08.06.2013 Views

NOVUM GLOSSARIUM - Glossaria

NOVUM GLOSSARIUM - Glossaria

NOVUM GLOSSARIUM - Glossaria

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>NOVUM</strong> <strong>GLOSSARIUM</strong><br />

M EDJAE LATINITATIS<br />

AB ANNO DCCC USQUE AD ANNUM MCC<br />

EDENDUM CURAVIT<br />

CONSILIUM ACADEMIARUM CONSOCIATARUM<br />

HUIC FASCICULO CONFICIENDO PRAEFUIT<br />

YVES LEFÈVRE<br />

UNIVERSITATIS AURDIGALENSIS PROFFSSOR<br />

Opertura - Ordino<br />

HAFNJAE<br />

EJNAR MUNKSGAARD<br />

MCMLXXX


Ce volume a été publié avec le concours financier de l'UNESCO accordé sur la demande du<br />

CONSEIL INTERNATIONAL POUR LES SCIENCES HUMAINES (CIPSH)<br />

IMPRIMÉ EN FRANCE - IMP, DURAND 28603 LUISANT


L. S.<br />

Après le décès de Franz Blatt survenu au mois d'août 1979, la direction du Novum<br />

Glossarium a été confiée par l'Union Académique Internationale à M. Yves<br />

Lefèvre. Les articles ont été rédigés par l'équipe du Comité français Du Cange et<br />

revus par les spécialistes non lexicographes qui ont bien voulu lui apporter leur<br />

concours (elle remercie particulièrement MM. André, Bautier, Jolivet et dom<br />

Dubois). Les éléments du travail ont été fournis par les comités nationaux du latin<br />

médiéval, en particulier par le Comité du Mittellateinisches Wôrterbuch, le<br />

Comité britannique et le Comité hongrois et par le Glossaire du latin philosophique<br />

médiéval. Tous les articles ont été soumis aux membres du Comité de<br />

rédaction et distribués aux comités nationaux pour correction. La contribution de<br />

M. Bernhard Bisehoif et celle de M. Pasquale Smiraglia à la mise au net des<br />

articles ont été particulièrement précieuses.


a.bourg.<br />

a.r).<br />

a.saxon<br />

ail.<br />

cat.<br />

celt.<br />

esp.<br />

fr.<br />

germ.<br />

gr.<br />

irl.<br />

ital.<br />

lat.<br />

lat.méd.<br />

n.gr .<br />

prov.<br />

skr.<br />

a.<br />

abi.<br />

absol.<br />

accus.<br />

ad loc.<br />

adj.<br />

adv.<br />

astrol.<br />

astron.<br />

C.<br />

canon.<br />

cf.<br />

comp.<br />

coni.<br />

conj.<br />

AHDLMA<br />

ALMA<br />

AASS<br />

CGL<br />

DuC<br />

EHR<br />

FEW<br />

MGH SS (Script.)<br />

NED<br />

PL<br />

REW<br />

ancien bourguignon<br />

ancien français<br />

anglo-saxon<br />

allemand<br />

catalan<br />

celtique<br />

espagnol<br />

français<br />

germanique<br />

grec<br />

irlandais<br />

italien<br />

latin<br />

latin médiéval<br />

nouveau grec<br />

provençal<br />

sanskrit<br />

anno<br />

ablatif<br />

absolument<br />

accusatif<br />

ad locum<br />

adjectif<br />

adverbe<br />

astrologie<br />

astronomie<br />

circa<br />

canonique<br />

confer<br />

comparatif<br />

conjectura<br />

conjonction<br />

ABRÉVIATIONS<br />

Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age<br />

Archivum Latinitatis Medii Aevi<br />

Acta Sanctorum<br />

Corpus Clossariorum Latinorum<br />

Du Cange, Glossarium mediae et infimae latinitatis<br />

English Historical Review<br />

Franzôsisches etymologisches Wôrterbuch<br />

Monumenta Germaniae Historica: Scriptores<br />

New English Dictionary<br />

J.-P. Migne, Patrologiae Cursus completus, Series Secunda<br />

(Patrologia latina)<br />

Romanisches etymologisches Wôrterbuch<br />

dat. datif<br />

dimin. diminutif<br />

diplom. diplomatique<br />

dr. droit<br />

éd. édition<br />

ex. exeunte<br />

excl. exclamation<br />

flém). féminin<br />

gén. génitif<br />

gramm. grammaire<br />

i. id est<br />

ib. ibidem<br />

inc. incertain<br />

indécl. indéclinable<br />

inf. infinitif<br />

interrog.ind. interrogation indirecte<br />

intrans. intransitif<br />

i.q. idem quod<br />

jur. juridique<br />

liturg. liturgie<br />

10g. (sens) logique<br />

m(asc). masculin<br />

math. mathématique<br />

méd. médecine<br />

métaph. métaphore<br />

méton. métonymie<br />

milit. militaire<br />

mor(al). moralement<br />

MUS. musique<br />

myth. mythologie<br />

n(eutr). neutre<br />

nom. nominatif<br />

ong, origine<br />

ong. inc. origine incertaine<br />

parf.<br />

part.<br />

pej.<br />

pers.<br />

phil(os).<br />

phys.<br />

p. q. parf,<br />

prés.<br />

pron.<br />

rhétor.<br />

S.<br />

SC.<br />

s.d.<br />

sing.<br />

spéc.<br />

spir.<br />

spur.<br />

sq.<br />

ss.<br />

subj.<br />

subst.<br />

subst'.<br />

superl.<br />

S.V.<br />

syn.<br />

t.<br />

M.<br />

techn.<br />

théol.<br />

trans.<br />

V.<br />

v(ar).lect.<br />

parfait<br />

participe<br />

péjoratif<br />

personne<br />

philosophie<br />

physiquement<br />

plus-que-parfait<br />

présent<br />

pronom<br />

rhétorique<br />

siècle<br />

scilicet<br />

sans date<br />

singulier<br />

spécialement<br />

sens spirituel<br />

spurium (faux)<br />

sequentia<br />

suivantes<br />

s ubj on cif<br />

substantif<br />

substantivement<br />

superlatif<br />

sub voce<br />

synonyme<br />

tome<br />

terminus technicus<br />

technique<br />

théologie<br />

transitif<br />

vide<br />

varia lectio


541 opertura —ophtalmicus - 542<br />

opertura, -e f A) ce qui couvre: 1) couverture d'un<br />

bâtiment: ANDR. FuiR. mirac. Bened. 11 11 p. 209 : -a<br />

capitialis formesa foris intacta, ceterisque compaginata<br />

combuste ecclesie appendiciis ... cum sua vitrea inviolata<br />

remansit. AIM0IN. FLOR. mirac. Bened. 1 11 p. 113 : operam<br />

cooperiendo fratrum dabat refectorio. Cumque in<br />

summo -e fastigio consisteret. CITRON. Maurin. p. 83<br />

ecclesiam nova -a novique Iaquearis tabulatu insignivit.<br />

SUCER. adm. 28 p. 190: -e integrum supplementum. id .<br />

consecr. Dion. 3 p. 222 : duodecim trabes... novi opens -e<br />

superponi fecimus.<br />

2) partie supérieure d'un sarcophage: SUCER. adm. 31<br />

p. 193 : ulteniorem froment eiusdem [se. sarcofagi] et -am<br />

superiorem undique infenius et supenius deaurani quadraginta<br />

ferme unciis elaboravimus.<br />

3) nappe d'autel : Htsr. Walciod. p. 524,52 : cortinas<br />

unicuique tempori tam quadl:agesimali quam paschali<br />

cum altariorum -is proprias aptavit.<br />

4) caparaçon: SUCER. Ludov. VI 10 p. 62: dominus<br />

papa episcoporum et cardinalium togata cum opertis albis<br />

-is equis constipatus turma.<br />

5) plaque de protection (sur une enceinte) : SUCER.<br />

Ludov. VI 19 p. 138 : fronte nudo ascendens ad sedem<br />

usque penvenit et latendo sub his que sepi erant aptate -is,<br />

eas paulatim deponebat.<br />

B) ce qui dissimule : voile (sens spirituel) : ALBER. CAS.<br />

Scol. 44p. 234,5 : canitas... -a est, que multitudinem operit<br />

peccatorum.<br />

opha, -ef u. offa.<br />

ophiasis f [gr. 6pt&atç] ici forme offiasis. maladie qui<br />

provoque la chute des cheveux : PAUL. AECIN. cur. 1 p. 1,8<br />

allopitia et -is figùra solum differens.<br />

ophicardelos, -i m. ici forme opicardelos. pierre précieuse<br />

indéterminée : P.PlAs: -n, gemmam barbari vocant.<br />

ophiomachus, -i m.formes : ophimacus : Ru p. Tuir. levit.<br />

II 12 col. 798D : opimachus : HILDEB, (?) numm. 560<br />

P. 181.<br />

1) espèce de sauterelle qui attaque les serpents (cf. Levit.<br />

11,22): HILDEB. (?) numm. 560 p. 181 : opimachus grece,<br />

serpentum pugna latine.<br />

2) (par erreur) oiseau inconnu : Rup. TUIT. levit. 11 12<br />

col. 798' : attacus et ophimachus, ignote aves.<br />

ophiomate [ophites] ici forme ofiomate lézard (?)<br />

PPIAS : ofiomate, lacerta.<br />

ophiroticus, -a, -um [Ophir] d'Ophir (ville d'Arabie du<br />

sud célèbre pour son or) : METELL. Quit. 1, 45 p. 174 : -o<br />

purius obnizo (cf. FRECULNI. chron. III 2 col. 972 : 3000<br />

talenta de auto ophir).<br />

ophis u. ophites.<br />

apHte, -arum m. pl. forme ofite : P&rn*s. UouTio.<br />

Ophites (nom donné à certains hérétiques) (PAPIAS : -e<br />

heretici a colubro nominati, dicentes ipsum colubrum in<br />

paradiso induxisse virtutis cognitorem. Ucuîio S.V. ofi<br />

dicti sunt quidam heretici -e, quasi serpentini, qui colunt<br />

serpentent ...) : GALTER. S. VICT. labyr. Francie p. 198-199<br />

-e a colubro dicti quem Christum arbitrantur; sed habent<br />

etiam verum colubrum assuetum eorum panes lambere et<br />

ita eis velut eucharistiam sanctificare.<br />

1. ophites, -e mi. formes : ofites : PANAS. UGuTI0.<br />

oppites : PAJ'IAS. serpentine (PAPIA5 s.v. ofites -es, genus<br />

marmoris serpentium maculis simile. Uouîio S.V. ofi<br />

quidam lapis maculis serpentum similis dictus est ofites)<br />

MAPPE clav. 33 p. 198 : in mortario -is sive porfiretico<br />

'o aspero milles.<br />

2. ophites [gr.6ptç]formes : obites : 000 CLI.JN. 0cc. I<br />

131 p.6. PAPIAS. offys : ODo CLuN. 0cc. V 639 p. 113.<br />

ofites : PANAS. Ucu'rio. ophis : O.no CLUN. 0cc. 1 152<br />

p. 7.<br />

'5 1) serpent (Pkp1As : obites serpens dicta, quod colorent<br />

habeat harene. UcuTio 5v. ofi : ofites, serpens multas,<br />

parvas et varias habens maculas) : AMARC. serra. 4, 377<br />

natnix et -es/ ... mordebant hommes.<br />

2) le démon : Ooo CLuN. 0cc. 1131 p. 6 : tortilis en vires<br />

20 in eum molitur obites,/ omnia qui fecit ib. 1152 p. 7<br />

maiestatis honos necdum tibi congniat, -is.<br />

ophiucus, -i m.formes : ofiucus : PAPI.&s. oflulcus : UGU-<br />

'rio s.v. ofi. 1) le Serpentaire (constellation): PAPIAS: ofiuicus,<br />

signum in celo homo serpente cinctus. ib. : -us, id est<br />

25 anguitenens, signum super scorpionem. HONOR. AUG.<br />

imag. mardi I, 117 : juxta quod ... Iocatur serpentarius<br />

qui pnimus quadrigam junxit, eo quod serpentinos pedes<br />

habuit. Unde et greœ Ophyucus dicitur, 6pic enim est<br />

se rpe n s<br />

30 2) qualificatif d'Esculape dont le serpent était un des<br />

emblèmes : PANAS : -us, Aesculapius serpens esse dicitur.<br />

UCUTTO 5v. ofi : -us... sic dictus est Esculapius.<br />

ophiusa, -cf iciforme opiza. herbe magique d'Éthiopie:<br />

PANAS: opiza, genus seminis, legumen quoddam.<br />

35 ophthalmia, -e f. : obtalmia : PAUL. AEGIN. cur.<br />

34 tit. p. 15,9. PASCHAL. ROM. thes. 0cc, p. 184. obthalmia<br />

PAUL. AECIN. cur. 76, p. 52,19, ofthalmia : ib. 75, p. 52,1 et<br />

5. optalmia Gwss. medic. p. 50,5. COLL. Salem. II p. 156.<br />

ophtalmie, maladie des yeux (Gwss. medic. p. 50,5<br />

40 optalmia, oculorum dolor): PAUL. AECIN. cur. 75<br />

p. 52,5 : ofthalmia veto turbatio quedam est non solum<br />

extrinsecus sed et sine manifesta causa farta penmanens<br />

usque ad tertiam aut III! aut V diem. ROC. C.uoM.<br />

contempt. mundi col. 703': oculos -a cecat. PASCHAL<br />

45 ROM. thes. occ. p. 184 lippitudinem oculonum et obtalmiam<br />

pacietur.<br />

ophtalmicus, -a, -umformes : obtalmicus : GLoss. medic.<br />

p. 49,4. PASCIIAL. ROM. thes. occ. p. 189. COLL. Salem. Il<br />

p. 95. obtarmicus : ib. p. 133. ofthamica : PAUL. AEGIN.<br />

50 cun. 74 p. 51,8. optalmicus : GutnER'r. epist. 130 p. 158,1.<br />

A) adj. : qui concerne les maladies des yeux : GERnERT.<br />

epist. 9 p. 32,9 (a. 983) : de morbis ac remediis oculorum<br />

Demostenes philosophus librum edidit, qui inscnibitun -us.<br />

spéc. avec oculus : malade: PASCHAL. Rom. thes. 0cc.


543 ophtalmos - opifex 544<br />

p. 189 infirmanti sanitatem oculisque obtalmicis abstersionem<br />

ac solitam claritatem.<br />

B) subst. : l)f :maladie des yeux: PAUL. AEGIN. cur. 74<br />

p. 51,8 : ofthalmica et primant de dolore.<br />

2) n. : a) collyre: COLL. Salern. 11 p. 95 : eis etiam<br />

obtaimicum de elleboro albo aut castoreo facias. b) par<br />

confusion avec otalgicus, maladie des oreilles: GLOSS.<br />

medic. p. 49,4 : obtalmicum, aurium morbus.<br />

ophthalmos, -i m. [gr. 6(p0xx&61 ici forme gén. pi.<br />

ophthalmon. oeil: VITA Galli 1170 sibi capiunt<br />

solamina grata medele / quos dolor on vel dentum pestis<br />

acerba / inficit.<br />

opiatus, -a, -um [opium] narcotique : 1) adj. : COLL.<br />

Salern. 11 p. 119 dabis -as medicinas ut est opopyra,<br />

aurea.<br />

2) subst. m. ou f : PAUL. AEGJN, cur. 41 p. 20,9<br />

(ceci. A) narcoticis id est -is. COLL. Salern. II p. 84 post<br />

tertiam veto vel quartaut accessionem dabis eis -as ut est<br />

aurea. opopira. PASCRAL. ROM. thes. occ. p. 142 in non<br />

naturali sompno, ... ut in lithargicis et -is.<br />

opicardelos, -i m. u. ophicardelos.<br />

opicus, -a, -um 1) qui ronge (UcuTlo S.V. ops -us, -a,<br />

-um, corrodens, diminuens) EOBERT. LEOD. rat. I 86<br />

p. 22 sero -i muris petit intractabile rostrum. ib. schol.<br />

opizo dicitur minuo, mdc -us mus rosorius, qui solet vasa<br />

et vestes rodere (cf. Juvenai 3, 207) et divina opici<br />

rodebant carmina mures (où -i signifie inculte et a été<br />

compris rongeur).<br />

2) qui bégaie, qui baragouine: UouTIo S.V. ops -i<br />

dicuntur balbucientes et verba quodam modo diminuen-<br />

tes.<br />

opici- u. oppidopifer,<br />

-ta, -mm secourable, qui porte secours (UGUTIO<br />

s.v. ops -r, -ra, -rum, ferens opem) WALAHFR. carm.<br />

(NA 10 p. 167,20) : quia pia, facilis et -rai nos maiestas<br />

inretitos erumnosis/ cruore vinculis resolvit unici / Filii.<br />

opifera, -e f u. opisfera.<br />

opifex, -icis forme obifex CARTUL. S. Vinc. Ovet. 32<br />

p. 76 (a. 1039).<br />

I) subst. in. ou f : A) celui qui fait un ouvrage : 1)<br />

artisan. ouvrier (AELIt angi. sas. vocabul. p. 19 -ex,<br />

craeftiga. ib, p. 47 -ex, wyrhta) a) en général : GUILL.<br />

TYR. hist. rer. transm. 111 10 p. 124 : machina quam<br />

etiam cum suis -icibus probe nimis et argumentose<br />

plurimum trans valium positas moenibus applicat,<br />

b) avec mention de métier: ADELARD. unit. 11 4 p. 59<br />

cum dicimus -ex, alius pistor, alius faber ... alium<br />

secundum effecta accipimus, non secundum personas.<br />

OTTO FRIS. chron. 7. 35 p. 370,25 omnibus enim<br />

diversorum -icum officinis, id est pistorum, fabrorum,<br />

textorum aliorumque. id . gesta 1,34 p. 53,29 : -ices etiam<br />

qui sericos pannos texere soient. c) (péj.) malfaiteur<br />

WALTH. SPIR. Christoph. Ii 5, 158 p. 52 sceleris -ex.<br />

THE0D. AMORB. Firman. pro!. p. 25,5 : negotioli minime<br />

reticere -icem. EGRERT. LEOD. rat. 1 603 p. 118: hoc<br />

dicunt, versuta -ex quod subdola vu!pes/ astu rem<br />

tractat, dum robons anxia nutat.<br />

2) travailleur intellectuel : Ros, ANGL. algebra<br />

p. 108,28 : quicquid ex numero huic arti addito -ici<br />

propositum fuerit.<br />

3) artiste : a) en général : GERBERT. epist. 200p. 243,7(a-<br />

994) ilium in disciplinis !ibera!ibus eruditum, in -icum<br />

magisterio edoetum. ANDR. FLOR. CaurI. 67 p. 136: -icem<br />

'o huius opens. Orro FRIS. chron. 2,43 p. 118, 13 : Corinthus<br />

velut omnium -icum officina. JOlI. SARISB. metai. 16 p. 21<br />

assiduitas opeS in quavis arte prestantissimum facit<br />

-icem. b) dans l'art du métal: Tunoiui.s. carm. 47, 16<br />

p. 548 cymbala ... /factitat ... -ex quilibet arte sua. G6TA<br />

15 abb. Fontan. VI 5 p. 55 : campanam... -ici in bac arte<br />

erudito facere precepit. FRECULPII. ciron. coi. 9780<br />

quidam aeris -ex. NOTK. BALn. gesta 129 p. 39,15 : -ex in<br />

omni opere eris. Prrg. COMESTOR hist. scho!. coi. 1706e<br />

Demetnius enim argentarius (qui faciebat aedes et imagi-<br />

20 nes argenteas Diane) convocavit opens eiusdem -ices.<br />

c) dans l'art du bois : Iso Otm. 1,9 : tres lignorum -ices... in<br />

artis huius peritia cetenis... prestantiores. Pvra. RIGA<br />

Aurora I Machab. 257 p. 409 : sic etiam naves -ex ibi<br />

scuipsit ut iiias/ credas per medium velie voiare fretum.<br />

25 d) en musique: DOM. CUNDISS. scient. 3 p. 104 : -x autem<br />

musice active pneumata non format et armonias et alia<br />

accidentia eorum, nisi secundum quod sunt in instrumen-<br />

tis.<br />

B) celui qui organise : I) celui qui agence matière et forme<br />

30 (en général): EUBERT. LEOD. rat. 1161 p. 138 : ille -ex<br />

fertur, qui rem disponit agendam.<br />

2) en parlant d'un architecte : VITA Gebeh Const. 1,12<br />

ita ut -ex, qui preerat open ... quasi exanimis inveniretur.<br />

CASUS Petrish. 6,4 : de die in diem basilica sancti Gregonii<br />

35 exstruendo reformatur, Wesilone quodam de Constantia<br />

ex clerico -ice.<br />

3) en parlant d'unfondateur : CARTUL. Stabul. I p. 79,16<br />

(a. 857) : monasterium ... in quo -ex ipsius monasterii<br />

virtutibus prodentibus sanctus Remacius ... requiescit.<br />

40 4) en parlant : a) de celui qui exécute un projet : ANSELM.<br />

Lnoo. gesta p. 212,37 : qui institutionis depositionisque<br />

tue possunt esse -ices. b) de l'auteur d'une oeuvre intellec-<br />

tuelle: HRABAN. epist. 19 p. 425,7 si quid in memorato<br />

opere tibi ... utile inveneris... fragili -ici oportunum confères<br />

45 solalium. Ensî. Ham. 105 p. 174,3 (a. 1077-88): talium<br />

litterarum -icibus ita de scholasticis facuitatibus affluent-<br />

bus. GERARD. CREM. transi. Anist. anal. post. 113 p. 31,6<br />

-icibus doctrinarum. c) du Christ, auteur du salut : THEOD.<br />

FUCH. serm. de Ceiso 1 : auctor atque -ex humane sa!utis<br />

50 Christus. RTJp. Turf. off. X 4 coi. 265 8 : -icenl nostre<br />

saiutis inquirendo. d) des saints intercesseurs : CARTUL.<br />

archiep. Magd. 392 (a. 1184): a!endos suscepimus quos<br />

apud Deum nostre saiutis -ices de!egimus.<br />

C) Dieu: I) considéré comme architecte de l'univers:


545 - opificalis - opificus 546<br />

HUGO ROTOMAG. hex. 1 6 p. 238 : Deum non creatorem<br />

sed -icem estimantes, qui formas et materiam minime<br />

creasset sed conjungere nosset, vel simul aptare potuisset.<br />

PETR. COMESTOR hist. schol. col. lOSS -icem, qui de<br />

duobus principiis, scilicet materia et forma operatus est<br />

sine principio et operatur sine fine.<br />

2) considéré comme créateur : a) employé absolument<br />

PeTit. RIGA Aurora I gen. 193 p. 34 : -ex animam dedit<br />

illi/ que nova sit, partem non Deitatis habens. AN0N.<br />

quinque digres. cogit. p. 317 : cum enim nominatur<br />

eternitas vel -ex vel Noys vel naturatium ypo[s]tasium<br />

exempiares ydee. b) employé avec un déterminant : Œ) un<br />

compl. au gén. : JOH. NEAP. Ath. p. 439,33 : -ici omnium.<br />

Du'i. Otton. III 304 p. 730,31 (a. 998) : totius mundane<br />

mous auctor et -ex. TROP. grad. 612 sur. 2a (Anal. hymn.<br />

49 P. 312) : creature/-ex. CARTUL. S. Vine. Ovet. 32 p. 76<br />

(a. 1039) : sub imperio -icis rerum; GERkiw. MORES.<br />

detib. VII 444 p. 119: contra mundi -icem. Doc. Port.<br />

part. III 98 p.85 (a. 1103): in nomine Genitoris<br />

Genitique ac Spiritus almi -icis totius fabrice mundi.<br />

Buitcii. BELV. barb. III I p. 31,25 : -icem nature. GESTA<br />

Steph. a. 1138 p. 33 : suturons rerum -ex. fi) un adj.<br />

possessif: CMtrUL. S. Vit. Virdun. 1 31 p. 433 (a. 1025)<br />

qui -ici suo tota sinceritate et puritate mentis studet<br />

deservire. OTTO FRIS. gesta 15 p. 19,23 : ex -icis sui<br />

gratia. c) employé avec un adj. : D0NAT. MUT. Ermeni.<br />

p. 708,23 omnipotentis -icis... mirabatur creaturas.<br />

CHRON. Saiern. 107 p. 119,29 : cum virtute suturai -icis<br />

[nostri]. CARTUL. Saviniac. 581 p. 285 (a. 1007) : dum<br />

coe]estis 'ex regimine son providentiaque gubernat<br />

queque creata. CARTUL. Abbatiol. 7 p. 18 (XI S. ex.) : si<br />

superno -ici placuerit.<br />

3) en parlant du Christ, Verbe co-créateur : VITA<br />

Samson. Dol. p. 143 -ex omnium qui Christus est.<br />

CARTUL. S. Cyr. Nivern. 13 p. 28 (c. 950): concedo<br />

summo -ici Christo ac dilecto ipsius Cirico. 0Ko. Vis.<br />

hist. I 7 t. I p. 23 : benignus -ex surrexit. PUR. Loe.iin.<br />

sent. 11, XIII 7,1 p. 368 : ut dicatur Pater in Fluo vel per<br />

Filium operari, quia eum genuit omnium -icem.<br />

D) par confusion avec opificium ? atelier ?: DIPL.<br />

Otton. lI 71 p. 87,42 (a. 974) : in quibusve territoriis,<br />

domibus.... . coilibus, montibus, -icibus, campis tain cultis<br />

quam incultis ('1 ANNAL. Bonon. 1, 11 33 p. 60 [a. 974]).<br />

E) par confusion avec opifer : celui qui aide ou porte<br />

secours: P,&plAs s.v. Opis: Opis, auxilj inde dicitur... -ex.<br />

Uou'rio S.V. ops hic vel bec -ex, -icis, opem faciens vel<br />

ferens.<br />

Il) adj. : agissant, créateur : VITA Remacli p. 107,10<br />

commendans cas -ci Den. ADELARD. gloss. ad categ.<br />

p. 298,31 etsi ex coitu partis quedam portio separata sit<br />

que formetur in hominem, patte tamen defuncto non<br />

minus natura -ex operatur in visceribus marris de<br />

infuso semine, ipsum scilicet formando et vivificando in<br />

hominem. CLAREMBAL». Boet. Trin. 11 23 p. 116 : ciaret<br />

igitur quomodo illa -ex forma vere forma est et esse ipsum,<br />

hoc est entit.as prima, est et ex eu esse est ea nimirum<br />

ratione qua omnia que sont ipsa simplici entitate participant.<br />

BERNARD. I. MORL. Trin. 644 p. 26: omnicreans -ex<br />

s veto Deus est operatus.<br />

opificatis, -e [opifex]1) produit par l'artisanat domestique<br />

: CARrA a. 975-1092 (Perrin, Recherches sur i<br />

seigneurie rurale en Lorraine p. 320) : -is rei, 18 s. De<br />

censu siive, 6 s.<br />

10 2) créateur, qui crée : HILDUIN. transi. Dion. (div.<br />

nom.) IV 30 p. 230,14 : de -i existencium omnium<br />

benigna causa.<br />

opificatie, -nisf création: HILDUIN. transi. Dion. II I<br />

p. 82,3 : ad sacroperacionem divinorum mandatorum<br />

15 principatis processus, esse divine nos archanissima -cio<br />

(gr. 811itoupyLa).<br />

opificlo 3. [opus et facio] créer: CARTUL. S. Alb.<br />

Andegav. 1 27 p. 46 (a. 1038) : unde coiligitur -ere ilium<br />

[se. Deum] talla obsequia a principio.<br />

20 opificium, -i n. A) travail : 1) exécution d'un travail<br />

O'rro FRIS. gesta 2,16 P. 119,16 : in sericorum pannorum<br />

-o. de là: activité, métier: GuIBERT. Nov. vita 1,9<br />

p. 26,1 : Ebrardus ex Lam humili -o ... victitare decr&verat.<br />

25 2) manière de travailler, technique VITA Desid. Cad.<br />

38,2 p. 388 : in ecclesia quam ..., insigni -o ex utraque<br />

parte supervolutis tectis ... edificaverat. GUIBERT. Nov.<br />

vita 2,1 p. 105 : capsula .. vetusto -o auri preciosi<br />

bracteis adoperta.<br />

30 3) possibilité de travailler, usage de ses mains : Noix.<br />

BALB. serm. 13 p. 13 : cecis visum restituens, surdis<br />

auditum. .... mancis -a.<br />

4) résultat du travail, oeuvre : a) sens concret : CARrA<br />

a. 1126 (Gallia christ. IV instr. coi. 159) : ligna ad ignem<br />

35 et ad varia -a. Guiu.. S. THEOD. epist. frat. M.D. 32<br />

p. 87,10 : hinc enim in litteris, vel -is, vei edificiis... tot<br />

precesserunt modi studiorum. b) sens abstrait EKKEB.<br />

ScHON. c. cath. 6,9 : si idcirco carnibus abstinetis quia<br />

nascuntur ex coitu, fatui estis. Si veto idcirco, quod -um<br />

40 sint diaboli..., constat quoniam insani estis cum lb.<br />

B) action, intervention, secours : 1) sens concret : Vrrp.<br />

Mach, p. 312,19 : subministravit ... -vin cuiusdam navis.<br />

2) sens abstrait : Ps. FuLB. epist. 5 col. 204' : advei'te in<br />

istis imperiosum Verbi operantis -um. 3) à l'abl. précédé<br />

45 d'un gén. : grâce à: Noix. HALLS. gesta 2,18 : divinitatis<br />

-o in antiquos hominum artus et animos exurgens.<br />

GuIneitT. Nov. trop. 1V 7, 7-8 col. 44Øh3 : Dei -o calx<br />

divini calons nostre terrenitati adjuncta. par : ARNULF.<br />

LExov. epist. 34 p. 57 (a. 1161): ne statue auree... caput<br />

so eneum ipsius -o diceretur affixum.<br />

C) atelier : PAPIA5 : -um dicitur ... ubi opera fiunt.<br />

grece ergasterium dicitur.<br />

opificus, -a, -um efficace, agissant : WOLFHARD. Waidb.<br />

2,1 (prol.) : Trinitatis -e ... auxiiiis.


547 opigaidum - opimus 548<br />

opigaidum, -1 n. [ç. ptyvtc] hysope (?) ALFR. ANGL.<br />

plant. I 10 p. 16,9 quia humor qui est in magnis<br />

arboribus... in quibusdam est origanalis, ut qui est in<br />

origano et in planta que dicitur -um.<br />

opign- y. oppign-.<br />

opilarinzada indécl. [one. navarr.] redevance en nature<br />

CAR rut., Hosp. Hier. Navarr. 92 p. 94 (a. 1197): II<br />

kafizes tritici et singulos kafices avene et -a quod est I<br />

cele (mm) de tritico et I galeia de vino,<br />

opilate y. oppilax.<br />

opilatia, -nis f y . oppilatio.<br />

opilax, -cis f u. oppilax.<br />

opilio, -nis ntforme oppilio : THEODULF. carm. 72,1,50<br />

p. 564. PAnAs. ROTUL. pip. 17 Hein. Il p. 3 (a. 1171).<br />

berger : 1) sens propre (Uouîio S.V. fero : hic ovilio,<br />

-nis, id est custos ovium qui alio nomme dicitur -o,<br />

similiter ab ove, quasi ovilio) THEODULF. carm. 72,1,50<br />

p. 564 : oppilio, pistor, nauta, subulcus, arans. AELFR.<br />

colloq. p. 2 : quid sciunt isti tui socii ? Alii saut armures,<br />

ahi -nes. PETR. DAMIAN. epist. VI 12 col. 3930 : Jacob,<br />

quod... Laban -fis more servivit. FuLCH. hist. Hier. 111 38<br />

p. 752 : pecora sua tain quam fetata in pascuis<br />

illic uberrimis faciebat -ries sucs pascere. ADAM P&itvi-<br />

PONT. utens. p. 121 : ovium caulis et -um magalibus. à<br />

signaler l'emploi de -o signifiant un homme pauvre,<br />

maigrement rétribué : ARNULF. LExov. epist. 89 p. 145<br />

(e. 1173): in tanta paupertate ibi constituait: sacerdotes,<br />

ut ... ad onera ecclesie portanda non habeant quod -ni<br />

sufficeret aut cursori.<br />

2) (spirj pasteur (des fidèles) : a) désignant le Christ:<br />

BERNARD. MORL. Trin. 342 p. 17: unicus -o, grex fit sic<br />

unius unus. id. reg. 592 p. 83: hic nobis pater est<br />

dominus, capud -oque. b) désignant un archevêque : Ooo<br />

CANT. I epist. p. 105 (a. 950) : Odo Dorobernicarum -o<br />

ovillarum. c) désignant un abbé : CARTUL. S. Vict. Mass.<br />

I p. 21 (a. 1005) : Guifredus ... ejusdem monasterii -o<br />

vocatus. d) par métaph. : CARM. de ber. 24 p. 616 : suit<br />

lupus ad caulas; prenait agnum dira Ieena./ Hic tremit,<br />

illa premit; canis abstat, -o dormit.<br />

opilo 1. V. oppilo.<br />

opimachus, -i m. u. ophiomachus.<br />

opimo 1. 1) fertiliser, féconder (P.plAs : -an, impinguari,<br />

foecundari. UGUTIO s.v. ops : -o, -as, fecundare)<br />

GALTER. CASTIL. Alex. VII 405 : Aegyptum Nilus -ai.<br />

2) enrichir, donner de l'importance ( UGUTIO S.V. ops : -O<br />

opulentare): SUCER. Ludov. VI 15 p. 90: -abat enim<br />

castellum veterana militum muttorum nobilitas.<br />

3) au figuré : glorifier: VITA Galli 1245 : quos [sc.<br />

condisciputos] dogmate miro/ sanctorum in numerum<br />

sublimat, honorat, -at.<br />

â noter l'emploi du part, passé comme adj. au superl.<br />

très riche, très fécond : GESTA Steph. a. 1146 p. 122 : ut<br />

Christianorum terras civitatesque -atissimas ... sibi<br />

inclinaient.<br />

opimus, -a, -um 1) suggérant richesse et abondance : A)<br />

fertile. fécond (REMIG. comm. Mari. Cap. 18,19 p. 80,30:<br />

-am, id est fertilem et tucetosam vel foetosam. PAPIAS : -a<br />

foecunda, crassa, fertilis vel campestris) : ADAM BREM.<br />

p. 5,4: ager ... prorsus -us. GALTER. CASTIL. Alex.<br />

VI 293 : -os! ...partitur agios. GUILL. PIcrAv. gesta 11 41<br />

p. 102 : terras tradidit amplas ac multum -as. Ono FRIS.<br />

gesta 2,46 p. 153,34 : ea namque regio ... in frumento et<br />

vino -a.<br />

'o B) riche, abondant (PAPIAS : -um, abundans, pingue,<br />

profluens. UCUTIO S.V. ops : ab ope, -us, opulentus,<br />

habundans) : 1) en parlant de choses : WALAHFR. boit.<br />

VIII 176 p. 341 : hortorum letus -as/ delicias conviva<br />

capit. ALCUIN. carm. 1 1228 p. 196 : ecclesias alias donis<br />

15 ornavit -is. POETA SAXO 4,210 p. 51,3 : Rex Sarracene<br />

gentis ... muneribus ..: augustum veneratur -is. ORD. VIT.<br />

hist. IX 9 t. III p. 520 : terra ... crut... hortis -a. en<br />

particulier, en parlant du butin de guerre: PortA SAXO<br />

1.176 p. 11,45 : cum spoliis vicier regressus -is. GUILL.<br />

20 PICTAV. gesta 40 p. 98 : -a preda invenitur : nobiles equi,<br />

arma mititaria omnisque generis supellex.<br />

2) en parlant de personnes: TIIEODULF. caria. VII 61<br />

p. 462 : cultor -us.<br />

3) au figuré : en parlant de richesses spirituelles ( avec<br />

25 pléonasme) : ALCUIN. catin. 11095 p. 193 : ut ... divitias<br />

celo reperiret -as. BERNARD. MORL. Trin. 912 p. 34<br />

Jhesu thesauros et inexhaustos et -os/dividit.<br />

C) (spir.) : 1) qui porte des fruits, qui conduit aux<br />

richesses spirituelles : HoNtE. ANAST. 37 p. 410,5 : -um ad<br />

30 ministros Dei accessum descripsimus. HROTSV. Theoph.<br />

267 : vente meruit medicamen -e. FROUM. carm. 3,3 : qui<br />

fuit abba loci/ huius et officium gessit pastoris -um.<br />

Eneaw. Magner. 36 : cuius etiam -e conversationis et<br />

sanctitatis imitator effectus.<br />

35 2) bienheureux : a) en général: WALANER. Wett. 464<br />

p. 319 : ipse turion vitam captabit -am. b) en parlant des<br />

saints: CAND. FIJLD. Eigil. II 23,5 p. LIS : ubi martyr<br />

-us/pone jacet.<br />

D) nombreux: I) en général: ARBO SANGERM. 1x11.<br />

40 Paris. 1 191 p. 130 : tellus opulenta gazïs nudatur -is<br />

(glosé multis). TRAD. Ratisb. 217 (e. 980-85) : regi<br />

seculorum omnium grates refferamus -as. noter le sens<br />

affaibli, dénué de l'idée de richesse: VITA Galli 1583<br />

precibus rogitamus -is. VITA Alexii 413 (Mittellatein.<br />

45 Jahrb. 1, 1964, p. 98) : nobiscum lacrimis oculus fluat<br />

omnis -is<br />

2) avec un subst. collectif: VITA Pirm. 1 10 : populo -o<br />

undique conveniente. Faco hist. vie leros. 11 266 : dives<br />

uterque satis et -o milite cinctus.<br />

50 II) opulent, magnifique, excellent (PAPIAS : -um.....<br />

honestum, celebre) : A) en parlant de choses: excellent<br />

(confusion avec optimus ?) : WALAHFR. Blaithm. 76<br />

mensuras farris -i.<br />

B) qualifiant un grand personnage: 1) l'empereur:


549 opinabilis - opinàius 550<br />

ErnsT. var. I 33, 1 (a. 812) que cuncta honesta censebat<br />

Cesar -us. EPITAPH. var. II 63,3 hurle [sc. Ravingerum]<br />

Otto primus transmisit Cesar -us.<br />

2) les grands: ERMOLD. NiciaL. Ludov. 1V 143<br />

Cesar namque duces custodes ponit -os (cf. y . 337).<br />

C) puissant : ANAST. chron. p. 107,7 : Gezerichus...<br />

multitudine -us effectus.<br />

D) sens faible: cher, dans l'interpellation -e lector<br />

WANDALB. martyr. alloc. 65. HRABAN. carm. 5,5 p. 169.<br />

employé substantivement: les Bienheureux: BONIF.<br />

ANAST. p. 26,7 o bigam sanctorum, per quant fides<br />

stabiiitur O bigam -orum per quant ph magnificantur.<br />

opime adv. avec opulence: Gsui. SEON. ad lient. 16<br />

nunc quia sceptrigeras moderante potenter habenas/ te,<br />

pater, ecclesie matris morts poliet -e.<br />

opinabiis, -e I) adj. : A) croyable, imaginable, dans la<br />

locution -e est FULB. epist. coi. 218 aliter enim bec<br />

ilium aggredi vix -e est. GUILL. PICTAV. gesta 28 p. 62<br />

aliquanti potentiores ... quos jam antea conspirationis...<br />

fuisse adjutores -e erat. FIELM. 42 p-85,13 tantis lacrimis<br />

inundans et verecundie punctiones sustinens, ut vix<br />

cuiquam -e sit.<br />

B) (phil.) qui est conçu par la pensée, produit par l'imagination<br />

: Jon. SCOT. gioss. Mart. Cap. 368,18 p. 156,19<br />

-is id est cogitativa quia corporatio -is dicitur. ABELARLL<br />

gloss. ad categ. p. 175,39 cum dicimus chimeram esse<br />

-cm, nil attribuimus chimere, sed potius monstramus<br />

animam alicu jus opinari chimeram. id. gloss. peri erm.<br />

p. 482,30: si -e nomen sit non existentium, tantum<br />

exemplum est aliud de oppositione in adjecto; quod si -e<br />

large sumatur, ut sit nomen omnium que excogitantur,<br />

tant existentium quam non existentium, accidentalis<br />

predicatio.<br />

C) conjectural: Rup. TuIT. genes. 6,28 col. 427B<br />

verumtamen quid opus est... etymoiogiam dubitabiiem<br />

querere aut ut -cm investigare, cum ex presenti Ioco<br />

Scripture manifeste constet<br />

D) remarquable, digne d'intérêt, dans la locution -e est<br />

EKKEH. 1V cas. Gall. p. 88,20 : -e autem erat, in quantum<br />

se post reditum suum in virtutibus christus Dei exercuit.<br />

lb. p. 123,24 : -e erat, quantas... impensas navibus<br />

Steinaham premiserit.<br />

II) subst. n. (le plus souvent au plur.) : A) conjecture,<br />

opinion fondée sur des hypothèses: RATHER. conject.<br />

coi. 523A: falsa yens, -ia certis... conjungam. BERNARD.<br />

consid. V 7 p. 472,5 : quamquam de ôorporibus horum<br />

non modo unde suit, sed an aiiquatenus sint, heret<br />

sententia aliquorum. Unde si quis inter -la magis id<br />

ponendum censuerit, non contendo. GUNTH. PAR. oral.<br />

5,1 coi. 140B : in iiihs rebus que neque sunt nec esse<br />

possunt, sed tamen finguntur, quaiia sunt -la logicorum.<br />

B) (péj.) illusions, opinions fausses: VIrA Annon. I<br />

3,25 p. 513 a, .14 : quanta vuigus facit -ta, que nulio<br />

venitatis pondere subsistant.<br />

opinabilitas, -lis f [opinabilis] ce qui est conçu par<br />

l'imagination, construction de l'esprit : ABELARD. glOss, ad<br />

categ. p. 148,3 cum omnia que in subjecto sont, sint in<br />

primis substantiis ut in subjectis, quomodo dicunt<br />

quidam -tem quam vere esse contendunt, fundari in<br />

chimera quant non esse concedunt omnino?<br />

opinabilitcr [opinabilis] par l'imagination : GUERR.<br />

serm. col. 1072€ : sutures due, manus due, et si qua sint<br />

binaria, que lis consonante -r queant inveniri.<br />

opinacio, -ais f u. opinatio.<br />

opinanter [opinor] par hypothèse, par conjecture: ROB.<br />

PULL, sent. col. 916' : quidam non assertive, verum -r<br />

aiunt.<br />

opinarius, -a, -um [opiner] présumé, imaginaire : ROB.<br />

15 MELODUN. div. pag. 91 p. 47 quod videur Judeos<br />

credere hoc idem quod Habraam falsum est, cum illi hoc<br />

opinentur et ûdes -a certitude, [non] sit.<br />

opinatio, -nis f forme opinacio : HENR. ARIST. transi.<br />

Plat. Phedo p. 52,16, 92 a.<br />

20 1) imagination : I-JERM. SANGALL. Wibor. 1,21 : spintualis<br />

visio etiam sine corporali fieri potest, cum<br />

absentium corporum simjiitudines in spiritu apparent, et<br />

finguntur multe pro arbitrio vei -ne. DOM. GUNDLSS.<br />

transi. Ibn Gebirol forts vite III 38 p- 166,19 : anima<br />

25 potest facile apprehendere bas formas (sensibiles) sine<br />

instrumento, secundum -nem, sed hoc non fit nisi<br />

postquam apprehenderit eas instrumentis.<br />

2) pensée, opinion, façon de voir: HENR. ARIST. transi.<br />

Plat. Phedo p. 52,16, 92 a : ceterum necesse tibi ... aiia<br />

30 opinari, si quittera maneat bec quoque -do [gr. obwLc],<br />

armoniam nempe esse compositam rem.<br />

opinatis [forme corrompue pour opopanax] suc de<br />

panax : Uuu'rio s.v. penanstes [= panaces] herba est ex<br />

qua profluit succus qui -is dicitur (cf. Isid. etym. 17,9, 28).<br />

35 V. opopanax.<br />

opinatitius, -a, -um [opinatio] imaginaire: FLOR.<br />

LUGD. invect. 27 p- 374 : qui jam corpus tenet et adhuc<br />

-as umbras requirit in ipso corpore, stuitum se esse<br />

demonstrat et confusione dignum.<br />

40 opinatus, -a, -um (le plus souvent au superl.) forme<br />

oppinatissimus : TRAD. Fris. 452 (a. 821). WOLFHARD.<br />

Waidb. I,!.<br />

A) célèbre, connu (PAPIAS : -issimus, nominatissimus)<br />

1) s'appliquant aux personnes : a) absul. : illustrissime<br />

45 Ruop. MED. Adalb. 28 p- 21,24 : de vita et virtutibus<br />

-issimi confessons Christi Adaiberti. GUIBERT. Nov. vita<br />

1,11 p31 : Bruno in ecciesiis lune Gallie -issimus. AWN.<br />

pro]. 4 p- 127: de -issimo progenitore vestro. Joli.<br />

SAIusn. metal. 1110 p-78 : adhesi magistro Alberico qui<br />

50 inter ceteros -issimus dialecticus enitebat. b) avec abl.<br />

connu pour: ADAM EYNS. Hugon 5,13 p- 301 : ut vins<br />

fide et discretione -issimis hec opera imponeret.<br />

2) s'appliquant aux choses : a) (lieu) : ArQ4AL. Xant.<br />

a. 864 : iocum -issimum vastaverunt. MIRAC. Bav. 1 5


551 opinax - opinio 552<br />

p. 592,42 ad -issimum et montem regium. ORD. VIT.<br />

hist. XII 45 t. 1V p. 479 : -issimum castrum quod Insula<br />

dicitur. b) (événement : spéc., un miracle) MIRAC.<br />

Gilduini 52 P. 171: -issimum sancti Giiduini mentis...<br />

patratum fuisse miraculum. 5<br />

B) excellent, de bon renom : EPIST. Hann. 24 p. 57,23<br />

ne -issimos patrie et presertim Babenbergensium mores.<br />

EPIST. Becc. p. 151,24 : in Dei rebus nomen habetur<br />

-issimum.<br />

opinax, -cis adj. manifeste : PAPIAS : -x, manifestus. 10<br />

opinio, -nis f formes : hopinio : CARTA a. 975 (Ficker,<br />

Forschungen IV 28 p. 37). DIPL. Otton. III 193 p. 602,6<br />

(a. 996). oppinio : FORM. Augiens. C 7 (a. 833). SUCER.<br />

Ludov. VI 27 p. 208. Dom. GUNDISS. trans]. Aifarabi font.<br />

quest. P. 317. CARTUL. Carthus. 46 P. 131 (a. 1188). 15<br />

1) opinion : A) manière de voir un sujet, avis : 1) en<br />

général: HRABAN. epist. 28 p. 444,28 : cum enim habuenim<br />

te propitium et benignum judicem, pro nihilo<br />

aliorum -nes falsas deputo. Lupus epist. 1 4 p. 28<br />

quantum mea fert -o. WIDUK. .1,2 p. 4,12 : super bac te 20<br />

varia -o est. BERNARD. latin. milit. 29 p. 236,27 : nec casu<br />

vel subito, aut veluti lubrica popularis favoris -ne. ACTA<br />

Phil. Aug. 53 t. I p. 71,26(a. 1181) : alteralteni... secundum -<br />

nem suam auxiliabitur.<br />

2) expressions signifiant « l'avis de tous », « l'opinion 25<br />

générale » : -o est, -o habet : on pense que : DIAL. de ccci.<br />

p. 88 : in Saxonie autem et Germanie partibus quandam<br />

umbram justicie in bac te adhuc reservani -o est. GulLu<br />

Tva. hist. ter- transm. X 17 p. 424 : nèque ipsam priscis<br />

fuisse temporibus frequens habet -o. GIRALD. topogr. I 30<br />

12 p. 37 : certior habet -o quod potins ex parentibus<br />

naturaliter hec proveniat discoionitas. -o vulgi : l'opinion<br />

du peuple: WALAHFR. Mamm. IX 9 P. 282: ut stulti<br />

confixit -o vulgi. EGnERT. LE0D. rat. 11 327 p. 224 : ultro<br />

sollicitus scrutetur quique sacerdos, / que per oviie suum 35<br />

de se sit -o vulgi. in vulgari -ne : généralement : ANDR.<br />

STRUM, Ariald. 2 p' 1058,18 : ut in vuigari fertur -ne. juxta<br />

•humanam -nem : selon l'avis général: PEFR. DAMIAN.<br />

Romuald. P. 89,4 : erat ... fagus ita celte acciinis ... utjuxta<br />

humanam -nem, si cecidisset, totum mox edificium indubi- 40<br />

tanter obrueret.<br />

3) jugement que l'on porte sur quelqu'un ou quelque<br />

chose : DIPL. Arnulfl 150 (a. 897) : varias -nes de eis<br />

proferentes et omnigena pravitate cos accusantes. par<br />

extension : estime : 'GUIBERT. Nov. vita 1 12 P' 38 45<br />

estimat se quelibet extremas attigisse miserias, si<br />

arnasiorum -ne caruerit.<br />

E) (par méton.) l'opinion, ce que pense un groupe<br />

d'hommes déterminé: WETT. Gall. 2 p' 258,25 : heremum,<br />

quem vulgalis -o nuncupat Vosagum. PETR. Veng. 50<br />

mirac. 11 12 col. 923n : accepto consilio totius religionis<br />

ac religiose -nis.<br />

C) supposition : 1) complément d'un comparatif: plus...<br />

qu'on ne l'aurait cru: Ru0TG. COL. 24 p. 25,13 : illud prius<br />

latius -ne disseminatum est. SUCER. Ludov. VI 27 p. 208<br />

-ne cicius applicans, portum placidum apprehendit.<br />

2) dans des expressions signifiant ((au-delà de toute<br />

attente)) : CARTUL S. Sepulchri 11 p. Il (a. 1117): preter<br />

-nem ,.. adeo ... aucta turbatio, ut idem patriarcha cum<br />

nonnullis fratribus ad nostram coacti sunt presentiam<br />

pervenire. GUILL. Tnt. hist, rer, transm. VIII 13 P' 345<br />

horrendus et supra hominum -nem protervus ,.. conflictus.<br />

ib. XVII 23 p' 798 : [urbs] ... armis et victualibus erat<br />

supra omnem -nem instructa. ANNAL. Gemet. p. 53 : fuit<br />

ventus vehemens ultra -nem omnium.<br />

3) sine -ne et le gén. : sans attendre, sans craindre:<br />

CARTUL. Burgenl. 34 p. 19 (a. 1096) : consilium accepi ut<br />

descendas ad nos ad casteilum nostrum ... sine -ne<br />

alicuius pericuti.<br />

D) conception, croyance : I) intellectuelle : REMIG.<br />

comm, Mart. Cap. II 76,14 t. I p. 203,30 : tangit -nem<br />

philosophorum qui dicunt summum Deum effugere<br />

omnem inteliectum atque ideo esse incomprehensibilem.<br />

Joii. SARISB. epist. 133 p' 241 : si quis de solo nititur<br />

Ulpiano, immo de -ne Ulpiani .,. erudietur.<br />

2) religieuse: HROTSv. Gall. 1 10,1 p' 117 : o te tali<br />

-ne felicem I nunc testaris te verum cristicolam. en<br />

parlant d'une hérésie: ANAST. chron. P. 109,11: episcopum<br />

Scythopoleos, qui non fuerat eius maia -ne<br />

deceptus, ... occidit. ALAN. lus. expos. pros. angel. p. 209:<br />

quorundam hereticorum est -o nullam causam rerum<br />

preter rerum naturas in inferioribus operari. GUILL. TYR.<br />

hist. rer, transm. XXII 10 p1080 : dum contra<br />

Romanam ecclesiam et apostolorum Petri et Pauli<br />

fidem ... novas et pestilentes -nes aut gignunt aut<br />

sequuntur.<br />

E) (phil.) : 1) connaissance incertaine fondée sur la<br />

comparaison et la conjecture : a) en général : ALCUIN.<br />

dialect. col. 952 8 : -o est, cura incerta res latet et nuila<br />

flrma ratione diffinini potest, ut magnitudo celi vel<br />

profunditas terre. RADULF. ARD. spec. univ. VII p. 407<br />

-o vero est perceptio ex causis mi tantum probabiliter<br />

precedentibus vel ex signis tantum probabiliter sequentibus<br />

citra certitudinem. ABELARD. gloss. Porph. p. 23,14<br />

unde hommes in bis que sensu non attractaverunt, magis<br />

-nem quam inteliigentiam habere contingit. GuILL.<br />

CONCH. dnagm. VI p. 307 : est igitur -o faisum de nebus<br />

anime judicium vel verum fluctuans et incertum. DOM.<br />

GUNDI55. an. X p. 85,9 : eum enim inteliectus non<br />

quiescit in en quod comprehendit, sed adhuc hesitat<br />

ignonans quid potins tenere debeat, file intellectus<br />

vocatur dubitatio sive -o b) opposée à assertio ou<br />

affirmo : AELR. inclus. III 30 p. 122 : itaque ad incentivum<br />

amonis baud inutile arbitror bac uti -ne, remota<br />

omni alTirmandi temenitate. STU'H. TORNAC. epist. 5<br />

p. 24 : -nes prefero, non assertiones. Buxcn. Trtun. limbo<br />

pair. I P. 729 : beatus Augustinus ... nec sententiam nec<br />

assertionem vocat sed -nem. par extension : opposée à la


553 Opina - opinor 554<br />

vérité: REMIG. Boet. p. 313 [bona] ... que autem in<br />

anime sunt, vere et absque -ne bona sunt. SAEWLJLF.<br />

p. 260: illud dicunt secundum -nem et non secundum<br />

veritatem. c) s'appliquant â la logique : J0H. SARISB.<br />

metal. I 5 p. 17,2 : Peripateticus Palatinus, qui logice<br />

-nem preripuit. d) comparée à la foi orthodoxe : BERNARD.<br />

consid. V 6 p. 471,9 : fides ambiguum non habet, aut, si<br />

habet, fides non est, sed -o. JuLIAN. VIZELIÀC. serra. VII<br />

206 t. I p. 186 fides ... voluntaria certitude est, super<br />

-nem, infra scientiam (cf. RICHARD. S. VICT. dub. apost.<br />

col. 2668). ROLAND. BANDIN. sent. p. 10 : [Mes dicitur]<br />

supra -nem quia plus est credere quam opinari.<br />

e) s'appliquant à la connaissance sensorielle : ADaARD.<br />

BATH. eod. et div. p. 13,35 : est hec eorum piena errons et<br />

falsitatis -o orta ex depravatione sensuum. d'où -o<br />

sensus perception : OTTO FRIs. gesta 11 25 p. 129,23<br />

linea recta curvo parieti apposita irrationali sensus -ne<br />

non recta videur.<br />

2) imagination, construction de l'esprit : GILO. PORR.<br />

Boet. contra Eut. 7 p. 260 : ejus, quod non est,<br />

quicumque conceptus « -o » dicitur, ut bicorporis<br />

centauri vel tricorporis chimere conceptus. ib. 13 p. 262<br />

sic quidem ilia que non sont, -ne, que vero sunt,<br />

imaginatione vel inteilectu concipiuntur. Irnaginatio<br />

tamen et inteliectus in multis scripturis dicuntur «-o ».<br />

3) pensée. jugement: GERARD. MORES. delib. VI 191<br />

p. 83 : errore involuti diabolicaque -ne armati. ADAM<br />

BREM. 3,71 p. 219,2 : ut scriberem veraciter, secundum<br />

quod scientia et -o se habet in hac parte. ANSELM. CANT.<br />

vent. 6 p. 183,20 : non michi videtur hoc venitas et falsitas<br />

in sensibus esse, sed in -ne. Ipse namque sensus intenior<br />

se fai!it, non illi mentitur exterior. ABELARD. tract. intel!.<br />

p. 738 : -nis nornen, quod idem est quod existimatio ad<br />

inteliectum quandoque transfertur. HENR. ARIST. transi.<br />

Plat. Phedo p. 98,16, 96b : ex hiis sensibus fiat memoria<br />

et -o.<br />

II) réputation, renommée de quelqu'un : A) en bonne<br />

part : 1) absol. : GESTA Aidnici p. 9 : audiens autem<br />

1-Iludowicus imperator Francorum eus -nem, ad se cure<br />

vocavit. Lupus epist. 1 1 p. 6 : propter -nem vestram<br />

desideravi deinceps aliquam nancisci oportunitatem, ut<br />

vos presentes aiioqui possem. IDIPL. Otton. 11 148<br />

p. 166,36 (a. 977): pervenil ad nos -o monasterii<br />

Gandensis. VITA Amant. Engol. 21 p. 352,21 : audita eius<br />

-ne sese petit plaustro in ejus coenobiolum deduci. Ivo<br />

epist. 1 29 p. 120 : nornen tuum in tantam enituit<br />

clanitatem, ut -o tua non tantum inter eruditos, sed etiam<br />

celebnis fieret inter Dei serves.<br />

2) avec adj. : URABAN. epist. 37 p. 47230 : audita bona<br />

-ne vestra. ADREVALD. mirac. Bened. 21 p. 51 : allis<br />

ample -nis vins. DIPL. Otton. 11149 (a. 977) celebris -o<br />

Blandiniensis cenobii. GESTA Franc. expugn. Hier. 25<br />

p. 506: juvenis magne -nis et fume. CARTUL. S. Croc.<br />

Aure]. 109 p. 191 (a. 1192): multis -nis honeste personis.<br />

CARTULS. Michae!. Mes. add. 17 p. 444 (a. 1195-1208)<br />

vins ... preclare -nis et eruditionis eximie. noter le sens<br />

fur. : SUMMA Paris. 15,3 p. 175 : aliquando infamis est,<br />

aliquando integre -nis. Piwus ord. juche. Il 8 p. 64<br />

s testis inimicus si fuerit somme -nis non reicitur, sed<br />

admittitur.<br />

B) en mauvaise part : FORM. Augiens. C 7 : si autem<br />

sinistre -ris de amicorum societate lama precrebuerit.<br />

DIPL. Henr. il 238 (a. 1011?): mala ipsorum -o.<br />

10 HARIULF. Arnulf. 24 col. 1394' -o seva urbem Suessionicam<br />

... foedaverat. CARTUL. S. Nico]. Prat. 75 p. 130<br />

(c. 1200) : excepta vel furti vel prave -nis culpa.<br />

C) sainteté: 1) absol. : WALDO Anscar. 38,10 : sua<br />

jam miris radiarat -o signis. CARTUL. Carthus. 46 p. 131<br />

is (a. 1188) : -ois vestre balsarnus sac nobis odore discernitur.<br />

2) au gén. : GUIBERT. Nov. vita 1,11 p. 34 : ut<br />

Nevernensis cornes ... ces causa devotionis et optime, que<br />

hinc ernanat. -nis inviserit. HERM. COL. conv. 12<br />

p. 107,19 : sancta conversatio inclusarum suavissimum<br />

20 bone -nis odorem ... diffuderat. CARTUL. S. Florent.<br />

Santon. 32 p. 71 (a. 1157) : in manu ... Xanctonensis<br />

episcopi, suave olentis -nis.<br />

III) rumeur, bruit : A) sens actif: renommée en général<br />

: ADREVALD. mirac. Bened. 23 p. 53 : -ne vulgo orbem<br />

25 penetrante. RADULE. TORT. mirac. Bened. 5 p. 281<br />

degenerem se autumabat ni eu gereret quorum muitimodo<br />

-o aunes vulgi percelleret.<br />

B) (sens passif) rumeurs, nouvelles : BRUNO QUERF.<br />

fratr. 9 : chnistianus mundus ad prelia et -nem preliorum<br />

30 exestuavit in potestate. OTLOH. Bonif. 2,27 p. 210,38 : qui<br />

supererant iterum de pecuniarum -ne gaudentes concurrebant.<br />

GUILL. PICTAV. gesta 12 p. 26 : fit -o tristissima.<br />

Flostes arbitrantur eos, atque dominum suurn in eorum<br />

potestate comprehensum teneri. RICHARD. LOND. E.<br />

35 dia[. scacc. XI p. 56 : [Danegeldus] rare ... solutus est;<br />

hoc est cure exteris gentibus bella vel -nes bellorum<br />

insurgebant.<br />

IV) présomption, suffisance: CERBAN. transi. Max. III<br />

61 : vana gloria ... dure quidem, -nem<br />

40 ingenerans, manens autem arrogantiam. ib. III 81 : si vis<br />

fieni admonitionis adrnissor et mediocnis et -ris vitio non<br />

servire, semper in bis querere, quod sit absconditum tue<br />

scientie. expression -nis arnore : vanité : GuIBERT. Nov.<br />

moral. V, XIX 6, 7,8 col. 148° : habendi cupiditas et -nis<br />

45 amor, id est cenodoxia.<br />

opino I. u. opinor.<br />

opinor t. formes: opino : AONELL. RAV. lib. pont.<br />

p. 362,28. oppinor : ANNAL. Rod. a. 1127 p. 107,10. inf.<br />

opiniari : JuuAN. VIZELIAc. serm. VII 210 t. t p. 186.<br />

50 I) déponent: A) penser, croire (PAPIps : -atur, existimatur)<br />

: 1) cet dans des prop. incises: EINH. Canot.<br />

prol. (éd. Halphen p. 4): subenat et alia non inrationabilis,<br />

ut -or, causa. Lupus epist. I 4 p. 20 : quod, ut -or,<br />

nihil ad consolationem pertinet. ORD. VIT. hit. XIII 26


555 opinosus - opipanis 556<br />

L V p. 73 : unde probrosis facinoribus ... peur cuncti, ut<br />

-or, sordebant. noter l'expression quod non -amur : Dut-<br />

Heur. IV 334 P. 438,36 (a. 1081) : si quis, quod<br />

non -amur, temere presumpserit. DIpL. Loth. III<br />

SOa (a. 1133): si quis, quod non -atout, contra hanc 5<br />

preceptionem conari presumpserit.<br />

2) avoir une opinion sur quelqu'un ou quelque chose<br />

HENR. ARIST. transi. Plat. Phedo p. 52,16: ceterum<br />

necesse tibi ... alia -an, si quidem maneat bec quoque<br />

opinacio, armoniam nempe esse compositam rem. la<br />

personne ou la chose sur laquelle porte l'opinion étant<br />

désignée : a) par de et labl. : ADAM PERSEN. epist. 14,138<br />

p. 210 : nihilominus absurdum est me aliud de me quam<br />

mea mitai conscientia ioquitur -an. VINC. Ki.rt. chron.<br />

p. 164 : quasi de principe dunius aliquid fuissent -ati. 15<br />

b) par super et l'abS. : VINe. KAnt. chron. p. 77 : qui<br />

super tant prudenti facto dunius -ati surit.<br />

3) juger, estimer que: a) avec prop. inf. : GuILL.<br />

PICTAV. gesta 40 p. 98 : equitum ac peditum copias<br />

tantas incassum fatigani cuncti (ère -antun. RADULF. 20<br />

TORT. Bened. II p. 289 : Rotbertum, quem suum -abatur<br />

servum esse perpetuum. Sauo WtLT. app. 111 A 16 ab<br />

p. 151 : stuitus -atur nichil esse, nisi videatur. b) avec<br />

pro p. conj. introduite par quia : PEn. DAMIAN. Romuald.<br />

p. 58,10 : -atus est quia vit sanctus talia non reiigionis 25<br />

causa proferret ... potins ut pecuniam. congregaret.<br />

4) sens fort : croire : a) (théol.) : RATRAMN. an . 8 p. 49<br />

in Bio vel polo vei pane [eucharistico] nihui corporaliter<br />

-ari sed totum spiritualiter sentine. GERARD. MORES.<br />

deiib. 1322 p. 10 : Meichisedechiani Meichisedech non homi- 30<br />

nem sed virtutem Dei -antur. avec prop. conj. : ROB.<br />

MELODUN. sent. V 1 t. II p. 163,1 : -antur enim quod<br />

personales proprietates nuiia ratione possint esse<br />

persone. b)(philj: ANAST. ciron, p. 70,12 : Origenes<br />

insensatus apud Aiexandriam inanis -atus dogmata 35<br />

sectatur gentiiium. Gnwtn. MORES. deiib. IV 398 p. 49<br />

Stoici ... Piatonici ... achademici omnia -antes incerta.<br />

B) imaginer : 1) concevoir par l'esprit : SENT. Paris. 1<br />

p. 23, 28-29 : cum dieu chimera est opinabiiis, opinionem<br />

refero ad rem subjectam, non ad chimeram, quia .., non 40<br />

dieu quod chimera posait opinari, sed quod aiiquis potest<br />

-ari chimeram.<br />

2) conjecturer (PAPIA5 : -atur. .... suspicatur)<br />

n) connaître d'après des éléments hypothétiques : Comm.<br />

Boet. pu]. V 3 p. 289,3 : quod veto -amur, incertum 45<br />

nobis est utrum fiat; potest enim fieri et non fieri. Orro<br />

FRIS. chron. 4,18 p. 205,20 : non bene considerantes, quid<br />

secundum quid ioquantur auctores, quid -ando, quid<br />

asserendo. Gmt&iw. CREM. transi. Arist. anal. post. 1 33<br />

p. 61,12 : si credit in illis rebus, quod sont vere, 50<br />

verumtamen non sont essentiaies neque substantiales<br />

rune ipse -atur illud et non scit vere quod tes existat et<br />

quare est, b) comprendre (avec une prop. relative) : PETR.<br />

DAMIAN. Romuald. p. 112,19 : iam quod evenerat<br />

veraciter -antes, impulsa ianua velociter irruunt.<br />

II) sens passif: A) être ljiué, être célébré: Wnrr.<br />

Gall. 39 p. 279, 14 : in quorum ore merita electi Christi<br />

-abantur.<br />

B) être su, être connu. STEPH. COL. Maunin. 9,5<br />

p. 281 D : rumor et odor sancti corporis vere nituntur,<br />

causa neque etiam -atur.<br />

III) part. passé opinatus, -a, -um employé comme adj.<br />

I) prévisible, dans l'expression non -us (cf. inopiné)<br />

Ln.rrpR. antap. 2,4 p. 39 : tex ipse e victore se victum esse<br />

miratus, fitque illi non -atus gravior casus.<br />

2) conjecturé, imaginé : VIrA Steph. Obaz. 17,50 p. 56<br />

sed hec ideo ad plenum exponere recusamus, ne quia in<br />

occulte, gesta sunt, -ata magis quarn cognita scripsisse<br />

inve nia m u r<br />

opinosus, -a, -um [opinor] célèbre: AELFR. angl. saic.<br />

vocabui. p. 47 : famosus, vel -us.<br />

opipare adv. 1) fastueusement, élégamment (Pj'i*s<br />

-e ... deiicate. UGUTIO S.V. ops : -e ... id est eleganter)<br />

GUIBERT. Nov. pign. sanct, IV I col. 668 e': pantins -e<br />

textos. s'applique souvent aux banquets: ANNAL. Launiss.<br />

p. 144 conviviisque -e ce!ebratis. GUIIL. S. DION. Odon.<br />

Diogil. 12,78 p. 103 : ad cibum liberaiissime invitati<br />

sumus et in secretiori cubicuio -e refecti (cf. opiparo).<br />

2) abondamment, beaucoup (Ps'IAs: -e, abundanter.<br />

UGurlo S.V. ops : -e ... id est ... habundanter) : CARTUL. S.<br />

Savin. Levitan, p. 143 (IX vei XI s.) : ut christiana in<br />

autenticis continet exaratum -e apicibus [ides. ADAM<br />

BREM. 3,36 p. 179,4 : affirmans se frequenti commeantium<br />

multitudine non modo non gravari, verum etiam<br />

-e detectari.<br />

opipanis, -e [opiparus] forme oppiparis : Non. BALB.<br />

gesta 118 p. 23, 22. riche, somptueux : NOTK. BALB. gesta<br />

118 p. 60,7 : ad -e convivium opuientissimi Karoli ... sont<br />

invitati. id. martyr. XVI kal. nov. : dedicatio -is et<br />

decentissime basilice ipsius.<br />

opiparius, -a, -um V. opiparus.<br />

opiparo 1. [opiparus] formes: opipero : Uouîio 5v.<br />

ops. inf opipare sive oppipare : PAPIAS.<br />

1) organiser un banquet fastueux : PApI&s : opipare,<br />

tante opulenterque convivium renovare. ib. : oppipare,<br />

convivium quasi renovare vel componere. UGUTIO S.V.<br />

ops : opipero ... componene.<br />

2) festoyer: PAnAs: oppipare ... post planctum in<br />

convivio gaudere (cf. UGUTIO S.V. ops).<br />

3) embellir, rénover: UGUTIO 5v. ops : opipero, -as,<br />

nobilitare, reparare, novane.<br />

opiparor, -is m. V. opipator.<br />

opiparus, -a, -um formes : opiparius : UGUTIO 5v. OpS.<br />

oppiparus : HERB. Bas. met. II coi, 1308A,<br />

1) élégant, beau (Uouîio S.V. ops : -ius ... id est<br />

elegans) : VIrA Germ. metr. str. 2 p. 124 : carmen -um.<br />

HERB. Bas. mei. II col. 1308' dotantur et ditantur<br />

oppiparae per universum ecclesiarum onbem ecclesiae


557 opipator - opitu!atio 558<br />

muitae.<br />

2) abondant : UGUTIO S.V. ops -ius ... Id est<br />

habundans.<br />

opipator, -is m. [opiparus] forme opiparor : infra.<br />

amphitryon : PETit. DAMIAN. epist. 1 15 col. 230'<br />

annon ceparum et alliorum esuriunt acrimoniam, qui<br />

videicet esculentiora domestici apparatus edulia deserunt,<br />

qui ..., quas opiparor ultroneus obtulit, delicias<br />

parvipendunt ? ib. VIII 3 col. 467" dum ... uxore ducta,<br />

celebraret nuptiale convivium, conquestus est -r corispersum<br />

epulis defecisse pigmentum.<br />

opiperatus, -a, -ont V. oppiperatus.<br />

opipero 1. y. opiparo.<br />

apis, -is, f V. 2. Ops.<br />

opiscupus, -i m. [ops et cupio, jeu de mots sur<br />

episcopus] avide de richesses (en parlant d'un évêque)<br />

VINC. KDL. chron. p.68: pistorem non pastorem,<br />

pressulem a pressura, non presulem, -um ab opibus, non<br />

episcopum.<br />

opisfera, -e f [gr. 6xiaøop6po; ] formes : opifera<br />

PAPIAS. GAUFRID. GROSSUS Bernard. Tiron. IV 31<br />

p. 230A, oppifera GESTA Ern. duc. JI 16 p. 212,<br />

16.<br />

(marit.) câble qui tend les deux extrémités de l'antenne<br />

(ArLFR. angl. sas. vocabul. app. p. 57 nomma navium et<br />

instrumenta earum ... -a, sedingline. ANGL. SAX. vocabul.<br />

I p. 63 -a, stedin-line. PANAS opifera, lunes qui<br />

cornibus antenne dextera levaque tenduntur retrorsum<br />

[cf. Ism. etym. XIX 4,6 : opisphora] GAuHUD. Gitossus<br />

Bernard. Tiron. IV 31 p. 230' antenne quoque resoluto<br />

ligamine cum suis opiferis corruunt. GESTA Ern. duc, II<br />

16 p. 212,16 oppifera ... in trierim ducis Hernesti<br />

comportantur.<br />

opisthotonicus, -i m. formes: opistonoticus PAUL.<br />

AEGIN. cur. 72 p. 49,22. opistothonicus ANTIDOT. Glasg.<br />

p. 142. opistotonicus : GLOSS. medic. p. 49, 17. P,kPIAs.<br />

1) malade atteint d'opisthotonos : GLOSS. medic. p. 49,17<br />

opistotonici surit retrorsum contracti cum magna doiore<br />

dorsi adque Omnium et crurum, quod eorum cum sensu<br />

patiantur; manus quoque extendere non possunt, digitos<br />

autem inpugnant conductos. PAUL. AEGIN. cur. 72<br />

p. 49,22 : opistonoticis potus. P p,pIAs opistotonicus<br />

retrorsum contrahitur cum magno dolore dorsi et<br />

clunium.<br />

2) opisrhotonos: ANTID0T. Glasg. p. 142 yddropicus<br />

et opistothonicos et podagricos et nervorum dolores et<br />

contractos et ossa putreda producit.<br />

opisthotonos, -i m. opisihotonos : 1) maladie dans<br />

laquelle la tête se renverse en arrière : PAUL. AEGIN. cur.<br />

70 p. 47,23 si quidem circa cos qui retro sont musculos<br />

coili consistat passio, -os ex accidenti, si veto circa<br />

anteriores, emprosthotonos.<br />

2) maladie qui fait pencher le corps en arrière : ib.<br />

p. 47,18 quando quidem in priera tendunt partes<br />

corporis, dicitur passio emprosthotonos, cum veto in<br />

posteriora, vocatur -os, cura veto equaliter ad utraque<br />

tenduntur, tetanos passio appellatur. y. aussi oportotania.<br />

opistonoticus, .i m. y . opisthotonicus.<br />

opistathonicus, .i m. u. opisthotonicus.<br />

apistotonicus, -i m. y. opisthotonicus.<br />

opiter, -teris sive -tri m. enfant posthume élevé par<br />

l'aïeul: PAPIAS : -r, -teris et -tri, qui obito patte vel<br />

perdito, avo vivente nascitur et nutritur. UGUTIO S.V.<br />

10 ops : -r quasi obiter, id est puer qui natus est post obitum<br />

partis, idem et postumus vel dicitur -r, -tri, puer cuius<br />

pater est mortuus ... antequam nasceretur puer et dicitur<br />

-r quasi oh pater quia in loco est patris.<br />

opitilar 1. u. opitulor.<br />

15 opitulamen, -mis n. [opituior] aide, assistance d'un<br />

supérieur (UGUTI0 S.V. ops unde ... -n, auxiliamen)<br />

1) aide matérielle: Cna. Mog. A 331 p. 225 (a. 1071)<br />

viciant, sustentationem, refrigerium et -n ecclesie<br />

instituit.<br />

20 2) aide spirituelle (s'appliquant à Dieu ou aux saints)<br />

a) au sing. dans des expressions à l'abl. : avec l'aide de<br />

Dieu, grâce à Dieu: VETA Mach, p. 325,1 : cura Dei -me.<br />

VINc. KADL. chron. p. 49: divino utinam -me. b) au<br />

plur. : secours, bienfaits : UFFING. Ida 2,1 beate Ide -ma.<br />

25 PROSAR. Lemov. 243,6 te oramus,/ potestas diva! ... in<br />

nobis perstant/ omnia,/ et mitte/ -ma/ ah arce superna.<br />

opitulanter adv. [opituior] en apportant de l'aide:<br />

UGUTIO S.V. ops : unde -r ... id est auxiliatim, adverbiurn.<br />

opitulatim adv. [opitulor] en apportant de l'aide<br />

30 Uou'rio s.v. ops : -m id est auxiliatim, adverbium. -<br />

opitutatio, -nis f formes: opitulacio : HILDUIN. transi.<br />

Dion. p. 531, 3. CARTUL. archiep. Magd. 337 (a. 1172).<br />

oppitulatio : GIJNDR. ad Ermenr. p. 155,4.<br />

secours, assistance : A) aide : 1) aide militaire ou<br />

35 politique: A g. FLou. Bened. IV 2 p. 251 comite<br />

Rodulfo retento cura suis, in quo summa totius factionis<br />

sita et -ais secura erat. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1079<br />

p. 322,25 : gratissima ipsius -ne communiti. CARTUL.<br />

Mog. 8105 (a. 1188) ut ... iilis ... qui ... se ... nostre<br />

40 ecciesie submiserunt ... ad optinenda justicie sue jura -ois<br />

nostre subsidium ... prebere necesse habeamus.<br />

2) (fur.) assentiment (des témoins) : C.kwruL. S. Petri<br />

Carnot. 11 20 p. 480 (XII s.) : ut donum certius confirmatum<br />

ad posterorum noticiam transfertur, testium -nem<br />

45 huic inseruimus scripto.<br />

B) protection accordée par un supérieur : 1) en général<br />

CARTUL. S. Ben. Divion. 227 p 23 (a. 1004) : queque<br />

nostri ordinis vel correctionis indigent vel -ne. VITA Fgid.<br />

11 39 p. 119,23 : -ne itaque fretus apostolica. DIPL.<br />

50 Loth. iII 40 p. 65,36 (a. 1132) ut ... Deo militare<br />

voientibus ... defensionem et -nem impendat. CARTUL.<br />

archiep. Magd. 337 (a. 1172): si pus fldelium laboribus<br />

aliquid nostre -ais solacium inpendimus.<br />

2) protection spirituelle accordée par Dieu ou un saint


559 opitulativus - opium 560<br />

a) au sing. : HILDUIN. transi. Dion. (epist.) 8,6 p. 331,3 : a<br />

Deo salvatore -cionem accipientem. HUGo S. MAR.<br />

mirac. Bened. prol. p. 358 : ipse ... pater piissimus<br />

cames ... sua -ne tuetur et protegit. GAUFRID. AuTIss.<br />

serra. p. 182,52: promissio -ois divine. ADAM EYNS.<br />

Hugon. V 15 p. 328 : que [Anna] vicissim ... celerem<br />

rependebat -nem. b) au plur. : DIPL. Otton. I 335<br />

p. 449,45 (a. 966 ?) : justissimis et redis -nibus ... statum<br />

sancte ecciesie ... erigere conamur. par extension : grâces<br />

accordées aux malades par un saint : LAMB. HERSE. annal.<br />

a. 1072 p. 139,6 : clara ... erat memoria sancti Seboidi<br />

et ... sancti Heimeradi ... propter -nes que divinitus lue<br />

languentibus ... conferebantur. c) expression -ne avec gén.:<br />

4 avec l'aide de, grâce à : AcrA a. 1092 (Mansi, Concii.<br />

XX col. 754) : osque ad tempora beati Oswaidi archiepiscopi,<br />

qui -ne Eadgari regis ... mutavit huius ecclesie<br />

congregationem. SUGER. consecr. Dion. 4 p. 224<br />

maiestatis somme -ne ... celebrata est [consecratio]. AaR.<br />

Edw. reg. col. 740 : eterna mihi vita tarai pretiosi<br />

confessons -ne donetur. CARTUL. Hosp. S. Joh. Hier. 442<br />

p.305 (a. 1173) : Roduifus, -ne superna Leodiensis<br />

ecciesie episeopus. à cause de: TRAD. Ratisb. 304<br />

(e. 1010-20) : quatinus eorum -ne restituentur pristine<br />

servituti.<br />

opitulativus, -a, -ami [opituior] utile, qui sert : HIL-<br />

DUIN. transi. Dion. XIV p. 62,11 : cause substanciam<br />

facientis et -e virtutis. ANAST. disp. coi. 632' : indicant<br />

omnia que sic sont -a sensibus sensualium.<br />

opituiator, -is m. protecteur: GLOSS. end. Cas. 401,<br />

p. 471, 48 : -r, susceptor.<br />

opitulatrix, -cis adj. [opitulator] secourable: FRU-<br />

LAND. Leud. p. 357,28 : patronoque ... -cis interventionis<br />

suffragium muitipiicante.<br />

opituiatus, -us 'n. aide: LAMB. ARa hist. Ghisn. 25<br />

p. 574,11 : Adelidis videiicet, Parisiensis episcopi Guiffridi,<br />

Boloniensis cornais Eustacii fratris ... -u ... domino<br />

Gaifnido ... iegitimo conjuncta est matrimonio.<br />

opituior 1.formes : opitiior : Doc. Lue. V 3,1794 p. 665<br />

coi. 1 (a. 1061). oppituior : ALTER. Liudg. 1,22. VIrA<br />

Sadaib. p. 61,4. Dut. Otton. 1 40 (a. 941). etc.<br />

I) aider. secourir (PAPIAS -atur, auxiliatur, sustentat.<br />

Uou'rio S.V. ops -or, -ans, id est auxiliari, auxiiium<br />

ferre)<br />

A) apporter une aide militaire ou politique : ANAST.<br />

chron. p. 239,10 : Heradius a Thrace vinctus adductus<br />

est carat dmnibus, qui eis -abantur. GESTA Franc. expugn.<br />

Hier. 71 p. 541 : tex Baiduinus ... cum agmine suo<br />

adveniens, suis -atus est.<br />

B) accorderune protection: 1) (de la part d'un grand<br />

personnage) prêter son appui. patronner: ErnST. Coi. 7<br />

p. 250,1 (a. 870) : vos ... in cunctis negotiis fovere et -an<br />

per omnia cupimus.<br />

2) (spir., s'appliquant à Dieu ou aux saints) accorder<br />

des soulagements aux malades : ANNAL. Sanblas. 1 a. 1120<br />

p. 278,9-10 : qui adhuc hodie infirmis sepuichrum sourit<br />

visitantibus soiet crebnius -an.<br />

C) secourir (les pauvres) : HI5T. de via Hier. 128<br />

p. 224: pauperibus -an . GALAND. REGN. prov. p. 41<br />

muiti cum indigentem ... viderint ... ei protinus<br />

condoient, condoientes quatenus facuitas fert, -antur.<br />

D) par extension, au figuré : servir, être utile à : 1) en<br />

général: CARTUL. S. Gundulfi 23 p. 44 (post 1100) : -an<br />

cupientes memorie hominum. SUMMA Trec. p. 20,25<br />

'o [duplex causa spectatur], ut si tam persone ratio quant<br />

tel tibi -etur. BURCH. Bvi..v. barb. III p. 14 : barbe in hoc<br />

modum figurate ievitati iliorum quasi voiatui videntur<br />

-an. ACTA pont. Rom. Gall. 111 48 p. 104 (a. 1161):<br />

concessionem ... dicebat abbas nichil sibi -ari utpote de te<br />

'5 ad se non pertinente facta donatione.<br />

2) spéc. : a) apporter son concours, s'unir à : GIRALD.<br />

topogr. lI 9 p. 93 : de pnedicto fonte. allis -antibus aquis,<br />

originem italiens, per eandem terrant ... manavit. b) péj.<br />

se rallier, servir (le mal) : BERNARD. consid. 111 p. 438,5<br />

20 usurpatorie sont huiusmodi nomes [appellationes], non<br />

subvenientes in necessitate, sed -antur iniquitati.<br />

c) abriter de (avec contra et (accus.) : REMIG. Comm.<br />

Mant. Cap.! 31,7 p- 123,33 ceraunius lapis vocatun qui<br />

fertur -artcontra fulmina.<br />

25 E) part. prés. à l'abl. absolu: avec l'aide de, grâce à<br />

AuxiL. Formos. p. 60,18 : eisdem -antibus Francis<br />

apostolatus fastigium conscendit. HFaM. AUGIENS. chron.<br />

a. 1049 p. 129,3 : Gotefridus ... -ante papa gratiam<br />

impenatoris promeruit. DIPL. fleur. 1V 247 p. 313,29<br />

30 (a. 1071) : nos ... -ante nostra diiecta Berhta regina,<br />

tradimus. s'applique très souvent au secours de Dieu<br />

Domino (Den) -ante : CARTA a. 819 (Hist. Langued. I!<br />

pr. 52 col. 127). SUGER. Ludov. VI 27 p. 210. etc. divina<br />

-ante gratin : CAND. FULD. Figil. 120 p. 231,49. -ante Dei<br />

35 (Christi) gratia : Lupus epist. I, 18 P. 100. CARTUL. S.<br />

Cyr. Nivern. 41 p. 81 (X s.) etc. -ante divina ciementia<br />

DJpL. Karoli 111 80 (a. 883) etc.-ante Dei misenicordia<br />

CARTUL. Careas. 11 p. 241 coi. I (a. 1109).<br />

II) sens passif: recevoir de l'aide, être aidé : WANDALB.<br />

40 Gent. 1,29 : ut ... eius [sc. Goaris] ... interventu ... ad bene<br />

vivendum mereamur -an. EPIST. Col. 8 p. 250,43 (a. 870)<br />

in qua te vestnis suffragiis deieetamur -an. ANDR. FLOR.<br />

Gauzl. 14 p. 46 : merito, inquit, toi non -r soiatio.<br />

part. présent opituians employé substantivement<br />

45 soutien, aide : INVENT. Elig. 8 p. 429 : lepentina super cas<br />

ceiitus descendente medicina, se attoientes ac sine -ante<br />

ad altare festinantes.<br />

opitulum, -i n. [opituion] aide, secours : COD. Amaif. 91<br />

p. 147,2 (a. 1093): de presentem me exinde scribat at -um<br />

50 et in sua societate et in ipsa elemosina.<br />

opitus, -us m. y . obitus.<br />

opium, -i n.formes : oppium : PANAS. oppion : UGu'nlo<br />

s.v. popa.<br />

I) opium, suc de pavot (PApiAs: oppium, quoddam


561 opiza - oportet 562<br />

venenum, succus papaveris agrestis, herba somnifera.<br />

Uourio S.V. popa : hic papayer ... est herba soporifera ex<br />

qua fluit succus quem oppion appellant) : PAUL. AEGIN.<br />

cur. 61 p- 37,26 : -o ungens nares in somnum converte.<br />

COLL. Salem. II p. 279 contra Iluxus ventris trifera<br />

magna cum -o ... super stomachum ponatur. avec<br />

indication d'espèce ou dorigine: GuWL. TYR. hist. rer.<br />

transm. XIX 24 P. 924: optimum -um quod usquam<br />

invenitur, quod medici thebaicum vocant, ibi nascitur.<br />

COLL. Salem. II p.405 : -um thebaicum rufum pure<br />

substantie. ib. p.405 : -uni tranense subnigrum vel<br />

subrufum et pure substantie. noter l'expression pléonastique<br />

-um miconis : opium de pavot : PAUL. AEGIN. cur. 37<br />

p. 16,5 : gutte ... .i miconis, anisi,jusquiami, croci. COLL.<br />

Salem. 11 p. 405 : -um miconis rufum non perforatum.<br />

2) pavot ou graines de pavot : TRAD. Formb. 38<br />

(c. 1130) : octo modios avene cum uno modio -i, unde<br />

etiam brasium conficere debet. REG. Patav. II p. 76,8 (XII<br />

s. ex.) : dabunt II molles et III mod. -i. u. aussi papayer.<br />

opiza, -ef y. ophiusa.<br />

opizo 1. [gr. 6xto ?; cf opicus] corroder, ronger:<br />

PANAS : opizim, grece diminuere, unde dicitur opizi qui<br />

verba frendent et velociter diminuunt, hinc opizo, -as et<br />

opizi, diminuentes. SCHOL. Egbert. Leod. 1 86 p. 22 -o<br />

dicitur minuo, inde opicus, mus rosorius, qui solet vasa et<br />

vestes rodere. UGUTIO s.v. ops : ab ops, quod est terra, dicitur<br />

-o, -as, corrodere, diminuere, quia terra omne rodai.<br />

opizus, -i 'n. [opizo] celui qui avale ses mots : PANAS<br />

-i qui verba frendent et velociter diminuunt.<br />

oploma, -titis n. [gr. * &riarzcc] ici forme opploma. grand<br />

bouclier pesant : ALEX. Nncx. carm. (1-laskins, Med.<br />

Science p- 365 n. 42) : ibi corpus maceres, ibi carnem<br />

donna;/ pugnantem cum viciis te tegat opploma.<br />

oplondinum, -i n. [refait sur l'angl. up1and »] hautes<br />

terres: CARTA a. 1154-89 (Brit. Borough Charters I<br />

p - 192) : per orants terras meas et vestras quas de me<br />

tenetis in comitatibus, in burgagiis, in castellis, in villis, in<br />

-is, in mercatis, in bosco, in plano (cf. CAL. rotul.<br />

Pat. 1377-1381 p- 157, vidimus a. 1190).<br />

opn- y. obnopobalsamum,<br />

-in- baume, suc du baumier: 1) au propre<br />

(ANGELOM. Luxov. cant. 1,111 11 col. 583' : arbor autem<br />

balsamum, lignum chirobalsamum, id est ramusculus<br />

eius, dicitur, fructus sive semen carpobalsamum, succus<br />

-um [cf, Isin. etym. XVII 8,14]. AELFR. angl. sac<br />

vocabul. p. 33 : -tua, balsames tear. PANAS : -um gutta<br />

que distillat per incisas cavernas balsami) : Noix. BAIS.<br />

gesta 2,8 : attulerunt autem Perse imperatori elephantum<br />

et simias, -um, nardum, unguentàque varia. FLODOARD.<br />

triumph. Palest. 1118 col. 527°; -a sudant /quis virgulta<br />

locis. Ps. OVID. mirab. mundi 56 p- 293 : arboris ex nodis<br />

rorant -a nobis. VITA Kenteg. 44 p- 239 : qui de mirica<br />

expressit -um, de urtica lilium. JOH. WIRz. descr. 20<br />

p - 176 : viens .. Engaddi juxta mare Mortuum, unde et<br />

-um oriri solebat et afferri.<br />

2) par métaph., pour qualifier la vertu: GEBEH. Udair.<br />

p. 591,39 : religiose propaginis .. palmes divinum<br />

redolens quiddam .. virtutis spirabat -ont.<br />

5 opocarpasum, -i n. [gr. 6Iox&p7rœ6ov] suc vénéneux du<br />

carpathum (plante narcotique) : MAPPE clav. 29 p. 198<br />

-um misce I arborinum, quod est lacrima, quasi gummi<br />

de arbore in qua arborinum nascitur.<br />

opocissos, -i 'n. [gr. non au.; cf. J. André, Lexique des<br />

10 termes de botanique p. 229] ici forme opposcissy.<br />

gomme tirée des fruits du lierre: COLL. Salem. V<br />

p. 279 : xilocissy id est liguant hedere ... opposcissy, id est<br />

gummi eius.<br />

opopa, -e f [pour upupa] huppe (oiseau): WALAHFR.<br />

15 epit. in Lev, col. SlS : upupa sive -a, que edificat in<br />

stercoribus gemitumque in canto simula PA1'IAs : -a<br />

grece id est upupa, avis spurcissima.<br />

opopanax, -acis m.formes : opapanac : COLL. Salem. II<br />

p. 405 opopax REcEp.'r. C. VIIlI p. 65. oppopacum<br />

20 COLL. Salem. V p- 305. gén. opopanacos : PAUL. AEGIN.<br />

cur. 71 p. 49,4.<br />

opopanax, gomme-résine du panax: PAUL. AEGIN. cur.<br />

64 p. 40,11 : mellicratum instillare et olentia adducere,<br />

-cem aut sagapinum et galbanum. ib 65 p. 42,5 : -x ad<br />

25 fabe magnitudinem deglutitur. REGEPT. C VIIII p. 65<br />

opopax dentis inponis et miraveris. COLL. Salem. V<br />

p. 405 : panax est herba coins dicitur oppopacum ab<br />

opos quod est succus. COLL. Salem. Il p. 405 : -c colore<br />

subalbidum continue et clare substantie et horribilis<br />

30 odoris vel subrufum, colore ad citrinum colorent<br />

accedens, et quidem quasi quasdam claras guttas habet<br />

bonum. y. opanaclum, opinatis.<br />

opopax, -cis m. y. opopanax.<br />

opopyra, -e f [gr. âir6ç et ,rupôç] forme opopira : COLL.<br />

35 Salem. Il p. 84. suc de froment : COLL. Salem. II p. 84<br />

dabis eis opiatas ut est aurea, opopira. ib. p- 119 : dabis<br />

opiatas medicinas ut est -a, aurea.<br />

oporte y . oportet.<br />

oportet 2. formes: hoportet : MON. hist. Neap. Il 237<br />

40 p. 147,27 (a. 982). FONT. Flot. 43 p. 115,6 (a. 1038). etc.<br />

opertet : GREG. CAL reg. Farf. II p. 28,13. oporte<br />

CARTUL. Iniol. 11 p- 3 (a. 964). oporte est : COn. Lang.<br />

226 col- 379c (a. 863). CARTUL. capit. Astens. 22 p. 33,15<br />

(a. 892). etc. oportu est : FONT. Flor. 4 p. 10, 13 (a. 972).<br />

45. oportum est : CARTUL. Carcas. I p- 77 col. 2 (a. 933). REG.<br />

Sublac. 184 p. 225,15 (a. 1000). etc. opportet : D1PL.<br />

Hugon. 51 p. 154,3 (a. 939). ACTA duc. Norm. 37 p. 142<br />

(a. 996-1026). Ivo epist. I p- 36 (a. 1091). etc, opportum<br />

est : FONT. Flot. 14 p- 45, 18 (a. 1001).<br />

50 I) impersonnel : A) ilfaut. il est moralement nécessaire:<br />

1) suivi d'une subordonnée infinitive ou d'un infinitif:<br />

a) une proposition infinitive : REGINO chron a. 746 : ita te<br />

fratribus deservire -et ? Hucio S. VICL didasc. VI, X<br />

p. 128,10 : non te -et de nobis esse sollicitum. VtNc.


563 oportotania - oportunia 564<br />

KA&. ciron, p. 215 eis vos obsecundare -et. b) un ac diruta restaurare Bique honorabiiiter cum decet et -et.<br />

infinitif seul: DIPL. Loth. Iii p. 75,15(a. 833) -et nostris C) il est obligatoire, il est nécessaire (avec le dot. et<br />

coùfirmare oracuiis. GERH. Auo. vita Udalr. 16 suivi de l'infinitif) : COD. I-Iistr. I a. 804 : non vous -et<br />

p, 405,25 non -et reticere. CERBAN. transi. Max. II c. 29 : venire. TRAD. Fris. 492 (a. 823) dum -et unicuique<br />

-et ... unum Deum servare. DANCUS REX 4,3 p. 66: sic s sacrarnenta reminisci et uitimum diem pertimisci.<br />

medicari -et. GUILL. TYR. hist. rer. transat. IV 14 p. 175 : D) formes pour oportet : 1) oportere : EIGIL. Sturm. 15<br />

natando transire -ebat. p. 372,53 : ubi episcopalem sedem vivens habuit, ibi<br />

2) d'une subordonnée au subj. : HRABAN. homil. Il etiam -ere eum corpore quiescere. Dia. Zwent. 5<br />

114 coi. 359° : -et ievius esse inteiligatur irasci sine causa p. 26,39 (a. 895) : qua bora non putatis Filius Hominis<br />

ftatri quam dicere Raca. HROTSV. Gai]. 1 1,5 p. 110: si io veniet, quapropter nos paratos esse -etc. VrrA Theod. Analiud<br />

expetas, -et proferas, dag. p- 56,17 : pro directione autem ecclesie Sancti Huberti<br />

3) d'une subordonnée au subi. introduite par: a) ut : non -ere eos sollicitos esse, quia provideret Dominus.<br />

Du'i. Ludow. Inf. 55 p. 181,35 (a. 907) : -et etiam ... ut ... 2) oportere est EplsT. Hann. 87 p. 150,20: quod ita<br />

pareamus. REG. abb. Werd. 2,3 p. 18,5 (Ix-x s,) : -et, ut ... fieri -ere est, quando beatum Augustinum auctorem<br />

accipiantur duodecim modia grani. C0D. Poion. Mai. is habes.<br />

p - 2 (antea a. 1000): -et, ut nos ... provideamus nunc et in 3) oporte ou oportum est : CARrUL. capit. Astens. 22<br />

posterum. Ivo epist. I p. 46 (a. 1092) : -et quoque ut p. 33,15 (a. 892) : aut ubi vobis -rte fuerit ad anona<br />

semper sitis intente orationi aut lectioni aut open. ORD. domnica. FONT. FIor. 4 p- 10,13 (a. 972) : si vobis -rtu<br />

VIT. hist. XII 39 t. 1V p. 457 : -et ut pars nostrum ad fuerit, vos volueritis. CARTuL. Camas. I p. 77 coi. 2<br />

pugnam descendat et pedes dimicare contendat. b) ne : 20 (a. 933) : -rtum fuerit Donadeo abbati, vel ipso iam dicto<br />

GERH. AUG. vita Udair. pro]. p. 384,22 : -et in pnimis, ne mandatario, ut notitiam conlaudationis scribene vel<br />

reticeamus. firmare rogasseni. REG. Sublac. 184 p. 225,15 (a. 1000) : si<br />

B) il convient : 1) avec un complément à l'accus : a) -rtum fuerit tibi Petrus abbas vei tuis successoribus<br />

seul: GERARD. Moitrs. delib. VIII 636 p. 151 : mufti ipsum preceptum ... ostendere.<br />

querentes, quod illos non -vit. BERTHOLD. CONST. annal. 25 II) emploi personnel: oporteo (GIRALD. gemma 11 36<br />

a. 1007 p. 298, 25: giorificatum, ut et regem et dominum p- 347 : quidam autein ex iliis ... allegabat : oportuit,<br />

suum -Oit, ... eum ... magnificabant. b) avec un com pI-à oportebat, oportebatur, oportuerunt bec fieri, verborum<br />

l'accus. et une subordonnée introduite par ut : DIPL. Loth. impersonaiium naturam male discernens. Ucunto S.V.<br />

1 55 p- 158,24 (a 841) : -et imperiaiem subiimitatem ut ops : oporteo, -es, convenire) : A) devoir (équivalent de<br />

ûdeiium suorum petitionibus aurem accommodet. CAR- 30 debere) : 10H. SARISn. poiicr. 6,13 t2 p. 36 : abutitur<br />

nuL. Ciun. I 223 p.213 (a.920): -et impeniaiem autem quis vei non faciendo quod oportet vel faciendo<br />

ceisitudinem ut... devotionem remuneret. ACTA duc. quod fieni non -et. PEFR. LOMB. sent I 7,1 p. 55 : videtur<br />

Norm. 3 p- 71 (a. 968) : -et unumquemque ... ut semper de enim dicere quod Filius potuit gignere sed non -vitsue<br />

vite fine ... studiose cogitet.<br />

B) convenir : THIETM. 7,53 p. 464,27 : quia tunc<br />

2) avec un compl. au dat. et suivi d'un inf, : DIPL. Otton. 35 quadragesima fuit, que Christo -ebant et seculo in muitis<br />

1 396 p.538,19 (a. 970) : -et impeniali magnitudine necessaria erant, operari studuit. noter la construction<br />

prelatis Deo famulantium preces obaudire. avec une proposition sujet : EUBERT. Lnov. rat, I 388<br />

3) dans une subordonnée: a) de comparaison introduite p. 85 : quid prosit, -et.<br />

par ut : RA1-IlErt, conf. col. 398 8 : mortuos nec sepelivi C) être nécessaire : Lupus epist. 1 4 p. 28 : hoc<br />

nec sepeliri, ut -uerat, feci. BERTHOLD. CONST. annal. 40 admonitus oracuio aiiud -etc. ADALHARD. statut. lI 10<br />

a. 1071 p. 275,20 : non tamen publica, ut -eret, depositio- p. 373 : ut ... ipse discernat iuxta quod -et.<br />

ne. COD. Croat. II p49 (a. 1141) : iitterarum vestranum 111) employé comme substantif: besoin, nécessité:<br />

inteliigentiam diligenter, ut -vit, animadvertimus. noter la SEltLo WILT. 73,1 p. 120 : Ut cito se portet vetule pes,<br />

présence possible dans la subordonnée d'un compl. (ici au cogit -et. Fert in defesse vetuiam currendo necesse. (cf<br />

dot.) d'un infinitif sous-entendu après -et et reprenant le 45 proverbe français : busuinne fait veille trotter.)<br />

verbe de la principale: BERTJJOLD. CONST. annal. & 1077 oportotania, -ef [pour opisthotonia]forme oportunia<br />

p. 300,53 : alteni tandem consentaneo tota ûdelitate et PAPIAS. opisthotonos, spasme nerveux: GLOSS. medic.<br />

subiectione, ut regi -et, obedientissimi servirent, ou d'un p. 50,3 : -a, grece, quod latine spasmus dicitur, quod est<br />

compl. à l'abl. : ADALBOLD. Henri. II 3 p- 684,37 : totum contractio nervorum. PAPIAS : oportunia grece, latine<br />

exercitum ... per terram suam qua -uit commoditate 50 spasmus, id est contractio nervorum. y. aussi opisthoconduxit.<br />

b) dans une subordonnée circonstancielle de lieu tonos.<br />

ou de temps: DIPL. Loti. 1 1 p. 52,11 (a. 822) : stationem opertu y. oportet.<br />

vero navis ...ubicunque -uerit ... teneant CARTUL. prov. oporfliin est y. oportet.<br />

Lugd. 4 p. 8 (a. 932) : habitacula sanctorum ... ampiificare oportunia, -e f y . oportotania.


565 - opperior 566<br />

oppacum V. opacus.<br />

oppailio 1. formes : obpallio PETR. BLES. amicitia 11,<br />

VII p. 274. WALTH. M&p catin. p. 192,30. oppalio<br />

REGINALD. COLOD. Cuthb. 3 p. 7.<br />

couvrir d'un voile, cacher : a) au propre: WALTH. Mi'<br />

earm. p. 192,30 virgo ... Deum obpalliat sub carnis<br />

pallio. b) au figuré: REGINALD. COLOD. Cuthb. 3 p. 7<br />

Verbi Dei predicator officiosus moite debet esse indaginis<br />

examinator studiosus ... ne aliquid sub veritate -atout<br />

obripiat. c)forme réfléchie: Prra. BLES. amicitia II, VII<br />

p. 274 : cumque cetera vitia se quibusdam virtutum<br />

tegumentis obpatiiunt (sic).<br />

oppalpo 1. [oh et palpa] toucher, tâter: UFFING. Ida I<br />

p. 571, I : ut ... dus boitera -aret.<br />

oppando -di, -sum 3. formes: obpando :,WOLFHARD.<br />

Waldb. 1,15 (13). GLOSS. coi. Cas. 401 p. 470,10. MON.<br />

Polon. hist. 11 p. 40. etc. opando : HIT. exp. Frid. imp.<br />

P. 80,9.<br />

1) tendre devant, brandir devant (Gioss. end. Cas. 401<br />

p. 470,10 obpansum, ante suspensum vet extensum):<br />

a) sens propre: NORB. IBupG. Benn. 18 p. 884,19 : panna,<br />

qui prependebat, diligentius -so foramini.<br />

b) sens figuré: CARTUL. Altenberg. 25 p. 23 (a. 1188):<br />

nostra potissimum interest illis providencie ctipeùm -etc.<br />

e) étendre un voile devant, voiler: JoH. SARISB. poiler.<br />

1115 p. 94,3 : [species] que corpori veritatis quasi velum<br />

figurarum -it. Rup. TOIT. off. 6,20: velamen, quo<br />

hactenus tegebatur eadem crus ... illud significat, sub quo<br />

sese Dominus a Judeis abscondit, quodcjue cordi eorum<br />

-sum est.<br />

2) tendre, étendre, déployer (An.FR. angi. sax. vocabui.<br />

p. 22: -o, -sus, ic apenige. PAnAs : obpansum<br />

obductum, extensum.UciuTlo S.V. pando : -o, -15, undique<br />

pandere, extendere) a) en général: HIST. exp. Frid. imp.<br />

p. 25,23 : tentorium ... -sum. AELR. inclus. I 11 p. 72<br />

-anditur velum inter nos et sancta sanctorum.<br />

b) tendre, déployer les voiles (d'un navire) : CmwN.<br />

reg. Coi. cont. la . 1189 p. 142,33 : naves ... velis -sis iter<br />

equoreum ingresse sunt. -<br />

e) (cynég.) tendre des filets: A1Mon. FLOR. mine.<br />

Bened. 11 5 p. 137 : quod retibus -sis, muititudinem<br />

aprorum pre se ageret.<br />

d) expressions avec le part. passé : manus (-ibus), -ansa<br />

(-is) : mains tendues: WOLHIARD. Waldb. 1,15 (13)<br />

obpansis manibus coeli benedicere Conditorem. ADAM<br />

EYNS.-Flugon. 5,9 p. 275 : dexteram ahquamdiu prope os<br />

iHius tenebat -saut. alis -sis : ailes déployées : FIisr. exp.<br />

Frid. imp. p. 80,9 : videront agmen ... avium ... -sis alis<br />

paulisper in acte sese suspendere.<br />

part. passé oppansus, -a, -um, employé comme adjectif:<br />

1) déployé, étendu : a) en parlant des cornes d'un animal:<br />

VITA Liutb. 26 p. 30, 10 : duo iterum venerunt et tertium<br />

secum attuierunt qui habens ymaginem hirci, hirsuta<br />

fronde et barba prolixa ac cornibus -sis. b) du croissant de<br />

la lune : RADULF. TORT: epist. 9,125 p. 323 cornibus -sis<br />

Phebe non semper obambit. e) du ciel: Duno Norm. 111<br />

54 p. 177 : -sum undique coelum undique cernitur.<br />

2) ouvert, béant : CifitoN. Rames. pref. p. LXXX<br />

5 oculis dissidentibus, naso recurvo, labils -sis.<br />

opparo 1. [eh et patate] préparer contre: Orto. Vif.<br />

hist. IX 15 t. III p. 602 : retinuerunt ... unum hominem<br />

vivum, qui coactus enarravit per ordinem quecumque<br />

Christianis -abantur.<br />

10 oppedito 1. [oppedo] faire obstacle, s'opposer à<br />

GLaSS. cod. Cas. 401 p. 471,53 : -asset, obstitisset,<br />

officisset.<br />

oppedo 3. forme obpedo: AMARC. serm. 1,110.<br />

1) insulter, vilipender : AMARC. serm. 1,110 : si cristatus<br />

15 hideux et excoriatus /ex nostris inopem perceihi strage<br />

profana / excusso querutis -itur are propinquis (cf. Florat.<br />

Sat. I, 9,70).<br />

2) contredire : UGUTIO S.V. pas : quia qui pedit contra<br />

pedentem quodam modo sibi contradicit ideo -ere pro<br />

20 contradicere ponitur.<br />

3) être d'accord avec : UGuTio 5V. pas : quia qui -it et<br />

pedens facit et ipse facit, ideo ponitur pro consentire.<br />

• opperimen, -mis n. [operio] tout ce qui sert à couvrir<br />

Uuisrio S.V. paria : -n, tegimen.<br />

25 opperior (operior) sire opperio (operio) -pertus sum 4.<br />

formes: parfait: obperi : GLOSS. cod. Cas. 401 p. 470,11.<br />

20 pers. sing. ind.furur : obperibere : GLaSS. cod. Cas. 401<br />

p. 470,17.<br />

1) attendre (PAPIAS : -itur : exspectat. UGuTIo S.V.<br />

30 paria : -or, -iris, deponens, id est expectare) : A) une ou<br />

plusieurs personnes : REciiNo ciron. a. 810 : copias, que<br />

nondum convenerant, statuit -in. THANOM. Bernw. 5<br />

p. 760,14 : sicque -ebatur ciericum dispensatorem, qui<br />

e1eosine et pauperibus preerat. EGBERT. LE0D. rat. Il<br />

35 498 p. 234 : discipulo dicens apparuit -enti. GUILL. TYR.<br />

hist. rer. transm. VII 14 p. 298 : tum ut reliquôs principes<br />

-irentur, qui ces in proximo subsecuturi credebantur.<br />

spéc., en vue d'un combat: GALTER. CASTEL. Alex. II<br />

y . 264 : qiienitur hic inter proceres ... potiusne sit hostis/<br />

40 -endus ibi. NARR. Flot. de capt. Antioch. Hier. 13 p. 361<br />

adversanii ..., proelio disposito, -chant illos.<br />

B) une chose, un événement: t) en général: EINH.<br />

transi. Marc. 4, 17 p. 263,61 : pollicitationem visionis<br />

-ebat. GESTA Franc. expugn. Hier. 25 p. 507 : castrumque<br />

45 iilud, belium -endo, impugnabant. GUILL. Tya. hist. rer.<br />

transm. XXII 3 p. 1066 : ubique domini sui mandatum<br />

-entes.<br />

2) expressions : a) -in (ou -ire) adventum : attendre<br />

l'arrivée de quelqu'un: ANNAL. FuId. II a. 876 p. 87,12<br />

50 Flludowicus ... suorum -cris adventuit. POErA SAXO 3,258<br />

p. 37,12 : itlic adventum quorum dont forte maneret/<br />

-cos, ex bis extinctum campent unum. AIM0EN. FLOR.<br />

mirac. Bened. II 8 p. 149 : in me ... adventum tui senioris<br />

-ente. EGBERT. LE0D. rat. 11394 p. 227 : iudicis adventum


567 oppetitio — oppidalis 568<br />

securior -etur. b) -in (ou -ire) mortem : attendre la mort<br />

HELGAUD. Rob. 29 p. 134 sexagenarius, ut credimus,<br />

-ebat mortem intrepidus. Hucio FLAV. chron. Il<br />

p. 493,36 mortem si Dominus iubeat intrepidi -entes.<br />

spéc., absol. : kil. COLLEMED. Job. Tarvan. V 23 p. 799<br />

utpote cupiens dissolvi et esse coin Christo, impavidus<br />

-iretur. c) -in (ou ire) diem, -in (ou -ire) tempos attendre le<br />

moment favorable, un événement heureux : ANDR. FLOR.<br />

mirac. Bened. 1V 6 p. 257 rursus obdormit, diem -cris<br />

instantis solemnitatis. CHRON. S. Michael. Mes. p. 36 -mi<br />

potins oportunum diei tempus.<br />

II) espérer, souhaiter (PArIAS -itur ... sperat) A) la<br />

venue d'une personne (la naissance d'ut; enfant) : GUILL.<br />

MALM. gesta reg. V 419 t. Il p. 498 : celibatui renuntiavit,<br />

cui post mortem Matildis studuerat, futures heredes ex<br />

nova conjuge iamiamque -ers.<br />

B) une chose, un événement : ADREVALO. mirac. Bened.<br />

17 p. 41: terrore valido adoperti, nihil aliud quam vite<br />

dispendia -ebantur. Huco FLAV. chron, I p. 316,15<br />

-ebantur anhelo spiritu dependentem cervici mucronem,<br />

et gratissimum erat eis sic emori, dum reformidabant<br />

omni ferro graviorem ... captivitatem. CERBAN. transi.<br />

Max. 1V 23 Ionganimus est, qui finem expectat temptationis<br />

et gloriationem perseverantie -itur.<br />

constructions (valables pour les sens J et II) : 1) avec<br />

prop. inf. : WALTHARIUS 650 p. 50 : conticuit ... heros,/<br />

-cos propius hostem adventare ferocem. CHRON. S.<br />

Michael. Mos. p. 25 : -ebantur obtatam sibi affore<br />

lucem.<br />

2) avec adj. verbal : GuIB&T. Nov. vita I 7 p. 19<br />

dandas -ebatur pecunias.<br />

111) (intr.) rester dans l'expectative, être dans l'attente<br />

(dans une expression pléonastique) : TRANSL. Eugen.<br />

Diogil. 6 p. 33: tu hic nimia potatione sopitus stertis, et<br />

martyr egregius Eugenius prestolans -it sine matutinorum<br />

laudibus. RAHEW. gesta 3,31 p. 205,16 : Fnidericus<br />

per aliquot dies -ens expectabat, si forte Mediolanenses<br />

penitudo salubris ab incepto rebellionis revocaret.<br />

1V) saluer: VITA ApolI. p. 198,27 precepit, ut<br />

pontifices ... per singulos menses regem -ire deberent.<br />

V) connaître: GLOSS. cod. Cas. 401 p. 470,11 : obperi,<br />

cognovi.<br />

oppetitio, -nis f [oppeto] mort violente (?) : ARNOLD.<br />

RATISB. Emm. 2 col. I054 : licet ergo nosmet servulos<br />

tuos, -ne recenti huius nostri semons dilecti luctuose<br />

consternatos ... aliquantulum requiescere. ib. col. I082'<br />

quia martyrium nominasti, et quia sunt nonnulli qui<br />

estimant cos martyres esse qui cuiuscumque generis<br />

poena plectuntur et ad -nem propelluntur.<br />

oppeto, -ii, -itum 3. formes : obpeto : UGuTio S.V. peto.<br />

3 e pers. plur. md. parf. : oppeciere THIETM. i 10 p. 16,7.<br />

oppecierunt : HUGO PIcTAv. chron. Vizeliac. 111 1205 p.<br />

497. inf parf. oppeciisse : THIETM. 2,10 p. 50,4.<br />

A) aller au-devant de, chercher à atteindre (UotjTIo S.V.<br />

peto : -o. -is contra petere) trans. suivi de l'accus.<br />

1) avec idée d'accueil: GIRALD. topogr. 11122 p. 167 sub<br />

religionis et pacis obtentu ad sacrum aliquem locum<br />

conveniunt, cum en quem -ere cupiunt.<br />

5 2) avec idée diostilité : a) affronter : EBO BAMn. Otton.<br />

(MON. Polon. hist. Il p. 63) : dux .., Boliziaus ... eo<br />

presente belle, infensam sibi gentem obpetere nequiret.<br />

b) attaquer: Huco PICTAV. chron. Vizeliac. III 1205<br />

p. 497 , me ... -cierunt ... et ... claustra monastenii<br />

io violaverunt. GIRALD. expugn. 11 7 p' 322 : cives autem<br />

in ipsa ripa ci obviantes ... dum ipsum repeilere vel potius<br />

-ere nituntur.<br />

B) atteindre: I) en général: Eso BAMB. Otton. 3,19<br />

quia barbarus iste ... ita sagittandi ... peritia est imbutus,<br />

15 ut etiam angusti foraminis orbem non frustrato ictu -ere<br />

idoneus esset.<br />

2) au figuré: porter préjudice à : EUGEN. VULG. causa<br />

Formes. p. 134,8 : ne caritas ecclesiarum quassata fuisset<br />

et tam lugubris barbarorum irnisio ecciesiarn non -isset.<br />

20 C) tomber à terre, tomber: 1) dans l'expression -ere<br />

terram : mordre la poussière (cf. Uou'rio 5v. peto -o<br />

ore terrain petere et mordere) TwvrM. 5,6 p. 226,29 cui<br />

Sifridus basta fortiter emissa nodum cervicis infregit<br />

terramque -ere compellit.<br />

25 2) avec in suivi de l'abl. : tomber (la tête la première)<br />

SciloL. ad Egbert. Leod. rat. 151 P. 13 : si sanus sis, circa<br />

puteum noli frequenter currene, ne forte in co contingat<br />

-ere.<br />

D) périr, trouver la mort : 1) dans l'expression -ere<br />

30 mottent : ADREVALD. mirac. Bened. 21 p. 51 : ductores<br />

belli ... cum muttis alus ample opinionis vins, montem<br />

.iisse.<br />

2) absol. (PAI'iAs -etc, mon, occumbere, occidere.<br />

Ucu'rio s.v. peto : -o ... ponitur pro mon) : Acius epic.<br />

35 Hath. 242 p. 377 : et pater -ut et soboies periit.<br />

ADREvALD. mirac. Bened. 33 p. 71 millia sacrum<br />

prospexit -iisse satellitum. PASS. Ursul. I pro].<br />

p. 143,10 : ut tantus martyrum grex, pro sui [sc. Dei]<br />

nominis confessione promptus generosa morte -ere<br />

40 conflueret. TFJIETM. 2,10 p. 50,4 compenit tutu ducem<br />

Conradum ... oppeciisse. ib. 7,47 p' 456,26 : unus ex suis<br />

comitibus ... mcx interfectus -ut. EKKEH. 1V pict. Gall.<br />

124 : vin Domino gratus, languore gravi superatus/ -it.<br />

sens spécial du part. présent oppetentia n. plur. : ca-<br />

45 claires : Oan,. VIT. hist. IX 9 t. III p. 527 intestina videtes<br />

dependentia, caesa capita, trunca corpora, passim -ia.<br />

oppidalis, -e [oppidum] ici forme opidalis.<br />

1) adj. : urbain : CARTUL. Westph. 11 526 p' 225,1<br />

(a. 1193): quod si medio tempore henes putativus<br />

50 intervenerit, per ius opidale sibi obtineat.<br />

2) subst. ni. : habitant d'une ville, citadin : CARTUL.<br />

Westph. II 526 p. 225,5 (a. 1193) : hec iura sibi opidates<br />

in Marca elegerunt per consensum domini connus<br />

Adolfi.


569 oppidanea - oppidulum 570<br />

oppidanea, -e f [oppidum] habitante d'une ville.<br />

citadine: ROB. WALC. Foran. II 17 p' 812' quedam -a,<br />

gravem ... patiens dolorem.<br />

oppidaneus, -i m. [oppidum] habitant dune ville,<br />

citadin : ORD. VIT. hist. VIII 16 t. III p. 363 nec sic -os<br />

ad libitum suum coarctavit.<br />

oppidanus, -a, -uniformes : opedanus Doc. S. Mar. in<br />

Org. 4 p. 294 (a. 1198). opidanus REGINO citron. a. 776<br />

p. Si. ALBERT. .METT. div. temp. 13 p' 703,31. CARTIJL S.<br />

Petri Carnot. 1 25 p' 148 (ante 1070). SUCER. Ludov. VI<br />

11 p' 72. etc.<br />

I) adj. : de bourg : JuLIAN. VIZELIAC. serm. 19, 267 t. Il,<br />

p. 418 villanas ecclesias, -as et urbanas.<br />

II) subst. in. : A) habitant : 1) d'une ville: a) en<br />

général: EINH. Carol. 13 (éd. Haiphen p. 40) juxta<br />

Tharsaticam maritimam civitatem insidiis -orant interceptis.<br />

DIPL. Otton. 1 338 p' 461,20 (a. 967) universi -i<br />

eiusdem municipii. b) d'une ville à l'exception de Rome<br />

HRABAN. univ, 16,4 col. 455' : urbani vocantur qui Rome<br />

habitant; qui veto in ceteris [lacis], -. PANAS : -i<br />

vocabantur qui in ceteris lacis habitabant quant Roma<br />

(cf lsID. etym. 9. 4,42).<br />

2) d'un bourg, d'une petite ville (GLoss. end. Cas. 401<br />

p. 471,51 : -us, ex civitate brevi) : a) par opposition à civis<br />

ou à urbanus : TRANSL. Alex. Fris. 3 p. 287,61 : nommera<br />

vicinorum civium -orumque. ALBER. CAS. Modest. 6<br />

p. 372 : urbani itaue, suburbani, -i, pagani ... ad<br />

Modestum confluere. OTTO FRIS. gesta 2, .19 p. 121,9 : -i<br />

.Kaire simul et Astenses cives, b) habitant d'un oppidum<br />

ou d'un castrum (UcuTro S.V. ops : -us ... aliquis in opido<br />

manens) : FLODOARD. annal. a. 933 p. 56 : castrum<br />

pugnando cepit, -is non repugnantibus. ib. a. 944 p. 91:<br />

castrum ... Montiniacum ... proditione quorumdam<br />

-orum fldeles regis ceperunt. RICHER. 11 11 t. I p. 146:<br />

cartes -os [oppidi Monasterioli]. HIST, pont. com. Engol.<br />

38 p. 44 : Hugo ... Rupis-Focaldi [castri] -us. ACTA pont.<br />

Rom. Gall. IV 41 p. 129 (a. 1143) : qui vendant ligna in<br />

eodem castro, sive opidani sive extranei. Orro FRIS.<br />

gesta 1,18 p. 31,25 : data -is die ac signo ipsi quadam die<br />

cum milicia sua Castro appropinquant. ACTA com.<br />

Flandr. 1191-1206 5 127 p. 280,29 (a. 1191-99): Insulensium<br />

-orum. c) dans un bourg monastique, par opposition ô<br />

mansionarius SUCER. carte 1 p. 319 (a. 1125): quoniam<br />

-i et mansionarii ville Beati Dionysii de exactione<br />

consuetudinis pessime ... admodum gravati. d) dans une<br />

ville dotée de privilèges : bourgeois : CONSUET. Novi Porti<br />

8 P. 39 (a. 1163): justiciario non licet aliquem opidanum<br />

implacitare. ACTA com. Flandr. 1191-1206, 1 p. 12,23<br />

(a. 1191) : -i Gandenses fldeles debent esse principi suc.<br />

3) d'un village: GUIBERT. Nov. vita III li p. 180<br />

fama ... vicinorum ratura hommes ac -os exsuscitat,<br />

vacuam habitatoribus ferens urbem. ORD. VIT. hist. XII<br />

lit. IV p. 339 : Curceienses aliique -i qui in vicinio erant.<br />

VITA Theog. 1,31 p. 464,5 -is [vtculoruni].<br />

B) soldat chargé de la défense d'un château fort<br />

CARTUL. S. Michael. Mos. 74 p. 266 (a. 1112-26): monitu<br />

et consilio nobilium et liberorum ac -orum meorum de<br />

Asmantia. SUCER. Ludov. VI il p. 72 : opidani fortiter<br />

5 resistunt et ripa ardua altiores Iluctibus et Classe<br />

inferiores saxis, lanceis. sed et sudibus dure repeliunt.<br />

GALL. ANON. chron. p. 454 : cives et -os pronis cervicibus<br />

obviam Boleziavo procedentes.<br />

C) châtelain (UciuTto S.V. ops : -us ... castellanus)<br />

10 GISLEn. ELN. mirac. Amand. 3 p. 850 : ubi multe<br />

aversiones ab -o seu judice ejusdem loci familie inferebantur<br />

Sancti Amandi, que circa ipsum degebat oppidum.<br />

C.1ruL. S. Gundulfl 35 p. 59 (c. 1050) : Lisoyus,<br />

castri quod vocatur Calvus Mons -us. Otto. VIT. hist. III<br />

is 14 t. II p. 150 : Engenulfus Aquilensis -us. ib. 1V 7 t. II<br />

p. 216 : ilium ... in vinclis injecit ... et cautele Rogerii -i<br />

Belmontis malicipavit. CHRON. Morig. p. 3 : ecclesiam<br />

Sancti Juliani ... dedit nobis Emmauricus Stampensis -us,<br />

vit egregius. SUGER. Ludov. VII 5 p. 150 : comitibus et -is<br />

20 fide et sacramento obligatis.<br />

oppido 1. [oppidum] fortifier (au moral), donner une<br />

impression de sécurité : MIRAC. Fid. p. 265 : Acrimontenses<br />

quoque econtra nituntur sese defendere, ideoque<br />

quod erant -ati opinione oppidi, oppido oppidum<br />

25 conantur tueri.<br />

oppido adv. forme opido : FROTI]. epist. p.295,4.<br />

RADULF. CLAn. hist. III, 1 4 p. 55.<br />

I) très, beaucoup (UcuTIo S.V. ops -o, adverbium, id<br />

est valde) : HRABAN. hymn. 23, 2,2: cantemus pariter<br />

30 carmen amabile,/ Martini mentis -o nobite. ANNAL.<br />

FULD. Il a. 873 p. 8030 : quod -o lassi sumus. W0LF-<br />

HARD. Waldb. 4,21 (12) : cum ... de hujusmodi te -o<br />

miratentur. RAnIER. epist. 7p. 35.12 : promisso regis.qui<br />

me tunc -o, ut credebatur, diligebat. HROTSV. Dion. 123<br />

35 p. 88 : instantes messi sed constant -o pauci. CARTA Edg.<br />

a. 978 (Madox, Form. Angl. p. 174) : cuidam ministro<br />

mihi -o fideli, ANDR. FLOR. mirac. Bened. III 19 p. 246<br />

super bis -o illi admirati.<br />

2) absolument, tout ô fait : ErnsT. Meginh. 23<br />

40 p. 218,15 : ipse quidem in primis banc molem -o recusare.<br />

ib. 2 p. 194,21 : verum nunc -o nosse velim, si vobis facile<br />

et ex sententia iter illud provenerit.<br />

3) chaleureusement, vigoureusement : ErnsT. var. 11 24<br />

vestris sacris orationibus -o se commendant. RADULF.<br />

45 TORT. Bened. 14 p. 296 : -o gratiarum actiones retulerunt<br />

omnipotenti Domino.<br />

oppidolum, -i n. u. oppidulum.<br />

oppidulum, -i n.formes : opidulum : HINCM. REM. epist.<br />

col. 340'. CARTUL. Icaun. 1 73 p. 141 (a. 938). CHRON.<br />

50 OrtI. add. I p. 128,6. LAMa. ARD. hist. Ghisn. 111 p. 614.<br />

23. oppidolum : HI5T de via Hier. 108 p. 216.<br />

A) au propre: 1) petit château fort, petite forteresse<br />

(UGUTI0 5v. ops : oppidum ... unde hoc -um.<br />

diminutivum) : a) pourvu de fortifications naturelles


571 oppidum 572<br />

ANSELM. LEOD. gesta 55 p. 222,38 quorum magna pars<br />

in paludibus sive rupibus firmissima sibi receptacula<br />

communierant ... Hec nempe -a multis ante seculis<br />

decernit vindex Dei humo si possit coequare. GuILL<br />

TYR. hist. ver. transm. XXII 26 p. 1118 solo -o, quod in<br />

paludibus situm est, paucorum habitationi reservato.<br />

b) synonyme de castrum ou de castellum : CARTUL. Icaun.<br />

I 73 p. 141 (a. 938) : ecclesiam ... que est juxta moenia<br />

Tornodori opiduli. RADULE CADOM. gesta Tancr. 44<br />

p639 : Guastonem -mu dirirnun,t. e) dépendant d'une<br />

abbaye: BERNARD. ANDEGAV.mira?C. Fid, p? 59:.jiiod<br />

dam -um, vico Conchacensi contiguum, quod sub ditione<br />

monachorum quidam Austrinus presidebat dudum.<br />

FUND. Brunw. 16 p' 135,5 ad Brunwilrense transfertur<br />

[J'eretrum] -um ... infra monasterialis ambitus medium.<br />

2) petit bourg, petite agglomération : HINCM. Rai.<br />

epist. col. 340 ut vel in opidulo posses esse episcopus.<br />

PETR. DAMIAN. serra. 28 col. 654' : Romane urbis<br />

habitationem, Edesse videlicet perexilis -i peregrinatione<br />

mutavit. VITA Reginsw. 12 tam de viciiis quam eminus<br />

positis innumerabiles coeuntes -is. Cimox. OrtI. add. 1<br />

p. 128,6 venir ad illam in opidulo paginensi. VINC.<br />

KADL. chron. p. 177 patria ... excedit ... finitimo<br />

contentus -o. spéc. : petite ville dotée de privilèges : LAB.<br />

Ano. hist. Ghisn. 111 P. 614,23 impetravit ut scilicet de<br />

villa sua Ardea liberum, immo liberrimum facere<br />

castellionis, licet exiguum, posset opidulum.<br />

B) au figuré : 1) (poét.) bordage (d'un bateau) : ALAN.<br />

INS. planct. nat. p. 440 illic cctus ruibus contendens,<br />

sue scopulo quantitatis turriti corporis incursu, navium<br />

arietabat -a. -<br />

2) enclos (du coeur) : WÀIAI-in. carm. V 31,6 p. 385<br />

doleo cordis in -o.<br />

oppidum, -i n.forme opidum DIPL. Ludow. Germ. 142<br />

(a. 871). CARTUL. Gratianop. 18 p. 28 (a. 993-1032). Lia.<br />

fid. Brac. 21 p. 43 (a. 1078). CARTUL. Richar. 13 p. 17<br />

(a. 1141). HELM. 48 p. 95,22. etc.<br />

A) lieu fort fié (Uoui'Io 5v. ops dicitur -um per duo p<br />

ab oppositione murorum (cf. ISID. etym. 12, 2,5). (Voir<br />

P. Michaud-Quantin, Universitas [Paris, 1970] p. 119)<br />

1) ville close de murailles, place-forte (cf. A. Vermeesch,<br />

Les oppida en Brabant (1123-1355) dans Mélanges<br />

E. Lousse, I [Louvain, 19621 p. 33-4e : a) en général<br />

(PAJ'iAs -um autem magnitudine et moenibus discrepat<br />

a vico, castello et pago) : EINH. Carol. 6 : erepta Romanis<br />

-a atque castella restituere. SALOM. 111 carm. I, 2,119<br />

machinantur et -a bellum. FLODOARD. annal. a. 945<br />

p. 96 Compendium etiam regalis sedis -um pervadit<br />

cum quibusdam villis eidem sedi subjectis. RICHER. 1156<br />

t. I p. 216 : Silletum quoque vi irrumpere nitentes,<br />

considerato -i firmamento, inde amoliuntur. ib. III 103<br />

t. II p. 132 : Virdunum ... negotiatorum claustrum, muro<br />

instar -i exstructum. ADAM BREM. 1,60 p. 58,12: Birca est<br />

-um Gothorum in medio Suevonie positum. b) en parlant<br />

d'un castrum : Aoso Waldeb. 9 p. 1176,21 castrum<br />

quod ... Montent Biliardae novimus esse cognominatum.<br />

Huius -i incolam ... ACTA Heur. Leon. 46 p. 66, 14<br />

(a. 1160): Guncellinum prefectum -i Suerini, quod nuper<br />

5 a Saxonibus in potestatem redactum jus et formam<br />

civitatis acceperat. c) en parlant d'une cité épiscopale<br />

FLODOARD. a. 949 p. 122 : tex ... Laudunum improvisus<br />

aggreditur, et noctu muro latenter a suis ascenso ... -nul<br />

ingreditur. ADAM BREM. 2,48 p. 108,15 : aggerem Breta<br />

mensis -i firmatum contra insidias et impetus inimicorum<br />

regis.<br />

2) château fort, forteresse (cf. J. Verbruggen, Note sur<br />

le sens des mots castrum, castellum et quelques autres<br />

expressions qui désignent des fortifications, dans Rev.<br />

is belge de philol. et d'hist. 28, 1950, p. 153-154) : a) en<br />

général: GALBERT. BRUG. Karol. 20 p. 34 : excursum<br />

fecerunt ... in hostes sons ... et repererunt -a eorum vacua.<br />

GuILL. TYR. hist. rer. transm. XV 25 p. 698 : vocatis<br />

artificibus ... aedificant solidis fundamentis et lapidibus<br />

20 quadris -um cum turribus quatuor. b) synonyme de<br />

castellum : CARTUL. S. Cari 1. 26 p. 50 (a. 1015-36)<br />

requirens ut suo consensu faceret castellum ad Sanctum<br />

Carilefum. Ipse autem comes respondit ci non se<br />

dimissurum in suam terram facere -um. CARTUL S. Vinc.<br />

25 Cenom. 783 col. 444 (a. 1068-78) : hoc factum est apud<br />

Baladonem, in superiori domo -i qua idem Radulfus<br />

egrotus jacebat. ACTA Henr. II, I p. 6,1 (a. 1138):<br />

Goffredum comitis filium ... qui in opidum Salmuri apud<br />

Goscelinum Rotonardi nutriebatur. GIRALD. itin.<br />

30 Kambr. 15 p. 61: proditionem quoque castelli de Oscha<br />

predixit; vivumque ab -o evasurum precinuit.<br />

c) synonyme de castrum : GUILL. Fiera. gesta 9 p. 18:<br />

-um hoc cum loci natura, tum opere inexpugnabile<br />

videbatur. Nam preter alia firmamenta ... aulam habet<br />

35 lapideam arcis usum pugnantibus prebentem quant<br />

fluvius Risela ... circumiluit ... Recepto castro ... TRAD.<br />

Fris. 1650 (a. 1078-91) episcopus -um Puttenperich<br />

nominatum XXX libris comparavit a quodam nobili<br />

viro. ALEX. NECK. utens. p. 104: si forte castrum<br />

40 obsideatur, ne defensores nostri opidi [glosé del chastel]<br />

ad dedicionem cogantur, muniantur farre. d) synonyme de<br />

munitio : FLODOARD. annal. a. 948 p. 116 : obsident<br />

quandam munitionem quant ediftcaverat et tenebat<br />

Tetbaldus in loco qui dicitur Monsacutus. Hoc etiam<br />

45 -um expugnantes ... ALBERT. Mn-r. div. temp. 2,2 p. 28<br />

quem [locum] vallo circumdedit et turribus excitatis,<br />

munitionem satis fumant perfecit. Dein finitimis non sine<br />

arrogantia imperare ut commeatus ad -um apportarent.<br />

3) bourg fortifié d'une abbaye: Dia. Ludow. Germ.<br />

50 142 (a. 871) : monasterium quod vocat;'r Wialteshus<br />

sicut prefatum opidum Wialteshus in utraque parte<br />

Iluminis quod vocatur Huma consistit. CARTA a. 997<br />

(Plancher, Hist. de Bourgogne I pr. 31 p. 25 col. 1): in -o<br />

Flaviniacensis monasterii. CARTUL. Sithiens. 1 p. 186


573 oppifera —oppigneratio 574<br />

(a. 1056) in -o Sancti Audomari. CARTUL. S. Petri<br />

Virsion. 61 p. 183 (e. 1075) : infra Virsionis -um. On'o<br />

FRIS. gesta 1,37 p. 58,6 aput Verzelacum Gallie -um ubi<br />

beate Marie Magdalene ossa recondita suivi. Huoo<br />

PICTAv. ciron. Vizeliac. IV 2711 p. 581 ex -o Vizeliaci.<br />

4) fortification dans une eurtis Dirt. Fleur. 1V a. 1077<br />

(Deutsches Archiv 12 p. 525,28) : opido ibidem [sc. in<br />

carte Carisiana] edificato et capella extra opidum<br />

constructa.<br />

5) murailles, fortifications : DIPL. Caroli II, II 469<br />

p. 553,26 (a. 847; spur. XI s.) in basilica predictorum<br />

sanctorum, que est constructa extra -uni civitatis<br />

nomine Parisius. par opposition au donjon : FL0D0ARD.<br />

annal. a. 958 p. 145 castrum Codiciacum ... capiunt.<br />

Flarduinus ... videns -um captum, confugit cum suis in<br />

arcem. par opposition à la citadelle : I-IELM. 48 p. 95,22<br />

Rugiani urbem vacuam navibus otîendentes opidum cum<br />

castre, demoliti suivi.<br />

6) camp militaire: ABBO SANGERM. bel!. Paris. 1 426<br />

p. 48 : reveunt crates sua ad -a.<br />

B) lieu habité : 1) cité : a) s'appliquant à toutes les cités<br />

à l'exception de Rome : tJGuTIo S.V. ops opidum etiam<br />

dicitur quelibet civitas preter Romam (cf. Isin. etym. 9,4,<br />

42). b) s'appliquant à une cité antique: REMIG. comm.<br />

Mari. Cap. lI 59,14 p. 174,22 : pergamenum autem a<br />

Pergaino -o dictum ubi primum usus eius repertus est,<br />

sicut et caria a Cartino -o dicta. e) s'appliquant à une cité<br />

épiscopale: NorK. BALB. gesta 1, 10 p. 14,11 : cum<br />

festivitates nativitatis et apparitionis Domini apud<br />

Treverense vel Mettense -um celebrassent. CARTUL.<br />

Novigent. 5 p. 16 (a. 1031) : in Carnotino -o ... In burgo<br />

Castridunensi ... Iocutw. Serv. p. 39, 15: cum enim<br />

aspicio Agrippinense hoc -um, -<br />

2) bourg (PAPIAS : -um, civitas modica) : a) sans<br />

fortification : LAMB. ARD. hist. Gbisn. 8 p. 567,11: cum<br />

Ghisnarum -um nullius valli aut firmitatis aggere<br />

vallatum fuisset aut munitum. b) par opposition à une<br />

ville : DIPL. Caroli Il, I 60 p. 172,22 (a. 843-44) : in<br />

quibuscumque civitatibus, -is, portibus. ADREVALD.<br />

mirac. Bened. pro!. p. 15 : novarum urbium amoenitate,<br />

veterumque -orum decore. THANGM.( ?) vita Epiph. 8<br />

p. 127,11 : p!ebs non solum de vicis et -is, sed etiam de<br />

urbibus ... collecta. RICHER. III 3 t. II p. 10 : regem<br />

eiusque matrem suas urbes et -a in tota Neustria visere<br />

petit. GUIBERT. Nov. vita 1 4 p. 12 : tanta grammaticorum<br />

claritas ut in -is prope nullus, in urbibus vix aliquis<br />

reperiri potuisset. CONST. 1 176,3 (a. 1158) : si quis<br />

pacem violare presumpserit, si civitas est, pena C<br />

librarum ... puniatur; -um veto XX libris auri multetur.<br />

c) par opposition à un village: ACTA duc. Norm. 76<br />

p. 218,2 (a. 1027/35-1033/34) addidi etiam totam terram<br />

de Vennesire cum -is, villis, agris, pratis. REG. S. Ang. in<br />

Form. VIII p. 22 (a. 1097) : baptismum veto per clericos<br />

vestros in -is vestris seu villis agatis. d) synonyme de<br />

burgus : CARTUL. S. Ben. Divion. 290 p. 75 (a. 1026-49)<br />

de habitatoribus vero ipsius opidi[sc. Salinisburgus]. (cf.<br />

ACTA Fient. 11,11 p. 6,1 [a. 1138] Stephanus burgensis<br />

-i Salmuri).<br />

5 3) village: CARTUL. Sur. 1 89 p. 104 (e. 1100) : -um<br />

Saccah cura alus 1111 vilulis ..., in Marchia quoque duo<br />

-a Tubilink et Legindorf. GESIA Trev. cont. 12 p. 176,20:<br />

est in suburbio Treverensi -uni quod vocatur<br />

Aula Palacii. CMtruL. Bund. 397 p. 294,3 (a. 1170-77)<br />

te tres modiales in -o quod dicitur Schiuse in beneficium<br />

eidem ... concessisse.<br />

4) faubourg d'une ville : Dipi. Karoli III 124 p. 198,24<br />

(a. 885) : terras ... que circa Tullum conjacent ...; item<br />

infra ipsum -uni et in circuitu terras et vineas (cf.<br />

15 DIPL. Arnulfi 128 p. 191,27 [a. 8941 et DIPL. Caroli III<br />

114 p. 271,12 k 922]). CARTUL. Matisc. p. 203 (a. 892-<br />

923) aliquid de rebus meis que sont site in -um civitatis.<br />

Wiouic. 1 22 p. 32,11 : egressus est urbem; cumque<br />

pertransisset -uni omni comitatu. ib. 11145 : cogens<br />

20 illos intra murum [urbis], -o poiito et incenso et omnibus<br />

que foras murum erant captis.<br />

5) localité dotée de privilèges (cf. G. Des Marez, Le<br />

sens juridique du mot oppidum dans les textes flamands et<br />

brabançons des X1IXIJJ siècles dans Festschrift<br />

25 Heinrich Branner [1910] p. 339-348) : CARTUL. select.<br />

Keutgen 140 (a. 1144) : prenominata villa, immo honestum<br />

-uni habens publicain et banno regio<br />

confirmatum, Medebeka videlicet primum tibera et<br />

peculialiter ad mensam Coloniensis serviebat archiepis-<br />

30 Copi. CARTA a. 1160 (G. Des Marez, op. cit. p. 343): -um<br />

secundum leges Lovaniensium. ACTA coin. Ftandr. 1191-<br />

1206, 1 p. 12, 21 (a. 1191) : jura sua, consuetudines et -i<br />

Gandensis libertatem ... concessi.<br />

6) par extension -uni fisc. : TRAD. Fris. 608<br />

35 (a. 835) : colonica ... adiacet in publico -o !oco<br />

nuncupante Mammindorf.<br />

C) au figuré, dans l'expression -air, poli : le Ciel (cf arx<br />

Poli) : ADEMAR. CABANN. hymn. p. 328 : -a scandere celsa<br />

poli! nos jubeat meritum Domini/ huius Eparchii.<br />

40 oppifera, -e f V. opisfera.<br />

oppigneranter [oppignero] ici forme oppignoranter.<br />

à titre de gage: ErnsT. Hann. 47 p. 92,22 (e. 1074)<br />

predium quod ex integro mulier itla aut proprie possedit<br />

aut oppignoranter, avunculo suo venale proponit.<br />

45 oppignerantia, -ef.{oppignero] ici forme oppignorantia.<br />

gage, bien donné en gage: CARTUL. Stir. 1 491 p. 457<br />

(c. 1165): quidam nobilis ... contulit ecclesie ... quandam<br />

oppignorantiam quatuor mansorum secus ecclesiam<br />

Sancti Georgii ... siiorum.<br />

50 oppigneratio, -nis f [oppignero] formes: opigneratio<br />

CARTUL. Tarvan. 33 p. 29 (c. 1158). oppignoratio<br />

CARTIJL Rhen. inf. I 196 p. 126 ex. (a. 1061) et 498<br />

(a. 1185).<br />

mise en gage: CARTUL. Rien. inf. 1 196 p. 126 ex.


575 oppignero - oppio 576<br />

(a. 1061) : huic oppignorationi intererant testes. CARTUL.<br />

S. Ben. Divion. 398 p. 174 (a. 1105): si quis ex hominibus<br />

Sancti Benigni terram casamenti sui hominibus ducis<br />

pignons Ioco ... tradidenit, talis -o rata non erit. CARTUL.<br />

Tarvan. 33 p. 29 (c. 1158) : decima quam ... homo noster<br />

ternisse cognoscitur, inter nos et ipsum ... opignerationis<br />

facto contractu, nostre per ipsos venir in potestatem.<br />

CARTUL Grz. 186 p. 320 (a. 1161-63): ad ilium statum<br />

causa eorum reverti debet in quo vain fuisse constat<br />

quando sepedicte calumpnie facta est -o. CARTUL. Rhen.<br />

inf. I 498 (a. 1185): in patrocinium et tutelam ecclesie<br />

banc advocatiam ... suscepimus, quatinus ... huic<br />

oppignorationi perpetuum robot preberetur et munimen.<br />

oppignero 1.formes: obpignero : GLOSS. cod. Cas. 401<br />

p. 470,14. CARTUL. episc. HaIb. 315 p. 283,13 (a. 1186).<br />

CARTUL S. Sever. Burdigal. 65 p. 52. CARTUL. Geniet.<br />

123 p. 49 (a. 1178-90). obpignoro : CHRON. Andag. 76<br />

p. 180,31. CONST. I 300 p. 425,23 (a. 1184). opignero<br />

CARTUL. Celsiniac. 900 p. 606. CARTUL. S. Mar. Paris. 1<br />

332 (e. 1056). oppignoro : CARTUL. Rhen. inf. 1196 p. 126<br />

med. (a. 1061). HIST. Hier. 11 39 p. 584. CARTUL.<br />

Epternac. 204 p. 337 (a. 1140-79). CARTUL. Sord. 155<br />

p. 130 (a. 1167). CARTUL. S. Paul. Leod. p. 17 (a. 1189).<br />

LIE. trad. S. Petri Bland. p. 206 (a. 1193). VIrA Reginsw.<br />

12.<br />

A) mettre en gage, donner en gage (GLoss. end.<br />

Cas. 401 p. 470,14 : obpignerat, plus quam pignerat)<br />

1) un bien : BERNARD. ANDEGAV. mirac. Fid. p. 12<br />

querens duodecim -are denarios. CARTUL. Nuchar. 250<br />

p. 274 (e. 1096) : non ticeat el quidquam horum vendere<br />

vel -are vel alicui uxori sue in dotent dare. CARTUL.<br />

Epternac. 225 p. 396 (a. 1181-1210) : quam nec ipse nec<br />

aiius deinceps nec alienare vel -are ab ecclesia poterit.<br />

CmoN. Andag. 76 p. 180,31 addiderunt etiam obpignorare<br />

aut vendere possessionum quarum molendinos et<br />

ecelesias. 2) contre une somme d'argent : CARTUL. Rhen.<br />

inf. I 196 p. 126 med. (a. 1061) : cum ... prefatus<br />

Bertholphus ni domus oppignoravit recipiens prememoratum<br />

pondus auri. FULCH. hist. Hier. 27 p. 694<br />

oportuit nos etiam pretiosiora ecclesie Hierosolymitane<br />

ornamenta colligendo nomismata creditoribus -are.<br />

CARTUL S. Mar. Paris. 1 33 (c. 1056) : quendam alodum<br />

prope atrium pro sex libris opigneravit, co videlicet<br />

conventu ut nunquam, nisi de proprio censu, redimeretur.<br />

CAreruL Mai. Mon. Dun. 186 p. 177 (a. 1177): sub<br />

tali conditione aquam meam Castriduni -asse pro M.<br />

solidis Andegavensium monete. La. trad. S. Petri Bland.<br />

p. 206 (a. 1193): terram ecclesie Sancti Petri quinquaginta<br />

marcis oppignoraverat. 3) part. passé -atus : mis en<br />

gage: RADULF. CADOM. gesta Tarer. 71 p. 658 : non est<br />

de -ata chlamyde rementum (sic). BERTHOLD. ZwIF.<br />

chron. 8 p. 168,22 : nonnulla allodia oblata, sed -ata<br />

sont redempta. CkrcruL. episc. HaIb. 315 p. 283.13<br />

(a. 1186): contulit ecclesie L marcas argenti ad rede[m]-<br />

ptionem cuiusdam decime necessitate debiti obpignerate.<br />

B) acquérir, gagner (GLoss. end. Cas. 401 p. 471,16<br />

obpigneravit, dato pignore conligavit [cf. PAPIA5])<br />

CARTUL. Mog. A 482 p. 387 med. (a. 1119): memor<br />

gloriose virjinis matris Domini et ratus utile fore tante<br />

regine patrocinium sibi -are aliquo matrimonio sue<br />

hereditatis ... decem ecclesias ... delegavit.<br />

Cl (par métaph.) honorer, combler: VITA Reginsw.<br />

12 : in supramemorati loci ... çoemiterio terram virgiirnli<br />

'o oppignorantes vadimonio sanctissime virginis corpusculum<br />

humidis tumulavere luminibus.<br />

oppignoratio, -nis f u. oppigneratio.<br />

Oppignoro I. u. oppignero.<br />

oppilatio, -nisf forme opilatio : COLL. Salern. ii 3. 110.<br />

'5 GRISOFU5 5 p. 14. (physiol.) : 1) obstruction : COLL.<br />

Salem. II p. 110: apoplexia est -o omnium ventriculorum<br />

cerebri cum privatione vel diminutione sensus et motus.<br />

GRisoFus 5 P. 14 : si ancipiter, cum saturatus fuerit. Rare<br />

non possit propter -nem.<br />

20 2) arrêt d'une fonction physiologique: ALr. ANGL.<br />

cord. 1113 p. 13,13 : non vero ex sensus motusve -ne vita<br />

Corrumpitur.<br />

oppilax, -cis f [oppilo] ici forme opilax.<br />

obstruction : HONOR. AUG. glor. 4 : ora loquentium<br />

25 iniqua bac opilace [autres leçons opilate, oppilatione].<br />

obstruuntur (cf. Ps. 62.12 : quia obstructum est os<br />

loquentium iniqua).<br />

oppilo 1.formes : obpilo : AMARC. serm. II 280. opilo<br />

GERH. Auc. vita Udalr. 6 p. 394,44. COLL. Salern. Il<br />

30 p. 135. TFIIOFR. Willibr. vita pros. 19 p. 471. part. passé<br />

opilatus : MIRAC. Egid. 22 p. 410,18.<br />

1) fermer, clore (PAnAs : -ai, obturat, obclaudit)<br />

A) au propre : 1) obstruer, boucher : a) une ouverture, un<br />

accès, un passage : CARTUL. cath. Andegav. p. 89 (a. 843)<br />

35 alu -atum ohm aditum effodientes infringunt. ADREVALD.<br />

mirac. Bened. 26 p. 59 : -antes homo aditum fosse. ORD.<br />

VIT. hist. XIII 16 t. V p. 38 : nix copiosa ... domorum<br />

aditus mole sua sic -avit ut ... vis egredi de tectis hommes<br />

aut jumenta possent. BERNARD. convers. der. 28<br />

40 p. 102,15 : siecatojam aliquatenus fonte et -ato foramine.<br />

COLL. Salern. Ii p. 119 : superposito itaque olle superiori<br />

eum argilla ore bene -ato. b) par métaph. : BERNARD.<br />

serra. p. 130,20 : vider multimodis sordibus plenam esse<br />

memoriam et adhuc tanto impetu sondes influere ut non<br />

45 possit vel -are foramen. c) par extension : empêcher de<br />

couler: COLL. Salenn. II p. 135 : -ant et ... constningunt<br />

bonos humores, ne fluant in membris exterius.<br />

2) clore : a) un lieu : AONFLLr.. RAV. lib. pont.<br />

p. 362,17: cessaverunt spectacuha. publica ... -averunt<br />

50 caupones tabernas. b) enclore un lieu : NARR. Flot. de<br />

capt. Antioch. Hier. 4 p. 357 : exstructo muro, -ata sunt<br />

loca oppontuna, per que nostros impugnare poterant.<br />

B) au figuré: 1) réduire à l'impuissance. contrecarrer:<br />

CARTUL. S. Steph. Witz. 8 (a. 1091) : ob omnem


577 oppinatus - oppono 578<br />

improborum importunitatem -andam. spéc. dans des<br />

expressions signifiant « réduire au silence» a) os (ara)<br />

-are (cf. Ps. 106,42) GERM. AUG. vita Udair. 6 p. 394,44:<br />

regulas canonicas legere precepit, ut sens justicie ara<br />

refragatorum -arentur. CARTUL. S. Florent. Engol. I<br />

p. 346 (a. 1060) : pravis judicibus, quorum mentes<br />

iniquorum muneribus corrumpuntur et ara -antur. Rup.<br />

TOIT. reg. V 38 col- 272' : -are non metuit ora prophetarum.<br />

CARTEL. Carthus. 15 p. 36 (a. 1129): calumniarum<br />

machinatoribus os -etur. b) labia -are : Pm'R. DAMIAN.<br />

epist. Il 9 col. 273° : detrahentium labia digne responsionibus<br />

obicibus -avit.<br />

2) par extension : empécher d'exprimer: Ron. MON.<br />

REM. hist. Hier, VIII I p. 831 : lancea ci guttur perforavit<br />

et sic os illius -avit.<br />

3) -are aures : refuser d'entendre : Tuiow. Witlibr. vita<br />

pros. 19 col. 471 : non opilavit supplici aures clementie.<br />

11) cacher, dissimuler, couvrir : A) au propre : UFFING.<br />

Ida 1,9 : quod [corpusculum] hesterno labore fuerat<br />

-atum, (une in extremo atrii... angulo viderunt evulsum.<br />

B) par métaph. : WOLFIIARD. Waldb. I.! : -atam<br />

parlote mentis faciem obfirmo.<br />

oppinatus, -a. -um u. opinatus.<br />

oppinjo, -ois f t. opinio.<br />

oppinor 1. u. opinor.<br />

oppion V. opium.<br />

Oppiparis, -e u. Opiparis.<br />

Oppiparus, -a. -um u. apparus.<br />

oppiperatus, -a. -um [oh et piperatus] forme opiperatus<br />

: HERn. Las. epist. p. 92.<br />

assaisonné, épicé : ARNOLD. RATISB. Emm. 2<br />

col. 1072 : apnine spatiale seu carnes ursine et suille, ad<br />

inventionem coquorum -e. Hn. Los. epist. p' 92<br />

aspernatur phiiosophus -ata convivia et fecunda pocula.<br />

oppipero 1. u. opipero.<br />

oppites, -is m. u. I. ophutes.<br />

oppitulatio, -ois f u. opitulatio.<br />

oppiftilor 1. u. opitulor.<br />

opplementum, -i n. [oppleo] action de terminer, de<br />

parfaire (dans le domaine intellectuel) :PAu1. ALB. epist.<br />

5.1 p. 149 : licet insita naturalibus iocis existe voluntas<br />

Dei, tamen demitur -i facultas ci certe cui ex omni parte<br />

indicitur remorationis debilitas.<br />

oppleo 2.fonne obpleo : ErnsT. var. II suppl. 5 p. 621,6,<br />

remplir: A) sens propre: 1) combler (une chose creuse.<br />

un récipient) : AIMOIN. FLOR. mirac. Bened. 11 12 p. 156<br />

fluctus qui catît [sc. navem] -everant, panne,<br />

exhauriens. Futœ. hist. Hier. 11156 p. 804 : ut de rivis et<br />

fontibus situlas suas ... -erent.<br />

2) boucher (un trou) (UGUTI0 S.V. pleo -eo<br />

obturait) : ADREVALD. mirac. Bened. 26 p. 60: foramen<br />

sulTossi parietis. quod pridem tellure -everant. Acaus vita<br />

Hath. 12 p. 170,45 : non debere ilium [sc. hiatum terre]<br />

-ere.<br />

B) au figuré: ADREVALD. mirac. Bened. 33 p. 72 : eam<br />

[sc. civitarem] ... stragibus -entes. ALBER. CAS. Modest. 1<br />

p. 369 : letitie festivitate -etos ... oculos. GUILL. M4LM.<br />

gesta reg. V 418 t. li p. 495 : feculentis susurris aures -eta.<br />

5 spéc. (sens intellectuel) : imprégner: Epin. var. Il suppl. S<br />

p. 621,6 : cum nulla sim scientia liberalium artium<br />

obpletus. ADAs BREM. 1,11 p. 13,13 : ne iactum in eis<br />

semen verbi Dei inimicus homo zizaniis -eret,<br />

opploma, -atis n. u. oplorna.<br />

10 opponderafiim, -i n. [ob et pondero] offrande : CARTEL.<br />

capit. Atneb. 28 p. 20 (a. 1154-59) : omnia -a per<br />

circuitum anni in ecclesia Beate Marie adiata vel ablata<br />

et oblationes duarum missarum in nocte Natalis Domini<br />

(cf. ACTA pont. Rom. Gall. 111 38 p' 88 [a. 1154]).<br />

15 oppono, -posui, -positum 3. formes: obpono : DIPL.<br />

Karoli III 21 p. 36,9 (a. 880). RADULF. GL,AB. hist. II, VI<br />

12 p. 39. ACTA pont. Rom. Gall- 11138 p. 88 (a. 1154). etc.<br />

opono : COD. Lang. 260 col. 438° (a. 875). CARTUL.<br />

Carcas. 1V p. 71 coi. 2 (a. 873). etc.<br />

20 1) trans.: A) placer en face de, placer face à (P&pI.a.s<br />

-etc, obiicere. UcuTIo s.v. porte : -o, -is, contra ponere,<br />

obicere) : 1) en général (construit avec le dot.) : a) au<br />

propre: GLoss. medic. p. 7,20 : prohibet anethum et<br />

sternutamentum natibus -positum. Ptrit ALE. dise. cler.<br />

25 p. 43: dimidium inhabitasse dolium, cuius fundum vente<br />

-chat. GERARD. Moats. delib. V 825 p. 77 : deficere nobis<br />

sol videtur, dam illi orbis lune -itur. BERNARD. apol. 26<br />

p. 102,16: quando cucullam empturus ... explicas<br />

cumulos pannonum, attrectas digitis, admoves ocuiis,<br />

30 salis -ois radio. ACTA pont. Rom. Gall. III 38 p. 88<br />

(a. 1154): cambam vicedomine super pontent Tenardi<br />

sitam, et cambam Tenardi, predicte carabe obpositam.<br />

(cf. CARTtJL. capit. Atreb. 28 p. 21 [a. 1154-59]). à noter la<br />

construction avec versus et l'accus. : VITA Bard. 6<br />

35 p. 325,29 : versus enim septentrionem -situs ... semper<br />

virginis Marie vidit oratorium. b) par métaph. : AGIOS<br />

epic. Hath. 197 p. 376 : cura vitam nostris oculis -unes<br />

omnem.<br />

2) poster des personnes devant un lieu, pour le défendre<br />

40 His'r. de via Hier. 112 p. 218 : cornites ci porte -untur.<br />

3) opposer une arme de défense : a) au propre : ANNAL.<br />

Fuld. a. 858 p. 50.1 : flemme resistente aut scutum -ente.<br />

b) par métaph.: WALTH. SPIR. Christoph. 1 2 p. 67,19<br />

contra persequentium gladios dilectionis scutum semper<br />

45 -eus. BERNARD. Malach. 17 p. 326,15 : iniuriatus -chat<br />

scutum patientie. ALAN. INs. serm. p. 263 : contra quos<br />

insultus homo fidelis per orationem clipeum orationis<br />

obiciat, per ieiunium hastam impugnationis -at. par<br />

extension, en parlant du signe de la croix : LECEND. Gerh.<br />

50 minor p. 478 : signant sancte crucis -ebat.<br />

4) apporter, offrir: CARTEL. Vizeliac. 15 p. 297, 9<br />

(a. 1103): ad sepulchrum beate Marie ... accedere aut<br />

aliquas oblationes -ere.<br />

B) opposer, placer en opposition: I) une personne à une


579 oppono 580<br />

autre, ou plusieurs personnes: a) en général: RICHER. 111 57<br />

t. II p. 68 nitebatur autem Gerbertum incautum Otrico<br />

-etc. Orro FRIS. gesta I, 15 imperator Ileinricus,<br />

revocatis in pacem qui ci oppositi erant principibus.<br />

spéc., au combat: HRABAN. epist. 15,3 p. 408.29 cum<br />

contra hostium septuaginta milia quinque militum in<br />

castris -cet. GUILL. TYR. hist. rer. transm. VI 15 P. 259<br />

si pugnam preeligere inveniretur, esset in eius optione,<br />

utrum ... an certum numerum suorum nostrorum<br />

totidem -etc. b) des témoins : WALTH. DAN. epist.<br />

p. 70,20 -e turbam testium temeritati eorum.spéc., testes<br />

contra -ere Con. Ver. 178 p. 259,33 (a. 845) : interrogavimus<br />

... si habuisset testes contra -enduro (cf. Doc. S.<br />

Mar. in Org I p. 291 [a. 845]).<br />

2) établir dans une position hostile (un ouvrage<br />

militaire) : GuILL PICTAV. gesta p. 18 victor mature<br />

insecutus arctam locavit obsidionem, castella, utrinque<br />

ad ripas Quminis bipartiti, -ens:<br />

3) dresser un obstacle : a) au propre, dans l'expression<br />

-ere insidias : Wwo gesta 11 p. 32 : supradictis hostibus<br />

suis insidias per filium et ceteros fideles sucs diligenter<br />

-eus. b) au figuré: RADULF. GLAB. hist. II, VI 12 p. 39<br />

contigit ut hi ... qui omnipotentis Dei gregi sibi commisso<br />

ferre debuerant salvationis amminiculum, obponerent<br />

eidem consueti beneficii obstaculum. SIMON. TORNAC.<br />

sent. p. 311 hommes, qui cum velint ex[h]ibere debitam<br />

reverentiam vel exequi ministerium impediuntur a<br />

demonibus offendiculum -entibus.<br />

4) utiliser un remède contre une maladie (par ,nétaph.)<br />

Grnn. AUG. vita Udalr. 6 p. 394,32 : morbis vitiorum<br />

aptissima fomenta emendationum -suit. ELMER. CANT.<br />

epist. IV p. 67, 74 de discretione iudicii que tanto magis<br />

animarum curam gerenti est appetenda quanto diversis<br />

morbis congrua necesse habet -ere medicamenta.<br />

5) opposer une réponse, un argument à une attaque, à<br />

une critique: a) en général: WALTH. SPIR. Christoph. II<br />

3,43 et responsa suis -ere congrua dictis. b) mettre en<br />

avant comme justification : DECRET. Burch. 8.37<br />

col. 798 8 : de nobilibus feminis, que amissis vins repente<br />

velantur... in propriis domibus diversas necessitates<br />

-entes residere delectantur. ACTA pont. Rom. Gal!. 1V 150<br />

P . 280 (a. 1172-73): ecclesia Sancti Martini possessionem<br />

quadragmnta annorum


581 oppopacum — opportune 582<br />

Theod. Andag. p. 43,46 inter ilium et ostium subito<br />

medium se -suit demon.<br />

B) se placer aux côtés de quelqu'un comme défenseur:<br />

1) de manière concrète: RIMB. Anse. 29 p. 59 ipse non<br />

sufferens ilium sic puniri accurrens -suit se post dorsum<br />

eius verberantibus. spéc., dans l'expression se -ere<br />

iusticie CARTUL. Leoncel. 19 p. 23 (a. 1171) pro<br />

Leoncellensibus se semper -etc debent iusticie. 2) dans<br />

une formule plus abstraite : n) avec pro suivi de labi. : Joil.<br />

DIAc. ROM. Greg. IV 55 coi. 211A in quantum fraternitas<br />

tua prevalet, -ere se pro oppressis debet. CARTUL. S.<br />

Petri Gomai 5 p. 214 (a. 1080) : ego me omnibus pro te<br />

-am. Arro Vnitc. epist. coi. 122 : Moyses autem<br />

semetipsum pro populo Isfaei -ens, ait ad Dominum.<br />

b) suivi du dot. : CARTUL. S. Vit. Virdun. 11 52 p. 76<br />

(a. 1060) : ut ... ecciesiis Dei etpauperibus defensorem te<br />

-as. spéc.. se -ere mururn (peut-être par réminiscence de<br />

Ezech. 13,5) : Cou. Su. (M) I p. 35 (a. 1133): nec ... efFicere<br />

potuerunt, quin adversus Petri Leonis tyrannidem<br />

murum inexpugnabilem te -eres. NicoL. CLAR. epist. 42<br />

col. 1640 E) : non fuit adhuc qui insolentes reprimeret, qui<br />

se -eret murum pro domo Israel.<br />

Cl s'opposer : 1) â une ou plusieurs personnes, en<br />

généra!: THANGM. Bernw. 7 p. 761,15 : adversariis<br />

ecclesie ... ut forfis gygas se -suit. GUILL. PJCTAV. gesta 30<br />

p. 70 : regi ... magno animo sese festinus -il. GIRALD.<br />

gemma li 11 p. 224 : exire volerai se -entera. 2) aux<br />

ennemis : WALiIL&luus 808 : hostibus iste meis se -ere sepe<br />

solebat. HIST. Hier. 11 18 p. 566 Turcis se cordatissime<br />

-it. 3) aux dangers : Ivo epist. I p. 144 (a. 1094) : neque<br />

sanum consilium est pro incerto commodo vel nuiio<br />

certis periculis me -ere. 4) ô une action : a) avec le dot.<br />

HEWAUD. Rob. 17 p. 92: quia -it se nostre narracioni<br />

quorumdam perverse mentis intentio. CARTUL. Mog. A<br />

451 p. 359,13 (n. 1112) : maligne machinationi nos -etc<br />

hortamur. BERNARD. Malach. 20 p. 331,8 : mu]tum esse<br />

ad se pauperculum -ere se lot, tantis, talibus, taliter<br />

radicatis. CARTUL. S. Michaei. Mos. 137 p. 404 (a. 1194):<br />

si aliquis huic nostre confirmationis privitegio ausu<br />

temerario se contrarium -suent, b) abso!. : CARTUL.<br />

Henniac. 18 p. 60 (a. 1187): cum ... leprosi Hinniacenses<br />

oratorium construere et in eo vellent proprium capellanom<br />

habere, diiecti nostri abbas et conventus Hinniacensis<br />

se omnibus modis -sueront. CARTUL. S. Petri Cuit.<br />

151 p. 123 (a. 1189)! abbas ... se -suit, nitens factum<br />

archiepiscopi prepedire. c) suivi d'une proposition complétive<br />

introduite par quod : CARTUL. S. Petri Burg. Valent.<br />

3 p. 9 (a. 1160): quod idem Gin, pro posse suo se -ut ita<br />

tamen quod guerram vel expensas inde non faciat.<br />

D) au figuré : faire obstacle: ADEL.&iw. BATH. end. et<br />

div. p. 12, 15: adeo rationem imaginatio perturbat et<br />

quasi invidia quadam subtilitati eius se -il. spéc., par<br />

métaph. : NIC0L. CLAR. epist. 16 col. 161 P' : quis enim se<br />

-eret vento furenti et urenti ?<br />

Iii) abso!. : A) faire opposition, interdire : Cou. Lang.<br />

260 coi. 438 d (a. 875) : non sit mihi ... licenciam nec<br />

potestatem per nuiiumvis genium oponente capituium<br />

vendere. MEM. Milano Il p. 486,7 (n. 999) : per nuliumvis<br />

ingenium, quod fieri potest oponente capituio spéc., en<br />

incise: His'r. Mont. Pannon. I p. 602 (a. 1153 ?) : eum<br />

autem, quod humanum esse sein, nec -o, iuxta sue<br />

nobilitatis normam viro nubere [uxor mea] decrevenit.<br />

B) faire une objection : PETR. LOMB. sent. 14, 1 p. 40<br />

'o sed adhuc -unt garruh ratiocinatores dicentes. GUILL.<br />

C.&ss. 11 1467 p. 139 (a. 1192) : dixit se veile improbare<br />

litteras, -ens ita. d'où le parallèle -etc, respondere (ou<br />

dicere) (cf. sens I B 6): HRABAN. epist. fragm. p. 527,45<br />

(a. 845) : si aliquis mihi -suent, dicens ... huic sancti Petri<br />

15 sententia respondebo. RADBERT. corp. Dom. 516 p. 161<br />

quidam ... ne credant que Veritas repromittit, -ont et<br />

dicunt. PaIR. CANTOR verb. abbrev. II col. 26C: inermes<br />

sumus contra ludeum, hereticum, tum in -endo, tum in<br />

respondendo. ADAM FARVIPONT. am 113 p. 7, 75,11 : ne<br />

20 iongis orationibus ratio impediatur, et -enti et respondenti<br />

... disputatio constituatur.<br />

oppopacum, -I n. V. opopanax.<br />

opportet V. oportet.<br />

opportum est u. oportet.<br />

25 opportune sive oportune adu. I) de manière opportune, à<br />

propos : a) en généra! : TRAD. Fris. 599 (a. 830) : co modo<br />

diviseront inter se ut utrisque -e videretur. Wrrr. Gal].<br />

I : meliifluam doctrinam secum degentibus -e tradidit.<br />

SICEBERT. GEMBL. gesta p. 536,17 : pro juvenilis etatis<br />

30 fervore littenarum studiis -e intentus. ORD. VIT. hist. LX 9<br />

t. III p. 541 : iliud certum habetur, quoniam si casteilum<br />

suum introisset, sibi suisque -ius consuiuisset. GAUFRID.<br />

S. Via. prec. Aug. 311 p. 102 : tamen -ius fuerat sucre, au<br />

super!. : RADBERT. corp. Dom. XIV 23 p. 86 : credere<br />

35 oportet, quod et bec -issime ostensa sint. noter l'expression<br />

de sens super!. salis -ius : de manière tout à fait<br />

opportune: CARTUL. S. Steph. Nivern. 3 p. 30 (XII s.)<br />

concedit .. per manum nostram, quod salis est -ius, quecumque<br />

... habere videbatur. b) au moment opportun:<br />

40 HROTSV. Pafn. 7,1 p. 173 : -e occurris, iiiiustris abbatissa<br />

te ipsam quero. UDALR. consuet. Clun. III 8 coi. 7470<br />

quando in coquina [pueri] obsequuntur, magistri eorum<br />

soient providere ut -e accendant luminaria dormitorii.<br />

BERNARD. serin. de temp. 9 P. 168,7: -e ergo lune<br />

45 advenit eternitas, quando magis temporalitas prevaiebat.<br />

e) â l'endroit opportun : DIPL. Otton. 167 (a. 945) : hobam<br />

unam dominicaiem prope et -e donnai Dei adjacentem.<br />

Ivo epist. I p. 258 (a. 1097) : vobis quacunque occasione,<br />

ubicunque -e fieri posset, occurreremus.<br />

50 2) expression importune et -e : avec insistance, sans<br />

relâche: ACTA Gisuiphi II Salem. XI s. (Gattula, Hist.<br />

abb. Cas. p. 27,35) : -e et importune petiit nos ... ut non<br />

ipsam causam exigere permitteremus. HERM. Co ­ conv.<br />

9 p. 96,25 : religiosis ecclesie doctoribus .. exercitatis


583 opportunitas 584<br />

cotidie me -e importune ingerens, meis cas questionibus<br />

pulsait non destiti. TRAD. Gan. 37 p. 55,10 (ante 1159)<br />

prepositus ... advocaturn sepe -e satis et importune<br />

menait. MON. Polon. hist. Il p. 42 (Ebbo) apostolus<br />

dia multumque in opere Dei et verbo predicationis -e<br />

importune laborabat. noter -e pariter et inportune<br />

BERTUOLD. CONST. annal. a. 1077 p. 304,8 coargutis,<br />

objurgatis, obsecratis -e pariter et inportune.<br />

opportunhtas, -lis f sire opurtunitas, -lis f forme<br />

hoportunitas CARTUL. Nobiliac. p. 51 (a. 900).<br />

1) opportunité : A) circonstance favorable, moment<br />

favorable : 1) en généra! : Lupus epist. 110 P. 80 si tibi<br />

ad nos veniendum existimas, -tis vides expectandum<br />

commertium. GUILL. S. THE0D. cant. 160 p. 192 : queram<br />

-tem exterius bene actionis, in auxilium interne contemplationis.<br />

BERNARD. precept. 52 p. 288,26 quesisse<br />

quietem in secretis monasteriorum et -tem penitentie.<br />

2) moment propice : a) en parallèle avec occasio<br />

TRAD. Fris. 407 (a. 819) : utrorumque occasionem et -rem<br />

tractantes decreverunt inter se concampiare aliquas tes.<br />

GUILL. TYR. hist. rer. transat. 11 13 p. 91 si forte eis<br />

conveniens daretur occasio, et ira -s se offerret nocte vel<br />

interdiu. GIRALD. topogr: iII 21 p. 165 visa igitur -te et<br />

occasione captata. b) dans une expression formée avec le<br />

mot tempos : HRABAN. epist. 50 p. 505,10 a Nativitate<br />

Domini usque in Pascha pro -te temporis. ib. 31<br />

p. 460,29 cum data fuerit -s temporalis. SIGEBERT.<br />

GEMBL. gesta p. 533,25 : accepta occasione ex -te<br />

temporis. Sitpu. TORNAC, epist. ad p. 411 (a. 1155): si<br />

forte vacui temporis -s se olTerret. GUILL. TYR. hist. rer.<br />

transm. XI 24 p- 494 : sumpta -te ex tempore. à noter in<br />

tempore -tis pour in tempore opportuno : CARTUL.<br />

Baioc. I 66 p. 85 (a. 1165-1205): ut in tempore -lis sine<br />

obstaculo provisum sibi recipiant iuste largitionis<br />

solatium (cf. opportunus A 2).<br />

3) situation, position favorable (dans l'espace) : a) en<br />

général (absol.) : RAYM. P0D. 20 p. 299 : multa copia<br />

atque -s, que hostibus ad munimen, nobis adverse.<br />

b) précisé par un gén. : GESTA Aldrici p. 90 : confirmamus<br />

-tenu eiusdem cenobii. THIETM. 8,21 : quia tunc aeris<br />

serenitas et vie -s conveniebant. spéc., par le qén. de locus<br />

Lupus epist. 117 p. 98 : Aquitanie tutela tripertito divisa<br />

est, secundum -lent locorum militarium virorum multitudine<br />

distributa. REG. Alsat. 481 p. 305 (a. 829-30)<br />

pro -te terrarum Iocorumve. RUOTG. COL. 15 : propter<br />

-tem loci.<br />

4) circonstance favorable due à la fois au moment et au<br />

lieu : HRABAN. epist. 3 p. 385,25 : prout -s loci ac<br />

temporis erat. Ivo epist. I p. 68 (a. 1094) : habita<br />

consideratione salutis animarum pro qualitate personarum,<br />

pro -te locorum et temporum. ORD. VIT. hist. XI 20<br />

t. 1V p. 229 : ad prelium omnes instruxit, breviterque<br />

commonuit prout -s loci et temporis exegit. AL?X. Nvcx.<br />

nat. ver. II 129 p. 210 : temporis et loci -tem attendens.<br />

5) expression prout -s dictat HRABAN. epist. 6<br />

diversis temporibus, prout -s dictaverat. DIpL. Henr. II<br />

66 (a. 1004) : recollectis undique que per nostros<br />

antecessores ibi collata saint omnibus additisque ex<br />

rostre, prout -s dictaverat, sumptibus et prediis. ACTA<br />

duc. Norm. 128 p. 301 (a. 1040-53) : do de meis rebus pro<br />

salute mea humiliter munuscula prout -s dictat.<br />

B) occasion, facilité pour faire quelque chose (ALAN.<br />

INs. dist. col. 883 : -s est congruitas vel facilitas ad<br />

'o aliquid faciendum) : I) en général: RIMB. Anse. 20 p. 45<br />

cum tibi primo -s evenerit ... sume tectim argentum et<br />

vade ad Dorstadum.<br />

2) avec le gén. du gérondif: TRANSL. Marci in Aug. 13:<br />

ille [[rater] ... ecclesiam reseravit atque orandi -tem dedit.<br />

'5 TRANSL. Libor. I p. 153,27 : ut ... nunciis ... redeundi ad<br />

patriam -s optata daretur. RIdER. 111 7 t. Il p. 14 : si a<br />

Deo nobis rei gerende -s conferatur. GALAND. REGN.<br />

prov. 22 p. 50 : qui bene vivendi -tem a priore et<br />

magistro omnium Deo sibi hic oblatam et paratam<br />

20 respuit. ANDR. FLOR. mine. Bened. 111 15 p. 242<br />

lustrata -te evadendi, levi elapsa lembulo. spéc., au plur.<br />

-tes peccandi : occasions de pécher GUIBERT. Nov.<br />

moral. III, VIII col. 101' : intentio ... prestolatur, imo<br />

ultra se providet -tes peccandi.<br />

25 3) expressions : a) -tem nancisci : Lupus epist. 11 p. 6<br />

desideravi deinceps aliquam nancisci -tenu, ut vos<br />

presentes alloqui possem. THANGM. Bernw. pro].<br />

tandem -te nacta, aditum temptavi. Orro FRIS. gesta I<br />

prol. p. 12 : si a plana hystorica dictione ad evagandum<br />

30 -te nacra ad altiora velut phylosophica acumina attolitur<br />

oratio. VINc. KADL. chron. p. 163 : autistes, pleniore<br />

nacta dicendi -te ait, b) quesita -te : 1 v epist. p. 20<br />

(a. 1091) : instando pulse, ut quesita -te, nos tue<br />

visitationis consolatione letifices.<br />

35 Il) avantage, utilité : A) en général : WErr. Gall. 5<br />

cuirs; terre pinguedo marisque vicinitas potuissent fieri<br />

servis Dei -s. CARTUL. Argent. 25 p. 20,7 (a. 845) : qui<br />

fundavit iam dictum locum ... pro -te solitudinis. TRAD.<br />

Ratisb. 33 (a. 847-63) : consuetudo ... inoleverat commu-<br />

40 tandi videlicet quarumlibet rerum portiones pro ambarum<br />

-te partium. Doc. Luc. V 3, 1398 p. 295 col. 1 (a.<br />

964) : et faciendi quiquit nobis -s vel -te fuerit ad<br />

faciendum. SIGEBERT. GEMEL. gesta p. 537,41 : pro<br />

vicinitatis -te utrique magis accomodum fuit. GUILL.<br />

45 TYR. hist. rer. transm. XII 21 p. 543 : princeps Aegyptius<br />

de regis captivitate arbitrans sibi multam -tem emersisse.<br />

spéc., au plur. : Orro FRIS. chron. 7,28 p. 355,7 : sieur<br />

frequenter inter bas duos imperatores ... pro diversis<br />

-tïbus mes iste servatus est, .. contra Rogerium .. hec<br />

50 farta est confederatio.<br />

B) convenance, commodité 1) au sing. : DIPL. Otton. I<br />

409 p- 557,16 (u. 972) : monasterio confirmamus ... res<br />

que illi pertinent ... sive per .. quaslibet pactiones -tis.<br />

2) au plur. : CARTUL. S. Michael. Mos. 9 p. 68 (a. 824) : si


585 opportunizo - opportunus 586<br />

enim ea que fideles imperii nostri pro eorum -tibus inter<br />

se commutaverunt nostris confirmamus edictis (cf. DIPL<br />

Ludow. Germ. 16 [a. 835]. DIPL. Ludow. lun. 9 [a. 878].)<br />

C) ce qui est nécessaire (â l'entretien ou à la défense)<br />

1) au sing. : ADREVALD. mirac. Bened. 9 p. 29 : ceteri<br />

quidem necessariis coemendis occupari pro -te diei festi<br />

coeperunt. BULLAR. Cas. 11 p. 40 col. 1, 37 (a. 916)<br />

castellum omni -te et necessitate munitum. CARTA XII S.<br />

(Lawrie, Early Scottish Charters p. 201) : sciatis me<br />

dedisse ... quandam plenariam toftam ... ad -terni dormis<br />

sue et ad usus suos et negotia sua. 2) au plur. : ACTA<br />

pont. Rom. Gall. 19 p. 184 (n. 1106): confirmamus .,. in<br />

usus autem fratrum et ecclesie -tes villam.<br />

D) avantages en nature, commodités : Cutîui. Stabul.<br />

I p. 74,15 (a. 827) : suas -tes et commoditates in eadem<br />

silva communiter habere debeant. DIpL Karoli 111 127<br />

p- 204,16 (a. 885) : si de rebus terrenis fidelibus nostris<br />

-tes accomodaverimus. INQ. terr. don. p. 253 (a. 1147-50):<br />

omnem illam partem ... in bosco et plano et culturis et<br />

pastura et omnibus commodis et -tibus que in eadem<br />

villa ad me pertinebant. CARTUL. S. Steph. Nivern. 8<br />

p. 37 (a. 1162) : hommes quoque eiusdem burgi liberam<br />

habeant facultatem utendi omnibus -tibus suis in terra<br />

comitis Nivernensis, tam in aquis, quanti in pascuis, silvis.<br />

E) aide, soutien: DIPL. Loth. III 59 p. 94,16 (a. 1134)<br />

abbas utriusque ecclesie tam interiora quam exteriora<br />

absolute disponat, liber ab omni ... servicio, excepto quod<br />

eidem abbatisse suisque sororibus in consiliis -terri<br />

exhibebit.<br />

III) situation difficile, moment critique, difficulté (ALAN.<br />

INS. dist. col- 883 e : -s ... dicitur tribulatio) : cf. Ps. 9,10<br />

adiutor in -tibus : EPIsT. Col. 5 p. 247,27 (a. 870) : debetis<br />

nobis curam impendere, ut pius adiutor in -tibus et in<br />

tribulatione, StGEnrir. GEMBL. gesta p. 525,35 : promptus<br />

in rerum -te adiutor, Dia. Loth. 111 77 p. 119,39<br />

(a. 1136): imperiali deffensione tueri et auxilio in -tibus,<br />

in tribulatione gaudere. (cf. ib. 1.11 p. 179,10 [a. 1137]).<br />

CARTUL Baioc. 1206 p. 253 (a. 1144) : tam in his quam in<br />

alus suis et ecclesie sue -tibus opem ci et consilium<br />

prebeas. Coo. Sil. (M) p. 49 (a. 1148): pater noster<br />

mandata reliquit ... ut a vobis ... verum consilium et<br />

competens adiutorium in omni -te nostra speramus.<br />

LEGEND. Ladisi. p. 524 : adiutor in -tibus defensionis<br />

solatiurn oppressis impendit. spéc., dans le domaine<br />

Spirituel: BERNARD. serm. de temp. I p. 210,3 : multa<br />

enfin in peccata facile cecidissem, si data esset occasio;<br />

sed Dei miseratione non me talis -s apprehendit.<br />

opportunizo 1. [opportunus] ici forme oportunizo.<br />

convenir à (avec l'accus.) : I-IILDu1N. transi. lion. (epist.)<br />

DC 1 p. 337,21 : est quoddam quod complectitur dicto<br />

archanum; quoddam quidem, quod patitur et -ut<br />

dictorum veritatem.<br />

opportunus strie oportunus, -a, -ont formes: oportu<br />

CARTUL. capit. Pis. 48 p. 139 (a. 1020). utportunus<br />

• CARTUL. Imol. I 3 P. 10 (a. 1017).<br />

A) opportun, convenable (Ucurjo S.V. ops : -us, -a,<br />

-um : Conveniens. ... necessarius) : 1) en généra! : qui<br />

convient, adéquat : a) absol. : ERACL. color. 1, XII y . 2<br />

5 cristallum ... tali facile valet arte secari : -a tibi queratur<br />

lamina plumbi. AIM0IN. FLOR. mirac. Bened. 11 6 p. 144<br />

qui equum per -as corporis partes funibus hgaret. b) avec<br />

le dot. : CARTUL. capit. Agath. 142 p. 141 (a. 1160) : vestes<br />

-as nuptiis.<br />

la 2) en parlant du temps, d'un moment opportun : a) en<br />

généra!: GUILL. TYR. hist. Ter. transm. VI 20 p. 269<br />

quorum -o adventu ... hostium. LEGEND. Gerh. maior<br />

P. 487 : captata autem -a hora salutavit regem. b) dans<br />

l'expression tempus -um : ANNAL. Lauriss. p. 142 : -um<br />

15 proficiscendi tempos. Ivo epist. I p. 36 (a. 1091) : tempore<br />

-o et loco tuto intra Senonensem provinciam ... vobis<br />

ocCurrere. VITA Theod. Andag p. 45,22 : si Deus<br />

annueret, -iori tempore hoc repetere. HIST. Mont.<br />

Pannon. I p. 596 (a. 1137): -um tempos accidit, quo<br />

20 bonam intentioriem perducerem ad actionem. ACTA<br />

Heur. Leon. 77 p. 112,15 (a. 1168): ut mercedem<br />

recipiamus in tempore -o vitam eternam. ADAM PERSEN.<br />

epist. III 34 p. 90 : nutriatur in nobis lesus ... ut -o in<br />

tempore sue sit idoneus passioni. à noter la construction<br />

25 avec ad et l'accus. : RUD. FULD. .mirac. 2 p. 331,34<br />

tempore veto -o ad orationem esse veniendum, d'où -um<br />

est ou -um est tempori : LIUTPR. legat. 8 P. 180,16<br />

contra hec, cum -um fuerit, respondebimus. GESTA<br />

Franc. expugn. Hier. 48 p. 525 : erat presenti tempori<br />

30 -um. quod. (cf, sens D).<br />

3) en parlant d'un lieu : a) avec le dat. de la personne<br />

HELGAUD. Rob. 9 p. 70: sedes regalis ... supra Sequanam<br />

posita, Francorum regibus satis est -a. SIGEBERT. GEMBL.<br />

gesta p' 533,21 : in locis sibi -is. b) avec le dat. d'un nom<br />

35 complément accompagné ou non d'un adj. verbal: EINH.<br />

Carol. 9 : locus ... insidiis ponendis -us. OTTO FRIS.<br />

gesta 2,43 P. 151,16 : ratibus -a boutique [flumina].<br />

C) avec l'accus. du gérondif seul ou précédé de ad : TRAD.<br />

Fris, 949 (a. 876-83) : dedit .. Iocum -um molinum<br />

40 faciendum, ADALBOLD. Heur- Ii p. 685,37 : prata ... ad<br />

decertandum -a. Ono FRIS. gesta 1,3 p. 14,24 : -iorem ad<br />

inhabitandum terram querens. d) absol.: GERII. AUG.<br />

vita Udalr. 28 p. 416,1 : in ioco -o exspectaverunt.<br />

B) bon, avantageux, approprié: 1) absoL: a) en générai:<br />

45 RATHER. conf. col. 424e : nihil tant -um quam illud<br />

sacrificium quod quotidie nobis representat Pascha<br />

nostrum. GumER'r. Nov. gesta Franc, 7,1 col. 788B : sitis<br />

anxietatem nimie passi sunt, cui Rumen ... -um remedium<br />

prestitit. Ono FRIS. gesta 1,48 p. 68,15 : quod propter<br />

50 litteratorum virorum copiam ibidem manentium -iorem<br />

examinandi facultatem haberet. b) en parlant de dons,<br />

d'avantages fonciers: DIa. Odon. 6 p. 32,1 (a. 889)<br />

beneficia largimur -a. CARTUL. S. Vit. Virdun. 1 8 p. 388<br />

(a. 940) : beneficia -a non denegat. CARTUL. Argent. 42


587 opposcsy - oppositio 588<br />

p. 34,6 (a. 974): -a commodi terreni eis impenderimus PALID. annal. a. 1153 p. 87,28 domina codicem ipsum<br />

suffragia. c) par métaph., dans l'expression -us adiutor (cf mihi concessit ... ut ubicunque suum jus in me requisierit,<br />

adiutor in opportunitatibus : Ps. 9,10) CARTUL. S. libri huius obpositione per ipsum pie matis interventum<br />

Sulpic. Bresss. 10 p. 15 (e. 1141-60) qualis ymber Iaqueos inimici ... evadam.<br />

temporaneus et serotinus terre -us adiutor in tribulatione 5 11) attitude opposée, opposition : A) opposition : 1) en<br />

existebat.<br />

général: CARTUL. S. .Jovin. p. 14 (a. 916) quicquid<br />

2) avec ad et l'accus. : JoB. FIscAr. deplor. quiet. 227 cornant communi utilitate elegerint ad faciendum<br />

p. 59 : et da mihi illud solitudinis secretum et spiritale -e absque ... extranee persone obposicione. COD. Udalr. 86<br />

ad te vacationis otium.<br />

(a. 1093-96) quantis minis et terroribus et diversarum<br />

C) utile, nécessaire, qui convient : 1) en parlant de 10 -num obiectionibus se suamque sedem inquietare non<br />

personnes: GIRALD. topogr. 111 12 p- 157 : qui narrator desinant. 2) conflit: STATUT. Cisterc. p137 (a. 1191) de<br />

fueras importunus fieri poteris -us.<br />

-ne inter abbates Combramare et de Miravalie dicitur.<br />

2) en pariant de choses: VITA Steph. Obaz. 11 3,54 3) revendication, réquisition: CARTA a. 850 (Manaresi,<br />

p. 100 : cumque diversas rerum species inter utrumque Placiti I 53 p. 181,30) : non sibi sufficere possessionis<br />

ostium coliocaverit hoc est panent, vinum, olera, ligna, 15 -veut. DIPL. Cour. 11 219 (a. 1035) ut nulius<br />

legumina ceteraque talia tant sanis quant infirmantibus hominibus in prefata civitate ... habitantibus ... coilectam<br />

-a.<br />

vel angarias seu iniustas -nes superponere vel exquirere<br />

D) -um est. -um videtur ou -um avec un verbe presumat. spéc. : revendication, droit de revendiquer, dans<br />

d'opinion : il est ou il semble opportun, il convient : l'expression cum omni voce (voci) -nis nostre CARrUL<br />

1) absol. : Dia. Henr. 11 71 p. 90,3 (a. 1004) : notarios, 20 Carcas. 11 p. 219 coi. 2 (a. 902) : post ovituni nostrum<br />

qui causas ipsius episcopi discucientes ubicumque -ont maneat vobis ... firmissima potestas cum ornai voci -nis<br />

fuerit ... scribant cartas. nostre. ib. I p. 75 col. 2 (a. 925) : habeatis potestatem,<br />

2) construit avec : a) ut et le subj. : DIPL. Odon. 55 cum omni voce -nis nostre. ib. I p. 244 col. I (a. 1027)<br />

p. 216,4 (a. 887) : -um visum nobis fuit ut erumnas ipso alode ... cum ipsa ecclesia ... cum decimis et primitiis<br />

presentis seculi ... exsequi rationabiiiter prOcuraremus. 25 eius ... et cum omni voci -nis mee.<br />

CARTUL. Remen. p, 244 (a. 1093) : -um habentes ut<br />

impense ceteris liberaiitatis nostre ecclesiam banc<br />

B) dans le domaine philosophique et théologique:<br />

1) opposition, en générai: DOM. GuNDISS. transi. Ibn<br />

alienam diucius minime relinqueremus. b) l'inf. : Wn'o Gebirol fous vite III 13 p. 47,1 : divisio compositi in<br />

gesta epist. p. 3 : vitam ... Chuonradi imperatoris ... crescibile et non crescibile et in vivum et non vivum, et in<br />

scribere -um existimavi. DIPL. Loth. III 66 (a. 1134) : 30 omnes -nes differentiarum que dividunt materiam.<br />

quedam ... reformare imperii nostri auctoritate -um 2) opposition de la chair et de l'esprit dans la nature<br />

iudicavimus. c) le dot. d'un nom de personne: BUCHOLD. humaine : OTLOH. curs. 13 col. 183' nonne ergo<br />

C0N5T. annal. a. 1079 p - 319 ,34 : quamprimum optirnatibus<br />

suis -um videretur. CARTUL. 1mo!. I 86 P. 125<br />

spiritus et caro unde subsistit homo, In tanta -ne sibi<br />

invicem adversantes iaborant ut non nisi difTicihima<br />

(a. 1144): neque aliquo modo atienare si -um fuerit vobis. 35 ratione convenire valeant ? 3) en parlant de la nature du<br />

substantif n. plur. opportuna, -orum 1) choses utiles Christ: incompatibilité: Ros. MELODUN. sent. 1, V 30,2<br />

(dans le domaine spirituel) : Wnr. Gall. 2 p. 258,19 p. 219 si Filius hi est quod ipse ex marre est, non solum<br />

heremi secreta elige, in quibus et augmentum tui premii aliquid esse quod Pater non est videri potest, verum<br />

et -a provideas nostre saluti. 2) avantages : VINC. KAnt. etiam aliud ideo quod atiud est quod ipse ex maire est<br />

chron. p. 169 : [Mithridates] -a queque victorie sue 40 quant sit Pater. Banc veto -nem dissoivit predicatio<br />

meditatur. VITA Steph. Obaz. I 30,2 p. 90 : siquidem amortis.<br />

preter solitudinis -a, materiis quoque ligueront lapidum- C) (rhét.) : 1) opposition, dans une alliance de mots:<br />

que multipliciter affluebat.<br />

GARLAND. dialect. III p. 78,11 : -nem dico esse in adiecto<br />

opposcissy V. opocissos.<br />

quotiens voces compositas sequitur -o, id est contradictio<br />

oppositio, -ois f formes: obpositio :CARTUL. S. Jovin. 45 affirmationis et negationis, ut cum dico: hoc cadaver est<br />

p. 14 (a. 916). THEOD. PALiD. annal. a. 1153 p. 87,28. homo mortuus. 2) objection : GARLAND. dialect. p. 21,24<br />

opossitio : MARIAN. Scor. chron. a. 336.<br />

nichil valet bec -o. GAUFREr>. S. Vtcr. fons philos. 1 163<br />

I) situation en opposition : A) en vis-à-vis : WALCER. p. 40 : illis donat gladios -nis, /his econtra clipeum dat<br />

MALVERN. transi. Petr. Ebrei (E1-IR 30,1915, p. 59): fieri<br />

dixit alteram [eclypsim], id est lune, in -ne ipsorum IIsolis 50<br />

et lune].<br />

B) en position d'obstacle ( en guise de protection) :<br />

MIRAC. Viviani 31 p- 272,13 : coins [maiestatis] -ne,<br />

mirabile dictu, tota flammarum vorago concidit. THEOD.<br />

responsionis.<br />

III) argument opposé à autrui : A) dans la discussion<br />

1) en général: HUGO S. Via. didasc. VI, III p. 114 ut<br />

etiam sententiarum, questionum et -num omnium fête<br />

quas didiceram et solutiones memoriter tenerem et<br />

numerum. 2) contre des adversaires de la Foi: MARIAN.


589 oppositor - oppositus 590<br />

Scot. ciron. a. 336 outres hereticorum machinas<br />

omousii opossitione delevit. Guioo I medit. 59 p. 79<br />

positus es quasi signum ad retundenda iacula inimici, id<br />

est ad destruendum malum, -ne boni. J0R. BEL. div. off.<br />

153 p. 294 (col. 154A) est quod profonde significationis<br />

-nes contra suos hostes fecit [Mattheus].<br />

B) en réponse à une objection : Vin Norb. II 34 non<br />

est aliqua cette rationis -o, quam possit aliquis obiicere<br />

tue contradicendo vel obsistendo petitioni.<br />

Cl en réponse à une attaque : EOBERT. LEOD. rat. scl'iol. 10<br />

1,20 qui tibi minatur malum, ea, qua poteris, riches -ne<br />

extinguere.<br />

IV) chose que l'on reproche : A) inconvénient physique<br />

ADELARD. BATH. quest. nat. p. 24,15 : cum et inter<br />

hommes opprobrii nomine calvities vicissim opponatur 15<br />

et ipsa -o posterius quam anterius galeari operimento<br />

fieri posset absconditior.<br />

B) dans l'expression criminis -o reproche, accusation<br />

WALAIIFR. Otm. 7 p. 44 prima sanctitatis eius indicia<br />

clameront ... ut ... tam inlesum ... corpus eius inveniretur 20<br />

quam liber ipse fuerat a crimine cuius -ne superatus<br />

videbatur. RATHER. phren. col. 380° este aliquis<br />

legaliter factum inficiari nullo modo valens, infectum<br />

rursus fore criminis alicuius -ne veut vera falsave.<br />

V) math. : FRU'rOLF. rhythmimach. 1,14 p. 181,2 in 25<br />

omnibus numeris ... ut munis -o fiat in ante, retro,<br />

dextrorsum, sinistrorsum, angulariter. ROB. ANGL.<br />

algebra p. 668 incipit liber Restaurationis et -ois numeri<br />

quem edidit Mahomet, filius Mosi Algaurizin.<br />

oppositor, -is n. [oppono] dialecticien : GERARD. 30<br />

CREM. transi. Isaac Israeli defin. p. 309 cum enim -r<br />

dicit : «Abdala fuit peregrinus» ... et dicit contradictor<br />

«Abdala non fuit peregrinus ».<br />

oppositus, -a, -um part. adj. formes : abpositus<br />

CARTUL. Apt. 38 p. 154 (a. 988-89). MARC. V.Lut hoc. 35<br />

IV 9 p. 83. apositus C.wrui. Apt. 25 p. 129 (a. 976).<br />

FONT. Flot. 11 p. 40,4 (a. 997). CARTA a. 1034 (Morbio.<br />

Storia Novara p. 318,33). obpositus CARTUL. Hersf. 21<br />

(a. 802). DIPL. Ludow. Germ. 42 p. 57,10 (a. 845). FONT.<br />

Flot. 5 p. 16,11 (a. 978). CARTUL. Apt. 36 p. 151 (a. 986- 40<br />

87). etc. opositus CARTUL. Apt. 7 p. 99 (a. 904). Coo.<br />

Ar. 2,88 p. 123,6 (a. 999). SUCER. Ludov. VI 34 p. 284.<br />

opossitus Doc. Ver. II p. 78,4 (a. 1055). opoxitus : COD.<br />

Lang. 914 col. 1068' (a. 996). CARTA a. 1021 (Morbio.<br />

Storia Novara p. 308,34).<br />

45<br />

I) adj. : A) placé en face ou devant : WALAHFR. Gall.<br />

449 p. 318 -umque animal lacerare. WALTH. SPIR.<br />

Christoph. II 6,33 p. 56 -osque iubes proscindere<br />

montes. ADAM BREM. gesta p. 242,18 quarta [insula] est<br />

50<br />

Samse, que -a est civitati Athusin.<br />

B) situé à l'opposé : 1) en général : GALTER. CASTIL.<br />

Alex. V 53: in latus -um. CARTUL. Hosp. S. J0h. Hier.<br />

464 p. 318 (a. 1174): in -a parte faciei ecclesie Domini<br />

Sepuicri. 2) en géométrie: HERM. DALM. transi. Eue].<br />

elem. I clef. p. 10 : -a latera. 3) dans l'expression per<br />

partem -am : GuILL. T yg . hist. rer. transm. XVII 5<br />

p. 765 : ut ... ipsi per partem -am ... egrederentur<br />

fugientes. GIRALD. topogr. I 6 p. 27 : turnes fere<br />

occidentales arbores, in eminenti p6sitas, partem in -am<br />

vel inclinans vel evertens.<br />

C) opposé (avec hostilité) : 1) en parlant de choses<br />

a) d'un ouvrage fortifié: ORD. Vit. hist. VIII 3 t. III<br />

p. 288 : construxit castrum tenuitque clin, Rodelentum,<br />

firmiter indigenis -um rabidis. b) par métaph. : VINc.<br />

KADL. ciron. p. 8 : non ... sine collisione conquiescunt<br />

fluctus -i.<br />

2) en pariant de personnes: a) expression -a persona<br />

adversaire: REGINO chron. a. 869 p. 96,36 : nec ulla -a<br />

persona inveniretur, que adversus regiam auctoritatem<br />

auderet ... mire certamen. b) noter l'emploi fréquent dans<br />

/es formules diplomatiques : CARTUL. Hersf. 21 (a. 802) : si<br />

quis ... vel quilibet obposita ulia persona qui contra hanc<br />

cartulam donationis venire voluerit. CMnUL. Apt. 3 p. 93<br />

(a. 877) : aut ulla -a commentia (sic) persona. Dia.<br />

Karoli III 90 (a. 883) : ut nullus missus neque index<br />

publicus nec nulla -a persona ... inferre presumat<br />

molestiam. (cf. CARTIJL. Biter. 117 p. 13 [a. 918]. COD.<br />

Crem. 112 p. 47 col. 2,47 [a. 1010]. ACSA duc. Norm. 45<br />

p. 152 [a. 1017-26]. CMnJL. S. Mar. Avenion. 6 p. 7<br />

[a. 1105]. etc.) c) d'opinions opposées: PETIt. LOMB. sent.<br />

III 18,3 p. 631 : videtur [se. Ambrosius] secus verborum<br />

superficiem -us Augustino.<br />

D) contraire, opposé (en parlant de notions abstraites)<br />

: CERBAN. transi. Max. IV 44 : caritatem spiritalem<br />

odio -an. spéc., en logique : ABELARD. gioss. ad . categ.<br />

p. 260: voces quoque -as secundum significationem<br />

pluribus modis dicimus, sive sint complexe voces, sicut<br />

affirmatio et negatie, sive incomplexe, ut dictiones<br />

singule. Et voces incomplexe que tes significant, que<br />

secundum rerum naturas oppositionem habent, ut homo<br />

et asinus -e voces dicuntur secundum hoc quod tes -as in<br />

essentia significant. Album veto et nigrum ... in essentia<br />

sunt -a.<br />

II) subst. oppositum, -i n. A) sens concret: obstacle<br />

(objet) : ANDR. FLOR. mirac. Bened. III 5 p. 226 : -um<br />

amovet.<br />

B) sens abstrait : I) ce qui se présente (à les prit)<br />

ERMENR. ad Grim. 1 p. 536,4: inter multa animo -a<br />

occurrerunt mihi duo magna luminaria.<br />

2) opposé, contraire: a) en général: REIMBALD. LEOD.<br />

vita canon. 7 p. 20,29 : magna est humitium Dei<br />

humilitas, que mirum in modum tanto semper ma jor erit<br />

quanto humilior fuerit. Sicut eius -ont, quo magis<br />

intumuerit, eo magis semper inlabescens deficit. b) en<br />

logique : concepts opposés, contraires : Jo11. SCOT. divis.<br />

nat. 113 col. 458D : -um dieu, aut per privationem aut per<br />

contrarietatem aut per relationem (aut per negationem)<br />

aut per absentiam. ib. col. 459' : -a per reiatïonem ira sibi


591 oppoto - oppressio 592<br />

semper -a sont, ut simul et inchoare incipiant, et simul<br />

esse desinant, dum eiusdem nature sint, ut simplum ad<br />

duplum. GARLAND. dialect. p. 108,34 : -um dividitur<br />

quatuor niodis tantum, sciticet per privationem et<br />

habitum, per relationem, per contrarietatem, per affirmationem<br />

et negationem. ABELARD. gloss. ad categ.<br />

p. 262,9 : -a sunt ea que dicuntur invicem vel contraria<br />

vel relativa vel privatio et habitus vel affirmatio et<br />

negatio propria. GILB. PORR. Boet. Trin. I 9, 4 p. 76:<br />

nam -is et maxime illis, que ... ut habitus et privatio, aut<br />

ut affirmatio et negatio opponuntur. OTTO FRIS. gesta 1,5<br />

p. 20,22 : compactio concretio potius -orum quam<br />

compositio similium vocatur. BERnIOLD. ENOELE. assert.<br />

17 p. 161 : -a sont, que in eodem secundum idem, eodem<br />

Ioco et eodem tempore simul esse non possunt.<br />

Cl expressions adverbiales : 1) d'en face, du côté<br />

opposé: a)ab -o : LAME. Aiw. hist. Ghisn. 18 p. 571,20:<br />

veniens ab -o, sagitta dextrum eius perforavit oculum.<br />

b)ex -o : CARTUL. archiep. Magd. 362 (a. 1179) : nos<br />

civibus ... decem loca tentoriorum ex directo iuxta sepem<br />

maioris prepositi ad orientera et decem ex -o donavimus.<br />

VINC. Knt. chron. 2.16: ex -o sous. ib. p. 49: in<br />

traiectu fluminis ... castra ex -o metantur.<br />

2) vers le côté opposé : a) in -um : GUILL. TYR. hist. rer.<br />

transm. XVI 11 p. 724 : conversis in -um flatibus,<br />

incendia .. in hostes se dirigunt. b) per -um : CARTUL.<br />

Rhen. mcd. II app. 11 p. 354 (XII s. rond.) : dedit ecclesie<br />

duos diurnales ... ibidem 11 communes per -um Hasenwingart.<br />

3) à l'envers: -o : RAI)uu. Aiw. homul. col- I307<br />

Petrus vero, quia Christum negavit, -o crucifixus fuit.<br />

4) au contraire: ex -o : Orro FRIS. gesta 1,5 p. 18,21<br />

patet igitur ex -o per negationem (cf. sens II B). ib. 1,65<br />

p. 92,2 : ita ex -o dicere licet. ALAN. Iws, planct. nat.<br />

p 438 : passeres in atomum pygmee humilitatis relegati<br />

degebant, gus ex -o in gigantee quantitatis evadebat<br />

excessum.<br />

oppoto 1. Lob et pote] boire, s'abreuver: Ono Ctuw.<br />

nec. VI 44 p' 120: indiget hisne Deus 7 Nom sanguinea<br />

dape pasci 7/ Mandere se carnem negat, -are cruorem.<br />

opprendo 3. [oh et prendo] ici forme obprendo.<br />

s'insinuer, s'emparer fi,rtsment: Gwss. PisL p. 56,652:<br />

irrepserat ... i. obpmnderant (sic).<br />

oppressator, -is m. [oppressor; opprimo] oppresseur:<br />

GEsrA Serv. Tung. p. 107 : familia erumpnosa nichilominus<br />

occursans proclamitabat de -e suo.<br />

opprcssio, -nis f formes: obpressio : VITA Corb. 11 7<br />

p. 606,5. CARTuL. Apt. 39 p. 157 (a. 991-92). CARTUL.<br />

Augustod. 1,40 p' 64 (a. 1076). opressio : ANDR. Bmw.<br />

Lang. 8 p. 226,35.<br />

A) action d'être pressé, d'être étouffé : 1) pression<br />

excessive (dans une foule) : VITA Euch. Val. Mat. 14<br />

tanta ... fuit ... populi concursio, ut in flumine ... cos<br />

baptizarent, nec aliter eorum -nem ferre sufficerent.<br />

GE5TA Franc. Hier. 23 p. 126 : (am ... arta et angusta fuit<br />

porta ut illic fuerint multi mortui -ne aliorum. de là<br />

bousculade: RAYM. Poo. 20 p. 294 : cum tanto impetu et<br />

-ne aqua hauriebatur, ut mutuo se hommes in earn<br />

5 proiicerent.<br />

2) étouffement : THEOD. HIRS. loc. sanct. 12 p. 28<br />

custodes ... quantos volunt peregrinos intrare permittunt,<br />

ne forte ex magna compressione, que sepius ibi solet<br />

accidere, -o aliqua sive periculum mortis eveniat.<br />

B) violence, oppression, contrainte : 1) en général<br />

ADAM Prasm'. epist. III 25 p. 78 : tu tuis es in -ne<br />

subventio, in opportunitate auxiium.<br />

2) pression d'ordre militaire: NOTK. BALE, gesta I 4<br />

p. 5,6: propter cappam sancti Martini quam secum oh<br />

15 sui tuitionem et hostium -nem jugiter ad bella portabant<br />

(sc. reges Francorum). ADREVALD. mirac. Bened. 5 p. 22<br />

Italia ah -ne Gothorum liberata. C.&it'rui. Pomm. A I<br />

p. 17 (a. 1147): Rugiani primam obsessis opera inimice<br />

classis -ne porrigere statuunt.<br />

20 3) abus de pouvoir, vexation, contrainte injuste: Lupus<br />

epist. I 16 p. 96: ut sue avaritie -ne servorum Dei<br />

satisfaciant clerici palatii. Dia. Karoli 111 49 (a. 882) : de<br />

injustis -nibus a seculari ... potestate. DIPL. fleur. II<br />

357 p. 460,34 (a. 1016): locum ipsum ab omni -ne<br />

25 liberum. URBAN. II epist. 170 col. 445À (a. 1096): ornai<br />

gravamine mundane -ais remoto. Ivo epist. I p. 218<br />

(a. 1096) : vitare volens -nes quas perpessus erat. CAR 'ru!.<br />

Tirol. 450 p. 245 (a. 1189) : exactiones ... in rebus aut<br />

colonis ecclesie aliasve -nes exercere. ACTA Phil. Aug. II<br />

30 616 p. 163,8 (a. 1199) : -nes ... communia Stampensis<br />

inferebat ecclesiis. noter l'expression -o pauperum : PeTit.<br />

DAM1AN. Romuald. p. 108,14 : de violentia potentum, de<br />

-ne pauperum. ANNAL. Magd. II a. 974 p. 153,54<br />

quodque potentum invicem sevit commotio, ecclesiarum<br />

35 et pauperum gravis luit -o. CIIRON. Maurin. p. 29 : quam<br />

detestabile malum sit accipere sepulturam et divinarum<br />

Scripturarum eruditione et pauperum -ne.<br />

4) viol : PETR. BLES. epist. 25 col. 89' : Spado opprimit<br />

virginem et prolem in -ne non querens ... corrompit, non<br />

40 gignit.<br />

5) pression, contrainte morale : GERARD. MORES. deib.<br />

IV 601 p. 54: temptamenta et -nes et cetera que inpedimenta<br />

maxima sont animarum cupientium ire ad coelum.<br />

6) (sens affaibli) obligation: CARTUL Chemnit. 302<br />

45 p. 264.10 (a. 1143): per omnes regni nostri provincias<br />

incole jam dicti loci absque telonei -ne cum mercatu et<br />

sarcinis suis intrent et exeant.<br />

C) souffrance: 1) malheur, calamité (en général)<br />

GesTa Franc, Hier. 24 p. 128 : rogans humiliter ut<br />

50 subveniret in -ne illa que super nos erat. UDALSC.<br />

Cour. 20: plures condolentes tam sue quam genitorum<br />

conveniunt -ni [sc. pueri paralytict]. 0111). Vn. hist. XIII<br />

32 t. V p - 89 : aliquantulum illa regio post magnas -nes<br />

quievit.


593 oppressor - opprimo 594<br />

2) douleur physique : VITA Corb. 7 p. 606,5 : nec<br />

tortorum obpressio anhelam ejus suffocavit. de là<br />

famine: Pnn. TUDEB. hist. X 8 p. 68 : tanta -ne fuimus<br />

oppressi, quatinus equos et asinos manducabamus.<br />

GIJIBERT. Nov. gesta Franc. V 3 col. 760' ibi nostrorum<br />

-o adeo miseranda suboritur ut ad infâmes cibos<br />

compellerentur.<br />

D) (méd.) : 1) oppression (cardiaque) : HILrwa&1w.<br />

caus. p. 142,28 de nocturna -ne. Multotiens autem cum<br />

homo dormit, sanguis fortiter ardet et sic de cabre<br />

sanguinis aqua que in sanguine est, exsiccatur. id . scivias<br />

1,4 col. 423' hommes ... qui ... amaritudinem, difficultatem<br />

et -nem cordis habent.<br />

2) -o mentis état dépressif: HILDEGARD. phys. 4,7 si<br />

tristitia oppressus es, eum attente inspice ... et -o mentis<br />

tue cessabit. id. Disib. 30 : nec in hoc ullam -nem mentis,<br />

sed letitiam cordis habebat.<br />

3) sens affaibli, en parlant du besoin physique de<br />

sommeil: GAUFRLD. GROSSUS Bernard. Tiron. VII 62<br />

p. 237B que soporis -o ... fuit relinquendi supradictos<br />

psalmos divinitus missa revelatio.<br />

oppresser, -is in. 1) (péj.) oppresseur, persécuteur : a) en<br />

général: BERNARD. consid. III 6 p. 435,10 : utinam, cum<br />

oppressus clamat, sentie -r. GRATIAN. I dist. VII c. 3<br />

Nemroth ... id est hominum -r et exstinctor. b) agissant<br />

sur l'Église: CARTUL. Sangali. I 344 p. 318 (a. 833) nec<br />

quilibet pontifex ... -r vel exactor existere deberet. DIPL.<br />

Otton. 11 231 p. 259,12 (a. 980) : Regiensis ecclesie ... jam<br />

dudum ah -ibus et devastantibus conculcate ... angustiis<br />

subvenientes. LAMB. HERSF_ annal. a. 1073 p. 152,20<br />

cum barbaro buste et christiani nominis -e justum<br />

bellum gesturos. DIPL. Hein. V (St. 3197 = Mem. Boica<br />

X 5) (a. 1124) si forte [abbas] dissipator ecclesie sibi<br />

commisse factus fuerit vel -r. c) agissant sur une classe<br />

sociale: FIJLCH. hist. Hier. III 21 p. 674 : si ecclesiarum<br />

est dissipator, si pauperum -r- GIRALD. expugn. I 1<br />

p. 225 : nobilitatis -r existens.<br />

2) ennemi: ORD. VIT. hist. IV 13 t. II p. 265 hic<br />

nimirum primus et maximus -r Angborum fuit.<br />

3) agresseur (d'une femme), celui qui se rend coupable<br />

de viol: ISAAC STEL serm. 9,11,109 t. I p. 214 unde<br />

subintravit moechus et -r. GIRALD. gemma I 34 p. 107<br />

virgo indemnis et illibata a manibus -is evasit.<br />

4) celui qui poursuit à bon droit: ADELM. LEOD. epist.<br />

ad Bereng. p. 478,69 Ambrosius... Hieronimus et alu<br />

plures bestiarum talium [sc. Manicheorum et Arrianlorum]<br />

-es.<br />

oppretio 1. [erreur pour appretio ?] apprécier, estimer<br />

FOLCARD. Los. epist. coi. I83 ubicumque in vadiis<br />

advocatus tertium denarium debet habere, communiter<br />

minister abbatis et minister advocati vadium debent -are.<br />

opprimo -pressi, -pressum 3. formes: obprimo<br />

WIDuK. 2,14. LaiEs VI Aethelr. 39 p. 257 (Quadrip.).<br />

GAUFRID. S. Via. prec. August. 335 p. 103. THE0D.<br />

PALID. annal. a. 1173. SCHOL. Egbert. Leod. rat. 1 312<br />

p. 69. oprimo Rxri*a. epist. 10 p. 50,8. ACTA Pont. 12<br />

p. 24,19 (a. 1100). parft. oprimi : CHRON. Salern. 46. part.<br />

passé opressus DIPL. Bereng. I 100 p. 263,11 (a. 915).<br />

5 Episî. Worm. 1 38 p. 73,22 (a. 1025-44). opresus<br />

CARUJL Elisont. 39 p. 70 (a. 1075). oressus ib. 30 p. 57<br />

(a. 957).<br />

I) écraser: A) écraser, étouffer: 1) au propre: Lnx<br />

Saxon. 54 : si arbor ah alio precisa casu quemiibet<br />

l0 -erit. iJsuAlw. martyr. 1111 U. Mai. 1 p. 220 deponi in<br />

foveam profundam et terra ac lapidibus -Uni. FLODOARD.<br />

triumph. Antioch. 113 col. 563': ruina templi apparitores<br />

-irait- GUILL T yR. hist, rer. transm. XIV 3 p. 609<br />

subfossa subito corruens, incautum -esserat. GIRALD.<br />

15 gemma 152 p. 157 : cum ... obdormisset in via, carrum<br />

pertransiens eum -essit. 2) par ,nétaph.: Lui'us epist. 14<br />

p. 20 : revera valida utraque tes et que, preter sapientem,<br />

qui adversa ... ferre didicerit, facile quemlibet sua mole<br />

possit -imere. GUILL. PICTAV. gesta 30 p. 70: ducem<br />

20 nostrum aut -imendum esse ea mole aut ignominiosa<br />

fuga elapsurum. SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 533,24<br />

fratribus tribulationuni mole -essis.<br />

B) accabler, porter atteinte : 1) sens physique : a) en<br />

parlant de l'action d'une cause physique: a) sur une<br />

25 personne : WALAIIFR. Wett. 925 : me sopor -essit (cf.<br />

PEn. DAMIAN. carm. A IX p. 54). ADREvALD. mirac.<br />

Bened. 20 p. 49 : lethargo -essus. TiuvrM. 2,18 : nimia<br />

corporis infirmitate -essa. ACTA Pont. 12 p. 24, 19<br />

(a. 1100) : egritudine -essus. HUGO FLAV. chron. I<br />

30 p. 313,5 : quotquot -essi tenebantur multimodo morbomm<br />

genere. I) sur une chose: JULIAN. VIZELIAC. serm. I,<br />

XV 235 p. 318 : -itur [terra] enim nimietate vel imbris vel<br />

caumatis. b) en parlant de l'action d'un fléau: THIETM.<br />

4,19 : fames quoque valida nostras -essit regiones. ADAM<br />

35 BREM. p. 53,12 inmanissima persecutio Saxoniam -essit.<br />

Ros. MON. REM. hist. Hier. 1V 5 p. 777: grando, nix,<br />

giacies, spiritus procellarum illos violentius -imebat quos<br />

nulla tectura cooperiebat. GUILL. TYR. hist. rer. transm.<br />

IV 17 p. 181 : tanta ergo lues legiones in castris -esserat<br />

40 ut jam locus deesset sepulture. c) (méd.) fatiguer, alourdir<br />

(l'estomac) : GLO55. medic. p. 20,20 : [cura alba citri]<br />

stomacum -irait. BERNARD. apol. 20 p. 98,9 : stomachus<br />

dum omnia suscipere cogitur, -essus magis obruitur<br />

quam reficitur. 2) sens moral: a) en parlant d'un senti-<br />

45 ment: WALTH. SPIR. Christoph. 1 8 : in tantum enim<br />

muliebris eam stupor -essit ne hoc ... plenitudine vocis<br />

efferret. EGID. PARIS. Carol. 11 390 : AIda .../ quant dobor<br />

-essit. b) en parlant d'un malheur: Pon-A SAXO 5,406<br />

Frantia, quam varus cladibus -imeris ADAM PrasEN.<br />

50 epist. III 23 p. 74: cum maborum meorum me -mens<br />

cumulus. c) en parlant dune accusation : RUOTG. COL. 5<br />

p. 7,3 : ab omnibus cabumnia qualibet -essis. RADULF.<br />

TORT. mime. Bened. 7 p. 284 : falsa -innoxios -imens<br />

calumnia. d) en parlant d'une faute ou d'un vice : CwruL.


595 opprobrinse - opprobriosus 596<br />

Elisont. 30 p. 57 (a. 957) ingentis sceleribus oressa<br />

pabeo presentiam Domini. RADULF. TORT. mirac. Bened.<br />

18 p. 302 tanta te -essit ignavia ut aliqua non<br />

subministres tuis equis pabula. ACrA pont. Rom. Gall. I<br />

315 p. 415 (a. 1196) pressi, immo -essi gravi sarcina<br />

debitorum. e) en parlant d'un honneur : GUILL. S. THEOD.<br />

cant. p. 162 -essa a gloria.<br />

C) abattre : 1) défaire, écraser par les armes: ETNH.<br />

Carol. 2 : pater çius Karolus qui tyrannos per totam<br />

Franciam dominatum sibi. vindicantes -essit. TulvrM.<br />

2,9 quarum extremitates hostis acer ... circumeundo<br />

incautas -imit, cesis lune pluribus ac despoliatis. WIDulc.<br />

3,50 : industria autem ducis Herimanni facile ces<br />

obpressit trans Albiamque coegit. de là: presser par les<br />

armes, surprendre par une attaque : Wipo gesta 12 p. 33<br />

defensores eorum ... in iisdem terminis ... -imere coepit,<br />

castrum eorum ... desolavit. OTTO FRIS. chron. 2,28<br />

Samnites ... in angustias locorum Romanos in tantum<br />

-esserunt ut in potestate haberent, an occiderent, an ... in<br />

servitutem redigerent. 2) abaisser : THEGAN. Ludow. 50:<br />

precavendum est ... ut servi sint consiliarii sui; quia<br />

construunt ut nobiles -imant et ces cum vilissima<br />

propinquitate eorum exaltare studeant. RATHER. epist. 10<br />

p. 50,8 : levure multos, oprimere neminem.<br />

D) subjuguer, soumettre: WALAHFR. Gall. 2,15<br />

pontifex ... monasterium ingressus fratres -imere et<br />

eundem locum episcopii rebus subicere molitus est. MON.<br />

Polon. hist. H p. 142 : auctoritate illius ormes -essi sunt,<br />

ut nefas putarent si non acquievissent. de là : corriger,<br />

punir: CARTA a. 1152 (Martêne, Anecd. I col. 432) : si<br />

tumultus vel seditio in villa exarserit, tumultuantes vel<br />

seditiosos, si opus est, cum baculo -imere poterit.<br />

E) contraindre: GERH. Auo. vita Udalr. 3 p. 390,23<br />

se exclamando injuste esse -essum vel exspoliatuni aut<br />

aliquo modo injuriatum. SdiloL. Egbert. Leod. rat. 1312<br />

p. 69 : iglrnvius et obscure maux 111e potius est servitio<br />

obprimendus. Duto Norm. IV 127 p. 293 : -imebat dire,<br />

legis jugo negligentes justitiam. HIST. Mont. Pannon. I<br />

p. 601 (a. 1152): eidem servitio -essi sint, par métaph.<br />

ADuL.&RD. BATH. eod. et div. p. 16,31 : lis igitur anima in<br />

corporis carcere vinculis -essa.<br />

II) opprimer : A) persécuter, traiter injustement : Dia.<br />

Karoli III 49 (a. 882) : decet imperiale fastigium sibi<br />

subditas partes -essas ... ad proprium ... statum redintegrando<br />

perducere. Ruoro. COL. 39 : cum a sobrinis suis<br />

vehementer esset -essus. DIPL. Otton. 1 391 (a. 970)<br />

quoniam sanctorum familie regiis civitatibus vel palatiis<br />

adjuncte regalibus aliorumque potentum interdum<br />

-imuntur operibus. GUILL. PICTAV. gesta 35 p. 84 : ad<br />

vota multorum vel quos -esserat, vel qui metuerant eum.<br />

B) transgresser: EGBERT. Luon. rat. I 315 p. 69<br />

justitiam -imit invitam violcntus et exiex.<br />

Cl abuser (d'une femme), violer : ANAST. chron.<br />

p. 81,9 in feminas furiendo et -imendo atque Christia-<br />

nos occidendo. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1078 p. 313,<br />

28 : mulieres item ad usque mortem constuprando<br />

nonnullas -esserant. CARTUL. select, Waitz 17 p. 45,2<br />

(a. 1108): si quis ... mulierem vi in ea [civitale] -esserit.<br />

5 BERNARD. Malach. 48 p. 353,16 : offendensque mulierem<br />

non longe a turba ... vi -essit eam. Lvovs Aethelr. 39<br />

p. 257 (Quadrip.) : nullus itaque christianus nonnam Dec<br />

dicatam violet, nemo viduam vi obprimat. PETR. BLEs.<br />

epist. 25 col. 89c : Spado -imit virginem ... sue libidini<br />

tantum services.<br />

D) dépouiller: GIRALD. expugn. 11 21 p. 353 : tam<br />

ampla manu alios -imendo sucs ubique ditavit. ACTA<br />

pont. Rom. Gall. VI 175 p. 238 (a. 1181): exactiones,<br />

quibus vestri monasterii hommes -imebat.<br />

15 III) détruire : A) abîmer (une chose) : 1) au propre:<br />

THEOD. PALID. annal. a. 1173 : nix inopinata ... plures<br />

arbores ... confregit, stantes quoque fruges obpressit.<br />

2) par métaph. : CoNclu. Aquisgran.-Rom. p. 236,32 : ne<br />

zizania satoris iniqui semenque malignum formosi tritici<br />

20 valeat -imere fructum.<br />

B) dévaster: ADAM BREM. epil. 59 p. 285,5 : hec a<br />

paganis -essa.<br />

C) tuer: WIDUK. 2,14 : ducem ipsum in quendam luti<br />

puteum cogentes obpresserunt. HBtM. AUGLENS. chron.<br />

25 a. 922 .esso Heriberto.<br />

IV) cacher : A) recouvrir : TRAD. Fris. 918 (a. 875-76)<br />

de inculta terra quam adhuc -imit parva silva. BERTHOLD,<br />

CONST, annal. a. 1076 p. 287,8 : pregrandis nix terras<br />

undique -imere incepit.<br />

30 B) embrumer (au figuré) : GAUFRID. S. Via. prec.<br />

August. 335 p. 103 : tenebris obpresse/ mentes verum<br />

cernere nequeunt expresse.<br />

C) dissimuler : CARTUL. Andegav. III 34 p. 28 (XI s.)<br />

verum mendatio -imens. dans l'expression silentio<br />

35 -imere passer sous silence : VITA Corb. 25 : qualis foret<br />

secuta vindicta, silentio non est -imenda.<br />

part. passé opprcssus employé subst. : 1) celui qui<br />

a été écrasé sous une avalanche : CItRON. Carthus. p. 126<br />

ad testimonium beatitudinis -essorum ..., quidam ex<br />

40 hisdem .essis ... de profonde, tante voraginis erutus.<br />

2) opprimé: Dipu. Bereng. 1 100 p. 263,11 (a. 915):<br />

contes opressos consolari cupientes. RUOTG. COL. 38 : ut<br />

in -essorum cordibus excitaret spem salutis. ADAM<br />

BREM. p. 213,14: vidue ac orphani atque omnes -essi.<br />

45 BERNARD. consid. 1V 23 p. 466,6: magistrum insipientium,<br />

refugium -essorum, pauperum advocatum. CARru!.<br />

Remens. p. 282 (a. 1129) : pastoralis cura ... nos<br />

admonet -essis subvenire.<br />

opprobriose adv. ici forme obprobriose.<br />

50 outrageusement, injurieusement, : HUGO FLAv. chron. 11<br />

p. 419,25 : provideat ... ne diutius tam obprobriose nobis<br />

improperetur.<br />

opprobriosus, -a, -urn formes: obprobriosus : LAMB.<br />

Mw. hist. Ghisn. 36 p. 579,40. oprobriosus: PAUL. ALB.


597 opprobrium - oppugno 598<br />

md. lum. 6,32 p. 278.<br />

Hgorsv. Mar. 160 p. 9 Aima sed obprobrium patienter<br />

1) honteux, déshonorant: MIRAc. Berch. 2 P. 435,25 pertulit istud. GulGo I medit, 404 p. 151 : cum aliquis<br />

-e foeditatis dedecus. LAMB. Ajai hist. Ghisn. 36 doter se commississe furtum ... incurnit iode -um<br />

p. 579,40: simile obprobrium simul et pensionem hominum. RIGORD. 82 p. 118 : ducis Austrie vexillum<br />

obprobriosam incurreret.<br />

abstulit et in cloacam profundam, in -uni et<br />

2) outrageant, injurieux: PAUL. ALt md. loin. 6,32 dedecus vilissime confractum, dejecit. b) dans des tournu-<br />

p. 278 : vulgali proverhio et cantico inhonesto sugillant<br />

et fidei signum oprobrioso elogio decolorant. Ps. BENED.<br />

res redondantes: LIuTG. Greg. 12 p. 77,29 : ferre<br />

indigna obprobria et contemptibilia. Ac'rA pont. Rom.<br />

PETit. gesta I p. 354 : verba litigiosa et nimis -a inter eus Gall. VI 207 p. 268 (a. 1195) : a laicis obprobrio<br />

orta sont. 10 contemptibili deridentur. c) incredibile -uni calomnie<br />

opprobrium, -i n. formes: obbrobrium : VINc. K4.DL. C0NcIL. S. Bas. 40 p. 165 : de omnibus incredibilibus -is<br />

chron. p31. obprobrium: THEGAN. Ludow. 44 p.599, ultroneus se ipse convicit. d) par extension: souffrance<br />

43. DHUODA lib. man. p. 188. THIETM. 6,79. MArra morale découlant d'un malheur : ECBAS. capt. 897 p. 124<br />

ViNnoc. ars vers, p. 109. et passim.<br />

1) honte, déshonneur, acte infamant (PAnAS : -uni '5<br />

quis siccis referet oculjs obprobnia mortis.<br />

opprobro 1. accabler, faire des reproches à : FL000ARD.<br />

malus crimen) : a) en général: BERNARD. laud. milit. 30 triumph. Antioch. 1 10 col. 557' : cives abactis urbis<br />

P . 237,19 : pudor fugat -um. GUILL. S. THEOD. nat. arnor.<br />

8 p. 78 : gravis enim -j tes est in naturam, si plus in<br />

deterius proficere possunt eius corruptores, quam in<br />

huius mercibus/ vesanientis -ant socordie.<br />

oppugnaculum, -i n. [oppugno] ici forme obpugnacu1um.<br />

fortification : GESTA Frid. imp. A p. 20,3 : labora-<br />

bonum veri amatores. ALAN. INS. serin. div. c p. 269 20 verunt [Mediolanenses] hedificantes cementum, murum<br />

ne amor iste vertatur in odium, honor in obprobrium. et alia obpugnacula construentes.<br />

b) par redondance: SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 532,31 oppugnatio, -nis f forme obpugnatio : DIPL. Otton. II<br />

infamie -uni.<br />

300 (a. 983). OTTo FRIS. gesta 1,4 p. 15,15.<br />

2) situation infamante, état d'abjection : THEGAN. 1) attaque. assaut : GUILL. PICTAV. gesta 17 p. 36 : -ne<br />

Ludow. 44 p. 599, 43 : corrue nunc in obprobnium 25<br />

omnibus diebus vite tue. Dhi'L. Otton. II 231 p.259,13<br />

tamen instabant eis Normanni creberrima ferventissimaque.<br />

Orro FRIS. gesta 1,4 p. 15,15 : castrum quoddam<br />

(a. 980) : Regiensis ecclesie ... jam dudum ab oppressori- ob eiusdem gentis obpugnationem ... funditus ddebus<br />

... in obprobrium et contumeliam omnium ecclesiavit.rum redacte. BRUNO QUERF. fratr. 7 p. 723,14 : affirmans 2) opposition : a) attaque, critique (émanant d'une<br />

non se posse cessare a periculo proposito, douce videret 30 personne) : DIPL. Otton. II 300 p. 353,24 (a. 983) : bec<br />

obprobrium civitatis. NicoL. CLAR. epist. 36 col. 1632' series foederis ... maneat ... remota omni contradjctione<br />

religionis nomen in contemptum et -um adduxerunt. de nostra vel obpugnatione. His'r. mari. Trev. 5 : ut ad<br />

là -uni sive eternum : damnation: HRADAN. mortis magis pro Christi amore susceptionem, quam ad<br />

epist. 34 p. 469,13 : coin in obprobrium<br />

sempiternum. BERNARD. laud. milit. 17 p. 229,12 : ut non 35<br />

idolorum venerationem et Christianorum -nem se<br />

prebere, invicem exhortarentur. b) violation : PETR.<br />

-o sempiterno eriperet. ADAM PER5EN. epjst. 11135 p. 94 PIcTAV. 11 sent. II p. 130,263 : consistit tamen bec<br />

eternum a nobis -uni<br />

peccatum in veritatis -ne et in invidia fraternitatis.<br />

3) (par ,néton.) sujet d'opprobre, cause de honte : a)<br />

suivi du gén. : Moyses PEROAM. epist. p. 143 (n. 1130):<br />

venir enim Joannes ... obprobrium hominum et abjectio 40<br />

oppugnator, -is m. forme obpugnator : H0N0R. AUG.<br />

spec. col.<br />

pkbis (cf. MA'ITH. VIND0c, ars vers, p. 109 prol. 2; cf.<br />

Ps. 21,7). b) suivi du dot. : ADAM BREM. 2,31 p. 93,7<br />

aliqui nobiles vin, qui postea supervixerunt longo<br />

tempore, obprobrio impenio et miserabile spectaculum<br />

omni populo. EPIST. Reinh. 6 p. 5,27: facte sumus 45<br />

obprobrium vicinis nostnis (cf. Ps. 78,4). c) par extension<br />

objet d'opprobre, d'infamie : VITA Gaufnid. Castal. 5<br />

p. 17 : Christi nomen maxime, -o in illis regionibus<br />

habebatur.<br />

4) injure, outrage, affront (par actes ou paroles) 50<br />

(PAnAS : -uni, maledictum, ..., improperium) : a) en<br />

général: RIMB. Anse. 29 p. 59: a Judeis et militibus sputa<br />

et obprobria patiens. A'rro Vstc. epist. 4 col. lOS : cum<br />

ipse omnium Redemptor ... tanta pro nobis -a sustinuerit.<br />

838D, GERV. DOROB. chron. p. 384.<br />

ennemi, adversaire: Ivo epist. I p. 80 (a. 1092) : magnis<br />

honestatis propugnatoribus et turpitudinis-ibus, Joanni<br />

scilicet et Elie. BERNARD. laud. milit. 10 p. 223,19 : ut<br />

quos diu pertulit -es, magis iam propugnatores habere<br />

incipiat faciatque de hoste militent. id . epist. 45,1<br />

p. 133,17 (a. 1129): quem acceperat defensorem, sustinet<br />

-em. GERV. Doiton. chron. p. 384 : quem ûdum tutorem<br />

honoris nostri esse credidimus, nunc in membris nostris<br />

obpugnatorem sentimus.<br />

oppugno 1. formes: obpugno : Lin. fid. Brac. 12 p. 25<br />

(a. 832). DIPL. Otton. II 300 (a. 983). Wmui. 1,9. etc<br />

oppungno : VINc. KAnt. chron. p. 31.<br />

A) attaquer, faire assaut contre : 1) au propre<br />

a) absol. : GUILL. PICrAV. gesta 19 p. 42 : reversum ad<br />

-andum yident Normnnnorum pnincipem. b) des persan-


599 opramium - 1. ops 600<br />

ries: GAUFRID. MONEM. Merl. 1150 p94 Romanos<br />

etiam hello sua regna petentes/ obpugnans vicit. e) un lieu<br />

habité : PASS. Petri et Pauli metr. 265 [Roma] -ata ohm<br />

multis sevisque tyrannis. WIDUK. 1,9 P. 16 sumptis<br />

armis obpugnant oppidum incenduntque. DuDo Norm.<br />

1V 103 p- 265 : coepit . -are incassum terrain eius.<br />

CARTUL- Nuehar. 65 p- 76 (c. 1072) -ante Guidone<br />

Nevernensi domum Effredi. ADAM BREM. 1,3 p- 6,23<br />

Thuringiam -ans. GAunuD- MALAT. II 10 p- 32<br />

Messanam -atum vadit. d) une puissance: RAHEW. gesta<br />

3,48 p- 225,27 ad -andum imperium arma cepisse.<br />

ANON. Norm. I 24,180 p- 148 : ne in regno suo -etur<br />

ecclesia Domini Dei sui. noter la métaph. : ODo CLUN.<br />

Ger. 14 p- 304 : ut arcem pietatis per iltos in corde tins<br />

-are t -<br />

2) (au figuré) s'opposer, combattre : a) absoL : But-<br />

NARD. serin. de temp. 4 p- 247,9 contra peccatum<br />

dimicans in conversatione sua, verbis pariter et exemplis<br />

-ut. lsAAc SrEL. serm. 6,17, 171 t.I p. 174 quotquot<br />

Christum induistis, Adam exuistis. ut de loris jam -et<br />

concupiscentia, intus adjuvet gratia. b) avec cornpl.<br />

direct : ErnsT. var. Il 35 p- 360,23 ejus [ecclesie]<br />

instituta, etsi non verbis, operibus veto -are nituntur.<br />

GODESC. SAX. div. I p- 160,7 demones .. contra electos<br />

pugnant et Ipsos impugnant ac vehementer -ant.<br />

BERNARD. sent. 11 2 p- 23,15 potestates aerias virtute<br />

spiritus -ando. SUMMA Trec. p- 20,20 quod jus postules<br />

et quod jus -es.<br />

B) résister: I) absol. : CIIRON. Rames, p- 46 impugnant<br />

qui debuerant -are; calumnias instruunt quorum<br />

erat potius calumniatoribus obviare. 2) par tnétapk,<br />

avec dot. : PAS5. Petri et Pauli p- 355,2 navis ornata<br />

velis -ans fluctibus furibundis.<br />

C) pour expugno : prendre d'assaut: Lit l'id. Brac. 12<br />

p - 25 (a. 832) castrum iltud obsedi .. Auxiliante itaque<br />

Deo castrum obpugnavi et omnium Sarracenorum<br />

cervices ad terrain prostravi. POETA SAXO 1,289 : Siburg<br />

aliud multo conamine castrum/ -are quittent studuit (cf.<br />

ib. 3,534). RAYM. Pou. 20 p- 293 non habemus<br />

armamenta quibus -ari murus possit.<br />

opramium, -i n. [erreur de lecture ?] violence,<br />

contrainte: CARTUL. S. Vict. Mass. 492 t. I p. 495<br />

(a. 1043) : sine ullo -o et sine alla inquietudine.<br />

oprcptio, -ais f y. obreprio.<br />

opressio, -ais f u, oppressio.<br />

oprobriosus, -a, -um u. opprobriosus.<br />

1. ops, -is f formes: hops : MON. arch Neap. V 524<br />

p.307 (a. 1107). nom. sing. opis: GLOSS. cod. Vatic. 1469<br />

p- 524,21. accus. sing. opum : Cou. Bar. 1V 24 p- 52,14<br />

(a. 1036).<br />

I) ring. (seulement â ('accus., au gén-, et â l'abl. comme<br />

en latin classique) : A) moyen, pouvoir: 1) puissance<br />

a) toute puissance de Dieu créateur ou du Christ : WALTI-i.<br />

SPIR. Christoph. 111,241: omnicreanti -cm flexa cervice<br />

precemur. PETit. RIGA Aurora II Evang. 2314 p- 514<br />

fregit ut ostendat quod fractio corporis eius / non sine<br />

sponte sua fiet et eius -e. b) d'un homme: PETit. RIGA<br />

Aurora I Gen. 1060 p. 69: ista Loseph pueri sunt somps<br />

nia - ---/ se supponit ci sol, lune supplicat orbis,/ sideris<br />

undenicirculus orat -em (cf Gen. 37,9).c) d'une vertu : VITA<br />

Erasmi 154 : magnus ... dominus fit Christicolarum,/ qui<br />

tantam virtutis cm concedit in isto.<br />

2) force militaire : 0mo FRIS. gesta 2,20 p. 123,18<br />

Io crut .. arx vicinorum baronum presidiis munita<br />

obque tante -is confidentiam ad propellendam pnincipis<br />

iram instrui causa.<br />

3) possibilité, moyen (GLoss. cod. Vatic. 1469<br />

p. 524,21 opis, possibilitas) : n) surtout à l'abl. précédé<br />

15 d'un gén. : au moyen de, grâce à : THEODULF. canin. II 76<br />

p- 454 destruit hoc actu, quod struit oris -e. Lui'us epist.<br />

13 p- 14 : divine miserationis -e suffultus. HRABAN. epist.<br />

27 p- 442,16: per hoc apud omnipotentem Deus pus<br />

orationibus intervenire studeas, ut eius -e flat dimissum<br />

20 atque correctum. VITA Theod. Andag. p. 52,14 : veritate<br />

nixus et orationis -e, semper discessit tutus. 0-no FRIS.<br />

gesta 2,21 p- 123,30 : tex naturam nature -e vincere<br />

volens. VINC. KADL. chron. p- 20 : artis -e fretus vulcanee.<br />

GLRALD. topogr. 111 48 p- 192 : summisque phiosophis<br />

25 instructionis et eruditionis -e in brevi coequandus.<br />

b) dans l'expression non -is nostre ou nostrum: il n'est pas<br />

en notre pouvoir, il ne nous est pas possible (cf. Virg. .4en.<br />

1 601) : UFFING. Ida 2,1 : omnia autem velle disserere<br />

non nostre -is est. WALTH. SPIR. Christoph. II 5,24 : non<br />

30 -is est nostrum violare sacraria regum.<br />

4) effort: Wipo gesta 1 p- 13,7 : summa cet industria<br />

memorabili nitebantur, ne tes publica diutius sine<br />

regente nutaret.<br />

B) aide, secours, assistance (PApI&s : -cm, auxilium,<br />

35 sufîragium) : 1) en général: RUD. Fuw. mirac. 2<br />

p - 330,39 : pro ... suis necessitatibus regis -em imploraturus.<br />

FLODOARD. triumph. Antioch. 11 8 col. 582° : sensu<br />

cordis cm poscens, quanti voce nequibat. WIDUK. 1,38<br />

p - 56,5 : iter agentes per Dalamantiam ah antiquis cm<br />

40 petunt amicis. LEGEND. Steph. maior p- 388 : cordis<br />

ianuas -cm querentibus numquam claudere decrevit.<br />

Vrr A Fiac. 50 p- 612 0 : ineommodum ... passus, per<br />

quatuor annos medicorum cm quesierat. PErit. RIGA<br />

Aurora I Reg. 400 p- 263 : Inde David fugiens ... tendit ad<br />

45 Samuelis cm.<br />

2) expressions: a) verbales: DIPL. Ludow. Germ. 41<br />

p- 54,25 (a. 845) : cum Iocis eultui mancipatis... cm<br />

congruem conferimus. Dn'L. Karlom. II 76 p- 197,29<br />

(a. 884) : si locis divino eultui mancipatis cm nostre<br />

50 liberalitatis impendimus. RUOÎG. COL. 8 : cm ferre<br />

miseris. RADULE. CADOM. gesta Tancr. 149 p. 710:<br />

Tancrede, fer cm, exclamat. b) renforcé par opera<br />

STEPH. TORNAC. epist. 47 p61 (c. 1179) : dum eorum<br />

[Ypocratis discipulorum] -em et operam expetens


601 1.ops 602<br />

expecto. ib. 81 P. 95 (a. 1177-81) : ut ... -is et opere<br />

brachium extendamus. MON. hist. Hung. I p. 18 (a. 1198-<br />

1226) : ad ampliandam fidem catholicam -em et operam<br />

nostre maiestatis .. impendimus. c) par analogie avec<br />

l'expression auxilium et consilium, mis en parallèle avec 5<br />

consilium CARTUL. Baioc. I 206 p. 253 (a. 1144) : -em ei<br />

et consilium prebeas. COD. Si!. (M.) I p. 53 (a. 1148): fluo<br />

nostro ... -cm et consilium studeas exhibere. CMtruL.<br />

Hosp. S. Joli. Hier. 197 p. 153 (a. 1151) : contra<br />

fraudatores defraudatis -ezn et consilium ... ferrent. ib.<br />

469 p. 322 (a. 1175): nobis -em et consilium suum<br />

impenderent. COD. lanuens. 111 14 p. 37,2 (a. 1192) : ad ea<br />

tenenda ipsis castellanis -cm et consilium suum prestabit.<br />

ou même avec auxiium CARTIJL. Magalon. 187 p. 341<br />

(a. 1186): si ... de negociis vestris -cm vel auxilium nos 15<br />

vobis ... prestare recusaremus.<br />

3) secours surnaturel: a) dé Dieu: ANDR. FLOR. mirac.<br />

Bened. III 6 p. 227 : -cm prestolabatur misericordie Dei.<br />

b)du Christ: Lia fid. Brac. 1 22 p. 50 (a. 1025): sub -cm<br />

Salvatoris nostri protectus Nunnus ... episcopus. c) de la 20<br />

Vierge: Lia fid. Brac. 12 p. 25 (a. 832) : sancteque<br />

semper Virginis Marie eadiutus.THEoB.VERN.Theoph. 11<br />

8 p. 489°: posoens reginecoelestis -em sine fine. d) d'un saint:<br />

WANDALR. martyr. invoc.19: servo confer -cm. WALTH.<br />

SPIR. Christoph. Il 3,185 : tue curentur -is medica- 25<br />

mine.<br />

4) secours de la grâce, de la piété envers Dieu : GoDEsc.<br />

SAX. div. II p. 320,14 : magis ac magis in dies faciat ut<br />

tantam mihi sue pietatis -cm tribuat. GAIJFRID. Auriss.<br />

serin. p. 182,54 : decet ... -cm gratie polliceri recedentibus 30<br />

a peccato.<br />

5) au figuré: WALAHFR. bort. 56 : si quando sicca<br />

negabant/ tempora roris -em. PETR. RIGA Aurora I ludic.<br />

68 p. 234 : huic operi malleus addit -cm.<br />

C) ce qui aide â guérir : 1) don de la guérison, dans les 35<br />

expressions ops salutis, ops sanitatis : a) en général<br />

BERNARD. SILv. mardi univ. III 402 p. 27 : panacea<br />

crudis I cognita vulneribus ferre salutis -cm. b) demandé<br />

ou obtenu par l'intercession d'un saint : HUGO S. MAR.<br />

mirac. Bened. 5 p. 363 : ipsum confessorem ... coepit 40<br />

obsecrare, ut sibi misere sanitatis -cm infunderet. PErR.<br />

RIGA Aurora 11 act. apost. 146 p. 632 : per Christi<br />

nomen, qui rupit vincula mortis,/ sume salûtis -cm.<br />

2) remède, dans l'expression -em vuinusque date<br />

RATHER. epist. p. 53,13 : unaque marins mihi -cm 45<br />

vuinusque dat. PAMPnhLus 584 p. 216 : nec date sola<br />

potest vulnus -emque michi T<br />

D) richesse, opulence : EPIST. Tegerns. 1101 (c. 1000)<br />

illas tamen septem pelles ... si non plus -is habeas, mihi<br />

transmittens. GALAND. REON. prov. p. 41 : quicquid -is 50<br />

prevalent, certatim impendunt.<br />

Il) au plur. : A) richesses matérielles : 1) en général<br />

(PA.plAs : -es : divitie, copie) : Hatic, collect. p. 97,20<br />

Gyges regno Lydie, armis et -ibus superbus. HILDES.<br />

carm. 39 p. 349: est hominis nudum nasci nudumque<br />

reverti / ad matrem, nec -es tollere posse suas. VINc.<br />

KAnt. chron. p. 146: si ... regem sibi citant, qui -uni<br />

pondent non multiplicaret. ALAN. INs. planct. nat.<br />

p. 497 : si quis ... -es spargit cern Tito. GIRALD. expugn.<br />

mir. P. 213 : leronimo malens similis esse quanti Cresso,<br />

longeque plus -ibus cunctis -uni contemptorem.<br />

dans une expression pléonastique: BERNARD. SILV.<br />

math, p. 15 : luxus -um.<br />

2) richesses d'un peuple, trésor : EINH. Carol. 1 : nain<br />

-es et potentia regni penes palatii prefectos qui majores<br />

domus dicebantur. AsBo SANCERM. beIl. Paris. I 14<br />

P . 12 : quisque cupiseit -es [glosé gazas] Francorum.<br />

ADAM BREM. p. 251,9: nullis egere dicas Sueones -ibus.<br />

AccEss. ad auct. p. 472,30 : Cesar ... Roman petiit et .es<br />

erarii omnibus suis distribuit.<br />

3) ressources, biens d'un particulier : CwruL. S. Saturn.<br />

Tav. (a. 815) : hedificavi cellulam ... dictavique de muas<br />

-ibus. DWL. Otton. 1 358 (a. 968) : monasterium .. quod<br />

Wichmannus cannes ... multis suarum -uni<br />

ditavit. CARTUL. Pared. Mon. 111 p. 58 (post 1039)<br />

mansum ... sue -ibus substantie gratanter comparavit.<br />

spéc., mis en parallèle avec d'autres termes exprimant la<br />

prospérité : CARTUL. episc. HaIb. 135 p. 98,12 (a. 1112)<br />

quomodo ... in brevi -ibus, agris ac familiis auctus sit.<br />

CifitoN. Bened. 117 P. 231,31 (a. 1148-1155): prudenti ac<br />

pacifico pastori et oves et -es multiplicabantur nimis.<br />

CERDAN. transI. Max. II c. 91 : per delectabilium<br />

dationem sicut in sanitate et pulchritudine et fecunditate<br />

et -ibus et gloria.<br />

4) objets précieux: WANDALB. Goar. 2,26: recuperata<br />

ravi, vasisque receptis et -ibus, incolumis ad litus abba<br />

progreditur. ANON. gest. Hung. c. 53 : assumptis secum<br />

-ibus atque incomparabilibus thesauris ... effugere<br />

laboraret.<br />

5) ressources de la terre : ALCUIN. carsn. 1 1253 p. 197<br />

dives -uni miseris quas spargit egenis. WALAHFR.<br />

hort. 11: multiplices holitoris -es contempnere stultis<br />

/ ausibus assuescit. spéc. : richesses spécifiques d'un<br />

pays: En'4H. Carol. If : aromata et ceteras orientalium<br />

terrarum -es ingentia illi dona direxit.<br />

6) forces militaires: POETA SAXO 2,409 : novos hostes<br />

-ibus numeroque potentes. RICHER. III 11 t. II p. 20<br />

apud sese veto sufficientes -es, oppida nonnulla. CIuILL.<br />

PICTAv. gesta 15 p- 34 : nec minus varia astucia quam<br />

-ibus agens. ib. 28 p. 64 Normanni ... rati nullas iam -es<br />

vel astutias contra eum fore efficaces.<br />

7) noter les expressions pléonastiques avec opulentus<br />

ou predives : CAND. FULD. Eigil. 14,3 : ad<br />

urbem/quondam opulentam -ibus. ACTA duc. Notai. 42<br />

p. 148 (a. 1015-26) : ,quidam ergo valde predives -uni<br />

tradidit.<br />

8) péj., en opposition avec les richesses spirituelles<br />

WALAHFR. Martini. hymn. 4,1 : spernens -es cum


603 2. ops - optate 604<br />

casibus / mundi, supernis institit. HRABAN: carm. 15,21<br />

non -ibus bona lama datur, sed moribus almis. BERNARD.<br />

serin, de temp. 2 p. 103,1 vere ergo divitie non -es sont,<br />

sed virtutes.<br />

B) richesses spirituelles : 1) en général : RADBERT. Corp.<br />

Dom, pro!. 45 p. 5 copiosius in sese amplifleatur<br />

meritorum -ibus. ib. 67 p. 6 -es deliciarum Christi.<br />

2) ressources spirituelles de la prière : WALAHFR.<br />

Mamm. 11 : in quo deficiunt -es precandi,/Mamme<br />

subveniat tui precatus.<br />

C) richesses intellectuelles et scolaires : 1) richesses des<br />

diverses sciences: HRABAN. epist. 8 : cui nec scientie -es,<br />

nec eloquentie facultas vires tribuunt. WALTH. SPIR.<br />

Christoph. 111,19 : grammaticis -ibus me terciusapplicat<br />

annus.<br />

2) richesse de l'expression (vocabulaire poétique)<br />

MA-I-I-H. VINDOC. Milo 236 p. 176: multus in ore pudor<br />

pauperat oris -es.<br />

D) péj. : forces, ressources psychologiques (désignant<br />

des passions mauvaises) : GERARD. MORES. delib.<br />

VIII 286 p. 142: cornua peccatorum ... et -es ... superbie<br />

et audacie inter potentes versantes. ADELARD. BATH. eod.<br />

et div. p. 16,15 tant illas -es, quas paulo ante impudice<br />

extulisti, inebriata [anima] non moderate expostulat, en<br />

osque ut bec ipsa mala pretiosa putet.<br />

2. Ops, -is sire Opis -is f 1) Ops ou Opis, déesse de<br />

l'abondance: UGUTTO S.V. ops : bec -is, -is, quedam dea<br />

que putabatur opibus preesse, coins lesta opatia dictonlut.<br />

PEREGRINUS 115 p. 106: sparsit opes ad opus<br />

inopum, dat opem tribulatis, hoc ut opus sit -i, cum sit<br />

opertus ope. spéc., identifiée à Cybèle, â la Terre:<br />

ERMENR. ad Grim. 24 p. 563,2 quem [Apollinem] etiam<br />

mater eius Bericyndia, que et -is et mater deum vocata<br />

est, in Ida Crete abscondit. PA!'IAs : -s nomen matris<br />

deorum.<br />

2) la terre, un des éléments : P&PIA5 : -s terra ideo dicta<br />

quod opem ferait frugibus. HONOR. Auo. imag. mundi 14<br />

col. 122' imum elementum septem nominibus denotatut,<br />

quia terra, tellus, humus, arida, sicca, solum et -s<br />

nuncupatur. spéc., en parlant de la mort : ARBo SANGERM.<br />

bel]. Paris. 11 443 p. 98 : Karolus ... viscera -is dive<br />

complectitur abdita tristis [glosé dec terre].<br />

3) pays abôndant en richesses: H0N0R. Aua. imag.<br />

mundi 1 4 col. 122A : -s, ab opibus, ubi divitie, sciticet<br />

aurum et gemme abundant, ut in India.<br />

ops- y. obs.optabitis,<br />

-e formes : obtabilis : TRAD. Fris. 338 (a. 815).<br />

FINH. epist p. 144,5. PA5S. Quint. 316 p. 987. AGNELL.<br />

RAV. lib. pont. p. 383,13. superl. optabillimus (par<br />

analogie avec fadiis etc.) : MIRAC. Agili Resb. I, 111 9<br />

p - 328. WOLFHER. HILD. Godeh. 1 16 p- 179,35.<br />

1) souhaitable, désirable (dans l'avenir) : THANGM.<br />

Bernw. 42 : resolutionis sue diem sibi semper -em<br />

WOLFHER. HILD. Godeh. 1 16 p. 179,35 : quanta ergo<br />

nobis in eius -illimo adventu fuerit leticia. GODESC. AQu.<br />

opusc. 5,11 p- 163,32 : omnes enim sancti illam diem<br />

tremendam impiis optant -cm pus. ACTA duc. Nom. 29<br />

p. 117 (a. 1015-25) : ad huius itaque perfecti et tain<br />

gaudii fidem, firmandam. MutAc. Agili Resb. 1, III 9<br />

p. 328 : -illime lucis se dona recepturum sciret.<br />

2) conforme au souhait, tel qu'on souhaite : a) en parlant<br />

d'une personne: RADULF. GLAB. GuilI. col. 703 8 : genuit<br />

Ci etiam pre cunctis -cm Willetmum. Rup. TUIT. vict.<br />

'o Verbi pro!. p. 1,4 : tu hospc -is Cuno, pater ccnobii<br />

Sigebergensis. b) en parlant de choses: VITA Emm. 143<br />

donec ad -em Iocum pervenisset. GErtH. AUG. vita Udalr.<br />

15 p. 404,42 : coin -i licentia clericorum et amanussima<br />

dimissione populi inde reditet. GIJILL. TYR. hist. mer.<br />

5 transm. XII 22 p- 546 : crat autem eis et aure îavor -is et<br />

maris grata tranquillitas.<br />

3) qui exprime un souhait (renforçant le sens de<br />

opportunus) : DIPL. Hcnr. III 403 (XI s. med. spur.)<br />

Adalberti Bremensis archipresulis .. oportuna et -i<br />

20 intcrpcltationc dotavimus idem monasterium.<br />

4) expressions: a) -e est il est souhaitable : VITA<br />

Theod. Andag. p. 55,37 : coin<br />

et gratissimumn'iIIi esset<br />

resolvi et coin<br />

esse. HIST. Hier. II 2 p. 551 in tali<br />

articulo evasisse, non minus -e fuit iam conclusis iamque<br />

25 captis, quam vicisse. b) nihil magis -e ou -ius (esse)<br />

SIGEBERT. GEMBL gesta p. 541,47 : nihil -ius eorum<br />

omnium insedit anima. FULCO hist. vie Icros. III 404<br />

talibus auditis, nihil esse libentius illi /clamavere, sue,<br />

magis aut -e regi.<br />

30 optabilitas, -atis f [optabilis] faculté de désirer<br />

ardemment: VITA Amant. Engol. 17 p. 350,11 : coin<br />

sanctitate certe adnisum, coin<br />

accidit perfectum.<br />

optabiliter adv. de manière souhaitable: TuTo opusc.<br />

2,7 p. 80,5 : sert in contuitu agri huius facillime toleran-<br />

35 tut, immo criant -r expetuntur.<br />

optabulum, -i n. [gr. ôxt.] tissu à huit fils: LIB. Pont.<br />

II p. 76,18 : vcstem de fundato leonatilem coin<br />

de -o. ib. p. 75,19 : velum de -o I.<br />

optallius, -i m. [graphie d'opalus, rapproché<br />

40 d'60xÀt6c?] opale, pierre passant pour protéger les yeux<br />

(cf a.'ic. fr. optalic) : MARBOD. Iapid. 49 col. 17650<br />

avertens oculis morbos -us ormes / assetitur forum<br />

tutissimus esse patronus.<br />

optatmia, -e f y. ophthaltnia.<br />

45 optalmicus, -a, -uni y. ophthalmicus.<br />

optanter adv. [opte] selon ce qui est souhaitable : DIPL.<br />

Hem. 111 346 p. 474,1 (XII s. spur.) -t igitur iubcmus, ut<br />

nullus ... iniuriam residentibus super terras ipsorum<br />

[canonicorum] facere presumat.<br />

50 optate ad y. [opte] de manière souhaitable: Jou. Scor.<br />

versio Dion. Ar. II 7 coI. 1106A ipsum, qui est,<br />

beatificant ad palmiferum -c venientem finem, GREG. V<br />

epist. 11 col. 919' (a. 997) : bone actionis nostre labores<br />

ab etemna manu -e fructificari spetantes.


605 optatio - optimas 606<br />

optatio, -ois f I) souhait, désir; RATHER. conf.<br />

col. 401' redeundi -o. expression -o desiderat pour<br />

optat DLPL. Heur. Il 22 p. 25,20 (a. 1002) dedimus XX<br />

hobas ... eligendas ubicumque sua desiderat -o.<br />

2) consentement : CERBAN. transi. Joh. Damase. 2<br />

Ecce ancilia Domini, fiat mihi secundum verbum tuum.<br />

Per -nem autem sancte Virginis Spiritus Sanctus prevenit<br />

in ipsam.<br />

optative adv. sous forme de souhait, comme un voeu<br />

LANFR. comm. Pauli (II Cor. XI 1,2) col. 247 dixi 10<br />

minant -e, sed nunc precipiens dico. ROB. MELODuN.<br />

epist. Pauli Rom. I 25 p. 37,16 •hanc vocero esse<br />

angelicam, et ideo a nullo interprete mutatam et ponitur<br />

quandoque affirmative, quandoque -e. GIRALD. gemma II<br />

26 p. 292 : -e hoc dixit raptus in sublime Dei iudicium. 15<br />

optativus, -a, -um forme obtativus PAUL. ALW epist.<br />

3,5 p. 107. VITA Menel. p. 138,1.<br />

A) adj. : 1) qui exprime un souhait : a) en général: VrrA<br />

Mach, p. 310,29 invocans -is dorninum .lesum precibus.<br />

spéc., dans l'expression -o modo : UFFINO. Ida 1,19 : hoc 20<br />

-o modo desiderii sui compos effecta [mulier infirma].<br />

WOLBERO in cant. 4 coi. 1269B hi ... sancti et tales amici<br />

auscultant, -o et desiderativo modo. b) (gramm.) en<br />

parlant du mode optatif: USUARD. gramm. p. 104: -o<br />

modo, tempore presenti et preterito imperfecto : utinam 25<br />

arnarem. ERCHANB. FRIS. gramm. p. 37,6 -us vocatur<br />

[modus] quod per ipsum optantis voluntas exprimitur,<br />

qui proprium haSt ut coniunctis temporibus declinetur.<br />

-us modus dicitur quia per eum agere aliquid<br />

optamus, ut « utinam legerem » et eget adverbio optandi. 30<br />

HuGo S. Via. gramm. p- 281,38 : modi sunt sex : ... -us,<br />

ut « utinam legerem. »<br />

2) souhaitable: V1TA Menel. p- 138,1 : obtativum<br />

virginitatis donum firmiter sponsa retinet.<br />

3) que l'on désire, vers qui l'on tend (en parlant de 35<br />

Dieu) : EPI5T. Meginh. 35 : -um Deum et vestram<br />

gloriam obtestamur. -<br />

4) avide: BALD. Buito. carm. 150,17 p. 128 : -a fumes<br />

me cogit, amorque legendi.<br />

5) (théol.) qui a été choisi, d'où: a) en parlant de 40<br />

Joseph: père adoptif (du Christ): Ru'. TOIT. Mich.<br />

col. 503c : qui priusquam nascatur in monde, patremque<br />

habeat et matrem, patrem quidem -um, videlicet Joseph,<br />

matrem autem naturalem, scilicet Mariant b) en parlant<br />

de la généalogie du Christ: Ru'. TUIT. Spir. 120 45<br />

col. 1591' : hic [Lue.] in generatione scribenda, sursum<br />

ascendit, totam contexens generationem -am. c) en<br />

parlant de Joseph :fils adoptif: ib. : subauditur filius -us.<br />

Nam secumdum carnem, non Heli, sed Jacob fuerat<br />

pater eius (cf. Lue. 3,23). 50<br />

B) subst. m. optatif (modus optativus) : Joii. SCOT. gloss.<br />

Mart. Cap. 187,21 p. 100,28: hoc facit, id est quod<br />

imperativus facit, facit et -us,<br />

optato adv. selon ce qui est souhaité : GESTA Franc.<br />

expugn. Hier. 63 p. 537 : stolus Januensium et Pisanomm<br />

in septuaginta navibus rostratis ... a rege decenter<br />

atque -o excepti sont. dans une formule négative: sans<br />

l'avoir souhaité: HuGo PIcTAv. chron. Vizeliac. IV 479<br />

p. 524: quorum legationem cum minus -o Alexander<br />

suscepisset.<br />

optator, -is in. [opto] celui qui souhaite (suivi du gén.)<br />

DAN. BEcCL. Urb. Magn. 531 p. 20 : non necis -r illorum<br />

sis.<br />

optatrix, -cis f [opto] (celle) qui souhaite (suivi du<br />

gén): Gouusc. AQU. seq. 6, lia, 3 : qualis sit, tu scis,<br />

tangit/ te quia peccatrix, / quia venie -x. [se. Maria<br />

Magdalena]. THIOFR. flor. 3,1 col. 367A: cum adhuc<br />

peregrinantium a Deo verbis simplicibus celestis regni<br />

claudatur et reciudatur ianua (Joh. XX 22), ligetur<br />

peccatrix et absolvatur venie -x anima ?<br />

optatus, -us in. [opto] choix: MIRAC. Ren. p. 212,26<br />

qui satiat in bonis desiderium nostrum omniumque vota<br />

pia devotione prospicit et sereno jugiter confirmat -ui.<br />

RATIIER. epist. 6 p. 33,1 : cuius et -u nostroque, precamur,<br />

contingat rogatu.<br />

optavus, -a, -um u. octavus.<br />

opte- y. obteopticus,<br />

-a, -um [gr. ôxruc6ç] optique (en parlant du<br />

nerf) : ALFAN. prenm. phys. VII p. 76,23 : spiendor enim<br />

sous ... per -um nervum veniens. ADELARD. BATH. quest.<br />

nat. p. 30,12 : haSt autem egressum- per duos nervos<br />

concavos, quos Greci vocant -os a cerebro usque ad<br />

oculos protensos. ALEX. NEcic. laus div. sap. IX 379<br />

p. 495 : per nervos liquet -os lucem radiosam/mitti. id .<br />

utens. 11143 p. 238 : radium autem visibilem a follicule,<br />

cerebri mitti per -um nervum ad fenestram oculi dubium<br />

non est.<br />

optimas, -atis formes: obtimas : ARS Bern. p. 68 n. 14.<br />

ANNAL. Lauriss. p. 42. CEsSA Aldrici p. 6. Foic. gesta<br />

Bertin. P. 56. CARTUL Nobiliac. p. 255 (a. 1088-91). O'rro<br />

FRIS. gesta 1,1 p. 13,2. et passim. omas : BENED. ANDR.<br />

91,2.<br />

I) adj.: A) noble, grand : CARTUL. Bond. 148 p. 122,36<br />

(a. 988) : viros obtimates Curiensis comitatus. C,4.wruL.<br />

Andegav. III 221 p' 141 (e. 1095) : in audientia obtimatum<br />

virorum.<br />

B) dirigeant: ANAST. ciron, p. 296,10 : coacervatis<br />

thematum taxatis et Thracesianis et unitis ordinibus<br />

-tibus fecit cos octuaginta milia.<br />

11) subst. ni. (le plus souvent au plur.) : grand : A) grand<br />

du royaume: 1) â l'époque carolingienne: a) en général:<br />

Dut. Caroli M. 197 p. 265,17 (a. 801) : cum episcopis,<br />

abbatibus, duc5ibus, comitibus seu reliquis obtimatibus et<br />

ceteris fidelibus nostris ... ad ... causas audiendas.<br />

LIUTOLF. transi. Sever. 1 : miserunt nuntios ad -tes Italie.<br />

HINcM. REM. div. Loti, col. 637 : in generaii conventu<br />

-tum ex regno almi Lotharii, actum e[s]t conciliant<br />

episcoporum Aquisgrani paiatio. REGIN0 chron. p. 143


607 optimas 608<br />

-tibus ex omnibus regnis sue ditioni subditis. ANNAL.<br />

Mett. I p- 55 martes -tes sucs, duces et comites<br />

Francorum, episcopos quoque et sacerdotes ad se venire<br />

precepit. lb. p- 81 -tibus, clericis sive laicis ceterisque<br />

fidelibus suis. b) dans l'expression -tes Francorum 5<br />

ANNAL. Lauriss. p. 121 conventum habuit imperator<br />

cum prioribus et -tibus Francorum (cf. REGINO chron.<br />

p. 65). ANNAL. Mett. I p- 56 Carolus ... et Carolomannus<br />

per consecrationem sacerdotum et electionem omnium<br />

-tum Francorum in regni solium exaltati surit. lb. p. 76<br />

habita veto cum Baloariis in presentia -tum Francorum<br />

conventione. c) au sing. EINII. epist. 18 p. 119,17<br />

di!ectissimo fratri G. glorioso comiti arque -ti. ERMENT.<br />

vita Philib. p. 4 : consortium ... Audoeni -tis qui sub<br />

aureo balteo ... inter re!iquos regni proceres valde 15<br />

habebatur i!!ustris. Dat. Ludov. 111 10 p.32,7 (a.901):<br />

per Adelelmum inclytum comitem ac fidelissimum -lem<br />

nostrum.<br />

2) aux r, xr et xne siècles : a) en général : Doc.<br />

cath. Ovet. 42 p. 140(a. 1017) : crimes pontifices, abbates 20<br />

et obtimates regni Ispanie. BERTHOLD. CONST. annal.<br />

a. 1077 p. 288,32 -tutu : regni Teutonicorum placitum. ib.<br />

a. 1078 p. 308,2 regni totius primates, sapientes et<br />

quique -tes. Wipo gesta 7 p. 29 : cum ceteris -tibus<br />

Italicis. Orro FRIS. gesta 1,37 : convocatis ex diversis 25<br />

Galtie provinclis obtimatibus virisque iltustribus. RA-<br />

DULF. Nicmt p. 178 : omnes totius Anglie -tes, episcopos<br />

et abbates. b) dans l'expression -tes regni COD. Si!. (M) I<br />

p. 23 (a. 1086) presentibus nobis ac plerisque regni<br />

nostri obtimatibus. DIPL. Loth. III 16 (a. 1129): testes 30<br />

de -tibus regni duces. On-o FRIS. gesta 1,7 p. 23,10<br />

quidam ex nobilissimis regni -tibus. c) dans l'expression<br />

-tes imperli : ANSELM. REM. dedic. p. 113 : super hoc<br />

negotio episcoporum et -tutu imperli sui querens<br />

consilium. d) par extension : noble d'une province : DIPL. 35<br />

Otton. 11 199 (a. 979) omnibus i!!ius provintie -tibus.<br />

ORD. VIT. hist. VIII 15 t. In p. 351 : Normannicis -tibus<br />

el faventibus. CHRON. Tornac. p. 497 : -tes Flandrenses a<br />

comite petierunt sibi eu concedi in beneficium. e) noble,<br />

grand (par opposition à d'autres groupes sociaux) : ODo 40<br />

CLUN. serm. IV col. 730 : non solum quilibet rusticani<br />

sed et -tes ... quin etiam et 'reges. TRANSL. Martial.<br />

p. 393 : cum subditis comitibus, civibus et obtimatibus.<br />

LADISL. decr. III 1 : inquiratur a cunctis -tibus et populo.<br />

B) grand de l'entourage royal : I) à l'époque carolin- 45<br />

gienne : ANNAL. Einh. p. 99 : inter -tes et aulicos<br />

ceterosque in pa!atio suo militantes. ALCUIN. Rich.<br />

p. 390,4 : -tes sucs dignitatibus exa!tavit. THEGAN.<br />

Ludow. 17 p. 594 : pontifex honoravit eum ... et reginam<br />

Irmingardam et ormes -tes et ministres eius, TRAD. 50<br />

Ratisb. 29 : in presentia regis et -tutu eius omniumque<br />

sibi asstantium hec traditio facta est. CHRON.' Vedast.<br />

p. 694,49 : -tes palatil ac totius regni Francie proceres<br />

con ve neru n t<br />

2) aux XI'-XII' siècles : CARTuL. Stabu!. p. 218,1<br />

(a. 1040) : -tum suorum atque aulicorum deliberatione.<br />

Ck1t'ruL. S. Trin. Rotomag. p. 446 (a. 1030-91) : annuente<br />

rege Anglorum et duce Normannorum Guil!elmo<br />

elusque -tibus. ACTA Phil. 137 p. 108,7 (a. 1067) : ludiclo<br />

nostro et -tum nostrorum causa definiretur. ib. 67 p. 174,<br />

16 (a. 1074) : sub presentia obtimatum palatil nostri.<br />

CHRON. Tornac. p. 492 : regem Ga!!ie et -tes curie eius<br />

syrnoniacos effecit. noter l'emploi au sing.: MONAST.<br />

Angl. VI, III p1l66 ex. : Goda -s ministerque rega!is.<br />

Cl noble de l'entourage d'un grand (= baron) : Dwjo-<br />

DA !ib. man. III 9,2 p. 170 : -tes ducum et consiliarios<br />

il!orum. ACTA com. Lemov. 6 p- 106 (a. 904): residente<br />

cum obtirnatibus suis domno Ebo!o. CHRON. Salern. 58<br />

p. 58,19 : dicite, inquid [princeps], rnei fideles meosque<br />

obtimates. CARTUL. S. Jutian. Turon. II 12 p. 18<br />

(a. 1034) : Odo cornes ... ad monasterium Sancti Juliani<br />

cum multis obtimatibus venit. ACTA duc. Norm. 117<br />

p. 281 (a. 1040-50): obtimatibus meis qui subscripti sunt.<br />

C4it'ruL. Molism. 6 p. 12 (a. 1081-84) : -tes mens qui ... ad<br />

banc curiarn mearn [sc. dans Burgundie] convenerunt.<br />

ACTA reg. Nerva. Sic. 2 p. 411 (a. 1085 ?) : ego Rogerius<br />

contes Slci!ie et Calabrie apud Mi!etum residens cum<br />

baronibus et -tibus mets. Coo. Croat. II p. 1 (c. 1097)<br />

Venetorum duci suisque -tibus. CARTUL. S. Alb.<br />

Andegav. II 889 p. 364 (a. 1098) : Fu!cone etiam confite<br />

et p!urimis eius obtimatibus ca!umniantibus. CAIt'ruL.<br />

Mai. Mon. Dun. 94 p.85 (a. 1114) : Tetba!dus cornes<br />

convocavit ad consilium suurn -tes sucs.<br />

D) (dans la hiérarchie ecclésiastique) prélat :<br />

1X1010. CONST. annal. a. 1078 p. 307,43 : curn sancte<br />

Romane sedis -tibus et magistratibus.<br />

E) notable : 1) en général.' DoDo Norrn. IV 71 p. 225<br />

tex ... misit ut ad se festinarent -tes civitatis i!lius, scilicet<br />

Rodulfus et Anslec atque Bernardus. CARTUL Corbel. 1<br />

p. 1 (a. 1071) : nostri caste!li proceres et -tes pari consi!io<br />

ac simili voto nostram presentiam adierunt. Cuti-ui. S.<br />

Florent. Santon. 4 p. 35 (c. 1090) : ut connu obtimatibus<br />

caste!li et ca!umnia causaretur.<br />

2) patricien : BERTHOLD. CON5T. annal. a. 1077<br />

p. 305,6 : a civibus Romanis set precipue ab Urbis -tibus.<br />

3) personnage se distinguant par ses qualités intellectuelles<br />

et morales : Leces Henr. 19,9 p. 555 : nemo autem<br />

stu!tus aut improbus debet esse index, set -tes quique<br />

secundum modum suum, qui non personam sed opera<br />

diludicent per !egem provincie.<br />

F) chef, dirigeant : 1) en général: Cotntt. Sangat!. L<br />

673 p. 275 (a. 889) : -tes eiusdem concilli.<br />

2) chef militaire: WIDUK. 3,69 : -tes autem hostium<br />

cum eum repperissent, ex armis agnoscunt, quia vit<br />

eminens esset. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1079<br />

p. 321,46: missisque ad crames exercitus hostiis -tes<br />

nuntiis.<br />

3) (dans l'antiquité) gouverneur de province (cf. pro-


609 optima tus 1. optio 610<br />

curator) FRECULPH. chron. I, VII 1 col. 1079" : ceteris homini placent et Deo dispiiceat. BERNARD. gratia 31<br />

reipublice partibus -tes prefecit.<br />

p- 188,15 numquid non tamen, si -o dent, malint adhuc<br />

4) maître, chef spirituel: HERM. AUGIENS. hymn. 1,6b, peccare, quam poenam sustinere peccati. b) suivi d'une<br />

8 portus quietis unice,/&py6ç patrum et -s. interrogation indirecte : MON. Polon. hist. II p. 135<br />

G) celui qui mène une vie de prince: GuILL. MALM. s (XII s.) : data ... sibi -ne, pagani quid e duobus eligerent,<br />

gesta reg. nI 245 t. II p. 305 : monachi subtilibus diligenter inquirunt. c) suivi du gérondif: WALMIFR. Gal!.<br />

indumentis ... regulam ludificabant. -tes, gule et Veneri 1,4 : -ne data querende habitatiènis. MON. Polon. hist. I<br />

dediti, acclesiam more christiano mane non adibant. p329 (a. 1040): sive manendi sive abeundi. omnibus<br />

optimatus, -i m. pour optimas grand du royaume: -nem dedit. VrrA Theod. Andag. p. 49,10: -mm petendi<br />

CHRON. Moissiac. p- 304,23 Carolus tex congregavit ID<br />

-os suos.<br />

optime y . bene.<br />

optimus, -a, -um y. bonus:<br />

ipsi dabat. Rou. MELODUN. epist. Pauli Cor. I, III 23<br />

p- 184,12 : si -o daretur vel electio moriendi vel Christum<br />

negandi, malle mori quam Christum negare. d) suivi du<br />

subj. introduit par ut : PvrR. DAMIAN. Romuald. p. 47,5<br />

optinco 2. y. obtineo.<br />

imperator ... -nem fratribus dedit, ut quem ipsi vellent,<br />

1. optio, -nisf sire obtio, -nisf formes : obcio : CAMA 15 indubitanter eligerent. BRUNO MAGO. beil. 95 p. 88,10:<br />

a. 1040 (Galliachrist. noviss. Arles 363 col. 155). CMtruL. nostri dederunt illis -nem ut vel ... sibi facultatem<br />

S. Petri Cuit. 176 p. 141 (c. 1200). opcio : DIPL. Otton. III<br />

455 (a. 996 spur.). CARTUL. Ins. Barb. 58 p. 44 (a. 1151).<br />

transeundi concederent, vel .. GUILL. TYR. hist. rer.<br />

transm. XII 24 p. 550 : cui data est -o ut quam velit<br />

ACTA Henr. 11727 t. II p.352 (a. 1177-1189). CARTUL. S. assumat.<br />

Mar. Paris. II 6 P. 310 (a. 1185). otio : VITA Aldeg. I 20 B) choix portant sur des personnes, éjection: FOLC.<br />

p. 86,11.<br />

1) choix (PAPIAS : -0, libera voluntas, arbitrium,<br />

electio) : A) choix portant sur des choses : 1) en général:<br />

gesta Bertin. p- 111 Humfnidus ... tocius cieri et populi<br />

-ne, abbatiam regendam suscepit.<br />

Cl libre décision (résultant d'un choix) : 1) en général:<br />

No-ix. BALB. gesta 11 12 p. 74,16 : qui -ne concessa, WALAHFR. Gall. 1,2 : regis persuasioni consensit, et<br />

optavit locum in quodam monastenio tunc nobilissimo. 25 accepta -ne, heremum ... cum suis intravit.<br />

2) entre deux ou plusieurs choses: a) en général : VrrA 2) dans l'expression in -ne alicuius esse : dépendre du<br />

Liutg. I 15 : duorum, inquit imperator, monasteniorum choix de quelqu'un : CARTUL. Ins. Bath. 58 p - 44<br />

-rem tibi concedo. 1-IELM. 98 P. 192,3 : proponimus igitur (a. 1151) : si moneta quantitate vel qualitate deteniorata<br />

vobis -nem vite et mortis. Prit. RIGA Aurora I Reg. Il non fuenit, in opcione Stephani de Vilars sit. CARTUL. S.<br />

361 p. 285 : «ecce trium rerum tibi, tes, datur -o». 30 Bened. Floriac. 11184 p-16 (a. 1164) hoc autem in quo<br />

b) alternative, précédée de vel .. vel : FRAOM. de exp. Frid. videlicet predictorum locorum dies placiti constituetun in<br />

imp. p. 14,23 : illis autem, qui libertatem emerant, hec o<br />

proposita fuit, ut vel Antiochiam pergerent, ve! Alexan-<br />

-ne mea situm erit. CMtruL. hosp. Bellovac. 16 p. 22<br />

(a. 1189) : de electione veto prememorati sacerdotis, in<br />

driam . mignarent. CARTUL. capit. Atreb. 76 p. 56 -ne magistrorum eiusdem domus erit.<br />

(a. 1189) : in -ne capituli erit vel sex libras vel carrucam 35 II) possibilité, permission (de faire quelque chose):<br />

cum quatuor equis et duas vaccas ah eo repetere. à noter A) suivi du gérondif: Dia. Otton. 11 219 (a. 980) : ut<br />

vel seulement devant le second terme: CMTUL. S. Petri. habeant ... abbatem eligendi liberrimam -nem. DIPL.<br />

CuIt. 131 p. 109 (e. 1184): in -ne et voluntate monacho- Otton. III 433 (a. 966 spur.) : ecclesia Amorbacensis<br />

rum Sancti Vincencii erit ponere ... duos servientes ... vel liberam habeat opcionem in pristinam redeundi libertaunum<br />

qui eques incedat. e) expression du choix (suivie 40 tem. ErnST. Worm. 1 56 p. 96,2 : ruricola introduxit te in<br />

d'une interrogation indirecte, simple ou double) . CARI-ui. ortum suum, dans tibi -nem colligendi que velles<br />

S. Mar. Paris. 11 6 p2!0 (a. 1185): illos per medium holuscula. HIST. de via Hier. 99 p. 212 : quum Deo post<br />

dividec-et, et haberet -cionem utram veliet medietatem placuisset ut redeundi -nem a rege acciperent. INNOC. III<br />

accipere. GUILL. TYR. hist. Fer. transm. VI 15 p- 259 : si reg. 288 p. 404,24 : ipse ... tertium iudicem eligendi<br />

pugnam preeligere inveniretur, esset in eius -ne, utrum 45 liberam habeat -nem.<br />

singulariter ipse cum uno ex principibus experiri vellet, B) suivi d'un gén. : CAMA a. 1040 (Gallia christ. noviss.<br />

an certum numerum suorurn nostrorum totidem oppone- Arles 363 col. 155) : adepta diu desiderate tranquillissime<br />

re. à noter offerre -nem : SIGEBERT. GEMBL. gesta pacis obcione.<br />

p536,32 : magistro -nem optulit utrum maliet secum in C) suivi de ut et le subj. : RAI-BER. epist. 7 p. 40,17<br />

honore et amicitia remanere, an ad suos repatriare. 50 (a. 915) : testa si daretur -o, ut meo restituerer Ioco.<br />

3) expression dam optionem : donner le choix, la III) désir, souhait: CAND. FULD. Eigil. I 11 : cuius<br />

possibilité de choisir: a) absol. : WALAI-IFR. carre. 5, 8, petitionis et -nis exemplar a vobis hoc modo dictatum ac<br />

13 : si certa mihi nunc -o detur,/ ut capiam mundi dona. scriptum Karolo presignatur augusto. ANIR. FL0R.<br />

NIGEi. WIREK. c. cler. p. 188: si detur -o, eligat unde mirac. Bened. 111 13 p.238 : accedit ut quidam languidus,


611 2. optio - opta 612<br />

sue salutis -nis cupidus.<br />

2. optio, -ais ,n. soldat sorti du rang, guerrier d'élite<br />

(AELFR. angl. sas. vocabul. p. 18 -tics, gecorene cempan.<br />

EUBERT. LEOD. rat. I 341 P. 75 : dicitur electus de<br />

pluribus -o miles) Oiw. VIT. hist. X 7 t. IV p. 53<br />

Guillelmus autem ... Guillelmo Ebroicensium comiti, et<br />

Gisleberto de Aquila, aliisque probis -nibus urbem<br />

servandam commisit. ib. XIII 43 t. V p. 129 Guillelmus<br />

quidam famosus -o ex parte regis occisus est.<br />

optivus, -a, -uni choisi, de son choix: GElai. AUG. vita<br />

Udalr. 15 p. 404,49 : Auguste veto civitati coin<br />

premissis nuntiis demandavit, ut ad -uni<br />

donum sanctarum reliquiarum, quod secum attulerat,<br />

honorifice clerici cum populo ... occurrerent.<br />

2) en parlant d'un enfant: choisi, adoptif: FIROTSV.<br />

Abr. 3,3 p. 150 : Maria mis -a flua, quam per bis bina<br />

lustra summa diligentia nutrivi. Rup. TOIT, apoc. 111 4<br />

col. 914': nain Joseph Jesum, nec Heli Joseph<br />

genuit, sed -uni<br />

opta sive obto 1. I) désirer, souhaiter: A) quelque<br />

chose: t) en général: Lupus epist. Il p. 6: neque veto id<br />

-are desistam, quamdiu ipse incolumis in bac vita vos<br />

esse cognovero. Rima. Anse. 11 : videntes prospere sibi eu<br />

que -averant successisse. REMIG. comm. Mari. Cap.<br />

155,18 p. 21,25 : sciri non potest utrum id quod vel<br />

imperatum est vel -atum flat an non. ANNAL. Fuld. Altah.<br />

a. 900 p. 134,21 : pacem -ando. EGRERT. LEOD. rat.<br />

(schol.) 1 395 p. 86: nunquam de lis bene loquimur,<br />

quibus nulla prospera -amas. ALAN. INS. serin. p. 270:<br />

[homo] transitoria appetit, vana -ai, mundana desiderat.<br />

2) accompagné d'un obi. qualifiant la qualité du souhait:<br />

Wmr. Gall. 5: -Bliaut eam toto animo. Rima. Anse. 42<br />

p. 78 : ad hoc quod summo ... desiderio -abat. ACTA duc.<br />

Norm. 3 p. 71 (a. 968) : totis animi mci -o nisibus.<br />

SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 535,22 : commanentibus<br />

notum fleri toto cordis -amus affectu. GuILL. PICTAV.<br />

gesta 11 p. 22 : longitudinem ci vite atque sanitatem votis<br />

omnibus -abat.<br />

3) renforcé par un autre verbe de demande ou de<br />

souhait : Lupus epist. 1 16 p. 96 : dominium -are et<br />

poscere. Rima. epist. p. 94,3 : vos caute ambulare<br />

desidero -oque. RIJOTG. COL. 20 : -o et cumulate desidero<br />

ut. RATHER. Metr. col. 466 c : querunt, -ando videlicet, ut.<br />

BEBO epist. ad fleur. 2 p. 496,23 : -ans et orans, ut. DIa.<br />

Henr. III 244 p. 327,43 (a. 1049) : -ando precipimus et<br />

precipiendo -amus, ut.<br />

4) renforcé par une formule: pre omnibus, summopete<br />

: CAND. Fuit. Eigil. I 11 : hoc ... pre omnibus -amus,<br />

id est unitatem et concordiam cum abbate nostro habere.<br />

Acnus vita Hath. 1 : quia quod summopere -astis, iam<br />

eam corporaliter intueri et habere non potestis.<br />

5) en incise (absol.) : CAND. FuLD. Elgil. 15 p. 225,10<br />

coin fueris ad hoc magisterium, quod -amus,<br />

timebimus nobis. ACTA pont. Rom. Gall. 1 5 p. 181<br />

(a. 1028) : si quis autem, quod non -amis, temerario ausu<br />

contra hoc ,,, extiterit. Orro Fais. gesta 2,29 : revertantut,<br />

-o, pristina tempora.<br />

B) souhaiter faire quelque chose, suivi de l'inf.<br />

WALAHFR. catin. 6 : -abam dudum scribere sepe tibi.<br />

Lupus epist. 1 2 p. 10 : plus quant unquam vobis nunc<br />

-arem adesse. CARTUL. Silos 1 p. 3 (a. 919) : -amus etiam<br />

eus ... de nostris oblationibus nil mutare. WIDUK. 3,44<br />

p. 123 : milites iam -abant non differre certamen. HI5r.<br />

10 mon. Volte 4 : -ans sibi a suo conditore adipisci<br />

indulgentiam. Ono FRIS. gesta 2,49 p. 157 : de iugo tain<br />

gravi liberari -ans. BERNARD. MORL. octo vit. 433 p. 109<br />

-ans iusticie salique vacare sophie<br />

C) souhaiter que, suivi de : 1) une proposition infinitive<br />

15 RICHER. lU 56 t, 11 p. 66 : unde et ab eo predicte figure<br />

solutionem fleri nimium -abat. ACTA duc. Norm. 42<br />

p. 148 (a. 1015-26) : -ans se illorum ... post excessum vite<br />

cursum suscipit in gloriam inter choros angelorum. Ivo<br />

epist. p. 72 (a. 1092) : mihi placet illa sententia ut<br />

20 summopere 'cm mihi oceasione iustitie aliquam inferri<br />

viotentiam. Doc. Port. part. III 103 p. 89 (a. 1103) : ipsi<br />

eiusque successoribus fleri -avi de heredibus ... laicalibus<br />

quas a parente meo possedi. GUILL. TYR. hist. ter.<br />

transm. X 20 p. 430: -aret non venisse se.<br />

25 2) ut et le subj. : ANGILB. CENT. div. off. pref. p. 291<br />

centum pueros in hoc sancto loco in scolam congregare<br />

studuimus -antes, ut ... idem numerus ... maneant,<br />

HRABAN. epist. 5 p. 390,19 -antes ut ad plurimorum<br />

perveniant profectum. id. catin. 33,24 : -ans semper<br />

30 sospes ut ipse fias. HROTSV. Sap. V 5 p. 190: hoc -o ut<br />

moriar in Christo. Ru0TG. COL. 25 : non ut sibi sed Den<br />

placeret -avit.<br />

3) quatinus et le subj. : RIMB. Anse. 41 p. 75 : cum iam<br />

laboraret inflrmitate ... -are coepit quatinus .. sibi ad<br />

35 Domini gratiam transire liceret.<br />

4) un subj. seul: ACTA duc. Norm. 44 p. 151 (a. 1017-<br />

24) : tale -o, ni emendaverit, transgressionis sue luat<br />

supplicium.<br />

D) souhaiter, dans une formule de salutation : 1)-are<br />

40 salutem CAND. FuLD. Eigil. I pref. : dilectissimo fratri<br />

Modesto, Candidus, perpetue pacis et beatitudinis -ai in<br />

Christo salutem. I-IRABAN. epist. 3 : Domino ... Haistulfo<br />

eternam in Christo -ai salutem. AMTJLO epist.<br />

p. 368,39 : salutem tibi veraciter -o. E pIST. Col. 6<br />

45 salutem -ai in Christo.<br />

2) suivi d'une prop. inf avec valere FROTH. epist.<br />

p. 279,22 : valere vos in Christo féliciter -amus. EPIST.<br />

var. II p. 313,23 : -amus sanctam et venerabilem ac piam<br />

paternitatem vestram in Christo semper bene valere.<br />

50 HRABAN. epist. 3 p. 386,29 : beatitudinem tuam -o<br />

semper bene valere in omnibus, o sancte pater. Lupus<br />

epist. 1 2 p. 12 : -o vos valere féliciter.<br />

E) par métaph. (avec un nom de chose comme sujet)<br />

être le signe que l'on souhaite : I-IILDEB. carm. III, XXXII


613 optober - opulentia 614<br />

p. 444 : illud pel!icium, quod presbyter induit ante J -at<br />

adesse fidem.<br />

II) choisir : A) élire (une personne) (PAPIAS : -are<br />

eligere) : CAND. FOIE). Eigil. 11 12,42 : «quem vobis<br />

-astis», ait «producite pattern ». Ruoîc. COL 17: Bruno 5<br />

gloriosus.e(populo Dei -atus presul. CARTUL. Carcas. IV<br />

p. 75 col. 2 (a. 1021) : Vilelmum ... ad titulum s. Petri<br />

aposto!orum principis ... eligimus et modis omnibus<br />

-amus.<br />

B) adopter (PANAS : -are .,. in filium facere) : VINe. 'o<br />

K&1L. chron. p- 40: si in filiam vel in neptem aliqualn<br />

-ave r o<br />

C) préférer: ADBO SANGERM. bel!. Paris. 11 298 p- 88<br />

-antes prorsus preciosam scandere mortem / plus quant<br />

fallacum fidei committere semet. Fui,co. Man. epist. X 15<br />

23 p. 235 : cur equus -at equam, queso. à noter -are<br />

preferre : choisir de préférence: MARC. VAL, bue. II 32<br />

tune cupient lepores rapides audire mo!osos/ arque ursas<br />

-et preferre iuvenea iuvencis.<br />

part, passé optatus, -a, -um: 1) adj. A) en parlant d'une 20<br />

chose: 1) souhaité, désiré: a) en parlant de choses<br />

concrétes: WEn. Gall. 35 p. 276,31 : Adprehensi !igabantur,<br />

vincti in habitacu!a sibi non -ata trahebantur.<br />

MIRAC. Lamb. p. 71 : turba universa cum sancto ad<br />

-atum !ocum pervenit. QUADRIP. ded. 33 p- 532 : -arum 25<br />

pecunie fenus. ORD. VIT. hist. III 14. t. 11 p. 144 : dum<br />

prosper ventus multorum votis -atus 1ko vo!ente subito<br />

spiravit. O'rro FRIS. gesta 1,62 p. 88 : -atum portum<br />

capientibus. b) avec un nom abstrait : HRABAN.. carm.<br />

16,105 : spes dudum -ata. ANDR. FLOR. mirac. Eened. IV 30<br />

6 p- 257 : donum sanitatis diu -ate. SIGEBERT. GFMBL.<br />

gesta p- 536,55 : -ata .. prosperitas. BERTHOLD. CONST.<br />

annal. a. 1080 p- 324,29 hostem ... -ata facilitate sibi<br />

captum. Ivo epist. I p- 84 (a. 1093) : ad -atam requiem<br />

perducere studeatis. c) à noter l'emploi au superlatif: 35<br />

TRANSL. sang. Dom, in Aug. 34 : quibus rem -atissimam<br />

postu!antibus obstinaciter denegasset. RUOTG. COL. 2<br />

p - 4 : in tutissima et -atissima ... pare.<br />

2) choisi : EGBERT. LEOD. rat, 1 1535 : quidam -ata suis<br />

imponunt nominatis / ut possint longam de nomme 40<br />

ducere vitam.<br />

B) en parlant de personnes: I) souhaité : EIGIL. Sturm.<br />

19 eis clin -arum dedit abbatem.<br />

2) choisi, d'où aimé : THIE'rM. 5,15 : in presentiam -ah<br />

senioris. spéc., au superlatif: RUOTG. Coi. 45 p- 48 : quia 45<br />

dissolutionem -atissimi corporis instare putabant presentem.<br />

HELGAUD. Rob. 14 p- 84 -atissimus vero gloriosus<br />

martir Dionisius.<br />

II) subst. n. plur. optata, -orum : voeu, souhait:<br />

THIETM. 3 pro!. : vent fe!ices, qui ... tranquille paris 50<br />

retinent -ata.<br />

optober u. october.<br />

optulitas, -atis f [offero; refait sur le parfi obtuli]<br />

donation : Con. Ar. 155 p. 224 (a. 1036) -atem subtraere<br />

vel alienare !ibellario sive per beneficio.<br />

optundo 3. y . obtundo.<br />

optunsus, -a, -um y. obtusus.<br />

opturo 1. u. obture.<br />

optutus, -us m. u. obtutus.<br />

opvenio 4. u. obvenio.<br />

opulencia, -e f u. opulentia.<br />

opulens, -ris adj. riche, opulent : 1) au propre : PAPIAS<br />

-s, dives, habundans, ope p!enus id est divitiis. Uourio s.v.<br />

ops : dicitur ... et hic et hec -s, -tis, ... opibus plenus, dives,<br />

habundans.<br />

2) par métaph. : GERARD. InIER. expl. sent. p- 427,8<br />

voluit vit justus declarare suis discipu!is que esset<br />

superior regula et -tint.<br />

opulenter adv. 1) somptueusement, avec magnificence:<br />

HELGAUD. Rob. 4 p. 62 : rega!ibus dapibus -r refici.<br />

2) généreusement: THANGM. Bernw. 34: bonis omnibus<br />

ex parte utriusque principis -issime sustentatus.<br />

ACTA duc. Norm. 56 p, 178 (a. 1089-92) : injunxit mihi ut<br />

in penitentiam eœlesiam quandam construerem jurisque<br />

mei rebus -issime ditarem.<br />

opulentia, -e f forme opulencia : ViNe. KAnt. chron.<br />

P. 59.<br />

richesse: I) abondance : A) absol. : grande quantité de<br />

biens : I) au sing. (coll.) : GUILL. PICTAV. gesta 19 p40<br />

En duci Normannico liber progressus pater ad devastandam<br />

hostis -am. ACTA duc. Norm. 56 p. 177 (a. 1089-92)<br />

qui secularibus divitiis occupati sunt ... debent ex eorurn<br />

-a sustentari qui nocte et die Deo in ecclesiis serviunt.<br />

ROB. MON. REM. hist. Hier. IX 22 p. 879 : naves<br />

attulerant totius -e supp!ementum ad obsidionem urbis<br />

Jherusalem neœssarium. Guwi. TYR. hist. rer. transm.<br />

XI 22 p. 490 cum de sua -a merito teneretur suam<br />

relevare inopiam.<br />

2) au plur. : richesses ANNAL. Quedi. a. 1023<br />

maximis ditavit -is. BRUNO MAGD. bel!. 30 p. 339,27<br />

terram omnibus -is p!enam. GuILL. TYR. hist. rer. transm.<br />

XX 10 p. 957 : Egypti copie, -arum immensitas. GIRALD.<br />

itin. Kambr. 13 p. 45 : possessionum copias et -as multas<br />

ibidem invenies.<br />

B) avec déterminatif: FORM. Augiens. C 13: de mollis<br />

veto -a. GEnt Auci. vita Udalr. 24 : multarum virtutum<br />

-a. BERNARD. epist. I 11 p. 9,9 : ciborum ... -a. -a rerum<br />

abondance de biens HRABAN. epist. 35 : quando a!ii<br />

juxta id quod sibi condecet et -a rerum vires lus<br />

ministrat, multip!icia munera vobis deferunt. PRI0R.<br />

Hexh. I p. 129 (a. 1140): terras et domum suam disposuit<br />

in tranqui!la pace et rerum -a. sens affaibli: quantité<br />

suffisante: SUGER. Ludov. VI 11 p. 70 : castrum subira<br />

obsidione, ut victuali carerent -a, velocissime cingit.<br />

11) opulence : !) s'appliquant à 'une personne : a) au<br />

propre : EGnERT. LEOD. rat. 1305 : ariditas gaudet paucis.<br />

-a multis. GIRALD. topogr. intr. p. 4 philosophia tamen,<br />

tam mediocritatis arnica quam modestie, nec -a gaudens,


615 opulento - 1. opus 616<br />

nec inopiam admittens. b) par rnétaph. : GUILL. ALB. Ru'. 27 p. 295 : prebendas ... bonas autem et -as. par znétaph.<br />

arithm. p. 191 : de pictura quidem non opus habeo<br />

respondere, qui de atiorum mendicans -a, verba mihi<br />

EPIST. Col. 7 (a. 870) -a ... afficimur bouc, cum vere fidei<br />

... insignimur exemplo. b) avec l'aN. : ORD. VIT. hist. IX 9<br />

decerpo magis quanti assumo. c) par extension : sornptuo- t. III p. 520 : terra ... erat uberrima ... pascuis -a. e) avec le<br />

sUé, magnificence: CALTER. CA5TIL. Alex. lI 117 5 gén. ISAAC STEL serm. 6,1,9 t. I P. 162 : poterat ... Adam<br />

invehitur Darius curru ... quem predicat in ea slave, in qua creatus erat, pace ... omnium rerum -a.<br />

ardor/gemmarum et luxus -a barbara regem. VINc. 2) au sens figuré: dont le contenu est riche, varié:<br />

KADL. chron. p. 59 quidam ... regie spiendorem -e GERARD. MORES. delib. III 6 p. 26: in beatricibus et<br />

objectans ... infremuit suspiriis.<br />

-issimis narrationibus. DIPL. Colom. p. 42 (a. 1111) : vin<br />

2) s'appliquant â une région ou â un territoire : DIPI. to -issimis philosophie rivulis ... perfusi.<br />

Loth. III 77 P. 119,40 (a. 1136) : locus magne nobilitatis II) somptueux : A) s'appliquant aux choses: 1) sens<br />

et -e. LEGEND. Ladist. p' 515 : tota Pannonia ita ordinata concret: ADAM BREM. p' 161,10: -um convivium (cf<br />

et adaucta floruit, ut ... regis legibus, libertate, -a GAUFRID, GRossus Bernard, Tison. III 22 p' 228°).<br />

nunquam tant egregiè nituit. 2) au figuré : éclatant, brillant: ADREVALD. mirac.<br />

opulento I. 1) enrichir, rendre riche (UGUTIO 5v. ops : 15 Bened, pro!. p. 15 : omnium nobitium felici prolapsu,<br />

-o, -as, divitem facere) : GEkil. AUG. vita Udalr. 3 unaque cunctarum rerum -issima gloria.<br />

p. 390,11 : vasalli autem imperatoris ... in tantum sont<br />

-ati ut in nutlo cos aut jumenta eorum alla indigentia<br />

B) par extension, s'appliquant aux personnes: magnifique,<br />

généreux: NoTic. BALB. gesta II 8 p' 60,7 : ad<br />

fatigaret. RADULE. CADOM. gesta Tancr. 7 p. 610: ad opipare convivium -issimi Karo!i.<br />

alios propter alios quasi mendicabat, dum eum seu preda 20 OPUS, - m. [gr4,r6] forme gén. opu : PAUL. AEGN. cur.<br />

-asset, seu betlum. sens réfléchi: CARTUL. Elisont. 36 111 p. 68,17.<br />

p. 66 (a. 1055) : de omnia nostra te que habemus data de suc, jus : PAUL. AEGLN. car. III p' 68,17 : ut est<br />

manus Domini quantum gananus et -amus vel ganaveri- sagapini II, opu quirinaicu, eI!evori albi ana V1.ib. 117<br />

mus osque ad exitum mortis nostre. p. 71,6 : unguentum aut -um balsami in auditus instillan-<br />

2) fournir â profusion, combler: RADULF. CAD0M. gesta 25 tes porum. cf. opobalsamum.<br />

Tancr. 47 p. 641 : vocant Marchisidam, ingressumque I. opus, -cris n. formes: hopus : VifA Sig. 31 p. 624,5.<br />

multa victualium copia -ant. CARTUL. capit. Astens. 73 p' 141,8 (a. 956). CARTUL. S.<br />

opulentus, -a, -um adj. 1) riche: A) qui possède en Mar. Nov. 4 p. 191,19 (a. 1017). etc. nom. pl. oppera<br />

abondance: 1) des biens matériels (P8.pIAs : -us, copiosus, Fuero Cardona a. 986 (Mufloz y Romero, Colecc. Fueros<br />

dives. UGUTIO S.V. ops : dicitur -us ... opibus plenus, 30 p. 53). oura : CARTIJL. Roman. compl. 341 p. 151 (XII s.).<br />

habundans, dives) : a) s'appliquant à une personne, gén. pl. opum CIIRON. Namn. p. 70. abl. pl. opueribus<br />

absol. : Suomi. Ludov. VI I p. 8 : lite -us et Anglorum DIPLOM. Astur. 11 200 p. 385,19 (a. 909).<br />

thesaurorum profusor ... iste peculii expers. LAMB. ARD.<br />

hist. Ghisn. 134 p. 628,44 : nobilem et -am duxit uxorem. J) travail, activité<br />

avec obi. ou gén. : riche en : FULcH. hist. Hier. Isp. 151 : 35 A) travail, effort<br />

divitiis -us valde splendebat. CARTUL. Avennac. 18 p. 85 1) en général<br />

(a. 1186) : abbatissa ... temporalium rerum satis -issima. 2) travail manuel<br />

sens affaibli dans l'expression -us rerum : CHRON. S. 3) travail obligatoire, corvée<br />

Michael. Mos. p. 24 : rusticus ... juxta quod sibi 4) tâche, mission d'ordre spirituel, intellectuel, poli-<br />

suppetebat rerum -us. b) s'appliquant à une collectivité ou 40 tique etc.<br />

une ville: prospére: Œ) absol. : RUOTG. COL. 19 P. 18 :<br />

expression id -cris<br />

maximis ... urbibus et his -issimis. RICHER. III 20 t. II B) activité, occupation<br />

p. 26 : vicum populosum ac -uni. ADAM BREM. P. 111,18 : I) en général<br />

neque adeo nocuit ecclesie, que precedentium diligentia<br />

noter l'expression -us Martis : la guerre<br />

patrum erat -issima. ANON. gesta Hong. 56 : Taurinam 45 2) occupation intellectuelle<br />

civitatem -issimam. ) avec abl. : riche en : CAND. Fuis. 3) charge, fonction<br />

Eigil. 14,3 : urbem, quondam -am opibus. STEPH.<br />

par opposition â open<br />

ROTOMAC. draco 21,1061 p. 42,1 : burgos ... gazis -os. 4) métier<br />

2) des biens non tangibles: FULCH. hist. Hier. I 5 5) -us mundanum : activité humaine (par appas. ci<br />

p. 151 : archiepiscopus ... honore ... -us. so l'activité spirituelle)<br />

B) s'appliquant â une chose : qui rapporte ou représente C) peine, effort (expression surnmopere : â grand'peine,<br />

de nombreuses richesses : 1) au propre : a) absol. : POETA<br />

SAXO 1.123 : late regnum vastans -um. DWL. Otton. II<br />

,de toutes ses forces)<br />

283 p. 330,1 (a. 982 ?) : -am Italiam. GIRALD. gemma II II) exécution d'un travail


617 1. opus 618<br />

A) façon, technique<br />

I) d'un objet<br />

2) d'un bâtiment<br />

3) d'une oeuvre littéraire: metricum -us poésie<br />

B) travail de construction, les « travaux)) : 5<br />

1) en général<br />

2) expression magister -cris (de -ore) architecte,<br />

maître d'oeuvre<br />

C) art, manière de travailler<br />

III) résultat du travail 10<br />

A) produit du travail (en général)<br />

B) objet manufacturé, oeuvre:<br />

1) en général<br />

2) -us operatum<br />

3) en parlant d'un élément architectural; spéc. un 15<br />

tombeau<br />

4) ornement sur un objet (incrustation, travail)<br />

C) bâtiment, construction<br />

I) édifice<br />

2) ouvrage d'art<br />

3) ouvrage militaire, fortification<br />

D) oeuvre, ouvrage<br />

1) livre<br />

2) subdivision d'un ouvrage, livre<br />

E) sens juridique<br />

J) acte juridique<br />

2) actes (d'une assemblée)<br />

F) créature, création : voir sens VII<br />

IV) bien, profit<br />

A) dans l'expression ad -us au profit de, au bénéfice de: 30<br />

J) une personne<br />

2) un service<br />

B) bien, propriété<br />

1) trésor:<br />

2) réserve seigneuriale 35<br />

3) bien ecclésiastique<br />

C) oeuvre, fabrique (d'une église)<br />

I) biens affectés aux travaux de construction<br />

2) magister -eris « ouvrier », dignitaire d'une église<br />

chargé de diriger ou de payer les travaux 40<br />

cf. minister, custos -cris, tenens -era<br />

D) -us pontis oeuvre du pont (maison religieuse se<br />

chargeant de l'entretien des ponts)<br />

E) revenu d'une exploitation<br />

F) -ere aux frais de 45<br />

V) acte, action<br />

A) action quelconque bonne ou mauvaise:<br />

1) en général<br />

2) conduite, comportement moral<br />

3) en précisant que l'action est bonne 50<br />

4) en précisant que l'action est mauvaise<br />

B) bonne action, oeuvre (en bonne part)<br />

J) en général<br />

2) vie vertueuse<br />

20<br />

25<br />

3) haut-fait (pour gesta)<br />

4) fait miraculeux, miracle (cf. perfectionis-era; -us<br />

divinum)<br />

C) mauvaise action, forfait; expression ex nostro -etc<br />

par notre faute<br />

D) action, application pratique, par oppos. ou en parallèle<br />

a:<br />

I) la parole (dictum, Iocutio, os, verbum, vox)<br />

2) la conception, la décision (animus, cogitatio, consilium,<br />

mens, voluntas)<br />

3) l'apparence : le fait, la réalité<br />

4) la foi<br />

E) expressions verbales signifiant<br />

J) mettre à exécution, mettre en application<br />

2) in -us esse être utilisé<br />

F) action, influence (d'une chose abstraite)<br />

G) expressions signifiant l' oeuvre de chair», l'amour<br />

physique<br />

J) en général<br />

2) dans le mariage: rapports conjugaux<br />

3) -era vin les oeuvres d'un homme dans la<br />

procréation<br />

H) (techn. milit.) action militaire<br />

VI) sens chrétiens<br />

A) service de Dieu, vie chrétienne:<br />

1) -us Dei<br />

2) -us Domini<br />

B) messe, office divin<br />

J) -us Dei<br />

2) -us Domini sive dominicum<br />

3) -us divinum<br />

4) par extension: célébration d'une cérémonie religieuse<br />

C) sacrement<br />

VII) sens philosophiques et théologiques<br />

A) définitions générales<br />

B) -us sive -era Dei oeuvre de Dieu<br />

I) en général<br />

2) action divine dans la création (cf. expression -en<br />

sex dierum)<br />

3) la création, les créatures (cf. -era creationis<br />

les choses créées: -us mundanum le monde<br />

créé)<br />

C) rôle de la Trinité dans l'incarnation<br />

D) -us nature oeuvre de la nature<br />

E) distinction entre -us operans action et -us operatum<br />

résultat de l'action<br />

VIII) sens explétif<br />

A) ce qui concerne, ce qui est du ressort de<br />

B) ad -us et le gén.<br />

I) suivi d'un subst. : à<br />

2) suivi d'une forme verbale.: pour<br />

C) hoc -ere ... quia parce que<br />

IX) «ouvrée,» (mesure de surface) (pour opera)


619 1. opus 1<br />

I) travail, activité : A) travail, effort : 1) en généra!<br />

WETr. Gall. 27 p. 271,23 : cessate paulisper ab -ere<br />

vestro, reficientes corpora cum alimento preparato.<br />

HRABAN. epist. 34 p. 468,2 nec ... eis propter instantiam<br />

cotidiani -cris plura legere vacat. CARTUL. S. Petri s<br />

Virsion. 64 p. 187 (a. 1092) : ad nanciscendum vere<br />

quietis habundantiam et mentis et corporis -era insudandum<br />

est.<br />

2) travail manuel : a) en général: GLOSS. epit.<br />

Nov. 49,6 p. 218 ergasteria, i. -us durum vel domos ubi 'o<br />

-era dura faciebant. RADULF. To*T. mirac. Eened. 26<br />

p. 320 sinistra debilitatus manu nullum ex ea -us<br />

attentare valebat. Lin. Domesd. fol. 263a, I si quis liber<br />

homo facit -era in die feriato. b) dans le cadre de la vie<br />

monastique: CORP. consuet. monast. I p. 171 (IX s. in.) 15<br />

statuit ... ut scapulare monachi propter -era habeant. lb.<br />

p. 436 (a. 816) : si necessitas fuerit ob -cris laborem, post<br />

refectionem vespertinam bibatur. Huoo S. VicT. scala<br />

III, III p. 238 aflhictio carnis ... in labore -erum, in<br />

abstinentia ciborum, in continentia incentivorum. AELR. 20<br />

inclus. 1 9 P. 66 spiritalibus exercitiis -us corporale<br />

interserens usque ad vesperam. c) expressions: us<br />

manuum WEFr. Gall. 23 interpretationes divinorum<br />

librorum et -era manuum. CORP. consuet. monast. I<br />

p. 449,3 (a. 816) semper aut in lectione aut in -ere 25<br />

manuum mortes horas diurnas consummant. CUU3AN.<br />

transi. Max. 11 57 : corporales [virtutes] quidem sunt ut<br />

jejunium, vigilie, humisternium, ministerium, -us manuum.<br />

PnR. DAMIAN. Romuald. p. 56,2 fatiebant autem<br />

crimes -era manuum, alii scilicet coclearia, alii nichant, 30<br />

ahi retia nectebant. -us servile travail servile : LEx<br />

Frision. 18,1 qui -us servile die dominico fecerit ... IV<br />

solides culpabilis judicetur. C0NCIL. Remens. a. 813,<br />

p. 256,31 : nulla -era servilia quilibet perficiat. Ram.<br />

Anse. 37 p. 72 : ne quis in die festo us servile exerceret. 35<br />

RATHER. coniect. col. 524' : -us servile interdicit dominica<br />

die. CARTUL. S. Emil. Cocul. 120 p. 131 (a. 1043)<br />

contempnebat -us servile et usuale facere cum vicinis.-us<br />

virile : travail masculin (par opposition au travail<br />

féminin) : Ouo CLUN. Ger. 28 p. 308": rusticana mulier 40<br />

aratrum ducebat. Quam requirit, cur -us virile mulier<br />

agere presumpsisset. d) travail agricole : VIrA Sig. 31<br />

p. 624,5 : ut ... nullus tamen infimis ac rusticanis<br />

hoperibus se inplicari ... despiceret. CARTUL. S. Ben.<br />

Divion. 199 P. 9 (a. 990. 1016) : ad vinearum -era jugera 45<br />

multa. CONST. 1 419,7 (a. 1037-41) : rurale -us. e) travail<br />

artisanal : CARTtJL. Rhen. med.I 287 p. 339 (a. 1008-16)<br />

nonum [feodum] quod pertinet ad fabrile -us. SUMMA<br />

Trec. p. 14,10 : in -us metailorum damnetur. HIST. Mont.<br />

Pannon. VIII p. 277 (a. 1181): dedi ... quasdam ancillas 50<br />

ad textrinum -us, que fratribus pannes pararent. fi en<br />

parlant d'un animal : GALL ANON. chron. p. 427 : formica<br />

us ... suum exercet ... suis viribus coequale.<br />

3) travail obligatoire, corvée : a) en général : CAPIT. reg.<br />

620<br />

Franc. I p. 83,8 (c. 800) : non corvadas, non materia<br />

cedere nec aliud -us sibi facere cogant. CARTuL. Bund.<br />

app. p. 393,2 (IX s) : ex istis colonis XXVII reddit<br />

unusquisque solidos 1111 exceptis alus cottidianis -eribus.<br />

INVENTAR. Luc. p. 17,128 : facit -era ebdomada VII in<br />

arme. TRAD. Patav. 92 (a. 985-91) : familiam Sancti<br />

Stephani ab omni jugo vel districtione marchionis, hoc<br />

est collectis, donativis, -eribus, mansionaticis et ceteris<br />

servitiis liberam. CARTUL. Gratianop. p. 123 (c. 1080):<br />

chabanarie predicte debent -era et manuum operam<br />

et coroatam. CARTA a. 1100 (Liebermann p. 522)<br />

terras dominicarum carrucarum suarum quietas<br />

ah omnibus geldis et ab omni -etc. ACTA Pont. 15<br />

p. 28,21 (a. 1101): ut auxilia et -era totius terre Ursi<br />

cum duabus partibus decime ipsius terre ... haberet<br />

abbatia. CARTUL. S. Bened. Floriac. II 206 p. 58<br />

(a. 1174): addidi ut ... de hominibus prions ... nec<br />

unquam vocabunt eus ad -era. b) expressions : -us<br />

dominicum : prestation en travail requise pour les besoins<br />

de la réserve seigneuriale (cf. sens IV 3): CAPIT. reg.<br />

Franc. I p. 85,8 c. 800): pro servitio ad dominicum -us<br />

vaccaritie vel carruce nullo modo minorate sint. ADAL-<br />

HARD. statut. I 9 p. 370 : isti sunt dies quibus eis ab -etc<br />

dominico parcendum est, excepte iilud quod ad victum<br />

preparandum pertinet. CARTUL. Argent. app. 616,93<br />

p. 473,25 (e. 1129) : debent etiam singuli burgenses in<br />

singulis annis quinquies operari numero dierum in<br />

dominico -etc. CARTA XII s(Penin, Recherches sur la<br />

seigneurie rurale en Lorraine app. 5 p. 725) : in dominico<br />

-etc dimidius mansus VII dies ante Nativitatem, item<br />

post Nativitatem VII, in maio alios VII. -us servile<br />

prestation en travail servile : TRAD. Fris. I 858 p. 679<br />

(a. 860) : ut predicta mulier ... in unoquoque anno<br />

denarium I ad domum Dei... redderet et de alio servili<br />

-ere libera fuisset. Inqu. terr. don, p. 139 : [possessiones]<br />

quietas de omni theloneo ... et de muni seculari servicio<br />

et exactione et -ere servili et de omnibus allis occasionibus.<br />

CARTUL. Persen. 6 p. 16 (XII s. ex.) : eleemosynas<br />

quietas ab ... omni exactione et -ere servili. COn. Polon.<br />

min. H p. 16 (a. 1198): ab omni servili Polonico -ere sint<br />

liberi. -us regis : prestation due au roi: Lin. Domesd. fol.<br />

219 a col. 2 : hommes operantur -era regis que prepositus<br />

jusserit. ib. fol. 298a col. 2 : in tribus -eribus rugis cum<br />

civibus erant. c) prestation en travail agricole: Lm.<br />

Domesd. fol. 172b col. 2: nomes consuetudines<br />

e*cepto rustico -ere. RECTITUD. 3,1 p. 446 : operatur per<br />

totum augustum omni die et unam actant avene metit<br />

pro diurnali -etc. CARTUL. Rhen. mcd. 1 641 p. 700<br />

(a. 1163) : eosdem quoque hommes nequaquam ad<br />

facienda ruralia -era angariabit. INQU. ter, don, p. 51<br />

debent predicti operarii cum equis suis pro -ere suo<br />

herciare. CARTA XII S. ex. (Perrin, Recherches sur la<br />

seigneurie rurale en Lorraine app. 5 p. 726) : ad operandam<br />

vineam [dominicain] II denarios vel -us duorum


621 1. opus 622<br />

dierum in martio. ib. p. 727 in estivali -ere V ebdomadas<br />

ubi voluerit. CARTUL. Derven. p. 216 (a. 1189):<br />

concessi ... universis ... qui sont mci custumiabiles de<br />

carreto et -ere martii; quod boves et plaustra eorum in<br />

negotium Brenam amodo non veniant. travail de labour â 5<br />

bras, sans attelage, dans les expressions -us manuale<br />

POLYPT. S. Vit. Violon. 10 p. 127 111 quartarii qui idem<br />

servitium faciunt ... id est secundam feriam coin<br />

aut -us manuale. -us manuum : CARTA a. 1040-50<br />

(Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine 10<br />

p. 253, n. 2) : quartarius unusquisque solvit per annum<br />

aut secundam feriam aut -us manuum. ACTA pont. Rom.<br />

Gall. 1V 118 p. 242 (a. 1169): tres corveias ab hominibus<br />

eiusdem ville de -ere manuum. CARTA a. 1193 (Le Glay,<br />

Gloss. topogr. de l'ancien Cambrésis 60 p. 83) : si 15<br />

manuoperarius sit -ere manuum solvet, et si equum<br />

habeat, cum equo solvat. -us manu (cf, manuopera)<br />

POLYPT. 1m, p. 350 : faciunt rigas, curvadas, -era manu<br />

et sepes. d)journée de travail obligatoire (en Italie)<br />

CARIUL. Clan. 12 p. 4 (a. 813-16) : qui non habent boves, 20<br />

dent quattuor -era, quocumque tempore voluerint<br />

monachi. CARTUL. Parm. 16 p. 44 (a. 907) : quinque -era<br />

date promittimus per omnem anno tres manibiles. COD.<br />

Lang. 419 col. 706 d (a. 905-06) : faciunt manentes in<br />

anno -era 11 milia DCCCL. CARTUL. Imol. 138 p. 72 25<br />

(a. 1118): in tempore metendi tres -era cana manibus.<br />

e) en parlant d'une terre à laquelle sont attachées des<br />

corvées : Con. Lauresh. 3660,74 (c. 800) 1111 1 [inansi]<br />

non suivant censura sed faciunt -era dominica. CARTtJL.<br />

select. Altmann 82,9 (a. 1150): qui habent mansus sive 30<br />

scopozas facientes -era dierum, id est tagewane.CARTuL.<br />

de Lucerna 32 p. 29 (a. 1196): masuram ... liberam et<br />

quietam ah omni exactione et redditu et servicio, excepta<br />

moita et -ere molendini. corvée de labourage : C&.wruL. S.<br />

Cyr. Nivern. 76 p. 127 (c. 1080) terram ... arabilem ad 3$<br />

-us sex boum omni tempore. noter les expressions ad -us<br />

esse, ponere, tenere, en parlant de terres dont on jouit en<br />

contrepartie de corvées: TRAD. Fris. 338 (a. 815) : ut ipse<br />

Jacob ad suum -us vel ad vitam eius hoc teneat. CA,wruL<br />

Belliloc. Lemov. 121 p. 173 (a. 1031-59) quatuor 40<br />

denariatas de vinea qui habeo ad fevum de ipsis<br />

monachis et qui tenet eas homo nomme Rainaldus ad<br />

-era. LEGFS me 67 p. 119 : si quis componat pro virgata<br />

terre vel amplius ad gablum et arabit, si dominus veut ci<br />

terrain illam ponere ad gablum et -us. CALCUL. Burton. 45<br />

p. 15 (c. 1120): in terra warlanda sont XI bovate ad -us.<br />

par opposition à ad censum : CARTUL. Rames. III 678<br />

p. 313 (c. 1160) : sexdecim virgate erant ibi ad -us et una<br />

virgata ad censum quinque solidorum. O corvée en travail<br />

artisanal: TRAD. Fuld. 1 44,50 (XII s.) : femina coin 50<br />

puellis debet operari -us lineum Fuldensi monasterio.<br />

noter l'expression in -us alicujus ire: faire une corvée pour<br />

quelqu'un: CARTUL. Argent. app. 616, 118 p. 476,3 (post<br />

1129): carpentarii singulis diebus lune debent in -us<br />

episcopi ire coin<br />

ipsius. g) prestation en charroi<br />

CARTUL. S. .lulian. Turon. 11 131 p. 157 (a. 1200):<br />

asserens mortuum esse summarium in servitio domini<br />

regis ... coin comitis me urgeret, iterum alium<br />

summarium de carient domo reciperem. h) corvée de<br />

construction et d'entretien : pour dès bâtiments et travaux<br />

publics: REG. regum Anglo-Norm. II app. 47 p. 316<br />

(a. 1107): hommes ... quietos ... ab omnibus placitis et<br />

querelis ... et -ere pontium et omnibus alus -eribus. Ron.<br />

T0RIG. ch ton. a. 1098 t. I p. 85 : provincias ... vexabat in<br />

tributis ..., in -ere muri circa turrim Lundonie,in -etc aule<br />

regalis apud Westrnosterium. CARTA a. 1130 (Manaresi,<br />

Atti Milano 3 p. 8,1) : -era personarurn ad fodiendos<br />

lapides et incidenda ligna. CARTUL de Lucerna 6 p. 5<br />

(a. 1162): de -ere de beodo molendini. CARTA a. 1175-79<br />

(Stenton, Danelaw charters 243 p. 179): de ... wardis et<br />

-eribus castelorum et pontium et parcorum. pour des<br />

fortifications : DIPL. Otton. I 86 p. 169,5 (a. 947) : ad<br />

aliquod castelli -us. FOR. Cardona a. 986 ( Mufioz y<br />

Romero, Colecc. fueros p. 53) : faciatis ipsa oppera ad<br />

ipso castro, id est turres et muros et superpositos et valles<br />

in profundum ad fodiendum in ipsa septimana diem<br />

unum. Lrn. trad. S. Petri Bland. p. 108 (a. 1037-42) : -era.<br />

De villa ibunt ad servitium comitis ad castrum V. ad<br />

fossatum faciendum. COD. Polon. 111 p. 9 (a. 117(1-75) : ne<br />

ad -us castri serviant. CARTUL. Pared. Mon. 221 p. 120<br />

(a. 1180) : -era mea facere compellebam [sc. hommes<br />

ecclesie], videlicet in fossatis meis erigendis et castellis<br />

construendis vel destruendis. CARTUL. Ruscinon. priv.<br />

p. 66 (a. 1181): parati in armis, in -eribus forcie et ville, in<br />

hostis et cavalgatis. i) corvée urbaine (Burgvs'erk) : DmL.<br />

Heur. 1V 205 (a. 1068) : coin eciam -eris quod<br />

predicte ville cives ad urbem debent. CkwruL. Rhen. med.<br />

II app. 10 p. 339 (X-XI s.) : debent 111 dies de unaquaque<br />

domo, unum ad urbis -us, ahum ad tenuto. ib. Il Iii<br />

p. 213 (a. 1197): annuali exactioni et omni -cri quod<br />

dicitur Purchwerc ... renunciavit. k) corvée abonnée contre<br />

un payement en espèces : Con. Lauresh. 3671,7 (a. 830-<br />

50) : huba ingenualis que ... pro -ere feminarum solidum I<br />

dat. ACTA duc. Norm. 224 p. 430 (a. 1063-66) : de servicio<br />

quatuor hominum eiusdem ville pro regardo et -eribus et<br />

costumis devenu solidos. COLOM. decr. 1 81 : de<br />

castellaneis autem tain pro -ere quam pro libertate<br />

denarii accipiantur. Lin. Domesd. fol. 280a : hoc terra<br />

de censu terre et -eribus burgensium reddit LXXV<br />

solides et VII denarios. MAGN. BREv. 1187 p. 148:<br />

-eribus piscature et varie 265 1. II s. 2 d. CARTA XII s.<br />

(Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale en Lorraine<br />

p. 553, n. 5): mansus unus ... solvit VI den. pro minuto<br />

-ere.<br />

4) tâche, mission d'ordre religieux, intellectuel, politique,<br />

etc. : EJGIL: Sturm. 15 : coeptum -us predicationis<br />

implere desiderans. MARTYR. Farf. 80 p. 81 : evangelice<br />

predicationis injunctum sibi -us exercuit. Dut. Karoli III


623 1. opus 624<br />

158 (a. 887) si extra patriam est Iegatio peragenda, addere accomplir, exécuter : ABBo SANGERM. beil. Paris.<br />

plures nobiles ad hoc -us paratos teneant. Dia. Otton. I 11 318 p. 88 jussis -us addunt. b) avec spécification de la<br />

85 p. 167,42 (n. 947) : ut ... nemo ad mallum convocandi matière employée: AGNEL.L. RAV. lib. pont. 72 p. 327,24<br />

hommes ejusdem ecclesie ... habeat potestatem, nisi sua effigies tesse!lis varus infixa est et per giro mirifico<br />

advocatus quem abbatissa ... ad hoc -us delegerit. PASS. 5 -ere vitreo - constructa est. c) avec spécification de<br />

Ursu!. I pro!. p. 144,3 : primus Anglorum archiepiscopus l'origine: GLSTA abb. Fontan. XIII 4 p. 103 : cirjgula<br />

missus a beato Gregorio in -us evange!ui. noter l'expres- romano -ere facta. GERBSa. epist. 35 p. 63,18 (a. 984)<br />

sion id -eris cette sorte de tâche : BERNARD. pro!. antiph. stola ... phrigii -eris adjuncta. VITA Bard. 10 p. 327,29<br />

p. 515,16 : cum mutari et corrigi [antiphonarium] . quodam sarci!e ex lana greco facto -etc. CATAL. thes.<br />

placuisset, cure nostre id -eris injunxerunt. 10 Gerrn. 1 137,11 (a. 1109) : duo kandelabra greco -ere<br />

B) activité, occupation :1) en général: RADBERT. corp. fusi!ique decora. ib. I 73,17 (a. 1165): latericium vas<br />

Dom. 9 p. 60,215 : -eri suo intento. GESTA abb. Fontan. peregrini -eris. d) avec spécification du genre de technique:<br />

VII 1 p. 57 copiam canum ... cum qua venatorio -eri GEsTA abb. Fontan. XIII 3 p. 100 calices argenteos tres<br />

assidue insistebat. noter l'expression métaph. -us Martis : deauratos ang!ifo -ere patratos (cf. SIGEBERT. GEMBL.<br />

la guerre : WALTIIARIUS 1415 : et qui Martis -us tepide 15 gesta p. 540,28). VITA Luth. 24 quod trabiculis -ere<br />

atque enerviter egit (cf. GUIDO AMS. Hasting. proel. 362 : tornatorio compactum fuerat. CATAL. thes. Germ. I<br />

Mars, age mortis -us), 118,24 (a. 908) : !anam -ere p!umanio contextam (cf. Doc.<br />

2) occupation intellectuelle; RIMB. Anse, 35 p. 66 : ut cath. Ovet. 19 p. 78 [a. 908] : gainape pallea o!osirica<br />

se ipsum in divina exerceret philosophia, solitudinem -ere po!imario P). CHRON.-CARTUL. S. Theofr. Cairn. 47<br />

amabat. Ad quod -us et cellam aptam sibi constructarn 20 p. 43 : vasa quoque !ignea tornati!i -ere facta. ANDR.<br />

habebat. FLOR. Gauz!. 46a p. 84: candelabra argentee speciei<br />

3) charge,fonction : CARM. var. 17,2 : abba Sichardus/ scultorio -ere ... po!ita. CARTUL. Remens. p.223<br />

coenobii sacrum qui bene gessit -us. HRABAN. carm. (a. 1067): urceolurn -ere salomoniaco constructum (cf.<br />

90,4 : oflicium abbatis et bene gessit -us. GUARIMP. GALTER, CANe. I proi. p.62: vasa ... Salomonici -enis<br />

p. 196,15 : questoris impievit -us. BENED. VIII epist. 17 25 arte inscuipta. MONAST. Angl. Il p. 437,40 : corn duobus<br />

col. 16058 otarie episcopate -us peragendi. BERNARD. urceolis preciosissirnis, ex -eribus Sa!omonis). THEOPH.<br />

Malach. 21 p. 332,16 : strenue in universa provincia -us sched. 1 pref. ex. : quicquid ducti!i vel fusi!i seu interrasi!i<br />

episcopale exercuit. par opposition â opera : PETR. -ere distinguit Arabia. REIMBALD. LE0D. chron. a. 1118,<br />

CANTOR verb. abbrev. 37 col. 127 0 : sacerdos vendens 313 p. 134 : fontes fecit -ere fusili. SUCER. adm. 34 p. 207<br />

officium suum, para locando se et operas suas et -era sua 30 vas ... inclusorio sancti Eligii -ere ... ornatum. CATAL.<br />

et instrumenta ecclesie. thes. Germ. 1 115,11 (ante 1138): capsa ... fabnili -ere<br />

4) métier: C.utTul.. civ. Magd. 65 (a. 1197) hiis qui facta. GALBERT. BRUG. Karol. 37 p. 60: ecclesia<br />

insignia miitania, clippea ... sellas Magdeburch facere contecta fictitio -etc. Con. Januens. III 22 p. 70,6<br />

consueverunt ... indulgemus ut inter se magistrum ... (a. 1192) : pavirnentum marmoribus aNis et rubris -etc<br />

eligentes exercendi cris sui liberam habeant facultatem, 35 plumarlo.<br />

nec aliquis numero eorum vel societati in faciendo ipso 2) d'un bâtiment: a) construction: EINH. Carol. 17<br />

-ere accedat. palatia cris egregii. RUOTG. Coi. 47 : eœlesia, structura<br />

5) -us mundanum activité humaine (par opposition ô quidem et -ere humi!is. GUILL. PIcTAV. gesta p. 18<br />

l'activité spirituelle); HRABAN. epist. 6 : ut vacantes ab oppidum hoc cum loci natura, tum -ere inexpugnabile<br />

-ere mundano non vacui fierent a verbe divine. 40 videbatur. GUILL. T yx. hist. Ter. transm. IV 8 p. 164<br />

Cl peine, effort (dans l'expression summopere ou turres habens munitissimas ex -ere solide. TRAD.<br />

summo opere â grand'peine, de toutes ses forces) : RIMB. Ratisb. 987 (a. 1186-90): -etc artificioso ac labonioso<br />

Ansc. 40 p. 75 : ipse eum summopere consolai-i voluisset. molendinum fecit. b) plan : GESTA abb. Fontan. I 6 p. 9<br />

S. STEPH. decr. 1 5 : pro eo somme -ere laborare debetis. edificavit ... basilicam ... quadrifido -etc. Futcii. hist.<br />

Con. Arp. cont. VI p. 102 (c. 1161): vestigia bonorum ... 45 Hier. 1 26 p-285 : Templum dominicain, -ere rotundo<br />

summopere surit imitanda. CARruL. Pru!!iac. 90 p. 72 conpositum. c) technique de construction, avec indication<br />

(c. 1183) : illud summopere protestantes et ... inhibentes. d'origine: ADAM BREM. 2,69 p. 131,17 : firmissima turris,<br />

II) exécution d'un travail : A) façon, technique: 1) d'un -etc ita!ico munita. BERNARD. Malach. 14 p- 323,19<br />

objet; a) en général: HacAun. Rob. 14 p- 82 : casulam oratorium .. de lignis quidem tevigatis, .., -us scoticurn.<br />

miro ... -ere factam. WIDIJK. 3,56 : vasa ... mira varietate 50 avec indication de matériau (valeur explétive) : CARTUL.<br />

-eris distincta. ANDR. FLOR. Gauzl. 65 b p. 132 : tabu!is S. Petri Virsion. 60 p. 182 (XI s. ex.): [ecclesiam] peraget<br />

hispanici cupri varie, -ere inscu!tis. par opposition â ars : p!ene -ere lapideo. CARTUL. Pomm. A p- 170 (a. 1193): in<br />

ISAAC STEL. serin. 24,6 t. II p. 102,53 : in arte quant in predio proprio -ere latericio ecc!esiam construximus.<br />

-ere nirnirum puichnius est -us orme. dans l'expression -us noter l'expression -us cementanium maçonnerie: GIJTLL.


625 1. opus 626<br />

MALM. gesta pont. V 243 p. 395 : in ecclesia Sancti<br />

Salvatoris que ibidem -ere cementario puicherrime<br />

composita cernitur.<br />

3) dune oeuvre littéraire; metricum -us poésie, vers<br />

AIM0IN. FLOR. mirac. Bened. I pro[. p. 92 muita de ilhius<br />

miraculis metrico -ere elegantissime ediderunt.<br />

B) travail de construction, « les travaux » : 1) en<br />

général : CAPET, reg. Franc. II p. 13,34 (a. 829) de -ere<br />

vero vel restauratione ecciesiarum. EINH. transi. Marc.<br />

4,7 p. 258,21 : Gerwardus palatii bibliothecarius, cui Lune<br />

temporis etiam palatinorum -ertiin ac structurarum a<br />

rege cura commissa erat. GESTA abb. Fontan. XIII 1 p.<br />

94 : exactor -erum-regaiiuni in Aquisgrani paiatio regio<br />

RICHER. III 8 t. ii p. 16 : lapidum cementique portitores<br />

sepe per portam egrediebantur ... prescrite co qui -en<br />

presidebat. Lui. Domesd. foi. 336b 2 [mansiones] que<br />

propter -us castri sont waste. SIGEBUtT. GEMBL. gesta<br />

p. 539,6 : cepto -cri Gemmelacensis ecclesie. CARTUL. S.<br />

Bened. Flor. Ii 243 p. 121 (a. 1183-90) quidquid in -us<br />

vei facturam moiendini expendi convenerit.<br />

2) dans l'expression magister -enis (de -etc) : architecte,<br />

maître d'oeuvre: CAND. FULD. Eigil. I 19 : effossaque<br />

terra, -eris magistri consequenter fundamenta ponebant.<br />

CARTUL. S. Bened. Flot. 139 p. 321 (a. 1144-56) : fratrem<br />

nostrum Adamum ... -enis monasterii nostri magistrum.<br />

ib. II 256 p. 140 (a. 1186): molendinum quod Rannuiphus,<br />

conversus noster, quondam magister -cris, apud<br />

Germiniacum construxerat. STEPH. LIcIAC. Steph, Mur.<br />

58 p. 147,295 : cum operarii quemdam lapidera magnum<br />

in alunit deferrent, obvium habuerunt Geraidum<br />

magistrum cris ipsius. LAMB. ARD. hist. Ghisn. 152<br />

p. 640,47 : preeuntibus semper cris magistris et geometrice<br />

scrupuiantibus. noter la forme magister de -ere<br />

CARTUL. S. Bened. Fior. 151 p. 343 (n. 1147): prepositus<br />

de bac villa, II sot. magister de -ere, XII d. voir aussi sens<br />

Ivc.<br />

C) art, manière de travailler : NOTK. BALB. gesta 1 29<br />

p. 39,15 : opifex in ornai -ere eris et vitri. 1-luco S. Vtcr.<br />

didasc. VI. IV p. 118,10 : -us cementarii, coiiocato<br />

fundamento, lineam extendit in directum, perpendicuium<br />

demittit, ac deinde lapides diligenter poiitos in ordinem<br />

ponit.<br />

III) résultat du travail : A) produit du travail (en<br />

général) : Lino. Greg. 2 p. 69,34 : -ere manuum vivere<br />

cogebantur. THIETM. 6,94: de -ere suo vixit. noter<br />

l'expression -cra apum pour signifier la cire: RAIN. mirac.<br />

Gisi. 1115 p. 264 : de -eribus apura candeiam manibus<br />

confecit.<br />

B) objet manufacturé, oeuvre: 1) en général: WIDuK.<br />

1,22 p. 34,4 : pontifex -us [sc. torquem auream] considemandi<br />

gratia ingreditur ad aurificem. CARTUL. S. Sepuicri<br />

144 p. 265 (n. 1164) sive cambiatores sive mercatores<br />

sive cujuscumque cris aut artificii actores. AcTA com.<br />

Beliimont. 196.10 p. 162 (a. 1191) : parva latrocinia ut est<br />

furari tunicam vel pallium vel cappam ... vel frustum<br />

cris.<br />

2) dans l'expression -us operatum : CARTuL. archiep.<br />

Magd. 450 (XII s. ex.) : quod -us opematum alienigene<br />

[sutures] infra jus commuais lori vendere non debeant.<br />

3) en parlant d'un élément architectural: GALBERT.<br />

BRUG. Karol. 43 p. 69 : ascendens ad capitalem sanctuani<br />

ecciesie fenestram giadio ... perfringens -us vitreum et<br />

ferreum. spéc., un tombeau: ORD. VIT. hist. VIII 1 t. III<br />

'o p. 266 : corpus ... ejus in basilica ... sepultum est, super<br />

quod insigne -us .., factum est.<br />

4) ornement sur un objet (ici incrustation, travail)<br />

NICOL. CLAR. epist. 43 col. 1643 : cuitellum eburneum<br />

-ere argentario.<br />

15 C) bâtiment, construction : 1) édifice : ANNAL. Eimar.<br />

a. 1003 : inchoatum est occidentale -us Gandensis<br />

cenobii. Suonit. adm. 29 p: 191 : reservata ... quantacumque<br />

portione de parietibus antiquis ... ut ... moderno cri<br />

juxta tenorem ceptum congrua coherentia servaretur.<br />

20 RAHEW. gesta 4,17 p. 256,8 : insignis iiia ecclesia et<br />

regium -us aput Spiram civitatem ... igne consumpta est.<br />

CARTUL. Roman. compl. 353 p. 158 (XII s.) : iilud<br />

chasamentum cura quod est contiguum<br />

25<br />

novo cri ejusdem ecclesie. AN0N. gesta Hung. 1 : Athila<br />

omnia antiqua -era que ibi invenit, renovari precepit.<br />

2) ouvrage d'art: POETA SAXO 5,446 : ut pondus tanti<br />

scire queas cris [sc. pontis]. Con. Ver. 220 p. 331,9<br />

(a. 860) : ut nuiium aliud -us ibi fieret quod eandem<br />

piscariam impediret. Dut. fleur. V a. 1116 (Muratori,<br />

30 Antiq. I col. 602E) : in toto Rheni aiveo nihii fuit cris quo<br />

peius navigetur.<br />

3) ouvrage militaire, fortification : a) en parlant du<br />

« limes » romain : WIDUK. 1,8 extructo tamen ingenti<br />

-ce ad munimen regionis inter confinia a mari osque ad<br />

35 mare. b) retranchement, travaux de défense: ANNAL.<br />

Lauriss. p. 44 : muros et -era destruxerunt. THIETM. 4,38<br />

Harnaburg civitatem -ce muniens necessario. Wrpo<br />

gesta 35 p. 56 : urbem antiquo cre et maxima multitudine<br />

munitam. CAR'ruL. Magaion. 179 p. 328 (a. 1182)<br />

40 proibuit novum -us fieri in castelio de Veyruna.<br />

c)ouvrage militaire offensif: AIMOIN. FLOR. gesta Franc.<br />

p. 101 : -era exurebant et inimicos accessit prohibebant.<br />

D) oeuvre, ouvrage : 1) livre : HRABAN. epist. 2b : -us<br />

quod in tandem sancte Crucis metrico stiio condidi.<br />

45 Lupus epist. I I p- 6 : venir in manus meas -us vestrum<br />

quo memorati imperatonis clanissima gesta ... litteris<br />

aliegastis. HELOAUD. Rob. 30 p. 138 : annotare paucis in<br />

fine huius cris innumerosam ... bonitatem regis. GntsJtD.<br />

MORES. delib. VIII 1722 p. 179 : octava istiusmodi cris<br />

50 scedula consuetum epilogum flagitat. noter l'expression<br />

labonis -us : WiDuic. 3 pref.: laboris nostri -us ... sinu<br />

gloriose clementie tue suscipiatur.<br />

2) subdivision d'un ouvrage, livre : Orro FRIS. gesta 2<br />

prol. p. 102 : quia priorem libelium ... terminavi, huic


627 1. opus 628<br />

secundo cri ... imponatur initium. id . chron. 2,51<br />

p. 129,19 huic secundo -eri finem demus.<br />

E) sens juridique : I) acte juridique : CARTIJL. S.<br />

Michael. Mos. 36 p. 145 (a. 1065) : confirmetur -us huius<br />

descriptionis. HIST. Mont. Pannon. X p. 494 (a. 1093 5<br />

spur.) in signum veto huius -eris sub presencia<br />

eorundem quos supra retuli ... ad hoc -us delegavi.<br />

CARTUL. cath. Amb. 122 p. 31 (a. 1146) huius -eris testes<br />

subpositi surit. Doc. S. Quir. Pruvin. 9 p. 233 (a. 1160):<br />

hanc autem conventionem sicat verbo polliciti fuistis, 10<br />

cris executione ad plenum nobis in banc modum<br />

persolvistis. dans l'expression -us carte : CARTUL. Persen.<br />

I p. 1 (a. 1145): istud preclarurn -us carte ... memorie<br />

decrevimus recondere armorie.<br />

2) acres (d'une assemblée) : C0NcIL. Paris. a. 829 1$<br />

p. 670,24 : congessimus ... in -ere conventus nostri<br />

nonnulla alla capitula.<br />

F) créature, création : voir sens VII.<br />

IV) bien, profit : A) dans l'expression ad -us : au profit<br />

de, au bénéfice de : 1) une personne : TRAD. Fris. 184a 20<br />

(a. 802) : medietatem ipsius altaris de Scarantia ad -us<br />

suum exquirere. VIrA Magni Fauc. 45 : Pipinus ad suam<br />

venationem exercendum ilium saltum ad -us saura tenet.<br />

DtpL. Ludov. Germ. 117 (a. 865): ad -us autem fratrum<br />

qui in predicto monasterio sunt ... de pratis concessimus 25<br />

ad carradas XL. ANNAL. Camald. I app. 74 col. 179,4<br />

(a. 1005) : concedo ad proprietatem tibi ... ad -us Dei et<br />

sancti Salvatoris. MON. ecel. Flor. p- 1125 col- 2<br />

(a. 1017) si quis ... cas ad saura, -us tenere voluerit.<br />

CARTUL. lns. 30 P. 39 (a. 1169-83) : terram ... concessi 30<br />

ecclesie Sancti Petri de Insula ad -us Amalrici càntoris<br />

possidendam.<br />

2) un service: ACTA duc. Norm. 98 p. 252 col. 1<br />

(a. 1041) : de concambio tellurum Surcei et Burnecville<br />

ad -us sellarie Becoensis coenobii. CARTUL. Carit. 77 35<br />

p. 173 (a. 1188): accensivit monachis ... de Charitate, ad<br />

-us eleemosynarie campum de Charsneia.<br />

B) bien, propriété : 1) trésor : a) public ou royal : C.Piî.<br />

reg. Franc. I p. 83, 18 (e. 800) : quod pro frauda dederint,<br />

ad -us nostrum veniat, id est in peculio aut in alio pretio. 40<br />

ib. p. 88,15 : volumus ut quicquid ad nostrum -us indices<br />

dederint vel servierint aut sequestraverint, in uno breve<br />

conscribi faciant, et quicquid dispensaverint, in alio. dans<br />

l'expression publicum -us : CARTUL S. Vict. Mass. I p. 12<br />

(a. 822) : quicquid ad publicum -us vel ad fiscum regium 45<br />

exinde consuetudo fuit exactare. b) seigneurial : ACTA<br />

Pont. 109 p. 359,13 (a. 1184): si quis de furto reus<br />

apparuerit ... tes ... funs ad -us meum observabuntur.<br />

Cl municipal : CARTUL. Argent. app. 617,50 (c. 1200)<br />

dabit ad penam decem libras denaniorum, quorum 50<br />

medietas cedit cri civitatis.<br />

2) réserve seigneuriale: a) dominicum -us : AnAL-<br />

HARD. statut. III 12 p.379 : nolumus ut ullum alium<br />

servitium ... nec ligna solvendo, nec quicquam aliud ad<br />

-us dominicum facial. b) -us indominicatum : Dia.<br />

Ludow. Germa, 112 p. 161,6 (a. 864) : de territorio ad -us<br />

indominicatum ipsius episcopi colonias 6 et serves<br />

quinque. CARTA a. 918 (Hist. gén. de Metz III pr. p. 56)<br />

potest ibi seminare, inter ambas sationes, ad -us<br />

indominicatum, media quadraginta. e) publicum -us<br />

CARTA a. 3095-96 (E. Wisplinghof, Urkunden .. z. Gesch.<br />

von Stadt u. Abtei Siegburg, 3964, 17 p.37): operabuntur<br />

autem publicum -us tres dies in ebdomada. d) -us<br />

domini : Lis. Domesd. (Kent) fol. 166a, 2 : cannes ad -us<br />

domini arabant et herciabant. CHRON. Petroburg.<br />

app. 157 : hommes isti ad -us domini arant de unaquaque<br />

virga ... 1111 acras.<br />

3) bien ecclésiastique : Doc. Lugd. 2 p-4 (c. 807)<br />

habet Leitradus episcopus ad suum -us inter totum<br />

colonicas vestitas DCCXXVII. CARTUL. Interamn. 15<br />

p. 34,15 (a. 894) : pro .. rebus que tibi ad -us episcopio<br />

vestro in cambio dedit. CARTUL. S. Julian. Brivat. 415<br />

p. 125 (a. 898) : post obitum vero saura, in -us Sancti<br />

Juliani statim recipiatur. Dia. Catal. I p. 110,28 (a. 899)<br />

quicquid ius fisci mdc exire debet, totum ad -us sancte<br />

Rossilionensis ecclesie ... concedimus obtinendum.<br />

CARTUL. Carcas. II p. 223 col. 2 (a. 943) : donare faciam<br />

inter annonam et vinum ... ad -us Sancte Marie<br />

Urbionensis.<br />

C) oeuvre, fabrique (d'une église) : 1) biens affectés<br />

aux travaux de construction: CARTUL. S. Mar. Balg. 75<br />

p.87 (a. 1160-82) : cri Beate Marie ecclesie V sol.,<br />

coquine canonicorum V sol. Joit ScRIBA 11 950 p. 70<br />

(a. 1162): judico pro anima mea libras triginta ... cri<br />

ecclesie S. Andree. CARTUL. Popul. 325,7 p- 198 (a. 1168)<br />

Sancte Marie de Tortosa, 11°' morabetinos cri, et duos<br />

ad mensam et 11°' episcopo. CwL. Mont. Pessul.<br />

p. 184 (a. 1172) : dimitto cri ecclesie Vallis Magne D<br />

solides melgorienses. CARTUL. Burgenl. 55 p. 29<br />

(c. 1195) : promisi me etiam daturum in -us monasterii<br />

XXX marcas argenti, boves C, oves mille, X mansiones<br />

servorum.<br />

2) magister cris : « ouvrier», dignitaire d'une église<br />

chargé de diriger ou de payer les travaux (= operarius)<br />

ACTA pont. Rom. Gall. VI 91 p. 163 (a. 1162): quicquid<br />

reddituri singulis annis surit canton ... abbas viginti<br />

solidos ..., elemosinarius quatuor, capicerius quatuor,<br />

magister -cris quatuor. CARTUL. Elnonenc. 11 p. Il<br />

(a. 1169) : Deodatus, magister et procurator -eris.<br />

CARTUL. episc. Naumb. 398 p. 360 (a. 1197) : cri ecclesie<br />

assignavit ut in manu magistri cris pendeat. noter les<br />

expressions similaires: minister cris : CARTUL Apt. 79<br />

p. 223 (c. 1048) : cum procuratore et cris Sancte Marie<br />

ministre. custos cris : CAR'rIJL. Hosp. S. Job. Hier. 508<br />

p. 350 (a. 1177): frater Berandus, custos cris. tenens<br />

-era : CARTUL Sahagun 1758 p. 404 (a. 1195) :, Petrus<br />

elemosinarius, Manellus tenens -era, Pelagius ostalanius.<br />

D) -us pontis : oeuvre du pont, en parlant d'une maison


629 1. opus 630<br />

religieuse qui prend en charge l'entretien des ponts<br />

CARTUL. S. Mar. Avenion. 130 p. 149 (a. 1187): Johannes<br />

Benedictus, tunc temporis doutais -cris pontis Rodani<br />

prior. B0NV1LL. 148 p. 72 (a. 1193) : -cri pontis Setanni de<br />

Val de Pulcifera lib. den. jan. centum. 5<br />

E) revenu d'une exploitation : TRAD. Corb. 281 (a. 822-<br />

26) : tradidit ... de hereditate Grymoidi tertiam partem<br />

quam habuit femina ejus de -ere salis (cf. ib. 282). ACTA<br />

pont. Rom. Gal!. Il lii p. 204 (a. 1162): nihil ... in<br />

supranominatis possessionibus retinent preter moltam et 10<br />

-us exciuse in terra Radulfi.<br />

F) expression -ce : aux frais de: ANNAL. Camald. I<br />

app. 6 col. 20,48 (a. 867) : basi1ic ... quem nos in honore<br />

Domini ... nostro -etc hedificavinus. MARTYR. Farf.<br />

p. 451 : cuius -ere templum super veneranda ossa beati 15<br />

Martini perfectum.<br />

V) acte, action : A) action quelconque, bonne ou<br />

mauvaise; 1) en général: PETR. CAPUENS. (O. Lottin,<br />

Psychol. et morale IV p. 348,8) : alii distinguant tria<br />

genera -court dicentes : quedam sunt de genere bonorum, 20<br />

ut date eleemosinam et huiusmodi; quedam de genere<br />

malorum, ut adultenium et huiusmodi; quedam de<br />

genere indifferentium, ut ire per viam et huiusmodi.<br />

HUGO S. Vin'. didasc. VI, 111 p. 117,19: venturum se in<br />

fine seculorum ad judicium predixit reddere unicuique 25<br />

secundum -era sua, peccatoribus videlicet ignem eternum,<br />

justis autem vitam eternam. RICHARD. S. Via. stat.<br />

int. hom. VII col. 1121' : alii in ipso proposito ex mala<br />

intentione -era sua corrompant. par redondance : ABE-<br />

LARD. dial. 2026 p. 117 veluti -erum nostrorum actiones. 30<br />

2) conduite, comportement (moral) : DHUODA lib. man.<br />

1 5,35 p. 106 : tria data hec sont : cogitatio munda,<br />

locutio sancta, -us perfectum. RUOTG. COL. 44 p. 47<br />

vocor ad reddendam rationem -cris mei. Pn'it. CaL.<br />

epist. II, IV p. 177: officio vicarius Christi, -ere servus 35<br />

corporis, officia medicus animarum, -etc corruptor<br />

morum. Pv'nit. RIGA Aurora II Evang. 2536 p. 522<br />

traditur ut judex judicet eius -us.<br />

3) en précisant que l'action est bonne (le plus souvent au<br />

plur.) : a) par un adj. [ordre alphabétique] : bonne oeuvre: 40<br />

Guit'sn. MORES. delib. VI 528 p. 92 : diversis beatorum<br />

-erum mentis. HRABAN. epist. 42 p. 481,15 : de bonis<br />

-eribus vestris (cf. Pan. DAMIAN. catin. B 15,4 p. 104.<br />

etc.). CEItuAN. transi. Max. lI 35 : jejunium, vigilte,<br />

oratio et psalmodia, eleemosyna et hospitum susceptio, 45<br />

natura bona -cru saut. LIUTQ. Greg. pref.: diem<br />

novissimum plis -eribus preparare. HELGAUD. Rob. 25<br />

p. 120: sanctis Deo conjunctus -enibus. ALCu!rq. catit.<br />

coi. 653: multifania spinitualium -erum germina (cf.<br />

GERARD. MORES. delib. VI 100 p.81). noter l'emploi 50<br />

particulier de bonum -us: vie vertueuse, dans une<br />

expression signant mourir: CHRON.-CARTUL, S. Theofr.<br />

CaIrn. 13 p. 11 (XII s.): consummavit enim bonum -us<br />

septima die ... ut particeps resurrectionis que subsequitur<br />

octava fieni mereretur. b) par un subst. au gén. exprimant<br />

une vertu [ordre alphabétique] : oeuvre de charité, de<br />

miséricorde: HELGAUD. Rob. 1 p. 58 : quid chanitatis,<br />

humiitatis et misericordie valeant -era, sine quibus<br />

nullus ad regna peterit pervenire celestia. ACTA Pont. 31<br />

p. 51,13 (a. 1145): in oratiQnibus et -eribus charitatis que<br />

fient in dicto monastenio. HmtM. COL. conv. 5 p. 87,2<br />

mihi... caritatis ac pietatis -era ... communicavit. Con.<br />

pair. Hung. IL p, 1 ex innumeris probitatum et eximie<br />

fidelitatis -eribus. HRABAN. carm. 37,74 : -era... justitie.<br />

CARTUL. Antr. 5 p.108 (a. 917) : misenicordie -era<br />

pauperibus, indigentibus, advenis, peregrinantibus. SIGE-<br />

BOTO Paulin. 7 p. 914,21 : studiis sex -erum misericordie,<br />

id est infirmorum cura... SUGER. carte 10 p. 352 (e. 1140)<br />

-eribus pietatis insistere, infirmorum euram gerere.<br />

CARTUL. S. Petri Cuit. 24 p. 35 (a. 1085-96) inter cetera<br />

salutis -era precellit chantas. Ruoîc. COL 21 p. 22<br />

majora sapientie et virtutis -era. PETR. LOMB. sent. II,<br />

XX VII 12,1 p. 451 : virtutes exteriores ... qui per corpus<br />

geruntur non virtutes esse dictait, sed -era virtutum.<br />

emploi au sing.: pratique d'une vertu (explétif) : Lri.rro,<br />

Greg. 13 : inter virtutes maximas -us elemosinarum<br />

ordinatum est. GeitARu. MORES. delib. VII 65 p. 109:<br />

non solum benignis, sed etiam malignis -us intime<br />

dilectionis impendit. SIJMMA Trec. p. 10,26: personis<br />

que religioni obsecundant ac -us pietatis exhibent.<br />

ALCUIN. catin. 1188 p. 74 : plena fides patuit, nec adhuc<br />

in fonte lavatus,/ explevit virtutis -us pietate fideli.<br />

C) (méton.) celui qui accomplit une bonne action : Duno<br />

Norm. IV 100 p. 262 : erat namque melliflua dulcedo<br />

fortium ... emendator confessorum, -us pietatum.<br />

4) en précisant que l'action est mauvaise: a) par un<br />

adj. : RI?,sB Anse. I p. 18 : abstinens se ah omni -ere malo<br />

(EGBERT. Lnou. rat. II 337 p. 224. HEI.GAUD. Rob. 7<br />

p. 68). GERARD. MORES. delib. VIII 508 p. 148 : -erum<br />

malignonum. noter l'expression de s. Paul -era mortua<br />

(Hebr. VI 1): HRABAN. in let. V 11 col. 8908 qui<br />

necdum poenitentie egit ab -enibus mortuis. Pan. LOMB.<br />

sent, IV 15, 6, 2 p. 835 : -era montua nommais, priora<br />

bona significat que per sequens peccatum erant mortua,<br />

quia hi peccando pniona bona irrita fecerunt. ROB.<br />

MELODUN. epist. Pauli Hebr. VI 1 p. 300, 23: -era<br />

mortua dicuntur -era peccati, quia ad mortem ducunt.<br />

Vel -era montua dicuntur illa -era bona que [per]<br />

supervenientia peccata extincta sont. b) par un subst. au<br />

gén.: ADALBOLD. Heur. Il p. 695,1 : iniquitatis -era.<br />

Gait.uw. MORES. delib. IV 581 p. 54: se compnimit ab<br />

-eribus mortis. RADBERT. corp. Dom. XXII 141 p. 129:<br />

ab omnibus peccati -entras vacane. Gnt&itD. MORES.<br />

delib. V 213 p. 61: iustificati ab -enibus tenebrarum.<br />

noter l'expression -era diaboli : les oeuvres du diable<br />

GatARD. MORES. delib. VI 933 p. 102: qui -eribus<br />

diaboli vexantur. cf la formule d'exécration du baptéme:<br />

THEODULF. bapt. XII col. 230C: de abrenuntiatione


631 1. opus 632<br />

Satane et omnibus -eribus eius atque pompis, vel que<br />

-en diaboli et pompe. G0DFSC SEC. opusc. gramm. Il<br />

p. 470,14 abrenuntiamus diabolo et omnibus -eribus<br />

eius et omnibus pompis eius.<br />

B) bonne action, oeuvre (en bonne part) : 1) en général<br />

DIPL. Karlom. 11 77 p. 202,32 (a. 884) regie precellencie<br />

-cru imitamur. CERBAN. transi. Max. 11 11 pugna ut<br />

possideas virtutes ... Et hoc est operari et custodire iuxta<br />

illud ut operaretur et custodiret illud id est -us.<br />

2) vie vertueuse (en parlant d'un saint) : HRABAN.<br />

carm. 81,6 Bonifacii -us martyris almificum. VITA<br />

Adaib. Prag. I p. 165 : beatus si ... arrepti -eS cursum<br />

congruo exitu terminaverit (cf supra sens A 3 a).<br />

3) haut-fait (pour gesta) : ANAST. chron. p. 158,14<br />

quod ..; esset ... a se -us ingens patratum. VITA Henr. 1V<br />

p. 10,9 hoc opus super omnia regum -era. ANON. gesta<br />

Hung. 44 : legati eorum ... tes gestas ... narraverunt. flux<br />

veto -us eorum conlaudavit. cf. expression -era imitari<br />

DIPL. Odon. 11 p. 55,34 (a. 889) regie precellentie -era<br />

imitamur et per hoc eterne beatitudinis gloriam facilius<br />

nos adepturos non dubitamus.<br />

4) fait miraculeux, miracle: Huco FARSIT. mirac. 31<br />

col. .lSOO exhibitio -eris,quia coins pedem putridum<br />

fetensque cadaver aspexerant, nunc sanissimum et<br />

fortem ostendebant. AELR. Edw. reg. col. 787' Christus<br />

exaudivit Edwardum et -est uno ... Gerinum reddidit,<br />

febribus exstinctis, incolumem. noter l'expression perfectionis<br />

-era : ANNAL. Camald. I app. 62 col. 154,31<br />

(a. 999) post ista et alia perfectionis -era que in predicto<br />

sancto Saba cognoverat. spéc. -us divinum : intervention<br />

divine : ACTUS pont. Cenom. p. 18 hoc potentissimo -en<br />

eiusdem divino iungendum est miraculum.<br />

C) mauvaise action, forfait : DIPLOM. Astur. II 200<br />

p, 385,19 (a. 909) kareat luminibus ignibusque ultricibus<br />

cremetur cum opueribus suis. BERTHOLD. CONST. annal.<br />

a. 1076 p. 285,35 : cognito ab omnibus quod fecit -ere, de<br />

coetu fraternitatis expelli. dans l'expression ex nostro<br />

-ere : par notre faute : GUIBERT. Nov. moral. II, III 8 col.<br />

73 D «Date nobis de oleo vestro quia lampades nostre<br />

exstinguntur» ... id est quia ex nostro -ere obtenebrascimus.<br />

D) action, application pratique, par opposition ou en<br />

paralléle: 1) à la parole : a) dictum : RUOTG. Coi. 2 p. 3<br />

cuius plerique dicta et -era ... satis admirari nequibant.<br />

GUIBERT. Nov. gesta Franc. 1V 4 col. 737" dictis potens<br />

sed -ere parcus. b) locutio : Acnus vita Hath. 22<br />

locutione et -ere perpetrata. ) os : AGIUS vita Hath. 7<br />

talis erat ore qualis -ere, talis -ere qualis ore. PETR. LOMB.<br />

sent. 1V 17,1 p. 845 : sine confessione cris et satisfactione<br />

-cris, neminem a peccato mundari. d) verbum EGBERT.<br />

LEOD. rat. pro]. p. 1,7 verbo et -ere ... summo pastori<br />

placere. e) vox : MARB. Rob. 112 coi. 1519 : sinon voce,<br />

quod est gravius, -ere blasphemavit.<br />

2) à la conception, à la décision : a) animus : THANOM.<br />

Bernw. Si p. 780,10: quod dia conceperam animo, -ere<br />

complere volebam. b) cogitatio : BERTHOLD. CON5T.<br />

annal. a. 1077 p. 303,23 : cottidianis confessionibus non<br />

solum -erum, verum quoque cogitationum inordinata-<br />

5 mm. HILDEGARD. scivias 2,6 col. 532" : sicut et cogitatio,<br />

voluntas et -us in uno homme sont. e) consilium : Wn'o 1<br />

p. 13 : consilium ante -us semen est sequentis fructus.<br />

ACTA Pont. 91 p. 130,29 (a. 1176-77) : quod conventionem<br />

islam -ere, consiiio vel assensu suo numquam<br />

perturbabunt. il) mens : AELR. inclus. III 29 p. 116: ad<br />

Dei veto dilectionem duo pertinent : affectus mentis et<br />

effectus -eris. Et -us in virtutum exercitatione, affectus in<br />

spiritualis gustus dulcedine. e) voluntas BERNARD.<br />

gratia 44 p. 197,26 : quod -ere complent, votuntate<br />

15 consentiunt. id. serm. de temp. 1 p. 271, 2 : habemus in<br />

beato Stephano martyrii simul et -us et voluntatem;<br />

habemus solam voluntatem in beato Joanne, solum in<br />

beatis Innocentibus -us.<br />

3) à l'apparence.' le fait. la réalité : GERBERT. epist. 48<br />

20 p. 78,1 (a. 985) Lotharius rex Francie prelatus est solo<br />

nomine, Hugo vero non nomme sed actu et -ere.<br />

SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 538,46: episcopus nomme,<br />

non -ere. ROB. T0RIG. chron. a. 942 t. I p. 17 : monachus<br />

habitu, non -ere.<br />

25 4) à la foi: GERARD. MoREs. delib. IV 416 p. 50 : per<br />

fidem veram credentium et rectissimum -us adhibita<br />

cantate. ANSELM, LAUD. lib. Pancrisis p. 64,17 : oportet<br />

autem ex quo fidem acceperit aliquis et tempos habuerit,<br />

ut -era fidem sequantur. ACTA Heur. Leon. 76 p. 110,23<br />

30 (a. 1167): fides inveniet meritum, ubi per -cris ostensionem<br />

humana ratio prebet experimentum.<br />

E) expressions verbales signifiant : t) mettre à exécution,<br />

mettre en application : LiuTa. Greg. 13 p. 78,18<br />

divinam Scnipturam legens vertit in -era. ANAST. chron.<br />

35 p. 317,13 : simultatem contra imperatnicem meditantes<br />

hanc in -us duxerunt. THE0D. EUCH. transi. Celsi 12<br />

pontifex ... mentis conceptum -ere tenus implere gestiens.<br />

2) in -us esse : être utilisé: MAPPE clav. p. 187 : accipe<br />

illam novam que nunquam fuit in -us.<br />

40 F) action, influence (dune chose abstraite) : CMtM. de<br />

Tim. 8 : Noricus in regnum qua se diffundit agellus,/<br />

neglectum legis restituebat -us. RICHA.1rn. S. Via. dub.<br />

apost. col. 665° : sont qui dicant -era legis esse que fiunt<br />

ex timome, -era veto Evangelii que fiunt ex amore. Prra.<br />

45 RIGA Aurora I Gen. 390 p. 42 prava voluntas,/ per<br />

quam peccati semper aditur -us. PFrR. LOMB. sent. II,<br />

XVIII 6,1 p. 391 : cas implet non -ere providentie.<br />

G) expressions signifiant l' oeuvre de chair », l'amour<br />

physique: 1) en général: a) -us carnis sive carnalium<br />

50 ACTA pont. Rom. ined. 11 63 p. 32 (a. 858-67) : saut -era<br />

carnis que sunt fornicatio, immundicia et cetera talia.<br />

CALIXT. Il serin. Jacob. col. 1382" : cessemus ergo ab<br />

-eribus carnis et operemur bona. ADAM PERSEN. epist. XV<br />

167 p. 246 : si in ipso licito carnis -ere modum


633 1. opus 634<br />

mensuramque tenueris. GE1MW. MORES. delib. VIII 505<br />

p. 148 : huic adherere, qui in carne positus, ni! carnalium<br />

-erum expertus est, b) -us Veneris sive venerium : PAUL.<br />

ALB. md. !um. 23,13 p. 297 propter spumosum !icorem<br />

Afrodin dicta est, cui et -us venerium designatur. ANDR.<br />

CAPELL. amor. III P. 314 : quos extra nuptiales actus<br />

agnoscit Veneris -eribus ob!igari. GUILL. TYR. hist. rer.<br />

transm. XIV 3 p. 610 : Veneris -eribus et carnis deserviens<br />

immunditiis. ADAM PERSEN. epist. XIV 153 p. 228<br />

fercu!is effrenatiores et potentiores sont in -ere Veneris.<br />

GUIBERT. Nov. vita 1 7 p. 20: cum venerio -cri<br />

indulgeret. c) -us fornicarium, nefarium, pravum, spurcum<br />

PAUL. ALB. md. lum. 23,7 p. 296: !icorem<br />

spurcissimi -eris. HcAun. Rob. 18 p. 98 : duos jacentes<br />

in angu!o, -cri insistentes nefario. SYNOD. Strig. II 16<br />

non conjugium sed -us fornicarium repurent. ALBS.<br />

SE'T-TEFR. visio 18 P. 200: cum en pravum -us non<br />

exercuit [sc. adulterium].<br />

2) dans le mariage: rapports conjugaux: BERNOLD.<br />

CONST. incont. 1 p. 8,5 : nunquam post ordinationem<br />

suam ad conjugale -us redibit. id . chron. a. 1095<br />

p. 461,39 : quamvis nondum i!lum in maritali -etc<br />

cognosceret. LAMB. HERSF. annal. a. 1069 P. 106,5<br />

nu!!am court ea manita!is -cris copiam habere. Pun. Ru».<br />

Aurora II Evang. 1866 P. 498 : Job designat eus quos<br />

copula jungit amoris ;/ Job complevit -us pro!is amore<br />

suum. De conjugio (H. Weiswei!er, Maître Simon et son<br />

groupe [1937] p. 100,25) : de -ere conjugii ... -us est<br />

carna!is commixtio.<br />

3) -era vin : les oeuvres d'un homme dans la procréation:<br />

PETR. DAMIAN. carm. CD 4, 18 p. 143 : Filium<br />

habens, domina, non per viii -era.<br />

H) (techn. milit.) action militaire : WIDUK. 3,53 cum<br />

ingenti exercitu ... bellatores ... ab -ere ... prohibentes.<br />

VI) sens chrétiens : A) service de Dieu, pratique de la<br />

vie chrétienne : 1) -us Dei : LIuTG. Greg. 15 p. 79,2 : nec<br />

vir venerabi!is ab -etc Dei umquam cessavit. PASS.<br />

Casti 1 p. 23v: in Dei -etc perseverantes. WALTH. Spia.<br />

Christoph. 1 3 : totus igitur in Dei -etc conversatus.<br />

HELOAUD. Rob. 13 p. 78 : memor fui -cris Dei in<br />

omnibus vus suis.<br />

2) -us Doinini : LIuTO. Greg. 2 p. 70,8 : crescentes et<br />

proficientes in -ere Domini. USUARD. martyr. V k!. jul. 1<br />

p. 255 : Galathas osque ad beatum finem vite sue in -ere<br />

Domini confortavit.<br />

B) messe, office divin : 1) -us Dei : CORP. consuet.<br />

monast. I p. 449,5 (a. 816) : intervallum quod inter -us<br />

Dei et horam refectionis contigerit aut orando aut<br />

legendo transigunt. CONCIL. Aquisgran. a. 816 p. 411,2<br />

si quis frater -us Dei neglegenter exsecutus tuent.<br />

CONSUET. Trev. 21 P. 21,10: circuitor .., ut primum<br />

senserit -us Dei finitum, corneo percutit maleo!o<br />

cimbalum. MIRAC. AIllig. (NA VII, 1882 p. 629) : cum ad<br />

celebrandum -us Dei pariter in oratorio convertissent.<br />

STATUT. Cisterc. P. 105 (a. 1186): si tabu!a pu!satur pro<br />

aliquo decedente dum -us Dei in ecclesia ce!ebnatur.<br />

2) -us Domini sive dominicum : ALTER. Liudg. 2,8<br />

peracta celebratione -cris Domini egnessus est [e<br />

5 basilica]. VrrA Liutg. I 32 p. 80,18 : dum ad -us<br />

dominicum vit Dei staret.<br />

3) -us divinum : Wprr. Gall. 38 p. 278,27 : cum<br />

fraternalis cuneus ad -us divinum se preparasset arque<br />

oratorium ex more ingressus fuisset. SMAR. reg. Bened. 43<br />

10 col. 8790 : quandocunque vel diurnis vel nocturnis horis<br />

ad -us divinum signum resonuerit. MIRAC. Magi. p. 241<br />

monachi divinum -us celebraturi ecc!esiam intrantes.<br />

N&vicj. Brend. 9 p. 18 : faciamus hic -us divinum.<br />

Sacrificemus Deo immacu!atam hostiam, quia hodie est<br />

15 Cena Domini. CARTUL. Athanac. 190 P. 696 (c. 1050):<br />

ecc!esiam de Veisa ... interdico ut nemo ibi ... divinum -us<br />

faciat. Huuo V CLUN. commet. p. 44,19 : quia in oflicio<br />

divini -cris ... magna fit confusio psalmodie.<br />

4) par extension : célébration d'une cérémonie religieu-<br />

20 se: CORP. consuet. monast. I p. 444,17 (a. 816) : ut -us<br />

vigiliarum semper court die finiatur. HELM. 39 p. 78,18<br />

facta est ... contentio ... et interceptum est -us consecracionis<br />

[imperialis].<br />

Cl sacrement : ADELM. LEOD. epist. ad Bereng.<br />

25 p. 481,144 baptizat et homo, per cuius manus et<br />

linguam -us i!lud administratur.<br />

VII) sens philosophiques et théologiques : A) définitions<br />

générales: DAN. MORL. nat. p. 12 : quis negat triplex esse<br />

genus -tram ? Orme namque -us aut est -us Dei, aut -us<br />

ao nature, aut -us artificis imitantis raturant. -us Dei est<br />

mundus, sine preiacente materia factus. -us nature est ex<br />

similibus similia procreare. -us hominis est contra aeris<br />

intemperiem sibi vestes artificiose componere, inanimatum<br />

ad simi!itudinem animati effingere, in quibus<br />

35 imitatur naturam. ROB. MELODUN. sent. 1, 1 21 p. 224<br />

quinque enim operationum genera, id est -us creationis,<br />

-us formationis et dispositionis, -us nature quod<br />

distribuitur in -us propagationis et -us multiplicationis.<br />

Est etiam -us gubernationis. U!timum veto genus est -us<br />

40 artificis naturam imitantis. GEnrw. CREM. trans!. Isaac<br />

Israe!i defin. p. 340 : -us est generacio rei ex te in<br />

corrupcione forme eius qua generatur et permutacione<br />

ipsius ad formant aptam, ut corpore animalium et<br />

plantarum.<br />

45 B) -us sive -era Dei : oeuvre de Dieu : 1) en général : Ps.<br />

HUGO S. Via. contemp!. I p. 42,3 : -us Dei est quod<br />

creat potentia, et quod moderatur sapientia, et quod<br />

cooperatur gratia. AB5AL. serm. 37 co!. 216c : considera<br />

-era Dei, quia saut -era conditionis, -era restaunationis,<br />

so


635 1. opus 636<br />

9 P. 157,8 : -us Dei est sicuti noys. ANSELM. LALJD. sent.<br />

166 (0. Lottin, Psycho!, et morale V p. 122) -us Dei<br />

dicitur quod ex nulla prelacente materia fit, sicut cum<br />

dicitur omnia creasse ex nichilo. HUGO S. VICT. sacram.!,<br />

VI col. 285f : in primo -ere [creationis] fit aliquid et de<br />

nihilo. ROB. MELODUN. sent. I, 118 1 p. 206,7 : -us autem<br />

conditionis il!ud est, quo factum est ut quod non erat<br />

esset et quo infirmia sont formata et formata disposita;<br />

que omnia spacio sex dierum sont completa. -ere veto<br />

reparationis perdita restaurantur, restaurata formantur,<br />

formata ordinantur. noter l'expression -era sex dierum<br />

RADULF. NIGER P. I : in principio creavit Deus coelum et<br />

terram et in -eribus sex dierum complevit ornatus eorum.<br />

Huco S. Via. didasc. VI, 1V p. 122,20: principium<br />

Genesis de -eribus sex dierum. et, de là: PETR. RIGA<br />

Aurora Gen. 177 p. 32 : per senos operata dies Deltas,<br />

-us expiens,/ septena voluit luce quieta frui.<br />

3) la création, les créatures : HRABAN. carm. 4, 1, 2<br />

somme saler rerum. qui verbo cuncta creasti,/ arque -us<br />

omne tuum dextra tu rite parasti. GERARD. MORES. delib.<br />

V 192 p. 60: omnia -era Dei ... Deum benedicere<br />

manifestum est. CERBAN. transi. Max. 111 46 : Deus<br />

produxit in esse ea que facta sont ... ipse veto letatur in<br />

-eribus suis. Guico I medit. 156 p. 94 : vis enim ut Deus<br />

et eius -era ad tuam pravam voluntatem inclinentur,<br />

eique serviant, non tu ad Dei voluntatem. d'où les<br />

expressions -en creationis : les choses créées : HUGO S.<br />

Via, dans Rech. théol. anc. et méd. 25, 1958, p. 272 : -era<br />

creationis sont ea que cum prius non essent, facta sont ut<br />

essent, sunt enim creata ex nichilo. -us mundanum : le<br />

monde créé: ALAN. bis. serai. P. 305 : quid est huius<br />

spere centrum, nisi -us mundanum, Id est universitas<br />

rerum que ab amphtudine divine essentie quasi a<br />

quadam circumferentia equaiem et ita quodammodo<br />

linearem sue essentie unitatem trahens, in machinam<br />

deducit mundiaiem.<br />

Cl rôle de la Trinité dans l'incarnation: ROB. Mao-<br />

DUN. I, 111 27, 2 p. 86 : istis etiam de causis -era Trinitatis,<br />

licet communia sint, convenienter tamen secundum<br />

assignationem per ipsas personas dividuntur. PETR.<br />

LOMB. sent. 1 15,4 p. 98 Filius missus est a Patte et a<br />

Spiritu sancto et a se ipso et ... incarnatio ... est -us<br />

commune Patris et Filii et Spiritus sancti. lb. 111 1,3<br />

p. 553 : cum indivisa sint -era Trinitatis, si Filius carrera<br />

assumpsit, tunc Pater et Spiritus sanctus.<br />

D) -us nature : oeuvre de la nature: ANsELM. LAur.<br />

sent. 166 (0. Lottin, Psycho!. et morale V p. 122) : -us<br />

nature est quod ex materia preiacente fit, sicut quando<br />

herbe et fructus ex terra et arboribus naturaliter<br />

procedunt. HuGo S. Via. didasc. 19 p. 16,10: -us nature<br />

quod latuit ad actum producere. PETR. Pic'rAv. II sent. I<br />

7 p, 66 : alla flunt, auctoritate Del, mediante seminali<br />

causa, ut quod arbores forent, fructificant, et alio<br />

huiusmodi et ea dicuntur -cru naturalia. ANON. in Plat.<br />

Tim. P. 89 : -era enim nature sunt que habent fundamenta<br />

in visceribus terre, semina ad arboreos cerealesve fetus<br />

procreandos, vel que habent semina in fecunditate<br />

membrorum ad germen animalium.<br />

s E) distinction entre -us operans : action, et -us<br />

operatum : résultat de l'action : UDO (Landgraf, Dogmengesch.<br />

der Frfihscholastik III 1 p. 153 note 28) : hoc<br />

nomen -us duas habet significationes : dicitur enim et -us<br />

operans et -us operatum; -us operatum est i!lud quod<br />

10 procedit ex ipsa actione, ut ecclesia, domus, et huiu'smodi,<br />

quod non semper sortitur vocabulum ex voluntate vel<br />

fine ... -us vero operans est ipsa actio. Quod -us iudicatur<br />

bonum vel malum ex voluntate et fine. Pria. PICTAV. II<br />

sent. 116 P. 156 approbat Deus -era eius que operatur<br />

15 non quibus operatur [diabolus]; -era operata ut dici<br />

solet, non -era operantia, que omnia mala sont. Prit.<br />

CANTOR summa sacr. 80 p. 45,46 : dicimus quia neque<br />

gaudium passionis, neque dolor meritorius est, sed<br />

voluntaria provocatio gaudii, qua homo operatur ut<br />

20 gaudeat, ipsum [sc. -us] operans. ALAN. INs. dist. col.<br />

883€ : -us operans Judeorum, quo crucifixerunt Christum<br />

fuit malum. -us operatum, id est passio Christi, fuit<br />

bonum.<br />

VIII) sens explétif: A) ce qui concerne, ce qui est du<br />

25 ressort de: CORP. consuet. monast. I p. 475,11 (a. 817)<br />

ut -us balnearum in arbitrio prions consiste. JOH. SCOT.<br />

gloss. Mart. Cap. 363,17 P. 152,29: non convenit ut Pallas<br />

habeat partent in agro Veneris, id est in -ere nuptiarum<br />

quod pertinet ad Venerem (cf. REMIG. comm. Mart. Cap.<br />

30 VII 363,17 t, 11 P. 174,21). DIPL. Heur. IV 338 p. 446523<br />

(a. 1081) : ut predictus patriarcha suique successores<br />

quicquid ad nostri iuris -us pertinebat, ipsi possideant.<br />

SIGEnERT. GEMIIL. gesta P. 533,50 : ad -us pacis exequendum.<br />

TRACT. cod. Bamb. (Grabmann. Gesch. d. schol.<br />

35 Methode LI P. 38,6) : mechanica igitur ipsa in omne -us<br />

hominis distribuitur. Huco S. VicT. didase. VI, XIV<br />

P , 131,22 mechanica tracte de -eribus humanis et hec<br />

dividitur in septem.<br />

B) ad -us et le gén. : 1) suivi d'un subst. : à : HRO'rsv.<br />

40 Pafn. 3,10 p. 171 : quia non arbitror pretium piacli<br />

aptum esse ad -us beneficii.<br />

2) suivi d'une forme verbale: pour: CARTUL. prov.<br />

Lugdun. 70 P. 97 (a. 1195): ut fratres ... C solides<br />

possideant ad -us emendi salis.<br />

45 C) hoc -etc ... quia: parce que: Gnww. MORES.<br />

delib. III 359 p. 35: hoc autem -ere dictum dimisimus,<br />

quia aque mortes non supra coelum, sed aile sunt.<br />

IX) «ouvrée », mesure de surface (pour opera)<br />

C,wrui. S. Cypr. Pictav. p. 95 (a. 1000) : vendiderunt<br />

50 unum -us prati in villa. CJt'ruL. Camaler. p. 12 (a. 1016-<br />

20) : X -era vinearum et I sestairada de terra. CARTtJL.<br />

Alose. 40 p. 98 (XI s.): donc, ,,. XVI -era de vineis et<br />

unum campum. CARTUL. Nobiliac. p. 174 (a. 1025) : alla<br />

quinque -cru de terra vacante in prospectu prefati


637 2. opus - opusculum 638<br />

castelli. CARTIJL. S. Nicol. Pictav. p. 40,15 (a:1068) VI<br />

-era terre in territorio. C&wrui.. Casteliar. 5 p. 7<br />

(e. 1171) pratum, ... vbeam ... et quinque -en vinearum<br />

ultra aquam. CARTUL. Ceisiniac. 105 p. 112 (s.d.) una<br />

vinea que adheret orto de tribus -eribus.<br />

2. opus, -eris n. I) subst. n. : besoin, nécessité : A) en<br />

général: DicuiL. mens. orb. VIII 36 (éd. Tierney p. 83)<br />

hommes Gangis fontem qui celant quod nullius esce -us<br />

indigent, sed tantum odore vivunt pomorum siivestrium.<br />

Dia. Otton. 124 (a. 940) ut eligere inter se abbatissani,<br />

quando -us contigerit, licentiam habeant. DWL. Otton.<br />

111 13 (a. 985) : licenciam ... inter se eligendi abbatissam<br />

quocienscumque -us et usus evenerit. CUaAN. transi.<br />

Max. II 33 : quando concupiscimus... cibum preter<br />

tempos aut preter -us.<br />

B) ad -us : pour les besoins matériels : 1) d'une<br />

personne: THEGAN. Ludow. 9 : ante eos misit misses<br />

suos preparare eis quicquid desiderabant ad -us eorum.<br />

CARTUL. S. Lupi Escer. 57 p. 57 (a. 1149) : quecumque<br />

ad usum sive ad -us predictorum fratrum per castrum<br />

iliius ... deportarent. CAItTUL. S. Bened. Floriac. 168,11<br />

p. 382 (a. 1155) creditionem in cibis ad nostrum et<br />

regine -us ... persoivendam. CARTUL. capit. Agath. 13<br />

p. 24 (a. 1162): pisces ad -us presbiterorum et aliorum<br />

ciericorum. VITA Adaib. Prag. I p. 16 duo iecti : unus ad<br />

suum -us, alter pro quiete fratris. 2) d'une chose : CARTA<br />

XII s. in. (Perrin, Recherches sur la seigneurie rurale en<br />

Lorraine app. 4 p. 720) : in medio marrie, ad -us vinee<br />

XX pondera paxiliorum incidere. CARTUL. Magalon. 64<br />

p. 129 (a. 1137) : ligna, quantum ad -us dormis sue ... in<br />

usum cremandi sufficiat. ACTA fleur. Leon. 94 p. 144,30<br />

(a. 1172): oleum ad -us lampadorum perpetuo ardentium.<br />

ACTA pont. Rom. Gall. 1V 201 p. 346 (a. 1179)<br />

aquam ad -us unius molendini. GUaI. CASS. II 1193<br />

p-35 (a. 1191) : omnia utensilia ad -us tincture. noter<br />

l'emploi du plur.: ACTA pont. Rom. Gall. 11137 p. 231<br />

(a. 1173) : ligna viva et mortua ad -era predicte grangie.<br />

3) d'un animal: entretien CARTUL S. Florent Angl. 11<br />

p. 174 (a. 1069-70) : virgam terre ad -us porcorum<br />

eorundem monachorum. DIPL. Colom. p.34 (a. 1109)<br />

predium ... ad -us pecudum. Doc Lugd. 12 p. 25 (a. 1100-<br />

50) : pascua ... ad -us animalium, tain nemoribus quam<br />

priais. RODULF. TRUD. gesta Trud. VII 3 P. 265,28<br />

herbam ad -us equorum.<br />

II) indécL, dans des expressions verbales: A) (impers.)<br />

-us est : il est besoin, ilfaut: 1) absol. : EGBERT. LEOD. rat.<br />

schoi 1196p. 47 : cum aliquis plus quam -us sit irascitur.<br />

ACTA duc. Nom. 130 p-303 (a. 1053) : nunc et semper,<br />

quocumque -us sit, testes erunt. 2) suivi d'un compl.<br />

indiquant ce qui est nécessaire: a) au gén.: LIUTG. Greg.<br />

3 : ubi ... maxime -us erat doctrine iliorum. Csus<br />

Petrish. 3,15 : in bec ... articuio mortis -us erat oportuni<br />

adjutoris. noter l'emploi elliptique : BERNARD. Maiach. 16<br />

p. 325,16: quid -us piurium. b)à l'abl.: Hgcvrsv. Pafn. 7, 2<br />

p. 174: -us est tuojuvamine. Oiw. Vn. hist. XII 43 t. IV<br />

p. 468 : multis sermonibus hic modo non -us est. GmD.<br />

topogr. 112 p. 36 : quibuscumque precipue ad vivendum<br />

viribus -us est et violentia. 3) suivi d'un compL indiquant<br />

qui a besoin, au dur. : BERNARD. epist. 75 col. 189 : quia<br />

sibi, ut scis, -us non est. 4) suivi d'un infinitif: LIuTG.<br />

Greg. 4 : quid -us est dicere de ilia disceptatione. Lupus<br />

epist. I p. 10: que vos eorum merito sit remuneratio<br />

secutura non -us est dicere. 5) suivie d'une complétive<br />

lu introd. par ut : THIETM. 8,12 : non est -us, lector ... ut varii<br />

favore vuigi de mea proficuitate credas. UDALR. consuet.<br />

Ciun. 17 col, 653A : de cantu ... misse mortuorum non est<br />

muitum quod -us sit ut dicatur. 6) suivi d'un gérondif ou<br />

d'un adj. verbal: THEGAN. Ludow. 50 ex. : quid subiectis<br />

15 fadant, nulli interrogandum -us est. WIDuK. 2,36 p- 97<br />

quotienscumque ... sit -us corona portanda.<br />

B) emploi personnel: être utile: 1) absol. : CARM. de<br />

Tim. 77 : haud -us est ratio, sapientia railla necesse est.<br />

CERBAN. transi. Max. III 19 : unicuique quod -us est<br />

20 prebens. 2) avec le dat. : Ivo epist. I p. 96 : non est -us<br />

sanis medicus, sed male habentibus (cf. Matth. 9, 12 et<br />

Marc. 2, 17). LEGEND. Steph. maior. p. 385 : episcopia<br />

suppeliectionibus ... secundum quoi] unicuique -us fuit<br />

decoravit. noter l'expression : Arr'w. Fuid. Ratisb. a. 896<br />

25 p. 127,34 : tex exercitum .. interrogavit quid facto -us sit<br />

(cf. Ono Fins. gesta 1,14. J0H. WIGORN. chron. p. 56).<br />

3)construit avec ad et l'accus. : FuLco. MuID, nupt. II<br />

484 : sanguis ad exangues -us est velut anguis ad angues.<br />

Cl -us habeo : avoir besoin : I) avec l'accus. : JoH.<br />

30 FISCANN. conf. theol. III p' 180,1220: multa namque<br />

mihi defienda sont et multas -us habeo lacrimas.<br />

2) construit avec l'abl. : HROTSV, epist. 16 p. 419,38 : non<br />

sani -us habent medico, sed male habentes (cf. Matth.<br />

9,12 et Marc. 2,17). GAUFRID. S. Via. microcosm. 107<br />

35 p. 118,31 : -us habemus penitentia ut salutem inventa-<br />

MUS. CARTUL ord, Teut. (Thur.) 2 (a, 1200) : area<br />

quadam ... ad hospitale pauperum ... -us habentes. 3) suivi<br />

d'un inf. : ANNAL. Lauresh. a. 802 : qui jam -us non<br />

abebant super innocentes mouvra accipere. HRABAN.<br />

40 homil, II 159 coi. 448: apostoli ... nequaquam per<br />

angelos ... -us habebant doceri. GuILL ALB. Rip. arithm.<br />

p ' 191 : de pictura quidem non -us habeo respondere.<br />

4) suivi d'une complétive introd. par ut : UDALR. consuet.<br />

Clan. II 3 col. 701' : [novitius] -us quoque habet ut signa<br />

45 diligenter addiscat.<br />

opusculum, -i B. 1) opuscule, petit écrit: WALAHFR,<br />

hort. 428 : commendatio -i de cuitura hortorum.<br />

Gonnsc. SAX. pred. p. 236, 11: quando sancti Hieronimi<br />

-a lego. HRABAN. epist. 15 p. 404,1 : -um Rhabani Mauri<br />

50 ad Hiudowicum imperatorem in XII capitulis comprehensum.<br />

GE5TA abb. Fontan. XIII 4 p. 104 : ex -is beati<br />

Gregorii pape volumen I. GERBERT. epist. 86 p. 114,16:<br />

Tuiliana -a vel De te pubiica. BERNARD. gratia proi.<br />

p. 165,5: -uni gratia et libero arbitrio.


639 1.ora 640<br />

2) petite construction : ADAM PARVIPONT. utens.<br />

p. 127 edificii formam admirari cepimus. In menianis<br />

autem illis nichil egregie spectabile est preter celii et<br />

pincelle -a, quibus inspectis phalam ascendimus.<br />

3) action, oeuvre: a) acte juridique: CARTUL. cath.<br />

Amb. 1 10 p. 16 (a. 1081-1102): litteris adtestantibus<br />

quoddam nostre parvitatis -uni cognitioni presentium<br />

futurorumque intimare. b) dans l'expression Veneris<br />

-uni ALAN. INS. planer. nat. p. 463 : Medea veto,<br />

proprio fluo novercata, ut ingIoium Veneris opus<br />

construeret, gloriosum Veneris destruxit -um.<br />

1. ma, -ef formes: aura: C,&ITÛL S. Cucuph. 1 130<br />

p. 105 (a. 978). hora : P0ErA SAXO 3,56 et passim.<br />

HROTSV. gesta 623 p. 222 et passim. DIPL. Heur. IV 128<br />

p. 168,14 (a. 1064). BERNARD. MORL. reg. 166 p. 71. Ono<br />

FRIS. gesta 2,13. AcTA Ludov. VII 451 p. 418 (a. 1161-62).<br />

etc..<br />

1) bord, extrémité : A) s'appliquant à un objet quelconque:<br />

GERBERT. astrol. p. 118 : in extremis tabule -is.<br />

CALIXT. II libeli. n3irac. a. 1104 col. 1371-72 : peregrinus<br />

supra -am navis sedens cecidit (cf. GALBERT. BRUG.<br />

Karol, 71 p. ils). RODULF. TRUD. gesta Trud. VI 7<br />

p. 257,6 : calicem ... argenteum, intus et circa -as exterius<br />

deauratum. Huco S. VICT. pract. geom. 1 503 p, 41:<br />

decurrens per extremam -am eminentis prerupti deorsum.<br />

PgrR. Ric,. Aurora Il act. apost. 978 p. 166:<br />

monstraverat angelus illi,/ quod neque tot capitum<br />

caderet brevis -a capilli. spéc., bord d'un vêtement<br />

(PAnAS : -a, finis vestimentorum. UGUTIO s.v. hora : cum<br />

enim ... extremitatem vestium designare volumus scribi<br />

debet hoc nomen sine h.) LEx Frision. 14,5 : tenens eum<br />

per -am sagi sui. ANDR. FLOR. mirac. Bened. III 2 p. 220:<br />

ab -a manioc inclusum servilis testimonii obolum.<br />

BERNARD. serin, de temp. 2 p. 355,5 : hoc unguentum,<br />

descendit et in -am vestimenti, ut ne minima quidem<br />

fimbria careat unctione. HERBORD. Otton. p. 91 easdem<br />

camisias aurifrigio in -a capicii et sutura humerali<br />

ornari eis fecit. PETit. RIGA Aurora I Reg. 1 481 p. 266:<br />

scidit -am /vestis. au plur. : GALBERT. BRUG. Karol. 58<br />

p. 94 : usque ad inferiores lorice -as.<br />

B) s'appliquant è une limite topographique : 1) lisière<br />

(d'une forêt): GIRALD. expugn. II I p. 309 : cum ... in<br />

silve ipsius -a in insidiis latitassent.<br />

2) limites d'un territoire, frontière : ADREVALD. transi.<br />

Bened. 8 p. 8 : jamque -as finium suarum attingentibus.<br />

3) rives (d'un fleuve) : POETA SAXO 3,56 : aquiionales<br />

per fluminis horas/ Danubii. Don... Heur. IV 128 p. 168,14<br />

(a.1064) : circa horas Reni. GUIBERT. Nov. vita II 6<br />

p. 125 : super -am aque deambulaturus descenderat.<br />

GAUFRID. BRETOL. Ham. 26 p. 531,3 : cum ad -am<br />

fluminis iuxta plancam accessisset.<br />

4) rivage (de la mer): HROTSV. Pel. 324 p. 60: litons<br />

extrema viderunt corpus in -a / inter grandisonas agitari<br />

martiris undas. Doc. cath. Ovet. 28 p. 111 (a. 972) : per<br />

totas Asturias usque in -a maris. CARTUL. S. Emil. Cocu!.<br />

247 p. 252 (a. 1082) : illa ecclesia ... in -a maris. Ono<br />

FRIS. gesta 2,13 : usque ad Adriatici equoris horam<br />

protenditur. GUILL. TYR. hist. ver. transm. VI 9 p. 249<br />

$ duo miilia electorum equitum ad -am maritiman<br />

dirigunt. avec un adj. géographique: SAEW. p. 253 : tertio<br />

veto milliari hora egyptica ... cannes summersi essemus.<br />

11) région, pays: A) en général: 1) s'appliquant à un<br />

territoire continental ou maritime : l-IRoTsv. gesta 623<br />

10 p. 222 : Alpibus accinctas altis intraverat boras. WAL-<br />

THARIUS 8 : litons Oceani sed pertransiverat -as.<br />

2) souvent avec adj. iidiquant l'éloignement : POETA<br />

SAXO 3,503 : venit apostolicus terrarum poene supremas/<br />

iam penetrans boras. HROTSV. gesta 629 p. 222 : audacter<br />

15 satis ignotas pertransiit boras. VITA Amant. Engol. 14<br />

p. 346,5 : ut ex remotissimis etiam -is longinquis ad<br />

sanctitatem eius devoti quique accurrerent. THEOB. VERN.<br />

Gumm. 134 p. 169 : longinquis rediens exercitus -is.<br />

3) par extension, dans des expressions signifiant un<br />

20 point cardinal: WALTHARIUS 1130: occiduas vergebat<br />

Phoebus in -as. Moyses PERGAM. Pengam. 41 p. 207 : a<br />

sous nascentis ... -a.<br />

B) précisé par un adj. de caractère géographique ou<br />

ethnique: 1) étendue, pays: PorrA SAXO 1,132 : tales<br />

25 Italicis dum tes agerentur in bons. WALTHARIUS 483 : hic<br />

tantum gaze Francis deducat ab -is. CARM. var. III 46,1,<br />

9 : Marcus, quo Libicis sub presule vivitur -is,/ urbis<br />

Alexandri voluit sub sede locani. ANNAL. Altah. a. 1054<br />

p. 50,16: orientalem ... Baioarie -am.<br />

30 2) territoire avoisinant une ville: POnTA SAXO 4,69<br />

SpoletanisCarolus regressus ab bons /ad Ticinum redut.<br />

CARTuL. Anian. 170 p. 305 (a. 1175) : ab -a Narbonensi.<br />

C) expressions avec patnius, propnius etc. signifiant<br />

patrie: ALCUIN. carm. I 66 p. 171 : contentus propriis<br />

35 sese defendere in -is. CAND. FULD. Eigil. 111,3: patniis<br />

evectus ab -is. HROTSV. gesta 667 p. 223 : ne patrias<br />

redïret ad -as. POETA SAXO 2,38 : patrie ... ah -is ... petivit<br />

/ auxilium.<br />

D) endroit, lieu : CARTUL. Bean. 71 p. 44 (a. 1098-99)<br />

40 in codent veto Ioco et in eadem -a Hugerius de Gorzon<br />

auctonizavit. ACTA Ludov. VII 451 p. 418 (a. 1161-62)<br />

concessit ... de ruptis bonis et isardis de nemore Beate<br />

Marie. CJcruL RipaIt. 350 p. 118 (a. 1193): prima pecia<br />

iacet in -a ubi dicitur Semedella. spéc., en Ligurie: place<br />

45 publique : OBERT. SCRIBA a. 1186, 225 p. 83 : actum larme<br />

in -a Sancti Donati. ib. 235 p. 87 actum lanue in brolio<br />

in -aCalderaniorum. GUILL. CASS. 168 p. 29 (a. 1191): in<br />

domo sua quam habet in civitate larme, in -a Sancti<br />

Ambroxii.<br />

50 E) en poésie, dans des expressions métaphoriques pour<br />

signifier : 1) la vie terrestre : WALAHFR. bort. 45<br />

lumbnicos revocans in luminis -as (cf. Virg. Georg. II 47).<br />

HROTSV. gesta 398 p. 215 : presentis vite discessit ab -is.<br />

VITA Martin. Turon. XVI 21 p. 24 post bec nec longum


641 2. ors - oraculum 642<br />

superis concessit ab -is,<br />

2) l'enfance et la vieillesse : RAnIER, epist. 7 p, 33,25 : a<br />

pueritie -is in -as senectutis.<br />

2. ors, -e f [ore] pour oratio prière, dans l'expression<br />

-am facere COD. Bar, I 18 p' 31 (a. 1032) ut ... -am<br />

Domini nostri Jesu Christi ibi faceret,<br />

3. on, -cf [os] forme hora LAMB. ARa hist. Ghisn.<br />

154 p' 642, 30. 1) bouche : A1MOIN. FLOR. mirac, Bened. I<br />

4 p' 103 qui hec verba venusta resolvit -a.<br />

2) embouchure: LAMa. ARa hist. Ghisn. 84 p' 600,14<br />

iuxta Siiviacas -as (cf. ib. 154 p. 642,30).<br />

4. ors, -e f [suéd. et danois ôre] (cf. J.H. Round, The<br />

Dom esday « Ora » dans E. H. R. XXIII, 1908, p. 283-85.)<br />

monnaie de compte de valeur variable en territoire anglosaxon:<br />

1) en général: valeur non précisée : Lia. Domesd.<br />

fol. 219a col. 1: reddit ... de dono regine et de feno X<br />

libras et V -as. ib. fol. 336b col. 2 : Lagemanni qui<br />

habebant infra domos suas sacam et socam et super<br />

hommes sues, preter geld et heriete et forisfacturam<br />

corporum suorum de XL -is argenti. HARIULF, chron,<br />

Centul. IV 24 p. 244 : est et allia villa que vocatur Acra,<br />

obi habentur hospites Il, molendina III, que solvunt<br />

XXXV -as denariorum, DIPL. Dan. I 2,88 p. 168<br />

(a. 1145): marcam dimidiam cantores, s'mgulas -as<br />

diaconus, -am subdiaconus. FEOD. prier. Dun. p- 115<br />

note (XII s.) : pro heriet dabit VI -as, pro merchet VI -as.<br />

Lia Bold, p' 42 (a. 1183) et reddit II -as de firma.<br />

2) valant 16 deniers : CHRON. Abbend. II p' 30<br />

(a. 1087-1100) : duas -as, id est XXXII denarios, LEGES<br />

Aethelr. (Quad.) 9,2 p- 236 : et eorum singWum signetur<br />

ita car quod XV -e libram faciant. Lains quattuor<br />

burgorum LX (a. 1124-53) (Acts of the parliaments of<br />

Scotland I p- 32) dabit ses -as, id est octo solides ad<br />

forisfactum.<br />

3) valant 20 deniers : Lia. Domesd, fol, la, col, 1: XXti<br />

IllIor lib. de denariis qui sunt XXti in -a. ib, fol. 2b<br />

reddit XVIII libras denariorum de XX in -a.<br />

orabecela, orum n, pl. [ong, et sens inc.] CARTA a. 942<br />

(Bol. Com, Orense VI, 1918-1922, p' 260) : calice ex auto<br />

et gemmato uno ... vasa vitrea, concas aeyralis II,<br />

arrodomas sic aeyralis IX et -a, vizach, szutas de mensa<br />

tandem XX.<br />

orabilis, '-e indulgent, accessible à la prière: VrrA<br />

Conw, II 8 p' 460, 25 : de cetero -us [antea inexorabilis]<br />

efficitur [rex].<br />

orabum, -i n, r. orobus.<br />

orachim, -i n. y. oraculum.<br />

oracutum, -i n. formes: horaculum : Doc. Luc. V 2<br />

p. 610, coi, 1,13 (a. 893). oraclum : EKKEII. IV bened. 112,<br />

64.<br />

I) sens issus de orare : parler : A) voix : Acius Pont.<br />

Cenom. p. 409 (XI s.) : dum orationem haberet ad<br />

populum .., tali resonabat -o acsi demonum legiones eius<br />

ore murmur exprimerent.<br />

B) parole: 1) conversation, échange de paroles: Eris'r.<br />

var. II suppl. 7 p- 625,29 : me ., dignata est vestra sagax<br />

prudentia .,, accersire vestre sollerti presentie mecumque<br />

habere -um,<br />

5 2) exposé, récit: BERTHOLD. CONST. annal. a. 1073<br />

p. 276,6 : crebris revelationum -is pro occultis et<br />

neglegentiis suis monitor .., fratrum existens, ib. pref.<br />

p ' 268,34 : visionis huius et sermonis non parum<br />

stupefactus -o.<br />

10 3) exhortation, enseignement (d'un sage, d'un saint)<br />

VITA Galli 1038 : dulcia depromsit populis -a Gallus.<br />

VITA Willeh. 9 : doctrina eius duplici prefulgebat -o,<br />

dum quod predicabat ore, confirmabat exemple. CAa-<br />

'ruL. S. Crue. Aurel, 63 p. 124 (a. 975) : cuiusdam viii<br />

15 sapientis admonemur documentis ... Horion ... et aliorum<br />

incitationibus -orum instructus. WIBALD. epist.<br />

310 med. : ad consuetum vestri consilii -um refugimus.<br />

STEPH. TORNAC. epist. 47 p' 61 (a. 1179): Ypocratis et<br />

Galieni discipulos ,.. consulendo, incerta ab eis -a<br />

20 reportans.<br />

4) inspiration, expression de la volonté divine (J0H.<br />

S,aaisa. policr. 1115 p' 92,11 : -um ... divina voluntas ore<br />

hominis enuntiata) : a) absoL: THANGM. ?transi. Epiph.<br />

3 : cum ille .., ossa sanctorum furtim surripere vel absque<br />

25 -i premonitu transferre quasi presumptionis duceret.<br />

b) avec adj. : VrrA Wulfr, p. 672, 10 : divino aihmonitus<br />

-o, redut ad .. coenobium. ib. p. 663,9 : superno -o in visu<br />

ammonitus ut genti Fresionum verbum Domini<br />

evangelizaret. HRABAN, epist. 15,9 p- 413,20: prophete<br />

30 se peccasse ,.. pronuntiaverunt et ,.. angelicum -um<br />

impetraverunt. THANGM. Bernw. pro]. : his . angelicis -is<br />

persuasus. c) avec compl. au gén. : LAMa, HatsF. LuIl. 5<br />

p' 314,28 : cuius verbis non minor fides habebatur, quant<br />

si quis Dei -um consuluisset, LUDOW. Gram. epist. ad<br />

35 Hadr. 1: -o Spiritus sancti petimus. C.kRruL. Bond. 369<br />

p' 277,1 (a. 1169) : vit ,.. admonitionis divine compunctus<br />

-o. d'où: volonté divine: GAUFRID, GROSSUS Bernard.<br />

Tiron. 47 p. 233E: illudque quam maxime divinum -um<br />

recolens.<br />

40 5) oracle: a) prédiction (UGUTI0 S.V. sompnus : per<br />

amonicionem alicuius honeste persone, sicut sui ipsius<br />

angeli, vel sacerdotis, Deus nobis annunciabit quid sit<br />

venturum et quid non et tunc dicitur -um, ALoint.<br />

CLAR, ? spir. et an. (Beitràge z, Gesch. Phil. M. A. XIII, 1<br />

45 p' 124) : est -um cum in somnis parens vel aliqua sancta<br />

gravisque persona seu sacerdos, vel etiam Deus eventurum<br />

aliquid aperte vel non eventurum, faciendum vel<br />

devitandum denuntiat) : cl) oracle païen : FRECULPH,<br />

chron, II, I 2 col. 1117c nativitatem et pacem, non<br />

50 solum divini eloquii scripta, sed etiam gentilium -a longe<br />

prius predixerunt. HR0TSv. Mar, 578 p- 21 : veterum ... -a<br />

vatum. spéc. : réponse formulée par la divinité (PknAs<br />

-ton, celeste responsum) : REMI. comm. Mart. Cap. I 7,<br />

19 p- 78,20 : cum ubique Apollo obscura daret responsa,


643 oraculum 644<br />

ibi aperta et manifesta consulentibus -a date solebat.<br />

BERNARD. TRAIECT. comm. Theodol. introd. 110 p. 62<br />

est epithium [carmen] quo -a et maxime Apollinis<br />

descripta sunt. ) prophétie: THIETM. 1,13 : ut discat<br />

incredulus vera esse prophetarum -a. BERNARD. land.<br />

milit. 21 p. 231,18 : ut taceam -a prophetarum. GUILL.<br />

TyR. hist. Ter. transm. VIII 22 p. 359 : ita ut illud<br />

prophete impletum ad literam videretur -um. ENGELH.<br />

WIRZ. Burch. p. 13,2 : Christi pontifex Bonifacius<br />

prophecie spiritu repletus huiusmodi prorupit in -a.<br />

b) révélation divine: ANGELOM. Luxov. reg. col. 4248:<br />

-um namque vocatur, cum vel divina hominibus vel<br />

angelica allocutio cum secretorum quorumque revelatione<br />

conceditur. AUDRAD. revel. p. 387 : tant evidens Dei<br />

-ma, pavescentes. RICHARD. S. Via. stat. int. hom. col. 15<br />

1117': vere aliquid magnum, vere aliquid profundum,<br />

imo et saluberrimum esse debuit, quod ex ore Dei sonuit,<br />

quod de divino -o manavit.<br />

6) texte des Écritures, les Saintes Écritures : ErnsT. var.<br />

II p. 346,31 : sententias ex divinis -is promulgatas et a 20<br />

sanctis patribus. JONAS AuREL. inst. reg. col. 292" : sunt<br />

et alia utriusque Testamenti -a copiosa. PRUD. pred. col.<br />

1284" : ut apertissimis -orum divinorum testimoniis<br />

resultare minime dubitetur. ABRO FLOR. can. 8 col. 481<br />

per ducatum Evangelii non recedat a divinis -is. 25<br />

C) lieu où la divinité s'exprime : 1) oracle, lieu où l'on<br />

interroge l'oracle : Lis. Landav. p. 4 : redii ad -um et ut<br />

solitum dixerunt ad famulum. 2) l'arche d'alliance et,<br />

spécialement, le propitiatoire (couvercle de l'arche)<br />

FLOR. LUGD. rnvect. 63 p. 381 : nescis in sancta sancto- 30<br />

mm, id est in -o, numquam sacrificia solere offerri.<br />

AYNARD. p. 622: -um est propitiatorium. ACARD. AR-<br />

ROAS. tempi. Salorn. 283 : Cherubinque duo ... fecit in -o.<br />

ADAM SCOT. trip. tabern. 1, 25, 59 col. 676D factum est<br />

propitiatorium aureum, id est aureatabula, eius longitu- 35<br />

dinis et latitudinis cuius est arca, ut eam tegere posset de<br />

spissitudine eius non legitur. Hoc dicebatur -um, quia<br />

Deus de loco isto responsa dabat.<br />

D) décision écrite, acte (d'une autorité) : DIPL. Ludow.<br />

Germ. 13 p. 15,39 (a. 833): eandem constitutionem ... -is 40<br />

suis confirmaverunt. DIPL. Karlom. 8 p. 296,31 (n. 877)<br />

precepta regum Langobardorum ... per eadem auctoritatis<br />

-a confirmaverunt. CONST. 1162 p. 225,17 (a. 1157): si<br />

en que a predecessoribus nostris ... statuta ... sunt nostris<br />

-is roboramus. Pria. BLES. epist. 82 col. 254 0 ut 45<br />

quicquid contra principale -um venditum aut donatum<br />

vobis fuerit, confiscetur. Vlt4c. K&rit. chron. p. 180:<br />

divino cuius pape -o principatus Kazimiri confirmatur.<br />

par extension : autorité (d'une loi) : CARM. But. B 123, 9<br />

si legis -o/ vellent non abuti. 50<br />

E) nom, et plus spécialement vocable : VITA Balder- S<br />

p. 726,18 : beati Johannis Babtiste -o dedicavit [abbadam].<br />

11) sens issus de mure, prier : A) prière : THANGM. ( ?)<br />

transi. Epiph. 5 : jejuniis fisus simul et -o ... ecclesiam<br />

adiit.<br />

B) manifestation du culte : Acrus pont. Cenom. p. 300<br />

(IX s.) : pontifex ... imperatorem cum silentio et ymnis et<br />

canticis sive crucibus sive ceteris divinis -is ... suscipiens<br />

(cf. GESTA Aldrici p, 10).<br />

C) lieu de culte : I) en général: P pis : -a sont templa<br />

ubi oratur. HIST. de via Hier. 60 p. 195 : Turci<br />

foedaverunt ecclesiam Sancti Petri et de illa domo Dei<br />

fecerunt tria -a diabolo. VITA Amant. Engoi. 14<br />

p. 346,29 : Eparchium, ad cuius -i monumentum eternum<br />

fornix in summitate murorum perspicitur ... ubi eum<br />

dormitantem monuit Deus quatinus illam incoleret<br />

perpetuo urbern. dans l'expression ecclesie -ont : PASS.<br />

Ragn. p. 209,28 : augmentum capere dinoscitur devota<br />

mens fidelium dura ecciesie frequentans -un, audit<br />

miracula martirum.<br />

2) église, sanctuaire dédié â un saint (très souvent lieu<br />

de pèlerinage) : a) en général: VITA Magni Fauc. I 49<br />

construere in hoc loco -um ad honorera tue.<br />

THEOD. PALID. annal. a. 817 : ostenso ad reliquias<br />

Marie miraculo et constructo in eius veneratione -o, in<br />

locum .. Hildenesheim sedes episcopalis translata est.<br />

Huco PicrrAv. chron. Vizeliac. 11 494 p. 426: eidem<br />

Beati Jacobi -um adeunti. b) dans l'expression -a sanctorum<br />

: PASS. Desid. et Reg. p. 56,14 : limina apostolorurn<br />

et reliqua -a sanctorum. DwL. Otton. I 412 p. 562,23<br />

(n. 972) : concedimus etiam cellas et -a sanctorum que<br />

hediûcata sont per universa Ioca sub ditione nostra.<br />

MEM. Milano III p. 504,2 (a. 1008): in Jerusalem ad<br />

limina Sancti Sepuicri et centis -is sanctorum Deum<br />

adorare. PETR. TUDES. hist. XII 5 p. 86 : episcopum ... qui<br />

-a sanctorum puro corde consecraret. c) sanctuaire<br />

d'une abbaye (synonyme d'abbaye): ERCONR. Libor. 16<br />

p. 86: pervenimus mirificum ad Sancti Medardi -um.<br />

TRANSL. Bened. in Gall. p. 84 : ad beatissimi archangeli<br />

Michaelis -um, in monte qui Garganus dicitur. CARTUL.<br />

Sahagun 700 p. 161 (a. 975) : in -vin fratrum Sancti<br />

Michaelis. HuGo PIcTAv. chron. Vizeliac. 11 62 p. 414<br />

cum Vizeliacensis ecclesia ... polleret ... -o beate<br />

famulatricis Dei Marie Magdalene.<br />

3) chapelle, petite église distincte de l'église paroissiale<br />

ou monastique dont elle ne possède pas les droits: CMiT.<br />

reg. Franc. I I p. 332,2 (a. 825 ?) de consecratione<br />

baptismalium ecclesiarum aut senodochiorum seu -orum.<br />

DIPL. Loth. I p. 99,12 (a. 835) : omnes preshiteri et<br />

parrochia Cremonenses tant de piebibus quamque et de<br />

-is. COD. Ar. I p. 151 (a. 853) : monasteria et baptisteria<br />

cum eorum -is seu pertinentiis. Dia. Bereng. I 31<br />

p' 94,11 (a. 900): matrem ecclesiam cum sacerdotibus et<br />

ecclesiis baptismalibus atque -is omnisque rebus ad<br />

eamdem sedem pertinentibus. DIPL. Fleur. 11 285 p. 338,9<br />

(a. 1014) : cortem in Asilecto cum -o Sancti Viti et Sancti<br />

Donati.


645 orailla - oramen 646<br />

4) oratoire, lieu de prière privé : a) distinct de la<br />

chapelle: Dn'L. Otton. I 380a (a. 969) : ecclesia curai<br />

omnibus rebus ad se pertinentibus, plebibus videlicet,<br />

abbaciis, curtibus, capellis, -is, massariciis. Di pu Otton.<br />

II 130 p. 147,11 (a. 976) cum castris, capellis, -is,<br />

massariciis. b) dans un ermitage: Wvrr. Gall. 10<br />

p.262,14: in abditis istius heremi aptum locum ad<br />

construendum -um habitaculumque congruum. c) dans<br />

un palais : MIRAC. Martial. 1 13 p. 554": in -um regis<br />

ingressus est.<br />

5) monument destiné d recevoir les reliques d'un saint<br />

Titpjçsi. Fluneg. p. 226 sanctas reliquias referentes in<br />

sanctam Dei ecclesiam inthronizant, ac in sucre, peribolo<br />

retro altare sancte virginis Hunegundis intra pyramidem<br />

quod nos -ont dicimus, digno eum obsequio componunt.<br />

orailla, -e f [ora; cf anc. fr. maille] forme oralla<br />

ACTA Heur. 11 114 p. 219,18 (a. 1156-59).<br />

orée, lisière (d'un bois) : ACTA Heur. 11,40 t. I p. 46,16<br />

(a. 1151-53): totam terram de Longo Campo que in -a<br />

foreste est de Roummare (cf. ib. 114 t. I p. 219,18<br />

[a. 1156-59]).<br />

I. orale, -is n. sive oralis, -is m. [os, cris] forme oral<br />

CMrruL. Sahagun 767 p. 176 (a. 996).<br />

oral, voile de tissu précieux : 1) à usage liturgique<br />

DIPLOM. Astur. 11192 p. 367, 154 (a. 908) -es auri filo<br />

textos III. CARTA a. 942 (Bol. Com. Orense VI, 1918-22,<br />

p. 259) : duas planetas urtiones, -es IX ex quibus unum<br />

aureo et argento compositum. CARTA a. 998 (Esparia<br />

Sagrada 40 p. 409) : -e aureo textile pretioso. CARTA<br />

a. 1019 (Steiger dans Festschrift J. Jud p. 639) -es<br />

diagonales auriteste 1. gregisco I. COD. Cavens. VIII 1252<br />

p. 26,23 (a. 1057) : psalterium nourri, campana una. -e<br />

unum. REG. S. Ang. in F'orm. XI p. 35 (a. 1065)<br />

ammictum court liste oriola una. -e ad acu unum.<br />

2) voile de moniale: WOLFHARD. Waldb. 2,2 (1)<br />

p. 544,49 : risile quo super aurem -e confixerat, casu<br />

perdidit. CARTUL. Julliac. p. 29 (a. 1196) : mille solides<br />

ad emenda -ia monialibus.<br />

3) voile defite : REMIG. comm. MarI. Cap. IX 478,15<br />

t. II p. 307,2 : « flammea », id est opercula capitis<br />

virginalis. Cum vero singulare flammeum est, -e videlicet<br />

rubeum, unde capita sponsi et sponse velantur. CARTA<br />

a. 1145 (Besta, Usi Nuziali Veneto p. 214) : bindas duas<br />

de sirico et quatuor -es de Modone. GUILL. C..ss. I 311<br />

p. 126 (a. 1191) : -ta II sete ... -ia II uni. u. aussi oralium et<br />

orarium.<br />

2. orale, -is n. sive oralis, -is m. [ong. inc.] (en Italie du<br />

Nord) mesure de capacité pour le sel : COD. Lang. 950 col.<br />

1672b (a. 998) salis -es quattuor (cf Muratori, Antiq. II<br />

col. 29). DIpL. Cotir. II 162 p. 214,8 (a. 1031) cum<br />

uniuscuiusque ravis solito censu, per unamquamque<br />

videlicet navim salis -es quattuor. DIPL. Heur. III 351<br />

(a. 1055) : Cremone autem si ... quisquam negotiatorum<br />

aliquod negotium de sale fecerit, duo -la persolvat.<br />

REG. Mant. 84 p. 59 (a. 1058) per unamquamque navim<br />

salis -es IV.<br />

oraletus, -i m. [cf. orlus 2] bordure ( ?) : BONvILL. 238<br />

p. 131 (a. 1198) : -um de perlis et centuram I vermiliam<br />

Idonis Tabaci per lib. V.<br />

I. oralium, -i n. [forme issue d'un croisement de 1. orale<br />

et de orarium] formes: oralius : OBERT. SCRIBA a. 1190,<br />

586 p. 231. oralum Coo. Cavens. VIII 1252 p. 26,19<br />

(a. 1057). oralus : REG. S. Ang. in Form. XI p. 35<br />

10 (a. 1065). oral, voile de tissu précieux : 1) à usage<br />

liturgique: Con. Cavens. VIII 1252 p. 26,19 (a. 1057)<br />

alia planeta de lino, corda oralum unum de serico cum<br />

aplictum. Alio orale de linum cum lecte. REG. S. Ang. in<br />

Form. XI p. 35 (a. 1065) : orali serici duo.<br />

'5 2) voile féminin: OBERT. SCRIBA a. 1190, 277 p..11O:<br />

Ermeline Codegaçe ... unum palvellum. unum -um. ib.<br />

586 p. 231 : Alamandre .. duos -os sete ... Bellexori unum<br />

-um sete.<br />

2. oralium, -i n. [forme dissimilée de orarium] livre<br />

20 liturgique : CARTUL. Silos 17 p. 17 (a. 1067) : meos<br />

codices ... pneumato antifunario et orationum et manuale<br />

et comicum et ordinum et imnorum et -um. u. oranium,<br />

oralla, -e f y. crailla.<br />

oralogium, -i n. y. horologium.<br />

25 oralum, -i n. et malus, -i m. y. onalium.<br />

oran, -lis n. y. horama.<br />

oramen, -mis n. [oro] prière: A) adressée à Dieu<br />

1) prière, oraison: Taeou. AMORB. Firnt prol. p. 25,9<br />

peculiaris -mis gratia, divinitus instinctus ... Romam adiit<br />

30 devotus. CIIRON. Ebersb. I p. 11,21 : thus ... rectam fidem<br />

et devotionem -mis significat. au plur. : TRANSL. Eugen.<br />

Diogil. 36 p. 56,30 : totam peragens noctem cum -imbus.<br />

ECBAS. capt. 425 : genu curvavit, simul bec -ma fudit.<br />

2) récitation d'une prière : CONST. 1 6 p. 14,5 (a. 948)<br />

35 recitato primitus evangelio, -ineque frnito. THEOD. EUCH.<br />

mirac. Celsi 11 : fmito tandem pauculis -me vertus.<br />

3) prière à l'intention d'dutrui : THIE1M. 8,12 : assiduo<br />

-mis ac elemosinarum medicamine mihi diu fetenti<br />

succurrens. Episî. Tegerus. 1 97 (c. 1000) : vestri<br />

40 fulciminis atque -mis ... satis indigeo. de là : intentions de<br />

prière, service de prières : DIpL. Conr. 1117f (a. 1031) : si<br />

ulli ex nostris pontificibus ... aliquid ... inpendimus, eum<br />

postea in nostro -me et servamine promciorem ... existere<br />

credimus. Episr. Worm. I 5 p. 21,6 (a. 103e: quanta<br />

45 benignitate quantaque gratiarum actione vestro se<br />

patrocinio et -me ac servitio visitari meminerit. noter<br />

l'emploi fréquent dans des formules de salut épistolaire:<br />

Mao MIND. epist. p. 18,2 : venerabili abbati Immoni<br />

Milo episcopus ... debitas in Christo cum -me preces.<br />

50 Episî. Tegerns. I 14 (c. 994) : famulaminum -inumque<br />

instantiam. EPI5T. Worm. I 3 p. 18,17 rit. : -mis ac<br />

serviminis tourna. Episr. Hann. 3 p. 373,8 (a. 1075-85)<br />

tain promtum quam debitum -n corn fideli servitio. CONST.<br />

1 424 p. 603,5 (a. 1083) : voluntariam tain devotissimi


647 oranio - ontio 648<br />

-mis quant serviminis sui exhibitionem.<br />

4) intercession d'un saint : SYLL. Sangail. 12,3a, 1<br />

Sancte Galle, pater aime, tue lac -me,/ quo dignetur his<br />

festivis interesse gaudiis. J0H. S. AUD. serin. 1 7 col.<br />

1158c : ab bac igitur lethifera labe eius eximi cupiebant 5<br />

-me, qui multos ah inferorum eruit voragine.<br />

B) adressée à une autorité laïque (ici l'empereur)<br />

CAlcuL. Epternac. 185 (e. 1031-32) si autem ista<br />

nequeunt nostra impetrare -ma.<br />

orania [faute probable pour eranio ou granio ?] 'o<br />

Rucrî. A. XVIII p. 12 cui emigranius caput ledit<br />

grani. -o ani ... sanat.<br />

oranter [cru] en priant: VITA Egid. 11 29 p. 115,8 liii<br />

soli militare -r inhio.<br />

orare, -is n. V: orarium. 's<br />

orareum, -i n. y.- orarium.<br />

orarie u. horarie.<br />

orarium, -i n. formes: horarium HRABAN. epist.<br />

fragm. p. 523,19. CoNclu. S. Bas. 44 et 45 p. 168. orare<br />

CARTUL. Vail. Pos. 14 p. 316 (a. 929) et 17 p. 320 (a. 939). 20<br />

orarius CAPIT. reg. Franc. I p. 251,22 (c. 810). ORDO<br />

Rom. 36,19 t. IV p. 198 (IX s.). CARTA a. 927 (Steiger dans<br />

Festschrift Jud p. 632). orarum CARTUL. S. Fini[. Cocul.<br />

50 p. 61 (a. 956). accus. sing. orario Con. Cavens. 11 276<br />

p. 82 et 425 p. 300. Lin. fid. Brac. I 73 p. 97. accus. pi. 25<br />

orari C0D. Cavens. IV 582 p. 72. obi. sing. orareum<br />

MON. Neap. 111224 p. 111. orarium lb. III 223 p. 109.<br />

oraro Con. Caiet. 1 66 p. 123. abl. plur. horarie<br />

CAJauL. Cupersan. 38 p. 82.<br />

A) vêtement : 1) sorte de voile (AaFR. angl. sax. 30<br />

vocabul. p. 17 -ont vel ciclas, on. Pn'iAs -une<br />

operculum capitis. UGUTIO s.v. hostis hoc -ont, id est<br />

pepium, scilicet mnfula que involvit et openit ora id est<br />

vultus) CARTUL. Hersf. 35 p. 63,12 (a. 835-63) reddat<br />

ad censure laneum vestimentum cura -o sive camisam 35<br />

et bragas. JOH. NEAP. Ath. p. 445,22 Dei famulum<br />

induto -o ... ceu vile mancipium ... custodie certiori<br />

delegari fecit. AYNARD. p. 619 flamineum est -um<br />

croceum. ANDR. CAPELI. amor. 11 7 p. 293 amans quidem<br />

a coamante bec licenter potest aceipere, scilicet -uni, 40<br />

capillorum ligamina.<br />

2) araire, ornement liturgique également appelé étole<br />

a) définitions : HRABAN. inst. cler. 1,19 -um dicitur, licet<br />

hoc quidam stolam vocent. ROB. PAUL I 48 col. 404:<br />

stola que et -um dicitur, cotium circumdat per quam 45<br />

Evangetii obedientia signatur. PEut. COME5TOR serin. 41<br />

col. 1820B : -um quod et stola dicitur, super collum gens,<br />

cuius brachia ad minus extenduntur osque ad genua et<br />

canceilari debet per medium pectus in modum crucis.<br />

b) en général, dans des listes d'ornements liturgiques 50<br />

Con. Fuld. 157 p. 88 (a. 800) bec su.-,t ornamenta<br />

ecclesie huius monasterii ... -a purpurea IV. COD. Cavens.<br />

11 425 p. 300,13 (a. 990) unum -ode serico. MCM. Amalf.<br />

1 p. 222 col. 1 (a. 1007) : -um de seta plumatum ... alium<br />

-um qui modicum habet de linum ... alium -um sardiscum,<br />

-a duo de linum. e) réservé aux ordres majeurs de la<br />

hiérarchie ecclésiastique : WALAHFR. exord. 10 p. 485,23<br />

primi ondines in ecclesia utuntur -is quia ad ipsos<br />

pertinet docendi offitium. insigne d'un ministère: CARTA<br />

a. 803 (Manaresi, Placiti I 16 p. 47,20) Apulus presbiter<br />

pro suis reatibus ... tulit suis. manibus sibi -o a<br />

colle et jactavit ilium ad pedes suos et juratus dixit ut<br />

diebus vite sue esset monacus. porté par les diacres<br />

CoNcil. S. Bas, 44 p. 168 si diaconus, [recipiat]<br />

horarium et aibam. sur l'épaule gauche, à la d jjférence des<br />

prêtres qui le portent sur les deux épaules : GRATIAN. I<br />

dist. XXV 2: sacerdos quoque utrumque humerum -o<br />

ambit; diaconus veto sinistrum tantum ut ad ministerium<br />

expeditus discurrat. intervient dans la cérémonie de<br />

l'ordination: Otno Rom. 36, 19 t. 1V p. 198 (IX s. ex.)<br />

accedens autem archidiaconus toliit -os de confessione,<br />

qui de esterna die repositi sont ibi, importer super ces.<br />

PowriF. Rom. Germ. XVI 30 p. 34,10: hic reflectat -um<br />

super humcrum eorum dextrum dicens ad eum : accipe<br />

jugum Domini. porté par les prêtres : CONCIL. Mogunt. a.<br />

813,28 p. 268,12 : presbyteri sine intermissione utantur<br />

-is profiter differentiam sacerdotii dignitatis. Wa*wn.<br />

exord. 25 p. 504,16 : statutum est autem concilio<br />

Bracarensi ne sacerdos sine -o celebret missam. CONCIL.<br />

S. Bas. 44 p. 168 : presbyter [recipiat] horarium et<br />

planetam. THEOD. AM0RS. comm. exc. p. 31,30 : accepte<br />

ergo prespiteratus ministenio infra XXXt a dierum spacium<br />

quo sine intersticio more ecciesie -a illis de colle<br />

pendebant. porté par les évêques : HINCM. REM. epist. coi.<br />

258: [episco pus] recipiat ... coram aitario de manu<br />

episcoporum ... -uni, annulum et baculum (cf. C0NcIL. S.<br />

Bas. 44 p. 168).porté par le pape: ORDO Rom. VIII I t. Il<br />

p. 321 (IX s.) : de vestimentis poniificis ..., dalmatica<br />

minore. Postea majore daimatica et super -um. BER-<br />

NARD. CONST. damn. 17 : testantur ... quia hic idem papa<br />

in eadem verba, -o collant ornatus, bis juraverit. d) on se<br />

sert de l'oraire pour des usages liturgiques mais aussi<br />

quasi-liturgiques : bénédictions, exorcismes etc. : ALCUIN.<br />

canin. I 734 p. 186 : languidus utque oculis tangens -a<br />

vasis,J illius ex visu dolor et caligo recessit. ADAM EYNS.<br />

Hugon. V 16 p. 334,25 : -um soute, jussit afferni; quod<br />

cervici appendens, anathematizavit mortes illôs qui<br />

tentassent. Lia. Landav. p. 110 : accepti -une suum et de<br />

en cinxit ... eius [sc. draconis] colium.<br />

E) (en Espagne et au Portugal) figure dans des listes de<br />

livres liturgiques : CARTUL. VaII. Pos. 6 p. 301 (a. 875)<br />

psaltenios, orationum, antifonarium, -um. CARruL. S.<br />

Emil. Cocul. 50 p. 6 (e. 956): ordinum, psalterium, -um.<br />

Lia. fui. Brac. 1 73 p. 97 (a. 1045) : libres ... psaltenio cum<br />

Illtl missas de psaimus et -o ... concedmmus. u. aussi orale et<br />

oralium.<br />

oratio, -nis f formes: oratiio : Fora. Flot. 11 p. 39<br />

(a. 997). horatio : MON. arcb. Neap. IV 367 p. 272


649 oratio 650<br />

(a. 1036). oratito : PASS. Petri et Pauli p. 354,33. orazio ABBO FLOR. syli. p. 59,11: syllogismus, ici est ratioci-<br />

CARTUL. Berard. 53 p. 9 (a. 867). natio, est -o. GuNTH. PAR. (?) ont. 1,1 col. lO'V<br />

I) parole : A) sa nature: le langage: 1) en général : dialectica -o est enuntiatio sive propositio qua utitur<br />

WALAHFR. exord. 10: -o est oris ratio et non tantum disputator ad syllogizandum. b) proposition: ALCUIN.<br />

humilis postulatio, verum etiam rationabiis intelligitur 5 dialect. col. 974 : -o quid est ? Congrua partium<br />

hoc nomme locutio. HUGO S. Vicr. diif. 131 : -o id est ordinatio, perfectam sententiam demonstrans, cuius<br />

quando aliquid rationabiiter Ioquimur. PEUR. PICTAV. Il partium aliquid separatum significativum est. GARLMW.<br />

sent. 14 p. 27 : absque verbo materialiter apposito nulla dialect. II p. 42,17 : enuntiativa autem -o est in qua<br />

est -o perfecta. SENT. Paris. p. 8,14 : Aristoteles : dicam enuntiatur aliquid de aliquo. ib. IV p. 86,25 : propositio<br />

-nem que est in voce, que determinatio non est apud nos 10 igitur est -o venait vel falsum significans. Put&s : -o est<br />

necessaria quia non accipitur nisi in voce. WOLBERO in vox significativa ad placitum cuius partes aliquid extra<br />

cant. 3 col. 1129' : eu quod bestiales et silvestres significant ... cuius species surit quinque : interrogativa<br />

hominum mores rationabili -rus sue sententia edomuerit imperativa ..., operativa vel deprecativa, ... vocativa<br />

[sc. Orpheus.]. enunciativa. Ana&jw. dialect. p. 115,2 : est autem dictio<br />

2) le mot : GoDEsc. SAx. opusc. gramm. 11 p. 471,3-4 15 simplicis vocabuli nuncupatio ... -o atterra dictionum<br />

supra scriptum est quod pertinet ad -nem «a » et «ab ». collectio, id est vox ad aliquid significandum inventa<br />

Uourio s.v. dya : et si velis facere -nem, interpones et, cuius partium aliquid extra significat. ib. p. 151,16<br />

dices viginti et unus homo currit vel currunt. harum igitur -num, que perfecte sunt, alie saut<br />

3) élaborations grammaticales: la proposition et la enuntiative, alie interrogative, alie deprecative, alie<br />

phrase: AL.CUIN. gramm. col. 858' : -o est ordinatio 20 imperative, alie desiderative ... Addunt autem quidam<br />

dictionum, congruam sententiam perfectamque demons- sextant speciem; vocativam scilicet -nem.<br />

trans (cf. P.ApIAS. GUNTH. PAR. (?) orat. I,1 col. iøV : B) son utilisation : le discours: 1) talent oratoire,<br />

grammatica -o est congrua dictionum ordinatio, que fit éloquence (MATTH. VINDOC. ars vers. I 92 p. 142 : -o est<br />

in conformitate accidentiumi J011. SaiT. gloss. Mail. Cap. assidua loquendi consuetudo, per quant aliquid de<br />

186,10 p. 100,11 : elocutio veto est sententia quedam 25 persona persuadent) : ADALB. SAMAR. dict. 1114 p, 47<br />

composita, constants ex partibus -ois, id est ex nomme et sincera quippe mentis devotio non commendatur verboverbo,<br />

vel ex lis que vicem tenent eorum. ABELARD. rum serie, probitate quoque et honore pollentibus nihil<br />

dialect. p. 66,18-20 : tribus enim modus -ais nomen apud aliena addit -o. NicoL. CLAR. epist. 33 col. 1624' : nec me<br />

Grecos accipitur, pro vocali scilicet -ne que profertur, ac putes -ois velle floribus inhiare. par opposition â ratio<br />

pro reali que scrilitur, ac pro intellectuali que voce ipsa 30 REIMBALO. LEOD. sirota. 51,32 p. 83 : vide ne Olum, ut ita<br />

generatur. Huoo S. Via. gramm. p. 268,15 : syllabe dicam, rationis et -nis race non recte tenueris. Gnt.&u.<br />

autem dictionem componunt, dictiones vero -nem topogr. mir. p. 6 : ut in quo partira potuit ratio,<br />

perficiunt, in quibus principalis grammatice artis versatur plurimum posse videatur -o.<br />

intentio. id. diif. 129 P. 21 : -o est structura verborum 2) la technique, le discours selon la rhétorique (GuNni.<br />

cum plena significatione sensus. MAI-FH. Vrr400c. ars 35 PAR.(?) orat. 1,1 col. 105" : rhetorica -o est tota illa<br />

vers. 111 45 p. 178 : membrum -ais sive articulus. noter les sermocinatio qua utitur rhetor ad persuadendum)<br />

expressions -o perfecta, -o imperfecta : GARLAND. dialect. HRABAN. epist. 35 : non dico valde disserte et -ne<br />

II p. 42 : -o, ici est vox complexa, alia perfecta, alia rethorica sed lucido sermone et catholica fide. CoNIt.<br />

imperfecta. Imperfecta -o est constans ex solis nominibus, HIRS. dial. p. 60 : rethorica doctoribus ascribitur ... -ais<br />

ut «Crispus musicus ambulans », vel ex sous verbis, ut 40 partes quatuor inquisitionibus attendere, sc. exordium,<br />

«currit, disputat, ambulat »; perfecta veto -o est illa que narrationem, argumeùtationem, conclusionem. DOM.<br />

constat ex nomme et verbo. par opposition à la GuNDlss. div. philos. 6 : -cio rhetorica, que constat ex<br />

proposition logique : Pnt. PICTAV. 11 sent. 13 p. 18 : cum quinque partibus, exordio, narracione, peticione, confiridem<br />

sit « bec propositio» et hec -o, congrue dicitur : macione, epilogacione, ... idcirco instrumentum dicitur,<br />

«hec propositio. est categorica vel ypothetica »; incon- 45 quoniam per eam orator agit. GAUFRID. S. Via.<br />

grue autem «hec -o est categorica vel hypothetica ». microcosm. 74 p. 88,5 : eadem -o, forma rhetorica,<br />

Simiiter congrue : «hec -o est perfecta vel imperfecta », materia mathematica est.<br />

sed incongrue : «hec propositio est perfecta vel 3) le discours en général, l'exposé oral: REGINO chron.<br />

imperfecta ». circumscriptiva -o : périphrase: ADAM a. 899 : ne prolixe orationis -o, que multiplex atque<br />

PARVIPONT. ars p. 88,24-27 : ne ... circumscriptivas -nes 50 perplexa est, fastidium inferret audientibus. RIcHut. IV<br />

ubique adhibens impeditiorem et prolixiorem et discenti 80 t. II p. 276: -o legatorum Odonis apud regem de<br />

immemorabiliorem tradat disciplinam. Miiduni pervasione. Winui. 1,38 : convocato omni<br />

4) élaborations logiques (cf. Jolivet, Arts du langage populo tali -ne eus est affatus. ADELARD. BATH. end. et<br />

chez Abélard [1969] p. 22-25) a) raisonnement logique: div. p. 4,23 : -nem in fine ut diem in vespere diiudica.


651 oratio 652<br />

4) les diverses sortes de discours oraux ou écrits<br />

a) plaidoirie: CONST. 1 380 p. 534,12 (a. 964) super<br />

prefatum curialem et neophitum atque perjurum nostrum<br />

-nes dederunt. RICHER. 1V 101 t. II p. 314 -o<br />

Gerberti pro se in concilie, recitata. HILLIN. FouI. 12 $<br />

p. 926,22 : ibi quidem in publicum -ne partium promu!gata,<br />

iudicibus ex utraque parte sedentibus, communi<br />

censura decretum est ut. b) admonestation : GERBERT.<br />

epist. 44 p. 73,7 (a. 985) ad persuadendum et animos<br />

furentium suavi -ne ab impetu retinere. c) diatribe : OtTo 10<br />

FRIS. gesta I capit. 60 p. 8 : quod cardinales Romane<br />

Ecclesie de hoc indignati sint et -o eorum contra papam<br />

Eugenium. d) salutation, paroles d'accueil : CITRON.<br />

Andag. 19 p. 48,29 humillima salutatione honoravit et<br />

cum, post -nervi, licentius alloqui eum posset. e) -o fidei 15<br />

profession de foi: BERTHOLD. CONST. annal. a. 1075<br />

p. 281,35 : -o fidei salvavit infirmant. 1) formule (dans une<br />

science occulte) : PASCHAL. ROM. thes. 0cc, p. 146 cum<br />

dormitum vadunt et aliquid per sompnium scire desiderant,<br />

quandam -vient VII versuum proferunt, ut de quo 20<br />

consulunt aliquid eis per sompnium appareat.<br />

5) oeuvre littéraire : a) en général : GESTA abb. Fontan.<br />

11 p. 1: initium -nis incipiam. HUGO S. MAR. reg. pot. I<br />

6 p. 474,37 hec est Salomonis -o quam a libris elus<br />

colligendo in hunc librum ad erudiendum regem 25<br />

inclusimus. ADELARD. BATH. eod. et div. p. 3,22: tibi<br />

igitur ... hanc -nem direxi. GUILL. TvR. hist. rer. transm.<br />

prol. p. 4 : quid in tain excellente materia exsanguis<br />

nostra mereatur -o. dans l'expression litterarum -o : le<br />

texte : Cor,. lanuens. III 19 p. 50,6 (a. 1192): sicut in eu 30<br />

vidi et legi, transcripsi per omnia et exemplavi, nichil in<br />

eu addito vel diminuto in litterarum -ne preter forte<br />

litteram vel sillabam, titulum seu punctum (cf. ib. 28<br />

p. 89,25). spéc., en parlant d'une dédicace: ERMENR. SvaI.<br />

pref. 2 vs. (tic) : -o et metrum bipedale Erminrichi ad 35<br />

Ruadolfum incipit. d'une lettre : RADULF. TUROm summa<br />

dict. Aurel. 11 p. 103 : epistola est -do congrua suis a<br />

partibus convenienter composita. b) développement littéraire<br />

: Oo DIOGIL. prof. 2 p. 26 vereor ne nostra -o<br />

nimis prolixe sine respiratione cucurrit. Ono FRIS. gesta 40<br />

1, 52 p. 74 : ut ad id, a quo digressa fuit, redeat -e.<br />

RADULF. TURON. summa dict. Aure]. VII p. 109<br />

conclusio est terminalis -cio tocius epistole. ADAM<br />

PARVIPONT. ars 113 p. 75,11 : ne longis -nibus ratio<br />

impediatur. c) expressions diverses : -o invectiva : diatri- 45<br />

be : GERnERT. epist. 79 p. 108,5 : -o invectiva in<br />

Virdunensem civitatem. -o metrica : écrit en vers<br />

MAT'TH. VINDOc. ars vers, p. 110,1 : versus est metrica -o<br />

succincte et clausulatim progrediens, venusto verborum<br />

matrimonio et flosculis sententiarum picturata. -o 50<br />

prosaica : écrit en prose: ADALB. SAMÀR. dict. p. 30,13<br />

prosaicas -fies flngere cupientibus. -o Joseph : livre<br />

apocryphe de l'Ancien Testament : ANAST. ciron, p. 59,7<br />

patriarche versus 1111 DCCC. -o .Joseph versus LC.<br />

6) science qui recouvre la philosophie et la logique,<br />

explique l'essence des choses, leur perception intellectuelle<br />

et la nature du langage: RATRAMN. an. p. 131,24 : ira<br />

trifariam dividitur -o id est aut rerum existentium<br />

essentiam, aut conceptionem earum mente perceptarum<br />

aut verborum explicat naturas.<br />

II) prière : A) action de prier :1) définition : Gulco II<br />

scala 12 p. 106 : -0 se totis viribus ad Deum erigens,<br />

impetrat thesaurum desiderabilem. ib. p. 108 : Iectio est<br />

secundum exterius exercitium, meditatio secundum<br />

interiorem intellectum, -o secundum desiderium, contemplatio<br />

supra omnem sensum.<br />

2) en général : RICHER. III 24 t. Il p. 32 : ut -nis<br />

tempore in ecclesia nihil nisi signo peterent. Grau-i. Auc.<br />

vita Udalr. 12 p. 401,34: in -ne pernoctans. FIELGAUD.<br />

Rob. 2 p. 58 : jugis et frequens ad Deum -o. Vin Adalb.<br />

Prag. I p. 163 : familiaris Deo in -ne. Ivo epist. I p. 46<br />

oportet ... ut semper sitis intente -ni aut lectioni aut open.<br />

noter l'emploi au plur. : EIGIL. Sturm. 4 ex. : sacris jejuniis<br />

et. vigiliis atque -nibus Deo servientes. HILDEC. Episc.<br />

Faron. p. 199,25 : assiduus in -nibus publicis atque<br />

furtivis. OTTO FRIS. gesta 2,25 p. 130,33 : ut ... ordo Deo<br />

sacratus -nibus ... invigilare posset. GUILL.TYR. hist. rer.<br />

transm. XII 4 p. 516 : in -nibus jugis ita ut callos in<br />

manibus haberet et genibus, pro afflictionis et genullexionis<br />

frequentia.<br />

3) dans des expressions signifiant prier : -ni incumbere<br />

AGlus vita Hath. 2. -ni insistere : Acîus pont. Cenom.<br />

p. 144. GIRALD. topogr. 11 28 p. 116. -ni vacare : JONAS<br />

AuRa. Hubert. I col. 3890. GRATIAN. I dist. XXXI, Il pars.<br />

se in -nem date VITA Egid. II 9 p. 106,21. pour prier : ad<br />

-tient : EIGIL. Sturm. 18 : contigit ... ut ... rex ... ad -nem<br />

primo diluculo veniret (cf. ANNAL. Mett. 1 P. 19. VITA<br />

Theod. Andag. p. 41,9). état de celui qui prie : WETT. Ga Il.<br />

10 ex. : in -ne ... perstetit. WALTH. SPIR. Christoph. Iii: in<br />

-ne prostratum. VITA Barbatiani p. 199 : elevans se ab<br />

-ne. VITA Theod. Andag. p. 43,52 : ah -ne surrexit.<br />

4) dans des expressions signifiant aller en pèlerinage<br />

WE'rr. Gall. 39 p. 279 : cum -nis causa ad coenobium<br />

Sancti Galli ... venire desiderasset. CARTUL. CIun. 1 367<br />

p. 346 (a. 928) : causa -nis veniens Cluniacum ad limina<br />

sanctorum apostolorum Petri et Pauli. GESTA abb.<br />

Font.an. XI 3 p. 83 : dum Pippinus tex ad sepu!chrum<br />

Vuandregisili accessisset -nis gratia. THIETM. 2,25<br />

Jherusa!em -nis gratin petens. PETR. ALF. dise. cler.<br />

p. 18 : contigit forte quod -cionis studio Routant vellet<br />

adire. RADULF. GLAB. Guill. 8 col. 706 : accepta<br />

quondam licentia -nis ac visitationis gratia, ut ad<br />

monasterium beati archangeli Michaelis, ... in altissimis<br />

jugis Alpium, pergeret. d'où le sens de pèlerinage : PA55.<br />

Quir. Tegerns. 1 : venit quidam vir de Perside partibus<br />

ad -nem apostolorum. EPIST. Worm. 1 14 p. 31,1 ut a<br />

nobis in -nis iter perrexistis.<br />

5) dans des expressions signifiant église, monastère:


653 oratio 654<br />

C.Rrui.. Clun. 1112 p. 125 (a. 910): venerabile -cionis<br />

domiciliant. Lin, fid. Brac. 1 68 p. 93 (a. 1018): domus<br />

-ais (cf. DIPL. Loth. III 55 p. 87,39 [a. 1133]). CARTUL.<br />

S. Joh. Ørbist. 1 P. 1 (a. 1107) : cella -cionis. ErnsT.<br />

Bece. 7 p. 161,68 : locum -nis, id est ecclesiam, frequentare<br />

non omittas (cf. LEGEND. Gerh. major p. 491).<br />

B) résultat de l'action de prier : prière : 1) en général<br />

ANGILB. CENT. div. off, p. 293 : -ne pro temporis ratione<br />

deposita. VITA Aldeg. III 15 p. 659 [ecclesia] in qua<br />

laudes divinas et -num vota quotidie persolvat. BERNARD.<br />

serin. de div. col. 733' : bas que dicte sunt quatuor -num<br />

species, id est verecundam, puram, amplam, devotam<br />

Nam obsecrationes verecundo, -nes puro, postulationes<br />

amplo, gratiarum actiones fiunt affectu devoto. CAWruL<br />

Carcas. IV p.163 col. I (c. 1191): dicatis -nem : videlicet<br />

duodecim Pater noster et septem salutationem beate<br />

Marie quas archangelus Gabriel ei dixit.<br />

2) la prière par excellence : le Pater : a) absol. : GERH.<br />

AUG. vita Udair. pro!. : de quo patte cottidie in -ne<br />

nostra dicimus Pater noster. b) -o donilnica RECEPT.<br />

V, VIII p. 42 : ista omnia curii -ne dominica colligis.<br />

FLODOARD. hist. III 27 col. 252: -nem dominicam in<br />

matutinis et vespertinis officiis ... a prime orari precipit.<br />

RATHER. epist. 25 p. 134,13 : expositionem symboli et -nis<br />

dominice juxta traditionem orthodoxorum penes se<br />

scriptam habeat. VrrA Winn. II 17 p. 273C: vigiliis<br />

continuatis ...; in articulo quo -o dominica evange!ii<br />

pronuntiationem precesserat. C0N5IL. Cnuti (I Cnut. 22)<br />

p. 303 : hortamur ... ut omnis christianus ... dominicam<br />

-nem et catholicani fidem discat. CARTIJL. S. Bened.<br />

Floriac. II 266 p. 154 (a. 1190) conversi veto tercenties<br />

-nervi dominicam dicent. c) -o dominicalis : Lin. ordin.<br />

Rhenaug. p. 111,9 : subsequitur -o dominicalis cum<br />

incinatione solita (cf ib. p. 165,32).<br />

3)-o mensalis «benedicite» BERENGAR. TUR0N.<br />

coena 45 p. 158 in -ne mensali.<br />

4) prière de demande, de supplication : a) définitions:<br />

GulGo I parad. 1 col. 997 -o est devota cordis intentio<br />

in Deum pro malis amovendis et bonis adipiscendis.<br />

BERNARD. sen, de sanct. col. 509': meditatio ... docet<br />

quid desit; -o ne desit obtinet. Illa viam ostendit, ista<br />

deducit. Huco S. Via. diif. app. p. 23 -o ... quando pro<br />

peccatis aut pro vita Deum rogamus. Ron. PAUL. II 4<br />

col. 411" : -o est cum postulamus bona nobis a Deo dan.<br />

GuNni. PAR.( ?) orat. 1,1 col. 101 : catholica -o est pia<br />

Dei invocatio qua supplient homo ad impetrandum.<br />

b) pour écarter un mal physique. - une catastrophe<br />

HELGAUD. Rob. app. p. 142 : copias ferocis Attile -ne<br />

reppulit. PETR. DAMIAN. Romuald. p. 47,2 ad extinguendos<br />

ignes ... solummodo -nem fudit. c) pour un vivant:<br />

Œ) un souverain : ANGILB. CENT. div. off, p. 293 : qualiter<br />

pro regibus .. Salvatori Deo nostro obsecrationum ve!<br />

-aura gratias ... persolvamus. CoRP. consuet. monast. I<br />

p. 493,9 (a. 819) -vies pro salute imperatoris vel fihiorum<br />

eius et stabilitate impenii. DIPL. Loth. 11 33 p. 440,7<br />

(a. 869) : ut ... pro nobis cum clero sibi connaisse, sacris<br />

-nibus ftingi non desinent. ) un malade: EIGR. Stumi. 3:<br />

per impositionem manus, per humilem -nem, ab adversis<br />

5 valetudinibus sanavit egrotos. Rima. Ansc. 39 : quanti<br />

veto -ne illius et unctione o!ei sacri sanati sint. THIETM.<br />

6,70 : pro infirmo archiantistite -nem fieni supplex<br />

postulavi. y) intention de prière pour un laïque qui est<br />

associé aux bénéfices spirituels d'une communauté<br />

participation aux prières, association aux prières : HIST.<br />

Langued. V pr. 87 col. 205 (a. 947) : donamus tibi ... ut de<br />

te habeamus fidelem -nem. CARTUL. Clan. 111715 p. 736<br />

(a. 985) : non pro auto, non pro argento sed pro -nibus<br />

ipsorum et aliorum monachorum. DIIL. Fleur. II 368<br />

15 (a. 1017) : ut ... cum perpetua -cionum participatione<br />

plenarie inibi sicut nous fratrum accipiat. AGITA duc.<br />

Nom. 25 p. 111 (a. 1023) : quatinus partem et societatem<br />

habeant in -nibus et benefactis monachorum. CARTUL.<br />

Mai. Mon. Dun. 57 p. 51 (a. 1084-1100): -nain commu-<br />

20 nionem concesserunt. CkwruL. S. Sepulcri 96 p. 189<br />

(a. 1135) : canonici Sancti Sepuicri receperunt me et<br />

animam mariti mei et omnes filios meos in illorum<br />

consortio et -nibus et fraternitate. CARTUL. Bonif. 19<br />

p. 57 (a. 1149-50) : recepimus te in beneficiis et -nibus<br />

25 nostris in vita et in morte. CARTUL. Leonce!. 53 p. 59<br />

(a. 1194): beneficium -num totius ordinis Cisterciensis et<br />

specialis -ais que jugis debet fieri in loco eodem ... pro me<br />

et uxore mea. CARTUL. S. Bened. in Wevria 31 p. 81<br />

(a. 1196) : non solum ... -num participationem sed etiam<br />

30 totius Cisterciensis ordinis -um communionem concesserunt.<br />

8) communauté de prières entre deux abbayes:<br />

CARTUL. S. Petri Cult. 165 p. 133 (a. 1191-1202) : in<br />

abbatia sua et in abbaciis que ci in mutuis -nibus<br />

adsociate surît- c) (coll.) ensemble de prières faites par un<br />

35 laïque pour un autre laïque: Du'L. Otton. 1181 (a. 956)<br />

propter remedium anime nostre et ... conjugis et omnium<br />

quas (sic) conservare debemus in nostra -ne vel elemosina.<br />

d) pour un défunt : Œ) en général: TRAD. Fris. 447<br />

(a. 821) : cum autem venit in ecclesia et depositus fuerit<br />

40 eius corpus et -nes et preces legantur. CHRON. Moissiac.<br />

a. 795 p. 302,30: summus pontifex Romanus obiit, pro<br />

quo domnus tex ... Karolus -nes per universum populum<br />

christianum infra terminos sans fieri rogavit. S. SnrH.<br />

decr. I 12 : si ... subjacet absque confessione morti,<br />

45 ditetur -cionibus ac consoletur elemosinis. ButnIoLn.<br />

CONST. annal. a. 1077 p. 305,46: tulerunt corpus eius et<br />

debito -num et exequiarum officio ... sepelierunt. CARTUL.<br />

Ins. 38 p. 45 (a. 1183-87) : concessimus ... cum in tata<br />

concederet, ecclesie -nibus et eiusdem sepultura gaudere.<br />

50 ) dans des expressions : communis -o : prière dite par<br />

une communauté religieuse à l'intention d'un défunt: HI5T.<br />

Langued. V pr. 127 col. 281 (a. 977) : sit communis -o<br />

propter animam Aymerici. THIETM. 3,9 : congregatisque<br />

fratribus obitum eius indicavit -nemque pro eo fieri


655 oratio 656<br />

communem suppliciter postulavit. CONSUET. Marb. 65<br />

p. 137 : commuais pro eo fiat -o. privata -o: prière<br />

privée pour un défunt: CONSUET. Math. 331 p. 249<br />

privatas pro defuncto faciant -tics. specialis -o (in<br />

missa) : commémoration d'un défunt (au cours de la 5<br />

messe) : LIB. controv. S. Vinc. Cenom. 137 p. 189<br />

(a. 1188-92) quod in perpetuum in missa matutinali in<br />

conventu celebranda pro mortuis fundentur speciales<br />

-tics pro patte ipsius. CARTUL. Tarvan. 85 p. 68 (post<br />

1192): speciaiem -nem pro anima institoris et anteces- la<br />

sorum ipsius in missis suis facient. -tics dominice récitation<br />

du Pater: CARTUL. Sur. I 286 p. 297 (c. 1150)<br />

ut vigilias, sepulturam, missas, psaimos, dominicas -ries,<br />

elemosina XXX dierum ... eis exhibere noverunt. e) en<br />

parlant d'un saint : intercession : VITA Aldeg. 111 p. 651 15<br />

imploremus itaque nobis -nem virginis Aldegundis.<br />

5) prière d'adoration, élévation de l'âme vers Dieu<br />

(BURG. Pis. transi. Joh. Damase. fid. orth. p. 267 -o est<br />

ascensus inteliectus ad Deum. GuILL S. THEOD. epist.<br />

(rat. MD. 77 p. 123 : -o veto est hominis Dea adherentis 20<br />

affectio et familiaris quedam et pia ailocutio et statia<br />

illuminate mentis ad fruendum quam diu licet. BERNARD.<br />

sent. II 97 p. 158,5 : potus iste qui exhilarat animam -o<br />

est.) : CHRON. Moissiac. a. 800 p. 304,32 : Karolus tex<br />

Turonis ... habuit ... magnum concilium ... et (acta ibi -ne 25<br />

subiimiter, reversus est ... in Aquis. CERBAN. transi. Max.<br />

IV 15: [rationalis pars anime] ad Deum pergit per -nern<br />

et contemplationem spiritaiem. Rui. TuIT. off. III 18<br />

p. 89,1066 : descendere ad -nem crucis vel passionis eius<br />

in spiritu humilitatis. ROB. Toaio. chron. a. 1109 p. 136: 30<br />

de -nibus contemplativis quam plurimi meditationes<br />

vacant. AELR. Jesu duod. III 30,25 p. 120 : vel secretis<br />

meditationibus vel privatis -nibus ... immaremur in<br />

mediis deliciis. noter l'expression Piatonica -o : VITA<br />

Amant. Engol. 1 p. 331,2 : aspirabii desiderio illius 35<br />

Platonice -ais qua invocandum pattern omnium Deum<br />

non solum in magnis, verum in modicis, immo in<br />

minimis rebus.<br />

6) prière liturgique : a) oraison au cours de la messe<br />

GODESC. SAX. opusc. gramm. II p. 451,14: in quadam -ne 40<br />

ad missam. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1076 p. 281,48:<br />

antequam post communiaiem -nem eucharistiatus finiret.<br />

REIMBALD. LEOD. chien. a. 1117, 168 p. 129: statuta est<br />

quedam -o quando sumi debet cammunio. PONTIF. Rom.<br />

IX 2 p. 130: postquam antiphonam ad intraitum 45<br />

dixerint, data -ne et expietis omnibus ex more, veniat<br />

archidiaconus. ALAN. INs. epist. p. 294 : soient etiam<br />

sacerdotes in trissa numerum -nom extendere ut piures<br />

-tics quam tres ante epistolam dicant, cure plus<br />

ternario numero claudi debeant. b) récitation des heures 50<br />

canoniales après la récitation ou le chant des psaumes<br />

ALTFR. Liudg. 1,18 : nocturnis temporibus post psaimodiam<br />

et -tics spéciales. AGIUS vita Hath. 25: in<br />

ecclesia psalmis et -nibus vacabant. CARTUL. Roman. 4<br />

p. 9 (a. 1052) : pro quo etiam psalmus I ... semper<br />

cantetur coin EPIST. Reinh. 1 p. 2,5 : in tribus<br />

nactibus post dominicam Paimarum -tics dominice<br />

Paimarum subscriptas ad nocturna dicimus. spéc., avant<br />

l'office: LANW. const. p. 3 : facta -ne cantent primate<br />

et psaimos familiares. c) assimilée à la récitation des<br />

heures monastiques: WET'r. Gall. 26 p. 270,35 : quodam<br />

dominico die, finitis matutinalibus -nibus. PowrIF. Rhen.<br />

sup. 195 : incipiunt -tics matutinales de natale Domini<br />

sive vigilias atque vesperas. REGUL4kRIS CoNcoiwiA 16<br />

p. 12 : in prima atque -ne decantet tres primas penitentie<br />

psalmos. UDALR. consuet. Clun. III 8 coi.743° : post<br />

-nem tertie, maiore missa statim conséquente, post -nem<br />

none, fratribus hoc osque jejunantibus. Lin. ordin.<br />

Rheinaug. p. 132,4 : percutitur tabula ut flat -o vespertina.<br />

spéc. psaimica -o : récitation des psaumes: JoH.<br />

Scoî. versio Dion. Ar. II 3 coi. 1083° : sancte ierarchie<br />

lex permittit quidem audire psalmicam -nem. d) liber<br />

-num : livre contenant des prières: SuGEit. Ludov. VI 30<br />

p. 242 : librum -nom manu tenens [Karolus cornes<br />

Flandrie]. noter l'emploi fréquent avec liber sous-entendu<br />

dans des chartes du Nord de l'Espagne : CARTUL. S. Emil.<br />

Cocul. 10 p. 14 (a. 867); concedimus ad 'sanctaii<br />

ecclesiam libres ... missale, comnico, ordinum, -uni,<br />

ymnorum, psalterium. Doc. cath. Ovet. 13 p. 50 (a. 891)<br />

libres ecclesiasticos : comico 1, -uni manuale I,<br />

antifonario I. DIPLOM. Astur. 11192 p. 367,163 (a. 908)<br />

alias libres ecclesiasticos, -nis forme due. CARTA a. 1019<br />

(Steiger dans Festschrift J. Jud p. 639) : ordinos LIII, -uni<br />

I, passionum I (cf ib. p. 633 [a. 929] : manuale -num,<br />

precum). CARTUL. Silos 17 p. 17 (a. 1067) : concedo meos<br />

codices ..., pneumato antifunario et -uni matinale et<br />

comicus et ordinum et innorum et oralium.<br />

III) bénédiction : A) en général: ANNAL. Lauriss.<br />

a. 800 p. 110,35 : dataque -ne in basilicam ... introduxit.<br />

AGlus vita L-Iath. li: ipsius super hoc -nem et benedictionem<br />

efflagitare. CHRON. Salern. 5 p. 6: Pipinus ... rex<br />

gratia et -cionis ipsius pontificis absolutus. ALBERT.<br />

Mn-r, div. temp. 1,12 p. 17 : ab suis -ne accepta. GALL.<br />

ÂNON. chien. p. 434 (75,16 M) : habita patris luculenta<br />

satis -ne, puerorum quisque suam regni portionem<br />

visitavit.<br />

B) dans une formule de salut : FROUM. epist. 43<br />

(c. 1000) : Reginaido ... F (ramundus) ... sedulam -nem ex<br />

corde. CARrUI.. Athanac. 190 p. 695 (a. 1050?): -nom<br />

suffragium. CARTUL. Carcas. II p. 233 coi. 1 (a. 1080)<br />

fideles ac debitas -nes in Christo. CARra. Baioc. 1.54<br />

p. 72 (a. 1147) : salutem et -nom instantiam. ib. I 118<br />

p. 144 (a. 1153) : salutem et -nem. INQu. terr. don. p. 271<br />

(a. 1155): salutem et fideles -ciones in Christo. MON.<br />

Strig. I p. 128 (a. 1183) : salutem et -ciones in<br />

Domino.<br />

C) -o Ecetesie : aide spirituelle, soutien spirituel de<br />

l'Église: Liurc. Greg. 7 : apostoli Christi eorumque


657 orationalis - orator 658<br />

successores ... in omni labore et tribulatione sua -ne<br />

Ecclesie Del sine intermissione adjuti. OTTO Fais.<br />

chron. 2 pro!. p. 68,21 : judicio ergo Dei ac -nibus<br />

Ecclesie ici relinquentes nos ceptum opus ... prosequamur,<br />

noter l'emploi dans les formules d'anathème: C0D.<br />

cath. Cracov. I p. 10 (a. 1189) : quicumque gratuite<br />

concessionis munus hereditario jure optinere ... attemptavent,<br />

ab -nibus totius Ecclesie sit segregatus. MON. Stnig.<br />

p. 157 (a. 1198) : si quis contra hoc factum nostrum<br />

venue presumpserit, novent ... ah -tribus sacrosancte<br />

Ecclesie se fore alienum. par extension -o gratie : HILDEB.<br />

Hugon. Clun. II 8 col. 866' jussu pape sanctam et<br />

plenam habuit gratie -nem, qua et Simoniaci de male<br />

cotnparatis expulsi sunt dignitatibus et de sacrario<br />

Domini fornicatorel inhibiti sacerdotes.<br />

IV) requête, demande pressante : A) sens faible : EIGIL.<br />

Sturm. 10 petita a fratribus -ne, ad Seleheim, petiturus<br />

episcopum, profectus est. Dia. Heur. IV 125 (a. 1064)<br />

nos ... oh interventum ac peticionem ... Coloniensis<br />

archiepiscopi ... necnon oh devota et continua -ne<br />

Herimanni abbatis ... condonavimus.<br />

B) sens fort : exigence : Ono FRIS. gesta 2,30 tex<br />

tam superbo quam inusitato -nis tenace justa indignatione<br />

inflammatus.<br />

orationalis, -e adj.: de prière: GUILL. MALM. gesta<br />

pont. IV 140 P. 282 psalterium frequentabat, -es versus<br />

qui occurrissent ad fastidium concantantis crebro<br />

repe te n s<br />

orationalis, -is m. sive ontionale, -is n. collectaire, livre<br />

litturgique contenant des prières : MEM. Amal!. I p. 222,<br />

col. I (a. 1007) : quaternie quatuor de -e. CARTA a. 1019<br />

(Gattula, Hist. abb. Cas. p. 80, col. 2,62) : altum librum<br />

canonum, -e unum, omelia. Con. S. Mar. Trent- 17 p. 58<br />

(a. 1035) : unum psalterium et unum -em. Con. Cavens.<br />

VIII 1252 p. 26,16 (a. 1057) antifananium unum diurno<br />

et alio noctumo, -cm unum. COD. Bar. I 26 P. 45<br />

(a. 1067) psalterium, -e. CARTUL. S. Petri Gomai 99<br />

p. 230 (a. 1080) nota librorum ... -cm de Pasca usque in<br />

Sancti Martini et alium ymnarium. GREG. CAT. reg. FarT.<br />

V p. 321 : -cm eburneum. CATAL. thes. Germ. 160,9 (ante<br />

1130) : tres missales, tres -es. REG. S. Ang. in Fornr 77<br />

p. 216 (c. 1150) : missalia Il, matricule III, -ia II, -ia<br />

defunctorum II ...; -cionale de quadragesima I, librum<br />

spalterii (sic), ymnarii et -is simul conjuncti I, nocturnale<br />

parvum cum -e I, ystonia Alexandri, -cionale de<br />

benedicenda aqua L. CONSUEIT. Vallumbros. I p. 223,16:<br />

psalmodia in -i descripta. t. aussi orationalium, orationanus<br />

et oratio H B 6 d.<br />

orationalium, -i n. [oratio] forme orationalum<br />

CARnjL. S. Petri Gomai 103 p. 231 (a. 1080).<br />

collectaire, livre liturgique contenant des prières<br />

CARTUL. S. Petri Gomai 103 p. 231 (a. 1080) : est apud<br />

ecclesiam I matutinalum et I nantis et I manualum et I<br />

orationalum et I psalterium et 1 regula. Con. Croat. 143<br />

p. 182 (c. 1099) : ymnarium et -cionalium. y . aussi<br />

orationalis, orationarius.<br />

orationarius, -a, -um [oratio] 1) adj. : de prière,<br />

contenant des prières : CARTA a. 915 (Hist. Langued. V 42<br />

col. 136) : donc ... -os libros II.<br />

2) subst. m: collectaine, livre liturgique contenant des<br />

prières: Doc. Lugd. 38 p. 54 (a. 1158-79) : unum stintilarium,<br />

unum vite Patrum, quos -os in usus Hierusalem. y.<br />

aussi orationalis, orationalium.<br />

10 oratium, -i n. y. oratorium.<br />

oratiuncula, -e f (avec nuance d'humilité) : A) exposé:<br />

1) développement: GESTA abb. Fontan. I t p. 2: nunc<br />

brevi -a, ne legentium fiant oculis onerosa ... huic open<br />

inserenda fore credimus.<br />

15 2) opuscule: Mus. Ench. p. 173 : huiusce -e ponamus<br />

hic finem.<br />

B) prière : 1) prière individuelle de demande, supplication<br />

ci Dieu: UFFING. Ida 1,20 : istiusmodi autem -is<br />

prelibatis non distulit ... Domini clementia ... medelam<br />

20 impendere. Onou. prec. (P. L. 146 col. 432B) : concede ut<br />

et illorum confessio et mea, quam pro eis profero, -a<br />

sibimet prosit. BERNARD. grad. humil. 42 p. 49,4<br />

commodior sibi videtur una -a peculianis, quam tota<br />

psalmodia unius noctis. Prra. CELL. epist. 154 col. 480<br />

25 si vel unam -am angeli liii vestni ... ad ipsum Pattern<br />

luminum .. pro me detulerint.<br />

2) oraison, prière liturgique: GUILL. HIRS. const. 2,65<br />

col. 1139A : tempore statuto usitatas non negleguntur<br />

tres -as. souvent en conjonction avec la récitation des<br />

30 psaumes: Rima. Anse. 35 p. 68 : per cames psalmos<br />

unicuique videlicet psalmo propriam aptavit -am. Episr.<br />

Reinh. 66 : sunt etenim psaltenia tanta cum ceteris -is<br />

post Punificationem Marie semper virginis. Gsuioa in<br />

psalm. 32,22 p. 146,7 : totius psalmi dulcis conclusio est<br />

35 bec -a, brevis in verbis et sensu grandis. VITA Lande!.<br />

Ettenhem. 3,6 : tantas -as didicit, ut etiam psalterium in<br />

scripto retinens quamsepe recitaverit.<br />

3) avec une nuance péj. : JuLIAN. VIzvuAc. serm.<br />

27,287 t. II p. 640 : tu in claustro sedens ... vix -am unam<br />

40 sine desidia et oscitatione potes effundere.<br />

oratiunculum, -i n. [matin] petit exposé, petit récit<br />

ERMENR. Sval. 9 p. 161,2 : idcirco et ego ceu in calce<br />

huius -i, quid super co nupernime mihi narravenit<br />

annectere ociori pennula curavi.<br />

45 orativus, -a, -ont [oratio] qui formule une demande<br />

impérative : AnELARD. gloss. peni cran. p. 37523 : est enim<br />

oratio admirativa, sicut «o mirant ineffabilem », vel -a,<br />

ut «eia pugnemus », vel dehortativa sive prohibitiva, ut<br />

« ne pugnemus ».<br />

50 orator, -is m. forme horator: CARTtJL. 1mo!. 11 208<br />

p270 (a. 1160).<br />

I) celui qui sait parler: A) : orateur, celui qui applique<br />

les règles de la rhétorique : 1) en général (WAI..ulnt.<br />

exord. 10: publici declamatores ac sapientes dictionum


659 orator 660<br />

compositores -es vocantur. C0NCIL. Aquisgran. a. 816,11<br />

p. 328,26 defmiunt rhetores -em qui sit vit bonus,<br />

dicendi pentus [cf. Quint. Instit. orat. XII 1,1; ISID. etym.<br />

II 3; COMM. Boet. phi]. IV 1 p. 220,4]. DOM. Gurnss.<br />

div. philos. 6 p. 68,2 -r est vit bonus dicendi pentus, qui<br />

in publicis et pnivatis negociis plena et perfecta utitur<br />

eloquencia [cf. P.&plAs]) FRECULPH. chron. I, IV, XVIII<br />

col. 10108 : Demosthenes -r agnoscitur, Anistoteles<br />

philosophus ore omnium ceIebratir. Ruoro. COL. S p. 7<br />

quicquid historici, -es et phiosophi nonim et grande<br />

perstrepunt. VITA Amant. Engol. 3 p. 333,32 : scientia<br />

armare eloquium et ratione dicendi et jurisperitorum<br />

scientia quam -es sequuntur. BERn1OLD. CONST. annal.<br />

a. 1077 p. 305,29 -r facundissimus. Rup. Tuir. Joh. VI<br />

281 p. 307 : aliqui sunt magni, id est magne capaces<br />

scientie, -es aut philosophi. 2) en parlant de (orateur par<br />

excellence. Cicéron : EnH. Carol. prol. poterat quidem<br />

hec -is egregii sententia me a scribendo deterrere. Nonc.<br />

LEOD. epist. P. 109,6 ut ait -um maximus. NICOL. CLkIk.<br />

epist. 35 col. 1630' Tullius -um tex. ou un de ses<br />

disciples: FRECULPH. chron. I, VII, XIX col. 1114 : M.<br />

Onatius Plautius Ciceronis discipulus, -r habetur<br />

insignis. 3) par opposition au rhéteur (Dom. GuNDiss. div.<br />

philos, p. 68 rhetor veto et -r in hoc differunt quoniam<br />

rhetor quidem doctor ans est, -r auteur, qui secundum<br />

atterri causas civiles tractare novit, et sepe contingit quod<br />

nec rhetores sunt -es, nec -es sunt rhetores. ADELARD.<br />

topic. p. 315,28-32 quippe -r proprie dicitur utens,<br />

rhetor veto tractans. Sed tarnen nihil impedit abuti<br />

quandoque vocabuto, ut videlicet rhetorem quoque<br />

vocemus -cm, sicut -cm quandoque rhetorem): REMIG.<br />

barbar. p. 268 -es sunt rhetores eloquentes, quia<br />

rhetores non per partes, sicut grammatici, sed per<br />

sententias schemata faciunt. Gmujw. MORES. delib. VII<br />

960 p. 132 : non quippe secuti survins -um murmures et<br />

rhetorum debachationes, qui tantum venustatem eloquiorum<br />

et non virtutem mysteriorum imitantur. Huoo<br />

S. Via. didasc. VI, III p. 114,23 : quod rhetoris, quod -is,<br />

quod sophiste officium esset, diligenter distinxi. 4) de là:<br />

prédicateur : REMIC. comm. Mart. Cap. IV 153,5<br />

p. 16,19 «ciriceo» id est sella predicatoris vel -is, nam<br />

kyrix grece predicator. notamment en parlant des apôtres<br />

et de saint Paul : HINCM. REM. epist. 37 p. 16,9 (a. 849-<br />

50) si beatus Paulus ut magnus -r in suis epistolis<br />

questiones proponit.<br />

B) avocat: VITA Gamalb. 1 (pref. p. 186,4) incommodum<br />

quidem enit, si reus eum cm ignorabit, qui<br />

plurimum apud judicem valebit. NIvARD. Isengr. 1,421<br />

cum peteres dampno jus synodale ton,/ redderet -r vent<br />

argumenta disertes. BERNARD. MORL. Trin. 1265 p. 44:<br />

non tibi causidicus, non intercessor amicus,/ non erit -r,<br />

non intererit mediator. de là : avoué : HRARAN. inst. cler.<br />

3,27 p. 245,5 : -is officium digne potest in ecclesia imptere,<br />

quem antiqua definitio adfirmat, virum bonum et dicendi<br />

peritum esse debere.<br />

C) porte-parole: C0NCIL. in Franc. p. 595,17 : postulant<br />

et moment -es vestri. C0NcIL. Paris. a. 825 p. 481,3<br />

nos servi et fidelissimi -es vestri. CONCIL. Aquisgran.<br />

a. 836, III 27 p. 766,36 humiles ac fidelissimi -es vestri.<br />

LAMB. HERSF. annal. a. 1075 p. 232,9 : loto cornes, qui<br />

ad Saxones a rege -r ierat pfovocare cos ad deditionem.<br />

SuGER. Ludov. VI 10 p. 58 : super his igitur dominus<br />

papa consulte, -is episcopi Placentini voce, respondit.<br />

10 D) héraut: STEPH. ROTOMAC. draco XII 441 p. 190:<br />

tex velut -r legiones convocat.<br />

II) celui qui exprime des connaissances : A) docteur de<br />

l'Église: GODESc. SAX. opusc. gramm. II p. 475,1<br />

quemadrnodum -r eximius Augustinus ait satis proprie.<br />

15 sens affaibli: GERMw. MoItES. delib. VI 161 p. 83 : talis<br />

siquidem evangelii philosophia est ut plebeios et rusticos<br />

concile faciat -es. ib. VIII 682 p. 152 : disputet cum Petro<br />

et suis, qui non -es sed piscatores extiterunt. evangelicus<br />

-r : apôtre : TRAD. Tegerns. 267 (a. 1149-55): multi quasi<br />

20 evangelici -es dando sua Domino locupletes exstiterunt.<br />

B) dans les arts libéraux : Gonrsc. SAX. opusc. gramm.<br />

I p. 390,10-11: scemata dianoeas ad -es pertinent, ad<br />

grammaticos lexeos. GARLAND. dialect. IV p. 91,33<br />

questionis saut due species, una que vocatur tesis, altera<br />

25 ... hipotesis et a nobis causa dicitur, et tesis quidem<br />

dyalecticis attributa est, hipotesis veto -ibus. ib. p. 93,2<br />

argumentum aliud ... quod dyalecticorum est, aliud<br />

quod ad -es pertinet, aliud veto ... quo utuntur physici,<br />

aliud veto ... in quo disputant sophiste.<br />

30 III) celui qui prie : A) celui qui intercède par ses prières<br />

en faveur de quelqu'un : 1) en parlant de religieux : CA1'IT.<br />

reg. Franc. I p. 79,6 (a. 780-800) : Baugulfo abbati et<br />

omni congegationi, tibi etiam commissis fidelibus -ibus<br />

nostris. AMALAR. epist. p. 245,17: magnam te apud<br />

35 Deum mercedem invective credas et pro te plures -es.<br />

EPI5T. var. II p. 310,32 : Victor humilis episcopus<br />

Curiensis, fidelis -r vester, offert vobis ... missas speciales<br />

mille. Dia. Arnulfi 24 (a. 888) : petiit clemenciam<br />

nostram ut cuidam venerabili prespitero ftdelique -i<br />

40 nostro ... tes ... donaremus. C&1(WL. Clun. 111450 p. 505<br />

(a. 978) canitatem veetne fraternitatis precatun, vos Dei<br />

-es, ut in vestris orationibus mereatun conscribi. 2) en<br />

parlant de saints : EKKEH. IV bened. 140,23 : cum Petnus<br />

-r causas agat ipse pnecaton,/ causidicus noster quoque<br />

45 Paulus agat prece prosper. id . carm. van. 11 9,5 : -r cause<br />

fratrum fideique viator / psychen dat Domino, ossa<br />

Mogontiaco. 3) en parlant de laïques : DHUODA lib. man<br />

VIII 7 p. 310 : pro genitori tuo orlon et admoneo ut pro<br />

en frequens et assidue -n sis. 4) par extension, en parlant<br />

50 de qualités: PETR. RIGA Aurora Gen. 1142 p. 71: pro<br />

pueno nobis decon cris supplicat eius ;/ sunt -es jus, pietas<br />

et amor.<br />

B) ecclésiastique: 1) en général: ORD. VIT. hist. IV 7<br />

t. 11 p. 215: fichant et reparabantur basilice, et in eis sacni


661 oratorie - oratorium 662<br />

-es obsequium studebant Deo debitum persolvere. spéc.,<br />

en parlant d'un chapelain : CARTuL. Cupersan. 133 p. 257<br />

(a. 1189) : Cupersanensis ecclesie canonicum spiritualem<br />

pattern et adsiduum -em meum [se. domini Tari]<br />

iamdudum fuisse. 2)formant un des ordres de la société<br />

MIRAC. Bertini 7 p. 513,7 : quibus magis addicenda sit<br />

victoria, -ibus aut bellatoribus. GFSTA episc. Camerac. III<br />

52 a. 1036 p. 485,40 genus humanum ab initio trifariam<br />

divisum esse monstravit, in -ibus, agricultoribus, pugnatoribus.<br />

GILB. LIM. stat. eec!. col. 997 : superiores in<br />

pyramide -es intellige ... Sinistrales veto in pyramide<br />

aratores sont ... Dextrales quoque bellatores saut. SUGER.<br />

Ludov. VI 2 P. 14 : -um, laboratorum et pauperum, quod<br />

diu insolitum fuerat, quieti studebat.<br />

C) pèlerin : CAIruL S. Mar. Nov. 11 p. 206 (a. 1039)<br />

non solum vos, sed etiam extranei et -es qui ad vestram<br />

veniunt ecclesiam causa orationis. MIRAC. Privati 5 p. 9:<br />

-es qui veniebant, ut tous erat, mottera otTerebant. Wipo<br />

gesta 22 p. 41,34: perveniens in Ungariam, a rege<br />

Stephano contradicta est sibi via, quart eo tempore nul!i<br />

-unj accidit. COD. Udalr. 57 p. 125,12 (synod.) quiconque<br />

autem -r sive peregrinus aut viator in terram excommunicatorum<br />

devenerit. C0NCIL. Narbon. a. 1054, e. 24<br />

(Mansi, XIX col. 831 c) : negociatores et -es qui feront<br />

sportas, nemo substantiam eorum apprehendat.<br />

D) membre d'une confrérie : CARTUL. 1mo!. 1208 p. 270<br />

(a. 1160) : nos horatores de dastro S. Casiani ... facimus<br />

fraternitatem ad honorera s. Jacobi apostoli ... Omni<br />

anno in vigilia b. Jacobi ... cannes ad ecclesiam cum<br />

candelis conveniamus et ... missam ... cantate faciamus.<br />

IV) celui qui prend la défense d'une cause ou d'une<br />

institution (cf. sens I B): VITA Bertulfi 28 p. 55 erat<br />

{marchio] enim sicut reipublice prudens -r, ira et Ecdesie<br />

Dei fortissimus propugnator. BERTHOLD. CONST. annal.<br />

pref. p. 267,21 : misericordie cultor hi!arissimus, integerrime<br />

fidei -r vere catholicus, veritatis assertor et defensor.<br />

CARTUL. Ins. 7 p. 14 (a. 1090): in anniversario eiusdem<br />

Wa!teri, qui huius rei apud nos fide!is -r extitit. ANSELM.<br />

Moc. Ada!b. 634 si ... in numero c!eri dissensio cepit<br />

haberi,/ hanc bonus -r pacisque repressit amator.<br />

oratorie selon les règles de l'art oratoire: GuseitT.<br />

epist. 187 p. 225,1 : cum eius ... oratoriam facu!tatem et a<br />

se et a Grecorum fonte profluentem -e docuistis. HONOR.<br />

AUG. an. 3 libri -e et ethice conscripti. GALBERT. BRUG.<br />

Karol. I p. 4 : ut ... rhetorice unusquisque se defensaret<br />

cum impetitus fuisset vel cum hostem impeteret, qua<br />

colorant varietate -e fucatum deciperet.<br />

oratorio!um, -i n. [oratorium] 1) chapelle, petit bâtiment<br />

destiné à la prière : a) en général : VITA Landel. II<br />

p. 442,28 : construxit ibidem -um in honore beati<br />

Martini episcopi. VrrA Aviti Sarlat p. 362 : -um virgis<br />

contextum. Srius Maio!. p. 790,3 : -um quod in honore<br />

sancti Michaelis ipse trans Ararim reedificaverat et ad<br />

quod ... in orationibus divino famu!amini manciparetur.<br />

CAWFUL. S. Petri Carnot. 1, VII, XXV p. 149 (ante 1070);<br />

-um i!!ud !igneum in meliorem statum construere<br />

vo!entes. GUILL. TyR. hist. rer. transm. VIII 3 p. 326 : in<br />

cuius sirigulis angulis singula erant -a quorum quedam<br />

adhuc exstant, b) petite église qui n'est pas paroisse mais<br />

où l'on peut célébrer la messe et les offices : CARTUL.<br />

Sanga!!. 11 738 p. 341 (a. 904) : duo -a, in Berge sci!icet et<br />

Steinahun, ea conditione suscepit in missarum ac<br />

psalmodie ce!ebratione atque luminarium sumministra-<br />

10 tione curanda. c) chapelle privée, oratoire : Ono GLANN.<br />

Maur. 12 p. 172 : dum ... cornes in -o compendiose<br />

ibidem constructo ... post matutinos residens hymnes<br />

divinis intenderet theoriis. d) chapelle incluse dans le<br />

bâtiment d'une église ou d'un cloître : ANOR. FLOR. mirac.<br />

15 Bened. III 19 p. 246 : in qua [ecclesia] cum in quodam<br />

sancti Laurentii -o vas vino reperissent plenum. CsruL.<br />

Rhen. inf. 1373 p. 257 in, (a. 1152) : die nativitatis beate<br />

Marie, quando consecravimus -um eius in claustre.<br />

2) petit monastère, prieuré : CARTUL. S. Petri Carnot. I,<br />

20 III, XVIII p. 78 (a. 985) : expetii ut unum ex suis<br />

monachum benedicendo in predicto -o abbatem substitueret.<br />

ib. p. 78 : prefati loci Haurion -ton jam prescripto<br />

xenodochio ... subjugasse (cf. ib. : eidem monasterio!o<br />

restitui).<br />

25 oratoS, -cf u. oratorius.<br />

oratorium, -i n. formes: horatorium : HIsT. Langued.<br />

II pr. 184 col. 372 (a. 873). Con. Cavens. II 317 p. 137<br />

(a. 979). CifitoN. S. Bened. Cas. p. 472,5. oratium : Con.<br />

Ver. 197 p. 299,8 (a. 855). oraturium : FONT. F!or. 30<br />

30 p. 77,24 (a. 1031). oritorium : TRAD. Fris. 394 (a. 818).<br />

TRANSL. Wandr. I p. 206.<br />

I) lieu consacré â la prière (I-IRABAN. univ. XIV 22<br />

col. 391B : -um orationi tantum est consecratum, in quo<br />

nemo a!iquid agere debet, nisi ad quod est factum : unde<br />

35 et nomen accepit [cf. Isin. etym. XV 4,4; P pIAs]. J0H.<br />

BEL. div. off. II co!. 150: ignorandum non est quin<br />

quivis locus ... ad orandum constitutus vocetur -um)<br />

A) chapelle : 1) chapelle élevée sur le tombeau d'un saint,<br />

ou en son honneur, ou en souvenir d'un miracle: ERCONR.<br />

40 Libor. 20 p. 96 : sanctum corpus foras muros civitatis<br />

deferri ad -um, in quo sancti Carammi membra requiescunt<br />

ibique honorifice co!locari. FRECULPH. chron. II, 1V<br />

29 col. 1229 : huius itaque Donati sepu!tura insignis est,<br />

obi -um ex eius nomine vocitatur, habens fontem<br />

45 aquarum, quem ipse fertur orationibus invertisse. Huiuc.<br />

mirac. Germ. 70 p. 149 : in patrimonio suo ... -uni sancti<br />

presu!is honore construxit. HINCM. REM. Remig. 70<br />

col. 1176 : vit nobiis ..., obtentis re!iquiis beati Remigii,<br />

-ont in eius honore in proprietate sua edificavit.<br />

50 FLODoARD. hist. IV, IX col. 288c ubi postea supra<br />

tombant ipsius [se. beau Calixti] est -i aedicula<br />

constructa. BRUNO QUERF. fratr. 2 p. 720,24 : in illa<br />

heremo, ubi tex Otto ... martyri Ada!berto rotundum<br />

-um co!umnis marmoreis pulcherrime construxit.


663 oratorium 664<br />

2) chapelle cérnétériale: CARTUL. Cison. p. 9-10<br />

(a. 870) -uni froment mains ecclesie, in honore sancte<br />

et individue Trinitatis, in eodem fisco ad sepulturam<br />

meam et quietem erexissem.<br />

3) chapelle, lieu de culte non pourvu des droits<br />

paroissiaux mais dans lequel on célèbre la messe et les<br />

offices: située souvent à la campagne, elle peut dépendre<br />

d'une église principale mais possède des dépendances<br />

TRAD. Fris. 205 (e. 804) tradidimus -uni ea que ad<br />

cam pertinet. Rima. Anse. 28 tex in prefato vico atrium<br />

unum ad -uni fabricandum. C.wruL. Patin. 1 29<br />

p. 97 (a. 924) : dedit ... casa et -uni qui est ad onore<br />

sancte Feticule cum casis et omnibus rebus ... ut ibidem<br />

in ipsum -uni et oraciones adque luminaria et<br />

incensun, tien facias. CARTtJL. Clun. 1474 p. 460 (a. 937)<br />

est ... capellula sita in comitatu Matisconensi, omni<br />

episcopali debito immunis, sacrant in honore sancti<br />

Leodegarii martyris, -i voto constructa et proinde cum<br />

parvo terrarum dote ohm predicte nostri episcopatus<br />

eœlesie addicta. RADULF. GLAB. hist. III, IV 13 p. 62<br />

episcopalium sedium ecehesias pene universas, ac cetera<br />

queque diversorum sanctorum monasteria, seu minora<br />

villarum -a. CARTUL. Aurel. p. 19 (a. 1130): ad faciendum<br />

-mn in quo servitium Dei passer fieri. ces chapelles risquent<br />

de léser les paroisses: CAJ'IT. reg. Franc. I p. 312,30<br />

(a. 826-27) : ecclesie antiquitus constitute nec decimis nec<br />

alus possessionibus priventur, ita ut novis -is tribuatur.<br />

ACTA pont. Rom. Gall. -- D 31 p. 111 (a. 1156): prohibemus<br />

etiam ut infra parrochiam ecclesie Sancti Johannis<br />

de Alesto nullus -uni cemiterium sine consensu<br />

Nemausensis episcopi et tuo facere presumat. Con. cath.<br />

Cracov. p. 6 (a. 1186) : nullus infra fines parrochie tue<br />

sine assensu tuo ecclesiam vel -uni presumat.<br />

elles sont distinctes des « capellae» : DIPL. Otton. Il 281<br />

p. 328,13 (a. 982) : cortem ... cum ... capellis, -is, mansis,<br />

vineis. ACTA pont. Rom. GalI.+ B p. 88 (a. 1185)<br />

eœlesiam apud Castellionem tain capellis quant in<br />

alus -is in toto corpore ejusdem castri. elles peuvent être<br />

réservées à certaines communautés : CAJtniL. Henniac. 18<br />

p. 60 (a. 1187): quod ... leprosi Hinniacenses -uni<br />

construere et in en vellent capellanum habere.<br />

4) chapelle monastique : a) chapelle située sur les terres<br />

d'un monastère et dépendant de lui: Diru Loth. 1 38<br />

p. 118,33 (a. 839): osque ad terrain monasterii ubi<br />

est -uni honore sancti archangeli Miehaelis. C&itwi.<br />

Sangali. 11 734 p. 337 (a. 904) : abbatia .., cum curtibus,<br />

cappellis ac -is. CMtTuL. Hosp. S. Joh. Hier. 253 p. 192<br />

(a. 1157): donamus ... tibi ... magistro ejusdem Hospitahis<br />

et fratribus ibidem ... servientibus ... -um longitudinis XII<br />

brachiatarum, amplitudinis III! et totiderfi altitudinis<br />

cui immineat campanile ... Tau ... pacto ut nunquam ibi<br />

divina celebrentur officia, nisi his tantum qui de mensa<br />

vestra fuerint et hospitibus vestris ... Baptismum ... ibi<br />

fleri prohibemus et cetera sacramenta, exceptis missis.<br />

ib. 423 p. 293 (a. 1171) : licebit Hospitalariis -uni et<br />

cimiterium habere ita quod in -o campanam ... non<br />

habeant neque parrochianos Sancti Benedicti vel aliarum<br />

ecclesiarum Parisiensium ad divina officia vel oblationes<br />

5 recipiant. CARTUL. Vindoc. II p. 462 (a. 1188): ecclesia<br />

parrochialis non esset ... nisi tantum capella et -um<br />

monachorum. Itoc. 111 reg. 95 p. 140,2 (a. 1198): cum<br />

dictis fratribus ... duxerimus indulgendum ut ... sine<br />

prejudicio vicinarum ecclesiarum cimiteria ad opus<br />

10 fratrum et famihie sue tantum et -a fabricent. chapelle d'un<br />

prieuré ou d'une grange monastique: CARTUL. S. Joli.<br />

Orbist. 6 p. 13 (a. 1184) : -uni honorem beate Marie<br />

in predicto loco construere in quo divina duo fratres<br />

celebrarent. CARTUL. Lisk. 15 p. 60 (a. 1184) : liberum sit<br />

15 vobis ... -a in grangiis vestris construere. CARTUL. Bass.<br />

Font. 103 p. 137 (a. 1188) : ob evitandas veto secularium<br />

frequentias hiberuni sit vobis, salvo jure diocesanorum<br />

episcoporum, -a in grangiis et curtibus vestris construere.<br />

spéc. : chapelle ouverte aux femmes prés d'une abbatiale<br />

20 dont elles étaient exclues: J0H. CLUN. Odon. 36 p. 163<br />

erat autem prope ipsum monasterium -uni<br />

ubi nobilissime mulieres causa orationis recipiebantur.<br />

b) chapelle, petit oratoire situé dans l'enceinte d'un<br />

monastère : Anso Waldeb. 3 p. 1174,24 : sanctorum -a<br />

25 inter duo monasteria puicro satis decore composuit.<br />

RADULF. GLAB. hist. V 1, 8 p. 120 : cucurri ad altare<br />

martyrum Victoris ... Apollinarisque ac Georgii quoniam<br />

iliorum -uni contiguum erat domui inhrmorum. VFrA<br />

Theod, Andag. p. 43,39 : in -o Sancti Nicolai, quod intra<br />

30 claustrum monasterii eiusdem situm est ad dextram<br />

intrantibus contra meridianum. Rtj p. Tua. off. VII 25<br />

col. 205D : infra claustrum habetur ejusdem beate<br />

Virginis diversorium, scihicet sacratum in ipsius honore,<br />

maxime propter hoc ipsum proprium nominis eius -uni.<br />

3$ Huco PICTAV. chron. Vizehiac. IV 3434 p. 603 : -um<br />

intacte Virginis Marie, quod contiguum erat capitulo.<br />

5) chapelle, petit corps de bâtiment inséré dans les<br />

bâtiments d'une église : a) dans la nef ou l'abside : DONAT.<br />

Murr. Ermenl. p. 703,15 : sancta eius membra in basilica<br />

40 Beati apostohi Pauli juxta -um Sancti Wandregisihi in<br />

absida meridiana sepulture ... tradiderunt. VrrA Cond.<br />

p. 651,13 : in ecelesia Sancti apostohi Petri juxta -uni<br />

Sancti Martini ad plagiait meridianam. RUOTO. COL.<br />

(testam.) 49 p. 53 : instar -i, quod beato Privato<br />

45 construimus juxta altare Sancti Martini in occidente<br />

ecclesie, beato Gregorio ... fiat, ubi sacratissimum corpus<br />

eius recondatur. THJETM. 2, 3 : sepuhta est ... in maiori<br />

ecclesia, in -o aquihonari. CTuL. Karrof. p. 35 (XI s.<br />

ex.) : -uni in capite basihice Sancti Eparchii erat.<br />

50 CARTUL Baioc. J 176 p. 219 (a. 1163-65): -uni honore<br />

sancti Egidii, in ecchesia Baiocensi constructum ab<br />

eiusdem ecchesie capituho et Willehmo sacrista, sub annuo<br />

canone ses solidorum andegavensium ... canonice tibi<br />

concessum. b) chapelle Saint Michel dans le « Westwerk »


665 oratorium 666<br />

ou sur le clocher-porche : ANNAL. Fuld. II a. 858 p. 48,24<br />

-um Sancti Michaelis ad occidentem basilice bicameratum.<br />

FLODOARD. hist. 1112 col. 116' : -um quoque super<br />

eamdem portant construxerat in honore sancti Michaelis<br />

archangeli de quo in contiguam Sancti Petri ecclesiam<br />

descendere morem fecerat orationis amore. J0H. Mnn.<br />

Job. p. 342,53 : in remotioribus -is Sancti Michaelis quod<br />

erat in superiora ejusdem basilice Sancti Stephani.<br />

c) dans la crypte: AIM0IN. FLOR. mirac. Bened. I 6<br />

p. 106 cryptas ipsius eœlesie ... in quibus pretiosi Patris<br />

Benedicti -um habetur. CIRON. S. Ben. Divion. p. 144:<br />

inferiori crypte conjungitur -um ad sous ortum, rotundo<br />

scemate factum, senarumque illustratum spiendore<br />

fenestrarum, XXXVII cubitos habens in diametro, decem<br />

in alto. SUCER. adm. 26 p. 187 : in inferiori testudine<br />

ecclesie dedicata sunt bine et inde duo -a.<br />

6) oratoire privé (Ivo pan. 11,39 col. 1090 : in privatis<br />

-is licet orare, sed non missam oelebrare [cf. GRATIAN. III<br />

dist. I c. 33]. GUNTH. PAR. ('1) orat. 8,9 col. 170Â locus<br />

sacer et publicus ut ecclesia, coemeterium; sacer et<br />

privatus ut -um) : a) oratoire d'un ermite: VirA Bertuini<br />

11 p. 182,20: preparavit habitcuIum parvum cum -o.<br />

FLODOARD, hist. 1, 3 col. 988 : solitariam concupiscit<br />

vitam ...; cellulam cum -o construit. Urito Arbog. 9<br />

p. 179: -um ligneum parvum sibi fieri jussisse quo<br />

nocturno silentio veniret ut ibi se secretius in oratione<br />

mactaret. Pn. DAMAN. Romuald. p. 68,21 : -um cum<br />

altari primitus intra cellulam fatiens, deinde se recludens<br />

aditum dampnabat. HARIULF. Madelg. VII p. 540<br />

quousque cellula erigeretur et -um ubi Christi miles suo<br />

regi impenderet famulatum. CARTUL. Popul. 340,15<br />

p. 208 (a. 1171): ut faciatis mihi -um V braciatarum in<br />

longitudine et 11mm in amplitudine, ... et cellulam unam<br />

iuxta, ubi secreto possim orare. b) oratoire<br />

ou chapelle d'un palais ou d'un château: MIRAc.<br />

Martial. I p. 200: in -o quod erat in ipso palatio regis.<br />

FLODOARD. hist. 113 col. 51 c : -um beatissimi apostolorum<br />

erincipis Petri, cubiculo regis ... contiguum.<br />

HELGAUD. Rob. 5 p. 64 : Stanpis castro, regina Constantia<br />

palatium construxerat nobile simul cum -o. ib. 16<br />

p. 92; in -o turris Karoli. son importance varie; le service<br />

peut y être assuré par des religieux et un monastère y est<br />

parfois adjoint: C&irui.. Beljoc. app. 2 p. 39 (a. 1076)<br />

concesserunt clericis famulantibus Deo in capelle nostre<br />

-O. CARTUL. Tarvan. 39 p34 (a. 1164): Ernulphus cum in<br />

castello suo apud Colewidan edificasset -um ibique<br />

divinum officium a canonicis nostris quorum ha est<br />

parrochia dicere postulasset. noter l'oratoire du pape:<br />

GAUFID. GRossus Bernard. Tiron. VII 55 p. 235':<br />

apostolicus ... in secretum -um duxit. c) oratoire dans une<br />

habitation privée: VirA Rigob. p. 59,38 : -um quod juxta<br />

domum suant fecerat. Rup. Turr. inc. 18 col. 3501)<br />

construendo in honore ilhius -um super portam eamdem<br />

[castel!!], ita ut contiguam haberet predictam domum<br />

hospitalem.<br />

7) petit lieu de culte musulman : GUILL. T'nt hist. ter.<br />

transm. V 4 p. 198 : in capite pontis, ubi erat quoddam<br />

eorum superstitionis -um.<br />

s B) par extension : sanctuaire en général, quelles que<br />

soient ses dimensions ou sa situation juridique: 1) en<br />

général: BERNARD. apol. 28 p. 104,12: omitto -orum<br />

immensas altitudines, immoderatas longitudines, supervacuas<br />

latitudines, sumptuosas depohitiones, curiosas<br />

'o depictiones, que dum in se orantium retorquent aspectum,<br />

impediunt et affectum.<br />

2) sanctuaire de pèlerinage (à Rome) : TRANSL. Gorg.<br />

2 p. 593 : peragratis etenim -is ecclesie Romane potestatis.<br />

CIIR0N. S. Bened. Cas, p. 472,5: egressi Romam,<br />

15 horatorium totum devastaverunt beatissimorum principis<br />

apostolorum Petri beatique ecclesiam Pauli. AIM0N.<br />

FLop. gesta Franc. 1132 p. 63' : dum missarum solemnia<br />

in -o Sancte Cecilie ... celebraret. VrrA Theod. Andag.<br />

p. 49,38 : omnia Rome sanctorum -a osque ad Latera-<br />

20 nensem basilicam circumivit. CAuxr. II concil. Later. 17<br />

col. 1364 : apostolorum limina et aliorum sanctorum -a<br />

visitantes.<br />

3) abbatiale : WaTT. Gall. 38 p. 278,27 : cum<br />

fraternalis cuneus ad opus divinum se preparasset atque<br />

25 -um ex more ingressus finisse. Cons'. consuet. monast. I<br />

p.353 n0 7 (post 821): in -o summum silentium,<br />

summam psallendi reverentiam, temperamentum elevatius<br />

canendi et ordinatissimum modum in choro standi.<br />

Bc,*n ANtAN. cour. col. 9538; presenti omni congre-<br />

30 gatione in -o. LANFR. const. p. 14: surgentes crimes<br />

veniant in -um factaque oratione induantur sieur ad<br />

priorem missam. PEut. DAMAN. Romuald. p. 19,16: per<br />

noctem ceteris fratribus maturius surgere et, si -i adhuc<br />

janua dansa esset, intra ipsius dormitorium in ora-<br />

35 tionibus excubare.<br />

4) église paroissiale. TRAD. Fris. I 234a p. 216 (a. 783-<br />

811) : jactabat illos tres tholos ... in unum locum et fecit<br />

-um publicum. CARruL. Bund. 198 p. 159,12 (a. 1061):<br />

bashicam ad servitutem Dei condidi quant et edificatam<br />

40 a Theitmaro Curiensi episcopo ... per legitimam<br />

consecrationem loci incolis illius ad -um stabiivi.<br />

C) lieu où vivent des religieux: 1) ermitage: GESTA<br />

episc. Virdun. p. 44,24: in quodam -o sub honore<br />

omnium apostolorum quasi solitariam vitam ducebat.<br />

45 2) prieuré: CHR0N.-CsittuL. S. Theofr. CaIm. 238<br />

p. 87: construxit -um in villa Fraxineti, que non longe<br />

sita est ab ipso monasterio, propter securitatem ipsius<br />

ville ... et constituit ut femme sanctimoniales ibi<br />

conversantes Domino deservirent.<br />

50 3) monastère: CARTuI.. S. Vine. Cenom. 782 col. 443<br />

(c. 1050) : abbati ... cum suis monachis qui in -o Sancti<br />

Vinc,entii ... Deo assidue asserviunt. HuGo FLAV. chron.<br />

II 26 p. 391,16: -um in quo multa turba monachorum<br />

beate martyri devotum exibet famulatum. CARTuL.


667 oratorius - oratus 668<br />

Paraci. I p. 1 (a. 1131) dilectis in Xristo filiabus<br />

Heloysse, priorisse, ceterisque sororibus in -o Sancte<br />

Trinitatis.<br />

D) sanctuaire, endroit situé dans une église, près de<br />

l'autel et réservé à la prière : VnA Theod. Andag.<br />

p. 45,10: episcopo autem descendente de -o procedit ad<br />

pedes ejus coram altari ipsius sancti apostoli. RODULF.<br />

TRUD. gesta Trud. 11 2 p. 236,35 : -uni, chorus, templum,<br />

claustrum ... non inveniebatur a multitudine vacuum.<br />

AcTus pont. Cenom. 34 p. 393 : cepit ... su petiotes partes<br />

ejusdem basilice diligenti sollicitudine preparare, -um<br />

scilicet quod corum vocitant, sedemque pontificalem,<br />

altaria quoque congrua dimensione disponere. PONTIF.<br />

Rom. XXX A 8 p. 216 quo finito, prosternai se<br />

episcopus una cum poenitentibus in -o, clero faciente<br />

letaniam. STATUT.. Cisterc. p. 201 (a. 1196) : tapetibus<br />

pavimentum presbytetii stravit et plures candelas quam<br />

ordo patiatur in -o fecit accendi.<br />

11) activité de prière : assistance aux offices : S,LkR. reg.<br />

Bened. 24 col. 848c : frater qui levem culpam habuerit<br />

a mensa excommunicetur, non ab -o. J0H. METT. Joli. 62<br />

p. 385 : vigor corporis ei tam vividus perseverabat ut<br />

misse hebdomadam, ordinem omnem claustri et -L vivido<br />

robore adimpleret.<br />

III) droit d'élever un oratoire: CARTA a. 1185 (Métais,<br />

Les Templiers en Pure-et-Loir p. 18): alii fratres<br />

Hospitalis renunciaverunt capelle et -o et altari et<br />

cimiterio in civitate Carnotensi.<br />

W) objets liturgiques: A) prie-Dieu: ORDO Rom. 29,3<br />

t. III p. 437 (IX s.) : feria quarta, hora octava cantatur<br />

nona; et tune ingrediantur fratres et orrais populus in<br />

ecclesia mainte et ponetur -um ante altart Et procedat<br />

sacerdos curn ministris de sacrario et veniat ante altare et<br />

prosternai se super -um et oret (cf. ib. 1 50 t. I p. 83,11<br />

[c. 750]).<br />

B) chapelle, ensemble des objets servant au culte : Con.<br />

S. Mar. Trem. 40 p. 129 (a. 1049) : cum ipso monasterio<br />

cum cellis et dotis et libris et -o et ornamenta<br />

ecclesiarum.<br />

oratorius, -a, -um I) adj. : A) relatif à l'éloquence:<br />

1) oratoire: PAUL. ALB. epist. 4,14 p. 129 : pro -is<br />

pompis. RIcIIER. 111 47 t. 11 p. 56 : ad -am artem.<br />

GERBERT. epist. 187 p. 224,13 : -am facultatem et a se et a<br />

Grecorum fonte profluentem. THIOFR. Willibr. vita pros.<br />

22 p. 472': -arum excellentiam arcium.<br />

2) éloquent, habile: FEra. DAMIAN. serm. 11 col. 560€<br />

-i sermones quos in fornace rhetorica omnis ille<br />

philosophorum conflavit chorus. BERTHOLD. CON5T.<br />

annal. a. 1078 p. 307,20 -a satis proclamatione linguosi.<br />

Jon. FIscANN. conf. theol. 192 p. 113 : non potest nec -a<br />

lingua enarrare.<br />

3) où l'on parle, consacré aux discours: GALBERT.<br />

BRUG. Karol. 52 p. 83 quia tenuerant diem sermonum<br />

longis protractibus, reversi sunt cives a loco -o.<br />

B) relatif la prière: 1) consacré à la prière: Huaic.<br />

mirac. Germ. p. 125 : -e celle. AN4.sT. synod VII 17<br />

p. 127: construere -as domos. CARTUL. Mai. Mon.<br />

Cenom. I p. 77 (c. 1080) : -am capeliam. CARTuL. Bund.<br />

350 p. 261,20 (a. 1163) : in una domuncula -a solitaria.<br />

2) de la prière,- qui concerne la prière: Noit. BALB.<br />

Gall. p. 1105,31 : -am ... gravitateni.<br />

3) convaincant: Rup. Tuiî. off. IV 12 p. 119 : causam<br />

reddit satis -am, qua Deum auditorem flectere possit et<br />

10 patronam efficere misericordiam.<br />

II) subst. oratoria, -ef art oratoire : FRECULPH. chron.<br />

II, 1119 col. 1166': Tatianus qui, primum -am docens,<br />

non parvam sibi ex acte rhetorica gloriam comparavit.<br />

CONR. Huts. dual. p. 80,35 : rhetorenim orator, rhetorica -a<br />

15 dicitur.<br />

oratrix, -cis A) adj. : celle qui intercède (auprès de<br />

Dieu) : DHu0DA lib. man. IX 5,5 p. 334 : -ix tibi, nobilis<br />

puer, adsisto VITA Aldeg. 11 26 p. 655 : habens beatam<br />

Virginem Aldegundem Deo dilectissimam -icem pro tais<br />

20 criminibus.<br />

B) subgt. f (en parlant d'une abbesse) : celle qui prie:<br />

DIPL. Bereng. 1 84 p. 225,15 (a. 912) : abbatisse Risinde<br />

nostre videlicet speciali -ici in rebus et possessionibus sui<br />

monasterii. DIPL. Cour. II 139 p. 187,34 (n. 1029)<br />

zs monasterium ..., cui venerabilis Dei -ix et abbatissa<br />

Wichpurc rationabiliter preesse videtur.<br />

orattio, -nis f y. oratio.<br />

oralum, -i n. prière, demande pressante : VITAL. FLOR.<br />

Paul. 36 p. 118A : si .-a aliquoties differuntur, nobis<br />

30 desperandum non est. BERTHA Adelh. prol. I : ut mei<br />

paupercule -a iniplere non obliviscaris.<br />

oraturium, -i n. y. oratoriuni.<br />

oratus, -us m. A) demande pressante, prière : 1) pour soimême<br />

: a) dans le domaine temporel : GuILI. PIcTAV. gesta<br />

s 13 p. 28 : Normannos cohibebat sepenumero nec jussu,<br />

modo quasi -u. b) à Dieu: HROTSV. prim. 36 p. 230 : -u<br />

pulsando jugi penetralia celi. MARD. Mil. 51 p. 696,10<br />

nostros -us audi soivendo reatus ou à un saint: Mw&c.<br />

Quint. 1 17 : interventum sancti Martini -u et precibus<br />

40 querens.<br />

2) pour autrui : intervention, intercession : a) dans le<br />

domaine temporel; DIPL. Otton. I 279 (a. 965) : per<br />

interventum .. Judite necnon et -u nobis satis cari<br />

episcopi Abrahe. CAJtTuL. episc. HaIb. I 208 p. 178,27<br />

45 (a. 1145): prefati comitis -u totiusque ecclesie hortatu<br />

b) auprès de Dieu: WALAHFR. carm. 5,77,19 : populum<br />

fidelem/semper -u meritisque, martyr/aime, juvato. VrrA<br />

Egid. 1117 p. 109,27 alternis -ibus salas reformabatur.<br />

B) oraison, action de prier: THANGM. (?) transi. Epiph.<br />

50 3 : presbytes ... crebris se inter -um jejuniisque vigiliisque<br />

commacerans. LAIJR. CAS. Bened. col. 888c: ea que<br />

agenda surit, -u debent inchoari. RADULF. CLAn. hist. V, I<br />

7 p- 119 : unum ergo ei erat, quod pene universis accidit,<br />

inter -um frequenter spuere. noter l'expression toto cordis


669 orbatio - orbicuhis 670<br />

precari -u prier du fond du coeur : Ruop. MED. Adalb. 27<br />

p. 20,16 : vulnus admissi facinoris congruo mederi<br />

antidoto toto cordis precabantur -u.<br />

orbatio, -fis f forme orbacio VINC. KADL. chron.<br />

p 82. 1) perte d'un être cher, deuil (le gén. pouvant<br />

désigner la persortie qui subit le deuil, ou le mort): a) en<br />

général: BERNARD. TRAIECT. Theodol. II 493 p. 48 : in<br />

Dedali -ne. HIST. Walc. p. 509,17 : seva destitutio -oque<br />

inrecuperabilis. b) appliqué à un animal: Vnqc. KAnt.<br />

chron. p. 82 : tygridem -do çatulorum stimulancius<br />

orgeat.<br />

2) (philos.) privation : JOH. Sco'r. gloss. Mart. Cap.<br />

183,9 p. 100,6 a superioribus id est ab oppositorum<br />

tribus generibus, id est relativis contrariis babitu et -ne.<br />

orbicola, -e m. [orbis et colere] noter la forme<br />

orbicolum, gén. plus. archai'que: CARM. de Bened. 15<br />

p. 212.<br />

habitant de la terre: C,MtM. de Bened. 15 P. 212 : O<br />

Deus orbicolum, mihi da sensum quoque rectum / Virginis<br />

ut valeam texere gesta sacre. C0NR. I-TIRS. (?) epithal.<br />

109a, 2 (ANAL hymn. 50 p. 505) o vos cames<br />

noctem mundanam fugite,/ dura vacat lacera querere.<br />

orbicula, -e f [orbiculus] diminutif de orbis : 1) disque<br />

d'un astre: BERTHOLD. ZWIF. chron. 24 p. 222,18 : parva<br />

sous -a in modum prime lune coepit apparere.<br />

2) oeil, globe de l'oeil: RATHa Metr. col. 456' : heu<br />

dolor .e tagettes, obsecro, flete.<br />

3) ornement de forme ronde: LIB. pont. II p. 132,25<br />

vestes sericas II ... aliam habens in medio crucem et -as<br />

1111 corn gammadiis. y. orbiculus.<br />

orbicularis, -e circulaire: 1) en parlant de formes:<br />

ABELARD. gloss. ad categ. P . 176,29 : ipsa statim aqua<br />

percussa, dam in orbem diffunditur, -em formata<br />

assumit. HuGo S. VICT. pract. geom. I p. 43,546 : estimat<br />

altimetra diametrum putei cuius sit quantitatis, deinde<br />

cavet ut cavatio eius -is sit. CHRON. Lauresh. 134b<br />

p. 404,25 : diseus ... militari manu per aera vibrabatur<br />

cm flamme speciem reddens. ALAN. INS. serra. de sphera<br />

p. 299 : primordialis veto materia, que -i formarum<br />

reciprocatione circumfertur ... merito spera ymaginabiis<br />

esse censetur. GIRALD. topogr. II 3 p. 78 : usque ad -is<br />

perfectionis rotunditatem. lb. II 36 p. 121 -i sepe ignis<br />

iste circuitur.<br />

2) en parlant de mouvements : PETR. Cmi. epist. I 32<br />

col. 442' : attende diligenter, quia mola -i motu nunquam<br />

et nusquam excedens orbem ... superficiem grani<br />

extenuat in ... farine speciem. GUILL. DoNei. aphor. 3,41<br />

p. 27,8 : motus enim alias in anteriorem partem, alius in<br />

posteriorem directus est, ... alius -is. par métaph. ALAN.<br />

fr45. serra. de sphera p. 306: in centrum huius sphere<br />

existentes, ... tendamus in circumferentie quietem ... per<br />

-em motum rationis.<br />

orbiculariter adv. [orbicularis] d'une manière circulaire,<br />

en cercle: 1) dans l'espace: a) en général: ADELARD.<br />

BATH. quest. nat. p. 52,33 : de illis fluminibus quittent que<br />

vel in se -r entrant. spéc.: en traçant une circonférence:<br />

ALAN. '145. serra. de sphera p. 306 : trianguli non ex alio<br />

procedit primus angulus; ex primo nascitur circulariter<br />

$ secondas; ex utroque -r tertius. b) en cercle autour de<br />

quelque chose: ALEx. NEcIC. nat. ver. II 129 p. 208<br />

lignorum aridorum strue -r ursum cinxerunt. GIRALD.<br />

expugn. 15 P. 237 : in loco ... aquis et paludibus -r obsito.<br />

id. topogr. II 3 p. 79 eadem iterum -r iflustrata, ossa<br />

in medullis ... cetera succis plena reperies. id . itin. Kambr. II<br />

7 P. 126 petrosis in rupibus in theatri modum -r<br />

circumstantibus.<br />

2) dans le temps : de manière cyclique : ALAN. INS. dist.<br />

col. 8830: dicitur septimana -r revoluta.<br />

15 orbicutatio, -nisf [orbiculor] action de tourner en rond<br />

(sens métaph.) : AL.. INs. serin. de sphera P. 299<br />

mundana veto anima, que indefessa rationis -ne volvitur<br />

iure spera rationabilis perhibetur.<br />

orbiculatus, -a, -um 1) de forme circulaire (COMM. Boet.<br />

20 phil. 111 11 p. 207,8 -res -a est que per flexionem circuitus<br />

revertitur ad locum a quo est egressa): GURL. MaM.<br />

gesta reg. IV 367 t. II p. 422 : Jerosolimam ... -o et maiori<br />

murorum ambitu edificavit. BERNARD. SILV. mundi univ.<br />

XI p. 57,34: illic -a celique volubilis magnitudo. Hm'R.<br />

25 ARI5'r. transl, Plat. Menu p. 14,14 (74C) : cum ita dicas,<br />

tunc non magis ais rotundum esse -ont quam directum,<br />

neque rectum quam circulare ? Eum. PAms. Carol. prol.<br />

167 : -us apex.<br />

2) parsemé de taches de couleur: AnsR. angi. sax.<br />

30 vocabul. append. p. 59 : polymita, vel. -a, wingfah.<br />

orbiculus, -i m. formes : orbicclus Lin, pont. II p. 29,7<br />

et 32,5. orbiclus ib. p. 31,10. orbicolus : ib. p. 134,2.<br />

orvicclus : ib. p. 9,2. u. orbicula,<br />

diminutif de orbis 1) petit cercle, petit disque<br />

is a) définitions: HRABAN. univ. XII, II col. 332° : orbis a<br />

rotunditate circuli dictus, quia sicut rota est. Inde brevis<br />

etiam rotella -us appellatur. (cf lsm. etym. XIV 2,1 et<br />

PAnAS). Aavx. angi. sax. vocabul. p. 17 : rotella, vel -us,<br />

lytel ymbhweort. UGUTIO S.V. ruo: orbis ... hic -us, -i,<br />

se diminutivum, -us etiam quandoque dicitur rotella brevis.<br />

b) disque d'un instrument (astrolabe): GuBERT. astrolab.<br />

II 4 p. 119,22 : in superiori autem medietatis regione<br />

hemicycli et integri etiam -i artificiosa industria<br />

machinati sont, quos dicunt Almuncanturat, id est<br />

15 progressionarios sous. c) petite lentille: Rur. TUIT. off.<br />

5,28,1440 p. 181 : ut ... liquidum crystalli lapidem sereno<br />

soli obicientes, radium eius traiectum per eiusdem<br />

crystalli -um.<br />

2) petite boule: a) perle(s) : MARB. lapid. 50 col.<br />

50 1766: conche ... referuntur hiantes I... ex quibus -i<br />

candentes concipiuntur. b) bille(s) (jeu): Jo11. SARI5B.<br />

putier. I 5 p. 36,16 : hinc thessara, calculus, tabula<br />

tricolus, senio, monarchus, -i, taliorchus, vulpes, quorum<br />

atterri utiius est dediscere quant docere.


671 orbifer - orbis 672<br />

3) ornement de forme ronde sur un tissu ou un objet<br />

sacré : Lis, pont. 11 p. 9,2 alla veste in orvicclis<br />

chrisoclabis. lb. p. 13,20 cruces de chrisoclabo cura -is.<br />

lb. p. 29,7 tetravila alba olosirica rosata paschatiles<br />

habentes tabulas atque orbicclos de chrisoclabo. ib. 5'<br />

p. 133,17 tabulas gemmatas habentem êum aureis per<br />

circulum orbicclis.<br />

4) orbite de l'oeil: Huco FARSIT. mirac. XLII col.<br />

I787 oculum vero eius clarum et lucidum -o suo<br />

integerrime insedisse. AELR. Edw. reg. col. 763 A citatur a 'O<br />

ministris cecus, infundunt aquam -is oculorum. ib. col.<br />

764n : vocatus adfuit vit captus oculis ... -is tenebrosis<br />

signum crucis impressit.<br />

5) tache sur le pelage d'un animal : Facu. hist. Hier.<br />

111 49 p. 781 sont et panthere in Hyrcania, minutis -is 15<br />

superpicte. ALEx. NECK. nat. rer. 11133 p. 214 panthera<br />

minutis est -is superpicta, ita ut oculatis ex fulvo circulis,<br />

vel cerula vel alba distinguatur tergi supellex.<br />

6) circonvolutions (de l'intestin) : MIRAC. Wulfr. 11 14<br />

p. 154F; subtiles circumvoluti coli -os. 20<br />

orbifer, -a, -um [orbis et fero] qui porte un disque:<br />

Movsrs PHGAM. expos. p. 184 :8wxoç6poçqui proprie<br />

-r dicitur.<br />

orbigenus, -a, -um [orbis et gigno] du Créateur: JOH.<br />

ALT. Arch. VII p. 345 sceptrum / quod feret -e dextre 25<br />

clementia.<br />

orbilia, -cf [orbis ?] sens inc. : COD. Laudens. 11 724<br />

p. 43 (a. 1111?): in Sancti Donati pulcini II et panera et<br />

-e et ova et caseum.<br />

orbis, -is m. forme orbs HRABAN. croc. I 3 col. 159A. 30<br />

I) circonférence, ligne circulaire<br />

A) définitions<br />

B) cercles tracés ou dessinés<br />

1) géométriquement<br />

2) dessinés sur une surface<br />

3) décrits par des êtres en mouvement, spéc. au<br />

figuré<br />

C) forme circulaire:<br />

1) d'un lieu<br />

2) d'un groupe<br />

3) in -e, in -eut en cercle, sur le pourtour.<br />

D) en astronomie:<br />

J) cercles célestes<br />

2) cercle décrit par les astres, orbe. spéc., en parlant<br />

du cours des astres qui influent sur la destinée.<br />

3) au figuré: en parlant du déroulement du temps:<br />

II) surface circulaire, disque<br />

A) dans le domaine de l'astronomie:<br />

I) disque du soleil<br />

2) disque de la lune. spéc. : disque figurant la lune.<br />

B) objet rond ou en forme de disque:<br />

1) bouclier<br />

35<br />

40<br />

45<br />

50<br />

2) roue<br />

3) tache sur un pelage.<br />

III) univers (disque ou sphère)<br />

A) monde, univers<br />

1) objet de la création<br />

2) système céleste<br />

B) ciel<br />

C) terre<br />

J) absol.<br />

2) orbis terrarum, orbis terre la terre<br />

3) le monde et ses habitants, l'ici-bas<br />

IV) partie du inonde:<br />

A) monde occidental:<br />

I) en général<br />

2) dans l'expression -is occiduus<br />

3) dans l'expression -is latinus les hommes qui<br />

habitent l'Occident<br />

4) dans l'expression -is Romanus; spéc.: mondé<br />

chrétien<br />

B) le monde où nous vivons, qui nous est familier: noster<br />

IS<br />

I) en général<br />

2) notre société<br />

3) nous, les habitants de nos régions<br />

C) région<br />

spéc., avec une précision 'localisant la région<br />

D) au figuré : le monde, l'univers (pour désigner une<br />

réalité territoriale qui fait un tout)<br />

V) pays, royaume, empire<br />

A) en général : territoire, pays<br />

B) Empire Romain<br />

I) en général<br />

2) noter les expressions<br />

3) Empire Romain germanique<br />

C) royaume, territoire national<br />

1) Angiicus -is l'Angleterre<br />

2) Gallicus -is le royaume de France<br />

3) -is Hispania l'Espagne<br />

4) Theutonicus -is l'Allemagne.<br />

D) territoire d'une civitas (dans le centre de la France)<br />

E) endroit précis, localisable<br />

VI) ensemble des hommes, société humaine, humanité:<br />

A) en général:<br />

1) absol.<br />

2) dans des expressions signifiant Dieu juge du monde,<br />

de l'humanité<br />

3) dans des expressions désignant s. Paul, l'Apôtre<br />

des Gentils<br />

B) monde chrétien dans son ensemble:<br />

I) en général<br />

2) en parlant du pape<br />

C) uterque -is monde des hommes et monde des anges.<br />

VII) sens techniques<br />

A) se rattachant â l'idée de surface : vêtement liturgique


673 orbis 674<br />

d'apparat.<br />

B) se rattachant à l'idée de volume:<br />

I) globe de l'oeil, oeil<br />

2) objet en forme de boule<br />

I) circonférence, ligne circulaire : A) définitions<br />

ARNULF. Aurta. glos. Lucan. I 78 -is est circumducta<br />

linea rediens ad idem punctum. lb. IX 9,16 in -e, ab<br />

omni parte est principium, ab omni parte finis; quelibet<br />

pars potest esse superior, quelibet inferior, quelibet<br />

dexterior, quelibet sinistrior. Uoui-io S.V. ruo : a rota<br />

hic -is, rotunditas circuli vel cuiuslibet rei; quia quasi<br />

rota est.<br />

B) cercles tracés ou dessinés :- 1) géométriquement<br />

EGRERT. LE0D. rat. I 355 : equos a puncto formabit<br />

circinus -es.<br />

2) cercles dessinés sur une surface (dans une représentation<br />

géographique): EINH. Carol.. 33 p. 41: [mensain]<br />

que ex tribus -ibus conexa totius mundi descriptionem<br />

subtili ac minuta figuratione complectitur.<br />

3) cercles décrits par des êtres en mouvement: CAr-w.<br />

FIJLD. Eigil. 1117,15 cumque etiam his precibus ternos<br />

expleverat -es / presul et ipsa sequens pariter leto agmine<br />

turba. VITA fient. IV p. 38,28 qui ut pugnam provocaret,<br />

nunc equum in rectan cursus lineam immisit, nunc in<br />

-es flexit et reflexit. spéc., au figuré dans des expressions<br />

signifiant : a) tourner en rond: BERTHOLD. ZWIF. chron.<br />

27 p- 228,1 : fortuna in -cm girante. b) être entraîné dans<br />

une ronde: NicoL CLea. epist. 35 col. 1269 : ver<br />

hiemem, estas ver, autumnus estatem premit et oxnnia in<br />

-em aguntur.<br />

Cl forme circulaire: 1) d'un lieu : RAHEw. gesta 4,2<br />

p. 234,20 : dimensio [sc. castrorum] autem sepissime vel<br />

in -cm in quatuor angulos designatur.<br />

2) d'un groupe: VITA Leb. 6: disposito grandi -e<br />

concionari ceperunt. Ecce autem subito beatus Lebuinus<br />

in medio -e stetit.<br />

3) in -e, in -cm : en cercle, sur le pourtour : GFSTA abb.<br />

Fontan. XIII 4 p. 103 : [cappam] ... fmibriis sui coloris<br />

decoratam in -e. BERNARD. ANDEGAV. mirac. Fid. I<br />

p. 10: ligatura capitis in -em complicata.<br />

D) en astronomie : 1) cercles célestes : DuNGAJ. sol.<br />

cet. col. 4490 -ium autem hoc est circulorum predictorum,<br />

primus est galactias, quod latine lacteus interpretatur.<br />

WAL'rH. Spirt. Christoph. II 1,206: quinque paralle-<br />

Ios Urania complicat -es. Bovo Mn'4. in Boet. p. 393<br />

qualiter autem celum in duos sibi contraries -es<br />

circuitusque volvatur omnium oculis ... patet.<br />

2) cercles décrits par les astres, orbes: WALTHARIUS<br />

277 postquam septenos Phoebus remeaverit -es. ib.<br />

428 : ecce quater denos sol circumflexerat -es. REMIG.<br />

coma Mart. Cap. I 23,18 p. 109,32 : volumina circulemm<br />

-es septem planetarum dicit, vel orbiculata parallela-<br />

ta, id est quinque mundi circulos. spéc., en parlant du<br />

cours des astres qui influent sur la destinée; BERNARD.<br />

SILv. math, p. 31 : scit rapidum fragilemque vage<br />

vertiginis -eut f et ceci vultus numinis ambiguos.<br />

5 3) au figuré, en parlant du déroulement du temps<br />

(PAPIA5 : -es, rotunditates anni) : a) cours, cycle (d'une<br />

journée, d'une saison) : HRABAN. catin. 39,47 : ter denis<br />

magnis -ibus / annorum actis. WANDALB. creat. mundi<br />

194 : senis deinde diebus / completo -e peractis. id . mens.<br />

'o 111: hic yens claudens estives incipit -es. ib. 299<br />

undecimus magno nunc volvitur -e November. DIPL.<br />

Bereng. 1 92 p. 247,9 (a. 913): per multos annorum -es.<br />

ALAN. INS. dist. col. 8830 : -is .. dicitur septimana<br />

orbiculariter revoluta, unde in hymno : orbis volutus<br />

15 septies, signat beata tempora. b) rythme: NicoL. CLAJ.<br />

epist. 45 col. 1646" : conspexi oculta fide habitare<br />

hommes unius moris in domo ... et omnem illorum<br />

sedulitatem in -em divini obsequii complicari.<br />

II) surface circulaire, disque (MoysEs PERGAM. expos.<br />

20 p. 184 : ACt,xoç grece omnis rotunditas dicitur quam nos<br />

solemus -em vocare) : A) dans le domaine de l'astronomie:<br />

1) disque du soleil: WANDALB. martyr. compr. 12 : ad<br />

summos axes solarem provehit -cm, ANNAL. Bertin. a.<br />

860 p. 83 : sol ortus quamdam in medio sui -e<br />

25 tenebrositatem passus. GESTA Franc. expugn. Hier. 72<br />

p. 543 : duo -es in modum solis, a dextra et sinistra parte<br />

huius quotidiani sous ... apparuere.<br />

2) disque de la lune: Gurtuw. MoRES. delib. V 825<br />

p. 77 : deficere nobis sol vident, dum illi -is lune<br />

30 opponitur. PETR. RIGA Aurora I Gen. 1059 p. 68 : ista<br />

Joseph pueri sunt sompnia ' ...se supponit ei sol, lune<br />

supplicat -is. spéc.: disque figurant la lune: EGBERT.<br />

LEOD. rat. 11408 p. 187 : de viro qui lunam fecit de pane<br />

seliginis ... quemdam formavit de pane seliginis -cm.<br />

35 B) objet rond, ou en forme de disque: 1) bouclier:<br />

WanIAaIus 905: belliger accubuit calibemque sub -e<br />

cavebat. GALTER. CASTIL. Alex. I 259 col. 459' : lunati<br />

-es-<br />

2) roue : BAmo 433 : vel Titii volucrem, vel ages<br />

40 Ixionis -en.<br />

3) tache sur un pelage: MErELL. bue. 4,20 : iam nova<br />

progenies maculis insignis, et albo/ ac niveo misoens -es<br />

nigros quasi carbo.<br />

III) univers (disque ou sphère) (Comm. Boet. phil. I 4<br />

45 p. 49,24 : -is dicitur mundus propter spheram celestem, in<br />

qua omnes continentur. ALAN. bis. dist. col. 883 0 : -is<br />

dicitur mundus. UGUTI0 S.V. ruo: dicitur -is mundus<br />

propter rotunditatem) : A) monde, univers: 1) objet de la<br />

création: WANDALB. creat. mund. 6 p. 619 : concrevit<br />

50 Deus -cm. WErr. Gall. 2 : mundi arbiter, -is lumen.<br />

WALAHFR. catin. 5,84,9 : qui es conditor -is. HRABAN.<br />

carm. 17,47 : Christus tex ccli, terre tex, conditor -is.<br />

FoLc. gesta Bertin. I p. 16 : qui ... per totum proclivi<br />

seculi rotatilem -em .. sua emittit spicula. LAuR. CAS.


675 orbis 676<br />

Wenz. 12 p. 39,15 nutu :.. Dei qui volubilem regit -cm<br />

(cf. Boeth. cons, philos. II p. 2,9: volubili -e). GERMtD.<br />

MOREa deib. V 38 p. 57 : ilium adoravit, in ipsumque<br />

credidit, qui -em condidit universum. GALTER. S. VICT.<br />

labyr. Francie p. 239,24 anno ah -e per ipsum condito<br />

circiter secundum hebraicam veritatem ter miliesimo<br />

nongentesimo X°LVIII.<br />

2) système céleste : FRECULPH. chron. col. 961e<br />

Ciaudius Ptolomaeus -is descriptor egregius. COMM.<br />

Boet. phi]. p. 403 : duo suint -es celi, exterior et interior.<br />

Exterior ... ah oriente in occidentem vertitur, in quo saut<br />

fixa sidera; interior ... qui contraria fertur agitatione .., in<br />

quo suis queque circulis septem planete oberrant. PErR.<br />

DAMIAN. caria. B 2, 18 p. 83 : feux ... anima / ... spectat<br />

altam -is volvi machinam,/ solem, tunam et giobosa bini<br />

cursus sidera. GERARD. CREM. transi. Mes. temp. éd.<br />

Théry) p. 95 : si non moveatur -is, destruerentur motus<br />

noires, quantum ipse est causa motuum omnium, et sic<br />

temporis. GERARD. MORES. deuib. VI 774 p. 98: duodecim<br />

signa superioris -is.<br />

B) ciel: WALAHFR. Gall. 1,11 p. 292,19 : cum ... soi<br />

inferiora dimittens, cursu consueto superiores -is plagas<br />

inviseret. AELFR. angl. sax. vocabul. p. 17 : -is vel<br />

firmamentum, ymbhwerft. GElt&ltD. MORES. delib. IV 510<br />

p. 52 : soiem, quem fuigere in -e respicimus. spéc.<br />

uterque -is ciel et terre : GERAJtD. MORES. deuib. VI 474<br />

p. 91 : qui [sc. sol] utrumque -cm inradiat.<br />

Cl terre: 1) absoL: a) dans le système céleste: Lwmqn.<br />

Steph. minor p. 393 : circa volubilem -is axem. GER&Iw.<br />

CREM. transi. Isaac Israeli defm. p. 316 : propter hoc -is<br />

factus est solidus et acquisivit umbra et tegamentum.<br />

b) décrit par les géographes : WALTHARIUS 1 : tertia pars<br />

-is, fratres, Europa vocatur. GERBERT. astroiab. p. 142<br />

quomodo -is in septena partitus sit climata et uN<br />

initium et finis eorum. RICHER. I 1 t. 1 p. 6 : -is itaque<br />

plaga, ... a cosmographis trifariam dividi perhibetur, in<br />

Asiam videlicet, Africam et Europam. DuDo Norm. I 1<br />

p. 129 : totius namque mous -e descripto, ambitu et<br />

superficie terre sagaciter permenso, omnem superficiem<br />

eius ... in tres partes diviserunt, Asiam, Europam,<br />

Africam reputantes. ADELARD. BATH. end. et div.<br />

p. 28,33 : subsequenter ergo -cm in partes; partes in<br />

provincias, provincias in regiones. c) de là, en général:<br />

HROTSV. Dion. 3 p. 85 : -cm nocturne circumduxere<br />

tenebre. id. Gong. 295 p. 43 : teretem degentes per -eut.<br />

VITA Gaufrid. Castal. VI p- 21 nox obscuraverat -em.<br />

2) orbis terrarum, orbis terre etc. : la terre : n) en général:<br />

CAND. FULD. Eigii. 1115,16: radios sol aureus -if<br />

terrigeno sparsit. Ri. Anse. 34 p. 65 : ad fines -is terre.<br />

b) sens géographique: DIcuIL mens. orb. p. 1 : liber de<br />

mensura provintiarum -is terre. ANON. geom. p. 363<br />

nam CCLII miuuia stadiorum circuitunÇùniversi terreni -is<br />

esse pronuntiavit. c) par opposition à l'Océan : BALD.<br />

BURG carm. 186, 741 p. 216 Oceano totius terre sic<br />

obsitus -is/ humectabatur fluminibus mediis. PETR.<br />

VENER. lud. col. 535B : dicuntur enim termini -is<br />

terrarum; ubi finitur -is terrarium. d'où continent<br />

GIRALD. topogr. 12 p. 23: que videlicet Hibernia, quanto<br />

5 a cetero et communi -e terrarum semota, et quasi alter -is<br />

esse dignoscitur.<br />

3) le monde et ses habitants, les terres habitées, ('icibas:<br />

a) absol. : AGOBARD. epitaph. Caroui 9 p. 408<br />

febro-migravit. quinto-arii ex -e kalendas. COD. Polon.<br />

10 mai. I p. I (ante a. 1000) : a Deo ... potestatem accepimus<br />

defendendi ecclesias per totum -cm diffusas. Vin<br />

Mathild. 11 17 p- 295,28 : propter vigiuiam dominice<br />

Resurrectionis, que in bac die celebratur per circulum -is.<br />

EGBERT. LEOD. rat. 1957 p. 158 : surit tria sancta, quibus<br />

15 non sont maiora per em. HILDEB. carm. XIII p.316: qui<br />

modo florebas, modo tantus in -e vigebas/ es modo<br />

putredo. CARTUL. Beijoc. app. 2 p. 39 (a. 1076): per<br />

apostolos et eorum successores salutifera per -cm sparsit<br />

semina. OTTO FRIS. gesta 1,4 : discant ergo principes -is<br />

20 in summo positi. DIPL. Loth. 11140 (a. 1132): decrevimus<br />

omnibus per -cm Christi fidelibus. AELR. lesu duod. III<br />

23,18 p. 104 : cui [sc. Jesus dextere] resistere nemo<br />

potest; sub qua curvantur qui portant -em. (cf. CONST. I<br />

216,1 [a. 11621 : principum et sapientum virorum qui<br />

25 portant -em.) b) orbis quadrifidus ou quadratus :<br />

TUL. Ciun. 111 2115 p. 301 (a. 993-1048) cunctis in<br />

Christo ubique in -e quadrifido famulantibus notum.<br />

Doc. Vindoc. 30 p. 44 (a. 1007): quendam famulum<br />

facio liberum, sitque ah hodie liber ..., babeat vias<br />

30 quadrati -is apertas. e) orbis terrarum : GoDesc. SAS.<br />

corp. Dom, p. 331,2 : quotiens toto terrarum -e missarum<br />

soilemnia celebrantur. RUOTG. COL. 6 tex -is terrarum<br />

maximus. Doc. Luc. V 3,1794 p- 665 coi. I (a. 1061) : cura<br />

universis ecclesiis toto -e terrarum diffusis providere<br />

35 GUILL. PICTAV. gesta 29 p. 66 : cum imperatorem<br />

Romanum, quo mains potentie sive dignitatis nomen in<br />

-e terrarum aliud non est, amicum et socium haberet.<br />

HELGAUD. Rob. 30 p. 136: cuius in toto terrarum -e<br />

gloria et memoria in benedictione est. Pu'rit. VENER. Iud.<br />

40 11 coi. 535' : reges ... cura regnarent super universum<br />

-cm terrarium. d) universitas -is : bACH. FLOR. evang.<br />

III p. 290,1 : Constantinopolitani .. . imperatoris,<br />

cui ... subiecta crut universitas -is.<br />

1V) partie du monde: A) monde occidental : I) en<br />

45 général: EUGEN. VULG. syli. 16,1 liquet -em tripertitum<br />

unius irnperii dominio unitum esse instar cuius exempli<br />

forme lutins habitudo videur existere. CItRON, reg. Col.<br />

a. 1114 p. 53,25 : imperator . illam florentissimam tocius<br />

Gauuie et Germanie civitatem [sc. Coloniam], toto etiam<br />

50 -i famosissimam ... extenuare .. deliberans.<br />

2) dans l'expression -is occiduus : a) en général: N0TK.<br />

B&Ln. gesta Il 1 p. 51,3 et Gothi et Vandali ... -em<br />

occiduum pene vacuum dimiserunt. b) en parlant des<br />

habitants: ROB. T0RIC. chron a.1089 t. 1 p. 74 : huius


677 orbis 678<br />

emendationis claritate ornais oœidui -is ecclesia, tant<br />

gallicana quam anglica, gaudet se esse illuminatam.<br />

3) dans l'expression -is latinus les hommes qui habitent<br />

l'Occident: GODESC. SAx. opusc. de div. p. 142,3 : sicuti<br />

scilicet canitur per crottent -cm latirium. GUIBERT. Nov.<br />

gesta Franc. I 1 col. 685 0 : vidimus ... -cm latbum<br />

notifias etiam terrarum excedere. GUILL. FIL. STEpH.<br />

Thom. 12 p. 23 : ut amor et delicie totius -is latini<br />

reputaretur. GUILL. TYR. hist. ter. transm. XXI 26<br />

p. 1049 coin ... indicta esset per universum Latinorum<br />

-cm Rome synodus generalis.<br />

4) dans l'expression - is Romanus RADULF. GLAB. hist.<br />

II, IX 17 p. 44 facta est fames prevalida quinquennio in<br />

universo Romano .e. AI'Jr.Mj.. Vizeliac. a. 941 p. 216:<br />

fames valida Romanum -em attrivit ab Italia usque in<br />

Occidente. spéc.: monde chrétien : WALAHFR. exord. 26<br />

p. 507,25 : plenarius officiorum ordo, qui nunc per<br />

Romanum -em servatur, ad omnem eminentiam sancte<br />

religionis est dilatatus.<br />

B) le monde où nous vivons, qui nous est familier<br />

noster -is : 1) en général: ADAM BREM. gesta 4,21<br />

p. 250,3 : duo latissima regna aqùilonis et nostro -i adhuc<br />

fête incognita.<br />

2) notre société: EPIST. Meginh. 21 p. 215,24 (ante<br />

1064) : novarum enim rerum eventus ... non ita multus in<br />

hoc nostro -e provenit.<br />

3) nous, les habitants de nos régions : GUILL. TYR. hist.<br />

ter. transir. XIX 18 p. 911 : erant avium multimodarum,<br />

quas noster non novit -is.<br />

C) région : EPIST. Meginh. 38 p. 237,28 domnus<br />

noster, rerum ignarus in alio quodam -e ... moratur.<br />

CARTUL. Si!. 1 11 p. 4,32 (a. 1143.45): nec modo in<br />

Ruthenia, qua quasi est alter -is, verum in Polonia et<br />

Boemia ... tantum fructum ... faceretis. spéc., avec une<br />

précision localisant la région: PuacH. Witig. 511 : ad<br />

Latium regem primus perduxerat -em. EKICEH. IV cas.<br />

Gall. 22 ex. : omnis -is cisalpinus.<br />

D) au figuré : le monde, l'univers (pour désigner une<br />

réalité territoriale qui fait un tout) : ADAM PARIS. Domn.<br />

2 p. 70: Romam ... loto provinciarum -e dominant.<br />

V) pays, royaume, empire: A) en général: territoire,<br />

pays : Acius epic. Hath. 253 : atque Ioseph obiit qui de<br />

morte eruit -em,/ quando fumes arva presserat attigua.<br />

DIPL. Bereng. 1 86 p. 231,9 (a. 912) : eisque per quattuor<br />

angulos is liberam facultatem candi ac redeundi<br />

concessisse. ADALBERO LAuD. rhythm. sat. (?) 1 p. 82 : -is<br />

magni monarchiam/ dolus Landrici nititur/ ... evertere.<br />

Gnww. Moxrs. delib. 111 211 p.31: unaqueque civitas<br />

pars est totius provincie, et unaqueque provincia pars est<br />

totius -is. C&IrruL Tarvan. 31 p. 26 (a. 1156) : antiqua<br />

civitas secus mare fundata -is in extremo margine et ideo<br />

a regia visitatione paulo remotior.<br />

B) Empire Romain : 1) en général: FRECULPE. chron.<br />

II, IV 7 col. 1207' : eius [sc. Constantii] ditioni submissa<br />

sunt gubernacula totius -is Romani. HROTSV. Sap. 1,4<br />

p. 182: -is Romanus qui undique secus Christiane cedis<br />

sorde est infectus. PASS. Trudp. 2 p. 357,16 : cum igitur<br />

innumerabiles martyres Romano -e ... legamus fuisse<br />

S coronatos. Prit. RIGA Aurora II Evang. 184 p. 432:<br />

tempore precepit Augustus Cesar in illo/ -em describi.<br />

2) à noter les expressions: a) Urbs et -is désignant<br />

Rome et son empire: BERNARD. Siiv. math, p. 21 : accipe<br />

sceptra,/ et meritum regimen Urbis et -is habe. b) -is<br />

10 Romanus désignant l'Empire romain d'Orient : ANNAL.<br />

Corb. a. 968 : isto anno imperator et augustus reversus<br />

Otto de Benaventanis, repugnantem Romanum 'cm<br />

victor subegit. e) caput -is désignant Rome : Noix. BAIn.<br />

gesta 126 p. 35,20 : qui,... caput orbis ad caput quondam<br />

15 -is ... perrexit. (y. infra 3h y).<br />

3) Empire Romain germanique: a) en général : DIPL.<br />

Otton. III 436 p. 872,22 (post a. 997; spur.) : Otto Dei<br />

gratia Romanorum imperator ... toto (sic) -i Romano<br />

notum esse volumus, qualiter. Ono FRIS. gesta 1,8<br />

20 p. 24 : Romanus -is tenebris involutus. b) dans les<br />

expressions : Œ) Urbs et orbis (dans la titulature des<br />

empereurs germaniques): Ono FRIS. gesta 1,29 p. 45,2<br />

excellentissimo atque preclaro Urbis et -is totius domino<br />

Conrado. ib. 2,21 p. 125 : anhelabat enim ad accipien-<br />

25 dam -is et Urbis monarchie coronam. CONS'r. I 162<br />

p. 225,22 (a. 1157) : Urbis et -is corona et dignitate<br />

percepta. ) -is corona : l'Empereur: LE0 VERc, Leon.<br />

1,40 p. 127 : que dedit -is ... cotera. y) caput -is<br />

l'Empereur: Noix. BALB. gesta 1,26 p. 35,20 : qui [sc.<br />

30 Karolus Magnas] ... caput -is ad caput quondam orbis<br />

absque mont perrexit. Oiw. VIT. hist. VII 7 t. III<br />

p. 176: appropinquante Wiscardo, Romani ... quod ab<br />

advems persecutoribus caput -is impugnaretur indignum<br />

duxerunt.<br />

35 C) royaume, territoire national : 1) Anglicus -is<br />

l'Angleterre: C0D. Sax. IV 727 p. 1 (a. 1018 7) : ego<br />

Knuto gubernator Anglici -is propria manu confirme.<br />

ADAM Ens. Hugon. III, VII p. 122 : non solum in toto<br />

-e Anglicane ... immo et in exteris nationibus.<br />

40 2)Gallicus -is : le royaume de France: RADULE. TORT.<br />

mirac. Bened. 21 p. 306 : cum relique clades pene toti<br />

dominarentur Gallico -i.<br />

3) -is Hispania : l'Espagne : TRANSL. Dion. Ratisb. 36<br />

p. 370a, 15 : .addidit et bis plura, cum te verbo tangit,<br />

45 alter -is Hispania.<br />

4) Theutonicus -is: l'Allemagne: CMkM. schism. 2,64<br />

(MGH, Lib. lit. III p. 553) : iam tibi diffidens opibus confldis;<br />

opumque/ te male Theutonicus -is adorat ope. MIRAC.<br />

Annon. 1,73 : totus iam Teutonicus is didicit stupenda<br />

50 scilicet et veneranda Christi opera. Co?4a. HILD. ad<br />

Harth. p. 193,11 : termines irnperii non oportet egredi,<br />

Teutonici -em dominii non est transeundum.<br />

D) territoire d'une civitas (dans le centre de la<br />

France) : CARTUL. Belliloc. Lemov. VI p. 17 (a. 842) : in


679 orbis - orbita 680<br />

-e Lemovicense, in pago Benacense (cf. Dut. Karlom. II<br />

84 p. 212,17 [880-84]). CÂRTUL. Brivat. 56 p. 77 (a. 869)<br />

sunt site ipse tes in -e Arvernico, in aice Brivatensi. ib. 4<br />

p. 30 (a. 929) hoc est mansum eius proprium qui est in<br />

-e Arvenico, in comitatu Telemitensi. CARTA a. 888 (Hist. s<br />

Langued. V pr. 8 col. 78): qui est in -e Rutenico.<br />

CARTUL. Usere. 284 p. 190 (a. 1031-60) : carta donationis<br />

de his que sont in -e Lemovicino in vicaria Turnense.<br />

E) endroit précis, localisable: BERNARD. M0RL Trin.<br />

28,8 : cuncta manu claudens non ciauderis -e locali 10<br />

fincircumscriptus et inenarrabilis .auctor,/ omnipotentatus<br />

infiniti dominator.<br />

VI) ensemble des hommes, société humaine. humanité<br />

A) en général: 1) absol. : INscR. Placentie a. 839 (G.<br />

Cappeiletti, Le Chiese d'Italia XV p. 19) : qui tuerai 15<br />

humilis, mitis, pietate repletus, ... -i aperte bonus. No'nc.<br />

BALs. gesta 11 8 p. 59,16 : iussit introduci personas eius<br />

gentis, que cuncto quondam esset -i terribilis. Hmos.<br />

carm. III, XXXIV 8 p. 447 : si proavos resonem,<br />

mirabitur -is Yvonem. ARCHIPOETA IX 17,1 : hic ergo 20<br />

considerans -em conturbatum / potenter agreditur opus<br />

Deo gratum. Brno 464-465 : tes rerum pessima leno :1<br />

non est quo careat ullus in -e dolus. RAHEw. gesta 3,13<br />

p. 181,29 : is ... compertum habens, quod Romanum<br />

imperium totius -is esset asylum, fugiens ad imperatorem 25<br />

evasit. COD. cath. Cracov. p. 2 (a. 1167): quisquis<br />

adnichiiare temptaverit ..., -is terrarum pugnet contra<br />

eum. GUILL. Tyg . hist. ter. transm. XVIII 29 p. 870<br />

divisus enim erat ... occasione schismatis oborti pene -is<br />

universus. GIRALD. topogr. I 15 p. 49 : eclipsim vero 30<br />

sous, quia raro accidit, totus -S obstupescit.<br />

2) dans des expressions signifiant Dieu, juge du monde,<br />

de l'humanité : a) arbiter -is : HRABAN. carm. 9,35<br />

comple hec, pius arbiter -is. CAND. FULD. Eigii. 1117,77<br />

tu Patris in dextra regnas virtute perenni/ ... certus 35<br />

namque arbiier -is. b) iudex -is : VIrA 4 Meinw. p. 42,33<br />

iudex -is cum veneris mercedem dam fainulis.<br />

3) dans des expressions désignant S. Paul, l'Apôtre des<br />

Gentils: doctor -'s ou magister -is terrarum : GERBERT.<br />

epist. 192 p. 231,14 (a. 995) : -is terrarum magister 40<br />

Paulus. GERARD. MORES. delib. 11 414 p. 23: Paulus<br />

preclarissiinus -is doctor.<br />

B) monde chrétien dans son ensemble : 1) en général<br />

HRABAN. carm. 3,1 : lex preclara Dei, totum que<br />

inluminat -cm. RÂTHER. Metr. col 465' : sic tibi 45<br />

monarchiam tonus credentium -is alienasti. EPIST. Hann.<br />

14 p. 267,14 (a. 1066) : devotione ... que ... per -cm<br />

cliristianum efflorescit.<br />

2) en parlant du pape : HRABAN. carm. 7,1 : pontificalis<br />

apex, primus et in -e sacerdos/ Petri successor. CARTUL. 50<br />

capit. Astens. 38 p. 63,19 (a. 907) : pontificatus domni<br />

Scrgii summo pontifici et universari -i papa. HROflv.<br />

Dion. 107 p. 88 :discipulusque Petri clemens, venerabilis<br />

-i/ sedis apostolice culmen rexit satis apte. CMus Peirish.<br />

1,53 : prefuit hic urbi, cuncto sed profuit -i,/ hanc que<br />

Den sedem rempli fundavit et edem. noter l'expression<br />

iudices -is, en parlant des proches collaborateurs du pape:<br />

BERNARD. consid. IV 1 p. 449,9 : hic quoque, qui tibi<br />

quotidie assistunt, seniores populi, -is indices.<br />

C) uterque -is : monde des hommes et monde des anges:<br />

GERARD. MORES. delib. VI 541 p. 92 : iii, qui digni sunt<br />

vita eterna, atque utriusque -is commissum iudicium (cf.<br />

I Cor. 6,3).<br />

VII) sens techniques : A) se rattachant à l'idée de<br />

surface : -is terrarum : vêtement liturgique d'apparat, peut-<br />

être synonyme de planeta qui désignait une grande<br />

chasuble: HELGAUD. Rob. 14 p. 82 : ornamentum<br />

contexuit quod vocatur -is terrarum.<br />

B) se rattachant à l'idée de volume : 1) globe de l'oeil,<br />

oeil: a) oculorum -es : ) yeux: ADREVALD. transi.<br />

Bened. 6 p. 6 cum ... huc illucque circumspiciens<br />

oculorum -es volveret, sedulus explorator. Al'nR. FLOR.<br />

mirac. Bened. 1 9 p. 187 : inter geminos oculorum -es.<br />

ISAAC STEL. serm. 32,11 t. 11113 p- 212 : binos ocuiorum<br />

-es. STEPH. TORNAC. epist. 90 p. 105 (a. 1177-91) : cogor<br />

indicere invitus bellum visceribus meis, ci quasi oculorum<br />

meorum -ibus inicere digitos effossores. 3) regard:<br />

DicuiL. mens. p. 24 : nunquam cohibet aciem -ium<br />

oculorum. b) luminum -is : oeil : MIRAC. Mar. Virg. Rup.<br />

Amat. 11 44 p. 259 : dum ... -em Juminum circumvolveret.<br />

noter l'exemple où luminis -es signifie les yeux, la vue,<br />

alors que lumen et lux représentent Jésus (cf. Joh. 9)<br />

EGRERT. LEOD. rat. II 125 p. 212 : ex utero cecus, .../ ut<br />

testatur ci lumen dans luminis -es, accepit lucem, Deus ut<br />

fieret manifestus. c) absol. : oeil: WALASIER. hart. 232<br />

hoc germen suco quamvis et odore gemellis/ -ibus<br />

oflicere et tenebras inferre putetur. WAL'rwARIus 502 : vix<br />

clauserat -es. MON. Polon. hist. I p. 342 (n. 1076-79):<br />

contigit ... ut ... facta ablutione aliqui cecitate predampnati<br />

egris -ibus suis remedium videndi inferrent. CHRON.<br />

Maurin. p. 2 : -es croit. d) orbite: FLODOARD. triumph.<br />

Antioch. II 12 col. 594D : -ibus inque cavis oculos<br />

marcore gravatos. GILO hist. Hier. V 262 : tunc educta<br />

suis exstabant -ibus horum/ lumina. e) boule de cire en<br />

forme de globe de l'oeil (ex-voto) : PAUL. BnNR. HerI. 3<br />

ut pro restitutione unius oculi -cm cereum dirigeret ad<br />

memoriam pretiosi MartyrS.<br />

2) objet en forme de boule : a) pelote: WALAHFR. hort.<br />

121 : et veiut in fusum nentes cum pensa puelle / mollia<br />

traiciunt spirisque ingentibus omnem / filorum seriem<br />

pulchros metantur in -es. b) boule du battant d'une<br />

cloche: EplsT. Worm. 1 30 p. 56,22 et sq. (XI s.)<br />

qualiscumque spissitudinis -is sit, eam et insuper duos<br />

digitos ea pars bateili habeat, que excellit -em ... Verbi<br />

gratia : si -is 1111 digitorum in spissitudine est, sit eadem<br />

batelli pars et insuper VI digitos supereminens.<br />

orbita, -e f I) trace de roues : A) : ornière (GLoss.<br />

Rivipoll. 1 1188 p. 377 : -a, riga quam currus facit.


681 orbitas - orbitctla 682<br />

UGuTIO S.V. ruo bec -a, -e, vestigium rote ah orbe<br />

dicta) DICUIL. mens. orb. p. 18 : ut in eu vestigia<br />

curruum et rotarum -as Pharaonis cerneret.<br />

B) chemin : 1) au propre (?) C0D. Cavens. 1 151<br />

p. 195,1 (a. 932) liceat per ipso ortalem biam avere<br />

hommes nostros ad ingrediendum et regrediendum<br />

usque ad dulia nostra, quam ego ibidem -am avec.<br />

2) au figuré: Wklnl. SPIR. Christoph. I 4 p. 68,24<br />

celum igitur in tenebris pulsans, sed per quam illuc -am<br />

divertisset ignorans. Wipo tetral. 216 : bec via fit facilis,<br />

quam preparat -a paris. ANDR. SON. hex. 1990 p. 66:<br />

Antichristus erit ... via mortis,/ trames peccati, necis -a.<br />

ALAN. bis. serra. de sphera p. 303 : humana anima ... nisi<br />

per istarum viarum -am ab -a veritatis exorbitaverit, ad<br />

superna dirigitur. GUILL. MALM. gesta reg. 1V 346 t. II<br />

p. 393 : si, propinquam terentes -am, per aliquod<br />

diverticulum redeamus ad sententiam.<br />

II) orbite d'un astre : A) au propre : 1) en général : JOH.<br />

San. gloss. Mart. Cap. 12,9 p. 20,34 : de Veneris atque<br />

Mercurii circulis qui ... descendentes ad inferiora -as suas<br />

concursus luminum instar solari tramite intermiscent.<br />

2) du soleil: -a sous ou solaris : WANDALB. horol. 4<br />

hos menses paribus sous total -a punctis. TRANSI- sang.<br />

Dom, in Aug. 6 : cum iam -a sous in occasum cursu<br />

volubili flecteretur. Hu(IaF. chron. Centul. 1V 9 p. 298<br />

festivitatem sancti -a solaris representavit. BERNARD.<br />

SILv. mundi univ II, V p. 44,161 : Mercurius solaris -e<br />

circumcursor.<br />

B) au figuré : 1) mouvement du monde, déterminant le<br />

temps : a) en général, dans l'expression -a mundi<br />

000ItAl'J. opusc. cap. 9 p. 246: quibus [se. apostolis]<br />

ah eu sancta mater Ecclesia ... commissa, et ligandi atque<br />

solvendi potestas collata, quandiu mundi huius -a<br />

volvitur. TRANSL. Modo. 32 p- 304,12 : enim veto non<br />

cunctamur, quamdiu volvitur huius mundi -a. ARcin-<br />

POrTA 2,13,1 : huius mundi preterit -a. b) en parlant du<br />

soleil : cycle solaire: PAss. Ursule 1 10 : cum volubilis -a<br />

Apollonie facis tertii metam clauderet anni. PETR. RIGA<br />

Aurora I ludith 64 p.377 : sous -a fixa stetit.<br />

2) cycle temporel, période (avec un gén. déterminant la<br />

durée) : VITA Ansbert p. 636,32 : cum veto septem<br />

decemque dierum -a finiretur. ADREVALD. mirac. Bened.<br />

append. 40 p. 83 : temporis -a redeunte. STEPH. COL.<br />

Maurin. 12 : fluxerat decem annorum -a. EUGEN. Vuto.<br />

syll. 31b, 3 : -a lustri. Futcui. hist. Hier. 111 61 p. 882 : -a<br />

nunc anni retrograda stat renovati. METELL. bue. 1, 25<br />

p. 205 : trecenties sol verterat -ami euntis aura. AELR.<br />

Edw. reg. col. 786' : accidit ... ut anni -a natalis<br />

anniversariam ... sanctissimi regis memoriam revocaret.<br />

3) cycle, déroulement des événements: Eow,. PARIs.<br />

Carol. 166 : hic tibi servata est perfectior -a rerum.<br />

III) objet circulaire (assimilé à orbis) (GLoss. cod.<br />

Vatic. 1469 p. 524,24 : -a, rotunditas) : A) roue: 1) au<br />

propre : Anno SANGERM. belI. Paris. 1141 p. 26: -a roux a<br />

turre teres iaculatur in illos (glosé rota). ALEx. NEcic.<br />

utens. p. 108: in modiolo aptari habent radii in cantos<br />

transmittendi, quorum extremitates stelliones dicuntur,<br />

videlicet -e (glosé rote orbiculate). GUILL. DONEK. aphor.<br />

5 5,12 p. 34,33 et 35,1 : -a quippe proprietate quadrifaria<br />

variatur. -e quedam particula eminet, quedam ut infima<br />

latet, allia est a summo in imum delabens; alia ab imo<br />

sese sursum erigens. 2) au figuré: a) la roue de Fortune:<br />

GUIILL. DONEK. aphor. 5,11 p. 34,32: fortunam veto<br />

io B (oethius> in -a quadam locatam velamine philosophico<br />

gaudens simulat. b) la vie humaine: GUILL. DoNEc.<br />

aphor. 5,12 p. 35,3 : fortuite -e imagini humana conditio<br />

sese conforme.<br />

B) (techn.) niche, arcade : AGNELL. RAV. lib. pont. 44<br />

15 p. 308,14 : ad vins efligiem infra -a intus in ecclesia<br />

Ursiana per omnem noctem ... clari luminis candela<br />

fulgebat. ib. 67 p. 325,15 : in medio cameris, parte<br />

virorum, subtus arcum -a modica, in qua usque hodie<br />

continetur ita : «Salvo domno.»<br />

20 C) coussin rond (?) : DAN. BEcct. Urb. Magn. 2820<br />

p. 92 : -a furfurea spernatur, feda, pilosa.<br />

orbitas, -tis f A) perte d'un être cher: 1) d'un enfant<br />

(PAPI.ks : -a, amissio filiorum) : VITA Liutb. 32 : miseranda<br />

mater quasi prions -tenu doloris oblita.<br />

25 2) des parents: a) père et mère: HROTSV. Abr. 1,3<br />

p. 147 : est mihi neptis tenella utriusque parentis<br />

solamine destituta, in quam pro compassione -tis nimio<br />

affectu ducor. b) d'un père spirituel (abbé ou évêque)<br />

RUOTG. COL. 46: multi congelatis membnis attoniti in<br />

30 tanta -lis huius miseria semet ipsos vivere obliti surît.<br />

GERDERT. epist. 96 p. 126,13 (a. 986?) : qui me vobis<br />

fratrem adoptastis, -tem vestram ut sentiremus magnopere,<br />

effecistis. VITA Theod. Andag. p. 55,23 : monachi<br />

convenerunt ... multo planctu et lacnimis protestantes et<br />

35 suam -tem et ecclesie sancti Huberti deiectionem. JOH.<br />

SARISB. epist. 117 p. 192 : licet -ti vestre paterno<br />

compatiamur affectu.<br />

3) d'un disciple: VITA Euch. Val. Mat. 4: qua -te b.<br />

Eucharius nimium contristatus faciem ubertim lacrymis<br />

40 perfudit.<br />

B) perte de l'intégrité physique : 1) en général : UFFING.<br />

Ida 1,20: is etiam medicanti tumbe appositus ... status<br />

sui -tem ... conquestus est.<br />

2) perte de la vue, cécité: MIRAc. Genov. 18 p. 150:<br />

45 -Lem oculi gravior passio secuta est. ADAM BRn&.<br />

p. 260,15 : factus est cecus ... Cumque vin sapiens<br />

infortunium -tis sue culture ydolorum imputaret. UDALR.<br />

commet. Clun. III 25 col. 768 : si ... talis est alicuius<br />

fratris infirmitas que non multum impedit virtutem<br />

50 ieiunandi, ut est, verbi gratin, luminis amissio et -s<br />

oc u b ru m<br />

orbitella, -e f [dim. de orbita] 1)fronde, petite balle:<br />

AGNELL. RAV. bib, pont. 127 p. 361,25: parvuli cum<br />

modica -a, sicut mus erat illorum, reuicto uudo, irruentes


683 orbito-orbo 684<br />

inter se, coin baculis sua capita fregerunt.<br />

Pel. 256 p. 58 : merentes -abis forte parentes. CARM. de S.<br />

2) niche ronde, arcade: AONELL. RAV. lib. pont. 67 Thom. Becket p. 87 : matrem -ant fui, trucidato patte.<br />

p. 325,16: ex alia veto parte mulierum aliam -a, ut supra,<br />

ex auratis liteS invicem ex parte se respicientes<br />

part, passé orbatus, -a, -um employé: I) comme adj.:<br />

privé de : A) suivi d'un cornpl. à l'abl. : 1) une personne<br />

a legentibus invenitur sic : ((Papa Victore ». y. orbita. s enlevée par la mort : a) un père, une mère ou les deux:<br />

orbito t. [orbita] dévier, s'écarter du droit chemin (cf. CAPrr. reg. Franc. 1153 p. 311,21 (a. 826?): orphanotro-<br />

exorbito): 1) au propre : ERMENR. ad Grim. 5 p. 540,13 phium, id est locus venerabilis in quo parentibus -i pueri<br />

boves -antes stimulo ad viani reducimus.<br />

curantur (cf. GLoss. cod. Vatic. 1469 p.. 524,27). ANDR.<br />

2) au figuré: AlcuiN. epist. 117 p. 172,16 (a. 796):<br />

nulla est ovibus Christi major damnatio quam pastor<br />

FLOR. mirac. Bened. 1116 p. 213 : Matbildem ... utroque<br />

io parente -am. HIST. Mont. Pannon. I p. 601 (a. 1152)<br />

errabundus et si ductor per devia -al. EPIST. ad educavi quandam, -am parente, tanquam filiam. HIST.<br />

Hildegard. 6 p. 340,25: ordo enim monachorum -at.<br />

orbo j : A) priver quelqu'un (avec un compl. à l'abl.<br />

Ludov. VII 23 p. 173 : mulieres vins suis viduate, virgines<br />

et nati patnibus -i. b) un ou plusieurs enfants: Pïnt.<br />

précisant la perte subie): 1)d'un être cher emporté par la COMESTOR hist. schol. col. 1293* : Noemi veto vidua et<br />

mort: a) d'un père, une mère ou les deux: THEODULE. carm. is -a filiis. de là : sans héritiers directs : CARTUL. Argent. 104<br />

28,625 p. 509 : qui paire seu matre -atur. ADALS. SAMAR. p. 84,32 (a. 1154): idem devotus legitima successione<br />

dict. III 4 p. 49,2 : cum tempore brevi puella utroque fihiorum -us. c) un conjoint: ANDR. FLOR. mirac. Bened.<br />

parente -ata sit. PETR. RIGA Auront r Hester 105 p. 390 IV 7 p. 259 : jugalibus sponsi thalamis -am nuperrime.<br />

ista fuit quam mors -arat utroque parente. b) un ou d) un père spirituel: DIPL. Arnulfi 128 p. 191,11 (a. 894)<br />

plusieurs enfants : GaruR. CASTIL. Alex. VIII y. 287 : nec 20 canonici Sancti Stephani urbis Leuchorum proprio -i<br />

enim satis esse parentem / -atum geminis, si non -atur et patrono. SIGEBERT. GEMIIL. gesta p. 534,12 : Gemmela-<br />

uno/ qui superest. Prrit COMESTOR hist. schol. col. censes -i patte. BERTHOLD. CONST. annal. a. 1078<br />

1544D : factum est autem ut, quoniam Herodes multos p. 306,49 : ecclesie, episcopo sue, -e et destitute. Orro<br />

-avent filiis, ipse suis miserabilius -aretur. e) d'un conjoint: FRIS. gesta 1,23 p. 36 : Maguntiam, que tune pastore suo<br />

THEODULF. carm. 28,625 p. 509: si qua marito -atur.<br />

WALT1I. Sput. Christoph. II pref. 28 : cum sterneret<br />

hostes / assidue et miseras dilecto conjuge nuptas/ -aret.<br />

25. -a vacabat.<br />

2) un soutien : a) militaire ou économique: Oiw. Vu.<br />

hist. V 9 t. Il p. 370 : confusionem magnam arque<br />

d) d'un père spirituel: DIPL Loth. 1114 p. 5,42 (a. 1125 7):<br />

statuimus ut quandocumque patte suo spirituali -ati<br />

moerorem necessariis -e regioni patronis intulerunt.<br />

b) juridique : PEra. RIGA Aurora Recapit. Sine M 270<br />

fuerint ... monasterii fratres habeant liberam potestatem 30 p. 616 : Sathanj vincitur -us iuris honore sui.<br />

abbatem sibi eligendi. VITA Heur. IV p. 43,17: ad 3) la vue: a) -us oculis: CONCHUBR. Monnenn. 3,6<br />

exequias illas vidue, pupilli denique totius patrie<br />

pauperes conveniunt, deflent se -atos patte.<br />

p. 233 : osque ad diem mortis sue -a oculis corporis, sic<br />

permansit. b) lumine ou luminibus -us : VITA Agili Resb.<br />

2) de la présence et du secours : a) d'un père injustement<br />

condamné: BERNARD. epist. 38,1 p. 96,11 : non possum<br />

12 p. 320: filia ... luminibus -a. Hucio S. MAR. mirac.<br />

as Bened. 11 p. 370: mulier ... -a ocuiorum lumine.<br />

non compati vidue et orphanis, sed vivo -atis patte, quod B) suivi d'un compl. introduit par : 1) ab : SpiciL.<br />

est miserabilius. b) d'un abbé qui a quitté son monastère:<br />

BERNARD. epist. 4,3 p. 27,7 (a. 1124): o miseros et<br />

Bnivat. 4 p. 11 (a. 1078-91) : -a a patte suo G[regorio].<br />

2) ex : GESTA Franc. Hier. 22 p. 124 : timeo valde ,.. ne<br />

miserabiles, et en miserabiliores quo vivo se conspiciunt ex te remaneam -a.<br />

-ari patte<br />

40 C) sans complément : 1) orphelin (sens spirituel)<br />

3) d'un soutien spirituel: THIErM. 4,17 : tanto -ata THIETM. 6,63 : ut ... familiam Sancti Mauricii -am et<br />

solatio. MIL0 CRISE. Guili. col. 716* : amore amantissimi nimis tristem tanto patte consolani voluisset. FROUM.<br />

Patris, quo quasi -abantur.<br />

carm. 3,16: nos dedit -os.<br />

4) de la vue : a) au propre: aveugler (luminibus ou 2) abandonné, sans soutien : WALAHFR. catin. 5,76,35<br />

oculis -are) : GuwL. PICTAV. gesta p. 8 : iussit ... ipsum 45 cum sancta lui decessio pains / tinqueret -i nutantia<br />

-ari luminibus. 0w. Vu: bis!. XII 39 t. IV p. 460: pondera regni. HINcM. REM. ord. palat. 25 p. 526,10: ut<br />

Lucam quoque de Barra ... -ari luminibus imperavit. ex quacumque parte tocius regni quicumque desolatus,<br />

SAMPIR. chron. p. 280 : cepit eum et pro tali causa -avit<br />

occulis. GIRALD. itin. Kambr. I 2 p. 26 : oculo est statim<br />

-us, alieno acte oppressus. Lut fui. Brac. I 122 p. 144<br />

(a. 1088) facio testamentum ad illa sede que est. misera<br />

-atus utroque. b) au figuré: Duno Norm. pref. p. 119 50 et -a.<br />

mentis inee oculus ... suffocatur, et corporalium desideriis 3) aveugle: REcnNo chron. a. 870 p. 102,13 : ci oculi<br />

gaudiorum -atur, atque in immenso gurgite tenebrarum eruuntur ... -us itaque Ludowicum avunculum suum<br />

demergitur.<br />

adiit. PETIt. DAMIAN. carm. B 16,4 p. 105 : cecus -i puer<br />

B) endeuiller quelqu'un (sans compl. à labl.) : HR0rsv. Hizenei.


685 orbum - orchistra 686<br />

Il) comme substantif: orphelin (sens spirituel) : WA-<br />

LAHFR. Weil. epil. IlIa 16 P. 334 et specialis ego<br />

ingeminans conecto lacertos / more -orum, placidum<br />

deflendo patronum. THEOD. AM0RB. Martin. 3 quatenus<br />

-un ecclesie sue [se. Dei] cita dignaretur consolatione<br />

lenire.<br />

orbum, -i n. orbus (anat.), le caecum (qui fait suite à<br />

l'intestin grêle [ieiunum]) : COLL. Salem. 11 p. 389 sub<br />

duodeno est ieiunum, sub ieiuno est -ont, sub -o saccus.<br />

orbus, -a, -um 1) adj. : A) privé de, dépourvu de (avec un<br />

compi. à l'abl.) : 1) un être proche : a) un ou plusieurs<br />

enfants: Pvrit. RIGA Aurora I Tobie 353 p. 328 mesta<br />

parens velut -a/ nato. b) le père ou la mère ou les deux<br />

HELM. 42 p. 84,21 neglectus ... eo quod parentibus -us<br />

adolescentie annos ... levis et lubricus exegerit. c) un père<br />

spirituel (mètaph.) : RADULF. CADOM. gesta Tancr. S<br />

p. 608 ceu lupi pastore -a et canibus ovilia trucidantes.<br />

2) un animal : THEODULE. carm. 51,5 p. 551 -us equo<br />

fit.<br />

3) une chose: RADULF. CADOM. gesta Tancr. 119<br />

p. 688 :-us gladio et manu.<br />

4) la vue: Prit. RIGA Aurora 11 act. apost. 806<br />

p. 659 cecus ... /cui Irons -a fuit oculorum luce duorum.<br />

B) absol. : aveugle: 1) au propre: ANNAL. Xant. a.<br />

873 : quidam clericus -us, fihius Karoli ... quem ipSe pater<br />

luminibus privani iussit.<br />

2) au figuré : WALAIIFR. Wett. 214 : o mens -a<br />

hominum, quo te deducere cecum/ expetis.<br />

II) subst. m. A) orphelin: PAnAS : -i, pupilli, orphani<br />

dicti quasi orbati.<br />

B) aveugle (PAPIAS : -us dicitur orbibus i. oculis<br />

vacuatus) : BILI Mach. p. 410,12 de duobus -is ... et de<br />

inluminatione eorum. ib. p. 411,5 : duo -iad sepuichrum<br />

pervenientes. HROTSV. Gong. 63 p. 36 ipse manus<br />

manco, pes fuit et podagro,/ se necnon -o cautum<br />

prebebat ocellum. EICKEH. IV bened. 11,93 : visus adest<br />

-is, auditus gratia surdis. DuDo Norm. 1V 100 p. 262<br />

erat namque melliflua dulcedo fontium, fortitudo debihum,<br />

defensor orphanorum ... baculus -orum, reparator<br />

eœlesiarum.<br />

orca, -e f forme orza : FOR. a. 950 (Muiioz y Romero,<br />

Cohecc. fueros p. 27). jarre (HRABAN. univ. 22,5 col. 601'<br />

-a est amphore species, cuius minore vocabulo urceus,<br />

diminutivo urceolus est [cf. Isio. etym. XX 6,5]. PAnAS<br />

s.v. orcus -a vocatur vas quod recipit aquas [cf. Isio.<br />

etym. VIII 11,42]. AELFR. angl. sax. vocabul. p. 23:<br />

nomma vasorum ... -a, orc) : PAS5. Chnistoph. str. 278<br />

P. 832 : quadraginta superfundi -as jussit olei. Foic a. 950<br />

(Mufloz y Romero, Colecc. fueros p. 27) : quatre orzas de<br />

vino. GARNER. ROTOMAG. Moniuht 463 p. 209: si super<br />

hanc -am mihi tu juraveris ordam,/ oscula dans illi,<br />

crimine liber abi. ADAM PARVIPONT. utens. p. Si<br />

hydnias, catinos, -as, urceos.<br />

orceolus, -i M. V. urceolus.<br />

orceorum, -i n. [urceus; esp. orza] forme orcerum<br />

infra.<br />

petite jarre, petite cruche: CARTUL. S. Julian. Mar. 3<br />

p. 4,33 (a. 870) : vasa vitrea, -um terreum, conca terrea.<br />

5 FOR. Najera a. 1076 (Yanguas y Miranda, Diccionanio de<br />

antiguedades del reino de Navarra II p. 455) : unum<br />

orcerum et unam ollam.<br />

orcestra, -e f y. orchestra.<br />

orchas, -dis f sorte d'olive : P pIAs : -des, genus olive<br />

le grece, dicte a simihitudine testiculorum. UGUTIO S.V.<br />

cliva: nota quodolivarum dicuntur cjuedam.-des ad similitudinem<br />

testiculorum dicta quos Greci orchivocant.<br />

orche [pour 6Àj] mesure de poids de trois scrupules.<br />

pesant dix-huit siliques : UciuTlo 5v. : -e, quedam<br />

15 mensura, scilicet scrupuli tres qui pensat siliquas decem<br />

et acte.<br />

orchestra, -efformes : horchestra : BENZO ad Henr. IV<br />

VII 2 p. 670. ocichestra : PAPIAS. orcestra : EOBERT.<br />

LE0D. rat. I 949. AELFR. angl. sas. vocabul. P. 39.<br />

20 orchestrum: ADAM PAavlpo?ir. utens. p. 50. orchistra<br />

GLoss. col. Cas. 401 p. 471,54. RuFW, summa p. 78.<br />

orcistra : ORD. Ver. hist. X 12 t. IV p. 213.<br />

1) scène de théâtre: AELR. angl. sax. vocabul. p. 39<br />

orcestra vel pulpitus, gligmanna yppe. PAPIAS : -a, locus<br />

25 est quidam in teatro ubi cantabant et psallebant<br />

hystriones et muni. RUFIN. somma dist. 33 cap. 2 P. 78<br />

pulpitum -a vocabatur, ubi cantabant comici tragedique,<br />

saltabant ystriones et mimi.<br />

2) lieu réservé au théâtre pour les sénateurs et les<br />

30 patriciens : PANAS : -a, ... locus separatus in scena in quo<br />

erant senatores et principes. BENZO ad flenr. IV VII 2<br />

p. 670 : sedente patricio in sua horchestra, vice imperatoris.<br />

3) estrade, lieu élevé et honorifique : a) trône : Vn4c.<br />

35 KADL. chron. p. 24 : regiis insingnibus decusatus scabello<br />

insedit, illis ... paupertatis panniculis in supremo -a<br />

collocatis. ib. p. 24 : in habitu sordide pnius -am<br />

conscendit. b) dans une église : ORD. Ver. hist. X 12 t. IV<br />

p. 213 : dux ... ad ecclesiam processit, ibique ante aram<br />

40 Virginis et Matris in -cistram conscendit. ADAM PARvI-<br />

PONT. mens. p. 50: basihicam in qua analogium pulpito<br />

scene quod -um dicitur simile ah antica et postica eque<br />

distabat.<br />

4) rang ecclésiastique : EGBERT. Lnon. rat. I 949<br />

45<br />

p. 157 : -cestram ecclesieque gratins ascendere quosdam/<br />

- non mentis, immo dampnata per era pavesco.<br />

orchidia, -orum n. p1. [gr. 6px(8tov] testicules: LIu1PR.<br />

antap. 4,10 p. 109: quidve incommodius hic potestis<br />

auferre quam ut earum vins certetis -a amputare ...<br />

50 orchis, -dis f genre d'orchidée (orchis L.) : PAnAs : -is,<br />

herba dicta quia radix eius in modum testiculorum sit,<br />

quod grece orches, -is vocant, eadem est satynion (cf. Iso.<br />

etym. XVII 9,43). voir aussi 2. orcus.<br />

orchistra, -e f u. orchestra.


687 orchuta - ordel 688<br />

orchula, -e f u. orcula.<br />

orchus, -i in. [gr. 6pxot?] cadmie naturelle (pierre semi<br />

précieuse): MçppE clav. 214 p. 228 : lapis -us, quem<br />

votant Alexandrini cathmia ... est ... figer, ingreditur in<br />

solidatura argenti. u. aussi 2. olca.<br />

orcibeta, -cf [= Orci beta, bette d'Orcus; cf. J. André<br />

dans ALMA 1953 p. 118] nom donné à la mandragore:<br />

GLOSS. medic. p. 50,6 -a, genus erbe.<br />

orcigenus, -a, -uni et genus] de race démoniaque<br />

(dans une expression pléonastique s'appliquant au démdn)<br />

: Ps. BEDA homil. col. 488D : die, tartaree miles, die,<br />

-um genus, omnium venenorum fraude repletum, ... quid<br />

tibi nocuit femina bene formata ? LAUR. CAS. Wenz. 9<br />

p. 34,24 die tamen, die, Cocitie minister et -um genus,<br />

que utilitatis ... causa tantum te coegit perpetrare<br />

flagitium.<br />

orcilla, -ef [6pxt6t, bouilloire] concubine (femme au<br />

foyer) : GLOSS. cod. Cas. 401 P. 471,55 -a, focaria.<br />

orcinus, -i m. habitant de l'Enfer: DAN. BECCL. Urb.<br />

Magn. p. 17 non apud -os pietatis opus reperitur.<br />

2) affranchi par testament : SCHOL. 15. VaIl. (ALMA II<br />

p. 138-139) hos [serras] Romani alio nomine -os dicunt,<br />

ideo forsitan quia acceperint libertatem. SUMMA Trec.<br />

p. 214,13 directa libertas est que ab ipso testatore datur,<br />

et non ab alio eum testeur manumitti voluit, ideoque<br />

libertus appelatur -us.<br />

orciôlus, -i in. y. urceolus.<br />

orcistra, -e f y. orchestra.<br />

orcita, -ef [cf. 6p06t; 48ca] honnêteté: RE!,IIG. mus.<br />

p. 88 -a enim grece item dicitur honestas.<br />

orcitus, -a, -um [orcita] honnête : REMIC. mus, P. 88<br />

orthius ... quasi rectus ... vel quasi -us id est honestus,<br />

orcita enim grece item dicitur honestas.<br />

orcula, -ef ici forme orchula.pet 11e jarre : ANDR. FL0R.<br />

mirac. Bened. Il 5 p. 201 : que orchula, Deo volette, ante<br />

fores utcumque reedificate basilice appensa.<br />

oreutus, -i in. [orcus] présage : Pi'lAs 5V. oreus -us,<br />

presagium.<br />

I. orcus, -i informe humus : ODo CLUN. oct. 11 pref. 8<br />

p. 14, V 260 p. 102. etc.<br />

1) Cerbère, gardien des Enfers: CARM. Otton. III<br />

20,4,40 montibus ortus/ advenit -us, janitor aule/ lege<br />

parentum. Quam bene custos/ -us et uttor (cf. LE0<br />

VERCELL. Leon. 4, 49 p. 130).<br />

2) l'enfer: ODo CLw. 0cc. III 747 p. 53 detegit<br />

umbriferi baratrum gradientibus -i. EKKEH. 1V bened.<br />

1,13,56 : triginta precibus missarum frangitur -us [glosé<br />

infernalis demon]. ib. 11105 : Satan absitet -us. RADULF.<br />

CADOM. gesta Tancr. 111 p. 684 humani generis hoste<br />

perempto,/ immunes sceleris traxit ab -o. GALAND. REGN.<br />

prov. 163 p. 96 : Moyses qui eus terra hiante -o<br />

immergat. CALIXT. 11 serm. Jacob. col. 1389 0 : falsi testes<br />

peccatorum animas in -um mittentes.<br />

3) la mort (PAnAS -us, mors) WALTHARIUS 1327<br />

querra quoque continuo esurienti porgeret -o,/ ni Hagano<br />

armipotens citius succurreret. FL0D0ARD.,..triumph.<br />

Palest. II! col. 5110: dispereunt sine [me mali discretio<br />

nulla/ parvis ac senibus, pueris miseratio nulla,/ nulla<br />

5 senectuti numerum superaverat -us. GESTA Franc.<br />

expugn. Hier. 52 p. 529 : ictuque lancee equum et<br />

sessorern -o legavit.<br />

2. orcus, -i f plante, nom donné à la mandragore:<br />

Uutmo s.v. satis : hic satirion, quedam herba dicta a<br />

10 satins propter incendium libidinis, quem vulgus stincum<br />

vocat, venerem enivra suscitait eadem, et -us quia radix<br />

ejus ad modum testiculorum sit, quos greci orchi vocant.<br />

y. orchis et orcibeta.<br />

orda, -e f [angl. saxon ordâl] dans l'expression jurare<br />

15 -am : prêter serinent selon les rites d'ordalie: GARNER.<br />

ROTOMAG. Moriuht. 463 p. 209: si super hanc orcam<br />

mihi tu juraveris -am,/ oscula dans illi, crimine liber abi.<br />

ordaceus, -a, -um u. hordeaceus.<br />

ordatium, -i n. [angL saxon ordàl] formes: ordel<br />

20 CARTA a. 1171 (Brit. Borough Charters! p. 39). CA.wruL.<br />

Hosp. S. Joli. Hier. 1089 P. 676 (a. 1199). ordela GUILL.<br />

MAI.M. gesta reg. 11143 p. 158. ordellum : RoruL. cart.<br />

p. 66a med. (a. 1200).<br />

1) ordalie, jugement de Dieu (QUADR1P. ordal. [Lieber-<br />

25 mann, Die Gesetze der Angelsachsen p. 387] : sit -um [id<br />

est judicium vel examen]) : ib. p. 386 : de -o precipimus<br />

ne aliquis intret in ecclesiam postquam infertur ignis,<br />

unde judicium calefieri debet. noter les expressions:<br />

simplex -um : LEGES Heur. 1 65 3a p. 585 : et eligat<br />

30 accusatus alterutrum quod velit : sive simplex -uni<br />

jusjurandum unius libre in tribus hundretis, super XXX<br />

den. triplex -um : LEGES Eadg. hundred.p. 194 : ferrum<br />

quod facit ad triplex -um debet ponderare LX solidos.<br />

LEGES (Quadrip.) Aethelr. p. 217 si tyhtbisi sit (id est<br />

35 accusationibus infamatus) ad triplex -um vadat. plenum<br />

-um : Lajus (Quadrip.) Aethelr. 5,2 p. 234 : si aliquis<br />

eorum accusetur, sit Anglicus, sit transmarinus, ladiet se<br />

pleno -o.<br />

2) rerenu en argent donné en remplacement de l'ordalie:<br />

40 GUILL. MALM. gesta reg. J! 143 p. 158 : concedo<br />

ecclesie sancte Dei genitricis Marie ... omnes fonisfacturas<br />

omnium terrarum suarum id est burgerihta, et ... athas et<br />

-as. CARTA a. 1171 (Brit. Borough Charters'! p. 39):<br />

sciatis me concessisse ... crimes terras et ... tenementa<br />

45 tenenda ... libera ... cum saca et soca ... et ordel et orestal<br />

cum omnibus libertatibus. CARTUL Hosp. S. Joh. Hier.<br />

1089 p. 676 (a. 1199): precipimus quod ... possessiones<br />

habeant ... cum ... liberis consuetudinibus et quietanciis<br />

suis ... cum socca et sacca ... et ordel et oreste. ROTUL.<br />

50 Cart. p. 66a med. (a. 1200) : pecunia que solet dari pro<br />

murdro et forestallo et flemenesfrid et ordello et orreste.<br />

ordaneus, -i m. o. hordaneus.<br />

ordea- o. hordeaordel,<br />

ordela, ordethim u. ordalium.


689 ordeno - ordinaliter 690<br />

ordeno 1. u. ordino.<br />

ordeo u. ordior.<br />

ordeol- u. hordeolordeum,<br />

-i n. y. hordeum.<br />

ordialencus, -a -um [ong. inc.] sorte de poirier : CaTA<br />

a. 1051 (J. Balari, Origenes p. 620) III perarias -as.<br />

ordialis, -isf [ordo] rang de vigne: CwrA Portugalensis<br />

a. 1185 (ALMA III, 1927, p. 90) hereditatem illam<br />

quanti ... habuerunt in -es. lb. p. 91 vineis quas emi in -es.<br />

ordiat- y. hordeacordicio<br />

-Dis f [ordo] contrat, convention : C&wra.<br />

capit. Astens. 65 p. 120,5 (a. 950) :' constad me ... hanc<br />

-nem fecisse ad te ... en quod venundavit mihi quod sibi<br />

vendiderant finito precio solidorum ses.<br />

ordinabitis, -e 1) régulier, ordonné, méthodique: DHuo-<br />

DA lib. man. X 3,9 p. 348 : in te publica cuncta -i cursu<br />

fidenter age. VITA Fel. Trev. I p. 74 : in administratione<br />

veto episcopatus ... prudens dispensator competenti adeo<br />

et -i progressione vitam iiistitueret.<br />

2) conforme à une régie religieuse: ORD0 Rom. VI 9<br />

L 11 p. 243 : diacones ... egrediuntùr de secretario coin<br />

disciplina. WALAHFR. exord. 27 p. 509,33 : cathecuminomm<br />

-CM instructionem. PONTIF. Rom. Germ. p. 97b36<br />

sedentibus quoque -i silentio.<br />

3) que l'on prescrit, recommandable : W0LBEIt0 in cant.<br />

1 coI. 1099" omnia profecto surit -ia sancte charitatis<br />

officia.<br />

ordinabiiter adv. 1) convenablement, de manière ordonnée<br />

: GESTA Aidrici p. 125 : -r reboare et sonare. VrrA<br />

Rup. p. 160,14: per omnia -r construxit (cf. CMtTuL S.<br />

Ben. Divion. 288 p. 75 [a. 1026-32]). Oiwo Rom. V 7 t. II<br />

p. 210: -r compositis per primicerium et secundicerium<br />

vestimentis ejus. noter l'emploi au comparatif: avec plus<br />

de précision: GALL. ANON. chron. p4l7 (= 44.20 M):<br />

postea de fuis, quis eorum primus, quisve posterius<br />

regnaverit, -ius edicamus.<br />

2) dans l'ordre, en suivant un ordre : a) en général<br />

ANGILB. CENT. div. off. p. 293 : officie, consummato, inox<br />

omnes chori -r se ante sanctam Passionem congregent.<br />

SIME0N DuN. hist. reg. 94 p- 108 : testudine -r condensata,<br />

.. contra hostes vexilla movet. TI1EOD. EPTERN. chron.<br />

2 (MGH Script. XXIII p. 47,44): congeriem testamentomm<br />

... -r in unum libelli corpus redigamus. b) numérique:<br />

ABBO FLOR. epist. VII col. 425° : subnotationes ... -r lege<br />

numeri excrescunt. c) chronologique: EPIST. var. II<br />

p. 329,25 : subrogationem etiam episcopi in Ioco suo et<br />

adventum illius Romam -r narrat. VuuqN. B0ET. Juniali.<br />

p. 307 : -r narrando que gesta sunt.<br />

3) conformément aux règles : a) selon la loi (en<br />

générai) : AGNELL. RAV. lib. pont. p. 364,10 : causam -r<br />

cognitam fecit. CARTA C. 1055 (Monast. Angi. I p. 247 col.<br />

1,48) : ut quicquid in mea causa feceritis, -r et canonice<br />

faciatis. Lnons Heur. 134,3 p. 565 : qui justum judicium<br />

-r habitum et legittime redditum improbaverit. GRATL#LN.<br />

Il causa II quest. I, II : nullus est condempnandus nisi<br />

judiçio -r habita aut convincatur aut reum se ipse<br />

confiteatur. b) selon les règles canoniques : Cu'iî. reg.<br />

Franc. I p. 173,30 (a. 813) : et hoc cos studiose doceant ut<br />

-r fiat. NIÇOL. LEOD. Lamb. p, 408,17 : -r ad episcopatum<br />

promotus. PErR. Bris. epist. 74 col. 24': numerum<br />

canonicorum usque ad octogenarium crescere et -r in<br />

ecclesia ministrari. REIN. LEOD. antenatal. antiph. 3 col.<br />

anni nostri tempora varietate distincta -r disponi-<br />

10 mus. c) selon la règle monastique: BERNARD. serra. de<br />

sanct. col. cIOl : tu, qui in congregatione es, bene vivis si<br />

vivis -r, sociabiliter et humiliter, -r tibi, sociabiliter<br />

proximo, humiliter Deo (cf. Prrit. BLES. epist. 15 col.<br />

58A) d) selon les régies musicales : EUIN0 ton, prol. 1<br />

15 p. 63b : omnis cantilena, non quibuscumque vocibus, sed<br />

certis et determinatis sortis ... -r contexitur.<br />

ordinacio, ordinactio, -Dis f u. ordinatio.<br />

ordinalis, -e A) adj. : 1) (gramm.) ordinal: UcuTio S.V.<br />

dya : sequitur de -ibus [nominibus]. - la surit ut primus,<br />

20 secundus, etc. que significant ordinem ... et hinc numeri<br />

sic significati dicuntur -es qui per tales dictiones<br />

offenduntur messe rebus per ordinem dispositis ut iste<br />

dictiones : primas, secundus, tertius. Huco S. Via.<br />

gramm. p. 275,15 : [nomen] -e quod ordinem significat ut<br />

25 primus, secundus, tcrtius.<br />

2) (théol.) conforme à l'ordre divin (7) : HILDUIN.<br />

transI. Dion. XIII, III p. 55,17 : secundum ipsum ergo<br />

naturalis boni ordinis sermonem ... visibilis et invisibilis<br />

-is principalitas. GERHOH. Anticlir. 2,23 p. 236,2 : liceat<br />

30 assignare ... Fluo specificum et speciale esse ... Spiritui<br />

sancto rerum individuale, -e vel ad aliquid et quomodo et<br />

qualia esse.<br />

B) subst. m. ou n. : livre liturgique: ordinal: MON.<br />

Polon. hist. I p. 377 (XII s. in.) : [in bibliotheca capituli<br />

35 Cracoviensis] -es IIII.ALEx. NEcK. utens. p. 119 : sint ibi<br />

etiam manuale et processionale, ymnarium, psalterium,<br />

troparium, -e sive consuetudinarium. u. aussi ordinarium<br />

et ordo (liber ordinum).<br />

ordinaliter [ordinalis] 1) de manière ordonnée, con yena-<br />

40 blement : Du'r. lient. 1 20 (a. 929) : dormira nostram ... -r<br />

disponere. CONSUET. Trev. 11 : mensalia super mensas<br />

expandit, copas et cochlearia -r ponit. CARruL Hagenow.<br />

87 (c. 1150) : librum ... decenter satis et -r<br />

conscripsit.<br />

45 2) dans l'ordre, l'un après l'autre: CONSUET. Trev. 2<br />

matutinum cantant pro defunctis, exin de sanctis, deinde<br />

«Deus auribus nostris» certo eciam -r.<br />

3) conformément à la règle : GREG. CAT. chron. Farf. I<br />

p. 188,22 : ut si monachi vel secundum regulam sancti<br />

50 Benedicti offerti sancte Marie, quos abbas -r providere<br />

debet.<br />

4) ordinairement, habituellement : HAIMO BAMO.<br />

comput. p. 189,23 : prior pars 1V versibus decurrentibus<br />

distinguitur. Ex quibus primus annos defluentis seculi


691 ordinamentum - ordinarius 692<br />

continet -r. (a. 900). nom, pi. ordinari DIPL. Cent. 11 259 p. 358,14<br />

ordina.nentum, -i n. [ordino] 1) désignation, droit de (a. 1038).<br />

désigner : CAR rui.. S. Justi Secus. 1 P. 72,88 (a. 1029) si I) adj.: ordinaire: A) conforme à l'ordre commun ou<br />

filins masculinus ... fuerit relictus, sit in ante nato gratis natyrel: MArrIl. VIND0c. ars vers. 1V 13 p. 183 : in<br />

dandum ipsum -um, hoc est abbatem constituendum, et 5 humanis actionibus quedam est -a successio. Quedam<br />

post priorem in secundo ,.. ut semper qui maior fuerit ... enim actiones aliarum sont preambule, quedam aliarum<br />

habeat ipsam ordinationem. consecutive. ROLAND. BANDIN. decret. 35,3,11 p. 211,2<br />

2) disposition, ordre, volonté: GuIIL. Ckss. II 1667 pollutio alla -a, alia extraordinaria, i.e. non -a. Item -a<br />

p. 26 (a. 1191) : jouit ... obedire preceptis domine Sibilie alia dicituf eo quod sit in ordine nature, i.e. in membre a<br />

sue mains et ejus -a adimplere. CAPTA a. 1197 (Ficker, 10 natura concesso.<br />

Forsehungen IV 196 p. 242) : nec erimus in consilio vel B) établi selon une régie: CARTUL. Xant. 33 P. 22 ex.<br />

facto seu -o vel assentimento quod rumpatur. BONVILL. (a. 1153): questio inter fratres esse solebat eo quod<br />

121 p. 58 (a. 1198): residuum tribuatur in maritatione prepositus Sancti Gereonis adversus ... Xantensem<br />

orfanorum, in -o consanguinei mei. spéc. : testament: prepositum de prioratus sui -a statione disceptaret. ALEX.<br />

BONVILI. 201 P. 105 (a. 1198) : de bona memoria erat et 15 III epist. (Rev. bénéd. 62,1952 p. 151) : exhortamur<br />

in infirmitate qua fuit mortua hoc -um fecit. quatinus donnas ille ... constitutis et -is terminis sint<br />

3) ordonnance, statut: Cou. Sard. 138 P. 275 col. 1 contente.<br />

(a. 1192): si ... offencionem illam et malum in -o C) ordinaire, qui n'a obtenu aucune distinction (s'appiiconsulatus<br />

comunis Janue non emendaverit. quant à la hiérarchie militaire) : HRABAN. univ. XVI 2<br />

ordinandus, -i m. ordinand, clerc qui reçoit les ordres 20 col. 490 : miles autem -us dicitur, aut extraordinarius. -us<br />

sacrés: PETR. CANTOR verb. abbrev. 38 col. 131' : causa est qui per ordinem militat, nec adhuc aliquem consepresentandi<br />

-um in subdiaconum tres solidos, in diaco- cutus est gradus honoris; est enim gregarius id est<br />

num quinque vel quatuor, in sacerdotem septem in humilis militie (cf. Isid. etym. IX 3, 33 et Papias).<br />

pastum exigit. GIRALD. gemma I 49 p. 137 : si esset D) permanent, par opposition à exceptionnel: 1) s'applipaucitas<br />

ecclesiarum, paucitas in eisdem altarium, 25 quant à une personne: a) qui exerce une juridiction<br />

paucitas et delectus -orum. ib. II 34 p. 335 : -orum ordinaire: Pan. CANTOR somma sacram. 116 p- 215,1-2<br />

indigne peccatis omnibus indiscreti tales communicant notandum quod injungitur penitentia a prelato -o, vel<br />

ordinatores. y . ordino. non ordinario, tamen ad hoc e!ecto, in quo satis -us est.<br />

ordinanter ado, selon la règle: CONSUET. Trev. 51 CARTUL. hosp. Trencat. 122 P. 106 (a. 1193) : publicatiop.<br />

35,19 : ut autem tempos erit, percusso sexte signe -r, 30 nes testamentorum ... ne veritas ... perce, coram -is<br />

ecclesiam intrent horam ipsam cantaturi. potestatibus fieri soient (cf. CARTUL. S. Paul. Mausol. 35<br />

ordinarie Su. I) de manière ordonnée, avec ordre: p. 55 [a. 1195]). b) judex -us juge ordinaire (GRATIAN. II<br />

THEOD. AMORU. Firm. pro!. p. 27,8 tantilium opus causa II quest. VI c. 33 :judicum enim ahi sunt arbitrarii,<br />

capitulariter et -e compingere decernimus, alii saut -i. -i vero sont qui ab apostolico, ut ecclesiastici,<br />

2) conformément à la règle : a) au droit : CARTIJL. Clun. 35 vei ab inperatore, utpote secuiares, Iegitimarn potestatem<br />

1192 P. 179 (a. 913) causa veto clin multumque discussa accipiunt. Pna. Viat*. ?except. IV 1 p. 350 : judices alu<br />

ac tandem ad sui finem -e perducta. CHRONOOR. Corb. sont -i, alii extraordinarii. -i sunt de quorum judiciaria, id<br />

p. 58,17 : rata [traditio] sancitur, sic tamen -e, ut est potestate, sont ipsi a quibus aliquid petitur) : REG.<br />

investigaretur publice a domno Burghardo, presule Sublac. 35 p- 74 (a. 943) : ante presentiam eodem ducem<br />

civitatis Argentine, censure judiciarie. b) à la règle 40 et -os indices- Doc. Luc. V 3,1618 p. 502 coi. 2 (a. 986)<br />

liturgique : Suoait. consecr. Dion. 7 p. 234 : peractis -e Deolofecius ... notarius ac domini regis judex -us.<br />

sancte consecrationis mysteriis. CARTUL. GeIr. 214 p. 213,9 (a. 1107 ?) : super predia<br />

3) par opposition à extraordinarie : de façon ordinaire, predicte ecciesie judicem -um constituimus et ejus<br />

comme tout le monde: SUGER. Ludov. VI 3 p. 20: de scultetum [sc. prepositum ecciesie]. CARTUL. Fris. 108<br />

curia exeunt qui comitem conveniant, extraordinarie 45 p. 106 (a. 1159): judex -us sacri palatii gloriosi imperaspoliatum<br />

e vestiri ore defensoris precipiant. ALAN. INs. tons. CARTUL. Pruiliac. 53 p47 (a. 1161) : concedimus<br />

serin, p. 286 : qui potestatem extraordinarie accipit, -e quod firmarii, tenentes seu servientes in terris vestris<br />

gehennali rumphea peribit. situati a juridictione cuiuscumque judicis -i ecclesie sint<br />

ordinariolus, -i m. [ordinarius] clerc d'un ordre quieti. ACTA pont. Rom, Gal!. V 212 p. 301 (a. 1184-85):<br />

inférieur: Oiwo Ber. p. 119,16:-i etiam vicissim portant 50 contra B. Turonensi archiepiscopo -ojudice. ADAM EYNS.<br />

a!bam rubeam et baculum. Hugon. V 16 p- 342,5 : vos multo tempore -us necnon et<br />

ordinarius, -a, -umformes : ordenarius : CARTA a. 1046 deiegatus judex piurimorum extitistis.<br />

(Manaresi, Placiti III 367 p. 133,22. CARTUL. 1mo!. I 11 2) s'appliquant à des choses ou des institutions: a) en<br />

p. 32 (a. 1062). ordinareus : Cou. Lang. 385 col. 639a génèral: MON. eccl. Fior. 1 p. 617,5 (XI s.) : in triviis et


693 ordinale 694<br />

spectaculis -is. b) potestas -a : ACTA pont. Rom. Gall. VII (Manaresi, Piaciti 111 367 p- 133,22) : Goso presbiter ... et<br />

193 p. 479 (a. 1176): nos qui ex potestate -a et ex speciali<br />

delegatione domini pape auctoritatem acceperamus.<br />

ordenarius monesterii Sancti Pauli. CARTUL. Imol. I 16<br />

p. 43 (a. 1078) : Benno accolitus -i monasterii sinodochii<br />

C) jus -um : CARTUL. S. Petri Virsion. p. 255 (XII s.) jure Sancti Vitalis. ib. 45 p.81 (a.1129): canonici Sancti<br />

-o absque consilio. C0D. Arp. cont. VI p. 200 (a. 1199): 5 Cassiani et -i ecciesie Sancti Vitalis, Eicxni. 1V cas. Gall.<br />

juris tamen -i non immemores. d) jurisdictio -a : C&itTa. 3 p. 97,12 : Notkero et Ratperto simul-ïs ... considen-<br />

S. Joh. in Val!. 103 p. 55 (a. 1179) : auctoritate delegatiotibus.nis noNs injuncte, etsi -am haberemus jurisdictionem, 5) ayant droit : CARTUL. S. Crue. Burdigal. 73 p. 102<br />

jnhibtiimus. CkwruL. prov. Lugd. 86 p. 117 (à. 1201) : ubi (XII s.) ecclesie ... concedo si me morj contigerit, decem<br />

etiam archiepiscopus sine ullo servicio gardant et -am 'o solides ... habendos quousque ... fihius meus eosdem vel .i<br />

habet jurisdictionem.<br />

mej constituant in bono ioco e jdem ecclesie (cf ordinium<br />

II) subst. : A) ni. : 1) juge qui exerce la juridiction et ordinator).<br />

ordinaire: ORD. VIT. hist. II 18 t. I p. 403 in prefata 6) livre liturgique : y. infra.<br />

christianorum et judeorum aitercatione ... precipui B) n. : 1) rituel, livre liturgique : CARTA a. 1092 (Lopez<br />

censures et 4 ab Auguste et senatu electi fuerunt, '5 Ferreiro, Santiago III app. 6 p. 35) : antiphonales duos<br />

quorum nous erat grecus et alter latinus. CArrUL. S. et missale et unius psalterium et unum -uni<br />

Michael. Mos. 132 p. 395 (a. 1182-90) : in foro 4 tibi himnorum. HERIS. Bos. Thom. 111 12 col. 11168:<br />

questio illa primo mota fuerat, indùtias illas petierat. scrutiniorum liber quem -uni votant. Acrus pont.<br />

spéc. : juge royal: CARTA a. 1137 (Acta Reg. Sicil. dans Cenom. p. 505 (XIII s.) : dedit ... missale et duos -os (cf<br />

Ugbelli, Italia sacra E? éd.] VIII col. 399') : jubemus 20 ordinalis et ordo [liber ordinum]).<br />

ut nullus-us animalia hominum Salerni ... angariare pre- 2) rituel, ordre des cérémonies liturgiques : LANFR.<br />

suant.<br />

decr. 1 lit. : -uni anni. CONSUET. Sublac. p. 213<br />

2) fonction dans la hiérarchie militaire : CONR. Hias. omnia secundum communem consuetudinem et -uni<br />

dial. p. 58,26 : i quia rationis ordine virilis animus<br />

exercebatur, verum nomen ilud officii terrien erat inter 25<br />

sacristie ad cantandum officium.<br />

3) npl. -n, par opposition ô sacrata : les préoccupations<br />

magistratus et milites adverses hostes dimicaturos et du monde laïc : RATHER. phren. col. 385 8 : ut inter -a<br />

dimicantes.<br />

reipublice et sacrata ... sit quanta distantia ecclesie.<br />

3) chanoine: a) en général: C0D. Lang, 385 col. 639a 4) expression extra -uni ce qui est en dehors de<br />

(a. 900): in ordinareis et canonica sancte Bergomensis l'ordinaire: ACTA pont. Rom. Gall. II 6 p. 60 (a. 1126):<br />

ecclesie. REG. Mant. 24 p, 18 (a. 961) : diaconi et -i [ipsius 30 predia usibus celestium secretorum dedicata nullas<br />

canojnice. ADALB. MAGD. chron. a. 925 p. 158 : Benno ex potentium angarias ... debent extra -uni (id. 122<br />

-is Strazburgensibus ... successor [episcopi] eligitur. p205 [a1127]).<br />

RAnWR. epist. 26 p. 144,18 (a. 966) : me precipisse ut ordinale adv. forme çrdinnate : MAIIAN. Sccrr. chron.<br />

archipresbyter et archidiaconus me absente advenientes<br />

cum -is omnibus pariter residentibus discuterent. C&it- 35<br />

3,96.<br />

1) régulièrement, en bon ordre : a) dans l'ordre chrono-<br />

TUL. Ursicampi 474 p. 296 (e. 1130): nonnulli ecclesialogique: FOLC. gesta Lob, pro]. p. 55 : bec autem -e<br />

mm prelati, -i et rectores. REG. S. Mar. Vellat. 170 p. 124 venientia et loco suo posita armure perficiunt. MARIAN.<br />

(a. 1172): -us et presbiter maioris Mediolanensis ecclesie. Sco'r. ciron. 1,11 capit. : de prima etate seculi ... per<br />

noter les expressions pléonastiques: C0D. Lang. 527 col. armes singulos -e a nativitate patrum osque ad filios<br />

893D (n. 928) : et faciant ipsi -i et canonici qui pro 40 pertranscursa. CARTUL. Saviniac. p. 2 (XII s.): abbatum<br />

tempore in ipsa canonica ordinati fuerint. Dut. Conr. II ordinem ... -e disposuimus. b) (niilit.) dans l'ordre<br />

259 p. 358,14 (a. 1038) : canonici ordinari de ecciesia et stratégique: BERTHOLD. CONST. annal. a. 1080 p. 325,3canonica<br />

Sancti Martini Lucensis. b) dignité dans la 4 : secum suis cohortibus ad bellum -issime satis<br />

hiérarchie des chanoines réguliers : chanoine plus spéciale- instructis. Fuicii. hist. Hier. I 11 p. 191 : tribunis et<br />

nient chargé de surveiller les lectures : INNOc. III reg. 46 45 centurionibus cohortes et centurias decenter ducentjbus,<br />

p. 71,29 (a. 1198) : predictorum [canonicorum] ... major vexiilis levatis, -e ire coepimus. GESTA Franc. expugn.<br />

archipresbyter erit, alius -us, sequens camerarius ,.. -us Hier. 70 p. 540: ad bellum -e incedere.<br />

veto claustrum debet ex officio custodire, signare 2) de manière ordonnée, convenablement, avec soin<br />

diligenter et abscultare a singulis lectjones, quia nulles (PAPIAs : -e, distincte, subtiiter, apte) : Cou p. commet.<br />

debet legere, nisi lectio que legenda est prius ab eo fuerit 50 monast. I 19 p. 443 (a. 81 : psalmi -e, absque ulia<br />

abscultata. HERIR. Bos. Thom. III 12 coi. 1116 : in festinatione, divisionibus in versibus custoditis, psalian-<br />

ecclesiis vere -us Scripturarum querit esse magister. tur. ib. infra : Kyrieleison in ordine suo simu! stando -e<br />

4) moine ou clerc chargé de l'administration d'un decantent. J011. Sco'r. ier. Dion. XV 37 p. 296: -issime<br />

monastère, d'un prieuré ou d'un hôpital: CARTA a. 1046 connectuntur. THEOPH. sched. 3,81 : fiant foramina


695 ordinatia - ordinatio 696<br />

diligenter et -e. Orro Frns. chron. 4 pro!. p. 181,14 : -e et<br />

non confuse. GALL. ANON. ciron, p. 409 mensam veto<br />

suam ... sic -e, sic honorifice retinebat. comp. -ius mieux:<br />

DIPPL. Otton. 11159 P. 179,24 (a. 977) : (ut Den fzde!ius)<br />

-iusque prefate virgines ibidem queant militari. de façon 5<br />

excellente : SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 532,16 tes etiam<br />

eorum ... ad communem fratrum uti!itatem -ius stabi!ita<br />

est. superl. -issime : de façon très digne : Noix. BAL8.<br />

gesta I 8 p. 11,2 ceteris ... risum tenere non va!entibus,<br />

fortissimus imperator ... -issime fmem prestolabatur ic<br />

misse, minus -e : moins convenablement: GUIBEWF. Nov.<br />

vita 3,20 p. 233 opus [turris], quoniam ah artificibus<br />

minuserat -e contextum, videbatur ... parturire nainam.<br />

STATUT. Cisterc. p, 236 (a. 1199): in via qua veniebat ad<br />

capitu!um minus -e se habuit. - 15<br />

3) conformément â la règle: Doc. Luc. V 3, 1085 p. 29<br />

col. 1,16 (a. 904) : per bona conversatione ancillarum Dei<br />

que ibi -e Deo obediunt. ACTA duc. Norm. 34 p. 128<br />

(a. 1025): suscepto regiminis Ioco decenteret -e. CARTUL.<br />

S. Julian. Turon. 11 55 p. 75 (c. 1106) : tradidimus ... 20<br />

monacho ... prioratum ... quamdiu ibi regulariter et -e<br />

vixerit possidendum. CARTUL. S. Mat, de Firmit. 153<br />

p. 134 (a. 1174-75); concesserunt ... ut me recipiant si in<br />

domo -e venire potero. par opposition à inordinate : Lvo<br />

VII epist. 5 col. 1071° (a. 937) : ne, dum in exteriori 25<br />

habitu inordinate aliquid arripitur, -e etiam que !icere<br />

poterant amittantur. super!. -issime : de façon très<br />

légitime: Joii. Sco'r. pred. 17,8 p, 109,155 : idem ignis,<br />

bonus profecto ... malum dicatur, ... quod in eo mali<br />

-issime disponantur. 30<br />

ordinatia, -orum n. pl. [ordino; cf ital. ordinanza]<br />

troupe rangée : COD. Bar. 1V 37,6 p. 77 (a. 1057) quando<br />

Adra!isto direxit suis -a sua pro elempse ipso ostio de<br />

casa mea apertum inbenerunt.<br />

ordinatim adv. 1) en rang, â la file: a) en généra!: 35<br />

ODILO CLUN. epitaph. Ada!h. p. 644 : erat autem<br />

indigentium mu!titudo -m constituta in Ioco. b) selon<br />

l'ordre processionnel (dans un monastère) : ORDO Rom. 2<br />

t. II p. 351 (X s.) : omnes simul fratres in chorum -m<br />

convenire debent. CONSUET. Eins. 23 p. 88,23 : cum veto 40<br />

de iI!o Ioco exituri mot, -m procedant. CONSUET. Trev.<br />

27 : intrant oratorium summo silentio -m. c) (en parlant<br />

de choses) à la suite, l'un après l'autre: UDALR. consuet.<br />

C!un. 111 12 col. 756' : patenas cum hostiis quas -m ponit<br />

super tabulam ... ut mUe fratres eas accipiant. 45<br />

2) 6 la suite, dans l'ordre: AMALAR. antiph. 25 t. III<br />

p - 61 : ut ... -m cantando possimus pervenire ad octavas<br />

Epiphanie. THIETM. 1,12 : matutinasque laudes -m nomes<br />

perso!vere. Epis'r. Tegerns. 1 7 : omnia -m innotamus<br />

scripta. DuDo Norm. 11 26 p. 167 : cuncta que fecit -m illi 5°<br />

narrando exposait. CARTUL. S. Crue. Autel. 83 p. 159<br />

(a. 1173) : ita tamen quod -m ah omnibus corveias<br />

accipient.<br />

3) selon l'ordre: a) hiérarchique: DWL Ludov. Ba!bi<br />

39 p. 101,33 (a. 877-79) : in ditione ac regimine episcopi<br />

seniorumque fratrum -m extiterunt. Drr'L. Karo!i 111 139<br />

p. 224,30 (a. 886) : in ditione ac regimine abbatis eiusdem<br />

loci, decani ac seniorum fratrum -m extiterunt. RIcHn(.<br />

!V 99 t. II p. 312 : [episcopi] -m more ecc!esiastico<br />

consedere. b) stratégique: GESTA Franc. Hier, 17 p. 84<br />

iussit ut unusquisque principum per se dirigeret aciem<br />

suam -m.<br />

4) de manière ordonnée, convenablement : a) avec soin<br />

THEOPH. sched. 3,42 : opere punctorum unumquemque<br />

circulum alteri -m coniungendo. Joit. AnIur4c. P- 12<br />

corporale ad a!tare deferens diacono tribuat quod ille in<br />

a!tari -m disponat. b) avec calme: CItRON. Sa!ern. 146<br />

ille quamvis territus -m principi omnia promu!gavit.<br />

c) graduellement : GERARD. CREM. transi. Isaac Israeli<br />

defin. p311 : [intelligencia secunda] ascendit sursum<br />

paulatim paulatim et gradatim gradatim et -m -m<br />

quousque perveniat.<br />

5) conformément au droit : DIPL. Otton. 1371 p- 509,12<br />

(a. 969) : nostro imperia!i iure nostris fidelibus ... !eges<br />

preceptaque -m imponeremus.<br />

ordinatio, -ris f formes: hordinacio : Doc. S. Teon.<br />

Tarvis, 16 p. 68,26 (IX s. in.). hordinatio : Mai. Milano I<br />

p. 444,24 (a. 853). J0H. XIII epist. p- 42,21 (a. 971). Doc.<br />

Luc. V 3,1496 p' 378 col. 2,36 (a. 979). ordinacio : C0D.<br />

Patav. 11 p. 23,24 (a. 853). et passim. ordinactio : Cou.<br />

Crem. I 12 p- 47 col. 1,50 (a. 1010). ordinazio: Doc.<br />

Amiat. 28 p. 315,20 (a. 827-29).<br />

I) action ou manière d'établir ou de maintenir un ordre<br />

A) organisation<br />

B) administration, gouvernement<br />

C) éducation, formation<br />

II) ordre, ordonnance, disposition<br />

A) disposition harmonieuse<br />

I) en général<br />

2) agencement, disposition des mots<br />

3) composition ordonnée (d'un texte, d'un discours)<br />

4) en musique<br />

B) disposition conforme â un ordre donné<br />

I) ordre numérique<br />

2) (gramm.) classification des catégories ou des<br />

accidents grammaticaux<br />

3) (liturgie) « ordo»<br />

4) hiérarchie<br />

C) ordre dans le comportement humain<br />

I) attitude convenable, aspect soigné<br />

2) ordre moral, vertu<br />

D) ordre social, paix<br />

III) ordre, expression de la volonté<br />

A) volonté<br />

1) dans le domaine divin<br />

2) dans le domaine humain<br />

B) ordre, commandement<br />

I) en général


697 ordinatio 698<br />

2) décret, ordonnance émanant d'une autorité laïque<br />

3) réglementation émanant d'une autorité religieuse<br />

4) règle, statut religieux<br />

5) acte contenant une disposition prise par un<br />

particulier<br />

C) autorité, pouvoir<br />

1) en général<br />

2) autorité laïque<br />

3) autorité religieuse<br />

4) expressions<br />

S) intervention autoritaire, violence<br />

IV) action, mise en oeuvre<br />

A) réalisation d'une décision<br />

I) promulgation écrite d'une loi<br />

2) observance d'une règle<br />

3) condition d'un acte juridique<br />

B) exécution d'une action<br />

I) activité cérébrale<br />

2) règlement d'une affaire<br />

V) consécration, acte qui sanctifie une personne ou une<br />

chose<br />

A) ordination, action de conférer ou de recevoir les ordres<br />

sacrés<br />

I) en général<br />

2) les ordres mineurs<br />

3) les ordres majeurs<br />

B) accession au pontificat<br />

I) élection pontificale<br />

2) sacre, cérémonie de consécration pontificale<br />

C) accession â l'abbatiat<br />

I) désignation, élection d'un abbé<br />

2) confirmation, bénédiction du nouvel élu<br />

D) admission dans une communauté religieuse<br />

E) sacre<br />

1) d'un roi ou d'un empereur<br />

2) d'une reine ou d'une impératrice<br />

F) consécration de bâtiments ou d'institutions religieuses<br />

I) consécration d'églises<br />

2) établissement d'évêchés<br />

3) fondation de monastères<br />

G) temps écoulé depuis une cérémonie de consécration<br />

I) épiscopat<br />

2) pontificat<br />

3) abbatiat<br />

4) règne à partir du sacre<br />

H) état de celui qui a été consacré<br />

I) en général<br />

2) -o sacerdotii : prêtrise<br />

3) -o canonica : canonicat<br />

1) droit de procéder à des ordinations ou de consacrer<br />

I) revenant aux évêques:<br />

a) droit d'ordonner des clercs<br />

b) droit de confirmer et bénir les abbés<br />

2) délégué aux abbés par l'évêque : droit d'ordonner<br />

des clerc<br />

3) revendiqué par le souverain<br />

K) contre-partie matérielle des ordinations<br />

I) gratifications payées à l'occasion des ordinations<br />

2) revenus tirés des ordinations<br />

L) célébration religieuse commémorant le sacre d'un pape<br />

ou la consécration d'un évêque<br />

VI) accessoires, équipement d'un établissement industriel<br />

VII) pour ordinium lignée, descendance<br />

10 I) action ou manière d'établir ou de maintenir un ordre:<br />

A) organisation: 1) d'un groupe social : GuILI. TYR. hist.<br />

tel. transm. p. 1135 bec est -o sub apostolica sede<br />

Antiochie, catholicorum, metropolitanorum, archiepiscoporum,<br />

episcoporum. CwL. Carcas. IV p. 164 col. 1<br />

15 (c. 1191) bec est -o confratrie Beate Marie. 2) d'un<br />

service : ADALHAIW. statut. IV 13 p. 380 : hec est -o<br />

hortorum. GUILL. MIRS. const. 2,23 col. 1072: tota<br />

divine servitutis -o in ecclesia super nullum pendet,<br />

quantum super ilium [sc. armarium]. PETR. DAMIAN.<br />

20 epist. VIII 3 coi. 466° : nullumque sibi dominii ius in<br />

domestica rei famiiiaris -ne concedis. GAUFRID. MALAT. I<br />

19 p. 19,1 : in -ne agendarum rerum providus. de là -o<br />

familiaris économie domestique: DOM. GuNDIss. div.<br />

philos. pro!. p' 16,12 : scientia disponendi domum ..., per<br />

25 quant cognoscitur qualiter vivendum sit homini cum<br />

uxore et cum fuis et servis et cum omnibus domesticis<br />

suis, et hec sciencia vocatur -cio familiaris.<br />

B) administration, gouvernement: 1) d'un pays: AN-<br />

NAL. Allah. a. 1045 p. 39,8 : Langobardorum conventum<br />

30 habuit [tex] et cum eis de iI!ius regni -ne disposuit. Oiw.<br />

VIT. hist. VII 14 t. III p. 228 : fiios ... et quosdam<br />

amicorum convocavit et de regni -ne sapienter ... tractare<br />

coepit. absol. : décision prise en conseil sur le gouvernement<br />

d'un pays: ANNAL. Elmar. a. 913 : hic fuit -o<br />

35 Flandrensis (cf n. éd.: Gandavi conventus indictus de<br />

ordinandis rebus Flandricis). 2) d'une communauté<br />

GESTA abb. Fontan. III I p. 22 : -nem assumit coenobii.<br />

DWL. Loth. I 49 p. 143,32 (a. 840): sub unius semper<br />

abbatisse -ne ac gubematione. ACTA duc. Norm. 9 p. 80<br />

40 (a. 1006) omnis -o exterius et interius in abbatis sibique<br />

subiectorum consistat arbitrio. LANFR. const. p. 74<br />

ornais totius monasterii -o ex eius arbitrio pendeat.<br />

C.&wruL. Userc. 48 p. 85 (a. 1085) : commisit ci [sc.<br />

abbati] custodiam pastoraiem totamque loci -nem iuxta<br />

45 monasticam religionem. 3) expression cura et -o : obligations<br />

administratives : IDIPL. Loth. I 106 p. 252,22<br />

(a. 849) : rebus ad curam -cionemque nostram pertinentibus.<br />

TRAD. Patav. 716 (a. 1187-89) : quicunque canonicomm<br />

benefucium, quod pertinet ad idem altare, habuerit,<br />

50 in illius cura et -ne de eodem lumirte esse debebit. au<br />

plur. : Cortp. consuet. monast. I p. 445,9-10 (a. 816) : dum<br />

inter curas episcopatus et palatinas -nes nulia ad<br />

providendas possessiones nostras nobis licentia suppetit.<br />

4) gestion de biens: CARTUL. capit. Atreb. 94 p. 65


699 ordinatio 700<br />

(a. 1200) -nem fructuum eiusdem altaris idem decanus<br />

constituit in hune modum.<br />

C) éducation, formation : GALTER. CANC. 1, V lit.<br />

p. 72 de -ne spirituali et corporali ad beilum. RUnN.<br />

summa 28,1 p. 65 de eorum instructione et -ne, qui ah<br />

infantia ecclesiasticis officiis mancipantur.<br />

II) ordre, ordonnance, disposition ordonnée<br />

A) disposition harmonieuse: 1) en général : COMM. Cantabr.<br />

epist. Pauli Rom. 1,1 p. 21 'in tanta ... puicritudine<br />

vel tain rerum -ne sommant eius [sc. Dei]<br />

soliertiam attendebant. PE'rR. PIcTAV. II sent. 11 12<br />

p. 65 : extra creaturam -o ternir naturalium. BERNARD.<br />

SILv. mundi unis'. Il 3 p. 35,3 : omnia quorum figuram,<br />

speciem, firmitatem, -nem debeas admirari. 2) agencement,<br />

disposition des mots: a) agencement harmonieux:<br />

RAnIER. epist. 11 p. 58,15 : ut liquidam faciat orationem,<br />

mirabilem dictionum facit sepius -nem. CONR. HIR5. dial.<br />

1205 : pulera verborum et sententiarum -ne. b) accord<br />

grammatical: Dom. Guwiss. div. philos. 51 p. 45,7:<br />

soloecismus est viciosa -o dictionum in oracione.<br />

3)composition ordonnée (d'un texte normatif' ou d'un<br />

discours): GLOSS. epist. Nov. 370,6 p. 219 : pragmatica<br />

sanctio id est -o sive dispositio causarum sive<br />

negotiorum. GERARD. CREM. trans]. Isaac Israeli deûn.<br />

p. 300 collectiones ex dictis philosophorum de differencia<br />

inter descriptiones rerum et definiciones earum et<br />

quitte philosophia fuit descripta et non definita; de<br />

quorum aggregacione et -cione Isaac ... soliicitus fuit.<br />

SCII0LA Irnerii (Kantorowiez, Studies in the giossators of<br />

the Roman Law [1938], p. 234) : huius autem voluminis<br />

duplex ôpus fuisse videtur : unum compositionis -nisque,<br />

alterum promuigationis et censure. SUMMA Paris. 31<br />

d.p.c. 14 p. 31: datur inteliigi quod post -nem huius<br />

opens quasdam apposuit determinationes. ANDR.<br />

CAPELL. amor. III p. 359 : atterri amatoriam ... serie tibi<br />

plena dinigimus et competenti -ne dispositam delegamus.<br />

4) (en mus.) composition harmonieuse des sons: DOM.<br />

Gwmiss. scient. 3 p. 107 : quinta [pars musice speculaxive]<br />

est doctrina de compositione armoniarum<br />

integrarum, sciiicet illarum que sont posite in sermonibus<br />

metnicis compositis secundum ordinem et -nem et<br />

qualitatem artis eorum, secundum unamquamque intentionem<br />

armoniarum.<br />

B) disposition conforme â un ordre donné: 1) ordre<br />

numérique: DOM. GUNDISS. transi. Ibn Gebirol Fons vite<br />

1V 13 p. 239,2 substantie ... ordinate sont propter<br />

nurnerorum -nervi. spéc. dans le comput : REINHER.<br />

P&rmtB. comput. 1,1 : -o annorum de quibus lex loquitur<br />

longe sit antiquior quant annorum romanorum.<br />

2) (grarnm.) classification des catégories et des accidents<br />

grammaticaux : C0NR. HIRS. dial. 241 : quantum adtinet<br />

ad distributionem generum et specierum, ad -nem in<br />

ipsis partibus accidentium. ib. 303 : exordia grammatice<br />

discipline intrantium mentes -ne octo partium imbuere.<br />

3) « ordo o, ordre conforme aux régies de la liturgie:<br />

WALAHFR. exord. 23 p. 500,17 : beatum Gregorium, sicut<br />

-nem missarum et Consecrationum, ita etiam cantiiene<br />

disciplinam maxima ex parte in eam ... dispositionem<br />

s perduxisse. NOTK. BALB. gesta 1,7 p. 9,23 quod de -ne<br />

lectionum oblitus sum dicere, coin responsorii<br />

dispositione narrarem, hic paucis liceat absolvere.<br />

4) hiérarchie: a) angélique: GERARD. MORES. delib. IV<br />

221 p. 44 : celestes essentias ... in tres ternas -nes<br />

0 segregare curavit. b) dans la pratique d'une vertu<br />

ANSELM. LAun. opusc. 7 p. 471,26 : -o caritatis consideratur,<br />

ut ... potins parentibus, fratribus, amicis carnalibus,<br />

familianibus, vicinis, compatriotis nostra propter Deum<br />

t ribu a mu s<br />

ts C) ordre dans le comportement humain: 1) attitude<br />

convenable, aspect soigné: BuRcn. Bav. bath. 19 p. 12<br />

non est autem -o sed vitiositas, salivam defluere super<br />

barbam. 2) ordre moral, discipline: JOH. SARISB. policr.<br />

VI 11 t. II P. 27,8 : Nichil est autem quod utramque<br />

20 [professionem, sc. in clero et re militari] magis impugnet<br />

quant luxunia, quia omnis intemperantia ordinationi<br />

plunimum adversatur.<br />

D) ordre social, paix : AGNELL. RAV. lib. pont.<br />

p. 336,15 sub istius presulis temporibus abundantia fuit<br />

25 magna et -o in populo Italie.<br />

111) ordre, expression de la volonté : A) volonté: 1) dans<br />

le domaine divin : a) plan divin, volonté divine : ANSELM.<br />

LAUD. lib. Pancnisis 19 p. 59,12 : dicitur enim voluntas<br />

essentie, que est in ipso Den, scilicet dispositio vei -o<br />

30 secundtim quant disponit omnia vei bona vel mala. PETR.<br />

Lor.m. sent. Il 44,2 p. 540: Dei -ni non resistimus.<br />

CARTUL. S. Mar. Paris. III 10 p. 356 (a. 1152): etsi divine<br />

benignitatis -o crimes hommes ... in libertate quadam<br />

naturali creaverit. noter l'expression -o divina : VITA<br />

35 Burch. Witz. 14 : perficiamus ergo, quod divina credimus<br />

-ne dispositum. REWG. comm. Mari. Cap. 1 16,3<br />

p. 96,11 : dispositio enim et -o divina immobiiis est. VITA<br />

Theod. Andag. p. 46,27 : non fuit potestas clin resistere<br />

-ni divine. Gnujw. MORES dehb. VIII 1565 p. 175: -ne<br />

40 divina et imperio Dei. ACTA pont. Rom. Gall. 159 p. 250<br />

(a. 1152) : divine -ni contraire, b) en parlant de la<br />

soumission de la volonté humaine â Dieu : BERNARD.<br />

gratia VI 19 p. 180,19 : bona nimirum [creatura] in<br />

universitate, melior in suo gelure, optima in sui -ne. Est<br />

45 autem -o omnimoda conversio voluntatis ad Deum et ex<br />

tota se voluntania devotaque subiectio. CARTUL. Leoncel.<br />

37 p43 (a. 1188): omni ordini ad quem ... se causa<br />

religionis, honestatis seu -nis transferre sive donare<br />

voluenint. c) expressions signifiant grâce â : «) â l'abl. suivi<br />

50 du qén. : CA.wruL. Ins. 16 p. 24 (a. Il 19) Balduinus, Dei<br />

-ne Flandrensium contes. Cn'ruL. S. Vit. Virdun. 11 97<br />

p. 101 (a. 1124): abbas ... qui -ne Dei ecclesie beati Vitoni<br />

tunc pneerat. ACTA Hein. Leon. 44 p. 64,1 (a. 1160)<br />

divini consilii -ne. avec adj. : CARTUL. Babenb. 44 p. 61,1


701 ordinatio 702<br />

(a. 1171) divina -ne dux Austrie. ) per et l'accus.<br />

CHRON. Moissiac. p. 293,21 sanctam Romanam ecclesiam,<br />

cuius file defensor per -nem divinam fuerat. Rup.<br />

TInT. Herib. 2 col. 392° quis dubitet hoc evenisse per<br />

providentiam sive -nem Domini. 2) dans le domaine<br />

humain : CARTuL. Saviniac. 200 p. 141 (a. 965) : dum<br />

adviveret sui arbitrii -ne faciendum censuerat. Episr.<br />

Tegerns. 118 (c. 1026-3 1) : vestre sagacitatis -clone.<br />

B) ordre, commandement : 1) en général : CAPIT. reg.<br />

Franc. Il p. 261,29 (a. 815) iuxta rationabilem eiusdem 'o<br />

comitis -tient atque admonitionem. Ano Vuc. capit. 25<br />

col. 34 si qua forte basilica destituta reperta fuerit, -ne<br />

ipsius repavent. CARTUL. Goslar. 1 301 p. 324 med.<br />

(a. 1174-95) : -ne regis Heinrici quarti date debet<br />

prepositus talentum. 2) décret, ordonnance émanant d'une '5<br />

autorité laïque : CAPIT. reg. Franc. 1 2 p. 137,17 (a. 808)<br />

super illam -nervi quam ... fieri iussimus. ANNAL. Lauriss.<br />

a. 806 p. 121,2 facta est .. -o ab imperatore de ducibus<br />

et populis tara Venetie quant Dalmatie. CONST. 1 318,23<br />

p. 452,8 (a. 1186) ut autem bec tant utilis -o [sc. de 20<br />

incendiariis] omni tempore rata permaneat. Cou. Januens.<br />

III 54 p. 141,8 (a. 1198) nec ipsa mandata sive<br />

-nes audire ... vitabo. ACTA com. Flandr. 1191-1206, 113<br />

p. 253,12 (a. 1199) ut ... ista thelonei -o permaneat<br />

stabilis. 3) réglementation émanant d'une autorité religieu- 25<br />

se: WALAHFR. exord. 26 p. 508,3 : ordinem autem<br />

cantilene diurnis seu nocturnis bons dicende beatus<br />

Gregonius plenaria creditur -ne distribuisse (cf. Anno<br />

FLOR. epist. 14 col. 446" : ut pnivilegia et -nes et decreta<br />

beati Gregonli et aliorum sanctorum). EPIST. Mog. 16 30<br />

p. 344-345 : inter ... cetera, que per plurima salubni -ne de<br />

statu sancte ecclesie ... decreverunt. CONSUET Trev. 10<br />

de triginta dierum -clone. 4) règle, statut religieux<br />

CARTA a. 1070 (Hist. Langued. V pr. 292 col. 572) sub<br />

regula et -ne sancti Benedicti. CARTUL. tempi. Dozenc. 35<br />

A 27 p. 39 (a. 1167) : fratnibus ... sub -ne illius militie Deo<br />

militantibus. ACTA pont. Rom. GalI. + B 72 p. 98<br />

(a. 1197): institutiones wu -vies canonicas ecclesie vestre<br />

auctoritate apostolica confirmarnus. 5) acte contenant<br />

une disposition prise par un particulier : a) donation 40<br />

TRAD. Fris. 400a p. 341 (a. 818) : -nem atque offersionem<br />

facere visus sum de rebus vel substantiam atque<br />

pecuniam. COD. Ver. 181 p. 270,33 (a. 846) : que [res] per<br />

alla -ne non dedero. DLPL. Otton. I 241a p. 342,35<br />

(a. 962) : huius nostre donationis, -nis et confirmationis 45<br />

violator. CARTUL. S. Mont. 87 p. 122 (a. 1082) : cornes et<br />

vicecornes ... auctonizaverunt banc -nervi. CARTUL.<br />

Babenb. 29 p- 44,11 (a. 1161): predicte traditionis -risque<br />

modo contraire, b) disposition testamentaire : EINH.<br />

Carol. 33 p. 100 : banc constitutionem atque -tient coram 50<br />

episcopis, abbatibus comitibusque ... fecit. Cou. Lang.<br />

402 col. 678a (a. 903) : per .. rneam hordinationem<br />

confirmo ut a presenti pSt meum obitum in eundem<br />

senedochiurn deveni ad potestatem. Cou. Patav. 29<br />

p. 46,30 (a. 914) : si ... fluo meo ... sine testamento et -ne<br />

seu traditione de hoc seculo transitus fuenit. CARTUL.<br />

Ruscinon. 52. p77 (a. 1072) : bec est sacramentalis<br />

conditio ultime voluntatis condam Petri Guillermi, ad<br />

quorum -nem residebant Raimundus Ermengaudi et<br />

Arnallus Sancil et Seniofredus sacerdotes et Adalbertus<br />

index. Doc. comm. Yen. 52 p- 54 (a. 1128): rogavit nos ut<br />

audiscemus suant -cionem et testimonli scilicet fuiscemus.<br />

CARTUL. S. Saturn. Tolos. p- 76 (a. 1163): testarnenturn<br />

et -nem facio. noter les expressions avec adj. : Doc.<br />

connut. Yen. 60 p. 63 (a. 1131): per suant testamentaria'n<br />

-cionem. ACTA Heur. Leon. 140 p. 194,40 (a. 1197)<br />

extreme -nis rnee voluntas vel extrema voluntatis mec -o.<br />

-o rerum suarum : CONSUET. Mont. Mon. p. 12 : in lecto<br />

ultime egritudinis sue -nem rerum suarum ... nobis<br />

cornmisit. CARTIJL. Babenb. 109 p. 144,5 (c. 1198): si<br />

decesserit absque testarnento et -ne rerurn suarum. c) acte<br />

contenant un jugement: COn. Ver. 217 p. 323,16 (a. 860):<br />

paginant iudicati seu -ais. MEM. S. Prosp. Reg. p. 373,34<br />

(a. 1015) : notarius sacri palacil, scriptor uius cartule<br />

iudicati et -cionis.<br />

C) autorité, pouvoir: I) en général: DIPL. Caroli 11,34<br />

t. I p. 93,13 (a. 844) : suprascriptas tes teneant et legitima<br />

-ne possideant. DIPL Arduini 5 (a. 1002) : omnem<br />

redditum auri ... eurn muni districtione, -ne ac defensione<br />

de nostro reg


703 ordinatio 704<br />

ut ... habeamus predictam cellam in nostra potestate et<br />

sub nostra -ne. ANNAL. Camald. I app. V col. 18,9<br />

(a. 858) reservata tamen nobis ... in prefato monasterio<br />

-o et potestas. CARTA a. 897 (Manaresi, Placiti 1 104<br />

p. 379,22) : sub potestate et -ne palatii. CARTUL Clun. II<br />

994 P. 89 (a. 956): transfero de mea dominatione in<br />

potestatem et -nem Cluniensium monachorum. CAJTUL.<br />

Magalon. 15 p. 21 (a. 1091) : ut libere in potestate sua et<br />

-ne sua sint. de là -nis potestas : DIPL. Otton. I 31<br />

(a. 940) neque ullius premantur -nispotestate. b) consi- 'o<br />

hum et -o : CARTUL. Ruscinon. 63 p. 93 (a. 1081)<br />

cum consilio et -ne episcopi Raimundi Elnensis sedis<br />

elegerunt ut miterent ibi congregationem clericorum<br />

canonice viventium. C&it'rui.. Lisk. 3 p. 34 (a. 1132)<br />

ecclesiam de Liskes ... ad consilium et -nem ... abbatis 15<br />

Sancti Martini Laudunensis cenobii tradidimus. ANSELM.<br />

CANT. epist. 188 t. 1V, p. 74,7 : abbati tuo, cuius consilio<br />

et -ni animam tuam commisisti. CARTIJL. Ruscinon. priv.<br />

p. 66 (a. 1181) cum -ne et consilio bonorum virorum<br />

ville. 5) intervention autoritaire, violence: CARTUL. Paris. 20<br />

I p. 63 (a. 861) : ipsum pontem ... absque alicuius -ne et in<br />

eadem emunitate permanent.<br />

IV) action, mise en oeuvre: A) réalisation d'une décision<br />

: 1) promulgation écrite d'une loi : CAND. FULD. Figil.<br />

I 9 p. 226,22 : prima legis in monte Sinai -o hec ad 25<br />

Moysen data est. 2) observance d'une règle: RATHER.<br />

conf. col. 4298 : abbas cum timore Dei et -ne regule<br />

omnia faciat. CARTUL S. Joh. in ValI. 89 p. 49 (c. 1172):<br />

qui de bac te contendunt, nostre constitutionis -nem<br />

periurant. 3) condition d'un acte juridique: CARTUL. 30<br />

Gellon. 389 p. 324 (a. 1077-99) : mittimus in pignore<br />

medietatem de manso qui est in Villela ... sub tali vero<br />

-ne ut fructum receptum ah eis ..: redamus.<br />

B) exécution d'une action : 1) activité cérébrale<br />

CONSTANT. Anuc. Pantegni 4,9 fol. 16 V 0 : quod a solo 35<br />

cerebro efficitur, -o est, que in tria dividitur, i. e. in<br />

phantasiam, rationem et memoriam. 2) règlement d'une<br />

affaire: Ham. 70 p. 135,16: quia ... -cio vestre cause<br />

prolixius tempus requirit, damus interim vobis villa<br />

Buzoe. TRAD. Werd. 139 p. 34 (a. 1183-96) : si matrimo- 40<br />

nium inter extraneos contrahatur, sub pia dispensatione<br />

custodis -o procedat.<br />

V) consécration, acte qui sanctifie une personne ou une<br />

chose: A) ordination, action de conférer ou de recevoir les<br />

ordres sacrés: 1) en général: GESTA Aidrici p. 126 45<br />

Aidricus episcopus fecit -nes per diversa et canonica<br />

tempora LX. VITA Libor. III 14 : in episcopatu ... fecisse<br />

legitur -nes nonaginta et sex. Di pi. Caroli II, t. II<br />

p. 279,26 (a. 871) : nec pro -ne ecclesiasticorum ministrorum<br />

... quodcumque emolumentum ... requirat. CARTA 50<br />

a. 915 (Hist. Langued. V pr. 42 col. 136) : ad -nes<br />

ecclesiasticas quaternione 1. Rup. TuIT. off. III 8 p. 73<br />

sabbato soient -nes fieri ... notandum est -num sacramenta<br />

dominice diei deputari, cuius in vespera fiunt. 2) les<br />

ordres mineurs : PONTIF. Rom. IV p. 125 : -o ostiarii.<br />

3) les ordres majeurs : a) en général : LIB. pont. Il<br />

p. 134,31 : fecit autem -nes IL .,. preshiteros XVIII!,<br />

diaconos VIII, episcopos per diversa loca numero LXIII.<br />

CARTUL. Bund. 270 p. 203,17 (a. 1121): ad urbem reversi<br />

beati Petri ... pœsbiterorum, diaconorum et subdiaconomm<br />

-nes ... fecimus. Lis. ordin. Patav. 1,8 : ipsas -nes<br />

leviticas et sacerdotales nunquam nisi in dominica iussit<br />

celebrari. b) sous-diaconat: ANNAL. Bertin. a. 864 p. 111<br />

tonsura clerico et -ne tantummodo subdiacono.<br />

c) diaconat: AMALAR. off, 30,3 p. 360,24 : post -nem<br />

diaconi. VITA Landel. II p. 440,29 : promovit ad diaconatus<br />

-nem. d) prêtrise : VITA Aquil. p. 116 (éd. Mesnel)<br />

sacerdos, -ne accepta ,.. suam conjugem mutavit in<br />

sororem. A?tkL,uk. off. II 14,1 p. 233,5 : consecratio ad<br />

immolandum ... in -ne presbyteri. CONCIL. Paris. a. 829,<br />

11 p.'617,22: in electione et -ne sacerdotis. SMAR. reg.<br />

Bened. col. 908 : propter sacrationem sacerdotii, aut<br />

-nem. CHRON. de Bello p. 169 ut ... proximo -ois<br />

tempore susciperet presbiteratus off,cium. e) épiscopat<br />

NARR. Ebbon. Rem. col. 20g': dedit eis publice connu<br />

sacrosancto altari annulos et baculos sue auctoritatis in<br />

confirmatione eorum -nis. Biii vita Mach, p. 64 : de -ne<br />

eius ad gradum episcopatus. FLODOARD. hist. 11 18<br />

col. 126' : archiepiscopum ... convocatum ad -nem<br />

episcopalem. ib. IV 18 col. 294C: pro consensu pape<br />

Joannis in -ne sua, pallium ab eodem sibi missum litteris<br />

privilegii huius sedis suscepit. Ruoîc. COL. 21 p. 22<br />

expectabatur -tus tempus et unctionis. RrcHt. IV 28 t. II<br />

p. 188 : ad coenobium ergo monachorum Sancti Remigii<br />

ubi -o episcoporum ex antiquo habenda est, a rege et<br />

prirnatibus deductus est. BERTHOLD. CONST. annal. a.<br />

1078 p. 310,2 : omnia que ad -nem ipsius pertinebat,<br />

videlicet anulo, virga pastorali et cathedra episcopali ah<br />

archiepiscopo Mogontino susceptis. Jou. ABRINC. p. 46:<br />

in die veto dominica episcoporum -o celebretur.<br />

B) accession au pontificat : 1) élection pontificale<br />

ASTRONOM. Ludow. 26p. 620,35 : premisit tamen legationem,<br />

que super -ne eius imperatori satisfaceret. LIBaL.<br />

imp. p. 195,2 : fecit pactum cum Romanis eorumque<br />

pontifice, et de -ne pontificis, ut interesset quis legatus.<br />

COD. Udalr. 69 med. (a. 1084) : hi ... nullum ... eidem sedi<br />

pontificem ordinare possent. Huius ... -tus privilegium<br />

sous cardinalibus et episcopis ... concessum (cf. BERNOLD.<br />

CONST. chron. a. 1084 p. 440,30). 2) sacre, cérémonie de<br />

consécration pontificale: ANNAL. Lauriss. a. 817 p. 145<br />

cui Paschalis successor electus post completam sollemniter<br />

-nem suam ... excusatoriam imperatori misit<br />

epistolam.<br />

Cl accession à l'abbatiat : 1) désignation, élection d'un<br />

abbé: DIPL. Caroli III 34 p. 73,6 (a. 900) : super -ne ac<br />

electione proprii abbatis ex monachis eiusdem loci.<br />

CART1JL. Camas. V p. 62 col. 2 (a. 970) : eligent sibi<br />

nihilominus abbatem; et nullus cornes neque episcopus


705 ordinatio 706<br />

de -ne illa audeat accipere servitium. AcTA duc. Norm. 9<br />

p. 80 (a. 1006) : in ipsa electione vel -ne abbatis. ANSELM.<br />

CANT. epist. 187 (t. IV p. 73,4) : quem abbatem electum<br />

esse mihi mandastis et cuius -ni me assensum prebere<br />

suadetis. Snpu. TORNAC. summa dist. 60 p. 86 -o<br />

istorum nihil aliud est quam electio. 2) confirmation,<br />

bénédiction du nouvel élu: Dipi. Otton- 14 (a. 936) : -nes<br />

eis [sc. abbatibus] episcopus de Moguntia absque<br />

munusculo facial. PONTIF. Rom. Germ. p. 139b,24 in -ne<br />

abbatis episcopusdebet missam cantare et eum benedicere<br />

inclinato capite cum duobus vel tribus de fratribus suis<br />

et dat Ci baculum et pedules. CARTUL. Anian. II p. 82<br />

(a. 1061) : obtestamur ... ne in Ioco Gellonensi quispiam<br />

episcopus abbatem benedicere presumat ... set omnis -o<br />

et dispositio possibilitasque iamdicti Getionensis in<br />

manum consiste abbatis congregationisque Anianensis.<br />

ACTA pont Rom. Gal!. + D 13 p. 75 (n. 1118): pro<br />

abbatis -ne nec episcopo nec clericis Avenionensibus ullo<br />

modo liceat pastus expendium ... exigere.<br />

D) admission dans une communauté religieuse : INNOC.<br />

111 reg. 145 p. 211,22 (a. 1198): predicti canonici Pictavenses<br />

quandam proposuere -nem de canonicis ... se<br />

facturos.<br />

E) sacre : 1) d'un roi ou d'un empereur : Joil. CLTJN.<br />

(lion, p. 160 : hodie ... -o fit Ludovici Francorum regis et<br />

ad eius unctionem accelero interesse. ADALBOLD. Fleur. II<br />

p. 685,25 : in regem eligitur, acclamatur, benedicitur,<br />

coi-onatur, ... celebratis igitur diebus -nis sue. HELGAUD.<br />

Rob. 22 p. 110 : sue -cionis, benedictionis et assumptionis<br />

in regem anno XXX tm° VU". ANNAL. Altah. a. 1046<br />

p. 43,17: a tribus ergo pontificibus, qui residui erant,<br />

accepit ille regalem -nem. CifitoN. reg. Col. a. 1154 (me.<br />

II) : in imperatorem consecratur, postque sollempnem<br />

-rem ... hello inpetitur. 2) d'une reine ou d'une impératrice:<br />

ANNAL. Altah. n. 1043 p. 34,1 : duxit [rex] eam<br />

Mogonciacum ibique consecrari eam reginam curavit,<br />

consummatisque diebus -nis in Ingilenheim fecit nuptias<br />

regio ... apparatu. ORD. coron. imp. 43 p. 12,7 : -o<br />

imperatricis in ingressu ecclesie.<br />

F) consécration de bdtinwnts ou d'institutions religieuses<br />

: 1) consécration d'églises : GESTA Aldrici p. 19 : in<br />

ipso ergo -nis atque consecrationis prescripte marris et<br />

Cenomannice civitatis ecclesie anno primo. CARTUL.<br />

Stabul. I p. 241,1 (a. 1089) : -fies ecclesiarum Dei bonum<br />

est nosse Christi fideles ut si quid Dec, servientibus<br />

aliquis veut demere, sit qui possit contradicere. 2) établissement<br />

d'évéchés: MARTYR. Augiens. VI kal. lan. 3<br />

p.206: -o episcopatus sancti lacobi traIns Domini.<br />

MIL0 ELN. Amand. Il p. 470,26 : de dedicatione basilice<br />

ac de -ne episcopatus ipsius. 3)fondation de monastéres:<br />

FUND. Werth. p. 165,17 : secundum eius precepta<br />

scribimus sui -nem monasterii. C.urruL. Carcas. V p. 255<br />

col. I (a. 1119) : donc -nem .,, monastenii Sancte Marie<br />

Soricensis ... ut ... ordinetur secundum regulam sancti<br />

Benedicti intus et loris. STATUT. Cisterc. P. 188 (n. 1195)<br />

qui pro abbatis creatione vel aliqua monasterii -ne<br />

potentes adeunt. par extension : établissement de moines<br />

Doc. S. Florb. 13 p. 376 : monachorum institutionem in<br />

5 nostro monasterio Blandinio octo annis precessisse -nem<br />

monachorum Sancti Petri Gandensis.<br />

G) temps écoulé depuis une cérémonie de consécration<br />

1) épiscopat : GESTA episc. Virdun. p. 45,26 : anno<br />

secundo sue -ais. THIETM. 2,23 p. 66 : archipresul ... XIII<br />

10 -nis sue anno. CARTUL. Cormar. 35 p. 69 (n. 1054) : anno<br />

qui est septimus -ais eiusdem archimandrite. 2) pont ificat:<br />

MIL0 ELN. Amand. II p. 457,21 : mirabilis doctor<br />

ecclesie Gregorius, in cuius -ais initio vir Dei Amandus<br />

XXII etatis agebat annum. CARTUL. Lerin. 62 p. 59<br />

'5 (a. 1089) : secundo anno -ne (sic) domni papa Urbani lia.<br />

ACTA com. Bellimont. 2 p. 5 (a. 1127) : secundi Flonorii<br />

pape -nis anno 1110. 3) abbatiat : C&wwL. S. Ben. Divion.<br />

193 p. 7 (a. 990-91) : inter ipsa pnimordia eius nove -nis.<br />

CARTUL. Stabul. I p. 216,9 (a. 1040): presente abbate<br />

20 autem Popone vicesimo anno -ais sue abbatiam regente.<br />

CARTUL. S. Alb. Andegav. Il 899 p. 375 (a. 1087)<br />

Girardo abbate, anno sexto -nis eius. CARTUL. Clun. V<br />

3873 p. 227 (a. 1108): anno -nis domni Hugonis<br />

Cluniacensis abbatis LX. 4) règne à partir du sacre<br />

25 Dipi.. Ludov. V 69 p. 173, 2 (a. 979) : secundo die regie<br />

-fis eiusdem. TI1ANGM. Bernw. 10 : regni ... tercii Ottonis<br />

imperatoris XIII, imperii primo, -ais autem sue quarto.<br />

DIPL. Heur. III I (a. 1039) : anno vero domni Heinrici<br />

tertii -nis XI, regnantis autem I. CARTDL. S. Ben. Divion.<br />

30 337 p. 117 (a. 1053) : anno veto domini Henrici III regis<br />

invictissimi, imperatoris secundi, -nis eius XXVI, regni<br />

quidem XV, imperii autem VII. ACTA Phil. I 132<br />

p. 336,14 (a. 1094) : regnante Philippo rege, anno -fis sue<br />

XXXVI. spéc., en parlant dune impératrice : TwiE'rM. 2,3<br />

35 fuit hec cum vire, suo X et VIIII annos, -nis sueque obiit<br />

XI* anno.<br />

H) état de celui qui a été consacré: 1) en général<br />

REGIN0 synod. caus. 1,354 : si quis presbyter aut<br />

diaconus inventus fuerit de ministeniis ecclesie aliquid<br />

40 venumdasse ... placuit eum in -ne ecclesie non haberi. Ivo<br />

pan. pro!. col. 1044 : de servis per ignorantiam ordinatis,<br />

qui debeant manere in -ne, qui non. CosM. PRAG. chron.<br />

II 51 p. 159,5 : ordinatos non reordinari sed solummodo<br />

stare ad -nem. 2) -o sacerdotii : prétrise: TRAD. Fris. 316<br />

45 (a. 814) : duo fratres ipsique et in -ne sacerdocii<br />

consistentes. 3) -o canonica : canonicat : REIMBALD.<br />

LEOD. strom. 64,20 p. 94 : constat enim Johannem<br />

patriarcham ... ad -nem redisse canonicam.<br />

I) droit de procéder à des ordinations ou de consacrer<br />

50 1) revenant aux évêques : a) droit d'ordonner des clercs<br />

CARTUL. Lerin. 146 p. 134 (a. 1055): episcopus<br />

confirmavit ut ... liberum (sic) tam ab muni episcopali<br />

gravamine quant etiam clericali ac laicali servicio<br />

persisteret [ecclesia], solam -nem sibi retinens sacrorum


707 ordinator 708<br />

ordinum. Ros. PAUL. I I col. 383D dedicatio sive<br />

consecratio ecclesiarum episcopali dignitati reservata est,<br />

sicut et consecratio virginum et -o clericorum. b) droit de<br />

confirmer et bénit les abbés : CçwruL Lerin 154 bis p. 147<br />

(a. 1033) ut ... nullus episcopus preter causam spiritali<br />

consilii sive sacra -nis super abbatem ... aliquam<br />

dominationem agere presumat. 2) délégué aux abbés par<br />

l'évêque: droit d'ordonner des clercs: CnTuL. S. Ben.<br />

Divion. 354 p. 133 (a. 1078; spur.) liceat electo eiusdem<br />

monasterii ... a quocumque voluerit ... episcopo<br />

consecrationem et clericorum -nes arque cetera que ad<br />

episcopum pertinent, suscipere. CARTUL. Antr. 45 p. 208<br />

(a. 1081) consecrationes etiam ecclesiarum et -nes<br />

monachorum sive clericorum sepefato coenobio pertinentium<br />

ab episcopis seu archiepiscopis in quorum<br />

diocesi surît, accipiant. CARTUL. Carcas. 11 p. 247 col. 1<br />

(a. 1118) chrisma, oleum sanctum, consecrationes<br />

altarium sive ecclesiarum. -nes monachorum qui ad<br />

sacros fuerint ordines prornovendi a diocesanis suscipiatis<br />

episcopis. ACTA pont. Rom. Gall. 1 36 p. 223<br />

(a. 1141) -nes clericorum qui ad sacros ordines fuerint<br />

promovendi, a dyocesano suscipiatis episcopo (cf.<br />

CARTUL. Solod. 91 p. 56,13 [a. 1147]. CARTuL. Stir. 1539<br />

P. 500 [a. 1171]. Coo. Polon. mai. I p. 36 [a. 1193]).<br />

3) revendiqué par le souverain : a) droit de désigner un<br />

abbé : DIPL. Otton. III 220 p. 632,33-35 (a. 996) : ut<br />

potestatem habeant eligendi abbatem, co scilicet tenore<br />

quatenus -o ipsius electi eiusque successorum in nostro<br />

nostrorumque successorum dominio cura -ne perpetualiter<br />

consistat. b) droit de consacrer des églises<br />

BRUNO SIGN. epist. 4 p. 565,31 ab Enrico rege ... papa<br />

ordinatus est, ut rex per eum optinere potuisset<br />

investituram et ecclesiarum -nes.<br />

K) contre-partie matérielle des ordinations : 1) gratifications<br />

payées â l'occasion des ordinations : CARTA a. 969<br />

(Hist. Langued. V pr. 117 col. 259) : nullum censum nec<br />

ullum servitium non solvamus ... nisi tantum consecrationes<br />

ecclesiarum et ipsas -nes. cf paiement d'une taxe â<br />

l'occasion de l'accession â !'abbatiat : CARTIJL S. Alb.<br />

Andegav. 1 29 p. 49 (a. 1056) : quicumque noviter<br />

crearetur abbas, ... predictum pro sua -ne preiuditium<br />

solveret vicecomiti. 2) revenus tirés : a) des ordinations et<br />

cérémonies de consécration : CARTUL. S. Cruc. Burdigal.<br />

32 p. 55 (a. 1174): medietatem fructuum atque reddituum<br />

... predicte ecclesie ... oblationes, obolia cum<br />

fraternitatibus, tracti -nes, mortuorum fete, b) des<br />

bénédictions des pélerins: ACTA pont. Rom. Gall. VI 74<br />

p. 147 (a. 1156): feriamque sic ibidem singulis annis in<br />

Natale apostolorum Petri et Pauli et -ciones illorum qui<br />

veniunt ad iamdictum monasterium causa peregrinationis<br />

in crastinum Resurrectionis .. firmamus.<br />

L) célébration religieuse commémorant le sacre d'un<br />

pape ou la consécration d'un évêque : CAL. Berg.<br />

p. 395,33 : IV Ical. -o sancti Gregorii pape. MONAST.<br />

Angl. IV p. 16 col. I (a. 1101) mense septembris, -ne<br />

beati pape Gregorii. CARTUL. S. Jutian. Turon. 1157 p. 81<br />

(post 1102): in die -ois sancti Martini estivalis.<br />

VI) accessoires, équipement d'un établissement indus-<br />

5 trie!: C0D. Lang. 226 col. 379a (a. 863) : pertinentia et<br />

cunctas -nes ad ipso molino pertinentem in integrum.<br />

CARTA a. 865 (Manaresi, Placiti I 67 p. 244,20) : ipso<br />

molino cura tecto seu omnes lignamen vel omnen suam<br />

-cionem. CARTUL. Alexandr. 1 6 p. 10 (u. 1009)<br />

le molendinum unum cum omnia -cione soca da macinare<br />

super se abente (cf ib. 14 p. 20 [a. 1010]). CHR0N.-<br />

CARTUL. S. Theofr. CaIrn. 367 p. 124 (a. 1018) : molendinum<br />

cum omni -ne sua decimacinari.<br />

VII) pour ordinium : lignée, descendance : CARTUL S.<br />

's Saturn. Tolus. 18 p. 17 (XII s.): dedit ad fevum honprem<br />

Ptatee ... W. Craso et sue -ni.<br />

ordinator, -is m. 1) celui qui réalise un ordre : A) celui<br />

qui a mis en ordre : BmtNo miss. 1 col. 10570 : beatum<br />

Hieronymum credimus -cm lectionarii ut ipsius testatur<br />

20 prologus appositus in capite eiusdem Comitis. ib. 6<br />

col. 1072c : querendum puto cur ... inter octavas<br />

Pentecostes et Adventus Domini -r vero lectionarii<br />

viginti quinque lectiones posuerit. (cf. ordinarius II .4<br />

3 b).<br />

25 B) ordonnateur, celui qui régie (une cérémonie)<br />

UDALR. consuet. CIun. III 10 col. 750' similiter faciL<br />

quotiescunque post nocturnos Evangelium est legendum<br />

vel si qui invitatorium cantaturi sont, albis vestiuntur vel<br />

cappis, totius rei est [precentor] precipuus -r (cf. GUILL.<br />

30 HIR5. const. 2,23 col. 1073). HONOR. AUG. gemma 2,28<br />

hic divini servitii -r a psalmo « Domine in virtute tua »<br />

incepit.<br />

Cl (en parlant de Dieu) celui qui réalise l'ordre divin<br />

1) absol. : 10H. SCOT. ier. Dion. VI 7 p. 282 hincr& et<br />

35 -r et imperator legionum dicitur. AGNELL. RAv. lib. pont.<br />

p. 343,19 Domino -i mec. GAUFRID. MALAT. 11 9 p. 32<br />

Dum cm et fortiorem gubernatorem. ROB. MELODUN.<br />

sent. III 31. II p. 23,26 : Deum omnium auctorem esse et<br />

conservatorem ac iustissimum cm. 2) avec gén. : WA-<br />

40 LAHFR. exord. 17 p. 490,28 : ipsorum conditor et -r<br />

temporum. HRABAN. homil. II 2 col. 137B : Dominus<br />

auctor et -r temporum. NOTK. Bis. gesta I p. 1,2<br />

omnipotens rerum dispositor -rque regnorum et temporum.<br />

RATHER. Metr. col 461A siderum -r. Rup. TUIT. off.<br />

45 1,17 p. 15: thesaurarius satutis atque -r charitatis. VITA<br />

Cent. Const. 21 p. 440,15a : -r seculorum.<br />

II) celui qui gére: A) (en parlant de laïcs) administrateur<br />

: RADBERT. epitaph. Arsen. p. 43 : curai patte curam<br />

monasterii gerens, quasi arbiter in consilio erat atque -r<br />

50 rerum, curam habens de omnibus. ANAST. chron.<br />

p. 2342 : plurimos rei publice principes et illustres viros,<br />

non tantum ex -ibus (ëZ totxriv), sert et ex urbis<br />

habitatoribus. Doc. Croat. 19 p. 24 (a. 994) : ut nullus sit<br />

possessor seu -r ecclesie huiusmodi eiusque bonorum nisi


709 ordinator 710<br />

posteri sive heredes nostri ex linea masculorum sive<br />

feminarum procreati. spéc., curateur, exécuteur testamentaire:<br />

CARTuL. Magalon. 185 p. 336 (a. 1184): gadiatores,<br />

-es et administratores bonorum quondam ipsius<br />

Rostagni.<br />

B) clerc responsable de l'administration d'une église,<br />

d'un monastère, d'un hôpital : Cu'iî. reg. Franc. I<br />

p. 332,17 (a. 825 ?) : ut conditio suprascripta servetur<br />

quousque per bonorum -um [senodpchioruzn] providentiam<br />

et temporum habundantiam ad priorem valeant<br />

ascendere dispositionem. CARTUL. Imol. 9 p. 28<br />

(a. 1056) : Arduinus acolitus Sancte Corneliensis ecclesie<br />

et -r monasterii. ib. 16 P. 44 (a. 1078) : supradicti -es<br />

Arduinus subdiaconus et Benno acolitus. VITA Bertin. 111<br />

p. 112 (2t éd.): neque ego nullusque ... pontifex aut<br />

aliquis ex ordine clericorum -r Tarvennensis ecclesie.<br />

GIRALD. gemma II 17 p. 245 : [Helia monachus] monasterium<br />

... construxerat ... in quod conventum ad<br />

trecentarnm numerum foeminarum recluserat, quibus et<br />

provisor erat et -r. CMtruL. S. Florent. Santon. 20 p. 56<br />

(c. 1180) :. ah A. -e dormis elemosinarie de Ponte ad<br />

curiam huius cause procurator missus fuerat Lateranis.<br />

III) celui qui dirige : A) chef (religieux) : MON. ecel.<br />

Flot. p. 1125 col. 1,6 (a. 1017): [Ragembaldus episcopus]<br />

rector et gubernator et -r ipsius ecclesie. BERNARD.<br />

consid. IV 23 p. 466,6 : fidei defensorem. .... cleri -em,<br />

pastorem plebium.<br />

B) chef militaire: ADALBOLD. Henr. II p. 692,50: hoc<br />

ductore ad palatium properant, hoc -e moenia cingunt.<br />

H0N0R. AUG. gemma 1,72 col. 566°: sequuntur priores<br />

quasi exercitus duces atque agminum -es.<br />

IV) celui qui agit: A) instigateur (d'un acte) : BBNO<br />

epist. 8 p. 34,24 : huius dispositionis -cm ac provisorem<br />

domnum Tietbaldum esse volumus. CARTUL. S. Vedast.<br />

p. 185 (a. 1122): comite Flandriarum ... huius privilegii -e<br />

et datore. CARTI.JL. Rhen. inf. IV 637 p. 786 (1182-86):<br />

semper in canone prepositi Symonis, eo quod huius rei -r<br />

primus fuerit et auctor, memoriam ... habeant.<br />

B) donateur, celui qui concède : CARTUL. Ruscinon. 63<br />

p. 93 (a. 1081) : -es ergo huius roi suri Raimundus<br />

Bernardi vicecomes et Bernardus frater dus. CARTuL.<br />

Imol. 102 p. 145 (a. 1146) : per hanc cartulam pacti<br />

concedo tibi [rem] iuris mdi supradicti -is. lb. : ut<br />

inferatis michi predicto -i meisque fratribus ... denarium<br />

unum.<br />

C) négociateur : RIcHER. 11 97 t. I p. 286 : lutins<br />

concordie et pacis -es. GUILL. TYR. hist. ver. transm.<br />

XVIII 1 p. 818 : per internuntios pacis -es.<br />

V) celui qui procède aux ordinations: A) en général:<br />

Cu'IT. reg. Franc. I p. 364,17 (a. 807-23) : nemo per<br />

pecunias ordinandus est ... quia si factum fuerit et ipse et<br />

-r eius deponendi sont. HRABAN. epist. 25 p. 434,2 : ad<br />

quid ergo invocatur Spiritus sanctus ab episcopo -e, ut<br />

sanctificationem ... tribuat. No epist. 58 p. 230 (a. 1097)<br />

periculum est -is et ordinati contra ordinem a Patribus<br />

traditum sacrum ordinem tradere vol accipere. CMtTu1..<br />

epise. HaIb. 127 (a. 1107): si quisquis ex manu laica<br />

ecclesie investituram acceperit, tant ipse quam -r eius<br />

5 deponatur. GRATIAN. I dist. XXIII c. 14 : -r et ordinatus<br />

dampnationis subeat penam, cum episcopus manum<br />

imponit et alius orationem dicit.<br />

B) celui qui donne la tonsure : PETR. CANTOR verb.<br />

abbrev. 38 col. 131B : assistit enim capellanus -is, ut,<br />

ordine collato, statim rapiat forcipes et manutergium de<br />

manibus eius.<br />

C) celui qui ordonne un prêtre : PONTIF. Rom. X 9<br />

p. 142 [ordinatio presbiteri] : sedet ... in medio episcopomm<br />

e contra respiciens sedem -is. FULD. epist. 2 p. 10<br />

15 (col. 206C) : sirnoniacum vero presbiterum ... in diocesim<br />

-is sui repelli suadeo. Eus. SCHON. viar. 15 p. 115,9<br />

contes qui in ecclesiastica ordinatione presbiteratum<br />

acceperunt, eandem potestatem habent in consecratione<br />

dominici sacramenti, sive bene sive male introierint -es<br />

20 eorum.<br />

D) celui qui sacre un évêque : ORDO Rom. 35 B, 22,<br />

t. IV p. 105 (X s.) : episcopo veto designato sollemniter<br />

preparato, duo episcopi casulis induti deportent superius<br />

iuxta allant et convertens se -r ad populum faciat<br />

25 sermonem. CARTUL. Roman. 115 p. 135 (a. 1060)<br />

recordationis pape Victoris, mei -is. WOLFHER. HILD.<br />

Godeh. 11 17 p. 205,51 : cuius successorem Erchanbaldum<br />

... domnus Bernwardus ... consecravit; qui ... -cm<br />

suum ... debita devotione percoluit. FLOR. WIGORN.<br />

30 chron. I p- 221 : consecratus est .. episcopus a venerando<br />

Aldredo ..., canonica tamen professione prefato<br />

Stigando, non suo -i Aidredo facta. GUILL. MALtA. gesta<br />

pont. Il 96 p. 205 : Bernegus quem -r sous P. archir<br />

episcopus idoneum fuisse pronuntiat.<br />

35 E) celui qui prend part à une consécration épiscopale<br />

HINCM. REM. epist. licol. Sl : episcopi, -es videlicet moi.<br />

FL000ARD. hist. IV 35 col. 308 : convenimus ... Lam ego<br />

quanta ipse Hugo cuva -ibus suis. GERHOH. tract. p. 303,1<br />

«non sibi sumpsit honorem, sed vocatus a Deo» per<br />

40 electores legitimos et consecratus per -es item legitimos.<br />

F) celui qui prend part au sacre d'un pape: MAGNtJS<br />

REICHERSB. annal. a. 1130: quidam cardinalium elegerant<br />

in papam Petrum Petri Leonis fihium ... quem<br />

consecravit, non legitime tamen, Portuensis episcopus<br />

45 nous de legitimis -ibus; ... Innocentium veto approbaverunt,<br />

quia ipse duos de legitimis -ibus secum habuit. de<br />

là, par extension : celui qui désigne (le pape) : RœuLF.<br />

GLAS. hist. I, IV 12 p. 14 : [Crescentium] Romanorum<br />

principem, imperatorum decretorem datoremque legum<br />

50 atque -em pontificum.<br />

G) celui qui sacre un empereur: Dut. fleur. II 382<br />

(a. 1018) : nos apostolici patris -isque nostri Benedicti<br />

peticione in ipsa ordinationis nostre die.<br />

H) celui qui confère (une dignité) : GERHOH. ord.


711 ordinatoTius —ordiitus 712<br />

p. 279,21 : pontifex iam quisque Romanus earum secularium<br />

dignitatum distributor et -r fuit.<br />

VI) pour ordinium : lignée, descendant: CARTUL. S.<br />

Satura. Tolos. 101 p. 74 (a. 1126): abbas Sancti Saturnini<br />

et conventus .. dederunt ad feudum unum casalem ad<br />

David de la Brausa et ad suum ordinium ..., si David aut<br />

suus -r vuit hunc predictum casalem vendere aut<br />

inpignorare, faciat consilio domini abbatis. lb. 438 p. 314<br />

(a. 1138): dedit ad fevum capitium fluminis Garonne<br />

Wiilelmo Petto canonico et suis sociis ... et suis -ibus (cf.<br />

lb. 368 p. 262 [a. 1149] et 65 p. 535 [a. 1165]).<br />

ordinatorius, -a, -um [ordino] qui ordonne, qui confère<br />

les ordres sacrés: BERNOLD. CONST. libeil. X 16: -am<br />

manus inpositionem, per quam sacros ordines dantur.<br />

STH. TORNAC. somma dist. 50 p. 75 : m[anus]<br />

i[mpositio] alla confirmatoria, alia -a ...; -a cum electis<br />

ad cierum sacros ordines distribuit, nain in minoribus<br />

ordinibus manum non imponit. Id. epist. 29 p. 44<br />

(a. 1174) : utramque manus inpositionem, -am scilicet et<br />

consecratoriam.<br />

ordinatrix, -cis forme féminine de ordinator. forme nom.<br />

ordinatrici : CARTUL. Imol. 1 173 p. 231 (a. 1158).<br />

1) qui organise, qui établit un ordre: DOM. GuNrnss.<br />

transi. Ibn Gebiroi forts vite V 31 p. 315,12 quid est<br />

signum quod unitas -x est materie et forme ?<br />

2) qui donne des instructions : DIIUODA lib. man. X 1,4<br />

p. 360 : quales [haras] ... utiliter debeas cancre,... -x tibi<br />

in concis assiste.<br />

3) qui gère, qui administre: DIpL. Otton. 1 141<br />

p. 222,12 (a. 952) : abbatisse idem monasterium confirmamus,<br />

quatenus ... ibidem dominatrix et ,x atque rectrix<br />

invigiiet.<br />

4) qui confire un bien : CAitruL. Parm. I 28 p. 94<br />

(a. 923) : donna Ageltruda ohm imperatrice ... -ce adque<br />

dispensatrice. C.&RruL. 1mai. 1 8 p. 23 (a. 1052) : totas<br />

tes ... [quant]asquumque abuit ... ad jura nostra<br />

suprascripta -ce [Sigiza] ... do et mita.<br />

ordinatura, -e f pour orditura. tissu: Uourio 5v.<br />

stasis : hoc stamen, ... flium, tehum, scilicet -a quia stantes<br />

soient texte.<br />

ordinatus, -a, -um 1) adj. : A) en ordre : 1) sens concret<br />

a) rangé, en rang: RAHEW. gesta 4,86 p. 343,1 : dentium<br />

series -a. CAJk'ruL. S. Steph. Divion. 111 p. 9 (c. 1155)<br />

pallium optimum pavonibus -is intextum. b) ordonné,<br />

conforme à l'ordre: Acnjs pont. Cenom. p. 426: -is<br />

vestibus horis astare canonicis. ib. p. 464 : in minus -a<br />

membrorum positione. C.&RM. But. B 105,4,4: aie<br />

contrectate/ nec, ut decet, -e. 2) sens abstrait : a) convenable,<br />

décent : CORP. commet. monast. I p. 353 (n° 7)<br />

(post 821): -issimum modum in choro standi. Dia.<br />

Henr. IV 49 p.63,44 (interp. post 1059) : -jar status.<br />

BBU4MW. land. inuit. 9 p.222,6: pis est habitantium<br />

rehigiositas et -issima conversatio. d'où, parfait: AcTus<br />

pont. Cenom. p. 461 : -e pulcritudinis donum. b) plein de<br />

discernement: HRABAN. homil. 1 35 coi. 68 0 : -issimam<br />

charitatem (cf. FJILDEB. Hugon. Con. 1 4 coi. 863A).<br />

EPI5T. Mog. 15 (937-54): secundum dignitatem, ab<br />

omnium -issima et iustissima providentia distributam.<br />

BERNARD. apol. 8 p.88,26: in quadam meritorum<br />

notissima, sed -issima distinctione. id . gratia 9 p. 173,1<br />

iibertas vohuntatis .. tain piena quidem in maiis quam in<br />

bonis, sed in bonis -jar. Acrus pont. Cenom. p. 415 : -a<br />

iiberahitas fulgebat. c) bien administré: TRANSL. Libor. I<br />

'o S : ibi ses necessarie suff,cientes et -e; hic et tenues et cum<br />

difîicuitate noviter ordinande. renforcé par bene : JULIAN.<br />

VIzELIAC. serm. XII 466 t: Il p. 484 : vidi sepe in<br />

dissolutis monasteriis optimos fratres et pessimos in bene<br />

-is. 3) (milit) acies -a : armée en ordrè de combat : GALL.<br />

'5 ANON. chron. p. 418 : in ihlo ... certamine XXX acies<br />

-as. VINC. KADL, chron. p. 190: -issimas agminum<br />

acies.<br />

B) dépendant d'une règle: 1) régulier, dont on peut<br />

déterminer le rythme: GIRALD. topogr. 11 3 p. 79<br />

20 occidentahis oceanus ... fluxus et refluxus -a quadam et<br />

indeficiente vivacitate sibi appropriaverit. 2) soumis à une<br />

règle: a) morale: STEPH. TORNAC. summa I 5 p. 9:<br />

discipline que est -a morum cohiectio. b) religieuse<br />

ANAST. chron. p. 322,5 : monachorum sut, Theodori<br />

25 regimine -arum. CARTUL. Ciun. 111229 p. 317 (a. 967)<br />

sin[tJ in eodem monesterium que nunc constituo monahi<br />

-i qui cotidie in ipsum monesterium abiten[t]. Ivo epist.<br />

32 p. 130 (a. 1094-95) : malo vos videre viventes sub<br />

aheno regimine quam lugere mortuos sub prehationis<br />

30 mec velamine, habere vos fratres -os quam filios<br />

incompositos. 3) autorisé : STEPH. T0RNAc. summa 35,2/3<br />

p- 249 : per nuptias inteilige quemhbet coitum -um.<br />

4) désigné, constitué : a) en parlant d'une personne<br />

CARTUL Carcas. 1V p. 162 col. 2 (c. 1191): persane -e vel<br />

35 stabitite per carrerias in continentis constitutis dicte<br />

confrat(r)ie. b) en parlant d'une institution : CARTA a. 991<br />

(Romanin, Storia Venezia p. 383,2) : nostro pio et a Deo<br />

-0 imperio.<br />

C) qui a reçu les ordres sacrés : 1) clerc par opposition<br />

40 aux laïques : CHRON. Rames. p, 95 : qua laica vel -a<br />

persona. ROTUL. cur. reg. I p. 61 (a. 1198): vicecomes<br />

dicit quod noluerunt sibi invenire pieggios quoniam sont<br />

cierici -i. 2) qui a reçu l'ordination sacerdotale : VITA<br />

Theod. Andag. p. 57,2 : postquam monachus professus<br />

45 fuerat anno septuagesimo, postquam sacerdos -us<br />

quinquagesimo. 3) qui a reçu la bénédiction (en parlant<br />

d'un abbé): CARTA a. 816 (Hist. Langued. II pr. 41<br />

coi. 112) : -o abbate (cf. CARTUL. S. Ben. Divion. 212<br />

p. 16 [post 1002]). VITA Theod. Andag. p. 46,30: -us et<br />

50 consecratus ... processit abbas appehiatus.<br />

D) qui a testé : GU!LL. TYR. hist. rer. transm. XII 25<br />

p. 552 : ubi Veneticus -us vei inordinatus, quod nos sine<br />

lingua dicimus, obierit, tes sue in potestatem Veneticorum<br />

reducantur.


113 ordinatus — ordino 714<br />

E) index -us pour index ordinarius : juge ordinaire:<br />

Con. Bar. III 2 p. 7,10 (a. 103e ante presentiam Leoni<br />

iudex -us ex predicto loto.<br />

11) suint. m. : A) celui qui a été ordonné, celui qui a reçu<br />

les ordres sacrés: 1) membre du clergé par opposition aux<br />

laïques: INST. Cnuti 8 p. 459 : si contigerit aliquem<br />

nocuisse -o aut peregrino. LEGES Cnuti 15,26 p. 287 : si<br />

quis -us homicidii particeps consilio vel auxilio fuisse<br />

compelletur. Guia. MALM. gesta reg. III 283 p. 337<br />

magna frequentia -arum, laicorum pauca. CutwL.<br />

Capuan. 43 p. 101 (a. 1195) : ahqua persona de -is aut de<br />

ministris nostris. 2) celui qui vient de recevoir les ordres<br />

Ana Vuitc. press. p. 336,47 : non solum in ordinatoris et<br />

-i animam lethale vuinus infligitur. GutAw. gemma II 34<br />

p. 335 : tain ordinatores quam -os. 3)flls• spirituel (de<br />

celui qui l'a ordonné) : BULLAR. Rom. I p. 241 col. 2,5<br />

(a. 930) corpus ... sancti Eugenii ., archiepiscopi<br />

discipuli et -i sancti Dionysii archiepiscopi. Doc. S.<br />

Florb. I 3,12 p' corpus Florberti abbatis, discipuli<br />

et -i Amandi episcopi.<br />

B) celui qui est aux ordres de, fondé de pouvoir : CARTA<br />

a. 1085 (Mabillon, Annal. V p. 631) : ut nec ego nec mei<br />

heredes, aut -i audeamus ah eis querere datum aut<br />

servitium vel angariam ... exigere. Con. Bar. III 2 p. 6,52<br />

(XI s.) : ipse predictus Johanne -o nostro atque preceptor.<br />

ib. III 32 p. 49,9 (a. 1100) : sine mea vel meorum<br />

heredum vel de meis -is vel aliorum hominuni contradictione.<br />

de là : celui qui a une responsabilité dans les affaires<br />

publiques: Con. Sard. 40 p. 207 col.! (a. 1131): ut non<br />

debeant cos imperare ultra eorum voluntatem, neque<br />

iudice, neque curatore, neque nulle, maiorale, neque nullo<br />

-o. CARTA a. 1198 (Ljubié, Listine 1 17/13) Bonus filius<br />

Dondi fecit venire ante se -os illius terre.<br />

ordinatus, -us m. [ordino] équipement (d'un navire)<br />

RICHARD. DIv. gesta p. 394 bucce quatuordecim ... quomm<br />

ornatus et -us hic erat.<br />

ordinaziô, -ois f y. ordinatio.<br />

ordinellus, -i m. [diminutif de ordo] rang (de vigne);<br />

Con. Bar. V 103 p. 177,6 (a. 1151): pertinet mihi tons<br />

bac civitate super lamam Senapi septem -os ah oriente in<br />

oœidente de vineis.<br />

ordineum, -i n. [ordino] forme ordinium :<br />

Camald. I app. 99 col. 225,48 (a. 1018). équipement,<br />

accessoires: Con. Patav. 7 p. 14,2 (a. 829) : stabulis<br />

sive peculia ... cum cavalis, baves, porcis .., vel -o quas<br />

illuc esse videmini. CARTA a. 976 (Ficker, Forschungen<br />

29 p.40) : arma, navigia, -a, utensilia. ANNAL. Camald. I<br />

app. 99 col. 225,48 (a. 1018) : medietate de ipsu molinu<br />

cum omnis -io sac. Doc. comm. Ven. 122 p. 25 (a. 1095):<br />

ipsam petrineam mansionem ... cum cunctis -is.<br />

1. ordinium, -i n. [a. prou. ordenh] forme hordinium<br />

CARTUL Bonif. 153 p. 91 (a. 1187), 166 p. 94 (a. 1189) et<br />

passim.<br />

lignée, descendance: CARTUL. S. Saturn. Tolos. 101<br />

p. 74 (a. 1126): dederunt ad feudum unum casalem ad<br />

David de la Brausa et ad saura -um ... ib. 98 p. 72<br />

(a. 1133) : dedit ad fevum terciam partem turris ad<br />

Petrum Rufetum et ad eius cognatos et ad eorum -um.<br />

5 C&wrui... Bonif. 4 p. 53 (a: 1139-40) : hoc donum facit<br />

pro se et pro omni suo -o. ib. 68 p. 69 (a. 1161-63): nos<br />

D. cornes et B. ... donamus ... per nos et pro omni nostro<br />

-o ... omnia pascua. CARTUL. Gimund. p.32 (a. 1161) : si<br />

vero Fortanerius de cha illa, vel tratres dus, vel aliquis de<br />

10 eorum -o voluerit trahere de pignore hanc predictam<br />

medietatem. C psrui. Ausc. 154 p. 180 (a. 1180) : W.<br />

totum ius quod in predicta terra habebat huic ecclesie de<br />

V. pro se et pro tolu suo -o resignavit. CkIt'ruL. Mont.<br />

Fessu!, p. 357 (a. 1199) : totum hoc ita ... observabo, per<br />

15 me et per meum -um. par extension, s'appliquant aux<br />

successeurs en religion : CAJtnu.. Hosp. S. Joh. Hier. 684<br />

p. 455 (a. 1184) : cornes Tolose ... dimisit ... priori dorons<br />

Hospitalis Jherusalem Tolose et omnibus alus fratribus<br />

eiusdem domus ... et eorum -o. voir aussi ordinatio (VII)<br />

20 et ordinator (VI).<br />

2, ordinium, -i n. y. ordineum.<br />

ordinius, -i m. [a. prou. ordenh] descendant : CARruL.<br />

Mont. SaIn. 11 (post. 1180): Arnaldus W... et frater<br />

eius Rogerius et sonor eius Martina et -i eorum dede-<br />

25 ru nt.<br />

ordinnate y. ordinale.<br />

ordino 1. formes: hordino: DiPL. Caroli M. 217<br />

p. 290,17 (a. 812). Doc. S. Teon. Tarvis. 16 p. 67<br />

(a. 826 ?). Con. Ver. 241 p. 369,5 (a. 871 ?). Lin. fui. Brac.<br />

30 19 p. 39 (a. 911). CARTUL. Ruscinon. 48 p, 70 (a. 1067).<br />

etc. ordinor (forme déponente) : CAR'ruL. cath. Amb. 173<br />

p. 100 (a. 1189).<br />

I) mettre en ordre<br />

A) ranger, répartir selon un ordre préétabli:<br />

35 1) (milit.) disposer en ordre de bataille<br />

2) répartir des personnes en groupes<br />

3) classer des choses selon une règle<br />

4) (mus.) disposer une échelle modale<br />

5) (au passif) se placer selon un certain ordre<br />

40 B) ordonner, disposer avec ordre<br />

1) une chose matérielle<br />

2) les éléments d'une législation<br />

3) en parlant de l'ordre divin<br />

C) mettre en état, arranger, préparer<br />

45 1) un bâtiment<br />

2) une chose<br />

D) établir un ordre<br />

J) dans une communauté<br />

2) dans un pays: pacifier<br />

50 3) dans son comportement: modérer<br />

E) organiser<br />

1) une activité matérielle, un service<br />

2) une institution, en donnant une règle<br />

F) forme réfléchie: se ranger, se placer en ordre


715 ordino 716<br />

II) agir<br />

A) faire, accomplir<br />

î) en général<br />

2) faire en sorte que<br />

3) construire, élever une construction<br />

4) faire un objet d'art ou manufacturé<br />

5) écrire:<br />

-are testamentum rédiger un testament<br />

6) (métaph.) représenter (une forme)<br />

B) placer, mettre<br />

î) au propre<br />

2) au figuré<br />

C) forme réfléchie : se mettre (ici se faire enterrer)<br />

1H) exprimer une volonté<br />

A) ordonner, donner des ordres<br />

1) suivi de l'inf.<br />

2) suivi de ut et le subj.<br />

3) suivi de quod et le subj.<br />

4) part. prés. employé â l'obi, dans des expressions<br />

signifiant grâce à, à l'instigation de<br />

B) décider<br />

1) absol.<br />

2) suivi d'un compl. direct<br />

3) suivi de Ut et le subj.<br />

4) suivi de quod et le subj.<br />

C) prescrire<br />

1) conseiller, donner comme précepte<br />

2) (absol.) diriger vers le bien<br />

3) (méd.) prescrire, ordonner<br />

D) gérer, administrer<br />

I) un pays, un peuple<br />

2) une institution ecclésiastique<br />

3) un bien<br />

4) (au figuré) en parlant de Dieu qui gouverne le<br />

monde<br />

5) par extension : éduquer, élever<br />

E) léguer, disposer de ses biens par testament<br />

F) donner, accorder, concéder<br />

1) un bien matériel<br />

2) un bienfait, un avantage<br />

3) pourvoir une charge ecclésiastique d'un titulaire<br />

G) établir<br />

î) fonder une institution<br />

2) établir des moines dans un monastère<br />

3) fixer<br />

4) rétablir (un état)<br />

H) désigner<br />

1) affecter quelqu'un au service de<br />

2) désigner une personne pour une fonction laïque,<br />

désigner une personne pour une fonction ecclésiastique<br />

f) -are de : s'occuper de, se soucier de<br />

1V) conférer un caractère sacré<br />

A) ordonner, conférer les ordres sacrés<br />

1) en gén.<br />

2) les ordres mineurs<br />

3) les ordres majeurs<br />

B) consacrer un évêque<br />

(consacrer un patriarche de l'église d'orient)<br />

C) sacrer un pape<br />

D) bénir, consacrer le chef d'une communauté religieuse<br />

E) admettre dans un ordre religieux<br />

10 1) recevoir un moine dans un monastère<br />

2) admettre comme chanoine<br />

F) sacrer un souverain<br />

1) un roi ou un empereur<br />

2) une reine<br />

15 G) investir, installer au pouvoir<br />

H) ad militiam -are : armer chevalier<br />

I) conférer un caractère sacré à une cérémonie<br />

K) (au figuré) donner de la valeur, élever.<br />

I) mettre en ordre : A) ranger, répartir selon un ordre<br />

20 préétabli: I) (milit.) mettre une armée en ligne, disposer<br />

en ordre de bataille: ANNAL. FuId. 11 a. 858 p. 49,19<br />

coilectis et -atis exercitibus (cf. ANON. gesta Hung. 44).<br />

TH]ETM. 3,20 -atis legionibus. BERTHOLD. CONST. annal.<br />

a. 1075 p. 278,46 : acies castrorum armis ... interneras<br />

25 -avertit. GAunun. MALAT. 11 17 p' 34 exercitum<br />

semipartiens ... et ex ipsis duas acies -ans. Futcii. hist.<br />

Hier. II 2 p' 359 militiam suam per acies divisam ... -avit<br />

ad proeliandum. d'où les expressions -are bellum, -are<br />

proelium ANAST. chron. p. 192,33 proelium -ai. GESTA<br />

30 Franc. Hier. 17 p. 82 -ale adinvicem belium. 2) répartir<br />

des personnes en groupes: ANGILB. Cur-'r. div. off. IX<br />

p. 296 populus ... in ingressu porte ... honeste -aLus ita<br />

tamen ut viri a septentrione, femme vero a mendie<br />

prestolentur. DOM. GuNDIss. div. philos. 18 p. 136,7 -are<br />

35 civitatem in Ires partes : dispositores et ministres et<br />

legisperitos. 3) classer des choses selon une règle<br />

(grammaticale, mathématique, liturgique, etc.) : SMut.<br />

carm. 1. XIII p. 614 coniunctio verba/ -at, adnectit, unit<br />

et ornaI ea. PAcIFIc. VER, comput. 175 p. 102<br />

40 arithmetica quid est 7 Scientia est qua tempera<br />

dispensantur et -antur. AMALAR. antiph. 70, 1 p. 100 : cas<br />

[sc. antiphonas] non aliter -avi nisi iuxta ordinem<br />

ceterorum antiphonariorum. DOM. GuNDIss. transi. Ibn<br />

Gebirol forts vite IV 13 p. 239,1 substantie que surit -ale<br />

45 infra inteliigentiam, -aie sunt propter numerorum<br />

ordinationem. 4) (mus.) disposer une échelle modale:<br />

HERM. AuG1E?s. mus, P. 11,31: hypomixolidius -atur a D<br />

in d, mediatur et fmitur G. 5) (au passif, sens<br />

pronominal) se placer selon un certain ordre : CoNsurr.<br />

50 Trev. 22 p. 21,20 : intrante veto abbate -antur omnes<br />

adversum se.<br />

B) ordonner, disposer avec ordre : 1) une chose<br />

matérielle: Noix. BALB. gesta 11 1 p. 50,23 : sic erant<br />

possessiones et habitacula undique versurn -ata ut


717 ordino 718<br />

clangor tubarum inter singula posset cuiusque rei<br />

sigtificativus adverti. HIsT. de via Hier. 57 p. 194<br />

adduxerunt paleas et fenum et circa cos -averunt ac<br />

deinde miserunt ignem. expressions : -are capillos<br />

peigner : Ivo epist. I p- 18 (a. 1091) instrumentum s<br />

etiam ... ad -avides capillos. -are gressus lineas marcher<br />

dans une direction: ALAN. INS. planct. nat. p. 507 iter<br />

festinando maturans, ad nos sui gressus lineas visa est<br />

-are. 2) les éléments dune législation : HRABAN. epist. 43<br />

p. 489,27 : in capitulis sinodi orientalium patrum a 10<br />

Martino episcopo -atis atque collectis. STEPH. TORNAC.<br />

summa introd. p. S capitula ... a sanctis patribus edita in<br />

lice volumine composuit, i.e. -avit. (cf. sens II A 5). 3) en<br />

parlant de l'ordre divin: Doc. cath. Ovet. 41 p. 137<br />

(a. 1012) sub imperio opificis rerum, qui cuncta verbo 15<br />

creabit et omnia creata recte -ai.<br />

Cl mettre en état, arranger, préparer: 1) un bâtiment<br />

GERH. AUG. vita Udalr. 1 p. 387,35: adquisitis tamen<br />

architectis ... coepit sagaciter diruta restaurare satisque<br />

sensibiliter -are. MoN. Strig. I p. 88 (a. 1138/1329) : Bela 20<br />

tex ... interius et exterius -avit ecclesiam ... quia pater<br />

suus ... fabricaverat quidem, sed ... inordinatam<br />

derelinquerat. GUILL. CAss. 1 484 p. 192 (a. 1191) : debet<br />

super balneo murare et cooperire et -are bene et facere<br />

scalam. d'où, entretenir: CARTUL. Clun. I 474 p. 461 25<br />

(a. 937) : statuimus ut monachi ... illud oratorium in<br />

perpetuum habeant, disponant et bene hordinare non<br />

desinant. 2) une chose: C4utwL. Babenb. 25 p. 34,25<br />

(e. 1156) : instructis et -atis que ad earum [vinearwn]<br />

pertinet cultum. CARm. But. B 57,2,4 : sed Hymeneus 30<br />

eorum/ jugalem -ai torum.<br />

D) établir l'ordre: 1) dans une communauté : CMcFuL.<br />

S. Ben. Divion. 350 p. 129 (a. 1077) : quia per se<br />

nequibant [monachi] electione pontificis sui -are ecclesiam.<br />

2) dans un pays : pacifier : ANNAL. Lauresh. a. 788 35<br />

-ata ipsa patria ADALS. MAGD. ciron. a. 964 p. 173,34<br />

imperator ... Spolitanum ducatum et Camerinum -aturus<br />

exivit. GAUFRID. MALAT. H 18 p. 35 : urbem intrat quant<br />

pro velle suc, -ans, ibidem Natalem Domini celebravit.<br />

3) dans son comportement modérer: GuIseiT. Nov. 40<br />

moral. proem. col. 25D : moralis Iocutio in qua de<br />

moribus componendis -andisque tractatur. BERNARD.<br />

serin. de div. 50,2 p. 272,14 : -ai ergo amor timorem.<br />

-atus timor nihil aliud quanti iustitia est. ALAN. INs. serin.<br />

p. 306 : habeamus potentiam resistendi vitiis, sapientiam 45<br />

in moribus -andis, benignitatem in sustinendis molestiis.<br />

E) organiser: 1) une activité matérielle, un service<br />

LASER. const. p. 23 : ipse [cantor] ... processionem -ai.<br />

MIRAC. Greg. et Sebast. 6 p. 940E : -antur processiones et<br />

conventus clericorum. Ono FRIS. gesta 1, 24 p. 37,21 50<br />

omnia ... sollerter -ans, nuptias ... in urbe regia celebrari<br />

persuasit. HIST. WeIf. 1 mcd. : domuin quoque suam<br />

regio more -averant. CARTUL. Ins. 39 p. 46 (a. 1183-90)<br />

servitium sequentis ebdomade in tabula -ari facit. d'où<br />

(milit.) :faire des préparatifs militaires : RICHUt. 1126 t. I<br />

p. 164 cum rem militarem -ami ac hostibus bellum<br />

inferre pararet. THInM. 3,8 : imperator ... -avit expeditio-<br />

nem suam adversus Lutharium. ORD. VIT. hist. IX 9 t. 111<br />

p. 526: Christianorum proceres locuti sunt de belle<br />

-ando. Ono FRIS. gesta 2,53 : expeditio contra Ungaros<br />

tain -ari non poterat. 2) une institution, en<br />

donnant une règle: LIBELL. Baw. et Car. 1 p.5:<br />

ecclesiasticum prout ci libitum foret -are officium. SALOM.<br />

III carat. 1,2,2 12 : instaurat templum comitque ornatibus<br />

ipsum,/ -ai otbcium divinatione dicatum. RADULF.<br />

NIGER. p. 72 : in multis -avit ecclesie statum et<br />

composuit. spéc. : organiser un monastère ou une communauté<br />

conformément â une règle: Acvus pont. Cenom.<br />

p. 167 episcopus ... monasteriola nonnulla fecit et -avit.<br />

Dut. Ludow. Germ. I40p. 196,18(a. 871) : de monasterio<br />

quod predictus ... episcopus construxit et -avit. Dut.<br />

Ludow. lun. 20 p. 197,12 (a. 903) qui propositum<br />

monachicum secundum regulam sancti Benedicti bene<br />

regere et -are prevaleat. REG. Sen. 25 p. 10 (a. 1002)<br />

reconciliant et -ant in ordine monachorum suam<br />

ecclesiam Sancti Salvatoris. ADALBOLO. Heur. 11<br />

p. 689,7 ut ... ad servitium Dei Iocum et vitam<br />

canonicorum -aret. CARTuL. Carcas. V p. 255 col. 1<br />

(a. 1119) : dono ordinationem ... prefati monasterii ... ut<br />

deinceps -etur secundum regulam sancti Benedicti intus<br />

et foris.<br />

F) forme réfléchie: se ranger, se placer en ordre:<br />

CONSUET. Trev. 10 : capitulo peracto ... conveniunt -antes<br />

se circa feretrum in ecclesia. Con. Pray. 54 y . vadat<br />

presbiter in sacrarium et -ai se plenaria processione, idest<br />

cum diacono et subdiacono, acolitoque.<br />

II) (sens affaibli) agir: A)faire, accomplir: 1)en<br />

général : Dia. Ludow. Germ. 28 (a. 840) : ita videlicet ut<br />

quicquid ... rectores et ministri ... facere, -are arque<br />

disponere voluerint. AaR. inclus. 1 1 p. 42 : necessaria<br />

religioni ... exercicia -are. CONST. 1238,4 (a. 1173): pacem<br />

atque concordiam tractabunt et -ahunt arque complebunt.<br />

d'où -are caflitulum : tenir un chapitre: CONSUET.<br />

Trev. 19: ftnito fratrum capitulo magistri suum -ant.<br />

2)faire en sorte que (suivi de ut ou ne et le subi.)<br />

HRABAN. epist. 37 p. 473,4 ira -andum estimavi ut lector<br />

inveniret historicam et mysticam singularum rerum<br />

explanationem. Huco FARE. quer. p, 76,12 : divina<br />

dispensatio -avit ut unum caperetur siti, aliud faune. loti.<br />

SARISB. epist. 191 col. 203D : ita proponit -are ut<br />

quodammodo cogatur a clerc, suc, id facere. MArril.<br />

Vn4noc. ais vers. 1 37 p. 118 : versificator in metro sic<br />

debet -are ne vitium quod dicitur cachosinteton incurrat.<br />

3) construire, élever une construction : DIPL. Otton. III<br />

101 p. 513,17 (a. 992) : portubus -atis vel -andis in ripa<br />

Portiliolo. ANNAL. Camald. I app. 99 col. 225,48<br />

(a. 1018) medietate de ipsu molinu quod ibi -atu [sic]<br />

est. PE-rit. TUDER. hist. XV 5 p. 110: fecerunt ... trahere


719 ordino 720<br />

mortuos ante portarum exitus. Montes -averunt ex eis<br />

quasi fuissent damas. LAMB. A ga hist. Ghisn. 77<br />

p. 597,15 muros ... erexit et propugnaculis -avit, exacuit<br />

et exasperavit. 4) faire un objet d'art ou manufacturé:<br />

a) composer un objet : THEor'H. sched. 1,23 ex. ex ea<br />

incides forcipe particulas ... et mdc -abis coronas circa<br />

capita imaginum. EpIsT. Wibald. 456 ex. : sicut nostrum<br />

sigillum convenienti dispositione de tue arbitrio -asti.<br />

b) représenter un sujet : C.s.sus Galli cont. 37 lacunar<br />

iI!ud quod est extra chorum, de materia genealogie<br />

Christi depingeret et diem iudicii in auto bonis coloribus<br />

-tiret. 5) écrire: a) composer un livre: WALANFR. exord.<br />

23 p. 501,26 : dubium videur utrum ille eam tantum<br />

parlera qua passio Domini commemoratur<br />

-avent wl totam a capite usque ad ipsum Iocum. ANDR.<br />

FL0R. mirac. Bened. 11 6 p. 202 : Aymoinus refert in eo<br />

libre quem de Floriacensium rectorum -avit successibus.<br />

Huai. AUGIENS. chron. a. 513 : Cassiodorus ... tripertitam<br />

historiam -avit. Joli. COLLEMED. Job. Tarvan. I 6<br />

p. 795 : libni quos -avit [Ivo Carnotensis]. b) traiter un<br />

sujet, une matière: Riarnt. 111 58 t. II p. 70: [flguram de<br />

philosophie partibus] a (Jerberto sic -atam. GEBEH. Udair.<br />

pro!. : cuius ... opens increvit adeo ... p!uralitas ut potius<br />

bellorum eventum, regarni cesarumque historiam quam<br />

propositum videretur -are negotium. CONR. HIRS. dial.<br />

1792 p. 82,1 : grammaticale -avit Aristarchus, inde mu!to<br />

enuc!eatius Pniscianus. c) -are testamentum : faire, rédiger<br />

un testament : CARTA a. 990 (Hist. Langued. V pr. 150<br />

col. 316) : hic est brevis testamenti queue destinavi vel<br />

-avi. CARTIJL. capit. Agath. 15 p. 26 (a. 1150) : -o et<br />

dispono hoc testamentum. CHRON. Ebersh. 29 p. 446,18<br />

cum iam se moriturum cerneret, Fridericum ... ascivit et<br />

testamentum suum per ipsum -avit. CHRON. reg. Co!.<br />

a. 1167 p. 119,6: decessit ... testamento sua ... -ato et<br />

conscripto (cf. sens 111 E). d) inscrire dans : AN&sT.<br />

chron. p. 125,25 : volens ... Severi nomen in diptychis<br />

-are. 6) (métaph.) représenter (une forme) : Non. BALB.<br />

ad Lantb. p. 109: 0. figuram sui in ore cantantis -al.<br />

B) placer, mettre : 1) au propre : STEPH. COL. Maurin. 8<br />

(4) : cum ... pretiosas sancti corporis margaritas ... novo<br />

-arent repositorio. 10H. NEAP. Febr. p. 541,45 : corpus<br />

sancte Febronie posuerunt super scamnum et -abant<br />

membrum ad membrum ubique in loco sac. CARTUL.<br />

Naurnb. 405 (a. 1199) : ipsum in sepulturam parvulorum<br />

et viatorum ... -avimus. 2) au figuré: WALTH. DAN. AiIr.<br />

32 p. 41: in quorum [librorum] primo Ivonem ... se<br />

interrogantem introduxit et me in sequentibus Ioquentem<br />

secum -avit.<br />

Cl forme réfléchie : se mettre (ici se faire enterrer)<br />

CARTUL. Bean. 62 p, 38 (a. 1100) dedit supradicto<br />

martyri ut cannes parrochiani ipsius ecc!esie ... se -assent<br />

in cimiterio supradicti mantynis.<br />

111) exprimer une volonté : A) ordonner, donner des<br />

ordres: 1) suivi d'un inf. : VITA Eparch. p. 557,25 : -avit<br />

cure more laico tondere. CawL. Carcas. I p. 71<br />

(a. 862) : cure nos iudices ipsam scriptunam ... ante nos<br />

legere -aremus. CkwruL. cath. Amb. I 29 p. 39 (a. 1149):<br />

die nativitatis beate Marie totius civitatis canonicis<br />

5 commune prandium ... fleri -avit. AN0N. gesta Hung. 20:<br />

dux et sui nobiles ... contra ente exercitum mittere<br />

-averunt. 2) suivi de ut et le subj. : CutruL. Carcas. I p. 71<br />

(a. 862) : nos missi et iudices -avimus ... misse nostro ut a<br />

D. fadiuxorem to!!ere facial, ut se presentane facial una<br />

10 cum sua scniptura ... in placide. CAJnJL capit. Agath.<br />

p. LXXX (a. 958): -avit supranominatos manumissores<br />

ut ... outres tes alias suas ... donare fecissent in ecclesias.<br />

CITRON. Namn. p. 94 : cui -avit ut ecclesiam Namneticam<br />

regeret. 3) suivi de quod et le subj. : CJtruL. Camas. I<br />

15 p. 76 col. 2 (a. 933) : -averunt ipso ... comite quod<br />

conlaudasset ipsas scripturas. 4) part. prés. employé dans<br />

un abl. absolu pour signifier grâce à, â l'instigation de,<br />

par la grâce de (celui que désigne le subst. à l'abl.) : Rnt.<br />

Anse. 21: divine -at$e iudicio. AcTus pont. Cenom.<br />

20 p. 259 : sapientia, -ante atque instigante domno Karo!o,<br />

pollene ceperat. CARTUL. march. Mise. 11351 p. 241,33<br />

(a. 1168): conventionem huius concambii composuit<br />

-ante et annuente Hermanno abbate. noter l'emploi<br />

fréquent dans des titulatures : CMkTuI.. Stabu!. L p. 64,13<br />

25 (a. 814): Hkadowicus divina -ante providentia imperator<br />

augustus. REG. arch. Luc. 2 p. 2 (a. 903): Berengarius<br />

divina -ante clementia rex. ACTA duc. Norm. 23 p. 109<br />

(a. 1013-20) : Ricardus -ante divina clemencia cornes et<br />

dux Normannorum.<br />

30 B) décider: 1) absol. : BRUNO QUERF. fnatr. 7<br />

p. 723,18 : sicut dictera est :


721 ordino 722<br />

ordonner (ici métaph.) : ADELM. LE0D. epist. ad Bereng.<br />

p. 484,275 quicquid de salutaribus sacramentis animamm<br />

nostrarum medicus nobis -avit.<br />

D) gérer, administrer: 1) un pays ou un peuple : a) en<br />

général: RUOTG. COL. 41 p. 43 tes totius Italie -aturus.<br />

Wwo gesta 6 p. 28,10 excellentissime rem publicam<br />

-avit [rex]. HIJGO S. MAR. reg. pot. prol. p. 466,26 quod<br />

terreni regni dispositio non a Deo sed ab hominibus sit<br />

-ata sive disposita. b) noter l'emploi de per et l'accus. pour<br />

désigner l'agent de l'administration : CIRON. Moissiac.<br />

a. 788 p. 298,28 et -ata ipsa patria per comites. ANNAL.<br />

Fuld, 11 a. 844 : Hiudowicus Obodritos ... perdomuit ... et<br />

populum ... per duces -avit. c) part. prés. en ahi, absolu<br />

avec le nom d'un souverain pour signifier l'année du rêgne:<br />

TRAD. Fris. 415 (a. 819) anno Hloduuico imperatoris et<br />

-ante regnum VI 0. ACFA Phil. Aug. 120 p. 29,10 (a. 1180-<br />

81) : Hugone rege -ante, 2) une institution ecclésiastique:<br />

a) en général: Ac'rus pont. Cenom. p. 156 : monasterium<br />

suis successoribus possidendum et -andum dereliquit.<br />

ib. p. 257 : ipsum episcopatum regere et -are ecclesiastico<br />

iure, COD. Bar. 118 p. 31 (a. 1032) : precepit michi ... ut<br />

ego in vice eius hordinarem ipsam sanctam ecclesiam et<br />

mitterem ibi presbiter vel monachos. Huoo ROTOMAG.<br />

ment. 11 4 col. 1310 : Romani pontifices ... Ecclesiam<br />

tenent sub obedientie disciplina, docent sub unitate<br />

evangelica, -ant sub ofliciorum providentia. b) occuper<br />

une fonction dans la hiérarchie ecclésiastique (dans des<br />

formules de datation) : CARTUL S. Croc. Aurel. 61 p' 119<br />

(a. 1172): -atis in Aurelianensi ecclesia Hugone decano,<br />

Andrea cantore, Letoldo subdecano, Manasse capicerio,<br />

cancellario nullo (cf. CARTUL. S. Bened. Floriac. II 208<br />

p. 63 [a. 1176]). 3) un bien : a) en général: DIPL. Ludow.<br />

Germ. 171 (a. 876) : eu que illi ... ad usufruendum et<br />

-andum seu etiam proprietario nomine habendum<br />

condonavit, Dia. Ludov. Balbi 14 p. 40,11 (a. 878):<br />

quicquid ... fratres ... fundaverint atque construxerint<br />

quiete ... habeant, teneant et -ent. DIPL. Otton. III 59<br />

(a. 990): ut ... idem predium -en( atque disponant.<br />

CARTUL. Bond. 170 p. 135,13 (a. 1026): hoc illud damus<br />

Sancte Cumane ecclesie ... habendum, tenendum et<br />

-andum cum omnibus sibi pertinentibus usibus. DIpL.<br />

Loth. III p.2,1 (a. 1125) : liceat ipsi abhati ... tes<br />

monasterii intus vel (bris -are. b) noter l'emploi de per et<br />

l'accus, pour désigner l'agent de l'administration : RuD.<br />

FULD. mirac, I : quorum alia [predia] quidem per villicos<br />

-avit, 4) au figuré, en parlant de Dieu qui gouverne le<br />

monde : CARTUL. Bund. 32 p' 33,14 (a. 801-04) : cius<br />

ordinationi, qui -at diem eternum. PFrR. DAMIAN. carm.<br />

B 7 C p' 96: qui per evum iura rerum/ -as. 5) par<br />

extension : éduquer, élever : RADDERT. epitaph. Arsen,<br />

p. 67 flic qui cuncta rehquit honesta, in quibus erat<br />

-atus.<br />

E) léguer, disposer de ses biens par testaraent : TRAD.<br />

Fris. 400a p' 342 (a. 818) : talem elymosinam qualem ego<br />

per meam ordinationem distribucro vel -avero. Cou.<br />

Patav. 11 p' 23,35 (a. 853) : habeat firmissimam potestatem<br />

post hobitum suum monasterio hordinare a<br />

quocumque homme voluerit ... sicut et ego ci onmia<br />

hordmnavit. CAWrUL capit. Agath. p. LXXX (a. 958)<br />

-avit domino Deo et ... ad ecclesiam sancti Johannis<br />

ipsam partem quem habebat in ipsa ecclesia. CkItTuI..<br />

Ruscinon, 85 p. 117 (a. 1106): timens ... ne moriar<br />

intestatus, in mea plena memoria et sanitate -e omnia<br />

10 mea, tes scilicet mobiles et immobiles, HIsT. Mont.<br />

Pannon. I p' 597 (a. 1146) : excogitavi sic -are patrimonium<br />

,.. ut talem possim heredem habere.<br />

F) donner, accorder, concéder : 1) un bien matériel:<br />

Dia. Conr. 11 99 (a. 1027) liceat ... episcopo ... de illius<br />

15 terre fructibus vel redditu luminaria in ipsa ecclesia -are.<br />

DtpL Henr. 1V 421 p' 563,27 (a. 1091): oportet nos<br />

omnibus ... iuxta quod pro nostro student fideliter<br />

laborare servicio, debita remunerationis premia scienter<br />

-are. GAUFRID. MALAT. 11 29 p. 39: cornes ... terrain que<br />

20 sorti sue cesserat, fidelibus suis prudenter -ans. MON.<br />

Budap. I p. 3 (a. 1148/1253) tex ... ad usum fratrum<br />

Budensis ecclesie ... CCCLX pensas singulis annis de sua<br />

camera -averat, spéc.: affecter un bien â telle fin<br />

CARTUL. Uitraiect. I 285 p. 263 (a. 1116): interventu<br />

25 [sacerdotis] ... cui B. concessit -are [reditus] do[mus] ad<br />

elemosinam secundum voluntatem suam. 2) un bienfait,<br />

un avantage: Ruo'rc. COL. 16 : potestatem a Deo -atam.<br />

CARTUL cath. Amb. 1 79 p' 105 (a. 1191) : sic pax -ata<br />

fuit et concessa. spéc., en parlant des ordres sacrés<br />

30 CARTUL, Remens. I p.32 (ante 833): archidiaconi<br />

officium est gradus ecclesiasticos summa cum providentia<br />

etatum et meritorum -are. HRABAN. epist. 25<br />

p. 431,38 : licere corepiscopis ... ceteros gratins ecclesie<br />

-are. (cf. sens IV). 3) pourvoir une charge ecclésiastique<br />

35 d'un titulaire: n) construit avec de et l'abl. : CONCIL.<br />

a. 1194 (Wilkins, Concilia I p. 497) : decani est ... vicarias<br />

vacantes ad presentationes canonicorum presentium<br />

de clericis idoneis -are. Csv. Dokon. chron. p. 518<br />

volumus ... quod Cantuariensis ecclesia de pastore nullo<br />

40 modo -etur ante reditum nostrum in Angliam. b) absol.:<br />

CHRON. Andag. 35 p. 96,9 : attentius suggerebat ci<br />

-andam esse ecclesiam Beati Laurentii, que aliquandiu<br />

viduata. -<br />

G) établir: flfonder une institution : CARTUL. Sangali.<br />

45 1 673 (a. 889) : potestatem ... -andi ecciesiam. 10H. VEN.<br />

chron. p. 65,2 : novus episcopatus ibi -atus est. AN5ELM.<br />

LE0D. gesta 16 p' 198 : in hurnili Leodio ... religionis<br />

posuit fundamentum, unam tantum ecclesiam -ando.<br />

CARTUL. Prulliac. 5 p. 9 (a. 1127) : cum ... abbas<br />

50 monasterium se -aturum in loco qui Vailislucens vocatur,<br />

decrevisset. ACTA pont. Rom. ined. 1 365 p. 320 (a. 1184-<br />

85): cum ... cornes Trecensis, quandam apud Barrum<br />

fecisset canonicam -an. 2) établir des moines dans un<br />

monastère: CHRON. Bened. 1 5 : in Wezzezprunnen XXV


723 ordino 724<br />

monachos -avit, in Santowa XXV monachos instituit.<br />

Con. Udalr. 80 P. 161,20 (a. 1092) monasterium venuste<br />

construxit, fratres -avit. CosM. PRÂG. chron. Il 26<br />

p. 119,18 : XXV fratres -avit, dans eis religionis habitum<br />

et secundum regulam equalem cibi et potus mensuram.<br />

3)fixer : a) une législation : GLOSS. Pist. 685 p. 57 : legem<br />

ponere ... Id est -are. ANON. gesta Hong. 40: dux et su'<br />

nobiles -averunt omnes consuetudinarias leges regni et<br />

omnia iura eius. b) une obligation : ANAST. chron.<br />

p. 215,25 tributis cum Afris -atis et pactis. ib. p. 226,21<br />

-atis vectigalibus. Con. Si!. p.153 (a. 1189) : sane<br />

fraternitate inter nos -ata. e) une règle liturgique:<br />

BERNOLD. CONST. micro!. 39 coI, 1008: in dominica<br />

autem post Nativitatem Domini ita -abitur. Invitatorium<br />

«Christus natus est ».Psalmi dominicales cum<br />

tribus antiphonis. 4) établir (un état) : Con. Ar. 94<br />

p. 129,20 (a. 1009) : i!lam [ecclesiam] in pristinum statum<br />

non -averunt.<br />

H) désigner : I) affecter quelqu'un au service de (en<br />

général): Hano Wett. 20: quondam Samson i!!i ... ab<br />

eius ortu a Deo sum -atus [angelus]. 2) désigner une<br />

personne pour une fonction laïque (par le choix ou<br />

l'élection) : a) en général: Dipu lient. Il 69 p. 86,26<br />

(a, 1004) : !iceat ... abbati ... in prefatis lods advocatum<br />

quemiibet -are. CARTUL. Argent. app. 616,8 p. 467,17<br />

(e. 1129) : causidici jus est duas sub se -are personas<br />

vicarias, quas iudices appellare so!et. Wwo gesta 4 p. 24<br />

in dispositione curiali quem tex maiorem domus<br />

statueret, quos ... officiarios -aret, diu non est supersedendum.<br />

RAHEW. gesta 4 capit. 9 : quod princeps<br />

magistratus civitatum -are debeat. Rua. Sipont. 96 p. 61<br />

(a. 1184) : Palmerius n palatino comite Roberto -atus<br />

scriba in civitate Campimare. b) le roi: COSM. PRAG.<br />

chron. II 38 p. 210,18 : tocius Romani populi et cleri<br />

favorabili acclamatione imperator et augustus vocatur et<br />

-atur. Ono FRIS. chron. 5,33 p. 258,1 : quem [Ludewicum]<br />

ipse [Karolus] adhuc vivens successorem -averat<br />

augustumque vocaverat. id . gesta 1,67 : filins regis<br />

Heinricus quem ipse ... per electionem principum regem<br />

-avertît. RADULF. Nicua p. 70: Ludovicum, quem prius<br />

-averat regem Aquitanie, imperatorem constituit. noter la<br />

construction avec in et l'accus. : ANNAL. Mett. I P. 15<br />

fl!ius eius .. Clodoveus a Pippino -atur in regem. c) une<br />

personne chargée de hautes responsabilités gouvernementales<br />

: ANAST. chron. p. 257,23 : hune patricium -atum et<br />

pretorem Sicelie. AIM0D4. FLOR. gesta Franc. 11I 74<br />

p 104' : Leudegisi!us ah eodem Guntranno patricius in<br />

Provincia -atur. ANNAL. Weiss. a. 829 (M.G.H., Script. I<br />

p. 111) : Karolus -atus est dux super A!isatiam.<br />

3) désigner une personne pour une fonction ecclésiastique<br />

(par le choix ou l'élection) : a) le pape: FLODoARD.<br />

annal. a. 965 p. 157 : Johannem ... per e!ectionem<br />

Romanorum papam -ari fecit. Liun'a. gesta 8 p. 164,28<br />

cives ... iurantes numquam se papam electuros aut<br />

-aturos. HELM. 30 p. 57,26: Wibertum Ravenne sedis<br />

episcopum -ari fecit [se. Heinricus tex] in papam. (cf.<br />

sens IV C). b)un évêque: RIMa. Ansc. 22 p. 47:<br />

dioecesis il!a ad quant ipse -atus fuenat. FLODOARD hist.<br />

III 24 co!. 235n : quod de -ando episcopo, non regis vel<br />

palatinorum debet esse commendatio, sed c!eni et plebis<br />

e!ectio. ABB0 FLOR. cari. 8 col. 482': Perigenes in Petris<br />

-atus est episcopus, nec receptus inthronizatus in<br />

Corinthio. ANNAL. Stabu!. a. 947 p. 42 : Farabertus per<br />

to electionem rite -atur. (cf. sens IV B). e) un abbé : LIGIL.<br />

Sturm. 17 : ipsum super se abbatcm -averunt. BERTHOLD.<br />

CONST. annal. a. 1077 p. 301,25 : a rege Roudo!fo illuc<br />

abbas -atus est. ANSELM. CANT. epist. 248 p. 158,3<br />

quosdam de vestris abbatibus concessistis regu!ari<br />

15 e!ectione -ari ut investituram de manu vestra non<br />

acciperent. (cf. sens IV D). d) un prieur: GUILL. HIRs.<br />

const. 2,16: quando prior est -ardus, primo domnus<br />

abbas habet inde consilium cum senionibus et in arbitrio<br />

i!lorum electionem ponit. (cf. sens IV D 3). e) un<br />

20 prétre: C.&wrA a. 807 (Manaresi, Placiti 1 20 p. 66,27)<br />

imperationem de presbitero qui ibi -atus fuerit. VITA<br />

Willeh. 5 : ecclesias coepit construere ac presbyteros<br />

super eas -are. ACTA pont. Rom. Ga!!. IV 268 p. 421<br />

(a. 1183) : iamdictus preshiter asserebat, quod ad illius<br />

25 ecclesie titu!um fuerat -atus. spéc., dans l'r ordo » d'une<br />

église épiscopale: Con. Lang. 454 col. 784b (a. 914)<br />

sacerdotes illi qui pro tempore -ati surit in ordine<br />

episcopatus Sancte Euphremie. (cf. sens IV A 3c). Dun<br />

chanoine: Con. Si!. (M) I p. 47 (a. 1147): Gualtero<br />

30 ecc!esie curant commisimus, quatenus ... canonicos iuxta<br />

beati Augustini regulam in ea -aret.<br />

I) -are de : s'occuper de, se soucier de : GALL. AN0N.<br />

chron. p. 411 : Bo!ez!avus ... de regni gubernatione et<br />

statu secretius -avit. EpIsT, Wibald. 223 in.: ad cuniam<br />

35 suam me vocavit, quasi mecum de negociis suis -aturus.<br />

VITA Norb. 1 6 p. 675,22: cumque ille primum se de<br />

rebus suis -are vel!e assereret. Hum. 46 p. 91,22 : reversi<br />

sont in Saxoniam -aturi de rebus domesticis suis.<br />

CMauT.. S. Crue. Aune]. 78 p. 151 (a. 1166-90) : in<br />

40 disposicione vero Pascasii erit de orreis, cellaniis, domus<br />

utensi!ibus -are. d'où, -are a!iquid : traiter, mener une<br />

transaction : CARTA e. 1080 (Hist. Langued. V pr. 340<br />

co!. 659) : in presentia dompni Rogerii monachi fratni<br />

(sic) comitis qui per bec omnia -avit et adquisivit. d'où<br />

45 aussi : se procurer, préparer : LEGEND. Gerh. maior<br />

p. 485 : -atis victui necessanils !ibrisque asinis suis<br />

impositis.<br />

IV) conférer un caractère sacré: A) ordonner, conférer<br />

les ordres sacrés : 1) en général : HRABAN. inst. cler. 1,6<br />

50 p. 20,7 : nec -are c!ericos in acris ordinibus possunt<br />

[presbyteri], quod episcopis ... reservatur. Ac'rus pont.<br />

Cenom. p. 11 : per impositionem manuum -atus. Bnx-<br />

TI10LD. CONST. annal. a. 1077 p. 293,30 : -are c!enicos,<br />

ecclesias consecrare et cetera episcopalia iura


725 ordino 726<br />

frequentare. CONST. Clarend. XVI, a. 1164 (Stubbs,<br />

Select Charters p. 167) fui rusticorum non debent -an<br />

absque assensu domini de cuius terra nati dignoscuntur.<br />

ROB. PAUL. 1 40 col. 401D huius [episcopi] officium est<br />

ministros ecclesie -are. noter l'expression clericus -atus 5<br />

SMs.a reg. Bened. 61 col. 9100: nec isti ideo sunt<br />

exaltandi, quia sont sacerdotes vel clenici -ati. 2) les<br />

ordres mineurs: a) portier : AMALAR. off. II 7,3 p. 216,9<br />

hi, quando -antur, suscipiunt claves ecclesie. PONTIF.<br />

Rom. IV 2 p. 125 (XII s.) : ostianius cum -atur ... ad 10<br />

suggestionem archidiaconi tradat et episcopus claves<br />

ecclesie. b) lecteur : VIn Theod. Andag. p. 42,5 : lector<br />

vel acolythus iam fuerat -atus. Ono FRIS. gesta 2,28<br />

p. 133 : eiusdem ecclesie denicus ac lector tantum -atus.<br />

e) exorciste: AMALAR. off. 11 9,2 p. 218,8 : quando idem 15<br />

-atur, accipit libellum in quo scripta est exorcyzatio 'et<br />

audit ab episcopo ut habeat potestatem manum<br />

imponendi super inerguminum. THANOM. Bernw. I<br />

p. 758,29 : exorcistam -avit. d) acolythe : AMALAR. off. 11<br />

10,3 p. 219,27 :111e cum -atur accipiat ab archidiacono 20<br />

ceroferarium. ORDO Rom. XXXV 7 t. 1V p. 34 (X s.):<br />

acolytus -atur ira. 3) les ordres majeurs : a) sous-diacre<br />

AMALAR. off. 11 11,3 p. 220,13 : hi quando -antur,<br />

suscipiunt ab episcopo patenam et calicem. Oiw. VIT.<br />

hist. XIII 44 t. V p. 136 : cum XVI essem annorum, iussu 25<br />

Sertonis electi, Gislebertus Luxoviensis presul -avit me<br />

subdiaconum. b) diacre, construit avec l'accus. : THANOM.<br />

Bernw. 2 : diaconum ilium -avit. construit avec ad et<br />

l'accus. : EDoi. epist. p. 131,27 : ut eum ad diaconatus<br />

officium -are iubeatis. COSM. PRAO. chron. 11 18 30<br />

p. 110,25 : -atus est osque ad diaconatus officium.<br />

construit avec in et ('accus. : Huoo PICTAv. chron.<br />

Vizeliac. 1 241 p. 401 : Albanensis episcopus me in<br />

diaconem ... -avit. c) prêtre, construit avec "accus. ou<br />

employé au passif: FLODOARD. annal. a. 940 p. 78 : Hugo 35<br />

Remis a Widone Suessionico presule preshiter -atur.<br />

Aano FL0R. apol. col- 465" : ex monachis presbyter -atus.<br />

ib. col. 466° : -o presbyteros, consecro diaconos.<br />

BERNARD. Malach. 6 p. 315,2 : erat autem, cum sacerdos<br />

-atus est, annos natus quasi viginti quinque. SUGER. 40<br />

Ludov. VI 27 p. 212 : sabbato ... mediane, me indignum<br />

-avit presbiterum. ACTA pont. Rom. Gall. III 161 p. 218<br />

(a. 1186): ut liceat tibi ... sacerdotes in prefatis parrochiis<br />

-are. .... quittions pontificalia jura episcopo fideliter<br />

servent, construit avec ad et ('accus. : VrrA Lonogh. 45<br />

p. 433,32 : ad bonus sacerdotji eum -avit. FROnt. epist.<br />

p. 294,21 : ad offlcium sacerdotii -are eum. HRABAN.<br />

epist. 55 : illis qui ad sacerdotium -ati sont. LIBELL. Baw.<br />

et Car. 4 p. 7 : in luvavensi monasterio -atum ad<br />

presbyterum. VITA Samson. Dol, p. 468 : -avit eum in sua 50<br />

iuventute ad gradum presbyteratus. construit avec in et<br />

l'accus. : GISLEB. MONT. chron. Han. p. 581,3 : iniunctum<br />

fuit ut ipsum ... in sacerdotem -aret et in episcopum<br />

consecraret. d) conférer les ordres majeurs à des moines:<br />

SIGEBERT. GEMBL. gesta p. 527,14 : nec quovis modo<br />

aliquis episcopus ... aliquam vim contra voluntatem<br />

abbatis habeat ... nisi tantummodo monachos eiusdem<br />

abbatis -are. CARTUL. S. Mar. Paris. il p. 400 (c. 1080)<br />

monachi veto Domino inibi servientes, si -ari voluerint,<br />

ab codent episcopo -abonnir.<br />

B) consacrer un évêque : 1) construit avec l'accus. ou à la<br />

forme passive: A,LkL. off. 11 1,6 p. 199,10: quando<br />

interrogavit si solus episcopum -are posset, illo<br />

respondente, si difficultas esset aliorum episcoporum,<br />

posse; sin autem, essent tres aut quattuor. FLoDoMw.<br />

annal. a. 920 p. 4: Herimannus veto archiepiscopus<br />

1-lilduinum jbi episcopum, eligente clero ac populo<br />

-avit. ib. a. 922 p. 7 : -atus a Johanne papa episcopus. il,.<br />

a. 955 p, 142 : quidam Laudunensis clericus, a Noviomensibus<br />

electus, ab Artoldo, Roricone ac Gibuino<br />

Remis -atur episcopus. RICHER. III 19 t. II p. 26 : -atur<br />

itaque in basilica Sancti Remigii ab episcopis Remensis<br />

metropolis diocesaneis. ib. IV 31 t. II p. 192 : ab<br />

episcopis ergo Remorum dioceseos -atur Arnulfus et<br />

sacerdotalibus infulis decenter insignitus est. 2) construit<br />

avec ad et ('accus. : ANNAL. Iuv. III a. 923 p. 742<br />

Udalpartus ad archiepiscopum -atus est. C0D. Polon.<br />

Mai. I p. 2 (ante 1000) : imperator ... Athelbertum ... a<br />

summo pontilice ad Magadaburgensem archiepiscopatum<br />

-ari precepit. 3) construit avec in et l'accus. : LIUTG.<br />

Greg. 7 : beatus Bonifatius ... missus est Ramant -andus<br />

in gradum episcopatus ad Gregorium papam tertium.<br />

EPI5T. var. III p. 175,1 quare diaconi nondum suscepto<br />

preshiteratus offtcio in episcopum -antur. Bnwrrioin.<br />

CONST. annal. a. 1078 p. 310,1 : clericus .. canonice in<br />

episcopum consecratus et -atus est. HUGO FLAV. chron.<br />

11 p. 418,32 : non prius -alus in clericum, -atus est in<br />

episcopum. CW0N. reg. Col. a. 1165 : Reinoldus [electus<br />

Coloniensis archiepiscopus] ... in presbiterum -atus est et<br />

quam pintes cura co alii electi. Postea veto ... -atus est<br />

Colonie in archiepiscopum. avec in et l'abl. : VITA<br />

Tutguali I p. 123 : eum -are fecit in episcopali gradu.<br />

4) noter les expressions -atus, -andus episcopus : TRAD.<br />

Fris. 392 (a. 818) : Hitto -atus episcopus. CARTA a. 1044<br />

(Gallia christ. noviss. Arles, 370 col. 158) : Bertrandus<br />

sancte sedis ecclesie Foroiuliensis nunc -andus episcopus,<br />

subiectionem et reverentiam ... sancte sedi Anelatensis<br />

ecclesie ... exibiturum promilto. 5) consacrer un patriarche<br />

de l'église d'orient : FRECULPH. ciron. II, III 8<br />

col. 1182 : Henaclas Alexandrine ecclesie pontifex -atus<br />

est. REGINO chron. p. 37 : Genmanus patriarcha ... a<br />

propnia sede depulsus est et eius in loco Anastasius<br />

presbiter -atus. -<br />

C) sacrer un pape : ANNAL- Lauriss. p. 144 : Stephanus<br />

diaconus in Iocum eius [sc. Leonis pape] etectus atque<br />

-atus est. ADALB. MAGD. chron. p. 174: Romani<br />

Benedictum ... eligunt et -atum sedi apostolice imponunt.<br />

FLODOARD. annal. a. 965 p. 158 : Romani quendam


727 ordino 728<br />

Benedictum ipsius eœlesie scriniarium eligunt arque<br />

pontificem sibi -ari faciunt. BERTHOLD. CONST. aimai.<br />

pref. p. 269,19 in sequente quadragesima ... papa -atus,<br />

Victoris secundi nomen accepit. HONOR. AUG. gemma<br />

1,189 : papa vicarius Christi omnesque episcopi aposto- 5<br />

Iorum vicarii in dominica die debent -an, noter<br />

l'expression extra -are, en pariant du sacre d'un hérétique:<br />

CItRON. S. Petri Vivi p. 20 surrexit heresis Novatianomm,<br />

a quodam Novato qui extra -avit Novatianum.<br />

D) bénir, consacrer te chef d'une communauté religieu- 'o<br />

se: 1) un abbé: a) construit avec l'accus. ou à la forme<br />

Passive. CARTUL. Carcas. 1V p. 75 col. 2 (a. 1021)<br />

Guillelmus laudatus abbas a Vifredo archiepiscopo<br />

Narbone sedis ... -atur. C,sjniji. Clun. 2891 t. 1V p. 92<br />

(a. 1033) ut abbas ... -crut ab episcopo diocesis si 15<br />

catholicus fuerit. ACTA pont. Rom. Gall. + A 2 p, 21<br />

(a. 1049) : nullam potestatem convenit habere episcopos<br />

in codera monastenio ... excepte quem cuncta congregacio<br />

elegenit post mortem patris monastenii, ut debeat -an.<br />

CkwruL. S. Ben. Divion. 354 p. 133 (a. 1078): [monachi 20<br />

Sancti Benigni abbatem] a Lingonensi episcopo consecrandum<br />

-andumque provideant. CItRON. S. Petri Vivi<br />

p. 102: Sewinus archiepiscopus ... sub districtione<br />

regulani -avit abbatem Rainandum. b) construit avec in et<br />

l'accus. : CARnJL. S. Magd. Castrodun. 7 p. 9 (a. 1133) 25<br />

cura .,. Archenbaudus ... in abbatem fuisset -atus.<br />

CARTUL. capit. Atreb. 79 p. 58 (a. 1193-94) : ipsum<br />

-avimus in abbatem. e) noter l'expression -atus abbas<br />

CARTUL. S. Salv. Vicecom. 59 p. 82 (a. 1188): electione<br />

capituli et posicione mea tunc presentia abbatis -ait et 30<br />

benedicti a ... Constanciensi episcopo. 2) une abbesse:<br />

a) construit avec l'accus. ou à ta forme passive: ANNAL.<br />

Camaid. I app. V col. 25 (a. 867) : alia[m] abbatissa[m]<br />

ibidem mittere, eligere et hordinare. DIa. Otton. II 2<br />

(a. 961) : episcopus ... monasterium sanctimonialium 35<br />

construi ac suam neptem ... ibidem abbatissam -an<br />

desidenavit. CARTA a. 1043 (Hist. Langued. V pr. 221<br />

col. 446) : uno animo ... proposuerunt quandam puellam<br />

que electio atque conclan,atio facta est ... In hoc<br />

odemque anno ... pontifex ... -avit atque benedixit 40<br />

supradictam puellam. b) construit avec ad et l'accus.<br />

THIETM. 2,42 : eandem cura iam duodecim esset annorum<br />

velavit et in proxima die ad abbatissam in patnis<br />

presentia -avit. 3) un dignitaire d'une communauté<br />

monastique: a) dans un monastère d'hommes: SMAR. reg. 45<br />

Bened. 65 col. 920: mos era( eorum tunc, ut quando<br />

abbas -abatur tunc et ab eodem episcopo et alus cotant<br />

stantibus abbatibus et prepositus -aretur. b) dans un<br />

monastère de femmes: CARTUL. Bond. 334 p. 244,29<br />

(a. 1156) : quia mulieris capud virum mandat esse 50<br />

apostolus priorem eis unum de fratnibus Sancti Lucii -avi<br />

et deinceps -ari decrevi.<br />

E) admettre dans un ordre religieux : 1) recevoir un<br />

moine dans un monastère, bénir une profession monasti-<br />

que : a) dans un monastère d'hommes : JOH. CLUN. Odon. I<br />

p. 163 conique ad monastenium duœret atque monachum<br />

-aret. REG. archiep. Janue I 14 p. 27 (a. 987 ?)<br />

omnibusque monachis in predicto cenobio -ati vei -atuni.<br />

Doc. Tendon. 2 p. 4,17 (a. 1006) : de mona[c]hos illos qui<br />

in codera monasterio -ati fuenint et Dec, deservienint.<br />

CARTUL; Eynesh. p. VII (e. 1006) ad monachicum<br />

habitum -ati. VITA Theod. Andag. p. 42,8 : ipse abbas<br />

eum monachum -avit. b) dans un monastère de femmes:<br />

LADISL. decr. 1 21 episcopus aut abbas sine tituio certi<br />

loci monachum aut monacham non audeat -are.<br />

2) admettre comme chanoine: a)forme passive: CARTUL.<br />

Roman. S bis p. 13 (a. 1081) : nullum ibidem fieni aut -an<br />

canonicum nisi qui canonice se victurum professus fuenit.<br />

CARTUL. capit. Agath. 1 p.7 (a. 1156) : universis<br />

cnonicis Agathensis ecclesie tant presentibus quant<br />

futuris canonice -andis in perpetuum. b) construit avec in<br />

et l'accus. : ACTA pont. Rom. Gal!. 1V 143 p. 273 (a. 1171-<br />

72) : ut nullus ... nisi sit de legitimo matrimonio, in<br />

canonicum -etur. 3) instituer des diaconesses (dans l'église<br />

Primitive; cf. 11 Cor. 12,10) : Arro VERC. epist.<br />

p. 302,33 : ad adiumentum virorum etiam religiose<br />

mulieres in sancta ecclesia cuitrices -abantur.<br />

F) sacrer un souverain : 1) un roi ou un empereur:<br />

a) construit avec l'accus. ou à la forme passive: CItRON.<br />

Moissiac. a. 773 p. 295,13 : unctione sacra liniens, tunc<br />

regem ac patricium Romanorum -arat. kDn. MAGD.<br />

chron. p. 179 : acclamatione tocius Romane plebis ante<br />

confessionem beati Petri cesarem et augustum -avit.<br />

CItRON. S. Petri Vivi a. 982 p. 98 : codera anno<br />

Rotbertus, Filius eius, tex piissimus -atus est. CARTUL. S.<br />

Salv. Vicecom. 28 p. 30 (a. 1059) : Fnanconum tex<br />

Henricus firmavit, co ... anno quo flhium suum regem fecit<br />

-ari Philippum, paucis ante iliam ondinationem diebus.<br />

VITA Meinw. p. 14,10: Heinnicus dux Baionicus<br />

eiigitun et... Magontie dominica octava Pentecostes a<br />

Wi!!igiso, eiusdem civitatis archiepiscopo, -atur.<br />

b) construit avec in et l'accus.: HRABAN. epist. 15, 4<br />

p. 409,3 : quod David tex iubenet Sadoch sacendoti et<br />

Nathan prophete, ut -anent arque unguerent filium ... in<br />

negem. BatnloLD. CONST. annal. a. 1076 p. 288,7 : sic in<br />

impenium ab illo [papa] electus et -atus una cum uxone<br />

sua. ib. a. 1077 p. 292,35 : in iustum negem, nectonem et<br />

defensonem totius regni Franconum laudatus, unctus et<br />

-atus est. avec in et l'abl. : DIPL. Canoli II 239, t. II<br />

p. 40,22 (a. 862) : die quo ... in negni fastigio consecnati et<br />

-ati sumus. c) expression -unis tex : ARBO FLOR. can.<br />

col. 478c -atus tex ab omnibus subditis fidem sibi<br />

sacramento exigit. 2) une reine : URBAN. II epist. 27<br />

coi. 3108 (a. 1089) : tu quoque tuique successores, qui<br />

eiusdem Sancti Remigii vice in Remensi ecclesia<br />

fungimini, ungendi negis et -andi sive regine, prima<br />

potestate fungamini.<br />

G) investir, installer au pouvoir (un laïque chargé de


729 ordirnim 730<br />

responsabilités administratives ou juridiques) : Con<br />

Crodt. p. 19 (a. 1108): episcopum vero aut comitem<br />

quem clerus et populus elegerit, -abc.<br />

H) ad militiam -are : armer chevalier: ACrA Pont. 7<br />

p. 9,23 (a. 1098) : quoniam in crastina die dominica<br />

debeo Ludovicum, regis lilium, armis miitaribus adornare<br />

et honorare et ad militiam promovere et -are (cf.<br />

LA?&n. Antui. epist. 44 col. 66*).<br />

1) conférer un caractère sacré: COD. Pray. 25 : in<br />

nomme Domini nostri Jesu sit signatum, -atum et<br />

sanctificatum hoc sacrificium.<br />

K) (au figuré) donner de la valeùr, élever : [vo epist.<br />

Sever. 6 p. 51,23 : hec [caritas] est que vitam -al, affectus<br />

inflammat, actus informat. BERNARD. consid. 1 8<br />

p. 404,3 : [consideratioj ... componit mores, vitam<br />

honestat et -aL NicoL. CLAa. epist. 56 col. 1651 B : littere<br />

ornant ... et -at inventio inventorem.<br />

ordinum sire ordino indécL u. ordo VIII G.

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!