />
es ge<strong>la</strong>tinosa, <strong>de</strong>lgada y <strong>de</strong> un hermoso color <strong>de</strong> car<strong>de</strong>nillo, al menos en estado <strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>secación.<br />
Esta alga fue observada por el señor Gay en <strong>la</strong>s aguas termales <strong>de</strong>l Toro (en Coquimbo),<br />
cuya temperatura es <strong>de</strong> 58º.<br />
Fa m i l i a iv<br />
di at ó m e a s<br />
Corpúsculos <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s veces prismáticos y rectan gu<strong>la</strong>res, <strong>de</strong>snudos<br />
o incluidos en un tubo muci<strong>la</strong> ginoso, libres o adnatos, sésiles o<br />
pe di ce <strong>la</strong>dos, provistos <strong>de</strong> una cubierta o carapaz silícea diáfana y con teniendo<br />
una materia mocosa y colorada.<br />
Los diatómeas son algas cuya reproducción se hace ya por seg mentación o por<br />
<strong>de</strong>duplicación, ya por copu<strong>la</strong>ción a modo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s zig nemeas. Las especies son sumamente<br />
pequeñas, y casi siempre microscópicas, <strong>de</strong> modo que son a los vegetales<br />
lo que los infusorios son a los animales. Todas viven en <strong>la</strong>s aguas dulces o sa<strong>la</strong>das<br />
y se hal<strong>la</strong>n en todas <strong>la</strong>s regiones <strong>de</strong>l globo y en gran abundancia, al punto que<br />
constituyen en algunas partes inmensos <strong>de</strong>pósitos silíceos fósiles que <strong>la</strong> industria<br />
utiliza con el nombre <strong>de</strong> trípol. <strong>Chile</strong>, como todos los <strong>de</strong>más países, ofrece un gran<br />
número <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s, pero por su gran pequeñez pocas son <strong>la</strong>s que recogen los viajeros;<br />
así es que nos conten taremos con copiar aquí <strong>la</strong> diagnosis <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que Kützing dice<br />
haber sido encontradas en <strong>la</strong>s aguas <strong>de</strong> valparaíso, y cuyo número aumen tara prodigiosamente<br />
luego que los botánicos <strong>de</strong>l país se <strong>de</strong>dicarán al estudio maravilloso<br />
<strong>de</strong> estos primeros seres <strong>de</strong> <strong>la</strong> creación vegetal.<br />
-354
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
Kützing divi<strong>de</strong> <strong>la</strong>s diatómeas en tribus, ór<strong>de</strong>nes, familias, etc. La poca importancia<br />
<strong>de</strong> <strong>la</strong>s especies que vamos a mencionar más bien que <strong>de</strong>scribir nos induce<br />
provisoriamente a reunir<strong>la</strong>s todas en el mismo grupo.<br />
i. ci c lot e l l a - cyc lot e l l a<br />
Individua singu<strong>la</strong>ria vel binatim conjuncta, disci formia, orbi cu<strong>la</strong>ria; <strong>la</strong>tus primarium<br />
distinctum, annulum formans; <strong>la</strong>tere secundario p<strong>la</strong>na. Lorica bivalvis, valvis p<strong>la</strong>nis orbicu<strong>la</strong>ribus,<br />
annulo interstitiali conjunctis.<br />
cyc lot e l l a Kützing, Die Kieselsch. Bacill. Fr u s t u l a r i a esp. Ag.; Endl.<br />
1. Cyclotel<strong>la</strong> maxima<br />
C. maxima, subtilissime punctata, adnata; disci p<strong>la</strong>niusculi diameter 1/25-1/8”.<br />
c. m a X i m a Kützing, Die Kieselseh. Bacill., p. 50, t. 1.<br />
ii. su r i r e l l a - su r i r e l l a<br />
Individua singu<strong>la</strong>ria navicu<strong>la</strong>ria, margine striata; <strong>la</strong>tus secundarium primario majus, linea<br />
media longitudinali <strong>la</strong>evi percursum. (Ostiolum centrale nullum).<br />
su r i r e l l a Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 59.<br />
1. Surirel<strong>la</strong> craticu<strong>la</strong><br />
A. testu<strong>la</strong> <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, apicibus a dorso acutis, a <strong>la</strong>tere truncatis, pinnulis in centesima lineae<br />
parte septem.<br />
S. c r at i c u l a Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 61, tab. 28.<br />
iii. si n e d r a - sy n e d r a<br />
Individua bacil<strong>la</strong>ria, prismatico rectangu<strong>la</strong>, <strong>de</strong>mum uno vel altero apice adnata; <strong>la</strong>tus secun<br />
darium primario aequale vel minus, linea <strong>la</strong>evissima media longitudinali percursum.<br />
(Ostiolum centrale nullum).<br />
sy n e d r a Kützing, Die Kieselsch. Bacill.<br />
1. Synedra <strong>la</strong>evis<br />
S. major, leviter et irregu<strong>la</strong>riter adnata, <strong>la</strong>tere primario leviter attenuato, truncato, secundario<br />
magis attenuato apice rotundato.<br />
S. l e v i s Ehrenb., Amer., tab. 11; Kütz., p. 65, tab. 15.<br />
-355-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
2. Synedra spectabilis<br />
S. major, <strong>la</strong>te linearis, altero <strong>la</strong>tere apice cuneato-truncata, altero apice rotundata.<br />
S. sPectaBilis Ehrenb., Am., taf. 1; Kütz., p. 67, t. 28<br />
3. Synedra arcus<br />
S. mediocris; stipite distincto convexo; bacillis <strong>la</strong>evibus a <strong>la</strong>tere primario linearibus sub attenuatis<br />
curvatis, a <strong>la</strong>tere secundario lineari-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis.<br />
S. a r c u s Kütz., taf. 30. eu n o t i a Fa B a Ehrenb., Amer., taf. 1.<br />
iv. co c c o n e i s - co c c o n e i s<br />
Individua singu<strong>la</strong>ria, <strong>de</strong>pressa a <strong>la</strong>tere secundario elliptica, <strong>de</strong>mum adnata sessilia.<br />
co c c o n e i s Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 71.<br />
1. Cocconeis p<strong>la</strong>centu<strong>la</strong><br />
C. testu<strong>la</strong> elliptica p<strong>la</strong>na, margine abrupto, extus et intus <strong>la</strong>evis.<br />
C. P l a c e n t u l a Ehrenb., Amer., taf. 1; Kütz., taf. 28.<br />
v. ci m B e l l a - cy m B e l l a<br />
Individua solitaria vel geminata, libera (nec adnata, nec in clusa), curvata, inaequalia; <strong>la</strong>tere<br />
primario altero (interiori ventrali) angustiori, altero (exteriori dorsali) <strong>la</strong>tiori; <strong>la</strong>teribus<br />
secundariis aequalibus (transversim striatis); ostiolis mediis marginalibus approximatis.<br />
cy m B e l l a Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 79.<br />
1. Cymbel<strong>la</strong> macu<strong>la</strong>ta<br />
C. minor, lunata, utrinque attenuata, obtusa, a <strong>la</strong>tere primario majori elliptico-truncata;<br />
striis transversalibus subtilibus in 1/100’’’-12-13.<br />
c. m a c u l a ta Kützing, Die Kiesetsch. Bacill., p. 79. co c c o n e m a l u n u l a Ehrenb.<br />
vi. nav í c u l a - nav i c u l a<br />
Individua singu<strong>la</strong> libera, regu<strong>la</strong>ria, rectangu<strong>la</strong>, prismatica; ostíolo medio rotundo, aperturis<br />
terminalibus distinctis.<br />
nav i c u l a Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 91.<br />
-356
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
1. Navicu<strong>la</strong> amphioxys<br />
N. anguste <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, acuta, nec lineata, nec transversim striata.<br />
N. a m P h i o X y s Ehrenb., taf. 1; Kützing, Die Kieselsch. Bacill., taf. 28.<br />
2. Navicu<strong>la</strong> esox<br />
N. striata, magna, elongata, a dorso anguste <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, <strong>la</strong>teribus leviter undu<strong>la</strong>tis, undulis utrinque<br />
tribus, media validissima, reliquis apices val<strong>de</strong> attenuatos obtusosque versus val<strong>de</strong> minoribus.<br />
N. e s o X Kützing, p. 94. Pi n n u l a r i a e s o X Ehrenb., taf. 1.<br />
3. Navicu<strong>la</strong> limbata<br />
N. testu<strong>la</strong> parva a dorso linearis <strong>la</strong>teribus rectis, intus tanquam <strong>la</strong>te limbatis, apicibus subito<br />
constrictis truncatis.<br />
N. l i m B a ta Ehrenb., Am., taf. 1; Kützing, p. 28.<br />
4. Navicu<strong>la</strong> borealis<br />
N. striata, utroque <strong>la</strong>tere linearis, apicibus <strong>la</strong>teris secundarii rotun datis, primarii truncatis.<br />
N. B o r e a l i s Kützing, taf. 28. Pi n n u l a r i a Ehrenb., Amer., taf. 1.<br />
5. Navicu<strong>la</strong> chilensis<br />
N. testu<strong>la</strong>, major oblonga, <strong>la</strong>teribus rectis, apicibus <strong>la</strong>te rotundatis non constriclis, pinnulis<br />
validioribus in 1/100”’-11-12”.<br />
N. chilensis Kützing, p. 97. Pi n n u l a r i a chilensis Ehrenb., Amer., taf. 1.<br />
6. Navicu<strong>la</strong> gibba<br />
N. bacil<strong>la</strong>ris striata, oblonga, a <strong>la</strong>tere secundario media sensim di<strong>la</strong>tata, prope apices rotundatos<br />
di<strong>la</strong>tatos constricta. Long. 1/25”.<br />
E. G i B B a Kützing, Die Kieselsch. Bacill., taf. 28; Pi n n u l a r i a G i B B a Ehrenb. taf. 1.<br />
7. Navicu<strong>la</strong> cyprinus<br />
N. striata, testu<strong>la</strong> a dorso <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>to-oblonga, apicibus <strong>la</strong>te rotun datis, umbilico oblongo.<br />
N. c y P r i n u s Kützing, t. 29. Pi n n u l a r i a c y P r i n u s Ehrenb., t. 1.<br />
-357-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
vii. ac n a n t e s - ac h n a n t h e s<br />
Individua solitaria vel binata vel numerosa, in fascias plus minusve elongatas, transversaliter<br />
conjuncta, stipite <strong>la</strong>terali.<br />
ac h n a n t e s Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 75.<br />
1. Achnanthes pachypus<br />
A. parva, subtiliter striata, obtusangu<strong>la</strong>, turgidu<strong>la</strong>, parum curvata <strong>la</strong>tere secundario <strong>la</strong>n ceo<strong>la</strong>to-elliptico,<br />
stipite crasso brevissimo.<br />
A. P a c h y P u s Montagne, Ann. <strong>de</strong>s Sciences nat., 2 e sér., Bot., t. viii, p. 348, et Fl. Boliv.,<br />
p. 1; Ehrenb., Amer., taf. 1; Kützing, p. 76, t. 21, f. 29.<br />
viii. es t o r o n e i s - sta u r o n e i s<br />
Individua libera, singu<strong>la</strong>ria, navicu<strong>la</strong>ria; apertura media transversalis.<br />
sta u r o n e i s Kützing, Die Kieselseh. Bacill., p. 104.<br />
1. Stauroneis amphilepta<br />
St. <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>ta, parum acuminata, apicibus rotundato obtusis.<br />
S. a m P h i l e P ta Ehrenb., Amer., taf. 1; Kützing, p. 105, t. 29.<br />
2. Stauroneis di<strong>la</strong>tata<br />
St. parva <strong>la</strong>tiusculu, oblonga, in apicibus <strong>la</strong>te et breviter rOstralis truncatisque constricta.<br />
S. d i l a ta ta Ehrenb., Amer., taf. 1; Kützing, p. 106, t. 29.<br />
3. Stauroneis constricta<br />
St. Parva, oblonga, media et ad apices longe productos, otusissimos constricta.<br />
St. c o n s t r i c ta Ehrenb., Amer., taf. 1. Kützing, p. 106, t. 29.<br />
4. Stauroneis cardinalis<br />
St. bacil<strong>la</strong>ris quadrangu<strong>la</strong>, magna, apicibus simplicer roduntatis nec attenuatis. Long. ad<br />
1/25”, <strong>la</strong>titudine saepe sexies major.<br />
S. c a r d i n a l i s Kützing, p. 106, t. 29. sta u r o P t e r a c a r d i n a l i s Ehrenb., Am., taf. 1,<br />
p. 11. Pi n n u l a r i a c a r d i n a l i s Ejusd., Bericht.<br />
-358
B o t á n i c a – v i. a l G a s<br />
5. Stauroneis? gibba<br />
St. forma Nav. gibbae, sed umbilicali fascia imperfecta transversa insignis.<br />
S. G i B B a Kützing, taf. 29. sta u r o P t e r a? G i B B a Ehrenb.<br />
6. Stauroneis legumen<br />
St. oblonga, parva, a <strong>la</strong>tere secundario di<strong>la</strong>tata, utroque margine ter undu<strong>la</strong>ta, apicibus<br />
cons trictis, acuminatis, obtusis.<br />
S. l e G u m e n Kützing, p. 107, t. 29. sta u r o P t e r a l e G u m e n Ehrenb., Am., t. 1.<br />
iX. di a d e s m i s - di a d e s m i s<br />
Individua navicu<strong>la</strong>ria in fascias elongatas (biconvexas) arcte conjucta; aperturae mediae singu<strong>la</strong>res<br />
et terminales binae distinctae.<br />
di a d e s m i s Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 109.<br />
1. Dia<strong>de</strong>smis? <strong>la</strong>evis<br />
D. <strong>la</strong>evis articulis diametro 3-4-plo brevioribus.<br />
D.? l a e v i s Kützing, p. 109, t. 29. ta B e l l a r i a l e v i s Ehrenb., t. 1.<br />
2. Dia<strong>de</strong>smis sculpta<br />
D. articulis margine transverse striatis, altero <strong>la</strong>tere oblongis, apicibus rotundatis.<br />
D. s c u l P ta Kützing, p. 109, t. 29. ta B e l l a r i a s c u l P ta Ehrenb., t. 1.<br />
X. Gr a m at ó F o r a - Gr a m m at o P h o r a<br />
Bacilli oblongo-tabu<strong>la</strong>ti, adnati, <strong>de</strong>mum semisoluti et isthmo concatenati; vittae longitudinales<br />
semper binae, medio interrupto, plus minusve curvatae.<br />
Gr a m m at o P h o r a Kützing, Die Kieselsch. Bacill., p. 128.<br />
1. Grammatophora hamulifera<br />
Gr. minor, <strong>la</strong>evis, vittis utroque fine hamatis. Long. 1/200-1/60’’’.<br />
G. h a m u l i F e r a Kützing, Die Kiesetsch. Bacill., p. 128, t. 17.<br />
-359-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
2. Grammatophora ángulosa<br />
G. <strong>la</strong>evis, vittis ad interiorem finem introrsum hamatis, propre api cem introrsum et ángulose<br />
plicatis. Long. 1/100-1/25’’’.<br />
G. á n G u l o s a Ehrenb., Amer., taf. i, ii, iii; Kützing, p. 129, t. 29.<br />
-360-<br />
dr. ca m. mo n ta G n e
B o t á n i c a – adiciones<br />
ADICIONES<br />
Aña<strong>de</strong> tomo iii, p. 165<br />
ye l m o - <strong>de</strong> c o s t e a<br />
Flores dioici. másc. Calyx quinque<strong>de</strong>ntatus. Corol<strong>la</strong> pentape ta<strong>la</strong>. Stamina 5. Ovarii run dimentum<br />
nullum. Fem. Calyx quinque<strong>de</strong>ntalus, limbo supero. Corol<strong>la</strong> nul<strong>la</strong>. Ovarium unilocu<strong>la</strong>re.<br />
Styli tres. Ovulum unicum. Drupa monosperma, calyce stylisque coronata.<br />
<strong>de</strong> c o s t e a Ruiz y Pav., Gen. p<strong>la</strong>nt. flor. Peruv., p. 130; Endl., etcétera.<br />
Arbustos más o menos trepadores, <strong>de</strong> hojas coriáceas, g<strong>la</strong>bras, enteras o <strong>de</strong>ntado-espinosas,<br />
cortamente pecio <strong>la</strong>das. Flores dioicas, muy pequeñas, <strong>de</strong> un purpúreo<br />
subido, dispuestas en panojas ramosas en el sobaco <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas. Flores másculinas,<br />
con el cáliz <strong>de</strong> cinco dientes y <strong>la</strong> coro<strong>la</strong> <strong>de</strong> cinco pétalos insertos <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l margen<br />
<strong>de</strong>l disco e imbricadas en <strong>la</strong> estivación. Cinco estambres casi <strong>de</strong>l mismo <strong>la</strong>rgo que<br />
los pétalos, con los cuales están pegados y alternos; tienen sus fi<strong>la</strong>mentos, libres y<br />
<strong>la</strong>s anteras enteras y basifijas. No hay rudimento <strong>de</strong> ova rio. Flores femeninas. Pétalos<br />
nulos. Cáliz campanudo y quinque<strong>de</strong>ntado, adherente con el ovario, el cual<br />
es ínfero, unilocu<strong>la</strong>r, coronado por los tres estigmas per sistentes. Grano colgado,<br />
oval-elíptico, cubierto <strong>de</strong> un test membranáceo; contiene un pequeño embrión más<br />
o menos cilíndrico, colocado en <strong>la</strong> base <strong>de</strong> un perispermo carnoso.<br />
Esté género, creado por Ruiz y Pavón, es muy afín al género gri selinia <strong>de</strong> Forster.<br />
Los autores lo colocan en <strong>la</strong> familia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s córneas, pero con alguna duda.<br />
1. Decostea scan<strong>de</strong>ns<br />
D. scan<strong>de</strong>ns; foliis sparsis, coriaceis, oblongo-ovatis aut cordatis, g<strong>la</strong>bris, inferne <strong>de</strong>ntatospinosis,<br />
superne integerrimis; floribus minutis, atro-purpureis, panicu<strong>la</strong>tis.<br />
d. s c a n d e n s Ruiz y Pav., Syst. Veget., p. 259.<br />
vulgarmente yelmo.<br />
-361-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Arbusto trepador, <strong>de</strong> ramos cilíndricos, lisos, tiesos, cu biertos <strong>de</strong> una cáscara<br />
algo floja, parduzca en <strong>la</strong> parte inferior, ceniciente en <strong>la</strong> superior. Hojas a veces dirigidas<br />
hacia abajo; son gruesas, coriáceas, <strong>la</strong>mpiñas, anastomoso-nerviosas, oblongo-ovales,<br />
puntiagudas, a veces acorazonadas, <strong>la</strong>s supe riores enteras, <strong>la</strong>s inferiores<br />
espinoso-<strong>de</strong>ntadas, <strong>de</strong> dos y más pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, y una y media <strong>de</strong> ancho, y<br />
llevadas por un pecíolo grueso, ancho, y muy corto. Las flores no tienen dos líneas<br />
<strong>de</strong> ancho; son <strong>de</strong> un purpúreo subido y están reunidas en una panoja ramosa y un<br />
tanto vellosa. Cáliz algo grueso, cam panudo en <strong>la</strong>s flores femeninas, más abierto<br />
en <strong>la</strong>s masculinas; éstas tienen pétalos membranáceos, más o menos obtusos, sobrepasando<br />
apenas el cáliz. El fruto es una drupa pequeña, oblonga, subcarnosa,<br />
coronada por los tres estigmas persistentes y azulencos cuando maduras.<br />
Este arbusto, <strong>de</strong> forma muy linda, adorna los árboles sobre los cuales se enreda.<br />
Se hal<strong>la</strong> <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Concepción hasta <strong>la</strong> <strong>de</strong> Chiloé, pero no con abundancia.<br />
2. Decostea ruscifolia †<br />
(At<strong>la</strong>s botánico. Fanerogamia, lám. 33 ter.)<br />
D. subscan<strong>de</strong>ns; ramulis teretibus, villoso-ferrugineis; foliis coriaceis, ovato-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, acutis,<br />
aut ellipticis, integerrimis, apice trimucronatis, quinquenerviis, subtus subpallidoioribus,<br />
breviter petio<strong>la</strong>tis; floribus panicu<strong>la</strong>tis; panicu<strong>la</strong> solitaria aut geminata, foliorum sublongitudine;<br />
bacca oblonga, monosperma.<br />
Pequeño arbusto con tallos rollizos, más o menos lisos, cenicientos, g<strong>la</strong>bros<br />
en <strong>la</strong> parte inferior, cubiertos en <strong>la</strong> supe rior y en los ramitos <strong>de</strong> un vello corto y<br />
leonado; hojas espar cidas, elípticas acuminadas u ovado-<strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, angostas y<br />
trimucronadas en <strong>la</strong> punta, muy enteras en el margen, que es muy ligeramente<br />
dob<strong>la</strong>do, quinquenerviosas, <strong>la</strong>s nervios más o menos visibles, coriáceo-membranosas,<br />
g<strong>la</strong>bras, <strong>de</strong> un ver<strong>de</strong> subido por encima, algo más pálidas por <strong>de</strong>bajo, alcanzando<br />
hasta dos pulgadas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y diez líneas <strong>de</strong> ancho están sostenidas por<br />
un pecíolo algo ancho; <strong>de</strong> dos líneas a lo sumo <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, y acompañados <strong>de</strong> una<br />
pequeña estípu<strong>la</strong> metida en su medio; <strong>la</strong>s flores son muy pequeñas y forman una<br />
pequeña panícu<strong>la</strong> axi<strong>la</strong>r, velloso-leonada, muy <strong>de</strong>lgada, solitaria o ge minada y en<br />
tal caso muy <strong>de</strong>siguales entre sí, <strong>la</strong> mayor alcan zando casi el <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> hoja vecina,<br />
<strong>la</strong> menor <strong>la</strong> mitad más corta y tal vez mucho más. Perigonio... Fruto oblongo<br />
obtuso, negruzco, liso, muy ligeramente ánguloso por <strong>la</strong> <strong>de</strong>secación y coronado<br />
por los tres estigmas persistentes; tiene apenas dos líneas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y una <strong>de</strong> ancho,<br />
y contiene una so<strong>la</strong> semil<strong>la</strong> con un perispermo algo fuerte, coriáceo y el embrión<br />
pequeño, sub cilíndrico.<br />
-362
Este pequeño arbusto medio trepador se cría en <strong>la</strong>s provincias <strong>de</strong> valdivia y <strong>de</strong> Chiloé. La<br />
lámina seña<strong>la</strong> un ramito <strong>de</strong> tamaño natural. a. El fruto. b. í<strong>de</strong>m, cortado por su medio. c. El<br />
embrión solo.
B o t á n i c a – adiciones<br />
Aña<strong>de</strong> tomo iii, p. 251<br />
aG l a o d e n d r o - aG l a o d e n d r u m †<br />
Capitulum multiflorum, homoganum... Involucrum pluriseriale, squamis oblongis, coriaceis.<br />
Receptaculum subp<strong>la</strong>num, g<strong>la</strong>brum, epaleaceum. Corol<strong>la</strong>e omnes bi<strong>la</strong>biatae, hermaphoroditae,<br />
<strong>la</strong> bio exteriore longiore, tri<strong>de</strong>ntato, inferiore bipartibili. Antherae lineares, caudatae a<strong>la</strong>taeque,<br />
alis oblongis, obtusis, caudis acutissimis, ciliatis. Styli rami oblongi, obtusissimi, g<strong>la</strong>berrimi.<br />
Dis cus brevior, crenu<strong>la</strong>tus. Achaenium lineare, cylindratum, g<strong>la</strong>brum, erostre, costatum.<br />
Pappus pluriserialis, setis subaequilongis, <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tis.<br />
Capítulo multiflor, homógamo. Involucro <strong>de</strong> varias fi<strong>la</strong>s con <strong>la</strong>s escamas oblongas,<br />
coriáceas. Receptáculo subl<strong>la</strong>no, g<strong>la</strong>bro, sin pajitas. Todas <strong>la</strong>s coro<strong>la</strong>s bi<strong>la</strong>biadas<br />
hermafroditas, el <strong>la</strong>bio exterior lo más <strong>la</strong>rgo, tri<strong>de</strong>n tado, el inferior bipartido.<br />
Anteras lineares, con co<strong>la</strong>s y a<strong>la</strong>s; éstas son oblongas, obtusas; <strong>la</strong>s co<strong>la</strong>s, muy agudas<br />
y pestañadas. Brazos <strong>de</strong>l estilo oblongos, muy obtusos y muy g<strong>la</strong>bros. Disco<br />
corto y almenado. Aquenio linear cilindráceo, g<strong>la</strong>bro, con costas y sin pico. vi<strong>la</strong>no<br />
dis puesto en varias fi<strong>la</strong>s, con <strong>la</strong>s sedas casi <strong>de</strong>l mismo <strong>la</strong>rgo y <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>dos.<br />
Este género, que hemos <strong>de</strong>scrito ya en los Anales <strong>de</strong> <strong>la</strong>s ciencias naturales, incluye<br />
una so<strong>la</strong> especie.<br />
Ag<strong>la</strong>o<strong>de</strong>ndrum cheiranthifolium †<br />
A. subarboresces? ramosum, undique g<strong>la</strong>brum, ramis <strong>de</strong>nse foliosis; foliis alternis, sessilibus,<br />
oblongis, acutis, crassis, integerrimis, tri quintuplinerviis, p<strong>la</strong>nis, erectis; involucri squamis<br />
margine anguste scariosis.<br />
P<strong>la</strong>nta probablemente arborescente, <strong>de</strong> tallo leñoso, ramoso, g<strong>la</strong>bro, cilíndrico.<br />
Ramos asperos al tacto, lo que proviene <strong>de</strong> <strong>la</strong>s muchas cicatrices <strong>de</strong> <strong>la</strong>s hojas<br />
caídas, terminados por una so<strong>la</strong> cabezue<strong>la</strong>. Hojas algo parecidas a <strong>la</strong>s <strong>de</strong>l alhelí<br />
(Cheiranthus cheiri), muy próximas, caedizas, levantadas, alternas, oblon gas, sésiles,<br />
agudas, muy enteras, muy g<strong>la</strong>bras en ambas caras, gruesas, recorridas por tres o<br />
cinco nerviosida<strong>de</strong>s longitudi nales, <strong>de</strong> una pulgada más o menos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo y <strong>de</strong><br />
tres a cinco líneas <strong>de</strong> ancho. Cabezue<strong>la</strong>s gruesas, solitarias, <strong>de</strong> como ocho líneas<br />
<strong>de</strong> diámetro. Escamas <strong>de</strong>l involucro dispuestas en tres o cuatro fi<strong>la</strong>s; <strong>la</strong>s exteriores<br />
ensanchadas, <strong>la</strong>s interiores a<strong>la</strong>rgadas, angostamente escariosas e irregu<strong>la</strong>rmente<br />
<strong>de</strong>nticu <strong>la</strong>das en su margen, g<strong>la</strong>bras en ambos <strong>la</strong>dos y lisas en <strong>la</strong> faz interna.<br />
Se hal<strong>la</strong> en <strong>la</strong> provincia <strong>de</strong> Coquimbo.<br />
Aña<strong>de</strong> tomo iii, p. 367<br />
Chabraea nutans †<br />
Ch. superne pubigera, caule simplici, folioso, monocephalo; foliis inferioribus oblongo-spathu<strong>la</strong>tis,<br />
grosse <strong>de</strong>ntatis, in petiolum longe attenuatis, superioribus <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>to-linearibus, acutis,<br />
integris vel pau ci<strong>de</strong>ntatis; involucri squamis lineari- <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>tis, acutis.<br />
-365-
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Rizoma rastrero, negruzco, muy duro. Tallos levantados, sencillos <strong>de</strong> un pie<br />
más o menos <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, finamente estriados, g<strong>la</strong>bros en <strong>la</strong> parte inferior, y velloso<br />
en <strong>la</strong> superior. Hojas radicales e inferiores oblongo-espatu<strong>la</strong>das, fuertemente <strong>de</strong>ntadas,<br />
g<strong>la</strong>bras en ambas caras, anchas <strong>de</strong> cuatro líneas y <strong>la</strong>rgas <strong>de</strong> una y media a<br />
tres pulgadas, incluido, el pecíolo, que mi<strong>de</strong> a veces más <strong>de</strong> <strong>la</strong>s tres cuartas partes<br />
<strong>de</strong> este <strong>la</strong>rgo; hojas medianas <strong>la</strong>nceo<strong>la</strong>das, apenas a<strong>de</strong>lgazadas en <strong>la</strong> base, enteras<br />
o poco <strong>de</strong>ntadas a <strong>la</strong> punta; <strong>la</strong>s superiores lineares, sésiles, agudas, muy enteras, finamente<br />
vellosas, <strong>de</strong> cuatro a ocho líneas <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgo, y <strong>de</strong> una línea escasa <strong>de</strong> ancho.<br />
Una so<strong>la</strong> cabezue<strong>la</strong> terminal, hemisférica, <strong>de</strong> como media pulgada <strong>de</strong> diámetro.<br />
Escamas involucrales lineares, agudas, hispi diúscu<strong>la</strong>s; <strong>la</strong>s interiores un tanto membranosas<br />
en el margen y a veces rojizas, más cortas que los flósculos. Flores rosadas<br />
o b<strong>la</strong>nquecinas. vi<strong>la</strong>nos plumosos, <strong>de</strong> un b<strong>la</strong>nco puro, casi tan <strong>la</strong>rgos como el<br />
involucro. Aquenios oblongos, cubiertos <strong>de</strong> pequeñas escamitas.<br />
Provincia <strong>de</strong> Concepción, cordillera <strong>de</strong> Antuco.<br />
Aña<strong>de</strong> tomo v i, p. 538<br />
Polypodium macrocarpum<br />
P. humile, coriaceum; frondibus oblongo-ovatis, obtusis, profun<strong>de</strong> pinnatifis, subtus stipiteque<br />
equilongo squamis ovatis acuminatis peltatis, serratis, paleaceis; sporotheciis rotundatis,<br />
majusculis, <strong>de</strong>mum confluentibus; cuadice longe reprente squamoso.<br />
P. m a c r o c a r P u m Presl., Reliq. Haenck., p. 23, t. i, f. 4; Hooker, Icon. p<strong>la</strong>nt., t. 934, et<br />
Pl e o P e lt i s PinnatiFida íd. y Grev., Icon., t. 157.<br />
P<strong>la</strong>nta pequeña, coriácea, con <strong>la</strong>s frondas oblongo-ovadas, obtusas, produndamente<br />
pinatífidas, cubiertas por <strong>de</strong>bajo, así como el estipo, <strong>de</strong> escamitas ovadas,<br />
agu das, pestañadas y palcáceas. Esporotecas redondas, gran<strong>de</strong>s, volviéndose confluyentes.<br />
Cau<strong>de</strong>x escamoso, <strong>la</strong>rgamente rastretro.<br />
P<strong>la</strong>nta común en América y que se hal<strong>la</strong> también a más a fuera.<br />
F i n d e l o c tav o y Ú lt i m o t o m o d e l a B o t á n i c a<br />
-366
B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />
CONCORDANCIA<br />
DE LOS<br />
NOMBRES vULGARES CON LOS CIENTíFICOS 2<br />
Abrojo<br />
Acayota<br />
Ace<strong>de</strong>ra<br />
Acelga<br />
Acerillo<br />
Aceitunillo<br />
Achicoria<br />
2 Para dar a nuestra flora toda <strong>la</strong> utilidad posible hemos tratado conseguir los nombres vulgares<br />
que tienen en <strong>Chile</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas y árboles que hemos juntado y hacerlos concordar con los científicos<br />
usados en todas <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> medicina y <strong>de</strong> historia natural. Con este objetivo hemos consultado, en<br />
<strong>la</strong>s al<strong>de</strong>as y sobre todo en los campos, a los médicos, curan<strong>de</strong>ros, artesanos y otras personas curiosas e<br />
inteligentes, los cuales han llenado hasta cierto punto nuestros <strong>de</strong>seos, suministrándonos los nombres<br />
que reunimos ahora en <strong>la</strong> lista. Pero es preciso confesar que pocas son <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>ntas que han merecido <strong>la</strong><br />
atención <strong>de</strong> los chilenos y que han recibido nombres particu<strong>la</strong>res. A excepción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s que tienen alguna<br />
utilidad en <strong>la</strong> medicina y en <strong>la</strong>s artes todas <strong>la</strong>s <strong>de</strong>más han sido hasta ahora enteramente <strong>de</strong>scuidadas,<br />
aun entre <strong>la</strong>s que tienen nombres, éstos son por lo general tan poco fijos que suelen variar con mucha<br />
frecuencia no so<strong>la</strong>mente en los lugares remotos <strong>de</strong> <strong>la</strong> República, pero también <strong>de</strong> provincia a provincia<br />
y aun <strong>de</strong> pueblo a pueblo.<br />
Otra dificultad no menos embarazosa es <strong>la</strong> gran facilidad con que <strong>la</strong>s personas y sobre todo los<br />
campesinos confun<strong>de</strong>n una p<strong>la</strong>nta con otra dándole enseguida un nombre enteramente falso. Muchas<br />
veces hemos notado semejantes errores, y po<strong>de</strong>mos lisonjearnos haberlos reparado casi todos en razón<br />
<strong>de</strong>l cuidado que hemos siempre puesto a esta c<strong>la</strong>se <strong>de</strong> investigación. Ahora a los botánicos <strong>de</strong>l país incumbe<br />
<strong>la</strong> tarea <strong>de</strong> aumentar esta lista así como llenar el último vacío <strong>de</strong> esta flora ya bastante completa,<br />
pues incluye más <strong>de</strong> 4.000 especies, cuando a nuestra primera llegada en <strong>Chile</strong> apenas 300 estaban<br />
registradas en <strong>la</strong>s obras <strong>de</strong> los botánicos. Todas estas p<strong>la</strong>ntas <strong>de</strong>scritas y c<strong>la</strong>sificadas con cuidado facilitaran<br />
<strong>de</strong> un singu<strong>la</strong>r modo el estudio <strong>de</strong> esta ciencia tan llena <strong>de</strong> encanto y <strong>de</strong> tanta utilidad para nuestros<br />
menesteres. Sólo echamos <strong>de</strong> menos no haber añadido al fin <strong>de</strong> <strong>la</strong>s <strong>de</strong>scripciones todo lo que hemos<br />
averiguado sobre el uso y utilidad que tiene cada una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s en <strong>la</strong> economía doméstica; habíamos<br />
pensado, por <strong>la</strong> comodidad <strong>de</strong> todos los chilenos y sobre todo <strong>de</strong> los campesinos, publicar estas útiles<br />
noticias en un tomo separado, pero no estaba en nuestra previsión el or<strong>de</strong>n que acabamos <strong>de</strong> recibir<br />
<strong>de</strong>l señor ministro <strong>de</strong> <strong>la</strong> justicia.<br />
-367-<br />
Colletia tetranda.<br />
Cuicurbita maxima var?<br />
Rumex acetosa.<br />
Beta vulgaris.<br />
Buddleia gayana.<br />
Aetoxicum punctatum.<br />
Cichorium intybus.
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Achira<br />
Adormi<strong>de</strong>ra<br />
Agua rica<br />
Ahua<br />
Ajenjo<br />
Ají<br />
Ajo<br />
A<strong>la</strong> <strong>de</strong> loro<br />
Á<strong>la</strong>mo<br />
Albahaca<br />
Albaricoque<br />
Alberjil<strong>la</strong><br />
Alcachofa<br />
Alhelí<br />
Alerce<br />
Alfalfa<br />
Alfalfillo<br />
Algarroba <strong>de</strong> caballo<br />
Alfilerillo<br />
Algarrobito<br />
Algarrobo<br />
Algodón<br />
Algue-<strong>la</strong>guén<br />
Alguenita<br />
Almendral<br />
Alpiste<br />
Altramuz<br />
Alverja<br />
Alcaparra<br />
Amancay<br />
Amapo<strong>la</strong><br />
Amor seco<br />
Anisillo<br />
Apio<br />
Apalcona<br />
Árbol <strong>de</strong> cuentas<br />
Arému<strong>la</strong><br />
Arguenita<br />
Aroma<br />
Aromo <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong><br />
Aromo<br />
Arrayán<br />
-368-<br />
Canna indica.<br />
Papaver somniferum.<br />
Monnina linearifolia.<br />
Faba vulgaris.<br />
Artemisia absinthium.<br />
Capsicum annuum.<br />
Allium sativum.<br />
Amarantus tricolor.<br />
Populus pyramidalis.<br />
Ocymum minimum.<br />
Armeniaca vulgaris.<br />
Lupinus microcarpus, Lathyrus pubescens,<br />
etc.<br />
Cynara scolymus.<br />
Cheiranthus cheiri.<br />
Libocedrus tetragona.<br />
Medicago sativa.<br />
Astragalus nudus.<br />
Prosopis flexuosa.<br />
Erodium cicutarium y otras especies.<br />
Balsamocarpon brevifolium.<br />
Prosopis siliquastrum.<br />
Los gossypium.<br />
Sphacele campanu<strong>la</strong>ta.<br />
Las calceo<strong>la</strong>ria.<br />
Amygdalus communis.<br />
Pha<strong>la</strong>ris microstachya.<br />
Lupinus cruckshanksii.<br />
Pisum sativum.<br />
Cassia f<strong>la</strong>ccida.<br />
varios habranthus.<br />
Papaver somniferum y otros.<br />
Acaenea pinnatifida y otras especies.<br />
Asteriscium chilense<br />
Apium graveolens.<br />
Oxalis hapalconi<strong>de</strong>a.<br />
L<strong>la</strong>gunoa g<strong>la</strong>ndulosa.<br />
Anemone coronaria.<br />
Las calceo<strong>la</strong>ria.<br />
Flores <strong>de</strong>l Acacia cavenia.<br />
Azara serrata.<br />
Azara <strong>de</strong>ntata eintegrifolia<br />
Myrtus coquimbensis y otras especies <strong>de</strong><br />
myrtus y eugenia.
B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />
Arrayán <strong>de</strong> espino<br />
Arrayán macho<br />
Artemisia<br />
Atutemo<br />
Aureja <strong>de</strong> zorra<br />
Avel<strong>la</strong>no<br />
Avel<strong>la</strong>na <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong><br />
Azucena <strong>de</strong>l campo<br />
Barba cabruna<br />
Barbón<br />
Barraco<br />
varil<strong>la</strong> b<strong>la</strong>nca<br />
Bai<strong>la</strong>huén<br />
Bellota<br />
Berenjena<br />
Bergamota<br />
Berro<br />
Betarraga<br />
Berza<br />
Bledo<br />
Bo<strong>la</strong> <strong>de</strong> nieve<br />
Boldo<br />
Bollén<br />
Bolsita<br />
Borraja<br />
Botón <strong>de</strong> oro<br />
Brea<br />
Breva<br />
Brócoli<br />
Proquín<br />
Cabellos <strong>de</strong> ángel<br />
Cochayuyo<br />
Ca<strong>la</strong>hua<strong>la</strong><br />
Cadillo<br />
Ca<strong>la</strong>baza<br />
Ca<strong>la</strong>fate<br />
Calchacura<br />
Callecalle<br />
Calva<br />
Caman<br />
Camote<br />
Campanil<strong>la</strong>.<br />
-369-<br />
Cytharexylon cyanocarpum.<br />
Cytharexylon cyanocarpum.<br />
Pyrethrum parthenium.<br />
L<strong>la</strong>gunoa g<strong>la</strong>ndulosa.<br />
Aristolochia chilensis.<br />
Guevina avel<strong>la</strong>na.<br />
Corylus avel<strong>la</strong>na.<br />
Chloraea speciosa.<br />
Tragopogon porrifolium.<br />
Poinciana gilliesii y Til<strong>la</strong>ndsia usneoi <strong>de</strong>s.<br />
Conium macu<strong>la</strong>tum.<br />
A<strong>de</strong>smia cinerea.<br />
Haplopappus bay<strong>la</strong>huen.<br />
Bellota miersii.<br />
So<strong>la</strong>num melongena.<br />
Mentha citrata.<br />
Cardamine nasturtioi<strong>de</strong>s y officinale.<br />
Beta vulgaris.<br />
Brassica oleracea.<br />
Euxolus <strong>de</strong>flexus y Blitum tenue.<br />
viburnum opulus.<br />
Boldoa fragans.<br />
Kageneckia oblonga y crataegoi<strong>de</strong>s.<br />
Capsel<strong>la</strong> bursa-pastoris.<br />
Borrago officinalis.<br />
Ranunculus acris.<br />
Tessaria absinthioi<strong>de</strong>s.<br />
El fruto <strong>de</strong>l Ficus carrica.<br />
Brassica oleracea.<br />
varias acaena.<br />
Las cuscuta.<br />
Las durvillea.<br />
Polystichum coriaceum y Goniophlebium<br />
trans lucens.<br />
Acaena pinnatifida, splen<strong>de</strong>ns y otras<br />
es pecies.<br />
Lagenaria vulgaris.<br />
Berberis buxifolia.<br />
Los líquenes.<br />
Libertia ixioi<strong>de</strong>s.<br />
Cicer arietinum.<br />
Retanil<strong>la</strong> ephedra.<br />
Batatas edulis.<br />
Aquilegia vulgaris.
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Cancán<br />
Cachan<strong>la</strong>gua<br />
Candial<br />
Canelillo<br />
Canelo<br />
Cáñamo<br />
Capuchina<br />
Capuli<br />
Carda<br />
Cardito<br />
Cardo<br />
Cardo Santo<br />
Cardo-Mariano<br />
Cardón<br />
Cardoncillo<br />
Carmín<br />
Cartucho<br />
Camisil<strong>la</strong><br />
Caracol<br />
Cariso<br />
Castaño<br />
Castaño <strong>de</strong> Indias<br />
Cavalluna<br />
Cayampa<br />
Cayampa <strong>de</strong>l diablo<br />
Cebol<strong>la</strong><br />
Cebolleta<br />
Cedrón<br />
Centel<strong>la</strong><br />
Cerezo<br />
Cebada<br />
Cicuta<br />
Ci<strong>la</strong>ntro<br />
Cinamomo<br />
Ciprés<br />
Ciprés <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong><br />
Ciruelillo<br />
Ciruelo<br />
C<strong>la</strong>vel<br />
C<strong>la</strong>velillo<br />
C<strong>la</strong>velillo <strong>de</strong>l campo<br />
clin-clin<br />
-370-<br />
Jubaea spectabilis.<br />
Erythraea chilensis.<br />
variedad <strong>de</strong>l triticum vulgare.<br />
Pitavia punctata.<br />
Drymis chilensis y winteri.<br />
Cannabis sativa.<br />
Tropaeolum majus, etc.<br />
Physalis pubescens.<br />
Dipsacus fullonum.<br />
Loasa p<strong>la</strong>cei.<br />
Cynara cardunculus.<br />
Argemone mexicana y Cnicus benedic tus.<br />
Silybum marianum.<br />
Puya coarctata.<br />
Eryngium panicu<strong>la</strong>tum y Bromelia<br />
bi co lor.<br />
Phyto<strong>la</strong>cca bogotensis.<br />
Argylia canescens.<br />
Dioscorea brioniaefolia.<br />
Phaseolus caracal<strong>la</strong>.<br />
Gynerium qui<strong>la</strong> y Arundo diaeca.<br />
Castaña vulgaris.<br />
Aesculus hippocastanum<br />
Loasa pallida.<br />
Los agaricus.<br />
Los lycoperdum.<br />
Allium cepa.<br />
Scil<strong>la</strong> chloroleuca.<br />
Lippia citriodora y lycioi<strong>de</strong>s.<br />
Anemone <strong>de</strong>capeta<strong>la</strong> y ranunculus<br />
muricatus.<br />
Cerasus vulgarie.<br />
Hor<strong>de</strong>um vulgare.<br />
Conium macu<strong>la</strong>tum.<br />
Coriandrum sativum.<br />
Melia azedarach.<br />
Libocedrus chilensis.<br />
Cupressus fastigiata.<br />
Embothrium coccineum.<br />
Prunus domestica.<br />
Los dianthus.<br />
varias asltraemeria.<br />
verbena scoparia y algunas mutisia.<br />
Polyga<strong>la</strong> gnidioi<strong>de</strong>s.
B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />
Clon<br />
Clonqui<br />
Coco<br />
Codocoypu<br />
Coirón<br />
Co<strong>la</strong> <strong>de</strong> ratón<br />
Co<strong>la</strong> <strong>de</strong> zorra<br />
Colcapiu<br />
Coles<br />
Coliflor<br />
Colliguay<br />
Colliguay macho<br />
Coihue<br />
Colsil<strong>la</strong><br />
Congona<br />
Contrarayo<br />
Contrayerba<br />
Copiu<br />
Coral<br />
Coralillo<br />
Corcolén<br />
Coronil<strong>la</strong> <strong>de</strong> fraile<br />
Corre-corre<br />
Correjue<strong>la</strong><br />
Corta<strong>de</strong>ra<br />
Corta<strong>de</strong>ra macho<br />
Coyán<br />
Coihue<br />
Coyán-<strong>la</strong>huén<br />
Crucero<br />
Cuernecil<strong>la</strong><br />
Cuerno <strong>de</strong> cabra<br />
Cu<strong>la</strong>ntrillo<br />
Ci<strong>la</strong>ntro<br />
Culén<br />
Culeu<br />
Cumino<br />
Curantillo<br />
Chacay<br />
Chagual<br />
Champa<br />
-371-<br />
Aristotelia maqui.<br />
Xanthium spinosum.<br />
El fruto <strong>de</strong>l Jubaea spectabilis.<br />
Myoschilos oblongum.<br />
Andropogon argenteus.<br />
Hor<strong>de</strong>um murinum.<br />
Arundo dioeca.<br />
Flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>pageria.<br />
Brassica oleracea var.<br />
Brassica oleracea.<br />
Colliguaya odorifera.<br />
A<strong>de</strong>nopeltis colliguaya.<br />
Chusquea cumingii.<br />
Aenothera mutica.<br />
Peperomia inaequalifolia.<br />
Euphorbia <strong>la</strong>thyris.<br />
F<strong>la</strong>veria contrayerba.<br />
Lapageria rosea.<br />
Luzuriaga radicans y Licium minutifolium.<br />
Licium chilense y gracile, y Ercil<strong>la</strong> volu<br />
bilis.<br />
Azara serrata.<br />
Encelia oblongifolia.<br />
Genarium rotundifolium.<br />
Convolvulus arvensis, hermanniae y<br />
dis sectus.<br />
Arundo dioeca.<br />
Typha angustifolia.<br />
Fagus oblicua.<br />
Fagus dombeyi.<br />
Pilea elegans.<br />
Colletia spinosa y ferox.<br />
Scyta<strong>la</strong>nthus acutus.<br />
A<strong>de</strong>smia subterranea, trijuga y horrida.<br />
Las especies <strong>de</strong> Adiantum.<br />
Coriandrum sativum.<br />
Psoralea bituminosa.<br />
Chusquea culeou.<br />
Cuminum cyminum.<br />
Escallonia berterania e illinita.<br />
Colletia doniana.<br />
Puya coarctata.<br />
Las phacelia.
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Chamico<br />
Chañal<br />
Chaqueihua<br />
Chepica<br />
Chequehue<br />
Chequén<br />
Chichiquín<br />
Chilca<br />
Chilquil<strong>la</strong><br />
China<br />
Chirimoya<br />
Chirivia<br />
Chupón<br />
Churco<br />
Dahuenneri<br />
Damasco<br />
Dauda<br />
Dengue<br />
Deu<br />
Diamelo<br />
Dicha<br />
Dichillo<br />
Digital<br />
Doca<br />
Doña Luisa<br />
Doradil<strong>la</strong><br />
Durazno<br />
Duraznillo<br />
Encina<br />
Endivia<br />
Enreda<strong>de</strong>ra<br />
Escabiosa<br />
Escarape<strong>la</strong><br />
Escobil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l campo<br />
Escorzonera<br />
Espadaña<br />
Espárrago<br />
Esparto<br />
Espinaca<br />
Espinillo<br />
Espino<br />
Espino b<strong>la</strong>nco<br />
Estoquil<strong>la</strong><br />
-372-<br />
Datura stramonium.<br />
Gourliea chilensis.<br />
Crino<strong>de</strong>ndrum hookerianum.<br />
Paspalus vaginatus.<br />
Crino<strong>de</strong>ndrum Hookerianum.<br />
Eugenia cheken.<br />
Pasithea caerulea.<br />
Baccharis racemosa y glutinosa.<br />
Baccharis confertifolia.<br />
Calendu<strong>la</strong> officinalis.<br />
Anona cherimolia.<br />
Pastinaca sativa.<br />
Bromelia sphace<strong>la</strong>ta.<br />
Oxalis gigantea.<br />
Especie <strong>de</strong> junco.<br />
Armeniaca vulgaris.<br />
F<strong>la</strong>veria contrayerba.<br />
Mirabilis ja<strong>la</strong>pa.<br />
Coriaria ruscifolia.<br />
Jasminum sambac.<br />
Pentacaeena ramosissima y Soliva ses si lis.<br />
Mulinum proliferum.<br />
Digitalis purpurea.<br />
Mesembryanthemum chilense.<br />
Nigel<strong>la</strong> damascena.<br />
Polypodium.<br />
Persica vulgaris.<br />
Polygonum persicaria.<br />
Quercus racemosa.<br />
Cichorium endivia.<br />
Dioclea jacquiniana y Dolichos ruber.<br />
Centaurea chilensis.<br />
Lychnis chalcedonica.<br />
verbena scoparia.<br />
Scorzonera hispanica y Achyrophorus<br />
scorzonerae, apargioi<strong>de</strong>s y spathu<strong>la</strong>tus.<br />
Typha angustifolia.<br />
Asparagus officinalis.<br />
Luzuriaga radicans.<br />
Spinacia oleracea.<br />
A<strong>de</strong>smia arborea.<br />
Acacia cavenia.<br />
Colletia crenata.<br />
Ma<strong>la</strong>cochaete riparia
B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />
Estramonio<br />
Faroles<br />
Fascine<br />
Flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> cuenta<br />
Flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> estrel<strong>la</strong><br />
Flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> noche<br />
Flor <strong>de</strong>l paraíso<br />
Flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> pasión<br />
Flor <strong>de</strong> <strong>la</strong> perdiz<br />
Flor <strong>de</strong> San José<br />
Flor <strong>de</strong>l sol<br />
Flor <strong>de</strong>l soldado<br />
Floripondio<br />
Fresa<br />
Frijol<br />
Frijol ver<strong>de</strong><br />
Frutil<strong>la</strong><br />
Frutil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l campo<br />
Fuinque<br />
Fumaria<br />
Garbanzo<br />
Gaultro<br />
Girasol<br />
G<strong>la</strong>sto<br />
Granada<br />
Grosel<strong>la</strong><br />
Gualtata<br />
Guanchu<br />
Guarda fuego<br />
Guayacán<br />
Guayacán <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Guayo colorado<br />
Guayún<br />
Gudil<strong>la</strong><br />
Guevuín<br />
Guilli <strong>de</strong> perro<br />
Guilli <strong>de</strong> San Francisco<br />
Guilli-patagua<br />
Guindo<br />
Guyaves<br />
Haba<br />
Habas<strong>la</strong>huén<br />
Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> apostema<br />
-373-<br />
Datura stramonium.<br />
Campanu<strong>la</strong> medium.<br />
Chiliotrichum amelloi<strong>de</strong>s.<br />
Ornithogalum arabicum.<br />
Anemone hepaticaefolia.<br />
Oenothera berteriana.<br />
Melia azedarach.<br />
Passiflora coerulea.<br />
Oxalis lobata.<br />
Oenothera berteriana y Ledocarpum<br />
pe duncu<strong>la</strong>re.<br />
Helianthus annuus.<br />
Alonsoa incisaefolia.<br />
Datura arborea.<br />
Fragaria vesca.<br />
Phaseolus vulgaris.<br />
Dolichos biflorus.<br />
Fragaria chilensis.<br />
Retanil<strong>la</strong> ephedra.<br />
Lomatia ferruginea.<br />
Fumaria media.<br />
Cicer arietinum.<br />
Baccharis concava.<br />
Helianthus annuus.<br />
Isatis tinctoria.<br />
Punica granatum.<br />
Ribes rubrum.<br />
Rumex crispus.<br />
Baccharis concava.<br />
Lomatia <strong>de</strong>ntata.<br />
Porlieria hygrometrica.<br />
Edwardsia microphyl<strong>la</strong>.<br />
Kageneckia oblonga.<br />
Cytharexylon cyanocarpum.<br />
Eugenia gudil<strong>la</strong>.<br />
Guevina avel<strong>la</strong>na.<br />
Nothoscordum striatellum.<br />
Leucocoryne alliacea.<br />
vil<strong>la</strong>resia mucronata.<br />
Cerasus vulgaris y avium.<br />
Frutos <strong>de</strong> <strong>la</strong> Opuntia vulgaris.<br />
Faba vulgaris.<br />
Sarmienta repens, Helianthus tubero sus.<br />
Oenothera mutica.
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Hierba buena<br />
Hierba <strong>de</strong>l chavalongo<br />
Hierba <strong>de</strong>l c<strong>la</strong>vo<br />
Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> escoba<br />
Hierba <strong>de</strong>l incordio<br />
Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>nceta<br />
Hierba <strong>de</strong>l <strong>la</strong>garto<br />
Hierba loca<br />
Hierba <strong>de</strong>l minero<br />
Hierba mora<br />
Hierba negra<br />
Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> perlil<strong>la</strong><br />
Hierba <strong>de</strong>l pato<br />
Hierba <strong>de</strong> p<strong>la</strong>ta<br />
Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> p<strong>la</strong>ta<br />
Hierba <strong>de</strong>l sapo<br />
Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida<br />
Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> virgen María<br />
Hierba <strong>de</strong> <strong>la</strong> yesca<br />
Higuera<br />
Higuerillo<br />
Hinojo<br />
Hivuén<br />
Hongo<br />
Huaicrahu<br />
Hual-hual<br />
Hualle<br />
Hualputa<br />
Huañil<br />
Huayu<br />
Hueti-hueti<br />
Huevil<br />
Huilmo<br />
Huingan<br />
Illeu<br />
Incienso<br />
Inoquillo<br />
Ital<strong>la</strong>huén<br />
Jacinto<br />
Jaril<strong>la</strong><br />
Jazmín<br />
Jazmín <strong>de</strong>l Papa<br />
-374-<br />
Mentha piperita.<br />
Whitheringia crispas y pinnata.<br />
Geum chilense.<br />
Baccharis spartioi<strong>de</strong>s.<br />
verbena erinoi<strong>de</strong>s.<br />
Senecio brasiliensis.<br />
Polystichum coriaceum y Goniophebium<br />
translucens.<br />
Phaca ochroleuca y Phaca f<strong>la</strong>va.<br />
Centaurea chilensis.<br />
Witheringia rubra y So<strong>la</strong>num nigrum.<br />
Mulirum spinosum<br />
Margyricarpus setosus.<br />
Myriophyllum verticil<strong>la</strong>tum.<br />
Potentil<strong>la</strong> anserina.<br />
Los equisetum.<br />
Myriophyllum verticil<strong>la</strong>tum.<br />
Gnaphalium vira-vira.<br />
Aristolochia chilensis.<br />
Chaetanthera berteriana.<br />
Ficus carrica.<br />
Ricinus communis.<br />
Foeniculum vulgare.<br />
Los gran<strong>de</strong>s cyperus.<br />
Los agaricus.<br />
Rumex hippiatricus.<br />
A<strong>de</strong>nostemum nitidum.<br />
Fagus oblicua.<br />
Medicago macu<strong>la</strong>ta.<br />
Proustia baccharoi<strong>de</strong>s y pungens.<br />
Kageneckia oblonga.<br />
varias viscia.<br />
vestia lycioi<strong>de</strong>s.<br />
varios sisyrinchium.<br />
Duvaua <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ns.<br />
Palithea caerulea.<br />
Balbisia berterii.<br />
Argylia canescens.<br />
Sarmienta repens.<br />
Hyacinthus orientalis.<br />
Larrea nitida y divaricata y A<strong>de</strong>smia balsa<br />
mica, dichotoma y trijuga<br />
Jasminum officinale.<br />
Fuchsia macrostema.
B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />
Jazmín <strong>de</strong> España<br />
Jazmín <strong>de</strong>l Tucumán<br />
Jeringuil<strong>la</strong><br />
Judía<br />
Junco marino<br />
Junco<br />
Lágrima <strong>de</strong> <strong>la</strong> virgen<br />
Lahuán<br />
Laurel<br />
Laurel-rosa<br />
Lauroceraso<br />
Lechuga<br />
Lefo<br />
Len<br />
Leña amaril<strong>la</strong><br />
Lengua <strong>de</strong> gato<br />
Lengua <strong>de</strong> vaca<br />
Lenteja<br />
Ligtu<br />
Li<strong>la</strong><br />
Lilén<br />
Lil<strong>la</strong><br />
Limón agrio y sutil<br />
Limón dulce<br />
Liñe<br />
Lingue<br />
Lino<br />
Lirio<br />
Litchi<br />
Litre<br />
Liun<br />
Loiqui<strong>la</strong>huén<br />
Luchi<br />
Luchi <strong>de</strong> río<br />
Luchicillo<br />
Lúcuma<br />
Lúcuma <strong>de</strong> Castil<strong>la</strong><br />
Lun<br />
Lúpulo<br />
L<strong>la</strong>l<strong>la</strong>nte<br />
L<strong>la</strong>mpangue<br />
L<strong>la</strong>ntén<br />
L<strong>la</strong>reta<br />
-375-<br />
Jasminum grandiflorum.<br />
Arauja albens.<br />
Phi<strong>la</strong><strong>de</strong>lphus coronarius.<br />
Phaseolus vulgaris.<br />
Colletia spinosa.<br />
Narcissus.<br />
Allium roseum.<br />
Libocedrus tetragona.<br />
Laurelia aromatica y Laurus nobilis.<br />
Nerium olean<strong>de</strong>r.<br />
Cerasus <strong>la</strong>uro-cerasus.<br />
Las <strong>la</strong>ctuca.<br />
Rumex romassa.<br />
Libocedrus chilensis.<br />
A<strong>de</strong>smia pinifolia.<br />
Galium aparine.<br />
Sagittaria chilensis.<br />
Ervum lens.<br />
Alstraemeria ligtu.<br />
Syringa vulgaris.<br />
Azara gilliesii y ce<strong>la</strong>strina.<br />
Jubaea spectabilis.<br />
Citrus limonum.<br />
Citrus limetta.<br />
Persea lingue.<br />
Persea lingue.<br />
Linum usitatissimum.<br />
Iris germanica.<br />
Persea lingue.<br />
Litrea venenosa.<br />
Escallonia revoluta.<br />
Erodium cicutarium.<br />
Ulva <strong>la</strong>tissima.<br />
Anacharis chilensis y Potamageton<br />
striatus.<br />
Azol<strong>la</strong> magel<strong>la</strong>nica.<br />
Lucuma obovata y valparadisea.<br />
Cydonia vulgaris.<br />
Escallonia myrtoi<strong>de</strong>a y revoluta.<br />
Humulus luputus.<br />
Geum chilense.<br />
Francoa sonchifolia.<br />
Los p<strong>la</strong>ntago <strong>de</strong> hojas anchas.<br />
Laretia acaulis.
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
L<strong>la</strong>reta <strong>de</strong> Coquimbo<br />
Lleivum<br />
Lleuqui<br />
Ma<strong>de</strong>n<br />
Madi<br />
Madreselva<br />
Maguey<br />
Maillico<br />
Maitén<br />
Maitencillo<br />
Maíz<br />
Mal <strong>de</strong> ojos<br />
Maltuerzo<br />
Malva<br />
Malva <strong>de</strong>l monte<br />
Malva jaspeada<br />
Malvaloca<br />
Malva <strong>de</strong> olor<br />
Malva real<br />
Malvavisco<br />
Malvil<strong>la</strong><br />
Mango<br />
Maniu<br />
Manhu<br />
Manzanil<strong>la</strong> bastarda<br />
Manzanil<strong>la</strong> <strong>de</strong>l campo<br />
Manzanil<strong>la</strong> cimarrona<br />
Manzano<br />
Manzano <strong>de</strong> Juan Fernán<strong>de</strong>z<br />
Many<br />
Mapolita azul<br />
Maqui<br />
Maravil<strong>la</strong><br />
Mardoño<br />
Marimoña<br />
Matagusanos<br />
Matalobos<br />
Maihuén<br />
Mayu<br />
Mayo <strong>de</strong>l monte<br />
Medallita<br />
-376-<br />
Azorel<strong>la</strong> madreporia.<br />
Los gran<strong>de</strong>s cyperus.<br />
Podocarpus andina.<br />
Weinmannia trichosperma.<br />
Madia sativa.<br />
Lonicera caprifolium.<br />
Puya coarctata.<br />
Psychrophi<strong>la</strong> andico<strong>la</strong>.<br />
Maytenus chilensis.<br />
Ionidium parviflorum.<br />
Zea mays.<br />
Poinciana gilliesii.<br />
Tropaeolum hookerianum y majus.<br />
Las malva.<br />
Hydrocotyle chamoemorus.<br />
Althaea rosea.<br />
Malva caroliniana y purpurea.<br />
Pe<strong>la</strong>rgonium odoratissimum.<br />
Althaea rosea.<br />
Lavatera arborea y Sphaeralcea<br />
obtusilo ba.<br />
Cristaria andico<strong>la</strong>.<br />
Bromus mango.<br />
Podocarpus chilina y Saxo-Gohea<br />
conspi cua.<br />
Las durvillea.<br />
Anthemis cotu<strong>la</strong>.<br />
Cephalophora aromatica.<br />
Bahia ambrosioi<strong>de</strong>s.<br />
Pyrus malus.<br />
Splitgerbera <strong>de</strong>nudata.<br />
Arachis hypogaea.<br />
Triteleia vio<strong>la</strong>cea.<br />
Aristote<strong>la</strong> maqui.<br />
Flourensia thurifera.<br />
Escallonia pulverulenta.<br />
Ranunculus asiaticus.<br />
F<strong>la</strong>veria contrayerba.<br />
Aranitum napellus.<br />
Opuntia maihuen.<br />
Xanthoxylon mayu, Cassia stipu<strong>la</strong>cea y<br />
Edwardsia chilensis.<br />
Edwardsia chilensis.<br />
Sarmienta repens.
B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />
Mel<strong>la</strong>huvilu<br />
Melocotón<br />
Melón<br />
Melón <strong>de</strong> olor<br />
Melongena<br />
Melossa<br />
Membrillo<br />
Meru-<strong>la</strong>huén<br />
Metrón<br />
Michay<br />
Mielga<br />
Mira<br />
Miramelindro<br />
Mitiqui<br />
Mitriu<br />
Molfuenmamel<br />
Mol<strong>la</strong>ca<br />
Molle<br />
Monjita<br />
Monte-amarillo<br />
Monte gordo<br />
Moral<br />
Mosqueta<br />
Mostaza b<strong>la</strong>nca<br />
Mostaza negra<br />
Mucú<br />
Muchu<br />
Muermo<br />
Mu<strong>la</strong>cachu<br />
Mulún<br />
Murtillo<br />
Murtillo<br />
Mutun<br />
Nabo<br />
Nalca<br />
Nanco-<strong>la</strong>huén<br />
Naranjillo<br />
Naranjo amargo<br />
Naranjo dulce<br />
Narciso<br />
Nardo<br />
Natri<br />
Nefuén<br />
Nipa<br />
-377-<br />
Pilea elegans.<br />
Persica vulgaris.<br />
Cucumis melo.<br />
Cucumis dudaim.<br />
So<strong>la</strong>num melongena.<br />
Madia sativa.<br />
Cydonia vulgaris.<br />
Linum se<strong>la</strong>ginoi<strong>de</strong>s.<br />
Oenothera berteriana.<br />
Berberis buxifolia y otras especies.<br />
Los medicago.<br />
Gochnatia rigida.<br />
Impatiens balsamina.<br />
Eugenia mitiqui.<br />
Ogiera triplinervia y Eugenia mitiqui.<br />
Rhamnus diffusus.<br />
Muhlenbeckia sagittaefolia.<br />
Litrea molle.<br />
Seyphanthus elegans.<br />
Brachyris gayana.<br />
Carica pyriformis.<br />
Los morus.<br />
varias rosas<br />
Sinapis alba.<br />
Sinapis nigra.<br />
Brassica campestris.<br />
Astericium chilense<br />
Eucryphia cordifolia.<br />
Malva niceaensis.<br />
Berberis marginata.<br />
Myrtus ugni.<br />
Gaultheria caespitosa.<br />
Oenothera berteriana.<br />
Brassica napus.<br />
Gunnera chilensis.<br />
Linum aquilinum.<br />
vil<strong>la</strong>resia mucronata.<br />
Citrus vulgaris.<br />
Citrus aurantium.<br />
varias especies <strong>de</strong> narcissus.<br />
Amaryllis ornata.<br />
Witheringia crispa.<br />
Guevina avel<strong>la</strong>na.<br />
Escallonia illinita.
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Nirrhe<br />
Nogal<br />
Notro<br />
Neculvedi<br />
Nuño<br />
Ojos <strong>de</strong> agua<br />
Olivillo<br />
Olivo<br />
Orégano<br />
Oreganillo<br />
Oreja <strong>de</strong> oso<br />
Ortiga<br />
Ortiga brava<br />
Ortiga macho<br />
Ouilli<br />
Pacoyuyu fino<br />
Pacul<br />
Paginamum<br />
Pahueldún<br />
Paico<br />
Paico-jullo<br />
Paja <strong>de</strong> estera<br />
Pajarito<br />
Pajarito amarillo<br />
Pajarillo azulillo<br />
Pajarito <strong>de</strong> campo<br />
Palhuén<br />
Pal<strong>la</strong>r<br />
Palmil<strong>la</strong><br />
Palma<br />
Palo amarillo<br />
Palo b<strong>la</strong>nco<br />
Palo colorado<br />
Palomato<br />
Palo muerto<br />
Palo negro<br />
Palo negro<br />
Palo santo<br />
-378-<br />
Eucryphia pinnatifolia.<br />
Jug<strong>la</strong>ns regia y Lomatia oblicua.<br />
Embothrium coccineum.<br />
varias chlorea.<br />
Sisyrinchium nuño, chilense, etc.<br />
Oxalis geminata y magel<strong>la</strong>nica.<br />
Aetoxicum punctatum y Kagenekia angus<br />
tifolia.<br />
O<strong>la</strong>ea europaea.<br />
Origanum maru.<br />
Gardoquia gilliesii y <strong>la</strong>s viviana.<br />
Primu<strong>la</strong> auricu<strong>la</strong>.<br />
Las urtica.<br />
Loasa p<strong>la</strong>cei y otras especies.<br />
Loasa p<strong>la</strong>cei y otras especies.<br />
Leucocoryne.<br />
Galinsoga parviflora.<br />
Krameria cistoí<strong>de</strong>a.<br />
Sanicu<strong>la</strong> liberta.<br />
Cynoctonum pachyphillum.<br />
Ambrina ambrosioi<strong>de</strong>s.<br />
Galinsoga parviflora.<br />
Typha angustifolia.<br />
Delphinium ajacis, y varios schizanthus.<br />
Tropaeolum aduncum.<br />
Pasithea coerulea.<br />
Cummingia campanu<strong>la</strong>ta.<br />
A<strong>de</strong>smia arborea, glutinosa y<br />
microphy l<strong>la</strong>.<br />
Phaseolus pal<strong>la</strong>r.<br />
Blechnum hastatum y algunos polypodium.<br />
Jubaea spectabilis, Phoenix dactylifera<br />
y Luzuriaga erecta.<br />
Berberis montana y otras.<br />
Fuchsia macrostema y Aetoxicum<br />
puncta tum.<br />
Lúcuma valparadisea.<br />
Flotovia diacanthoi<strong>de</strong>s.<br />
Aetoxicum punctatum.<br />
Cassia stipu<strong>la</strong>cea, Heliotropium stenophy<br />
llum y Haplopappus foliosus.<br />
Eugenia grata.<br />
Porlieria hygrometrica y Weinmannia tri-
B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />
Palo <strong>de</strong> yegua<br />
Panque<br />
Panul<br />
Panza <strong>de</strong> burro<br />
Pañil<br />
Papa<br />
Papa espinosa<br />
Papil<strong>la</strong><br />
Parra<br />
Parril<strong>la</strong><br />
Paril<strong>la</strong> b<strong>la</strong>nca<br />
Parqui<br />
Pata <strong>de</strong> león<br />
Patagua<br />
Patagua <strong>de</strong> valdivia<br />
Patata<br />
Pehuén<br />
Pellín<br />
Pelu<br />
Penacho<br />
Penca<br />
Pepino<br />
Peral<br />
Peralillo<br />
Peregrina<br />
Perejil<br />
Perifolio<br />
Petun<br />
Peumo<br />
Pichi<br />
Pichinel<strong>la</strong><br />
Pichoa<br />
Pi<strong>la</strong>-pi<strong>la</strong><br />
Pillopillo<br />
Pilpil b<strong>la</strong>nco<br />
Pimiento<br />
Pimpine<strong>la</strong> cimarrón<br />
Pingo-pingo<br />
Pies <strong>de</strong> pajarito<br />
Pino<br />
Piñol<br />
Piñón<br />
-379-<br />
chosperma.<br />
Senecio <strong>de</strong>nticu<strong>la</strong>tus.<br />
Gunnera chilensis.<br />
Ligusticum panul.<br />
Salpiglossis spinescens y A<strong>de</strong>smia<br />
aphy l<strong>la</strong>.<br />
Buddleia globosa.<br />
So<strong>la</strong>num tuberosum.<br />
Datura stramonium.<br />
Priva levis y valeriana papil<strong>la</strong>.<br />
vitis vinifera.<br />
Ribes g<strong>la</strong>ndulosum y Cissus striata.<br />
Proustia pyrifolia.<br />
Cestrum parqui.<br />
Sanicu<strong>la</strong> liberta.<br />
Tricuspidaria <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ns.<br />
Eugenia p<strong>la</strong>nipes.<br />
Batatas edulis.<br />
Araucara imbricata.<br />
Corazón <strong>de</strong>l Fagus obliqua.<br />
Edwardsia microphyl<strong>la</strong>.<br />
Celosia cristata y Amarantus hybridus.<br />
Cucurbita maxima.<br />
Cucumis sativus.<br />
Pyrus communis.<br />
Psychotria pyrifolia.<br />
Las alstroemeria.<br />
Petroselinum sativum.<br />
Anthriscus cerefolium.<br />
Petunia cumingiana.<br />
Cryptocaria peumus.<br />
Faviana imbricata.<br />
Faviana viscosa.<br />
Euphorbia chilensis.<br />
Modio<strong>la</strong> caroliniana.<br />
Daphne pillopillo.<br />
Lardizaba<strong>la</strong> biternata y triternata.<br />
Capsicum annuum.<br />
Acaena pinnatifida.<br />
Ephedra andina.<br />
Senecio hakeaefolius.<br />
Pinus <strong>la</strong>ricio.<br />
Lomatia <strong>de</strong>ntata.<br />
Araucaria imbricata y Pinus pinea.
Pircun<br />
Pitao<br />
Pitra<br />
Piune<br />
P<strong>la</strong>ca<br />
Peonía<br />
Poleo<br />
Poñi<br />
Polisone<br />
Poquil<br />
Porotillo<br />
Porotito<br />
Puya<br />
Poroto<br />
Porroto <strong>de</strong> España<br />
Proquín<br />
Quebracho<br />
Quelén-quelén o quelu<strong>la</strong>huén<br />
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Quil<strong>la</strong>y<br />
Quellguen<br />
Quelliguenchucaou<br />
Queule<br />
Quilmay<br />
Qui<strong>la</strong><br />
Quilinejo<br />
Quilo<br />
Quilquil<br />
Quinchamalí<br />
Quinchigues<br />
Quínoa<br />
Quinoa b<strong>la</strong>nca<br />
Quinquin<br />
Quintral<br />
Quintral <strong>de</strong> quisco<br />
Quisco<br />
Rabanito<br />
Rábano<br />
Rancagua<br />
Rabo <strong>de</strong> zorra<br />
Raral<br />
Raran<br />
Ratonera<br />
-380-<br />
Anisomeria drastica y coriacea.<br />
Pitavia punctata.<br />
Myrtus triflora y Eugenia multiflora.<br />
Lomatia ferruginea.<br />
Los mimulus.<br />
Paeonia officinalis.<br />
Mentha pulegium.<br />
So<strong>la</strong>num tuberosum.<br />
Crino<strong>de</strong>ndrum hookerianum.<br />
Cephalophora g<strong>la</strong>uca.<br />
Hoffmanseggia falcaria y vestia lycoi<strong>de</strong>s.<br />
Dolichos biflorus.<br />
Puya coarctata.<br />
Phaseolus vulgaris.<br />
Phaseolus multiflorus.<br />
Acaena argentea y otras.<br />
Cassia emarginata.<br />
Polyga<strong>la</strong> gnidioi<strong>de</strong>s, thesioi<strong>de</strong>s y Monnina<br />
linearifolia.<br />
Quil<strong>la</strong>ja saponaria.<br />
Fragaria chilensis.<br />
Cunina sanfuentes.<br />
A<strong>de</strong>nostemum nitidum.<br />
Myriogyne e<strong>la</strong>tinoi<strong>de</strong>s.<br />
Chusquea qui<strong>la</strong>.<br />
Luzuriga radicans.<br />
Muhlenbeckia sagittaefolia.<br />
Lomaria chilensis.<br />
Los quinchamalium.<br />
Tagetes patu<strong>la</strong> y erecta.<br />
Chenopodium quinoa.<br />
Chenopodium purpurascens.<br />
Las uncinias.<br />
Los loranthus.<br />
Loranthus aphyllus.<br />
Cereus quisco.<br />
Raphanus sativus.<br />
Raphanus sativus.<br />
Lasthenia obtusifolia.<br />
Polypogonum monspeliensis y Eupatorium<br />
foliolosum.<br />
Lomatia oblicua.<br />
Eugenia raran.<br />
Hierochloa utricu<strong>la</strong>ta.
B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />
Raulí<br />
Relbún<br />
Remo<strong>la</strong>cha<br />
Renil<strong>la</strong><br />
Repollo<br />
Repu<br />
Reseda<br />
Resinillo<br />
Resino<br />
Resino hembra<br />
Retama<br />
Retamil<strong>la</strong><br />
Retortón<br />
Revienta-ojos<br />
Rimu<br />
Rhugi<br />
Roble<br />
Rodalán<br />
Romassa<br />
Romerillo<br />
Rosa<br />
Romero<br />
Ruda<br />
Rumpiata<br />
Salvia<br />
Salvia b<strong>la</strong>nca<br />
Salvia macho<br />
Sandal<br />
Sandía<br />
Sandía-<strong>la</strong>huén<br />
Sandillón<br />
Sangre <strong>de</strong> toro<br />
Sanguinaria<br />
Sarcil<strong>la</strong><br />
Sauce<br />
Sauco<br />
Savi<strong>la</strong><br />
Sen<br />
Serraja<br />
Siempreviva<br />
-381-<br />
Fagus procera.<br />
Calceo<strong>la</strong>ria arachnoi<strong>de</strong>a y cana, y Galium<br />
relbun y chilensis.<br />
Beta vulgaris.<br />
Ca<strong>la</strong>ndrinia longiscapa y discolor.<br />
Brassica oleracea.<br />
Cytharexylon cyanocarpum.<br />
Reseda odorata.<br />
Robinsonia gracilis.<br />
Robinsonia thurifera.<br />
Balbisia berterii.<br />
Sarothamnus scoparius y Spartium<br />
jun ceum.<br />
Linum aquilinum y ramosissimum y<br />
Retanil<strong>la</strong> ephedra.<br />
Prosopis strombulifera.<br />
Las alstraemeria.<br />
Oxalis lobata.<br />
Chusquea coleus.<br />
Fagus oblicua y Quercus racemosa.<br />
Oenothera mutica.<br />
Rumex romassa y otras especies.<br />
Lomatia ferruginea y Baccharis<br />
rosmari ni folia.<br />
La rosa.<br />
Baccharis rosmarinifolia.<br />
Ruta bracteosa.<br />
Bridgesia incisifolia.<br />
Sphacele lindleyi.<br />
Lippia chilensis.<br />
Eupatorium salvia.<br />
Santalum album.<br />
Cucumis citrullus.<br />
verbena erinoi<strong>de</strong>s.<br />
Echinocactus sandillon.<br />
Oenothera tenel<strong>la</strong>.<br />
Polygonium sanguinaria.<br />
Bomaria salsil<strong>la</strong>.<br />
Salix humboldtiana.<br />
Aralia <strong>la</strong>ete-virens y Sambucus australis.<br />
varias especies <strong>de</strong> aloe cultivadas.<br />
Cassia vernicosa.<br />
Sonchus fal<strong>la</strong>x.<br />
Triptiolion spinosum.
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
Siete camisas<br />
Sofía<br />
Sosa<br />
Suspiros<br />
Tabaco<br />
Tabaco cimarrón<br />
Tara<br />
Tártaro<br />
Tautau<br />
Tecke<br />
Tekel-tekel<br />
Temb<strong>la</strong><strong>de</strong>ril<strong>la</strong><br />
Temu<br />
Thihue<br />
Tiaca<br />
Tilco<br />
Tinel<br />
Tomata<br />
Tomatillo<br />
Toronjil<br />
Tralhuén<br />
Traro-voqui<br />
Trepual<br />
Trevu<br />
Trevul<br />
Trigo<br />
Trigo sarraceno<br />
Trinitaria<br />
Tulipán<br />
Tulipán <strong>de</strong>l campo<br />
Tulipán <strong>de</strong>l monte<br />
Tuna<br />
Tupa<br />
Hualtata<br />
Huel<strong>la</strong><br />
Ulmo<br />
Uñi<br />
Uño-perquén<br />
Upulguru<br />
Usillo<br />
Uvil<strong>la</strong><br />
-382-<br />
Escallonia revoluta.<br />
Sysimbrium sophia.<br />
Salicornia peruviana y <strong>la</strong>s salso<strong>la</strong>.<br />
Ipomaea purpurea.<br />
Nicotiana tabacum.<br />
Nicotiana angustifolia.<br />
Culteria tinctoria.<br />
Euphorbia <strong>la</strong>thyris.<br />
Myrtus candollii.<br />
Aetoxicum punctatum.<br />
Libertia ixioi<strong>de</strong>s.<br />
Los hydrocotyle y <strong>la</strong>s Phaca ochroleuca<br />
y f<strong>la</strong>va.<br />
Eugenia temu.<br />
Laurelia aromatica.<br />
Caldcluvia panicu<strong>la</strong>ta.<br />
Fuchsia macrostema.<br />
Weinmannia trichosperma.<br />
Tomata esculentum.<br />
Witheringia tomatillo, berteroana, y<br />
So<strong>la</strong>num e<strong>la</strong>eagnifolium.<br />
Melissa officinalis.<br />
Trevoa quinquenervia.<br />
Daphne andina.<br />
Myrtus stipu<strong>la</strong>ris.<br />
Trevoa trinervia.<br />
Melilotus paviflora y algunos trifolium.<br />
Triticum vulgare.<br />
Fagopyrum exculentum.<br />
vio<strong>la</strong> tricolor y Tigridia pavonia.<br />
varios narcissus.<br />
Chloraea incisa.<br />
Chloraea alpina.<br />
Opuntia vulgaris.<br />
Tupa feuillei y otras especies.<br />
Senecio hualtata.<br />
Abutilon vitifolium.<br />
Eucryphia cordifolia y Cryptocaria<br />
Berte roana.<br />
Myrtus ugni.<br />
Wahlenbergia linarioi<strong>de</strong>s.<br />
Las Acaenas.<br />
Cyclolepis genistoi<strong>de</strong>s.<br />
Ribes g<strong>la</strong>ndulosum y punctatum.
B o t á n i c a – c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s<br />
Uvillo<br />
valeriana<br />
vallico<br />
varita <strong>de</strong> San José<br />
verbena<br />
verdo<strong>la</strong>ga<br />
vicuña<br />
vid<br />
vinagril<strong>la</strong><br />
violeta<br />
vira-vira<br />
visnaga<br />
viuda<br />
voigue<br />
voqui<br />
voqui arrastrado<br />
voqui b<strong>la</strong>nco<br />
voqui colorado<br />
voqui negro<br />
voquicillo<br />
Yedra<br />
Yelmo<br />
Yuyo<br />
Zanahoria<br />
Zapallo<br />
Zarzaparil<strong>la</strong><br />
Zizaña<br />
F i n d e l a c o n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s<br />
-383-<br />
Monttea chilensis.<br />
Las valeriana.<br />
Lolum temulentum.<br />
Los gran<strong>de</strong>s cyperus.<br />
verbena littoralis.<br />
Portu<strong>la</strong>ca oleracea.<br />
El fruto <strong>de</strong> <strong>la</strong> Arauja albens.<br />
vitis vinifera.<br />
Oxalis rosea y dumetorum.<br />
vio<strong>la</strong> odorata y otras.<br />
Guaphalium vira-vira.<br />
Ammi visnaga.<br />
Escabiosa atro-purpurea.<br />
Drymis chilensis y winteri.<br />
Echites chilensis.<br />
Cissus striata.<br />
Lardizaba<strong>la</strong> biternata y triternata y<br />
Proustia pirifolia.<br />
Cissus striata.<br />
Muhlenbeckia sagittaefolia.<br />
Astephanus geminiflorus y Cynoctonum<br />
chiloense.<br />
Ercil<strong>la</strong> volubilis.<br />
Decostea scan<strong>de</strong>ns.<br />
Brassica campestris.<br />
Daucus carota.<br />
Cucurbita maxima.<br />
Herreria stel<strong>la</strong>ta.<br />
Centaurea melitensis.
B o t á n i c a – í n d i c e d e l a s l á m i n a s y o r d e n q u e s e h a d e s e G u i r...<br />
1 Barneoudia.<br />
2 Psychrophi<strong>la</strong>.<br />
3 Berberis.<br />
4 Perreymondia.<br />
5 Hexaptera.<br />
6 vio<strong>la</strong>.<br />
7 Malva.<br />
8 Eucryphia.<br />
9 Dinemandra.<br />
10 Dinemagonum.<br />
11 L<strong>la</strong>gunoa.<br />
12 viviana.<br />
13 Cissarobryon.<br />
14 Oxalis.<br />
15 Bulnesia.<br />
16 Pintoa.<br />
17 Astragalus.<br />
18 A<strong>de</strong>smia.<br />
19 Caesalpinia.<br />
20 Balsamocarpon.<br />
21 Acaena.<br />
22 Gayophytum.<br />
23 Go<strong>de</strong>tia.<br />
24 Boisduvalia.<br />
íNDICE DE LAS LÁMINAS Y ORDEN<br />
QUE SE HA DE SEGUIR<br />
EN LA<br />
ENCUADERNACIÓN<br />
FANEROGAMIA<br />
-385-<br />
25 Carica.<br />
26 Huidobria.<br />
27 Loasa.<br />
28 Ca<strong>la</strong>ndrinia.<br />
29 valdivia.<br />
30 Bowlesia.<br />
31 Helosciadium.<br />
32 Gymnophiton.<br />
32 bis Lepidoceras.<br />
32 ter Decostea.<br />
33 Cruckshanksia.<br />
34 Cunina.<br />
35 Chaetanthera.<br />
36 Egania.<br />
37 Carmelita.<br />
38 Aldunatea.<br />
39 Triptilion.<br />
40 Strongyloma.<br />
41 Caloptilium.<br />
42 Panargyrum.<br />
43 Pleocarphus.<br />
44 Odontocarpha.<br />
45 Dolichogyne.<br />
46 Bezanil<strong>la</strong>.<br />
47 Werneria.
48 Infantea.<br />
49 Saubinetia.<br />
50 Cyphocarpus.<br />
51 Monttea.<br />
51 bis Reyesia.<br />
52 Eritrichium.<br />
53 Eutoca.<br />
54 Theresa.<br />
55 Bouchea.<br />
56 Desfontainea.<br />
57 Mimulus.<br />
58 Lastarrea.<br />
59 Bellota.<br />
60 A<strong>de</strong>nostemum.<br />
61 Colliguaya.<br />
62 Molina.<br />
63 Chloraea gayana.<br />
64 Chloraea <strong>de</strong>nsa.<br />
65 Chloraea odontoglossa.<br />
1 Polytrichum.<br />
2 Trichostomum.<br />
3 Zygodon.<br />
4 Leptoch<strong>la</strong>ena.<br />
5 Au<strong>la</strong>comnion.<br />
6 Gymnanthe.<br />
7 Stylobates.<br />
8 Crinu<strong>la</strong>.<br />
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
CRIPTOGAMIA<br />
-386-<br />
66 Asarca.<br />
67 Bromelia.<br />
68 Miersia.<br />
69 Leucocoryne.<br />
69 bis Tristagma.<br />
70 Cyperus.<br />
71 Heleocharis.<br />
72 Uncinia.<br />
73 Carex.<br />
74 Gymnothrix.<br />
75 Nassel<strong>la</strong>.<br />
76 Agrostis.<br />
77 Polypogon.<br />
78 Deyeuxia.<br />
79 Monandraira.<br />
80 Danthonia.<br />
81 Rhombaelytrum.<br />
82 Bromus.<br />
83 Chusquea.<br />
9 Xy<strong>la</strong>ria.<br />
10 Nectria.<br />
11 Evernia.<br />
12 Sticta.<br />
13 Chio<strong>de</strong>cton.<br />
14 Desmarestia.<br />
15 Rhodymenia.<br />
16 Phyllophora.
B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />
Abietíneas, v, 367.<br />
Abrotanel<strong>la</strong>, iv, 206.<br />
Abutilon, i, 294.<br />
Acacia, ii, 207.<br />
Acaena, ii, 231.<br />
Acantáceasi, v, 35.<br />
Achnanthes, viii, 358.<br />
Achyrophorus, iii, 401.<br />
Aconitum, i, 54.<br />
Acro<strong>la</strong>sia, ii, 369.<br />
Acropeltis, viii, 302.<br />
Acrostichum, v i, 512.<br />
Actidium, v i i, 470.<br />
A<strong>de</strong>nocaulon, iii, 437.<br />
A<strong>de</strong>nocystis, viii, 238.<br />
A<strong>de</strong>nopeltis, v, 294.<br />
A<strong>de</strong>nostemum, v, 262.<br />
A<strong>de</strong>smia, ii, 124.<br />
Adiantum, v i, 519.<br />
Adonis, i, 25.<br />
Aextoxicum, v, 304.<br />
Aecidium, viii, 33.<br />
Aesculus, i, 328.<br />
íNDICE<br />
DE LOS<br />
ÓRDENES, FAMILIAS Y GÉNEROS<br />
CONTENIDOS EN ESTA OBRA<br />
-387-<br />
Aethalium, viii, 9.<br />
Agaricus, v i i, 292.<br />
Ag<strong>la</strong>o<strong>de</strong>ndrum, viii, 365.<br />
Ag<strong>la</strong>ophyllum, viii, 256.<br />
Agrostis, v i, 345.<br />
Ahnfeltia, viii, 308.<br />
Aira, v i, 375.<br />
Alchemil<strong>la</strong>, ii, 248.<br />
Aldunatea, iii, 292.<br />
Algas, viii, 211.<br />
Alibrexia, v, 103.<br />
Alismáceas, v, 381.<br />
Allionia, v, 183.<br />
Allium, v i, 94.<br />
Alona, v, 100.<br />
Alonsoa, v, 105.<br />
Alopecurus, v i, 302.<br />
Alsophi<strong>la</strong>, v i, 554.<br />
Alstroemeria, v i, 68.<br />
Althaea, i, 261.<br />
Alyssum, i, 144.<br />
Amarantáceas, v, 187.<br />
Amarantus, v, 189.
Amarilí<strong>de</strong>as, v i, 55.<br />
Amblyopappus, iv, 216.<br />
Ambrina, v, 203.<br />
Ambrosia, iv, 256.<br />
Ammi, iii, 116.<br />
Ampelí<strong>de</strong>as, i, 341.<br />
Amphiroa, viii, 296.<br />
Amsinckia, iv, 414.<br />
Amygdalus, ii, 212.<br />
Anabaena, viii, 353.<br />
Anacardiáceas, ii, 37.<br />
Anacharis, v, 379.<br />
Anactinia, iv, 9.<br />
Anagalis, iv, 316.<br />
Androcryphia, v i i, 260.<br />
Andropogon, v i, 281.<br />
Anemone, i, 20.<br />
Aneura, v i i, 264.<br />
Angioridium, viii, 9.<br />
Aniseia, iv, 385.<br />
Anisomeria, v, 219.<br />
Anoda, i, 281.<br />
Anona, i, 65.<br />
Anonáceas, i, 65.<br />
Antennaria, iv, 197.<br />
Antennaria, v i i, 499.<br />
Anthemis, iv, 200.<br />
Anthoceros, v i i, 285.<br />
Anthriscus, iii, 129.<br />
Antirrhinum, v, 133.<br />
Apium, iii, 111.<br />
Aplocarya, v, 98.<br />
Apocíneas, iv, 331.<br />
Aquilegia, i, 52.<br />
Arachnion, v i i, 518.<br />
Aralia, iii, 139.<br />
Araliáceas, iii, 139.<br />
Araucaria, v, 367.<br />
Arauja, iv, 342.<br />
Arcyria, viii, 16.<br />
Arenaria, i, 241.<br />
Argemone, i, 94.<br />
Argylia, iv, 355.<br />
Aristida, v i, 330.<br />
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
-388-<br />
Aristolochia, v, 287.<br />
Aristoloquíeas, v, 287.<br />
Aristotelia, i, 298.<br />
Arjona, v, 281.<br />
Armeniaca, ii, 216.<br />
Armeria, v, 166.<br />
Artemisia, iv, 203.<br />
Arthonia, viii, 169.<br />
Arundo, v i, 366.<br />
Asarca, v, 420.<br />
Aschistodon, v i i, 148.<br />
Asclepiá<strong>de</strong>as, iv, 337.<br />
Ascobolus, v i i, 395.<br />
Asparagus, v i, 33.<br />
Aspidium, v i, 550.<br />
Aspidophora, viii, 259.<br />
Asplenium, v i, 532.<br />
Astelia, v i, 119.<br />
Astelíeas, v i, 119.<br />
Astephanus, iv, 337.<br />
Aster, iv, 10.<br />
Asterina, v i i, 475.<br />
Asteriscium, iii, 92.<br />
Astragalus, ii, 89.<br />
Astrephia, iii, 221.<br />
Atriplex, v, 207.<br />
Atropa, v, 78.<br />
Atropis, v i, 439.<br />
Au<strong>la</strong>comnion, v i i, 87.<br />
Auranciáceas, i, 305.<br />
Avena, v i, 396.<br />
Azara, i, 177.<br />
Azol<strong>la</strong>, v i, 577.<br />
Azorel<strong>la</strong>, iii, 72.<br />
Baccharis, iv, 64.<br />
Bahía, iv, 213.<br />
Ba<strong>la</strong>rdia, ii, 451.<br />
Balbisia, iv, 102.<br />
Ballía, viii, 332.<br />
Balsamíneas, i, 421.<br />
Balsamocarpon, ii, 186.<br />
Barna<strong>de</strong>sia, iii, 239.<br />
Barneoudia, i, 27.<br />
Bartonia, ii, 367.
B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />
Bartramia, v i i, 75.<br />
Bartsia, v, 129.<br />
Batatas, iv, 377.<br />
Belloa, iii, 312.<br />
Bellota, v, 256.<br />
Berberí<strong>de</strong>as, i, 73.<br />
Berberis, i, 73.<br />
Beta, v, 198.<br />
Betckea, iii, 223.<br />
Bezanil<strong>la</strong>, iv, 91.<br />
Biatora, viii, 151.<br />
Bi<strong>de</strong>ns, iv, 244.<br />
Bignoniáceas, iv, 355.<br />
Bipinnu<strong>la</strong>, v, 418.<br />
Bixáceas, i, 177.<br />
Blechnum, v i, 513.<br />
Blennosperma, iv, 249.<br />
Blitum, v, 206.<br />
Blumenbachia, ii, 371.<br />
Boerhaavia, v, 184.<br />
Bohmeria, v, 318.<br />
Boisduvalia, ii, 290.<br />
Bo<strong>la</strong>x, iii, 81.<br />
Boldoa, v, 309.<br />
Bomaria, v i, 78.<br />
Boopis, iii, 231.<br />
Boqui<strong>la</strong>, i, 70.<br />
Borragíneas, iv, 399.<br />
Borrago, iv, 416.<br />
Bostrychia, viii, 283.<br />
Bouchea, v, 23.<br />
Bovista, v i i, 517.<br />
Bowlesia, iii, 64.<br />
Brachyc<strong>la</strong>dos, iii, 282.<br />
Brachyris, iv, 28.<br />
Brassica, i, 125.<br />
Bridgesia, i, 333.<br />
Brisegnoa, v, 249.<br />
Bromelia, v i, 7.<br />
Bromeliáceas, v i, 7.<br />
Bromus, v i, 471.<br />
Bryopsis, viii, 251.<br />
Bryopteris, v i i, 246.<br />
Bryum, v i i, 93.<br />
-389-<br />
Buddleia, v, 108.<br />
Bulgaria, v i i, 393.<br />
Bulnesia, i, 427.<br />
Bustillosia, iii, 99.<br />
Cacalia, iv, 174<br />
Cácteas, iii, 9.<br />
Caiophora, ii, 374.<br />
Ca<strong>la</strong>ndrinia, ii, 412.<br />
Calceo<strong>la</strong>ria, v, 139.<br />
Caldcluvia, iii, 43.<br />
Calendu<strong>la</strong>, iv, 257.<br />
Calicéreas, iii, 229.<br />
Calliandra, ii, 205.<br />
Callistephus, iv, 15.<br />
Callithamnion, viii, 333.<br />
Callitriche, ii, 305.<br />
Callixine, v i, 37.<br />
Callymenia, viii, 316.<br />
Calocera, v i i, 360.<br />
Calopappus, iii, 270.<br />
Caloptilium, iii, 337.<br />
Calycera, iii, 233.<br />
Calystegia, iv, 386.<br />
Campanu<strong>la</strong>, iv, 287.<br />
Campanuláceas, iv, 285.<br />
Campylopus, v i i, 157.<br />
Canáceas, v i, 5.<br />
Canna, v i, 5.<br />
Cannabíneas, v, 325.<br />
Cannabis, v, 325.<br />
Caparí<strong>de</strong>as, i, 171.<br />
Capea, viii, 233.<br />
Caprifoliáceas, iii, 161.<br />
Capsel<strong>la</strong>, i, 155.<br />
Capsicum, v, 58.<br />
Cardamine, i, 102.<br />
Carex, v i, 190.<br />
Carica, ii, 351.<br />
Cariofíleas, i, 229.<br />
Carmelita, iii, 259.<br />
Carpha, v i, 185.<br />
Cassia, ii, 193.<br />
Castanea, v, 349.<br />
Catabrosa, v i, 436.
Cau<strong>la</strong>canthus, viii, 277.<br />
Caulerpa, viii, 343.<br />
Ce<strong>la</strong>stráceas, ii, 7.<br />
Celosia, v, 188.<br />
Cenagium, v i i, 400.<br />
Centaurea, iv, 259.<br />
Centranthus, iii, 220.<br />
<strong>Centro</strong>ceras, viii, 329.<br />
<strong>Centro</strong>lepí<strong>de</strong>as, v i, 137.<br />
Cephalophora, iv, 220.<br />
Ceramium, viii, 328.<br />
Cerastium, i, 247.<br />
Cerasus, ii, 217.<br />
Ceratium, viii, 21.<br />
Ceratodon, v i i, 154.<br />
Cercis, ii, 179.<br />
Cereus, iii, 17.<br />
Cestrum, v, 84.<br />
Cetraria, viii, 81.<br />
Ceuthospora, v i i, 480.<br />
Cicer, ii, 101.<br />
Cichorium, iii, 397.<br />
Cincinalis, v i, 530.<br />
Ciperáceas, v i, 145.<br />
Cissarobryon, i, 364.<br />
Cissus, i, 341.<br />
Cistíneas, i, 185.<br />
Citrus, i, 305.<br />
C<strong>la</strong>donia, viii, 141.<br />
C<strong>la</strong>dosporium, viii, 29.<br />
C<strong>la</strong>dostephus, viii, 241.<br />
C<strong>la</strong>rionea, iii, 374.<br />
C<strong>la</strong>thrus, v i i, 502.<br />
C<strong>la</strong>varia, v i i, 358.<br />
Cleome, i, 172.<br />
Clethra, iv, 300.<br />
Chei<strong>la</strong>nthes, v i, 528.<br />
Chlidanthus, v i, 62.<br />
Clintonia, iv, 271.<br />
Closia, iv, 100.<br />
Cnicus, iv, 263.<br />
Cobea, iv, 375.<br />
Cocconeis, viii, 356.<br />
Codium, viii, 250.<br />
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
-390-<br />
Codonorchis, v, 429.<br />
Coenogonium, viii, 192.<br />
Caesalpinia, ii, 181.<br />
Colemáceos, viii, 191.<br />
Collema, viii, 194.<br />
Colletia, ii, 26.<br />
Colliguaya, v, 296.<br />
Collomia, iv, 369.<br />
Colobanthus, ii, 406.<br />
Columnea, iv, 294.<br />
Colutea, ii, 76.<br />
Compuestas, iii, 237.<br />
Conanthera, v i, 113.<br />
Condalia, ii, 20.<br />
Conferva, viii, 345.<br />
Coniosporium, viii, 32.<br />
Coniothecium, viii, 30.<br />
Conium, iii, 133.<br />
Conomitrium, v i i, 52.<br />
Conostomum, v i i, 80.<br />
Convolvuláceas, iv, 377.<br />
Convolvulus, iv, 380.<br />
Conyza, iv, 58.<br />
Coprinus, v i i, 308.<br />
Cora, v i i, 352.<br />
Corallina, viii, 294.<br />
Cordia, iv, 399.<br />
Coriandrum, iii, 134.<br />
Coriaria, i, 441.<br />
Coriáreas, i, 441.<br />
Cornidia, iii, 44.<br />
Coroliflores, iv, 307.<br />
Corrigio<strong>la</strong>, ii, 445.<br />
Corticium, v i i, 353.<br />
Cortinarius, v i i, 309.<br />
Corylus, v, 351.<br />
Coulteria, ii, 180.<br />
Crambe, i, 131.<br />
Crantzia, iii, 119.<br />
Crasuláceas, ii, 455.<br />
Cratericarpium, ii, 286.<br />
Cremolobus, i, 153.<br />
Cressa, iv, 387.<br />
Crino<strong>de</strong>ndrum, i, 301.
B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />
Crinu<strong>la</strong>, v i i, 360.<br />
Criptógamas, v i, 505.<br />
Cristaria, i, 282.<br />
Crocicreas, v i i, 485.<br />
Crucíferas, i, 101.<br />
Cruckshanksia, iii, 178.<br />
Cryphaea, v i i, 49.<br />
Cryptocaria, v, 257.<br />
Cucumis, ii, 346.<br />
Cucurbita, ii, 344.<br />
Cucurbitáceas, ii, 343.<br />
Culcitium, iv, 109.<br />
Cuminia, iv, 449.<br />
Cuminum, iii, 124.<br />
Cummingia, v i, 114.<br />
Cunina, iii, 189.<br />
Cupressineas, v, 359.<br />
Cupressus, v, 362.<br />
Cupulíferas, v, 343.<br />
Cuscuta, iv, 389.<br />
Cyathus, v i i, 504.<br />
Cyclolepis, iii, 266.<br />
Cyclotel<strong>la</strong>, viii, 355.<br />
Cydonia, ii, 264.<br />
Cymbel<strong>la</strong>, viii, 356.<br />
Cynara, iv, 265.<br />
Cynoctonum, iv, 338.<br />
Cynodon, v i, 414.<br />
Cynoglossum, iv, 417.<br />
Cyperus, v i, 146.<br />
Cyphel<strong>la</strong>, v i i, 354.<br />
Cyphocarpus, iv, 281.<br />
Cystopteris, v i, 549.<br />
Cytharexylon, v, 32.<br />
Cytispora, v i i, 479.<br />
Cytisus, ii, 51.<br />
Cyttaria, v i i, 466.<br />
Chabraea, iii, 361.<br />
Chaetospora, v i, 186.<br />
Chantransia, viii, 248.<br />
Chara, v i, 579.<br />
Charáceas, v i, 579.<br />
Chascolytrum, v i, 424.<br />
Chei<strong>la</strong>ria, v i i, 407.<br />
-391-<br />
Cheiranthus, i, 124.<br />
Chenopodium, v, 199.<br />
Chevreulia, iii, 303.<br />
Chiliotrichum, iv, 7.<br />
Chiloscyphus, v i i, 222.<br />
Chio<strong>de</strong>cton, viii, 170.<br />
Chionoptera, iii, 257.<br />
Chiropetalum, v, 301.<br />
Chlidanthus, v i, 62.<br />
Chloraea, v, 394.<br />
Chaetanthera, iii, 273.<br />
Chaetomium, v i i, 473.<br />
Chaetotropis, v i, 340.<br />
Chondrus, viii, 313.<br />
Chorizanthe, v, 241.<br />
Chaerododia, v i, 80.<br />
Chroilema, iv, 57.<br />
Chroolepus, viii, 249.<br />
Chrysosplenium, iii, 38.<br />
Chrysothrix, viii, 192.<br />
Chuquiraga, iii, 252.<br />
Chusquea, v i, 480.<br />
Dacrymyces, viii, 22.<br />
Dactylis, v i, 445.<br />
Dahlia, iv, 96.<br />
Danthonia, v i, 402.<br />
Daphne, v, 275.<br />
Dasya, viii, 288.<br />
Datura, v, 55.<br />
Daucus, iii, 125.<br />
Davallia, v i, 551.<br />
Decostea, viii, 361.<br />
Delesseria, viii, 254.<br />
Delphinium, i, 53.<br />
Depazea, v i i, 496.<br />
Deschampsia, v i, 376.<br />
Desmarestia, viii, 220.<br />
Desmatodon, v i i, 146.<br />
Desmazieria, viii, 59.<br />
Desfontainea, v, 87.<br />
Deyeuxia, v i, 358.<br />
Diachea, viii, 14.<br />
Dia<strong>de</strong>smis, viii, 359.<br />
Dianthus, i, 230.
Diatómeas, viii, 354.<br />
Diatrype, v i i, 438.<br />
Dichondra, iv, 388.<br />
Dichromena, v i, 180.<br />
Dicksonia, v i, 552.<br />
Dicotiledones, i, 15.<br />
Dicranum, v i i, 163.<br />
Dicrea, v, 375.<br />
Dictyota, viii, 235.<br />
Di<strong>de</strong>rma, viii, 10.<br />
Didymium, viii, 11.<br />
Dinemagonum, i, 323.<br />
Dinemandra, i, 319.<br />
Dioclea, ii, 174.<br />
Dioscorea, v i, 43.<br />
Dioscoríneas, v i, 43.<br />
Dipsáceas, iii, 225.<br />
Dipsacus, iii, 225.<br />
Dip<strong>la</strong>chne, v i, 415.<br />
Diplodia, v i i, 484.<br />
Diplostichum, v i i, 63.<br />
Diplotaxis, i, 122.<br />
Diposis, iii, 87.<br />
Dipyrena, v, 22.<br />
Discomicetes, v i i, 369.<br />
Distichlis, v i, 441.<br />
Dolia, v, 98.<br />
Dolich<strong>la</strong>sium, iii, 395.<br />
Dolichogyne, iv, 84.<br />
Dolichos, ii, 170.<br />
Donatia, iii, 35.<br />
Dorystigma, v, 80.<br />
Dothi<strong>de</strong>a, v i i, 442.<br />
Draba, i, 141.<br />
Drapetes, v, 277.<br />
Drosera, i, 211.<br />
Droseráceas, i, 211.<br />
Drummondia, v i i, 127.<br />
Drupáceas, ii, 211.<br />
Drymaria, i, 252.<br />
Drymis, i, 59.<br />
Drynaria, v i, 543.<br />
Durvil<strong>la</strong>ea, viii, 219.<br />
Duvalia v i i, 278.<br />
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
-392-<br />
Duvaua, ii, 37.<br />
Eccremocarpus, iv, 360.<br />
Echinocactus, iii, 11.<br />
Echites, iv, 333.<br />
Eclipta, iv, 92.<br />
Ectocarpus, viii, 247.<br />
Edwardstia, ii, 175.<br />
Egania, iii, 297.<br />
Eizaguirrea, iii, 372.<br />
E<strong>la</strong>chia, iii, 285.<br />
E<strong>la</strong>tíneas, i, 257.<br />
E<strong>la</strong>tine, i, 257.<br />
Elsneria, iii, 86.<br />
Elymus, v i, 499.<br />
Embothrium, v, 267.<br />
Empétreos, v, 307.<br />
Empetrum, v, 307.<br />
Enteromorpha, viii, 340.<br />
Entosthodon, v i i, 86.<br />
Epacrí<strong>de</strong>as, iv, 305.<br />
Ephedra, v, 353.<br />
Epilobium, ii, 294.<br />
Epitea, viii, 36.<br />
Equisetáceas, v i, 507.<br />
Equisetum, v i, 507.<br />
Eragrostis, v i, 443.<br />
Ercil<strong>la</strong>, v, 224.<br />
Ericáceas, iv, 297.<br />
Erigeron, iv, 19.<br />
Erio<strong>de</strong>rma, viii, 91.<br />
Eriodon, v i i, 35.<br />
Eritrichium, iv, 405.<br />
Erodium, i, 351.<br />
Ervum, ii, 103.<br />
Eryngium, iii, 104.<br />
Erysimum, i, 121.<br />
Erythraea, iv, 349.<br />
Escallonia, iii, 46.<br />
Escrofu<strong>la</strong>ríneas, v, 105.<br />
Esmiláceas, v i, 33.<br />
Estilí<strong>de</strong>as, iv, 267.<br />
Eucamptodon, v i i, 175.<br />
Encelia, iv, 234.<br />
Eucryphia, i, 312.
B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />
Eucrifiáceas, i, 311.<br />
Euphorbia, v, 291.<br />
Euforbiáceas, v, 291.<br />
Eugenia, ii, 328.<br />
Eupatorium, iii, 431.<br />
Euphrasia, v, 130.<br />
Eurotium, v i i, 477.<br />
Eustachys, v i, 413.<br />
Eutoca, iv, 393.<br />
Euxenia, iv, 247.<br />
Euxolus, v, 192.<br />
Evernia, viii, 61.<br />
Exidia, v i i, 365.<br />
Faba, ii, 104.<br />
Fabiana, v, 40.<br />
Facelis, iii, 315.<br />
Fagonia, i, 424.<br />
Fagopyrum, v, 232.<br />
Fagus, v, 343.<br />
Fanerógamas, i, 13.<br />
Festuca, v i, 461.<br />
Fichtea, iii, 400.<br />
Ficoí<strong>de</strong>as, viii, 212.<br />
Ficus, v, 331.<br />
Fi<strong>la</strong>délfeas, ii, 319.<br />
Fi<strong>la</strong>go, iv, 198.<br />
Fimbriaria, v i i, 281.<br />
Fissi<strong>de</strong>ns, v i i, 57.<br />
Fito<strong>la</strong>cáceas, v, 217.<br />
Fitz-Roya, v, 363.<br />
F<strong>la</strong>veria, iv, 232.<br />
Florí<strong>de</strong>as, viii, 252.<br />
Flotovia, iii, 256.<br />
Flourensia, iv, 241.<br />
Foeniculum, iii, 120.<br />
Forstera, iv, 267.<br />
Fossombronia, v i i, 259.<br />
Fragraria, ii, 251.<br />
Francoa, iii, 135.<br />
Francoáceas, iii, 135.<br />
Frankenia, i, 223.<br />
Frankeniáceas, i, 223.<br />
Franseria, iv, 255.<br />
Freirea, v, 322.<br />
-393-<br />
Frul<strong>la</strong>nia, v i i, 252.<br />
Fuchsia, ii, 296.<br />
Fuirena, v i, 173.<br />
Fumaria, i, 99.<br />
Fumariáceas, i, 99.<br />
Funaria, v i i, 83.<br />
Fusisporium, viii, 23.<br />
Galinsoga, iv, 223.<br />
Galium, iii, 165.<br />
Gamocarpha, iii, 229.<br />
Gardoquia, iv, 432.<br />
Gasteromicetes, v i i, 501.<br />
Gastridium, v i, 344.<br />
Gaultheria, iv, 301.<br />
Gayomardia, v i, 137.<br />
Gayophytum, ii, 269.<br />
Geaster, v i i, 511.<br />
Gelidium, viii, 304.<br />
Genista, ii, 48.<br />
Gentiana, iv, 351.<br />
Geraniáceas, i, 345.<br />
Geranium, i, 345<br />
Gerardia, v, 113.<br />
Gesneriáceas, iv, 293.<br />
Geum, ii, 227.<br />
Gicartina, viii, 309.<br />
Gilia, iv, 371.<br />
Gilliesíeas, v i, 83.<br />
Gilliesia, v i, 87.<br />
Gimnomicetes, viii, 19.<br />
Ginannia, viii, 314.<br />
Gliostroma, viii, 24.<br />
Glyceria, v i, 435.<br />
Glycyrrhiza, ii, 75.<br />
Gnaphalium, iv, 185.<br />
Gnetáceas, v, 353.<br />
Gochnatia, iii, 264.<br />
Go<strong>de</strong>tia, ii, 283.<br />
Goniophlebuim, v i, 540.<br />
Goo<strong>de</strong>niáceas, iv, 291.<br />
Gossypium, i, 278.<br />
Gottschea, v i i, 191.<br />
Gourliea, ii, 177.<br />
Grahamia, ii, 410.
Gramíneas, v i, 279.<br />
Grammatophora, viii, 359.<br />
Grammitis, v i, 540.<br />
Grandinia, v i i, 344.<br />
Gratio<strong>la</strong>, v, 121.<br />
Griffithsia, viii, 331.<br />
Grimaldia, v i i, 276.<br />
Grimmia, v i i, 128.<br />
Grin<strong>de</strong>lia, iv, 33.<br />
Grossuláreas, iii, 29.<br />
Gruvelia, iv, 420.<br />
Guepinia, v i i, 345.<br />
Guevina, v, 272.<br />
Guindilia, i, 436.<br />
Gunnera, ii, 307.<br />
Gusmania, iv, 12.<br />
Gymnanthe, v i i, 226.<br />
Gymnogongrus, viii, 320.<br />
Gymnophyton, iii, 94.<br />
Gymnostomum, v i i, 178.<br />
Gymnothrix, v i, 293.<br />
Gynerium, v i, 369.<br />
Habranthus, v i, 57.<br />
Halorágeas, ii, 301.<br />
Haloragis, ii, 306.<br />
Halymenia, viii, 317.<br />
Hamadryas, i, 26.<br />
Haplomicetes, viii, 26.<br />
Haplopappus, iv, 36.<br />
Hedyotis, iii, 193.<br />
Helechos, v i, 511.<br />
Heleocharis, v i, 155.<br />
Helianthemum, i, 185.<br />
Helianthus, iv, 237.<br />
Helichrysum, iv, 184.<br />
Heliotropium, iv, 401.<br />
Helminthosporium, viii, 30.<br />
Helosciadium, iii, 114.<br />
Helotium, v i i, 387.<br />
Helvel<strong>la</strong>, v i i, 370.<br />
Hepáticas, v i i, 189.<br />
Heracleum, iii, 123.<br />
Herpestis, v, 110.<br />
Herreria, v i, 38.<br />
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
-394-<br />
Heterosiphonia, viii, 289.<br />
Heterothecium, viii, 157.<br />
Hexaptera, i, 157.<br />
Hibiscus, i, 280.<br />
Hidrocarí<strong>de</strong>as, v, 379.<br />
Hidrofíleas, iv, 393.<br />
Hieracium, iii, 419.<br />
Hierochloa, v i, 299.<br />
Himanthalia, viii, 218.<br />
Himenomicetes, v i i, 291.<br />
Hipericíneas, i, 317.<br />
Hipocastáneas, i, 327.<br />
Hippuris, ii, 301.<br />
Hoffmanseggia, ii, 191.<br />
Homoianthus, iii, 383.<br />
Homolocarpus, iii, 85.<br />
Hongos, v i i, 291.<br />
Hookeria, v i i, 44.<br />
Hor<strong>de</strong>um, v i, 493.<br />
Huidobria, ii, 376.<br />
Humulus, v, 326.<br />
Hyalis, iii, 272.<br />
Hydnum, v i i, 341.<br />
Hydroc<strong>la</strong>thrus, viii, 237.<br />
Hydrocotyle, iii, 58.<br />
Hymenatherum, iv, 226.<br />
Hymenophyllum, v i, 556.<br />
Hypericum, i, 317.<br />
Hypnea, viii, 267.<br />
Hypnum, v i i, 16.<br />
Hypocrea, v i i, 423.<br />
Hypoterygium, v i i, 8.<br />
Hypoxylon, v i i, 425.<br />
Hysterium, v i i, 403.<br />
Ileodictyon, v i i, 503.<br />
Ilicíneas, ii, 13.<br />
Impatiens, i, 421.<br />
Imperata, v i, 282.<br />
Infantea, iv, 214.<br />
Ionidium, i, 208.<br />
Ipomea, iv, 379.<br />
Irí<strong>de</strong>as, v i, 17.<br />
Iridaea, viii, 324.<br />
Iris, v i, 17.
B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />
Isaria, viii, 20.<br />
Isatis, i, 136.<br />
Ismene, v i, 67.<br />
Isolepis, v i, 174.<br />
Jaborosa, v, 81.<br />
Jasminum, iv, 327.<br />
Jazmíneas, iv, 325.<br />
Jenciáneas, iv, 349.<br />
Jubaea, v i, 140.<br />
Jug<strong>la</strong>n<strong>de</strong>as, v, 337.<br />
Jug<strong>la</strong>ns, v, 337.<br />
Juncaceas, v i, 121.<br />
Juncagíneas, v, 383.<br />
Juncus, v i, 123.<br />
Jungermannia, v i i, 207.<br />
Jungia, iii, 349.<br />
Jussiea, ii, 268.<br />
Kageneckia, ii, 222.<br />
Krameria, i, 219.<br />
Labiadas, iv, 425.<br />
Lactuca, iii, 412.<br />
Lagenaria, ii, 345.<br />
Lagenophora, iv, 26.<br />
Lapageria, v i, 39.<br />
Lardizaba<strong>la</strong>, i, 67.<br />
Lardizabáleas, i, 67.<br />
Laretia, iii, 96.<br />
Larrea, i, 425.<br />
Laschia, v i i, 337.<br />
Lastarriaea, v, 246.<br />
Lasthenia, iv, 219.<br />
Lathyrus, ii, 115.<br />
Laurelia, v, 311.<br />
Laurencia, viii, 292.<br />
Lauríneas, v, 253.<br />
Laurus, v, 253.<br />
Lavatera, i, 260.<br />
Lebetanthus, iv, 305.<br />
Lecanactis, viii, 168.<br />
Leci<strong>de</strong>a, viii, 158.<br />
Ledocarpum, i, 356.<br />
Leguminosas, ii, 43.<br />
Lejeunia, v i i, 247.<br />
Lemania, viii, 342.<br />
-395-<br />
Lembosia, v i i, 478.<br />
Lemna, v, 387.<br />
Lemnáceas, v, 387.<br />
Lentibu<strong>la</strong>rias, iv, 309.<br />
Lentinus, v i i, 319.<br />
Lepidium, i, 146.<br />
Lepidoceras, iii, 149.<br />
Lepidophyllum, iv, 33.<br />
Lepidozia, v i i, 228.<br />
Leptinel<strong>la</strong>, iv, 207.<br />
Leptocarpha, iv, 98.<br />
Leptoch<strong>la</strong>ena, v i i, 105.<br />
Leptogium, viii, 202.<br />
Leptostigma, iii, 177.<br />
Leptostomum, v i i, 110.<br />
Lepuropetalum, iii, 37.<br />
Leskia, v i i, 30.<br />
Lessonia, viii, 230.<br />
Leuceria, iii, 351.<br />
Leucocoryne, v i, 102.<br />
Leucodon, v i i, 39.<br />
Liagora, viii, 243.<br />
Libertia, v i, 26.<br />
Libocedrus, v, 359.<br />
Licea, viii, 19.<br />
Lycopersicum, v, 77.<br />
Licopodiáceas, v i, 571.<br />
Lycopodium, v i, 571.<br />
Ligusticum, iii, 122.<br />
Liliáceas, v i, 91.<br />
Li<strong>la</strong>ea, v, 385.<br />
Limosel<strong>la</strong>, v, 109.<br />
Lináceas, i, 417.<br />
Linaria, v, 134.<br />
Linum, i, 417.<br />
Lippia, v, 24.<br />
Líquenes, viii, 49.<br />
Litobrochia, v i, 524.<br />
Litraríeas, ii, 311.<br />
Litrea, ii, 39.<br />
L<strong>la</strong>gunoa, i, 334.<br />
Loasa, ii, 378.<br />
Loáseas, ii, 367.<br />
Lobelia, iv, 272.
Lobeliáceas, iv, 269.<br />
Lolium, v i, 492.<br />
Lomaria, v i, 515.<br />
Lomatia, v, 269.<br />
Lonas, iv, 202.<br />
Lonicera, iii, 163.<br />
Lophocolea, v i i, 218.<br />
Lorantáceas, iii, 141.<br />
Loranthus, iii, 141.<br />
Lotus, ii, 67.<br />
Loxodon, iii, 300.<br />
Lucilia, iii, 310.<br />
Lucuma, iv, 321.<br />
Lunu<strong>la</strong>ria, v i i, 269.<br />
Lupinus, ii, 69.<br />
Luzu<strong>la</strong>, v i, 121.<br />
Luzuriaga, v i, 35.<br />
Lychnis, i, 232.<br />
Lycium, v, 82.<br />
Lycopsis, iv, 417.<br />
Lythrum, ii, 311.<br />
Macrachaenium, iii, 373.<br />
Macrocystis, viii, 226.<br />
Macromitrium, v i i, 116.<br />
Macrorhynchus, iii, 415.<br />
Madariopsis, iv, 225.<br />
Madia, iv, 224.<br />
Madotheca, v i i, 243.<br />
Magnoliáceas, i, 59.<br />
Malesherbia, ii, 359.<br />
Malesherbiáceas, ii, 359.<br />
Ma<strong>la</strong>cochaete, v i, 163.<br />
Malpigiáceas, i, 319.<br />
Malva, i, 264.<br />
Malváceas, i, 259.<br />
Mamil<strong>la</strong>ria, iii, 10.<br />
Marasmius, v i i, 311.<br />
Marchantia, v i i, 273.<br />
Margyricarpus, ii, 229.<br />
Marrubium, iv, 448.<br />
Mastigobryum, v i i, 234.<br />
Mastigophorus, iii, 323.<br />
Mathewsia, i, 139.<br />
Matthio<strong>la</strong>, i, 123.<br />
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
-396-<br />
Maytenus, ii, 7.<br />
Medicago, ii, 52.<br />
Me<strong>la</strong>lemma, iv, 183.<br />
Melia, i, 339.<br />
Meliáceas, i, 339.<br />
Melica, v i, 418.<br />
Melilotus, ii, 57.<br />
Melio<strong>la</strong>, v i i, 474.<br />
Melissa, iv, 431.<br />
Melobesia, viii, 298.<br />
Melosperma, v, 112.<br />
Menonvillea, i, 167.<br />
Mentha, iv, 426.<br />
Mentzelia, ii, 370.<br />
Mertensia, v i, 565.<br />
Merulius, v i i, 338.<br />
Mesembriantímeas, iii, 7.<br />
Mesembryanthemum, iii, 7.<br />
Metaxanthus, iv, 174.<br />
Metzgeria, v i i, 265.<br />
Microca<strong>la</strong>, iv, 350.<br />
Micropleura, iii, 63.<br />
Micropsis, iv, 90.<br />
Microseris, iii, 398.<br />
Mielichhoferia, v i i, 61.<br />
Miersia, v i, 83.<br />
Mimulus, v, 123.<br />
Mirabilis, v, 179.<br />
Myrothecium, viii, 8.<br />
Mirtáceas, ii, 321.<br />
Miso<strong>de</strong>ndrum, iii, 154.<br />
Mitraria, iv, 293.<br />
Mitru<strong>la</strong>, v i i, 373.<br />
Mniarum, ii, 453.<br />
Mnium, v i i, 92.<br />
Molina, v, 303.<br />
Monandraira, v i, 382.<br />
Modio<strong>la</strong>, i, 275.<br />
Monimiáceas, v, 309.<br />
Monnina, i, 217.<br />
Monoclea, v i i, 268.<br />
Monocotiledones, v, 377.<br />
Monocosmpia, ii, 411.<br />
Montia, ii, 411.
B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />
Monttea, iv, 361.<br />
Moráceas, v, 329.<br />
Morus, v, 329.<br />
Moscharia, iii, 392.<br />
Muehlenbergia, v i, 332.<br />
Muhlenbeckia, v, 233.<br />
Mulinum, iii, 82.<br />
Musgos, v i i, 7.<br />
Mutisia, iii, 240.<br />
Mycenastrum, v i i, 519.<br />
Myginda, ii, 10.<br />
Myoschilos, v, 285.<br />
Myosotis, iv, 404.<br />
Myosurus, i, 31.<br />
Myriogyne, iv, 205.<br />
Myriophyllum, ii, 302.<br />
Myrrhis, iii, 130.<br />
Myrtus, ii, 321.<br />
Nano<strong>de</strong>a, v, 284.<br />
Nardophyllum, iii, 256.<br />
Nassauvia, iii, 316.<br />
Nassel<strong>la</strong>, v i, 304.<br />
Nasturtium, i, 110.<br />
Navarretia, iv, 374.<br />
Navicu<strong>la</strong>, viii, 356.<br />
Nayá<strong>de</strong>as, v, 389.<br />
Neckera, v i i, 43.<br />
Nectria, v i i, 446.<br />
Nematelia, viii, 25.<br />
Nephroma, viii, 86.<br />
Nerium, iv, 331.<br />
Nertera, iii, 188.<br />
Nicandra, v, 56.<br />
Nicotiana, v, 48.<br />
Nictagíneas, v, 179.<br />
Nidu<strong>la</strong>ria, v i i, 508.<br />
Nierembergia, v, 43.<br />
Nigel<strong>la</strong>, i, 51.<br />
Niptera, v i i, 396.<br />
No<strong>la</strong>na, v, 93.<br />
No<strong>la</strong>náceas, v, 93.<br />
Notarisia, v i i, 120.<br />
Nothites, iii, 434.<br />
Nothogenia, viii, 300.<br />
-397-<br />
Nothoscordum, v i, 96.<br />
Noticastrum, iv, 16.<br />
Notoch<strong>la</strong>ena, v i, 529.<br />
Ochetophi<strong>la</strong>, ii, 34.<br />
Octoblepharum, v i i, 177.<br />
Ocimum, iv, 425.<br />
Odontia, v i i, 343.<br />
Oenothera, ii, 279.<br />
O<strong>la</strong>ea, iv, 325.<br />
Onagrariáceas, ii, 267.<br />
Opegrapha, viii, 164.<br />
Ophioglossum, v i, 568.<br />
Ophryosporus, iii, 437.<br />
Oplismenus, v i, 291.<br />
Opuntia, iii, 21.<br />
Oreobolus, v i, 188.<br />
Oreomyrrhis, iii, 130.<br />
Oriastrum, iii, 291.<br />
Ornithogalum, v i, 93.<br />
Orquí<strong>de</strong>as, v, 393.<br />
Orthocarpus, v, 128.<br />
Orthotrichum, v i i, 112.<br />
Osmorhiza, iii, 132.<br />
Ourisia, v, 121.<br />
Oxalí<strong>de</strong>as, i, 383.<br />
Oxalis, i, 384.<br />
Oxybaphus, v, 180.<br />
Oxypetalum, iv, 343.<br />
Pachy<strong>la</strong>ena, iii, 258.<br />
Padina, viii, 234.<br />
Palmas, v i, 139.<br />
Panargyrum, iii, 341.<br />
Panicum, v i, 288.<br />
Papaver, i, 91.<br />
Papaveráceas, i, 91.<br />
Papayáceas, ii, 351.<br />
Parmelia, viii, 114.<br />
Paronychia, ii, 448.<br />
Paronichíeas, ii, 445.<br />
Pascalia, iv, 233.<br />
Pasithea, v i, 116.<br />
Paspalus, v i, 283.<br />
Passiflora, ii, 355.<br />
Pasiflóreas, ii, 355.
Patel<strong>la</strong>ria, v i i, 401.<br />
Pavonia, i, 276.<br />
Pectocarya, iv, 419.<br />
Pe<strong>la</strong>rgonium, i, 350.<br />
Pel<strong>la</strong>ea, v i, 527.<br />
Pelletiera, iv, 315.<br />
Peltigera, viii, 84.<br />
Pentacaena, ii, 450.<br />
Pent<strong>la</strong>ndia, v i, 61.<br />
Peperomia, v, 333.<br />
Perezia, iii, 379.<br />
Pernettia, iv, 297.<br />
Perreymondia, i, 133.<br />
Persea, v, 254.<br />
Persica, ii, 213.<br />
Pertusaria, viii, 179.<br />
Pestalozzia, v i i, 483.<br />
Petroselinum, iii, 112.<br />
Petunia, v, 47.<br />
Peziza, v i i, 374.<br />
Phaca, ii, 77.<br />
Phacelia, iv, 394.<br />
Pha<strong>la</strong>ris, v i, 294.<br />
Phascum, v i i, 186.<br />
Phaseolus, ii, 168.<br />
Phegopteris, v i, 538.<br />
Phi<strong>la</strong><strong>de</strong>lphus, ii, 319.<br />
Philesia, v i, 41.<br />
Phleorhiza, viii, 225.<br />
Phleum, v i, 303.<br />
Phoma, v i i, 492.<br />
Phragmites, v i, 374.<br />
Phycel<strong>la</strong>, v i, 63.<br />
Phycoseris, viii, 338.<br />
Phyllogonium, v i i, 14.<br />
Phyllophora, viii, 318.<br />
Physalis, v, 57.<br />
Physarum, viii, 12.<br />
Physcomitrium, v i i, 85.<br />
Phyto<strong>la</strong>cca, v, 222.<br />
Picrosia, iii, 426.<br />
Pilea, v, 320.<br />
Pilidium, v i i, 404.<br />
Pilobolus, viii, 27.<br />
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
-398-<br />
Pilostiles, v, 289.<br />
Pinguicu<strong>la</strong>, iv, 311.<br />
Pintoa, i, 431.<br />
Pinus, v, 369.<br />
Piperáceas, v, 333.<br />
Piptochaetium, v i, 311.<br />
Pircunia, v, 221.<br />
Pirenomicetes, v i i, 413.<br />
Pisum, ii, 102.<br />
Piqueria, iii, 435.<br />
Pitavia, i, 435.<br />
P<strong>la</strong>cea, v i, 66.<br />
P<strong>la</strong>giobothrys, iv, 415.<br />
P<strong>la</strong>giocheilus, iv, 209.<br />
P<strong>la</strong>giochasma, v i i, 271.<br />
P<strong>la</strong>giochi<strong>la</strong>, v i i, 196.<br />
P<strong>la</strong>ntagíneas, v, 171.<br />
P<strong>la</strong>ntago, v, 171.<br />
Pleocarphus, iii, 390.<br />
Pleurogramme, v i, 518.<br />
Pleurophora, ii, 313.<br />
Pleurosorus, v i, 531.<br />
Plocamium, viii, 260.<br />
Plocaria, viii, 268.<br />
Plumbagíneas, v, 165.<br />
Plumbago, v, 168.<br />
Poa, v i, 447.<br />
Podocarpus, v, 355.<br />
Podostémeas, v, 375.<br />
Paeonia, i, 55.<br />
Poinciana, ii, 182.<br />
Polemoniáceas, iv, 369.<br />
Polemonium, iv, 375.<br />
Poligáleas, i, 213.<br />
Poligóneas, v, 227.<br />
Polyachyrus, iii, 347.<br />
Polycarpon, ii, 452.<br />
Polyc<strong>la</strong>dia, viii, 303.<br />
Polyga<strong>la</strong>, i, 213.<br />
Polygonum, v, 228.<br />
Polymnia, iv, 250.<br />
Polyotus, v i i, 239.<br />
Polipodium, v i, 537.<br />
Polypogon, v i, 335.
B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />
Polyporus, v i i, 321.<br />
Polypremum, iii, 198.<br />
Polysiphonia, viii, 290.<br />
Polystichum, v i, 544.<br />
Polytrichum, v i i, 65.<br />
Pomáceas, ii, 261.<br />
Populus, v, 341.<br />
Porlieria, i, 429.<br />
Porophyllum, iv, 231.<br />
Porphyra, viii, 339.<br />
Portalesia, iii, 338.<br />
Portu<strong>la</strong>ca, ii, 408.<br />
Portuláceas, ii, 403.<br />
Potamogeton, v, 389.<br />
Potentil<strong>la</strong>, ii, 249.<br />
Pottia, v i i, 181.<br />
Pozoa, iii, 88.<br />
Pratia, iv, 269.<br />
Primu<strong>la</strong>, iv, 313.<br />
Primuláceas, iv, 313.<br />
Priva, v, 7.<br />
Propolis, v i i, 408.<br />
Prosopis, ii, 202.<br />
Proteáceas, v, 267.<br />
Proustia, iii, 268.<br />
Prunus, ii, 214.<br />
Psoralea, ii, 73.<br />
Psychotria, iii, 184.<br />
Psychrophi<strong>la</strong>, i, 46.<br />
Pteris, v i, 523.<br />
Pterogonium, v i i, 41.<br />
Puccinia, viii, 37.<br />
Punica, ii, 340.<br />
Puya, v i, 9.<br />
Pyrenastrum, viii, 185.<br />
Pyrethrum, iv, 201.<br />
Pyrolirion, v i, 56.<br />
Pyrrocoma, iv, 52.<br />
Pyrus, ii, 261.<br />
Quamoclit, iv, 378.<br />
Quenopó<strong>de</strong>as, v, 197.<br />
Quercus, v, 350.<br />
Quil<strong>la</strong>ja, ii, 225.<br />
Quinchamalium, v, 279.<br />
-399-<br />
Racomitrium, v i i, 133.<br />
Racopilum, v i i, 13.<br />
Radu<strong>la</strong>, v i i, 241.<br />
Rafflesiáceas, v, 289.<br />
Ramalina, viii, 67.<br />
Rámneas, ii, 17.<br />
Ranunculáceas, i, 19.<br />
Ranunculus, i, 32.<br />
Raphanus, i, 129.<br />
Rea, iii, 421.<br />
Reseda, i, 175.<br />
Resedáceas, i, 175.<br />
Restiáceas, v i, 135.<br />
Retanil<strong>la</strong>, ii, 24.<br />
Reyesia, iv, 365.<br />
Rhamnus, ii, 18.<br />
Rhizomorpha, v i i, 420.<br />
Rhodosaccion, viii, 299.<br />
Rhodymenia, viii, 270.<br />
Rhodophia<strong>la</strong>, v i, 60.<br />
Rhombaelytrum,v i, 427.<br />
Ribes, iii, 29.<br />
Riccia, v i i, 288.<br />
Ricinus, v, 298.<br />
Rivina, v, 217.<br />
Roccel<strong>la</strong>, viii, 72.<br />
Rostkovia, v i, 131.<br />
Robinsonia, iv, 105.<br />
Rosa, ii, 254.<br />
Rosáceas, ii, 221.<br />
Rubiáceas, iii, 165.<br />
Rubus, ii, 253.<br />
Rumex, v, 235.<br />
Ruta, i, 439.<br />
Rutáceas, i, 439.<br />
Sagittaria, v, 381.<br />
Sagina, i, 253.<br />
Salicíneas, v, 339.<br />
Salicornia, v, 211.<br />
Salix, v, 339.<br />
Salpiglossis, v, 114.<br />
Salso<strong>la</strong>, v, 214.<br />
Salvia, iv, 428.<br />
Salviniáceas, v i, 577.
Sambucus, iii, 162.<br />
Samolus, iv, 317.<br />
Sanicu<strong>la</strong>, iii, 103.<br />
Santaláceas, v, 279.<br />
Santalum, v, 284.<br />
Sapindáceas, i, 331.<br />
Sapotáceas, iv, 321.<br />
Sarcoscyphus, v i i, 190.<br />
Sargassum, viii, 213.<br />
Sarmienta, iv, 295.<br />
Sarothamnus, ii, 46.<br />
Satureia, iv, 429.<br />
Saubinetia, iv, 236.<br />
Sauteria, v i i, 275.<br />
Saxe-Gothea, v, 364.<br />
Saxifraga, iii, 36.<br />
Saxifrájeas, iii, 35.<br />
Scabiosa, iii, 226.<br />
Scapania, v i i, 206.<br />
Schkuhria, iv, 211.<br />
Schizanthus, v, 134.<br />
Schizopetalon, i, 132.<br />
Schmitzomia, v i i, 399.<br />
Schaenodum, v i, 135.<br />
Scil<strong>la</strong>, v i, 92.<br />
Scirpus, v i, 169.<br />
Scleria, v i, 189.<br />
Scorzonera, iii, 412.<br />
Scutel<strong>la</strong>ria, iv, 436.<br />
Scyphanthus, ii, 400.<br />
Scyta<strong>la</strong>nthus, iv, 332.<br />
Scytothamnus, viii, 240.<br />
Se<strong>la</strong>ginel<strong>la</strong>, v i, 574.<br />
Selliera, iv, 291.<br />
Sendtnera, v i i, 237.<br />
Senebiera, i, 156.<br />
Senecio, iv, 111.<br />
Septoria, v i i, 497.<br />
Seseli, iii, 121.<br />
Setaria, v i, 290.<br />
Sicyos, ii, 349.<br />
Sida, i, 292.<br />
Siegesbeckia, iv, 99.<br />
Silene, i, 234.<br />
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
-400-<br />
Silybum, iv, 264.<br />
Sinapis, i, 128.<br />
Sipanea, iii, 197.<br />
Sisymbrium, i, 113.<br />
Sisyrinchium, v i, 18.<br />
Soláneas, v, 39.<br />
So<strong>la</strong>num, v, 67.<br />
Solidago, iv, 34.<br />
Soliera, iv, 430.<br />
Sorema, v, 94.<br />
Sonninia, iv, 346.<br />
Sonchus, iii, 417.<br />
Soliva, iv, 210.<br />
Spartina, v i, 417.<br />
Spartium, ii, 47.<br />
Specu<strong>la</strong>ria, iv, 288.<br />
Sphacele, iv, 446.<br />
Sphace<strong>la</strong>ria, viii, 242.<br />
Sphagnaecetis, v i i, 217.<br />
Sphagnum, v i i, 187.<br />
Sphaeralcea, i, 262.<br />
Sphaeria, v i i, 453.<br />
Sphaerobolus, v i i, 509.<br />
Sphaerocarpus, v i i, 287.<br />
Sphaeronema, v i i, 469.<br />
Sphaerophoron, viii, 175.<br />
Sphaeropsis, v i i, 486.<br />
Sphaerostigma, ii, 270.<br />
Spi<strong>la</strong>nthes, iv, 246.<br />
Spinacia, v, 210.<br />
Spiranthes, v, 431.<br />
Sp<strong>la</strong>chnum, v i i, 180.<br />
Splitgerbera, v, 319.<br />
Sporobolus, v i, 333.<br />
Spirogyra, viii, 352.<br />
Stachys, iv, 441.<br />
Stauroneis, viii, 358.<br />
Stel<strong>la</strong>ria, i, 238.<br />
Stemodia, v, 122.<br />
Stemonites, viii, 15.<br />
Stenandrium, v, 36.<br />
Stephanephorus, viii, 201.<br />
Stereocaulon, viii, 139.<br />
Stereum, v i i, 346.
B o t á n i c a – í n d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s c o n t e n i d o s e n e s ta o B r a<br />
Stevia, iii, 436.<br />
Sticta, viii, 92.<br />
Stipa, v i, 317.<br />
Strongyloma, iii, 333.<br />
Stylobates, v i i, 310.<br />
Suaeda, v, 212.<br />
Surirel<strong>la</strong>, viii, 355.<br />
Symphyogyna, v i i, 261.<br />
Synedra, viii, 355.<br />
Syringa, iv, 326.<br />
Tacsonia, ii, 357.<br />
Tagetes, iv, 228.<br />
Ta<strong>la</strong>miflores, i, 17.<br />
Talinum, ii, 443.<br />
Tapeinia, v i, 29.<br />
Taraxacum, iii, 414.<br />
Targionia, v i i, 283.<br />
Taxíneas, v, 355.<br />
Tecophylea, v i, 31.<br />
Te<strong>la</strong>nthera, v, 193.<br />
Tepesia, iii, 193.<br />
Tessaria, iv, 86.<br />
Tetil<strong>la</strong>, iii, 137.<br />
Tetraglochin, ii, 230.<br />
Tetragonia, ii, 404.<br />
Tetroncium, v, 384.<br />
Teucrium, iv, 451.<br />
Thelotrema, viii, 181.<br />
Theresa, iv, 437.<br />
Th<strong>la</strong>spi, i, 151.<br />
Thorea, viii, 244.<br />
Thyrsopteris, v i, 555.<br />
Tigridia, v i, 30.<br />
Tifáceas, v i, 143.<br />
Tiliáceas, i, 297.<br />
Til<strong>la</strong>ndsia, v i, 14.<br />
Til<strong>la</strong>ea, ii, 455.<br />
Timéleas, v, 275.<br />
Torilis, iii, 128.<br />
Tortu<strong>la</strong>, v i i, 135.<br />
Toru<strong>la</strong>, viii, 31.<br />
Trechonaetes, v, 78.<br />
Tremel<strong>la</strong>, v i i, 361.<br />
Trevoa, ii, 21.<br />
-401-<br />
Triachne, iii, 324.<br />
Trichocline, iii, 263.<br />
Trichocolea, v i i, 236.<br />
Trichomanes, v i, 564.<br />
Trichopetalum, v i, 110.<br />
Trichothecium, viii, 28.<br />
Trichia, viii, 17.<br />
Trichostomum, v i i, 150.<br />
Tricho<strong>de</strong>rma, viii, 7.<br />
Tricuspidaria, i, 299.<br />
Trifolium, ii, 58.<br />
Triglochin, v, 383.<br />
Trinitaria, viii, 222.<br />
Triodia, v i, 432.<br />
Tripolium, iv, 13.<br />
Triptilion, iii, 325.<br />
Trisetum, v i, 386.<br />
Tristagma, v i, 108.<br />
Triteleia, v i, 98.<br />
Triticum, v i, 489.<br />
Trixis, iii, 389.<br />
Tropeóleas, i, 371.<br />
Tropaeolum, i, 371.<br />
Tubercu<strong>la</strong>ria, v i i, 396.<br />
Tulostoma, v i i, 510.<br />
Tupa, iv, 275.<br />
Turbinaria, viii, 217.<br />
Tylloma, iii, 287.<br />
Typha, v i, 143.<br />
Ulex, ii, 45.<br />
Ulva, viii, 339.<br />
Umbelíferas, iii, 57.<br />
Umbilicaria, viii, 163.<br />
Uncinia, v i, 254.<br />
Uredo, viii, 45.<br />
Uromyces, viii, 42.<br />
Urtica, v, 315.<br />
Urtíceas, v, 315.<br />
Usnea, viii, 51.<br />
Usti<strong>la</strong>go, viii, 46.<br />
Utricu<strong>la</strong>ria, iv, 309.<br />
valdivia, iii, 39.<br />
valenzuelia, i, 331.<br />
valeriana, iii, 201.
valeriáneas, iii, 201.<br />
verbena, v, 8.<br />
verbenáceas, v, 7.<br />
vermicu<strong>la</strong>ria, v i i, 491.<br />
vernonia, iii, 429.<br />
veronica, v, 106.<br />
verrucaria, viii, 186.<br />
vesicaria, i, 146.<br />
vestia, v, 86.<br />
viburnum, iii, 161.<br />
vicia, ii, 105.<br />
vigna, ii, 172.<br />
vil<strong>la</strong>resia, ii, 13.<br />
vio<strong>la</strong>, i, 189.<br />
vio<strong>la</strong>rias, i, 189.<br />
viscum, iii, 148.<br />
vitis, i, 343.<br />
viviania, i, 358.<br />
vivianiáceas, i, 355.<br />
Wahlenbergia, iv, 285.<br />
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
-402-<br />
Weinmannia, iii, 40.<br />
Weissia, v i i, 173.<br />
Wendtia, i, 369.<br />
Werneria, iv, 176.<br />
Witheringia, v, 59.<br />
Woodsia, v i, 553.<br />
Wydleria, iii, 113.<br />
Xanthium, iv, 253.<br />
Xerotus, v i i, 319.<br />
Xy<strong>la</strong>ria, v i i, 414.<br />
Xylographa, v i i, 408.<br />
Zannichellia, v, 391.<br />
Zantoxíleas, i, 433.<br />
Zanthoxylon, i, 434.<br />
Zea, v i, 503.<br />
Zephyrantes, v i, 56.<br />
Zigofíleas, i, 423.<br />
Zoospóreas, viii, 337.<br />
Zuccagnia, ii, 187.<br />
Zygodon, v i i, 121.
íNDICE<br />
Presentación v<br />
Helechos en <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> C<strong>la</strong>udio Gay por Elizabeth Barrera ix<br />
CONTINUACIÓN DE LOS HONGOS 5<br />
XI. Tricho<strong>de</strong>rma 7<br />
XII. Myrothecium 8<br />
XIII. Aethalium 9<br />
XIv. Angioridium 9<br />
Xv. Di<strong>de</strong>rma 10<br />
XvI. Didymium 11<br />
XvII. Physarum 12<br />
XvIII. Diachea 14<br />
XIX. Stemonites 15<br />
XX. Arcyria 16<br />
XXI. Trichia 17<br />
XXII. Licea 19<br />
I. Isaria 20<br />
II. Ceratium 21<br />
III. Dacrymyces 22<br />
Iv. Fusisporium 23<br />
v. Gliostroma 24<br />
vI. Nematelia 25<br />
I. Pilobolus 27<br />
II. Trichothecium 28<br />
III. C<strong>la</strong>dosporium 29<br />
Iv. Helminthosporium 30<br />
v. Coniothecium 30<br />
vI. Toru<strong>la</strong> 31<br />
vII. Coniosporium 32<br />
vIII. Aecidium 33<br />
IX. Epitea 36<br />
-403
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
X. Puccinia 37<br />
XI. Uromyces 42<br />
XII. Uredo 45<br />
XIII. Usti<strong>la</strong>go 46<br />
iv. Líquenes 49<br />
I. Usnea 51<br />
II. Desmazieria 59<br />
III. Evernia 61<br />
Iv. Ramalina 67<br />
v. Roccel<strong>la</strong> 72<br />
vI. Cetraria 81<br />
vII. Peltigera 84<br />
vIII. Nephroma 86<br />
IX. Erio<strong>de</strong>rma 91<br />
X. Sticta 92<br />
XI. Parmelia 114<br />
XII. Stereocaulon 139<br />
XIII. C<strong>la</strong>donia 141<br />
XIv. Biatora 151<br />
Xv. Heterothecium 157<br />
XvI. Leci<strong>de</strong>a 158<br />
XvII. Umbilicaria 163<br />
XvIII. Opegrapha 164<br />
XIX. Lecanactis 168<br />
XX. Arthonia 169<br />
XXI. Chio<strong>de</strong>cton 170<br />
XXII. Sphaerophoron 175<br />
XXIII. Pertusaria 179<br />
XXIv. Thelotrema 181<br />
XXv. Pyrenastrum 185<br />
XXvI. verrucaria 186<br />
v. Colemáceos 191<br />
I. Caenogonium 192<br />
II. Chrysothrix 192<br />
III. Collema 194<br />
Iv. Stephanephorus 201<br />
v. Leptogium 202<br />
VI. Algas 211<br />
I. Sargassum 213<br />
II. Turbinaria 217<br />
III. Himanthalia 218<br />
Iv. Durvil<strong>la</strong>ea 219<br />
v. Desmarestia 220<br />
vI. Trinitaria 222<br />
vII. Phieorhiza 225<br />
vIII. Macrocystis 226<br />
-404
í n d i c e<br />
IX. Lessonia 230<br />
X. Capea 233<br />
XI. Padina 234<br />
XII. Dictyota 235<br />
XIII. Hydroc<strong>la</strong>thrus 237<br />
XIv. A<strong>de</strong>nocystis 238<br />
Xv. Scytothamnus 240<br />
XvI. C<strong>la</strong>dostephus 241<br />
XvII. Sphace<strong>la</strong>ria 242<br />
XvIII. Liagora 243<br />
XIX. Thorea 244<br />
XX. Ectocarpus 247<br />
XXI. Chantransia 248<br />
XXII. Chroolepus 249<br />
XXIII. Codium 250<br />
XXIv. Bryopsis 251<br />
I. Delesseria 254<br />
II. Ag<strong>la</strong>ophyllum 256<br />
III. Aspidophora 259<br />
Iv. Plocamium 260<br />
v. Hypnea 267<br />
vI. Plocaria 268<br />
vII. Rhodymenia 270<br />
vIII. Cau<strong>la</strong>canthus 277<br />
IX. Bostrychia 283<br />
X. Dasya 288<br />
XI. Heterosiphonia 289<br />
XII. Polysiphonia 290<br />
XIII. Laurencia 292<br />
XIv. Corallina 294<br />
Xv. Amphiroa 296<br />
XvI. Melobesia 298<br />
XvII. Rhodosaccion 299<br />
XvIII. Nothogenia 300<br />
XIX. Acropeltis 302<br />
XX. Polyc<strong>la</strong>dia 303<br />
XXI. Gelidium 304<br />
XXII. Ahnfeltia 308<br />
XXIII. Gicartina 309<br />
XXIv. Chondrus 313<br />
XXv. Ginannia 314<br />
XXvI. Callymenia 316<br />
XXvII. Halymenia 317<br />
XXvIII. Phyllophora 318<br />
XXIX. Gymnogongrus 320<br />
XXX. Iridaea 324<br />
XXXI. Ceramium 328<br />
-405
h i s to r i a f í s i C a y p o l í t i C a d e C h i l e<br />
XXXII. <strong>Centro</strong>ceras 329<br />
XXXIII. Griffithsia 331<br />
XXXIv. Ballia 332<br />
XXXv. Callithamnion 333<br />
I. Phycoseris 338<br />
II. Ulva 339<br />
III. Porphyra 339<br />
Iv. Enteromorpha 340<br />
v. Lemania 342<br />
vI. Caulerpa 343<br />
vII. Conferva 345<br />
vIII. Spirogyra 352<br />
IX. Anabaena 353<br />
I. Cyclotel<strong>la</strong> 355<br />
II. Surirel<strong>la</strong> 355<br />
III. Synedra 355<br />
Iv. Cocconeis 356<br />
v. Cymbel<strong>la</strong> 356<br />
vI. Navicu<strong>la</strong> 356<br />
vII. Achnanthes 358<br />
vIII. Stauroneis 358<br />
IX. Dia<strong>de</strong>smis 359<br />
X. Grammatophora 359<br />
ADICIONES 361<br />
Decostea 361<br />
Ag<strong>la</strong>o<strong>de</strong>ndrum 365<br />
co n c o r d a n c i a d e l o s n o m B r e s v u l G a r e s c o n l o s c i e n t í F i c o s 367<br />
ín d i c e d e l a s l á m i n a s y o r d e n q u e s e h a d e s e G u i r<br />
en l a e n c ua d e r n a c i ó n 385<br />
ín d i c e d e l o s ó r d e n e s, F a m i l i a s y G é n e r o s con t e n i d o s e n e s ta o B r a 387<br />
-406