SOCIEDADE BROTERIANA - Biblioteca Digital de Botânica ...
SOCIEDADE BROTERIANA - Biblioteca Digital de Botânica ...
SOCIEDADE BROTERIANA - Biblioteca Digital de Botânica ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
BOLETIM<br />
DA<br />
<strong>SOCIEDADE</strong> <strong>BROTERIANA</strong><br />
RED. —J. A. Henriques<br />
PROF. DE BOTANICA Ε DIRECTOR DO JARD. BOTANICO<br />
VII<br />
1889<br />
COIMBRA<br />
IMPRENSA.DA UNIVERSIDADE<br />
1889
UMA EXCURSÃO BOTANICA EM TRAZ OS MONTES<br />
por Joaquim <strong>de</strong> Mariz<br />
Para aproveitar o ensejo <strong>de</strong> reunir elementos novos <strong>de</strong> estudo sobre a<br />
flora da provincia <strong>de</strong> Traz os Montes, com o mais completo assentimento<br />
do director do Jardim Botânico o sr. dr. Julio Henriques me dirigi a<br />
Bragança no fim <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1888, para me incorporar na comitiva do<br />
Reverendo Bispo <strong>de</strong> Bragança (meu irmão), que <strong>de</strong>stinara o mez <strong>de</strong> junho<br />
seguinte a uma visita pastoral pelos districtos ecclesiasticos (arciprestados)<br />
<strong>de</strong> Miranda do Douro e <strong>de</strong> Vimioso.<br />
Pouco estudada ainda a flora transmonstana, circumstancia em gran<strong>de</strong><br />
parte <strong>de</strong>vida as difficulda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> viajar por paiz tão montanhoso e falto <strong>de</strong><br />
vias <strong>de</strong> communicação, offerecia-me particular attractivo a região indicada<br />
que apenas havia sido percorrida pelo con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Hoffmansegg no principio<br />
d'esté seculo, on<strong>de</strong> este botanico encontrou, bem como no resto da provincia,<br />
um vasto campo <strong>de</strong> observações curiosas.<br />
Tournefort e A. <strong>de</strong> Jussieu também visitaram a provincia <strong>de</strong> Traz os<br />
Montes, mas são pouco conhecidos os resultados da sua passagem por alli ;<br />
Tournefort indica na sua Topographia botanica 1<br />
algumas plantas colhidas<br />
em uma pequena parte da região transmontana, quando em 1689 veiu a<br />
Portugal, na sua passagem da provincia do Douro para a Beira Alta,<br />
vindo <strong>de</strong> Amarante pelas proximida<strong>de</strong>s da serra do Marão até Lamego,<br />
d'on<strong>de</strong> seguiu para a Guarda e serra da Estrella. É por isso que o<br />
1<br />
Manuscripto aulograplio com que Mr. G. Roumeguère presenteou o Jardim Botânico<br />
da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Coimbra.
prof. Link, affirma na sua Viagem em Portugal que Tournefort observou<br />
esta provincia.<br />
A vegetação espontânea <strong>de</strong> Traz os Montes é actualmente melhor<br />
conhecida em consequência das successivas herborisaçòes ultimamente levadas<br />
a effeito, em différentes pontos d'aquelle terrilorio pelo srs. dr. Paulino<br />
d'OIiveira, Α. X. Pereira Coutinho, E. Schmitz, dr. J. Henriques, J.<br />
A. Ochôa, Α. Moller, etc. Os elementos colligidos por todos estes excursionistas<br />
tém sido archivados no Boletim da Socieda<strong>de</strong> Broteriana, e a elles<br />
juntarei agora a enumeração das espécies vegetaes <strong>de</strong> que colhi exemplares<br />
durante a viagem que faz o objecto <strong>de</strong>ste relatório, bem como os que<br />
colleccionei em outro percurso que fiz pelos arredores <strong>de</strong> Moncorvo e <strong>de</strong><br />
Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta em maio <strong>de</strong> 1887.<br />
1<br />
De Bragança a Miranda do Douro<br />
Sahimos <strong>de</strong> Bragança na manhã do dia 2 <strong>de</strong> junho, seguindo a cavallo<br />
pela estrada <strong>de</strong> macadam que atravessa o Sabor a dois kilometros d'esta<br />
cida<strong>de</strong> sobre uma ponte <strong>de</strong> pedra d'um só arco, e que costeia <strong>de</strong>pois, por<br />
alguns kilometros, a margem esquerda d'esté rio. D'um e doutro lado da<br />
estrada corpulentas giestas (Sarolhamnus eriocarpus Bss. Reut.) embellezavam<br />
com as suas flores amarellas o caminho que seguiamos, <strong>de</strong>ixando<br />
entrever, pela <strong>de</strong>nsa ramada, bem cultivadas proprieda<strong>de</strong>s com as suas alvas<br />
habitações, algumas vinhas e frescos lameiros, e n'uma ou noutra encosta<br />
pequenos pinhaes do pinheiro bravo [Pinus Pinaster Ait. var. α.) arvore<br />
rara em Traz os Montes.<br />
A quatro kilometros passámos ao lado da povoação <strong>de</strong> Gimon<strong>de</strong>, cercada<br />
<strong>de</strong> boas searas e <strong>de</strong> vinhas, e pittorescamenlerecostada na margem esquerda<br />
do Sabor, perto da confluência das ribeiras da Egreja e <strong>de</strong> Rio d'Onor.<br />
Formosos ulmeiros (Ulmus campeslris L.) orlam as bordas das correntes<br />
que alli se juntam, gosandose uma agradável prespectiva do centro da<br />
ponte, recentemente construida, que atravessa a primeira ribeira um pouco<br />
abaixo da velha ponte que ainda se vê meio occulta peloarvoredo.<br />
D'aqui a estrada sobe sempre até pouca distancia <strong>de</strong> Milhão, <strong>de</strong>screvendo<br />
gran<strong>de</strong>s curvaturas e acompanhada em gran<strong>de</strong> extensão pelo rio<br />
Sabor, que também por sua vez se torce em caprichosas voltas e seguidos<br />
zigzags encaixado em suas escarpadas margens <strong>de</strong> schisto. A vegetação é
5<br />
fraca ; a esteva (Cistus ladaniferus L.) cobre os cabeços incultos <strong>de</strong> mistura<br />
com enfezadas carvalheiras (Quercus Lusilanica Lam. ß. alpeslris Bss.), o<br />
helleboro {Helleborus foetidus L.} apparece nos barrancos já meio resequido,<br />
e por entre as fendas das pedras sahem tufos do Dorycnium suffruiicosum<br />
Vill. e do Rumex induratus Bss. e Reut.<br />
N'um ponto já bastante elevado da serra <strong>de</strong> Milhão, que a estrada<br />
<strong>de</strong> macadam vai contornando e alli termina, <strong>de</strong>sprega-se um panorama<br />
vasto. Para o norte eleva-se a serra da Cenabria, uma das ramificações<br />
dos Pyreneus asturianos, ainda sulcada por alvos filões <strong>de</strong> neve, e um<br />
pouco a noroeste contorna-se a serra <strong>de</strong> Montesinho com o seu caracteristico<br />
tom escuro ; ao poente enxerga-se a cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Bragança assente<br />
em uma leve <strong>de</strong>pressão da planura, <strong>de</strong>spovoada <strong>de</strong> arvoredo e dominada<br />
pelo seu Castello quandrangular, mais ao longe divisam-se a serra <strong>de</strong><br />
Rebordâos e as ultimas saliências da serra <strong>de</strong> Nogueira ; para leste prolongam-se<br />
os ramos montanhosos que <strong>de</strong>scem da Cenabria por terreno<br />
bespanhol e vem formar as serras <strong>de</strong> Avelanoso e'<strong>de</strong> Angueira.<br />
Tendo <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r alli a estrada <strong>de</strong> macadam, á qual já se tinham affeiçoado<br />
as nossas cavalgaduras, seguimos, alravez <strong>de</strong> searas <strong>de</strong> centeio e <strong>de</strong><br />
cevada com raras sobreiras plantadas <strong>de</strong> permeio, um caminho tosco e mal<br />
gradado, amostra do que havia <strong>de</strong> servir <strong>de</strong> trilho durante a nossa longa<br />
digressão, e que é commum em toda a provincia.<br />
D'ahi a pouco entravamos em Milhão, on<strong>de</strong> <strong>de</strong>scançámos alguns momentos<br />
da violência da subida e da intensida<strong>de</strong> do calor que se <strong>de</strong>senvolvera.<br />
Esta pequena al<strong>de</strong>ia, atravessada por um ribeiro que a torna muito amena,<br />
é cercada <strong>de</strong> bons lameiros, hortas e algumas vinhas ; os ulmeiros ou negrilhos<br />
que orlam o ribeiro junto da povoação attingem gran<strong>de</strong> altura; no<br />
topo d'um d'elles a cegonha (Ciconia alba) linha fabricado o seu enorme<br />
ninho. A fonte <strong>de</strong> uso do povo, collocada em sitio muito pittoresco. é<br />
levemente sulphurosa.<br />
D'aqui até Rio Frio o caminho, ora elevando-se até á altitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> 818 m<br />
ora <strong>de</strong>scendo, segue por extensos prados la<strong>de</strong>ados <strong>de</strong> esteva, fraco e quasi<br />
exclusivo combustivel que, possuem aquelles povos, por entre a qual o<br />
Aspho<strong>de</strong>lus albus W, eleva a sim aprumada haste ; a sudoeste d'esta al<strong>de</strong>ia<br />
corre o pequeno ribeiro <strong>de</strong> Rio Frio, em cuja bacia existem bons lameiros<br />
e campos férteis e on<strong>de</strong> as encostas dos montes são revestidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>nso<br />
arvoredo. Proseguindo por entre extensos tractos <strong>de</strong> centeio chegámos em<br />
breve a Outeiro.<br />
A serra <strong>de</strong> Castanheira, prolongando-se <strong>de</strong> sul a norte, offerece différentes<br />
elevações mais ou menos notáveis em Penas Roias, Aigoso, Campo<br />
<strong>de</strong> Viboras, etc. ; a antiga villa <strong>de</strong> Outeiro está assente na base <strong>de</strong> uma<br />
d'essas elevações, que apresenta a forma cónica muito regular, coroando-lhe<br />
o vértice as minas <strong>de</strong> um caslello na altitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> 789 metros. O povo está
6<br />
dividido em três bairros ; no bairro central assenta majestosamente a egreja<br />
do Santo Christo, bella construcção do seculo passado com fachada <strong>de</strong><br />
granito e alvenaria, la<strong>de</strong>ada por duas torres <strong>de</strong> forma quadrangular e<br />
revestida interiormente <strong>de</strong> magnifica obra <strong>de</strong> talha dourada.<br />
• Pinho Leal no seu Portugal antigo e mo<strong>de</strong>rno confun<strong>de</strong> esta povoação<br />
com a freguezia <strong>de</strong> Quintanilha, e o templo do Santo Christo com a capella<br />
da Senhora da Ribeira, que está perto d'esta al<strong>de</strong>ia e d'uma ribeira que<br />
um pouco abaixo se mette no rio Maças.<br />
Quando passávamos pela povoação <strong>de</strong> Outeiro era bello o panorama que<br />
se <strong>de</strong>senvolvia á nossa esquerda. No primeiro plano frondosos ulmeiros e<br />
freixos, plantados em espaçoso largo, <strong>de</strong>stacavam do frontispicio do templo;<br />
em torno, as casas humil<strong>de</strong>s do povo cspalhavamse pelo massiço da vegetação;<br />
nas vertentes do monte as cearas amadurecidas alouravamse mais<br />
intensamente pelo tom que lhe imprimia o sol já a mais <strong>de</strong> très quartos<br />
do seu curso; e lá no alto o castello <strong>de</strong>smantellado, com os pannos das<br />
suas muralhas meio abatidos, e cobertos <strong>de</strong> hora e <strong>de</strong> outras plantas parasitas,<br />
rematavam este quadro muito digno <strong>de</strong> ser reproduzido.<br />
De Outeiro seguimos para o sueste por terreno quasi sempre <strong>de</strong> charneca,<br />
encontrando por entre a esteva a Euphorbia Broteri Dav. que é a<br />
E. Myrsiniles da Fl. Lusitanica do dr. Brotero ; <strong>de</strong>ixámos ao sul a povoação<br />
<strong>de</strong> Argozello, e em direcção a Pinello encaminhámonos para o rio Maçãs.<br />
Este rio, que divi<strong>de</strong> por algumas léguas a raia, já n'este ponto se apresenta<br />
comprimido entre dois altos contrafortes <strong>de</strong> rocha schistose ; no fundo<br />
resaltava com ruido a agua, cahindo <strong>de</strong> um assu<strong>de</strong> que lhe embargava a<br />
corrente. As duas margens muito acci<strong>de</strong>ntadas e pedregosas, que <strong>de</strong>sciamos<br />
a custo, nuas <strong>de</strong> arvoredo e ligadas ao fundo da rampa por uma velha ponte<br />
<strong>de</strong> pedra <strong>de</strong> arcos ogivaes, esboçado tudo pelas meias tintas do crepúsculo<br />
da tar<strong>de</strong>, tornavam muito melancólico o local, já <strong>de</strong> si selvático, que iamos<br />
percorrendo.<br />
Atravessada a ponte e subindo pela outra encosta, do alto da qual<br />
avistámos a povoação <strong>de</strong> Argozello assente em elevada planura, continuou<br />
à apparecer a Euphorbia já citada, á beira do caminho e junto dos terrenos<br />
cultivados. D'ahi a pouco entravamos em Pinello fatigados d'uma jornada<br />
<strong>de</strong> vinte e sete kilometros, e ahi passámos a noite.<br />
Pinello era antigamente uma villa, hoje é pobre al<strong>de</strong>ia situada perto da<br />
raia. Ainda conserva uma egreja matriz muito regular e algumas casas <strong>de</strong><br />
boa apparencia. Principiei no dia seguinte os meus trabalhos <strong>de</strong> herborisação<br />
colhendo nos terrenos que ro<strong>de</strong>iam o povo o Daucus Durieua Lge.,<br />
o Polygonum Convolvulus L., o Lamium amplexicaule L., a Viola tricolor h.<br />
β. segetalis Jord. e outras plantas.<br />
Nos dias seguintes, 4 e 5 <strong>de</strong> junho, passámos por Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s e<br />
Avelanoso assentes nos limites da serra <strong>de</strong> Angueira que se esten<strong>de</strong> pela<br />
t
7<br />
raia <strong>de</strong> nascente a poente com perto <strong>de</strong> 950 metros <strong>de</strong> altura, e cujas<br />
ramificações tomam junto d'estas al<strong>de</strong>ias os nomes <strong>de</strong> serras das Navalhas<br />
e da Mó. Pequenos regatos, que vão <strong>de</strong>saguar na ribeira <strong>de</strong> Angueira,<br />
orlados <strong>de</strong> negrilhos e <strong>de</strong> choupos (Populus nigra L.) fertilisam estas<br />
povoações on<strong>de</strong> vi boas hortas e lameiros. A parte estas insignificantes<br />
superficies cultivadas, gran<strong>de</strong>s tractos <strong>de</strong> terreno se prolongam, <strong>de</strong> charneca<br />
inculta, on<strong>de</strong> predomina a esteva. Nos sitios húmidos vi a Calepina Cortini<br />
Desv., o Omithopus perpusillus L., o Geum urbanum L. e o Galium<br />
<strong>de</strong>bile Desv., em terrenos mais seccos colhi o Geranium pyrenaicum L.,<br />
espécie nova para a nossa flora, o A<strong>de</strong>nocarpus inteitnedius DC. e outras<br />
espécies interessantes.<br />
Em seguida <strong>de</strong>scemos ao sul para Angûeira; pesadas nuvens <strong>de</strong> trovoada,<br />
que ameaçavam a cada momento converter-se em aguaceiro, nos obrigaram<br />
a apressar o passo. Nos terrenos incultos á beira do caminho crescia em<br />
abundância o Planiago acanlhophylla Decsne , a Lavandula pedtmculata<br />
Cav. com a sua varieda<strong>de</strong> paliem Lge., o Verbascum virgatum With., o<br />
Elymus Caput Medusae L. graminea que Tournefort julgou privativa do<br />
nosso paiz, mas que existe espalhada por toda a Europa austral. A al<strong>de</strong>ia<br />
<strong>de</strong> Angueira está assente na aba <strong>de</strong> um dos braços da serra do mesmo<br />
nome em encosta risonha, na margem d'uma das muitas curvas que n'estas<br />
immediações <strong>de</strong>screve a ribeira <strong>de</strong> Angueira, indo as ultimas casas quasi<br />
tocar a beira da agua. N'este ponto ainda a ribeira se não acha apertada por<br />
altas muralhas escarpadas, como é a feição caracteristica dos cursos d'agua<br />
n'esta provincia; mas corre <strong>de</strong>safogada entre margens quasi planas que<br />
produzem trigo, feno, batata e boas hortas. Nas suas curvas junta vários<br />
ribeiros, e cria muito, bom peixe, distinguindo-se a excellente enguia que<br />
lhe <strong>de</strong>u o nome.<br />
Para que Traz os Montes não tivesse <strong>de</strong> todo inveja á provincia do<br />
Minho sua visinha, apparecem em différentes pontos, umas soluções <strong>de</strong><br />
continuida<strong>de</strong> á sua re<strong>de</strong> complicada<strong>de</strong> montes, que lhe amenisam o aspecto<br />
geralmente triste. É assim que os férteis campos da Villariça e <strong>de</strong> Miran<strong>de</strong>lla,<br />
nos valles do Sabor e do Tua, a formosa veiga <strong>de</strong> Chaves, junto á<br />
villa d'esté nome na margem esquerda do Tâmega, e em pequeno ponto o<br />
ameno valle <strong>de</strong> Angueira até S. Joanico, cortam pela sua frescura e belleza<br />
as asperezas montuosas e.a monotonia das fragas alcantiladas que por<br />
toda a parte se encontram.<br />
Ao terminar as fadigas <strong>de</strong> exploração botanica por um cálido dia <strong>de</strong><br />
junho, <strong>de</strong>pois <strong>de</strong> ter percorrido as margens do Angueira orladas <strong>de</strong> formosas<br />
amieiras (Alnus glutinosa Gàrtn.), on<strong>de</strong> se me <strong>de</strong>parou um viçoso<br />
exemplar por florir do Aconitum Nàpellus L., e <strong>de</strong> ter atravessado os outeiros<br />
em frente da povoação revestidos d'uma cobertura <strong>de</strong>nsa do carvalho<br />
negral (Quercus Tozza Bosc), on<strong>de</strong> colhi o Galium vcrnum Scop., a
8<br />
Triquera arvensis Schrad., a ' Ârmeria Ion gearistata Bss. et. Reut., o Anihericum<br />
Liliago L. novo para a nossa flora, e outias plantas, ao cahir da<br />
tar<strong>de</strong> e sentado á borda da ribeira, ahi passei um dos mais agradáveis<br />
momentos que me foi dado experimentar durante esta excursão. As nuvens<br />
sulphureas <strong>de</strong> trovoada imminente tinham-se dissipado ; uma corrente <strong>de</strong><br />
ar fresco, retemperando a atmosphera abafadiça, imprimia leves ondulações<br />
na superficie da agua e agitava brandamente a folhagem dos altos ulmeiros<br />
e copados choupos das margens; a ribeira murmurava passando pelos toscos<br />
pilares d'uma ponte rústica, e a distancia, na outra margem, uma espécie<br />
<strong>de</strong> sapo [Alytes obstetricans) juntava o seu cgnto monótono e compassado<br />
a estas harmonias vespertinas.<br />
No dia seguinte dirigimo-nos para S Martinho, situada seis kilometros<br />
a nor<strong>de</strong>ste e a montante <strong>de</strong> Angueira. Os terrenos schistosos continuam a<br />
mostrar-se, e algumas plantações <strong>de</strong> vinhas e terras <strong>de</strong> centeio suavisam a<br />
monotonia da vegetação do Quercus Tozza Bosc. No baldio colhi a Cornicina<br />
Loeflingii Bss.<br />
S. Martinho assenta lambem numa encosta formada pelos primeiros<br />
contrafortes da serra <strong>de</strong> Angueira. É povoação muito antiga, on<strong>de</strong> ha vestigios<br />
<strong>de</strong> fortificações mouriscas, cruzeiros <strong>de</strong> granito e outros padrões<br />
commemorativos <strong>de</strong> feitos cavalleirosos. A pouca distancia da al<strong>de</strong>ia existe,<br />
uma mina <strong>de</strong> estanho. Eram duas as concessões, chamadas dos cabeços<br />
do Co<strong>de</strong>co e dos Raposos. As rochas que se encontram em S. Martinho<br />
d'Angueira e nos arredores são exclusivamente schistosas pertencentes á.<br />
formação siluriana (camada media); foram n'estes schistos <strong>de</strong> natureza<br />
metamorphica, talquosa e amphibolica que se encetaram as explorações-do<br />
estanho em 1854. Não era <strong>de</strong> difficil extracção porque os filões, todos<br />
quasi verticaes com uma potencia <strong>de</strong> 50 a 60 cent., e muito approximados<br />
uns dos outros, um só poço os atacava. Não era também necessário attingir<br />
uma gran<strong>de</strong> profundida<strong>de</strong>, porque a principal riqueza do estanho estava<br />
nos afloramentos. A dificulda<strong>de</strong> dos transportes talvez contribuisse para<br />
se abandonar a exploração até 1864, para tornar a reviver, mas sem<br />
gran<strong>de</strong>s resultados, <strong>de</strong>pois d'esta data.<br />
Na noite da nossa chegada a S. Martinho fomos agradavelmente surprehendidos<br />
por um divertimento peculiar dos povos miran<strong>de</strong>zes em<br />
occasiões <strong>de</strong>. festa. Consiste elle na dança chamada dos palótes ou palitos,<br />
na qual oito ou <strong>de</strong>z moços robustos, armados <strong>de</strong> pequenos bastões <strong>de</strong><br />
ma<strong>de</strong>ira, e postos em duas alas, esperam o momento em que a tradiccional<br />
gaita <strong>de</strong> folle e o tamboril dêem o signal para começar o jogo ; então<br />
todos se põem em movimento, e em rigoroso compasso cruzam-se, voltam-se,<br />
abaixam-se, saltam, batendo sempre nos próprios bastões e nos dos companheiros<br />
que lhes ficam em frente ou ao lado. As marcas ou laços são<br />
muito variados, ostentando-se n'elles a pericia e ligeireza dos jogadores,
9<br />
Infeliz do que não se furta ou não apara a tempo o golpe do parceiro,<br />
porque na face ou na cabeça lhe fica o signal do sen <strong>de</strong>scuido. Na occasiào<br />
a que me refiro, a dança dos palitos foi executada magistralmente â dubia<br />
luz <strong>de</strong> uma fogueira, que projectava no terreno, em caprichosos re<strong>de</strong>moinhos,<br />
as sombras movediças dos executantes..<br />
Aqui são ainda. pittorescas as margens do Angueira ; o seu curso é<br />
cortado por numerosos pontões rústicos, alguns meio arruinados, e por<br />
assudés que conduzem a azenhas assentes mesmo a beira da corrente,<br />
on<strong>de</strong> vi em flor a Alisma Plánlago L. e uma varieda<strong>de</strong> do Ranunculus<br />
pellatus Sehr. Nos remansos, da agua appareciam ilhotas da Callitriche<br />
stagnalis Scop. Proximo do povo enormes penedos, revestidos <strong>de</strong> fetos<br />
(Cyslopleris fragilis Brhd. e Âsplenium lanceolalum Huds.), <strong>de</strong> crassulaceas<br />
[Sedum hirsutum All. e S. brevifolium DC.) e outras plantas, acasteliamse<br />
caprichosamente, parecendo faltar ás leis do equilibrio, e dão á paizagem<br />
um tom muito original e agradável á vista.<br />
A forma do Aconitum Napellus L. <strong>de</strong>scripta pelo sr. G. Rouy em o Naturaliste*<br />
foi pela primeira vez <strong>de</strong>scoberta em 1854 proximo <strong>de</strong> S. Martinho<br />
á borda da ribeira <strong>de</strong> Angueira, pelo sr. Ε. Schmitz, engenheiro <strong>de</strong><br />
minas e distincto botanico. Tendo eu tido occasião <strong>de</strong> ver alguns exemplares<br />
completos d'esta interessante planta, <strong>de</strong>pois que publiquei no Boletim<br />
da Soe. Broteriana 2<br />
um pequeno trabalho sobre a familia das<br />
Ranunculnceas portuguezas, aproveito este ensejo para confirmar a opinião<br />
do sr. G. Rouy <strong>de</strong> que o Aconitum das margens do Angueira não pertence<br />
ao typo especifico do A. paniculalum Lam., como é citado no Catalogo<br />
methodico do sr. Carlos Machado 3<br />
, apesar <strong>de</strong> se lhe approximar pela<br />
forma ramosa do caule e disposição em panicula das flores, mas constitue<br />
uma subespécie do A. Napellus L. do qual reúne os principaes caracteres.<br />
O sr. M. Willkomm 4<br />
não tendo elementos <strong>de</strong> comparação para os specimens<br />
do chamado A. paniculalum <strong>de</strong> Castella Velha, da Catalunha e<br />
das Astúrias, e não se tendo encontrado esta espécie nos Pyreneus francezes,<br />
já tinha posto em duvida que elles pu<strong>de</strong>ssem pertencer ao A. paniculalum<br />
Lam., parecendolhe <strong>de</strong>verem antes filiarse a uma forma ramosa<br />
do A. Napellus L. Esta opinião está perfeitamente <strong>de</strong> accôrdo com o parecer<br />
do sr. Rouy, e como é possivel que se trate d'uma única forma da mesma<br />
espécie em Portugal e na Hespanha (pelo menos nas Astúrias), po<strong>de</strong>ndo<br />
além d'isso eu certificar que o Aconito das margens do Angueira habita<br />
também na porção hespanhola da mesma ribeira (arredores <strong>de</strong> Alcanices),<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
Le Naturaliste, journal <strong>de</strong> botanique, G. mc<br />
ann., p. 405.<br />
Boletim da Soc. Broteriana, IV, p. Ill,<br />
Jornal <strong>de</strong> Sciencias math., phys. e naturaes, 1867, II, p. 124,<br />
Prodr. FL Hispanicae, III, p. 974.
10<br />
concluo que não me parece subespécie nova o Aconitum^Lusitanicum do<br />
sr. Rouy, por isso que o sr. Willkomm fora o primeiro a notar-lhe os caracteres<br />
mais salientes que o affastam da espécie typo, e em virtu<strong>de</strong> dos<br />
quaes acho mais apropriado o chamar-se-lhe Aconitum ramosum Wlç.<br />
Entre varias espécies botanicas que colhi em S. Martinho d'Angueira<br />
aponto o Sisymbrium Sophia L. e a Roripa Pyrenaica Spach como as mais<br />
interessantes.<br />
Continuando a nossa digressão, dirigimo-nos para Constantim, passando<br />
pela serra <strong>de</strong> Sicouro on<strong>de</strong> assenta a povoação do mesmo nome junto da<br />
raia hespanhola. O caminho eleva-se constantemente <strong>de</strong> S. Martinho para<br />
o nor<strong>de</strong>ste até á altitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> novecentos e tantos metros, esten<strong>de</strong>ndo-se em<br />
gran<strong>de</strong>s esplanadas por on<strong>de</strong> a vista se dilata para largos horizontes <strong>de</strong><br />
Portugal e Hespanha. A capei-la da Senhora da Luz la assenta n'um morro<br />
elevado entre os dois paizes. O terreno é quasi sem vegetação, crescendo<br />
apenas aqui e acolá enfezados exemplares do carvalho negral. De Sicouro,<br />
cuja povoação atravessámos, <strong>de</strong>sce-se um pouco para Constantim on<strong>de</strong><br />
tencionávamos passar a noite <strong>de</strong> 7 para 8, tendo percorrido oito kilometros<br />
<strong>de</strong> áspera serrania.<br />
Quando entravamos em Constantim começou <strong>de</strong> nos açoutar uma ventania<br />
muito fria e violenta, que <strong>de</strong>pois se resolveu em forte aguaceiro.<br />
Contra a nossa espectativa, o mez <strong>de</strong> junho, que costuma ser n'estes<br />
paizes já bastante quente, principiava mol, e ameaçava prolongar a estação<br />
invernosa.<br />
Por insufficientemente reparado e bastante velho o pobre albergue que<br />
nos fora <strong>de</strong>stinado n'aquella al<strong>de</strong>ia, situada a gran<strong>de</strong> altitu<strong>de</strong>, sentimos por<br />
toda a noite os rigores do temporal, não permittindo que <strong>de</strong>scançassemos<br />
das fadigas da jornada. Transido <strong>de</strong> frio, porque o vento e a chuva penetravam<br />
pelas fendas do telhado e das janellas, promovi logo pela manhã,<br />
com a agitação do corpo, o calórico qué a falta <strong>de</strong> commodida<strong>de</strong> durante a<br />
noite se negou a dar-nos, principiando a herborisar em torno da povoação.<br />
Por entre as moitas <strong>de</strong> carvalheiras, que limitam um extenso arrelvado<br />
que serve para pastagens, colhi a Calaminlha alpina Bth., o Trifolium<br />
medium L., a Barbarea intermedia Bor., o Thesium divaricatum A. DC,<br />
a Genista micrantha Ort. que pouco diffère da Genista Broteri Poir., o<br />
Halimium umbellalum Spach a. vulgare Wk. e outras plantas.<br />
Tendo <strong>de</strong> tar<strong>de</strong> cessado o vento, seguimos pelo baldio, on<strong>de</strong> cresciam<br />
rasteiros exemplares do tomilho {Thymus Zygis L. a. gracilis Bss.), em<br />
direcção a Para<strong>de</strong>lla, situada a uma altitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> 800 metros. Esta al<strong>de</strong>ia<br />
é notável pela circumstancia <strong>de</strong> ser a povoação mais oriental <strong>de</strong> Portugal.<br />
Aqui, bem como nas al<strong>de</strong>ias visinhas, falla-se um dialecto que é um mixto<br />
do portuguez e do leonez, e que o linguista o sr. Leite <strong>de</strong> Vasconcellos<br />
veiu <strong>de</strong> propósito estudar, <strong>de</strong>signando-o por dialecto miran<strong>de</strong>z.
11<br />
Para<strong>de</strong>lla é um povo pequeno, mas eslá risonhamente situado entre<br />
terrenos productivos e que os naturaes agricultam bem. Nos lameiros,<br />
constituidos quasi exclusivamente <strong>de</strong> gramineas, cresce o Cynosurus cristalus<br />
L. com o Rhinanlhus minor Ehrh., o Juncus squarrosus L., a<br />
Orchis coriophora L. e a Myosotis lutea Pers. Á beira dos caminhos vi<br />
pequenas moitas da Rosa Pouzini Traft., espécie nova para a nossa flora,<br />
e uma forma da Armeria eriophylla Wk. que o sr. J. Daveau, em seu<br />
interessante trabalho sobre as Plumbagineàs portuguezas' 1<br />
teve a <strong>de</strong>ferência,<br />
que d'aqui lhe agra<strong>de</strong>ço, <strong>de</strong> <strong>de</strong>signar pelo meu appellido. Chegando<br />
á raia, no vértice do angulo mais oriental do paiz, junto d'um dos marcos<br />
divisórios dos dois reinos, colhi o Sedum An<strong>de</strong>gavense DC. que pela primeira<br />
vez fora visto em Portugal pelo mesmo sr. Daveau nas Ilhas Bérlengas.<br />
Depois <strong>de</strong> termos percorrido ao norte as povoações da raia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Avelanoso<br />
até ao extremo leste, on<strong>de</strong> as ribas escarpadas do Douro começam<br />
a offerecer ao paiz um limite natural, internâmonos um pouco para o<br />
interior. Continuámos pois o nosso itenerario, dirigindonos ao sudoeste<br />
para Iffanes on<strong>de</strong> existem extensos prados. Era hello o espectáculo d'esta<br />
gran<strong>de</strong> superficie ver<strong>de</strong>jante, cortada em différentes pontos por pequenos<br />
regatos e limitada por emmaranhadas moitas do carvalho negral, coberta<br />
<strong>de</strong> innumeras cabeças <strong>de</strong> gado pastando. Como é sabido, a creação <strong>de</strong><br />
gados constitue um gran<strong>de</strong> elemento <strong>de</strong> riqueza da provincia <strong>de</strong> Traz os<br />
Montes, com especialida<strong>de</strong> dos povos miran<strong>de</strong>nses, para o que são naturalmente<br />
aptos pela sua indole pacifica e muito apego ao solo natal. Existe<br />
mesmo aqui uma raça especial <strong>de</strong> boi transmontano chamada raça miran<strong>de</strong>za,<br />
que é muito apreciável pela sua robustez e vigor no serviço Os<br />
animaes que a constituem são pouco corpulentos, tôm a cabeça pequena,<br />
os chifres curtos e ponteagudos e o pello castanho ; as vaccas dão muito<br />
leite e dë excellente qualida<strong>de</strong>.<br />
Na porção mais húmida do prado, a que me refiro, colhi aAlisma ranunculoi<strong>de</strong>s<br />
L., a Glyceria plicata Fr. ß. spicata Lge., o Carum verticillalum<br />
Koch, o Heleacharis multiculmis Dietr., e por entre a ramada dos carvalhos<br />
rasteiros a Vicia onobrychioi<strong>de</strong>s L., a V. tenuifolia Rlh., a Trichera arvensis<br />
Schrad, o Plantago acanthophylla Dcsne., o Trifolium striatum L. α.,<br />
ο Carduus Gayanus Dur. e outras, plantas.<br />
A povoação <strong>de</strong>. Iffanes assenta no extremo d'esta vasta esplanada, com<br />
as casas dispostas em pequenos agrupamentos, separados uns dos outros<br />
por fileiras <strong>de</strong> ulmeiros, freixos e amoreiras (Morus alba L. e M. nigra L.),<br />
sustentando não ha muito aqui, esta ultima arvore, a industria da creação<br />
do sirgo, hoje abandonada em quasi toda a provincia,<br />
Boletim da Soe. Broteriana, VI, p. 174.
12<br />
Seguindo ao nor<strong>de</strong>ste dirigimo-nos, na tar<strong>de</strong> do dia 10, para a Povoa,<br />
on<strong>de</strong> também existem bons prados para pastagens e alguns terrenos arroteados<br />
para cultura, cercados <strong>de</strong> extensas charnecas. A pedra empregada<br />
nas construrções <strong>de</strong> casas, fonte, cruzeiro, etc., é o granito, que ja n'estas<br />
immediações principia a apparecer. Efectivamente <strong>de</strong>ixando S. Martinho<br />
d'Angueira, e aproximando-nos do Douro pela estrada <strong>de</strong> Miranda, os<br />
schistos passam a verda<strong>de</strong>iros micaschislos que sào atravessados por camadas<br />
graniticas dirigidas <strong>de</strong> nor<strong>de</strong>ste a sudoeste. Este granito <strong>de</strong> grossas granulações,<br />
chamado porphyroi<strong>de</strong>, corta por sua vez outro granito <strong>de</strong> granulações<br />
finas que se encrava na estratificação dos micaschistos. Esta disposição<br />
das rochas segue pela linha do Douro em gran<strong>de</strong> extensão e apparece<br />
também differentemente combinada em outros pontos da provincia.<br />
O facto <strong>de</strong> serem as rochas schistosas, que na provincia <strong>de</strong> Traz os<br />
Montes prepon<strong>de</strong>ram sobre as outras, atravessadas em muitos logares pelo<br />
granito e por numerosas erupções dioriticas dá, até certo ponto, a explicação<br />
das gran<strong>de</strong>s irregularida<strong>de</strong>s no relevo do seu solo, e como consequência<br />
final, das suas variadas aptidões para todas as culturas. É esta<br />
proposição confirmada pelos óptimos resultados dos arroteamentos, com<br />
especialida<strong>de</strong> nos pontos on<strong>de</strong> a agua ou a humida<strong>de</strong> não escasseiam, e<br />
pelos frequentes exemplos <strong>de</strong> arvores dispersas, ás vezes <strong>de</strong> dimensões<br />
colossaes, ou agrupadas em pequenas mattas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> os pontos mais baixos<br />
até ás mais altas cumiadas. Isto dá a conhecer que esta provincia, na qual<br />
se tem calculado em 7:500 kilometros quadrados a porção do seu solo<br />
<strong>de</strong>saproveitado 1<br />
, teria attingido mais elevado grau <strong>de</strong> impôttancia agricola,<br />
se este ramo <strong>de</strong> industria tivesse sido o que entre nós <strong>de</strong>via ser.<br />
A uns quatro kilometros da Povoa, no topo d'um elevado serro, assenta<br />
um templo <strong>de</strong>dicado ά Senhora <strong>de</strong> Nazo, a que estão ligadas varias lendas,<br />
e on<strong>de</strong> ha romarias muito concorridas. Não é exacto o que diz o Santuário<br />
Mariano : <strong>de</strong> ser o pavimento da egreja formado <strong>de</strong> uma calçada <strong>de</strong> ossos<br />
e pedras artisticamente combinadas.<br />
Nos cabeços incultos para o poente d'esta al<strong>de</strong>ia vi em gran<strong>de</strong> abundância<br />
a Genista Hislrix a. glabra Lge. e a <strong>Digital</strong>is Thapsi L., e junto dos<br />
caminhos colhi a Malva Tourneforliana L , a Armeria langearisláta Bss.<br />
Beut., o Alyssum hispidum Lose. Pard. e outras espécies.<br />
Voltando ao sueste e seguindo o caminho <strong>de</strong> Miranda, la<strong>de</strong>ado por<br />
terrenos quasi sem cultura povoados em gran<strong>de</strong> extensão pela Andryala<br />
coronopifolia Hffgg. Lk., pela Macrochlaa arenaria Kth., apparecendo aqui<br />
e além por entre as pedras alguns exemplares do Anarrhinum bellidifolium<br />
Desf., do Crepis virens L. β. runciuata Bisch., chegámos ao anoitecer do<br />
dia ! 1 a Malhadas.<br />
ι C. Ribeiro e N. Delgado—Relatório acerca da arborisação geral do paiz, Lisboa, 1868.
13<br />
Este povo está assente em uma pequena encosta sobranceira a terrenos<br />
férteis ; é abundante <strong>de</strong> aguas e tem bons lameiros separados por fileiras<br />
<strong>de</strong> corpulentos choupos (Populus nigra L.), on<strong>de</strong> crescem a Genista micrantha<br />
Ort., a Arenaria leptoclados Guss., o Bunium ßexuosum Brot., etc.<br />
por entre o massiço do Lolium perenne L. e d'outras gramineas. Vi também,<br />
proximo d'esta al<strong>de</strong>ia, uma forma curiosa da Popaver Rhoeas L. <strong>de</strong> folhas<br />
muito divididas, e o Galium pe<strong>de</strong>montanum All. que fora colhido pelo<br />
cön<strong>de</strong> <strong>de</strong> Hoffmansegg nos arredores <strong>de</strong> Miranda sob o nome <strong>de</strong> Galium<br />
chloranthum.<br />
Deixando Malhadas, seguimos para Miranda na tar<strong>de</strong> do dia seguinte,<br />
12 <strong>de</strong> junho, por uma estrada macadamisada, que muito nos surprehen<strong>de</strong>u<br />
<strong>de</strong> encontrar alli, por estarmos já <strong>de</strong>sacostumados <strong>de</strong> as percorrer; até nos<br />
tinha esquecido que taes estradas existiam !<br />
Percorridos os seis kilometros da estrada, e atravessando em boa ponte<br />
<strong>de</strong> pedra o rio Fresno que perto da cida<strong>de</strong> corre sobre o seu leito <strong>de</strong><br />
granito, entrámos em Miranda, sendo-nos obsequiosamente concedida pelos<br />
seus habitantes uma excellente hospedagem.<br />
II<br />
De Miranda do Douro a Vimioso<br />
Diz o prof. Link em sua Viagem em Portugal* que «Miranda do Douro<br />
é um miserável lagar contendo cerca <strong>de</strong> 200 fogos . . . e que <strong>de</strong>pois dã<br />
guerra <strong>de</strong> 1762 não apresenta mais que uma accumulação <strong>de</strong> ruinas».<br />
Sem ser completamente verda<strong>de</strong>ira esta asserção do illustre naturalista<br />
germânico, é certo comludo que esta cida<strong>de</strong> <strong>de</strong>cahiu muito <strong>de</strong> sua antiga<br />
importância. Era outr'ora capital da provincia <strong>de</strong> Traz os Montes, se<strong>de</strong><br />
do seu bispado e residência <strong>de</strong> todas as auctorida<strong>de</strong>s superiores que a<br />
regiam, hoje é simples cabeça <strong>de</strong> comarca; dos muitos e grandiosos edificios<br />
que n'ella havia, alguns restam ainda <strong>de</strong> pé a attestar o seu antigo<br />
explendor, dos outros apenas restam as ruinas já pelas vicissitu<strong>de</strong>s da<br />
sorte e flagellos da guerra, já por um certo <strong>de</strong>sanimo dos seus habitantes<br />
e abandono dos po<strong>de</strong>res públicos que a votaram a um injusto esquecimento.<br />
O aspecto d'esta cida<strong>de</strong>, sentada em uma fraga abrupta, mas sensivelmente<br />
plana, á beira do Douro, é ainda hello e respeitável ; tem praças<br />
1<br />
Voyage en Portugal, redige par M. Link, 1805, III, p. 38.
14<br />
espaçosas, ruas largas e bem alinhadas, e bons edificios públicos e particulares.<br />
D'estes merece especial mensão a sua antiga cathedral que,'vista<br />
exteriormente, domina toda a povoação, tal é a sua gran<strong>de</strong>za.<br />
Assenta este bello edificio na parte meridional da cida<strong>de</strong>, em sitio sobranceiro<br />
ao Douro que corre com gran<strong>de</strong> fragor no fundo <strong>de</strong>- rochas<br />
escarpadas. É <strong>de</strong> granito, pedra usada nas <strong>de</strong>mais construcções da cida<strong>de</strong>;<br />
prece<strong>de</strong>-o um extenso e formoso átrio. O seu interior dividido em très<br />
naves é majestoso pelas suas vaslas proporções, riqueza dos altares e boa<br />
distribuição <strong>de</strong> luz. Tem na sachristia quadros <strong>de</strong> merecimento, um d'elles<br />
<strong>de</strong> gran<strong>de</strong> valor artistico representa a cabeça d'um bispo, os outros figuram<br />
alguns factos das vidas <strong>de</strong> Santo Antonio <strong>de</strong> Lisboa e <strong>de</strong> S. Domingos.<br />
Foi no reinado <strong>de</strong> D. João III que se erigiu a se<strong>de</strong> do bispado transmontano<br />
na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Miranda, por bulia apostólica <strong>de</strong> Paulo III, no<br />
mesmo anno em que este pontifice <strong>de</strong>u principio ao concilio Tri<strong>de</strong>ntino<br />
em 1545, sendo nomeado primeiro bispo da nova diocese D. Toribio Lopes,<br />
esmoler da rainha D. Catharina. D'ahi a sete annos, em janeiro <strong>de</strong> 1552,<br />
assentou-se a primeira pedra da nova cathedral.<br />
Contiguo á Sé existia o Paço episcopal, edificio grandioso que está<br />
completamente em ruinas. As pare<strong>de</strong>s e as arcadas do claustro interior<br />
ainda estão <strong>de</strong> pé; os pilares <strong>de</strong> forma quadrangular que sustentam os<br />
arcos <strong>de</strong> volta abatida são verda<strong>de</strong>iros monolithos. Foi após a transferencia<br />
da se<strong>de</strong> da diocese para Bragança em 1765, pelo bispo D. Fr. Aleixo <strong>de</strong><br />
Miranda Henriques, que começou a <strong>de</strong>struição lenta mas successive d'esté<br />
bello edificio ; abondonado á ignorância e cobiça do populacho, que <strong>de</strong> tudo<br />
se foi apo<strong>de</strong>rando até chegar ao estado <strong>de</strong>solador em que se encontra,<br />
patenteia agora o mais vergonhoso vandalismo.<br />
Miranda era praça forte; assim o atteslam o castello que existe em<br />
minas e as muralhas que cingem a cida<strong>de</strong>. O castello, situado em uma<br />
pequena eminência" ao noroeste da cida<strong>de</strong>, foi <strong>de</strong>struido por uma medonha<br />
explusão <strong>de</strong> pólvora em 1762 no reinado <strong>de</strong> D. José, durante a guerra<br />
com a ilespanha do chamado «Pacto <strong>de</strong> Familia». Estava então a cida<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> Miranda sitiada pelo exercito hespanhol commandado pelo general<br />
Sarria. Pereceram n'esta catastrophe cerca <strong>de</strong> 400 pessoas.<br />
Data d'esta epocha o principio da <strong>de</strong>cadência <strong>de</strong> Miranda, a que também<br />
não foi estranho a transferencia do bispo da diocese para Bragança.<br />
Houve em Miranda varias e importantes industrias, entre ellas as <strong>de</strong> curtimento<br />
<strong>de</strong> couros, <strong>de</strong> creação do sirgo e fabricação <strong>de</strong> seda, <strong>de</strong> tecidos <strong>de</strong><br />
saragoça e boreis, é um gran<strong>de</strong> movimento commercial que tornavam d'esta<br />
terra, com a cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Bragança, as primeiras alfan<strong>de</strong>gas seccas do paiz.<br />
Os nossos tratados <strong>de</strong> commercio com a Inglaterra, que a nossa visinha<br />
Hespanha não tinha, e o seu atrazo na industria fabril eram causa <strong>de</strong> se<br />
procurarem com muita avi<strong>de</strong>z para Castella a Velha os artefactos impor-
15<br />
tados, os manufacturados no paiz e os indigenas <strong>de</strong> Miranda e Bragança.<br />
Tudo isto acabou ; os progressos da industria hespanhola e o seu <strong>de</strong>senvolvimento<br />
commercial, a moléstia do bicho da seda, a falta <strong>de</strong> vias <strong>de</strong> communicação,<br />
o abandono da protecção dós governos, e muita fatalida<strong>de</strong>,<br />
tudo contribuiu para que estas cida<strong>de</strong>s não tenham podido acompanhar os<br />
progressos <strong>de</strong> outras, e que Miranda cahisse <strong>de</strong> sua antiga importância.<br />
Da industria fabril apenas restam aqui as fabricas <strong>de</strong> saragoça com que<br />
se manufacturam os celebres capotes chamados Honras <strong>de</strong> Miranda, notáveis<br />
pela sua exquisita forma e pela belleza <strong>de</strong> seus bordados <strong>de</strong> applicação.<br />
É um trajo indispensável aos povos das circumvisinhanças <strong>de</strong> Miranda,<br />
que o usam <strong>de</strong> verão e <strong>de</strong> inverno.<br />
A cida<strong>de</strong> assenta em terreno muito árido e quasi sem vegetação. Pelo<br />
nascente corre em gran<strong>de</strong> profundida<strong>de</strong> o rio Douro, encurvando-se para<br />
cingir com suas aguas revoltas a base d'um enorme rochedo, que da Hespanha<br />
en<strong>de</strong>nta em terra, portugueza, e a que chamam o Penedo amarello.<br />
Tem o rochedo este nome pela côr que apresenta e que é <strong>de</strong>vida a uma<br />
cryptogamica <strong>de</strong> côr amarellada (Rhizocarpon geographicum L.) muito frequente<br />
nos penedos das serras do Gerez e do Marão. Ao poente passa em<br />
meandros o rio Fresno, em cujas margens algumas courellas irrigadas fornecem<br />
á povoação hortalices e outras producçôes vegetaes.<br />
Attrahido pelas indicações do con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Hoffmansegg percorri as muralhas<br />
da cida<strong>de</strong>, povoadas da Pislacia Terebinthus L., do alto das quaes<br />
se gosa um panorama majestoso, e <strong>de</strong>sci gran<strong>de</strong> extensão dos rochedos<br />
que bordam o Douro á busca do Isatis Lusitanica L. e do Aphylanlhes<br />
Monspeliensis L., plantas que infelizmente não achei. Em compensação,<br />
porém, encontrei o Hypecoum grandiflorum Bth., novo para a nossa flora,<br />
e outras espécies <strong>de</strong> merecimento, entre asquaes a Àsperula galioi<strong>de</strong>s Bieb.<br />
muito semelhante ao Galium murcicum Bss. Reut., o Rumex induralus Bss.<br />
Reut., a Torilis helerophylla Guss., a Centaurea micranlha Hffgg. Lk., o<br />
Antirrhinum Hispanicum Chav. e a Filago spalhulala Presl.<br />
Sahimos <strong>de</strong> Äliranda na madrugada do dia 14 <strong>de</strong> junho com <strong>de</strong>stino a<br />
Duas Egrejas, tornando a atravessar o Fresno na mesma ponte. A estrada<br />
<strong>de</strong> macadam segue um pouco p,ara sudoeste, ora atravessando bellos<br />
soutos <strong>de</strong> castanheiros, ora terrenos <strong>de</strong> centeio cuja lavoura se estava já<br />
operando para o futuro anno. A povoação <strong>de</strong> Cercio que vimos pittorescamente<br />
ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> <strong>de</strong>nso arvoredo (ulmeiros e amieiros) assenta n'uma<br />
baixa muito fértil ao lado do caminho. Antes <strong>de</strong> chegar á povoação <strong>de</strong><br />
Duas Egrejas termina a estrada <strong>de</strong> macadam, tendo nós por isso <strong>de</strong> retomar<br />
a clássica vereda transmontana, que não tornariamos a <strong>de</strong>ixar até fecharmos<br />
o circuito em Milhão.<br />
A povoação <strong>de</strong> Duas Egrejas que dista uns sete kilometros <strong>de</strong> Miranda<br />
está em terreno levemente acci<strong>de</strong>ntado, é fértil, tem boas pastagens on<strong>de</strong>
IG<br />
se criam bons gados, e possue uma excellente fonte d'aguas férreas. A flora<br />
das suas visinhanças é muito semelhante á dos logares já percorridos. Vi<br />
nos terrenos cultivados a Campanula Loeflingii Brot., <strong>de</strong> mistura com a<br />
Papaver Rhoeas L. e o Tribulus terrestris L., e nos terrenos húmidos colhi<br />
a Alisma ranunculoi<strong>de</strong>s L. e o Ranunculus parviflorus L., etc.<br />
Vamos approximar-nos outra vez do Douro para seguir um pouco pela<br />
orla orientai da provincia. Caminhando para sueste èm direcção <strong>de</strong> Villa<br />
Chã <strong>de</strong> Braciosa, a vereda passa atravez <strong>de</strong> searas po\oudas <strong>de</strong> Chrysantliemum<br />
segelum Clus, e da Linaria sparlea Hffgg. Lk. a. genuina Lge., e<br />
por entre vinhas que produzem um vinho palhete, mas muito alcoólico.<br />
Proximo da povoação cresce o zimbro (Juniperus Oxycedrus L.) junto <strong>de</strong><br />
copadas azinheiras (Quercus Ilex L ) que nos proporcionaram grata sombra<br />
á nossa passagem.<br />
O Douro corre a dois kilometros <strong>de</strong> distancia da al<strong>de</strong>ia, e o intervallo<br />
que a separa da margem direita do rio é árido e. muito pedregoso, apresentando,<br />
pelas gran<strong>de</strong>s irregularida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>saggregação das rochas,<br />
barrancos medonhos, em cujo fundo se precipita um ribeiro sahindo das<br />
anfranctuosida<strong>de</strong>s dos penedos. Aproveitando-se das quedas naturaes da<br />
agua a industria dos habitantes, alli mesmo na profundida<strong>de</strong> do <strong>de</strong>spenha<strong>de</strong>iro,<br />
foi collocar moendas <strong>de</strong> pão, e por isso mesmo lhe dão o nome <strong>de</strong><br />
ribeira dos Moinhos. Tentei approximar-me da margem do Douro, costeando<br />
aquelles enormes precipicios povoados do Asplenium lanceolalum Huds., do<br />
Dianthus attenuatus Sm., da Linaria Tournefortii Lge., da Calamintha<br />
Clinopodium, Bth., e d'algumas urzes (Ericas), mas o terreno era tão<br />
irregular e acci<strong>de</strong>ntado, que por vezes tive <strong>de</strong> segurar-me com as mãos<br />
às pedras para não resvalar, <strong>de</strong>sistindo por isso d'esta empreza arriscada.<br />
Begressando ao povo colhi em terrenos assombreados o Physocaulos nodosas<br />
Thausch, a Fumariaparviflora Lam., a F. media Lois., o Verbascum<br />
pulverulentum Vill. e outras.<br />
Em Villa Chã e arredores habita o Cochicho (Alauda calandra L.) ave<br />
muito apreciável pelo seu canto.<br />
Na tar<strong>de</strong> do dia 15 dirigimo-nos para Picote, pequena al<strong>de</strong>ia situada ao<br />
sul e a pouca distancia da prece<strong>de</strong>nte, muito fértil, com muito boa agua,<br />
cercada <strong>de</strong> copadas ceregeiras (Prunus avium L. var. Duracina DC), e<br />
on<strong>de</strong> já apparece a amendoeira (Amygdalus communis L.) e a oliveira<br />
(Olea europaea L. var. saliva DC.) é mais commum, producçòes vegetaes<br />
que caracterisam a terra quenle.<br />
É <strong>de</strong> todos sabido que a provincia <strong>de</strong> Traz os Montes tem sido dividida<br />
em duas zonas chamadas terra fria e terra quenle segundo as variantes <strong>de</strong><br />
temperatura, e a distribuição e or<strong>de</strong>m <strong>de</strong> importância das différentes culturas<br />
e producçòes agricolas. Estas zonas não são bem <strong>de</strong>finidas, tendo-se<br />
mesmo chegado a formar uma zona intermedia chamada terra temperada;
17<br />
é certo porém que na terra fria, que comprehen<strong>de</strong> todo o norte da provincia,<br />
predomina a cultura do centeio, da batata e da castanha; e ha muitas<br />
pastagens naturaes, e na terra quente sobresahe a cultura da vinha, da<br />
oliveira, do trigo e outros cereaes, e <strong>de</strong>senvolvemse muito bem a amendoeira<br />
e a larangeira. Durante esta excursão que estou <strong>de</strong>screvendo verifiquei<br />
por toda a parte os signaes que caracterisam a cultura da terra fria; e o<br />
mesmo tive occasião <strong>de</strong> observar no percurso que fiz no anno <strong>de</strong> 1887 em<br />
parte da terra quente.<br />
Herborisei para os lados do Douro, que passa também muito proximo<br />
<strong>de</strong> Picote. É majestoso o panorama que se <strong>de</strong>senvolve á vista no alto da<br />
margem direita: o rio, comprimido entre duas elevadas muralhas penhascosas,<br />
<strong>de</strong>spenhase com gran<strong>de</strong> fragor <strong>de</strong> rocha em rocha pelo seu irregularissimo<br />
leito, ora mostrandose <strong>de</strong> subito por <strong>de</strong>traz <strong>de</strong> agigantado<br />
contraforte, que se prolonga da margem hespanhola e a que no paiz<br />
chamam o morro, ora <strong>de</strong>sapparecendo pelas curvas apertadas que <strong>de</strong>screve,<br />
para tornar a entreverse mais longe e sempre encaixado no seu estojo <strong>de</strong><br />
granito. A águia branca (Áquila Adalberti), que habita n'estas paragens,<br />
traça <strong>de</strong> espaço a espaço enormes espiraes, fazendo circuito com a sua<br />
ampla envergadura pelas cristas dos rochedos e pelas profundas <strong>de</strong>pressões<br />
da bacia do Douro.<br />
No pendor da elevada margem gigantescas thapsias (Tliapsia villosah.)<br />
povoavam os terrenos cultivados com a Verbena supina L., o Epilobium tetragonum<br />
L., o Trifolium angustifoliüm L., a Hedypnois polymarpha L. e<br />
outras. Por entre as rochas colhi o cardo sancto (Cnicus benediclus L.), o<br />
Erysimmn linifolium J. Gay, a Crépis virens L. γ. pectinala Bisch., a Eula<br />
monlana Clus, e uma forma da Euphorbia segelalis L., muito semelhante à<br />
Ε. telraceras Lge.; o Sedum album L., a Tolpis barbala Gärtn. e o Lythrufn<br />
hyssopifolia L. <strong>de</strong>senvolviamse nos sitios assombreados pelas sobreiras<br />
(Quercus Suber L.), ceregeiras e outras arvores; socalcos revestidos<br />
pela congossa (Vinca media Hffgg. Lk.) separavam bem <strong>de</strong>senvolvidos batataes<br />
(Solanum tuberosum L.) <strong>de</strong> terrenos semeados <strong>de</strong> linho (Linum<br />
usitatissimum L.).<br />
Continuando o nosso percurso para sudoeste, atravessámos boas searas<br />
<strong>de</strong> trigo e <strong>de</strong> cevada, fechadas pelos seus caracteristicos muros <strong>de</strong> pedra<br />
solta, reforçados em différentes pontos por rpitas <strong>de</strong> madresilva caprina<br />
(Lonicera elrusca Santi) em plena e odorifera floração. Ora <strong>de</strong>sciamos<br />
outeiros e contornávamos penhascos revestidos <strong>de</strong> Rumex pulcher· L. e do<br />
Galium verum L., ora percorriamos espaçosos prados, on<strong>de</strong> tornávamos a<br />
ver a cegonha pastando por entre as gramineas. Subindo uma Íngreme<br />
la<strong>de</strong>ira, chegámos a Sendim, situada em ponto <strong>de</strong>safogado d'on<strong>de</strong> se avistam<br />
para leste o sombrio e escarpado cordão granitico, em cuja base corre<br />
o Douro, e as serranias <strong>de</strong> Hespanha a succe<strong>de</strong>remse no horizonte.<br />
2 vil
18<br />
Sendim era povoação importante no tempo em que o commendador <strong>de</strong><br />
Algoso da or<strong>de</strong>m da Malta apresentava o seu abba<strong>de</strong> alternadamente com<br />
a mitra; d'esta importância ainda hoje dão evi<strong>de</strong>ntes provas a sua boa<br />
egreja matriz, precedida <strong>de</strong> espaçoso terreiro on<strong>de</strong> ha uma feira mensal e<br />
mercado, algumas capellas com bem esculpidas fachadas e as suas ruas<br />
mais ou menos regulares, calçadas <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s pedras <strong>de</strong> granito, cuja côr<br />
<strong>de</strong>negrida se junta ao aspecto sombrio das casas, construidas do mesmo<br />
material.<br />
Os arredores são férteis; nas encostas cultivadas colhi entre outras<br />
plantas o Dipsacus sylvestris Mill., o Tordylium maximum L., a Anthemis<br />
Cotula L. e a Magydaris panacina DC, curiosa umbellifera que tinha sido<br />
encontrada em Bragança e Alemquer pelo con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Hoffmansegg e posteriormente<br />
em Faro pelo sr. Bourgeau; nas terras húmidas e nos prados<br />
colhi a Pedicularis lusitanica Hflgg. Lk., a Brunella alba Fall. ß. pinnalifida,<br />
o Carex leporina L., a Valerianella coronalà DC, etc.<br />
Tendo attingido o extremo sul da nossa excursão, voltámos ao noroeste<br />
em direcção a Vimioso. Passámos primeiro pela pequena al<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> Athenor,<br />
situada em uma encosta muito acci<strong>de</strong>ntada e precedida <strong>de</strong> bons lameiros,<br />
on<strong>de</strong> alvejavam as flores da Spiraea Filipendula L., por entre o Scirpus<br />
Holoschoenus L., o Sedum villosum L., o Cynosurus cristatus L. e outras<br />
gramineas. Os terrenos adjacentes á povoação tornam a apresentarse <strong>de</strong><br />
natureza schistosa, e com elles coinci<strong>de</strong> o reapparecimento do Cistus ladaniferus<br />
L. e da Euphorbia Broleri Dav. Em uma pequena <strong>de</strong>pressão, no<br />
sopé da encosta, passa um ribeiro cuja corrente é com frequência embargada<br />
por gran<strong>de</strong>s pedras, formando represas on<strong>de</strong> (lorescia o Ranunculus pellatus<br />
Schrank, e nas bordas o Ranunculus dicholomiflorus Lag. β. latifòUus<br />
Freyn, varieda<strong>de</strong> que foi pela primeira vez encontrada em Cabeceiras <strong>de</strong><br />
Basto, e que se distingue do typo da espécie pela haste mais flexivel<br />
e pelas folhas largamente ovaes. Moitas do Dianlhus Lusitanus Brot,<br />
cresciam nos penedos, produzindo um bello effeito a côr rosada <strong>de</strong> suas<br />
flores <strong>de</strong>stacando do escuro da pedra. Alguns exemplares já seccos do<br />
Sedum rubens L. appareciam nos muros, on<strong>de</strong> também vi bem <strong>de</strong>senvolvidos<br />
pés da Scorzonera graminifolia L.<br />
Sahindo <strong>de</strong> Athenor, appareciamnos,. na superficie arrelvada do solo<br />
húmido, o meimendro negro (IJyoscyamus niger L.) e o Ranunculus<br />
adscen<strong>de</strong>ns Brot., mas d'ahi*a pouco o terreno principiou a elevarse e<br />
com elle a rarear a vegetação. Desviandonos <strong>de</strong>pois para nor<strong>de</strong>ste<br />
caminho <strong>de</strong> Palaçoulo, atravessámos terrenos <strong>de</strong> pousio inteiramente cobertos<br />
da <strong>de</strong>daleira (<strong>Digital</strong>is purpurea L.); e á medida que subiamos<br />
apparecia a charneca representada somente pela esteva. Elevavase o solo<br />
a perto <strong>de</strong> 780 metros, sendo grandioso o espectáculo que d'essa altura<br />
se <strong>de</strong>sfructa. Para leste exten<strong>de</strong>mse os feracissimos terrenos que cercam
19<br />
Pradogatão, cujas casas se veem espalhadas por entre a ver<strong>de</strong>jante alfombra<br />
<strong>de</strong> seus prados e campos cercados <strong>de</strong> arvoredo; para além d'esta extensa<br />
bacia elevam-se montes em intermináveis ondulações, attingindo alguns<br />
a altura <strong>de</strong> perto <strong>de</strong> 800 metros. Ao poente <strong>de</strong>senhava-se no horizonte a<br />
gran<strong>de</strong> elevação mamillar on<strong>de</strong> assenta o castello <strong>de</strong> Algoso, e mais para<br />
o sul exten<strong>de</strong>-se a serra <strong>de</strong> Castanheira, meio involvida então pelos nevoeiros<br />
da tar<strong>de</strong>, sobresahindo d'esta enorme massa sombria o elevado pico <strong>de</strong><br />
Penas Roias na altitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> 1008 metros. Tornando a <strong>de</strong>scer um pouco,<br />
chegámos em breve á al<strong>de</strong>ia que <strong>de</strong>mandávamos e on<strong>de</strong> passámos a noite<br />
<strong>de</strong> 18 para 19 <strong>de</strong> junho.<br />
Palaçoulo é uma pequena povoação que cria muito bom gado; la<strong>de</strong>ia-a<br />
uma baixa fértil, on<strong>de</strong> colhi o Geraniumpyrenaicum L., o Daucus Durieua<br />
Lge. e o Hieracium Pilosella L. «. pulchellum Scheel., etc. Povoava em<br />
gran<strong>de</strong> quantida<strong>de</strong> os sitios mais húmidos a Glyceria plicata Fr. ß. spicata<br />
Lge. ; nas encostas bordando as searas <strong>de</strong> trigo encontrei a Scorzonera<br />
graminifolia L., o Eryngium campestre L., o Rumex crispus L., o Galium<br />
parisiense L. e o Ononis antiquorum L., planta a que os naturaes<br />
chamam gatunha e a que votam particular antipathia por molestar com<br />
seus espinhos a bocca do gado. Formosos renques <strong>de</strong> choupos e <strong>de</strong> negrilhos,<br />
que orlam os lameiros e os caminhos, proporcionaram-me agradável<br />
sombra quando regressava á povoação por um ar<strong>de</strong>nte calor do solsticio.<br />
Na tar<strong>de</strong> do dia 19, montados em nossas fieis cavalgaduras, nos dirigimos<br />
para as afamadas pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião que distam <strong>de</strong> Palaçoulo<br />
uns sete kilometros para o norte. A atmosphere tinha-se toldado; um<br />
aguaceiro, impellido por forte ventania, nos açoutou por gran<strong>de</strong> parte da<br />
nossa jornada. Caminhámos a principio por elevados cabeços entre raras<br />
moitas <strong>de</strong> azevinho (Ilex aquifolium L.), d'on<strong>de</strong> se avistava mais distinctamenle<br />
o monte <strong>de</strong> Algoso, que <strong>de</strong>ixava entrever a espaços as suas acastelladas<br />
muralhas atravez das nuvens que lhe varriam o topo; em breve<br />
nos internámos em uma garganta penhascosa, formada por erguidas penedias,<br />
em cujo fundo corre a ribeira <strong>de</strong> Testa Má; passámos em seguida<br />
pela pequena al<strong>de</strong>ia da Granja, junto da qual vimos um frondoso cordão<br />
<strong>de</strong> nogueiras (Juglans regia L.), e costeando a ribeira <strong>de</strong> Ferreiros, por<br />
entre bellos exemplares da Genista leptoclada Gay, avistámos, assentes a<br />
meio pendor do monte, as habitações e outras <strong>de</strong>pendências pertencentes<br />
ά empreza exploradora dos jazigos <strong>de</strong> mármore, para on<strong>de</strong> iamos, guiados<br />
pelo empenho <strong>de</strong> contemplar as preciosida<strong>de</strong>s naturaes que esta localida<strong>de</strong><br />
encerra, e em cujo solo calcareo esperava encontrar espécimens botanicos<br />
<strong>de</strong> muito apreço.<br />
Ascen<strong>de</strong>mos em zig-zag a porção do monte <strong>de</strong> Ferreiros necessária<br />
para attingir as habitações, não sem algum risco por se verificar, quando<br />
subiamos, notável explosão <strong>de</strong> tiros em uma pedreira próxima, cujos pro-
20<br />
jectis se espalharam em todas as direcções. Em breve termo nos achámos<br />
perfeitamente alojados, <strong>de</strong>parando-se-nos aqui, por entre .os cerros alcantilados<br />
d'um paiz selvático, todas as commodida<strong>de</strong>s e até um urbano conforto<br />
por que não esperávamos, <strong>de</strong>vido á <strong>de</strong>lica<strong>de</strong>za e obsequiosa <strong>de</strong>ferência<br />
do sr. Francisco Cardoso Pinto e <strong>de</strong> seu irmão José, administradores d'esta<br />
parceria.<br />
Os importantes jazigos <strong>de</strong> mármore e <strong>de</strong> alabastro, que têm no ponto<br />
on<strong>de</strong> estamos os seus melhores representantes, abrangem uma superficie<br />
<strong>de</strong> perto <strong>de</strong> vinte e cinco kilometros, exten<strong>de</strong>ndo-se <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o limite do<br />
concelho <strong>de</strong> Vimioso até S. Pedro da Silva, e apparecendo ao norte junto á<br />
ponte da ribeira <strong>de</strong> Angueira sobre o caminho para Miranda do Douro.<br />
Foi nas proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Vimioso que primeiro se reconheceu o valor<br />
d'esta enorme massa <strong>de</strong> calcareo. Tendo ido o sr. Carlos Ribeiro em<br />
1S32 inspeccionar as minas <strong>de</strong> S. Martinho d'Angueira, esteve n'aquella<br />
villa algum tempo; e visitando o seu termo, observou que os donos d'uns<br />
fornos <strong>de</strong> cal extrahiam mármore para calcinar. Também já <strong>de</strong> ha muito<br />
se notava que as aguas da ribeira <strong>de</strong> Ferreiros, que affluem pela margem<br />
esquerda na ribeira d'Angueira, arrastavam fragmentos <strong>de</strong> pedra bastante<br />
alva e dotada <strong>de</strong> um polido muito especial.<br />
Estes e outros signaes revelavam a existência n'aquelles pontos <strong>de</strong> camadas<br />
importantes <strong>de</strong> mármore, sem que se tratasse <strong>de</strong> as explorar convenientemente;<br />
até que em 1884- o sr. Luiz Cardoso Pinto, tendo ido<br />
dirigir a <strong>de</strong>legação da alfan<strong>de</strong>ga <strong>de</strong> Miranda em Vimioso, teve ensejo <strong>de</strong><br />
percorrer a região calcarea com cuidado; e sendo-lhe indicada uma gruta,<br />
<strong>de</strong>nominada o boraco <strong>de</strong> Ferreiros, junto á capella da Senhora do Rosario<br />
do Monte na Quinta <strong>de</strong> Santo Adrião, d'ahi extrahiu amostras <strong>de</strong> alabastros,<br />
que mandou para o Porto e juntamente outras <strong>de</strong> diversos mármores<br />
para serem analysadas. Reconhecendo-se <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo a vantagem que po<strong>de</strong>ria<br />
resultar a uma companhia exploradora <strong>de</strong> bellos mármores e preciosos<br />
alabastros, que acabavam <strong>de</strong> se reconhecer pela primeira vez em Portugal<br />
em quantida<strong>de</strong> bastante para applicações industriaes, organisou-se em 1886<br />
uma parceria que obteve as concessões precisas, sendo nomeado agente<br />
<strong>de</strong>legado da mesma o sr. Francisco Cardoso Pinto, que fizera também<br />
importantes explorações, sobretudo na gruta <strong>de</strong> Ferreiros.<br />
É no monte <strong>de</strong> Ferreiros que se têm concentrado quasi todas as pesquizas<br />
relativas a estes importantes jazigos 1<br />
.<br />
Observam-se ahi duas faxas principaes <strong>de</strong> calcareos, separadas por<br />
1<br />
Nery Delgado—Relatório <strong>de</strong> um reconhecimento scientifico dos jazigos <strong>de</strong> mármore<br />
e <strong>de</strong> alabastro dos concelhos <strong>de</strong> Vimioso, etc.—Appendice ao Diário do Governo <strong>de</strong> 1888,<br />
n-° 7.
21<br />
outras tantas faxas <strong>de</strong> schistos <strong>de</strong> formação cambriana. Como limite<br />
oriental, e quasi parallelamente a este systema <strong>de</strong> rochas, apparece uma<br />
mancha granitica que, partindo do ponto culminante do monte <strong>de</strong> Ferreiros,<br />
se exten<strong>de</strong> para norte e para leste, dirigindo-se <strong>de</strong> Villar Secco<br />
para noroeste, passando a meia légua ao nascente <strong>de</strong> Vimioso. Esta mancha<br />
resultou d'uma erupção granitica, feita atravez das rochas schistosas<br />
talvez ao mesmo tempo em que se produziu o seu dobramento ; o aspecto<br />
crystallino particular que mostram os calcareos parece ser <strong>de</strong>vido aos<br />
phenomenos mechanicos e chimicos que acompanharam esta erupção da<br />
rocha granitica.<br />
Os mármores da assentada inferior, ou da faxa mais oriental e mais<br />
próxima do ;granito, são os mais puros. Apresentam-se <strong>de</strong> côr branca nacarada<br />
com a apreciável qualida<strong>de</strong> da transluci<strong>de</strong>z, muito próprios para a<br />
esculptura e talvez para a estatuária. Os mármores da assentada superior,<br />
que formam a maior porção dos jazigos, são <strong>de</strong> cores mais escuras, geralmente<br />
<strong>de</strong> fundo cinzento azulado.<br />
Os alabastros estão contidos nos jazigos <strong>de</strong> mármore, tendo sido <strong>de</strong>positados<br />
pela agua que circulava pelas fendas e algares do calcareo <strong>de</strong>pois<br />
<strong>de</strong> formadas as grutas ou cavida<strong>de</strong>s que o cortam ; representam pois um<br />
calcareo concrecionado stalagmilico. Na vertente meridional do monte da<br />
Abelheira, que fica fronteiro ao monte <strong>de</strong> Ferreiros, o alabastro apparece<br />
mesmo á superficie do solo e é <strong>de</strong> côr branca. É branco nebuloso ou ligeiramente<br />
amarellado e on<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> amarello, em diversos tons, na gruta <strong>de</strong><br />
Ferreiros e na gruta Gran<strong>de</strong>.<br />
Por agora só estão em exploração os mármores brancos e azul cinzento<br />
das pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião e os alabastros da gruta <strong>de</strong> Ferreiros.<br />
Embora hajam já cortadas e a <strong>de</strong>scoberto gran<strong>de</strong>s massas <strong>de</strong> alabastro,<br />
sem que possa attingir-se o fundo das camadas que são d'uma espessura<br />
imprevista, todavia os jazigos dos mármores que as contêm são muito mais<br />
extensos po<strong>de</strong>ndo, industrialmente fallando, sustentar uma exploração in<strong>de</strong>finida.<br />
Além do pessoal e material necessários e diariamente empregados na<br />
lavra das pedreiras, foi construida, ha pouco tempo, na base do monte <strong>de</strong><br />
Ferreiros, junto á ribeira, uma vasta e luxuosa fabrica para a serragem<br />
das pedras, cujo mecanismo <strong>de</strong> ferro fundido veiu das officinas <strong>de</strong> H. Delsés<br />
<strong>de</strong> Liège. O motor é hydraulico, para o que foi aproveitada a agua da<br />
ribeira, convenientemente represada e canalisada.<br />
As grutas que contêm o alabastro, principal riqueza dos jazigos, são em<br />
numero <strong>de</strong> quatro. Estão très no monte <strong>de</strong> Ferreiros e a quarta no monte<br />
do Geral<strong>de</strong>s, que fica ao norte d'aquelle e é separado por um barranco<br />
por on<strong>de</strong> corre o ribeiro do Geral<strong>de</strong>s.<br />
A gruta <strong>de</strong> Ferreiros está situada na vertente septentrional do cabeço,
22<br />
em nivel superior ás outras, mas communicando muito provavelmente com<br />
ellas por galerias hoje obstruidas pelos <strong>de</strong>pósitos alabastrinos. Nos recentes<br />
trabalhos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sentulho d'esta gruta têm apparecido extensos corredores<br />
que todos vão na direcção da ribeira. — A gruta Gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong>scoberta pelo<br />
sr. José Cardoso Pinto, tem a entrada olhando um pouco a noroeste no<br />
topo do monte; é d'uma vastidão enorme e apresenta-se como uma gran<strong>de</strong><br />
fenda aberta obliquamente nos calcareos no sentido da inclinação das<br />
camadas. — A gruta da Ribeira abre-se na vertente meridional do cabeço,<br />
acima do ribeiro da Quinta.<br />
Em todas estas cavida<strong>de</strong>s têm apparecido vestigios da industria primitiva<br />
do homem, taes como instrumentos <strong>de</strong> pedra, fragmentos <strong>de</strong> cerâmica,<br />
furadores <strong>de</strong> osso, pontas <strong>de</strong> setas <strong>de</strong> quartzo e <strong>de</strong> bronze e um pequeno<br />
machado d'esta mesma substancia, tudo contido em terra <strong>de</strong>negrida com<br />
ossos humanos e <strong>de</strong> animaes (boi, cavallo, cabra, etc.); por on<strong>de</strong> se vê que<br />
estas grutas foram frequentadas pelo homem em epochas prehistoricas,<br />
servindo-lhe <strong>de</strong> habitação ou <strong>de</strong> sepultura.<br />
Pela inspecção dos craneos, muito incompletos, que tive occasião <strong>de</strong><br />
observar juntamente com alguns ossos longos, <strong>de</strong>vem com muita probabilida<strong>de</strong><br />
referir-se aquelles restos a individuos pertencentes á raça <strong>de</strong> Cro-<br />
Magnon, não só pela forma dolicocephala da abobada craneana, pelo<br />
achatamento em arco (platycnemia) das tibias e notável <strong>de</strong>senvolvimento<br />
da'linha áspera dos femurs, como também por coincidir o seu apparecimento<br />
com ossos <strong>de</strong> animaes domésticos e com certos vestigios <strong>de</strong> industria<br />
humana, como fragmentos <strong>de</strong> louça e instrumentos <strong>de</strong> pedra polida, que<br />
caracterisam a epocha neolithica, em que a raça <strong>de</strong> Cro-Magnon parece<br />
ter habitado uma parte da França, a peninsula Ibérica e a Africa septentrional<br />
*.<br />
Não <strong>de</strong>vo, porém, <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> notar que o craneo mais incompleto, que<br />
examinei, comprehen<strong>de</strong>ndo só o frontal, os parietaes e o occipital me pareceu<br />
pertencer a um typo modificado da raça <strong>de</strong> Canstadt, que se caracterisava<br />
por visivel proeminência das arcadas supraciliares, occipital<br />
alongado para traz, frontal muito obliquado com rugas ósseas bastante <strong>de</strong>senvolvidas<br />
<strong>de</strong>notando fortes inserções musculares.<br />
Estas differenças <strong>de</strong> caracteres ethnicos, n'uma mesma estação, po<strong>de</strong>rá<br />
fazer suppôr que houvesse sotoposição <strong>de</strong> différentes <strong>de</strong>pósitos correspon<strong>de</strong>ntes<br />
a varias epochas prehistoricas? ou, em virtu<strong>de</strong> <strong>de</strong> uma lei <strong>de</strong><br />
atavismo, os typos mais antigos continuaram a apparecer por entre os<br />
menos antigos?<br />
Seja como fôr ; apesar do muito que tem progredido a paleontologia<br />
1<br />
A. Filippe Simões—Introducção á Archeologia da peninsula Ibérica, p. 142.
23<br />
humana n'estes últimos annos, é certo que os vestigios peninsulares, que<br />
existem, são ainda poucos para sanccionar qualquer conclusão positiva a<br />
respeito das raças prehistoricas <strong>de</strong> Portugal e Hespanha.<br />
Gomo tinhamos <strong>de</strong> seguir viagem no dia seguinte <strong>de</strong> manhã, aproveitámos<br />
o serão do dia da chegada para visitar a gruta Gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong> todas a<br />
mais curiosa.<br />
Estava uma bella noite ; as nuvens tinham-se dissipado <strong>de</strong> todo, <strong>de</strong>ixando<br />
a atmosphera d'uma limpi<strong>de</strong>z cerúlea muito notável, esclarecida pela lua<br />
que áquella hora (9 da noite) se elevava quasi a meio do seu curso. As<br />
cristas dos montes <strong>de</strong> Abelheira e <strong>de</strong> Ferreiros, que limitavam o horizonte<br />
por aquelle lado, as ravinas e valleiros que elles formavam, convergindo<br />
para o valle da ribeira, contrastavam, pela sua côr <strong>de</strong>negrida, com a<br />
transparência atmospherica. O silencio da noite era apenas interrompido<br />
pelo som longinquo da agua cahindo dos açu<strong>de</strong>s da fabrica <strong>de</strong> serragem.<br />
Dirigimo-nos para a gruta com gran<strong>de</strong>s precauções porque o terreno,<br />
apesar <strong>de</strong> esclarecido pelo luar, a cada momento nos embargava a passagem,<br />
obstruido por enormes pedras e moitas <strong>de</strong> arbustos. Descobrindo<br />
a entrada da gruta, baixa e muito tosca, verda<strong>de</strong>iro buraco que só muito<br />
perto pu<strong>de</strong>mos enxergar, o selvático da paizagem, aquella hora da noite,<br />
o religioso silencio que reinava, tudo me fez acudir á memoria a famosa<br />
inscripção que Dante, <strong>de</strong>pois <strong>de</strong> vaguear pela mysteriosa floresta, imaginou<br />
esculpida á entrada do Inferno e que começa pelo verso :<br />
Per me si va nella cittá dolente...<br />
Percorremos primeiro uma galeria horizontal, espécie <strong>de</strong> vestibulo que<br />
antece<strong>de</strong> a gruta propriamente dita e que foi necessário abrir para lhe dar<br />
accesso, cortando gran<strong>de</strong>s massas <strong>de</strong> alabastro. Na extremida<strong>de</strong> d'esta<br />
galeria apresentou-se subitamente a nossos olhos um espectáculo imprevisto<br />
e original.<br />
Graças ά bem disposta illuminação que previamente fora distribuida por<br />
toda a gruta, vimos a nossos pés, prolongando-se em enorme extensão,<br />
um espaço <strong>de</strong>marcado por duas superficies quasi planas, dispostas parallelamente<br />
com a inclinação <strong>de</strong> 40" a 45° que formavam o tecto e o assento<br />
da gruta, mas perfeitamente livres e <strong>de</strong>sacompanhadas <strong>de</strong> supporte algum,<br />
lobrigando-se apenas ao sul da cavida<strong>de</strong> algumas pilastras stalactiticas<br />
atravez das quaes ella se subdividia em différentes compartimentos.<br />
Uma escada <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ira <strong>de</strong> oitenta e tantos <strong>de</strong>graus permitte percorrer<br />
a gruta <strong>de</strong> alto a baixo; e ao passo que iamos <strong>de</strong>scendo viamos aqui e<br />
acolá gran<strong>de</strong>s fendas e asperezas crystallinas no tecto, e n'um ou n'outro<br />
ponto erguiam-se do solo stalagmites em forma <strong>de</strong> meios fustes <strong>de</strong> columnas,<br />
com um fino relevo on<strong>de</strong>ado, resultantes <strong>de</strong> pequenas infiltrações
da agua atravez d'essas fendas, porque a quasi totalida<strong>de</strong> das concreções<br />
alabastrinas, que revestem o pavimento <strong>de</strong> calcareo, resultou do escorrer<br />
da agua pelas pare<strong>de</strong>s lateraes e pelo proprio assento da gruta.<br />
Ε que surprehen<strong>de</strong>ntes effeitos não produziu esta espécie <strong>de</strong> concreções<br />
em différentes pontos da caverna ! Aqui representavase á nossa vista<br />
maravilhada um majestoso tumulo velado por farto manto, cujas dobras e<br />
ondulações do tecido se <strong>de</strong>senvolviam com toda a naturalida<strong>de</strong> até ao solo;<br />
mais além era um sumptuoso portico que contemplávamos, meio encoberto<br />
por luxuoso reposteiro parecendo <strong>de</strong> seda branca, e em que as concreções<br />
alabastrinas eram tão tenues que a luz se coava atravez da sua espessura;<br />
acolá eram phantasiosos baixos relevos representando as mais estranhas<br />
formas em fundo crespo e finamente rugoso. Quando, porém, subiu <strong>de</strong><br />
ponto a nossa surpreza foi no momento em que a illuminação foi substituida<br />
por fogos <strong>de</strong> bengala, As formações <strong>de</strong> alabastro imitando porticos,<br />
túmulos, columnas e estatuas partidas produziram, com estes cambiantes<br />
<strong>de</strong> cores, effeitos maravilhosos, que avultavam á nossa vista sob aquellas<br />
abobadas scintillantes por uma forma estranha e phantastica !<br />
N'este momento, como por encanto, irromperam umas harmonias plangentes<br />
<strong>de</strong> sonorida<strong>de</strong> particular, parecendo produzidas por um carrilhão,<br />
que, situado no fundo d'uma das galerias, resoava por todas aquellas cavida<strong>de</strong>s<br />
inundadas <strong>de</strong> reflexos multicolores *.<br />
A nossa imaginação, excitada por tantas maravilhas, julgouse transportada<br />
a uma d'essas mysteriöses regiões da india para nos fazer assistir a<br />
uma solemnida<strong>de</strong> gentilica dos seus templos subterrâneos.<br />
Cançado o corpo e o espirito das fadigas da jornada e dos notáveis<br />
successos d'aquelle memorável dia, voltámos á nossa pousada e, <strong>de</strong>itando~nos<br />
em commodos leitos, em breve adormecemos.<br />
Na madrugada do dia seguinte (20 <strong>de</strong> junho) comecei a explorar a<br />
localida<strong>de</strong>. Como disse, a sua flora é muito interessante, mas a falta <strong>de</strong> tempo<br />
não me <strong>de</strong>ixou conhecer senão uma pequena parte da região calcarea. O<br />
monte <strong>de</strong> Ferreiros e os circumvisinhos achamse revestidos d'uma forma<br />
humil<strong>de</strong> <strong>de</strong> azinheira que se pô<strong>de</strong> reduzir á varieda<strong>de</strong> Quercus Hex L.<br />
«. genuina Cout. form, nana (cyclophylla Welw.), que o sr. Pereira Coutinho<br />
<strong>de</strong>screve na sua excellente Monographia sobre os carvalhos portuguezes<br />
2<br />
. Não toma este arbusto maior <strong>de</strong>senvolvimento porque o terreno<br />
é formado por uma pequena camada <strong>de</strong> humus vegetal que assenta nas<br />
anfractuosida<strong>de</strong>s da rocha. Ao lado da azinheira crescem a gilbar<strong>de</strong>ira<br />
1<br />
Este phénomène realisase tangendo com um bastão os cordões mais a<strong>de</strong>lgaçados<br />
das concreções alabastrinas, que, por sua homogeneida<strong>de</strong>, vibram como a louça ou o<br />
vidro produzindo sons vários e muito harmoniosos.<br />
2<br />
Boletim da Soe. Broteriana, VI, ρ. 94.
25<br />
{Ruscus aculeatus L.) e uma composta muito apreciável pela belleza dos<br />
seus capitulos, a Lcuzea coniferaOC, planta que até agora somente se tem<br />
encontrado ao sul <strong>de</strong> Portugal. Encontrei mais no monte <strong>de</strong> Ferreiros, como<br />
espécies novas para a nossa flora, as seguintes plantas : a Reseda Baetica<br />
J. Gay, a Inula monlana L., o lberis Reynevalii Bss. Reut., o Caucalis<br />
daucoi<strong>de</strong>s L. e um exemplar fraco da Brassica setigera J. Gay, que por isso<br />
cito em duvida. Outras plantas, também pouco communs, cresciam <strong>de</strong><br />
mistura com estas, como a Camelina sUvestris Wallr., a Crupina vulgaris<br />
Cass., a Malva Colmeiroi Wk., a Neslia paniculata Desv., a Centáurea<br />
limbata Hfigg. Lk., a Calaminlha alpina Bth. β. erecta Lge., etc.<br />
Desejando fazer um rápido reconhecimento botanico do monte da Pedriça,<br />
que se continua com o da Abelheira para os lados <strong>de</strong> S. Pedro da<br />
Silva, separeime da comitiva, que seguia directamente para esta al<strong>de</strong>ia,<br />
no momento em que uma extraordinária bateria convulsionava d'alto a<br />
baixo a pedreira d'on<strong>de</strong> se extrahem os mármores brancos, arremessando<br />
pedras a gran<strong>de</strong>s distancias ; os echos do tiroteio, repercutindose por aquelles<br />
fraguedos, faziam levantar bandos <strong>de</strong> abutres (Gips fulvus) que procuravam<br />
repasto nas imaginarias victimas <strong>de</strong> tamanha <strong>de</strong>rrocada.<br />
Os srs. Cardosos, com a sua distincta amabilida<strong>de</strong>, ainda na hora da<br />
<strong>de</strong>spedida nos proporcionavam uma ultima surpreza com o espectáculo em<br />
ponto gran<strong>de</strong> da extracção dos mármores.<br />
Para seguir para a Pedriça colleei pela base do monte da Abelheira, percorrendo<br />
<strong>de</strong>pois parte do caminho que na véspera tinhamos andado. Nos<br />
algares terminava a sua vegetação o Helleborus foetidus L., on<strong>de</strong> também<br />
appareciam pequenas moitas do Pyrethrum corymbosum W. e do Lythospermum<br />
arvense L. Nos vallados por entre a Rúbia silvestris Brot, <strong>de</strong>stacavam<br />
as flores avermelhadas do Anlhyllis Vulneraria L. Torneando algumas<br />
searas <strong>de</strong> trigo e <strong>de</strong> centeio, em pouco tempo todo o caminho <strong>de</strong>sapparecia,<br />
tendo <strong>de</strong> trepar a pé para o monte da Pedriça. As mesmas asperezas<br />
da rocha calcarea, que notei ho monte <strong>de</strong> Ferreiros, eriçavam alli o terreno<br />
que ia percorrendo com dificulda<strong>de</strong>, povoado também da mesma varieda<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> azinheira anã e da Leuzea conifera DO, mas esta ultima planta um<br />
pouco mais atrazada na vegetação. Uma linda crassulacea, rara em o nosso<br />
paiz, a Pistorinia Hispânica DC, crescia por toda a parte matizando o<br />
terreno com a côr amethystica <strong>de</strong> suas pequenas flores ; formosos exemplares<br />
do Carduus nigrescens Vill. appareciam aqui e além <strong>de</strong> mistura com<br />
a Vicia tenuifolia Bth. e com alguns raros pés da Linaria melanantha Bss.<br />
Reut., que ostentavam bellas espigas <strong>de</strong> flores purpurinas.<br />
Chegando ao ponto mais elevado do monte, <strong>de</strong>scobri para leste a al<strong>de</strong>ia<br />
<strong>de</strong> S. Pedro da Silva, on<strong>de</strong> em breve me fui encontrar com os meus companheiros<br />
<strong>de</strong> viagem, tomando no fim dos nossos trabalhos algum <strong>de</strong>scanço<br />
da gran<strong>de</strong> fadiga d'aquelle dia.
26<br />
S. Pedro da Silva assenta no limite do terreno calcareo pertencente â faxa<br />
dos mármores azulados. A egreja, ermida, habitações e fontes que n'ella<br />
existem são construidas com esta pedra, <strong>de</strong>vendo notar-se que a fachada<br />
da egreja e a fonte que fica perto da ermida são <strong>de</strong> fabrica elegante e se<br />
afastam das construcções humil<strong>de</strong>s do mesmo género, communs ás outras<br />
al<strong>de</strong>ias transmontanas. Um bello souto <strong>de</strong> castanheiros torna muito aprazivel<br />
o sitio da fonte.<br />
No fim da tar<strong>de</strong> do mesmo dia dirigimo-nos para a al<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> Villar Secco,<br />
que fica a quatro kilometros para nor<strong>de</strong>ste. Nos extensos prados que a<br />
la<strong>de</strong>iam, cortados <strong>de</strong> emaranhadas moitas <strong>de</strong> carvalho negral, herborisei<br />
no dia seguinte, colhendo bellos exemplares do ins Xiphium L., da Trichera<br />
arvensis Schrad., do Trifolium ochroleucum L , a Armeria eriophylla<br />
Wk. ß. Marizii Dav. e outras plantas.<br />
Quando na tar<strong>de</strong> do dia 21 percorriamos, em direcção a Genizio, o<br />
prado a que me referi, não po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> admirar a sua natural belleza<br />
e semelhança nota.vel- com um jardim, cujos canteiros, limitados por<br />
aleas revestidas <strong>de</strong> fina relva, eram constituidos <strong>de</strong> glaucas moitas do<br />
Quercus Tozza Bosc, <strong>de</strong>stacando do seu massiço uma ou outra arvore<br />
mais corpulenta, e <strong>de</strong> algumas plantas herbáceas em flor, entre as quaes<br />
notei a Nepela latifolia DC., espécie nova para a nossa flora.<br />
Os arredores <strong>de</strong> Genizio são muito arborisados ; vêem-se porções <strong>de</strong><br />
terreno cobertas <strong>de</strong> pequenas mattas on<strong>de</strong> cresce o medronheiro (Arbulus<br />
Unedo L.), o folhado (Viburnum Tinus L.), o alfenheiro (Liguslrum vulgare<br />
L.), o castanheiro e algumas espécies <strong>de</strong> carvalhos. Nos sitios húmidos<br />
<strong>de</strong>senvolve-se muito bem o salgueiro (Salix salviaefolia Brot.) e o choupo<br />
(Populus nigra L.); entre as plantas herbáceas colhi uma varieda<strong>de</strong> interessante<br />
do Ranunculus flabellaius Desf. e bons exemplares do Dianthus<br />
Armeria L., espécie nova para a flora portugueza.<br />
No dia 22 <strong>de</strong> tar<strong>de</strong> sahiamos d'esta al<strong>de</strong>ia em direcção a Caçarelhos<br />
<strong>de</strong>baixo d'uma chuva torrencial. Tivemos <strong>de</strong> seguir, em différentes pontos,<br />
a nossa vereda com muito cuidado, porque as pedras, <strong>de</strong>stacadas do solo<br />
pela força das torrentes que se formavam, rolavam sob os pés das cavalgaduras.<br />
Felizmente o mais-carregado do aguaceiro foi curto, e dissipou-se<br />
antes <strong>de</strong> chegarmos á al<strong>de</strong>ia para on<strong>de</strong> nos dirigiamos; o que ainda assim<br />
não evitou que as mantas e capotes, que nos protegiam, communicassem<br />
ao corpo boa porção d'agua <strong>de</strong> que se embeberam.<br />
Caçarelhos é uma povoação gran<strong>de</strong>, muito populosa e mostra ter sido<br />
terra importante; está situada em ponto elevado d'on<strong>de</strong> se avista o castello<br />
dOuteiro, o monte on<strong>de</strong> assentava o castello <strong>de</strong> Vimioso e varias freguezias<br />
e logarejos distribuidos pelas ondulações das serras. Tem esta al<strong>de</strong>ia uma<br />
boa egreja matriz, precedida <strong>de</strong> espaçoso átrio d'on<strong>de</strong> se gosa um bello<br />
horizonte; junto d'esté átrio está um cruzeiro <strong>de</strong> or<strong>de</strong>m corinthia, muito
27<br />
elegante e bem trabalhado, e mais distante uma bonita capella com a<br />
fachada ornamentada, tudo <strong>de</strong> boa cantaria.<br />
O tempo muito chuvoso e húmido tornarase impróprio para herborisar,<br />
contrariando também a seccura regular das plantas que me acompanhavam<br />
e a que <strong>de</strong>dicava cuidados diários. Todavia n'uma pequena aberta pu<strong>de</strong><br />
colher perto da al<strong>de</strong>ia algumas espécies, das quaes cito a Jasione humilis<br />
Lois. β. campestris, a Macrochloa arenaria Kth., a Parietaria Lusitanica L.<br />
e o Hieracium Pilosella L. a. pulchellum Scheel.<br />
A meio da tar<strong>de</strong> do dia 23, com receio <strong>de</strong> novos aguaceiros, enyolvemonos<br />
em nossos capotes, ainda mal enxutos, e pozémonos a caminho<br />
para Vimioso, pela estrada que vem <strong>de</strong> Miranda e que no dia anterior<br />
tinhamos percorrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Genizio. A meio caminho atravessámos, sobre<br />
uma solida ponte <strong>de</strong> pedra, a ribeira d'Angueira, cujas margens <strong>de</strong> penedia<br />
<strong>de</strong>negrida, revestidas d'uma vegetação enfezada, lhe imprimiam já o caracter<br />
proprio dos rios transmontanos. Principiámos em seguida a subir a<br />
encosta do monte que <strong>de</strong> leste encobre completamente a vista <strong>de</strong> Vimioso,<br />
e on<strong>de</strong> outr'ora se elevava o castello sobranceiramente á villa, dominando<br />
os terrenos adjacentes; e contornandoo pelo norte em pouco tempo nos<br />
achámos <strong>de</strong>ntro da povoação, on<strong>de</strong> fomos generosa e commodamente<br />
aquartelados por uma bondosa senhora, abastada proprietária d'estes sitios.<br />
III<br />
De Vimioso a Bragança<br />
A antiga villa <strong>de</strong> Vimioso achase situada em terreno fértil levemente<br />
acci<strong>de</strong>ntado, olhando ao poente e meio dia entre a ribeira <strong>de</strong> Angueira e<br />
o rio Maçãs, que correm a nascente e a poente a quasi egual distancia da<br />
povoação.<br />
Foi condado e terra <strong>de</strong> muita nobreza, <strong>de</strong> que ainda tem representantes<br />
e <strong>de</strong> que conserva vestigios nos brazões d'armas que em différentes ruas<br />
servem <strong>de</strong> fecho a largas portadas, e ornamentam os cunhaes <strong>de</strong> vários<br />
solares. Tem très largos e algumas ruas, mas estas são tortuosas e com<br />
habitações pouco regulares. No largo principal elevase a egreja matriz,<br />
bom edificio d'uma só nave com abobada e fachada <strong>de</strong> granito. Ha quem<br />
consi<strong>de</strong>re este templo como o melhor da provincia <strong>de</strong>pois da Sé <strong>de</strong> Miranda
28<br />
e'da egreja matriz <strong>de</strong> Moncorvo 1<br />
; <strong>de</strong>vo porém dizer que a egreja parochial<br />
<strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta, e talvez o templo do Santo Christo <strong>de</strong> Outeiro,<br />
lhe sào superiores, o primeiro pela sua vastidão, elegância e belleza <strong>de</strong><br />
suas portas ornamentadas no estylo manuelino, e o segundo pela sumptuosida<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> sua fabrica e pela riqueza da talha dourada, distribuida com<br />
muita profusão por todos os altares e sacristia.<br />
Data a egreja matriz <strong>de</strong> Vimioso dos fins do seculo XVI, no reinado <strong>de</strong><br />
Filippe I, epocha em que foi trasladada <strong>de</strong> fora da villa d'um sitio chamado<br />
o Calvário, por estar em ruinas a antiga egreja. Deu o chão para o novo<br />
edificio o morgado João Men<strong>de</strong>s Antas, que auxiliou a sua construcção com<br />
muitas dadivas, e n'elle mandou fazer a capella <strong>de</strong>dicada a Senhora da<br />
Conceição, on<strong>de</strong> se vêem as armas do fundador. Os seus <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ntes ainda<br />
habitam no largo em frente da egreja, ao lado da qual está um bom chafariz<br />
<strong>de</strong> excellente agua, <strong>de</strong> que esta villa e suas visinhanças são muito<br />
abundantes.<br />
Além d'esté edificio, existe também uma egreja da Misericórdia e varias<br />
capellas publicas e particulares, uns Paços do Concelho concluidos em<br />
1866, on<strong>de</strong> estão estabelecidas as repartições publicas, e uma casa <strong>de</strong> escola<br />
do con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ferreira, que assenta no mesmo local on<strong>de</strong> existiu <strong>de</strong>s<strong>de</strong> seculos o castello <strong>de</strong> Vimioso. Este castello, com<br />
casas-mattas e fossos, foi arrazado em 1762 pelo general Sairia que<br />
n'aquella epocha invadiu Traz os Montes.<br />
As causas geraes <strong>de</strong> <strong>de</strong>cadência, que affectaram os centros e com elles<br />
toda esta provincia, também se exten<strong>de</strong>ram a Vimioso. Como em Bragança<br />
e Miranda, era importante n'esta villa a sericultura, que floresceu muito no<br />
meado do seculo passado, sustentando muitos braços <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o agricultor que<br />
fazia da creação do bicho da seda uma industria accessoria da agricola, até<br />
ao commerciante que vinha procurar os tecidos manufacturados a estas<br />
povoações para os transportar aos gran<strong>de</strong>s mercados.<br />
Hoje nada resta aqui d'esta preciosa industria, porque os novos processos<br />
da creação do sirgo e da fabricação da seda por meios mecânicos<br />
muito aperfeiçoados e económicos, e outras causas, fizeram-n'a <strong>de</strong>cahir<br />
completamente.<br />
A cultura da vinha, que n'esta zona já era importante, também tem<br />
diminuido muito com a invasão da phylloxera.<br />
Vimioso acha-se, porém, em condições especiaes <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ainda progredir<br />
e <strong>de</strong>senvolver-se, pela applicaçâo <strong>de</strong> suas forças vivas no incremento<br />
da agricultura e dos ramos annexos, por serem muito productivos os terrenos<br />
que cercam a villa, e pela proximida<strong>de</strong> em que se acha dos jazigos<br />
1<br />
Portugal antigo e mo<strong>de</strong>rno, Diccionario — palavra VIMIOSO.
29<br />
<strong>de</strong> mármores <strong>de</strong> Santo Adrião, que estão exigindo a sua fácil e immediata<br />
communicação com os gran<strong>de</strong>s centros por meio <strong>de</strong> boas estradas, porque<br />
não tem nenhumas, e mesmo por meio d'uma via férrea, o que parece<br />
estar já projectado.<br />
Em torno da povoação são bellas as encostas povoadas <strong>de</strong> <strong>de</strong>nso arvoredo<br />
e <strong>de</strong> boas searas, e pittorescos os valles plantados <strong>de</strong> hortas, <strong>de</strong><br />
árvores fructiferas e cobertos <strong>de</strong> magnificos lameiros. Um dos sitios mais<br />
amenos é o chamado valle <strong>de</strong> S. Miguel.<br />
Nos terrenos incultos dos outeiros e por entre as azinheiras e outros<br />
arbustos crescem plantas muito apreciáveis, taes como o Lilium Martagon<br />
L., o Orobus niger L., o Lathyrus latifolius L. a. genuinus Godr.,<br />
uma varieda<strong>de</strong> da Armeria aUioidcs Bss., o Geranium sanguineum L., a<br />
Inula salicina L. e a Leuzea rhaponlicoi<strong>de</strong>s Galls., espécie insigne e nova<br />
para a flora pörtugueza ; nos terrenos mais baixos apparece o Allium<br />
sphaerocephaliim L., a Brunella alba Pali. β. pinnalißda Koch, a Magydaris<br />
pqnacina DC., o Umbilicus horizontalis DC. e outras.<br />
Seguindo para o sul pela faxa <strong>de</strong> terreno schistoso, que fica comprehendido<br />
entre o Maçãs e a ribeira <strong>de</strong> Angueira, dirigimonos no dia seguinte<br />
para Campo <strong>de</strong> Viboras, pequena al<strong>de</strong>ia que fica a egual distancia<br />
<strong>de</strong> Algoso e <strong>de</strong> Vimioso. Umas enormes fragas que se levantam a prumo<br />
sobre a povoação servem como <strong>de</strong> balisa; no alto do monte, a quem se<br />
dirige para alli; estas penedias, ora salientes ora embebidas na aresta da<br />
serra, continuamse quasi em linha recta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Algoso, como prolongamento<br />
da serra <strong>de</strong> Castanheira, que junto d'aquella antiga villa é cortada d'alto<br />
a baixo para dar passagem ás aguas, já volumosas, da ribeira, formando<br />
ahi profundos <strong>de</strong>spenha<strong>de</strong>iros. No topo d'uma d'estas muralhas naturaes<br />
erguese ainda vistosamente o castello edificado por D. Diniz.<br />
Campo <strong>de</strong> Viboras é uma povoação <strong>de</strong> lavradores e <strong>de</strong> vendilhões <strong>de</strong><br />
feiras. É muito farta <strong>de</strong> aguas, que applicam para as regas, para as<br />
moendas e pisões.<br />
Na vertente do monte, abrigada do norte, <strong>de</strong>senvolvese bem a oliveira,<br />
e junto das fragas, nos pontos mais.elevados, vêemse pequenos grupos <strong>de</strong><br />
pinheiros bravos. Nas baixas regadias cultivamse o linho, a batata e outros<br />
productos agricolas.<br />
A Periballia hispânica Trin., a <strong>Digital</strong>is purpurea L. e a Agrostis triincalula<br />
Par!, povoavam gran<strong>de</strong> extensão da encosta que dirige aos rochedos<br />
do lado opposto á al<strong>de</strong>ia, única parte por_ on<strong>de</strong> se tornam accessiveis,<br />
porque do outro lado elevamse elles a gran<strong>de</strong> altura e tão <strong>de</strong>sacompanhados,<br />
que parece a cada momento quererem <strong>de</strong>sabar sobre as humil<strong>de</strong>s<br />
habitações do povo. Revestiam as anfractuosida<strong>de</strong>s das rochas, imprimindolhes<br />
um aspecto muito pittoresco, o Asplenium lanceolatum Huds.,<br />
o Sedum hirsutum Ali., o Anarrhinum bellidifolium Desf., o Dianthus Lu
30<br />
silanus Brot., a Erythraea Cenlaurium P. e a Linaria Tournefortii Lge.<br />
3. glabrescens.<br />
A propósito direi que a Linaria Tournefortii Lge. (Antirrhinum Tournefortii<br />
Poir.) é com certeza synonymo da L. saxatilis Hffgg. Lk. como<br />
muito bem foi consi<strong>de</strong>rada pelo sr. Bentliam 1<br />
. Tanto o sr. J. Lange 2<br />
,<br />
como os <strong>de</strong>mais auctores <strong>de</strong>pois d'elle, acharam dificulda<strong>de</strong> em agrupar a<br />
espécie portugueza na secção a que pertence a Linaria Tournefortii pela<br />
forma subglobosa e não marginada que o dr. Brotero 3<br />
attribue ás sementes<br />
do seu Antirrhinum saxatile, e é a esta circumstancia. que certamente se<br />
<strong>de</strong>ve attribuir a confusão dos auctores a respeito d'esta planta. O prof.<br />
Link não menciona os caracteres das sementes na Fl. Portugueza i<br />
, e<br />
todavia comparando a sua diagnose e a estampa a que se refere com a<br />
Linaria que colhi nos penhascos <strong>de</strong> Campo <strong>de</strong> Viboras, e que apparece<br />
com frequência em muitos logares <strong>de</strong> Traz os Montes, acha-se-lhe toda a<br />
analogia com a Linaria Tournefortii Lge., não só pelas sementes achatadas<br />
e com uma estreita margem branca, mas por todos os outros caracteres.<br />
Por tanto é <strong>de</strong> suppôr que Brotero não examinasse bem a espécie<br />
colhida por Hoffmansegg em Traz os Montes e referisse ás sementes uma<br />
forma e caracteres que não possuem.<br />
A Linaria verlicillata Bss. egualmente pouco tem <strong>de</strong> commum com a<br />
L. saxatilis Hffgg. Lk. não só porque aquella é uma planta mais robusta<br />
e <strong>de</strong> Dores maiores, mas principalmente porque as suas sementes tem uma<br />
larga margem branca. Era pois pelo exame minucioso das sementes da L.<br />
saxatilis Hffgg. Lk., como muito acertadamente diz o sr. con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ficalho<br />
s<br />
, que se podia <strong>de</strong>cidir com segurança sobre o valor e afinida<strong>de</strong>s<br />
d'esta espécie.<br />
Do alto dos rochedos, on<strong>de</strong> colhi a varieda<strong>de</strong> d'esta curiosa planta, <strong>de</strong>leitam-se<br />
os olhos em extenso e variado horizonte.<br />
Segui herborisando por gran<strong>de</strong> parte dos terrenos que la<strong>de</strong>iam a serra,<br />
em direcção <strong>de</strong> Algoso, colhendo nas proprieda<strong>de</strong>s, separadas por fileiras<br />
<strong>de</strong> negrilhos e cômoros <strong>de</strong> pilriteiros (Crataegus monagyna Jacq.) entre<br />
outras espécies o Holcus mollis L., a Andryala coronopifolia Hffgg. Lk.,<br />
o Aslrocarpus Clusii Gay., o Sedum elegans Lej., o Origanum virem Hffgg.<br />
Lk., o Hieracium Pilosella L. e o Filago spalhulata Presl. Não po<strong>de</strong>ndo,<br />
por falta <strong>de</strong> tempo, attingir aquella antiga villa, voltámos a Vimioso na<br />
tar<strong>de</strong> do'dia 25 para seguirmos o nosso itinerário.<br />
1<br />
2<br />
3<br />
4<br />
5<br />
De Candolle—Prodromus Syst. Naturalis, X, p. 284.<br />
Willkomm et Lange— Prodromus Fl. Hispanicae, II. p. 568.<br />
Brotero—Phytographia Lusitaniae', II, p. 127.<br />
Hoffmansegg et Link— Flore Portugaise, I, p. 238.<br />
Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ficalho— Scrophulariaceae—Jornal <strong>de</strong> Sc. Math., Phys. e Nat., 1877, n.° 22.
31<br />
. O dia 26 appareceu triste e chuvoso, pouco proprio para herborisar e<br />
percorrer caminhos tão pouco seguros; era porém forçoso continuar a<br />
nossa viagem para Carção. A hora da partida (4 da tar<strong>de</strong>") cahia uma<br />
chuva fina que formava um <strong>de</strong>nso nevoeiro em torno <strong>de</strong> nós; seguimos<br />
assim até proximo do rio Maçãs por uma estrada <strong>de</strong> macadam, ainda em<br />
construcçào, e que por isso tivemos <strong>de</strong> abandonar para <strong>de</strong>scermos em<br />
zig-zags uma la<strong>de</strong>ira muito Íngreme que conduz ao rio. Tendo a chuva<br />
engrossado mais, dissipou-se <strong>de</strong> repente o nevoeiro que nos encobria os<br />
objectos a distancia, e n'esse momento involuntariamente estremecemos<br />
ao alongarmos a vista e vermos o fundo'precipicio que se extendia a nossos<br />
pés.<br />
Gran<strong>de</strong>s muralhas schistosas, erguidas quasi verticalmente, confrangiam<br />
por um e outro lado o rio Maçãs, que, seguindo a linha tortuosa por ellas<br />
projectada, corria com fragor por cima d'um leito pedregoso; sulcavam as<br />
penedias, em mil direcções, profundos barrancos que <strong>de</strong>rivavam para o<br />
valle as aguas das montanhas ; algumas enfezadas azinheiras e outros<br />
arbustos mal se sustinham nos relevos da fraga, on<strong>de</strong> a custo vegetavam.<br />
Pelas curvaturas dos socalcos que formava a penedia continuava a vereda,<br />
que <strong>de</strong>sciamos a Cavallo com gran<strong>de</strong> risco, porque um passo do animal<br />
dado em falso <strong>de</strong>spenharia o cavalleiro no leito da corrente; ao fundo da<br />
ingreme la<strong>de</strong>ira uma ponte <strong>de</strong> pedra d'um arco nos conduziu á margem<br />
opposta. A agua, represada a montante da ponte, simulava um pequeno lago<br />
circumscriplo pela rocha, que n'aquelle ponto se elevava a prumo, reflectindo<br />
na superficie liquida a sua côr <strong>de</strong>negrida, que contrastava com a<br />
brancura da catadupa refervendo no assu<strong>de</strong>.<br />
Se era ru<strong>de</strong> e difficil a <strong>de</strong>scida até ao rio, não menos trabalhosa se<br />
tornou a nossa ascensão pela outra margem, em que' a estrada, coileando<br />
a principio pelos barrancos, seguia <strong>de</strong>pois quasi em linha recta até ao alto<br />
da montanha com uma inclinação <strong>de</strong> perto <strong>de</strong> 40°.<br />
Que majestoso não <strong>de</strong>via ser, porém, em dia claro e varrido <strong>de</strong> nuvens,<br />
o panorama que se <strong>de</strong>senvolvia aquella altura ! Lã em baixo, no sopé do<br />
monte, o Maçãs rugindo por entre os acastellados fraguedos que o comprimiam,<br />
ora sumindo-se ora entrevendo-se nas curvas que formava; mais<br />
adiante alguns casaes apparecendo por <strong>de</strong>traz dos primeiros serros, e servindo<br />
como <strong>de</strong> vanguarda á povoação <strong>de</strong> Vimioso; e mais longe as montanhas,<br />
exten<strong>de</strong>ndo-se a gran<strong>de</strong>s distancias cortadas <strong>de</strong> algares e coroadas<br />
<strong>de</strong> aguçadas cristas; todo este conjuncto reproduzia com muita fi<strong>de</strong>lida<strong>de</strong><br />
os espectáculos grandiosos da montanhosa Suissa, on<strong>de</strong> a majesta<strong>de</strong> das<br />
perspectivas se ailia ao quer que é <strong>de</strong> selvático e medonho.<br />
Continuando a nossa viagem por uma explanada sensivelmente horizontal,<br />
sempre sob um forte aguaceiro, chegámos a Garção. Ao entrar no<br />
povo, a.agua das torrentes transformara as viellas em outros tantos ri-
32<br />
beiros, que tivemos <strong>de</strong> va<strong>de</strong>ar com todo o cuidado para que ao banho <strong>de</strong><br />
chuva se não juntasse outro <strong>de</strong> immersâo. Felizmente concluimos sem inci<strong>de</strong>nte<br />
a digressão d'esté dia, que foi notável por não termos feito outra<br />
com peor tempo e peor caminho.<br />
Carçâo chegou a ser uma terra notável pelo seu gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvimento<br />
industrial e commercial, <strong>de</strong> que conserva ainda bastantes signaes.<br />
Teve muitas fabricas <strong>de</strong> cortumes <strong>de</strong> couros, tendo sido alli, por assim<br />
dizer, o centro d'esta rendosa industria em Traz os Montes; <strong>de</strong>pois, porém,<br />
que outras terras, como Villa Real, melhor situadas e com boas estradas<br />
para facilmente transportarem os seus productos, lhe fizeram concorrência,<br />
diminuiu muito em Carçâo esta fonte <strong>de</strong> receita.<br />
Gran<strong>de</strong> parte dos habitantes, como profissão accessoria, ainda conservam<br />
o seu antigo mister <strong>de</strong> almocreves; os outros são surradores e agricultores.<br />
Os terrenos são fracos e pouco productivos; dão algujn pão, vinho e alguma<br />
fructa; criam gado e tem caça.<br />
O dia seguinte, 27, appareceu também muito chuvoso, e portanto<br />
incapaz <strong>de</strong> permittir alguma herborisação proveitosa; e como a minha<br />
collecção, já <strong>de</strong> valor, ameaçava damnificar-se pela humida<strong>de</strong> adquirida nas<br />
jornadas anteriores, era forçoso <strong>de</strong>dicar-lhe mais tempo do que o costumado<br />
para se não per<strong>de</strong>r. Foi pois este dia <strong>de</strong>stinado exclusivamente<br />
para a conveniente seccura e preparação das plantas, por meio <strong>de</strong> brazeiras<br />
que foram ministradas pelos nossos bons hospe<strong>de</strong>iros, porque o sol havia<br />
perto <strong>de</strong> très dias que se não mostrava.<br />
Estava prestes a terminar este serviço com o meu criado auxiliar, quando,<br />
<strong>de</strong> repente soam, alli muito perto, vozes afilictivas dando a voz <strong>de</strong> «fogo!»<br />
e ao mesmo tempo um fumo espesso inva<strong>de</strong> o aposento on<strong>de</strong> trabalhávamos.<br />
O meu primeiro movimento foi observar se a brazeira que tinha ao pé,<br />
teria communicado o fogo ao soalho, mas não; o fumo vinha da parte inferior<br />
da casa. Corremos logo ao local do sinistro, e vimos em principio<br />
<strong>de</strong> incêndio o tecto d'uma loja próxima on<strong>de</strong> os criados tinham feito uma<br />
fogueira para se aquecerem, adormecendo <strong>de</strong>pois. Em breve foi <strong>de</strong>bellado<br />
o fogo pelos mesmos que lhe <strong>de</strong>ram causa, em quanto eu me apressei a<br />
ir salvar as minhas queridas plantas sob uma <strong>de</strong>nsa atmosphera <strong>de</strong> fumo<br />
acre que, irritando a conjunctiva, me provocava as lagrimas.<br />
Dissiparam-se finalmente, na tar<strong>de</strong> d'esse dia, os impertinentes chuveiros<br />
que com tanta insistência contrariavam os nossos trabalhos, e o sol<br />
<strong>de</strong>spedindo os seus ar<strong>de</strong>ntes raios preparava o caminho que d'ahi a pouco<br />
haviamos <strong>de</strong> percorrer; Dirigimo-nos, pois, ao sul para Santulhão, seguindo<br />
a explanada pouco fértil que assenta em áspera serrania, encontrando aqui<br />
e além alguns pés <strong>de</strong> sumagre (Rhus Cortaria L.), restos da cultura em<br />
ponto gran<strong>de</strong> d'esta planta rica em tannino, utilisada pelos fabricantes no<br />
cortume dos cabedaes.
33<br />
Santulhão fica a quatro kilometros ao sudoeste <strong>de</strong> Carção. Foi commenda<br />
da or<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Malta, e remontando a sua origem a muita antiguida<strong>de</strong>, dizse<br />
até que já existia antes da fundação <strong>de</strong> Bragança; tem uma rua espaçosa<br />
e bem alinhada com algumas casas boas, indicando ter havido alli familias<br />
<strong>de</strong> certa distincção. Conservam os habitantes a industria <strong>de</strong> fiação e <strong>de</strong><br />
tecelagem <strong>de</strong> linho, cujas peças fabricam com muito apuro.<br />
Este povo forma completo contraste com Carçâo. Pela sua fertilida<strong>de</strong><br />
entrevêse ein Santulhão a vida pacifica da lavoura com todos os seus<br />
cuidados e encantoa, respirasc alli ura ar puro e saudável, e espraiase a<br />
vista por terrenos bem cultivados. Em Carção notase gran<strong>de</strong> movimento<br />
commercial proprio <strong>de</strong> feiras, vendose passar com frequência, pelas tortuosas<br />
e estreitas ruas da povoação, os recoveiros com os seus trajos<br />
caracteristicos <strong>de</strong> belbutina azul escura, seguidos dos muares tangendo<br />
campainhas; por toda'a parte se absorve uma atmosphera pouco saudável,<br />
impregnada d'um cheiro, nauseabundo, proveniente do surramento das<br />
pelles.<br />
Em Santulhão corre ao longo d'um pequeno valle um ribeiro que, engrossando<br />
com a reunião d'oulros, vai afiluir no Maçãs <strong>de</strong>pois <strong>de</strong> ter<br />
fertilisado uma gran<strong>de</strong> superficie., on<strong>de</strong> existem diversas culturas. Nos<br />
terrenos sobranceiros ao povo, seguindo a linha d'esté ribeiro, colhi a<br />
Eufragia viscosa Bth., o Trixago apula Stev. β. versicolor, o Rumex<br />
pulcher L, o Galium rivulare Bss. Reut., a Lysimachia vulgaris L., a<br />
Silène Portensis Hffgg. Lk., a Centaurea ornata W. β. microcephala Wk.,<br />
o Onopordon Acanthium L. e outras plantas.<br />
No dia 28 <strong>de</strong> tar<strong>de</strong> sahimos para Argosello seguindo sempre ao norte.<br />
Passámos ao poente.<strong>de</strong> Carçâo; e á medida que iamos caminhando, <strong>de</strong>scobriamos,<br />
para além do Maçãs, a villa <strong>de</strong> Vimioso e na nossa frente o castello<br />
<strong>de</strong> Outeiro assente no seu elevado morro, que, como ponto <strong>de</strong> reparo, nos<br />
estava indicando que o nosso extenso circuito era prestes a fecharse.<br />
Argosello recostase em uma planicie elevada, don<strong>de</strong> se gosa um extenso<br />
e variado panorama. A povoação mais próxima que d*alli se avista<br />
para o nascente, é a antiga villa <strong>de</strong> Pinello, por on<strong>de</strong> passámos, cercada<br />
<strong>de</strong> elevados montes a per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista até á raia ; para o poente <strong>de</strong>scobrese<br />
a linha ondulosa das escarpas, por entre as quaes se insinua o rio Sabor.<br />
Foi Argosello terra importante e industrial, tendo havido também alli<br />
fabricas <strong>de</strong> solas e <strong>de</strong> cordovões ; hoje <strong>de</strong>dicamse os seus habitantes ao<br />
mister da agricultura e da criação <strong>de</strong> gados. É muito abundante <strong>de</strong> agua<br />
<strong>de</strong> boa qualida<strong>de</strong>; em différentes sitios brota uma veia limpida á flor.da<br />
terra, e <strong>de</strong>ntro da povoação, em espaçoso largo, existe a copiosa fonte do<br />
Prado cercada <strong>de</strong> copados ulmeiros.<br />
Perlo do povo em um alto cabeço ha vestigios <strong>de</strong> uma antiga fortaleza,<br />
que dominava muito território.<br />
3 vu
34<br />
Nas encostas cultivase a vinha, on<strong>de</strong> colhi a Alchemilla corhucopioi<strong>de</strong>s<br />
R. Sch., a Hispi<strong>de</strong>lla Hispânica L., a Linaria amelhyslea Hffgg. Lk., a<br />
Brassica Pseudo erucaslrum Brot, e uma forma <strong>de</strong> folhas muito divididas<br />
do Centranthus Calcitrapa DC. ; nas baixas vi bellos exemplares do Sonchus<br />
oleraceus L. a. triangularis Wallr., do Lycopsis arvensis L., o Lolium<br />
strictum Pari., o Polygonum lapathifolium L. γ. incanum Gr. Godr., etc.<br />
Em pequenas mattas, que existem ao lado da povoação, crescem o Quercus<br />
Lusitanica L., o castanheiro, o Prunus spinosa L. e outros arbustos, tornando<br />
agradáveis os seus arredores.<br />
Sahindo <strong>de</strong> Argosello no dia 29 á tar<strong>de</strong>, fechámos em Outeiro o longo<br />
circuito <strong>de</strong> 150 kilometros que acabávamos <strong>de</strong> percorrer, e seguindo<br />
apressadamente para Milhão, porque o tempo se tornara chuvoso, ahi<br />
pernoitámos. O dia 30 <strong>de</strong> junho amanheceu, porém, esplendido; e todos<br />
nós que constituiamos a comitiva, cheios <strong>de</strong> contentamento e reconhecidos<br />
á divinda<strong>de</strong> pelo êxito feliz da nossa empresa, percorremos em poucas<br />
horas a estrada <strong>de</strong> Bragança, <strong>de</strong>senvolvida nas gran<strong>de</strong>s circumvoluçòes da<br />
montanha e <strong>de</strong>safogada em largos horizontes.<br />
Em Rragança ainda me <strong>de</strong>morei dois dias a pôr em or<strong>de</strong>m as minhas<br />
colleeções e a herborisar em torno da cida<strong>de</strong>. Os arredores <strong>de</strong> Bragança<br />
pela sua posição elevada são, como muito bem diz o prof. Link, muito<br />
ricos em plantas raras que só crescem na Europa septentrional e que não<br />
se encontram em outras provincias do reino. Por isso as excursões botanicas<br />
são sempre n'aquella região <strong>de</strong> todo o proveito.<br />
Entre as espécies vegetaes que alli colleccionei, d'algumas das quaes já<br />
possuiamos exemplares da mesma localida<strong>de</strong>, citarei agora quatro mais<br />
apreciáveis, por serem três novas para a nossa flora e uma espécie critica,<br />
que são a Rosa Pouzini Tratt. γ. subintrans Gr., a Malva Morenii Poli.,<br />
a Crepis pulchra L. e a forma do Verbascum Thapsus L. <strong>de</strong>scripta por<br />
Brotero na sua Flora Lusitanica.
OUTRA EXCURSÃO BOTÂNICA NA MESMA PROVÍNCIA<br />
Destinara a principio <strong>de</strong>screver somente a minha excursão pelo paiz<br />
miran<strong>de</strong>nse por ser revestida <strong>de</strong> maior interesse, mas tendo <strong>de</strong> citar no<br />
catalogo, que termina este trabalho, as plantas por mim colligidas em<br />
maio <strong>de</strong> 1887 pelas visinhanças da Torre <strong>de</strong> Moncorvo, em cuja villa me<br />
reuni á comitiva <strong>de</strong> meu irmão, o Reverendo Bispo <strong>de</strong> Bragança, que a<br />
esse tempo visitava as freguezias d'aquelle arciprestado, achei conveniente<br />
fazer uma rápida noticia d'esta primeira exploração, o que passo a executar.<br />
Entrei em Moncorvo no dia primeiro <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1887,.tendo seguido pela<br />
via férrea do Douro e atravessando este rio na barca <strong>de</strong> passagem em frente<br />
da estação do Pocinho, O terreno, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a margem percorri até esta<br />
villa, era muito ingreme e irregular; das eminências que foi preciso<br />
vencer, entreviam-se, pelas gargantas dos montes, os férteis campos da<br />
Villariça banhados pelo Sabor, que alli perto afflue em uma apertada<br />
curvatura do Douro. No alto <strong>de</strong> escalvados serros, verda<strong>de</strong>iros penhascos<br />
sem vegetação, enxergavam-se pobres al<strong>de</strong>ias, como a Louza e Estevaes,<br />
cujos habitantes parece possuirem o instincto das águias para po<strong>de</strong>rem<br />
viver no seio <strong>de</strong> tão aspérrimas serranias. No caminho colhi a Retama<br />
sphaerocarpa Bss.<br />
A villa <strong>de</strong> Moncorvo assenta em uma baixa relativamente ferlil, ficando-lhe<br />
sobranceiro a sueste o monte <strong>de</strong> Beborêdo, attingindo a altitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> 880<br />
metros, e cujas vertentes, povoadas <strong>de</strong> boas quintas e <strong>de</strong> terrenos bem<br />
cultivados, tornam muito aprazivel o sitio e fornecem á povoação mimosos<br />
productos vegetaes. Tem agua muito fina, <strong>de</strong> que o mesmo monte a abastece<br />
com muita abundância.<br />
O principal edificio <strong>de</strong> Moncorvo é a sua egreja matriz, toda construida<br />
<strong>de</strong> granito e dividida interiormente em très naves por majestosas pilastras,<br />
que sustentam as abobadas elegantemente artezoadas. Pertence ao estylo<br />
manuelino um pouco modificado, porque, tendo sido lançada a sua primeira<br />
pedra em 15i4 no reinado <strong>de</strong> D. João III, antes da fundação da Sé <strong>de</strong>
36<br />
Miranda, só d'ahi a um seculo foi concluida. É o melhor edificio d'esté<br />
género na provincia <strong>de</strong>pois da Sé <strong>de</strong> Miranda, e um dos sumptuosos templos<br />
do reino; parece porém que os edificadores concentraram todas as suas<br />
attenções na construcção da egreja em si, <strong>de</strong>sprezando as mais <strong>de</strong>pendências<br />
aliás indispensáveis; é prova d'isto a sacristia, <strong>de</strong> dimensões ridiculamente<br />
diminutas com relação á amplitu<strong>de</strong> da egreja.<br />
Tem alguns edificios públicos e particulares bons, e no sitio on<strong>de</strong> existia<br />
uma fortificação antiga, com suas muralhas, está agora um lindo passseio<br />
publico.<br />
No feracissimo valle da Villariça, chamado por isso o celleiro da provincia,<br />
entre outras producçòes vegetaes como o milho, a batata, os afamados<br />
melões, etc., cultivava-se antigamente em gran<strong>de</strong> escala o linho<br />
cânhamo, como materia prima da importante industria <strong>de</strong> cordoaria que<br />
houve em Moncorvo, estabelecendo-se aqui uma Feitoria real que se correspondia<br />
com Lisboa, Porto e outras terras, fornecendo-as d'esté artefacto,<br />
e mesmo do linho em rama.<br />
Também se applicavam estes industriosos habitantes na creação do sirgo<br />
e fabricação <strong>de</strong> veludos e sedas, chegando a exportar gran<strong>de</strong>s remessas<br />
d'estes artigos, <strong>de</strong> seda em meadas e <strong>de</strong> semente do sirgo.<br />
A Feitoria foi extincta ha mais d'um seculo, e a creação do bicho da<br />
seda está bastante, reduzida.<br />
É muito apreciável a amêndoa coberta <strong>de</strong> Moncorvo.<br />
Se a povoação propriamente dicta é saudável por estar aberta aos ventos<br />
do norte e do nor<strong>de</strong>ste, por ter boas aguas e por estar visinha do excellente<br />
sanitário da serra <strong>de</strong> Reboredo, comtudo a proximida<strong>de</strong> dos campos<br />
inundáveis da Villariça, on<strong>de</strong> reinam en<strong>de</strong>micamente as febres intermittentes,<br />
<strong>de</strong>ixam estes arredores muito a <strong>de</strong>sejar com relação a salubrida<strong>de</strong>.<br />
Fallando <strong>de</strong> Moncorvo, não <strong>de</strong>vo <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> dizer que esta terra foi pátria<br />
do celebre Constantino chamado o rei dos floristas; o qual, sendo um insigne<br />
cultor da arte, reunia também os predicados <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>iro naturalista.<br />
Representava, por meio da cera e <strong>de</strong> tecidos, os órgãos apparentes das<br />
plantas e os seus mais miúdos pormenorees com a maxima exactidão, não<br />
po<strong>de</strong>ndo muitas vezes dizer-se, em frente do proprio mo<strong>de</strong>lo vegetal, qual<br />
dos dois era execução do artista.<br />
Nos dois dias que nos <strong>de</strong>morámos em Moncorvo explorei os terrenos<br />
visinhos e parte do monte <strong>de</strong> Reboredo, em cuja encosta, que olha ao<br />
noroeste, até quasi a meia altura, se <strong>de</strong>senvolvem muito bem a larangeira<br />
[Citrus Avranlium Riss.), o pecegueiro (Pérsica vulgaris Mill.), a amendoeira,<br />
a figueira (Ficus Carica L. var. saúva), a oliveira, a vinha, ele;<br />
e mais para cima o castanheiro, o pinheiro bravo e uma infinida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
arbustos e d'outras plantas herbáceas.<br />
N'estas explorações colhi, entre muitas espécies mais ou menos apre-
37<br />
ciáveis, as seguintes: a Evax carpetana Lge., o Pyrethrum Hispanicum<br />
Wk. γ. sulphureum, a Nonnea nigrescens fiC, o Geranium columbinum L.,<br />
o Cytisus albus Lk., a Festuca spadicea L., S. livida Hack., a Luzula<br />
láctea E. Mey, a Parielaria Lusitanica L., a Viola silvatica Fr. α., o Helianlhemum<br />
Aegypliacum Mill., o Alyssum hispidum Lose. Pard., a Brassica<br />
Pseudoerucastrum Brot., e a Vicia Pseudocracca Bert., espécie nova<br />
para a flora do paiz.<br />
Tendo <strong>de</strong> seguir <strong>de</strong>pois para a al<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> Felgueiras, que assenta n'uma<br />
<strong>de</strong>pressão da base do monte <strong>de</strong> Reboredo para o nascente, subimos a encosta<br />
do lado opposto, passando pelo bello mosteiro <strong>de</strong> religiosos antoninos<br />
(capuchos franciscanos), que está em via <strong>de</strong> <strong>de</strong>smantelamento. D'ahi a<br />
pouco apparecia em gran<strong>de</strong> quantida<strong>de</strong> o Aspho<strong>de</strong>lus albus W. por entre<br />
um <strong>de</strong>nso tapete <strong>de</strong> esteva (Cistus ladaniferus L. e C. populifolius L.), do<br />
Halimium occi<strong>de</strong>ntale Wk , do Ή. umbellatum Spach., e <strong>de</strong> alguns exemplares<br />
da Armeria longearistala Bss. e Beut., que matisavam com as cores<br />
variadas <strong>de</strong> suas flores a tincta sombria do terreno. N'um ou n'outro ponto<br />
se mostravam, por entre moitas da Rosa canina L. vi. urbica Crèp. e do<br />
Rubus collinus DC, algumas orchi<strong>de</strong>as em-flor, entre as quaes notei a<br />
Orchis Pseudosambucina Ten., <strong>de</strong>scoberta em Moncorvo pelo con<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Hoffmansegg.<br />
A medida que nos elevávamos, as nossas cavalgaduras iam tropeçando<br />
com frequência em aguçadas lascas <strong>de</strong> pedra <strong>de</strong>negrida, dotadas <strong>de</strong> gran<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> por conterem ferro "em elevada proporção, <strong>de</strong> que a serra <strong>de</strong><br />
Reboredo representa talvez o jazigo mais rico <strong>de</strong> todo o paiz.<br />
No local em que tinhamos <strong>de</strong> dobrar o pendor do monte, para voltar<br />
ao nascente, já n'um ponto bastante alto, em que a vegetação era representada<br />
só pela carqueja (Pterospartum lasiànlhum Spach) e por uma<br />
espécie <strong>de</strong> urze (Erica aragonensis Wk.), apresentou-se-nos avista um<br />
grandioso espectáculo. Lá em baixo, d'on<strong>de</strong> partiramos, assentava toda a<br />
povoação <strong>de</strong> Moncono, la<strong>de</strong>ada por sua majestosa egreja, cercada <strong>de</strong><br />
bellas proprieda<strong>de</strong>s e várzeas férteis, e limitada ao norte por escalvados<br />
serros <strong>de</strong>spidos <strong>de</strong> vegetação. Voltando os olhos ao sul em direcção do ,<br />
Douro, ficámos surprehendidos com o estranho aspecto que d'aquelle lado<br />
o solo apresentava. Imagine-se em forte ebulição um fluido contido em<br />
vasto receptáculo, e que, por uma extraordinária potencia congeladora,<br />
esse fluido se consolidou <strong>de</strong> repente, ficando immoveis as différentes partes<br />
da sua superficie com os irregularissimos contornos das elevações e <strong>de</strong>pressões,<br />
produzidas no acto d'essa ebulição gigantesca ; assim se nos<br />
apresentou â vista aquella gran<strong>de</strong> faxa <strong>de</strong> terreno, que nos separava do<br />
Douro, o mais caprichosamente ondulado que tenho visto, mas cuja configuração<br />
se pô<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar typica na provincia <strong>de</strong> Traz os Montes.<br />
Fiados na segurança das nossas cavalgaduras, fomos <strong>de</strong>scendo cautelo-
38<br />
sãmente pelas asperezas da serra até chegarmos à al<strong>de</strong>ia para on<strong>de</strong> nos<br />
dirigiamos.<br />
Felgueiras, e outras pequenas povoações que circumdam Moncorvo,<br />
apresentam geralmente o mesmo aspecto <strong>de</strong> tristeza. As casas, que as<br />
constituem, são construidas <strong>de</strong> lascas juxtapostas d'uma pedra <strong>de</strong>negrida,<br />
espécie <strong>de</strong> schisto metamorphico <strong>de</strong> que o terreno é formado, e as pare<strong>de</strong>s<br />
não tem revestimento algum; <strong>de</strong> sorte que a côr escura do solo confundindo-se<br />
com o tom sombrio das habitações, também cobertas com a<br />
mesma pedra, produz um effeilo muito melancólico, apenas cortado pela<br />
boa apparencia d'uma ou d'outfa casa mais regularmente construida. Foi<br />
sob esta monótona impressão, augmentada pelo carregado da atmosphère,<br />
que durante o caminho se <strong>de</strong>senvolvera em fortes aguaceiros, que nós entrámos<br />
em Felgueiras.<br />
Esta al<strong>de</strong>ia, que foi pátria do notável chimico Thomé Rodrigues Sobral,<br />
é bastante productiva. Tem no seu limite bellos soutos <strong>de</strong> castanheiros, e<br />
nas encostas houve bons vinhedos, a maior parte d'elles <strong>de</strong>struidos pela<br />
phylloxera e substituidos agora pela cultura do trigo è do centeio. Nas<br />
baixas, fertilisadas por um ribeiro, ha boas hortas on<strong>de</strong> colhi o Anlhoxanlhum<br />
odor alum L., a Avena sulcata Gay, a Convolaria Polygonatum L., o Ornithopus<br />
perpusillus L., etc. ; e nos terrenos mais enxutos, o Galiumpe<strong>de</strong>monlanum<br />
All., a Alchemilla arvensis Scop., o Ranunculus Hollianus Rcbb. e outras.<br />
Felgueiras, assim como Maçôres e Assureira, al<strong>de</strong>ias que estão situadas<br />
ao sul e sueste da serra <strong>de</strong> Reboredo, são pouco sadias porque a serra as<br />
abriga dos ventos do norte, experimentando-se alli durante o verão um<br />
calor extraordinário.<br />
Percorremos nos dias seguintes estas duas povoações, on<strong>de</strong> ha bons<br />
olivaes e alguns pomares <strong>de</strong> fructa e <strong>de</strong> larangeiras. Nos seus terrenos<br />
colhi a Valerianella oliloria Poll., a Orobanche Rapum Thuill., o Cylinus<br />
Hypocistis L., o Erysimum linifolium J. Gay, o Carex laevigata Sm., a<br />
Linaria melananlha Bss. Reut., o Melandryum macrocarpum Wk. e outras.<br />
Sahindo d'estas regiões húmidas, sulcadas por-innumeros ribeiros orlados<br />
do Ulmus campeslris L., dirigimo-nos para sitios mais altos a respirar<br />
outros ares mais <strong>de</strong>safogados. Seguimos, pois, por caminhos muito irregulares,<br />
guarnecidos em différentes pontos do Sarolhamnus scoparius Koch,<br />
para Peredo dos Castelhanos, povoação que assenta ao sul das prece<strong>de</strong>ntes<br />
em local eminente e muito proximo do Douro. Era bello <strong>de</strong> ver as encostas<br />
muito ingremes das collines e dos outeiros, que atravessávamos, cuidadosamente<br />
cultivados até ao alto, e <strong>de</strong> cujo topo emergiam asperas e <strong>de</strong>negridas<br />
cristas <strong>de</strong> granito, semelhando <strong>de</strong>smanteladas muralhas <strong>de</strong> antigas fortificações.<br />
Peredo, por se achar situado em ponto sobranceiro, e com a disposição<br />
das suas casas formando uma rua principal muito espaçosa, é povoação
39<br />
bastante alegre e saudável. Superiormente ainda a ella está um cabeço,<br />
on<strong>de</strong> se ergue a capella da Senhora da Gloria, e <strong>de</strong> cujo local se gosa um<br />
esplendido horizonte, formado por uma cinta montanhosa <strong>de</strong> entre a qual<br />
sobresahem, para o poente e sul, as serras do Marão e da Estrella, áquelle<br />
tempo ainda cobertas <strong>de</strong> neve. D'alli perto também oflerece o Douro formosas<br />
paizagens.<br />
Á beira dos terrenos cultivados e por entre as amendoeiras colhi o<br />
Alyssum campestre L., a Calendula Malacitana Bss. Reut., a Salvia verbenacoi<strong>de</strong>s<br />
Brot., o Cynosurus elegant Desf., o Raphanus microcarpus Lge.,<br />
o Asterolinum slellatum Hffgg. Lk. e o Papaver hybridum L. ; e <strong>de</strong>baixo<br />
<strong>de</strong> frondosas sobreiras, junto <strong>de</strong> floridas moitas da Rosa canina L. κ. fusiformis<br />
Crèp., vi bellos exemplares do Ranunculus Escurialensis Bss. Reut.<br />
Continuando a nossa digressão na tar<strong>de</strong> do dia 7 <strong>de</strong> maio, dirigimonos<br />
para sueste parallelamente á riba direita do Douro e entrámos na al<strong>de</strong>ia<br />
<strong>de</strong> Urros. Esta terra era em tempo uma villa gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong> que ainda con<br />
* serva algumas conslrucções, mas a maior parte d'elles arruinadas. Existe<br />
a um kilometro <strong>de</strong> distancia da al<strong>de</strong>ia, em sitio aprazivel, uma ,bonita e<br />
espaçosa capella <strong>de</strong>dicada a Santo Apollinario, a que estão ligadas varias<br />
tradições ; proximo ao altar mor está um tumulo <strong>de</strong> granito lavrado, em<br />
forma <strong>de</strong> parallelipipedo, on<strong>de</strong> repousaram os restos mortaes do santo. A<br />
uma pequena distancia da capella elevase um outeiro, em cujo vértice,<br />
bastante pedregoso e cheio <strong>de</strong> cavida<strong>de</strong>s naturaes, se <strong>de</strong>scortina muito terri<br />
. tório para aquém e para além do Douro, distinguindose perfeitamente,<br />
em dia~claro a importante povoação <strong>de</strong> Villa Nova <strong>de</strong> Foscôa, e mais ao<br />
sul a <strong>de</strong> Castello Melhor.<br />
N'estes terrenos, on<strong>de</strong> cresce a oliveira e a amendoeira, vi formosos<br />
exemplares da Paeonia Broten Bss. Reut, sobre um tapete da Veronica<br />
he<strong>de</strong>raefolia L., apparecendo também moitas do Cislus albidus L., por entre<br />
as quaes <strong>de</strong>stacavam as flores amarellas da Bunias Erucago L. e do Ranunculus<br />
arvensis L. Nos sitios frescos cresce o Endymion campunulalus<br />
Wk., o Ornithogalum umbeilatum L. e a Fumaria agraria Lag.<br />
Seguindo directamente pava leste e atravessando encostas bem cultivadas,<br />
<strong>de</strong>scemos para Ligares, al<strong>de</strong>ia muito populosa, com óptimos terrenos<br />
<strong>de</strong> lavoura ao pé e bons lameiros, e on<strong>de</strong> se torna bem sensivel a<br />
extrema divisão da proprieda<strong>de</strong> que existe entre estes povos. Ë com effeito<br />
curiosa <strong>de</strong> ver a re<strong>de</strong> <strong>de</strong> cômoros, muros e linhas <strong>de</strong> arvoredo separando<br />
umas das outras insignificantes porções <strong>de</strong> terreno <strong>de</strong> cultura, pertencentes<br />
a variadissimos donos.<br />
Colhi em torno d'esta al<strong>de</strong>ia o Chaerophyllum nodo.sum Lam., o Cynoglossum<br />
cheirifolium L . a Euphorbia exigua L , a Calepina Corvini Desv.,<br />
a Barbarea vulgaris R. Br., a Linaria Tournefortii Lge. α. inquinans, etc.<br />
No dia 9 intentámos uma jornada mais longa, e por caminhos quasi in
40<br />
transitáveis, para chegar a Freixo <strong>de</strong> Espada ά Cinla, risonha villa situada<br />
a leste das povoações prece<strong>de</strong>ntes, perto da raia, no ponto em que o rio<br />
Douro começa a <strong>de</strong>screver o quarto <strong>de</strong> circulo que lhe <strong>de</strong>svia a direcção<br />
para o poente. A meio caminho tivemos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scer em muitas voltas as<br />
intermináveis e quasi abruptas la<strong>de</strong>iras que servem <strong>de</strong> margem á ribeira<br />
<strong>de</strong> Moz ou dos Mosteiros, que afflue no Douro meia légua acima da povoação<br />
da Barca d'Alva; preferimos va<strong>de</strong>al-a no caminho <strong>de</strong> Ligares para<br />
Freixo, a dirrgir-nos directamente para a al<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> Poiares, como era<br />
nossa tenção, por ser <strong>de</strong> extrema difficulda<strong>de</strong> e gran<strong>de</strong> risco a passagem<br />
d'essa ribeira mais proximo da sua foz, por causa dos medonhos precipicios<br />
que era mister vencer.<br />
Á medida que nos aproximávamos <strong>de</strong> Freixo notava-se que as asperezas<br />
montuosas, caracteristicas d'esta provincia, se iam <strong>de</strong>svanecendo para o<br />
lado <strong>de</strong> Hespanha e que os elevados pináculos graniticos <strong>de</strong> formas variadissimas,<br />
coroando os montes, eram substituidos por outeiros suavemente<br />
ondulados, e por planicies extensas a per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista para o reino visinho.<br />
A villa <strong>de</strong> Freixo, assente em terreno <strong>de</strong>safogado, é cercada <strong>de</strong> colunas<br />
muito bem cultivadas. A povoação é gran<strong>de</strong> e cortada por muitas ruas, a<br />
maior parte d'elles estreitas mas limpas e bem calçadas, <strong>de</strong>parando-se-nos<br />
com frequência casas antigas com ornatos gothicos nas janellas, e portaes <strong>de</strong><br />
cantaria lavrada encimados <strong>de</strong> escudos e brazões d'armas, que revelam um<br />
certo esplendor histórico e linhagem aristocrática em muitos dos seus<br />
.habitantes.<br />
A egreja matriz, a que ja em outra parte me referi, é' notável pela<br />
gran<strong>de</strong>za que presidiu à sua edificação. Diz-se que foi principiada no reinado<br />
<strong>de</strong> D. Diniz, mas o principal <strong>de</strong>senvolvimento da sua construcçâo ou<br />
reedificação, <strong>de</strong>via coincidir com os reinados <strong>de</strong> D. Manuel ou D. João III,<br />
pois que a elegância <strong>de</strong> suas abobadas <strong>de</strong> granito, o bem lavrado das columnas<br />
em que ellas se estribam e a belleza dos ornatos das suas portas<br />
exteriores são próprios do estylo manuelino, também chamado golhico<br />
florido.<br />
Por outro lado é certo que el-rei D. Manuel quiz engran<strong>de</strong>cer esta terra,<br />
dando-lhe foral novo com vários privilégios.<br />
Era também villa acastellada e cercada <strong>de</strong> muralhas fundadas no reinado<br />
<strong>de</strong> D. Diniz. O castello era guarnecido <strong>de</strong> très soberbas torres, das quaes<br />
existe hoje apenas uma, que ainda domina majestosamente toda a povoação.<br />
Tem varias capellas e ermidas, e na encosta fronteira um convento que<br />
pertenceu á or<strong>de</strong>m <strong>de</strong> S. Filippe Nery, cuja egreja <strong>de</strong> fundação mo<strong>de</strong>rna,<br />
mas construida com.elegancia e ornada <strong>de</strong> muitos altares lateraes, se acha<br />
actualmente em abandono e por isso em imminente ruina. Os religiosos, que<br />
compunham esta communida<strong>de</strong>. <strong>de</strong>nominavam-se padres congregados, e não<br />
faziam votos, po<strong>de</strong>ndo sahir quando lhes aprouvesse per<strong>de</strong>ndo o dote, que
era bastante gran<strong>de</strong>. Dedicavamse ao ensino, e eram bons lavradores e<br />
bons administradores <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s proprieda<strong>de</strong>s que possuiam no termo<br />
d'esta villa.<br />
A nor<strong>de</strong>ste elevase uma coluna <strong>de</strong>spida <strong>de</strong> vegetação, chamada o Cabeço<br />
<strong>de</strong> S. Braz, em cujo vértice estã a capella da Senhora dos Monies<br />
Ermos, d'on<strong>de</strong> se gosa um variado panorama.<br />
Quasi no centro da villa ha um espaçoso largo, on<strong>de</strong> recentemente se<br />
construiu um bonito passeio publico muito bem arborisado.<br />
Freixo era terra escassa <strong>de</strong> aguas potáveis, e estas <strong>de</strong> mà qualida<strong>de</strong>;<br />
hoje, porém, <strong>de</strong>vido á iniciativa do municipio, presidido por um cavalheiro<br />
d'esta villa, o sr. Gonçalves da Silva, achase suficientemente abastecida<br />
<strong>de</strong> boa agua, distribuida por meio <strong>de</strong> canalisação subterrânea e <strong>de</strong> marcos<br />
fontenarios <strong>de</strong> ferro fundido.<br />
Também aqui houve em gran<strong>de</strong> escala a industria da creação do sirgo,<br />
e o fabrico <strong>de</strong> muitos artefactos <strong>de</strong> seda <strong>de</strong> optima qualida<strong>de</strong>, bastante<br />
reduzidos actualmente pela sorte commum ás <strong>de</strong>mais terras da provincia.<br />
A amêndoa coberta e os queijos <strong>de</strong> Freixo são celebres.<br />
É cheia <strong>de</strong> verda<strong>de</strong> e <strong>de</strong> belleza a pequena noticia que dá o prof. Link<br />
d'esta villa, na Viagem em Portugal (1805). Diz assim: «Freixo <strong>de</strong> Espada<br />
á Cinta está situada em um paiz elevado, mas cujo clima é bastante doce;<br />
esta villa é ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> outeiros férteis que produzem vinho, azeite, amêndoas<br />
e figos. As casas são separadas por plantações <strong>de</strong> ulmeiros e <strong>de</strong><br />
amoreiras que lhes dão agradável sombra no estio, o que torna esta povoação<br />
uma das mais bellas residências do reino. A educação do bicho da<br />
seda é bastante consi<strong>de</strong>rável; recolhese aqui mais seda que em nenhuma<br />
outra terra da provincia...»<br />
«O Douro fica afastado <strong>de</strong> Freixo uma légua para leste. Uma estrada<br />
larga e bem reparada ahi nos conduz, atravessando a principio uma região<br />
bem cultivada, e em seguida urzes. A margem opposta sobre território<br />
hespanhol. . . apresentase coberta d'uma matta <strong>de</strong> oliveiras.»<br />
A larangeira também se <strong>de</strong>senvolve optimamente nos <strong>de</strong>clives da margem<br />
do Douro, protegidos dos ventos do norte por elevados baluartes <strong>de</strong> granito.<br />
Por entre o sabugueiro (Sambucus nigra L.) apparecem espinhosas moitas<br />
<strong>de</strong> Rhamnus lycioi<strong>de</strong>s L. ; o Cistus populifolius L. e o Quercus Lusitanica<br />
Lam. β. alpeslris Bss. revestem muitos terrenos incultos; nas encostas<br />
plantadas <strong>de</strong> Vinhas vèemse a Cornicina Loeflingii Bss., o Trifolium hirlum<br />
Ali., o Poterium verrucosum Ehrh., o Ranunculus flabellatus Desf., v. subpinnatus<br />
Freyn., a <strong>Digital</strong>is purpurea L. β. lomenlosa Wbb., a Orobanche<br />
cruenta Bert, e algumas formas curiosas da Rosa canina L.; â beira dos<br />
caminhos apparecem a Psoralia bituminosa L., o Sarothamnus eriocarpus<br />
Bss. Reut., o Bromus teclorum L. e a Biscutella laevigata L. ; e nos prados
42<br />
vegetam a Fumaria parviflora Lam., o Smymium Olusatrum L., o Silybum<br />
Marianum Gartn., o Geranium lucidum L., etc.<br />
No dia 11 <strong>de</strong> madrugada sahimos <strong>de</strong> Freixo em direcção a Poiares,<br />
alegre povoação que fica sete kilometros a sudoeste da villa. Caminhando<br />
quasi sempre pôr elevadas planuras, atravessámos extensas searas <strong>de</strong> trigo<br />
e bons olivaes, cujo fructo é celebre pelo seu tamanho e sabor, rivalisando<br />
com a azeitona <strong>de</strong> Sevilha.<br />
Poiares é terra <strong>de</strong> muito boa agua, e o seu.clima é quente no verão, mas<br />
saudável; corre-lhe perto o Douro, a très kilometros ao sul, em cujas<br />
immediações termina a sua navegação no sitio chamado ponto do Soltinho.<br />
Ao poente afflue n'este rio a ribeira <strong>de</strong> Moz apertada por alterosas fragas,<br />
on<strong>de</strong> existe a celebre calçada <strong>de</strong> Alpajares ou Alprajares, continuada por<br />
uma ponte que atravessa a ribeira. Esta calçada, formada <strong>de</strong> pequenos<br />
seixos muito adhérentes, parece ter sido <strong>de</strong> construcçâo arabe ; é aberta<br />
na rocha quasi a prumo, <strong>de</strong>scendo em voltas muito apertadas <strong>de</strong> alto a<br />
baixo. A tradição popular, com tendência ao maravilhoso, attribue a calçada<br />
e a ponte a uma origem sobrenatural, em que o espirito das trevas toma<br />
uma parte importante.<br />
N'esta al<strong>de</strong>ia cria-se muito gado lanigero e bovino, que os habitantes<br />
recolhem em uns curraes <strong>de</strong> alvenaria <strong>de</strong> forma cylindrica cobertos <strong>de</strong><br />
colmo e pedras, semelhando cubatas africanas, que se acham disseminadas<br />
por entre as casas da povoação.<br />
Os naturaes também tecem burel e fabricam óptimo pão.<br />
Por entre as searas e as amendoeiras em começo <strong>de</strong> frutificação, e sob<br />
frondosas nogueiras colhi a Evax carpetana Lge., a Alchemilla cornucopioi<strong>de</strong>s<br />
R. Sch., o Ranunculus Aleae Wk., etc.; e nos sitios húmidos o Ranunculus<br />
repens L., a Veronica Anagallis L., o Cynosurus elegans Desf., o<br />
Carex leporina L., a Serapias Lingua L. e outras.<br />
No fim d'essa mesma tar<strong>de</strong> regressámos a Freixo, on<strong>de</strong> nos <strong>de</strong>morámos<br />
ainda dois dias, que appliquei herborisando pelas visinhanças e prestando<br />
os cuidados que as minhas plantas reclamavam.<br />
N'uma encosta povoada <strong>de</strong> azinheiras colhi a Orobanche Rapum Thuill.<br />
e o Daucus Durieua Lge. e tornei a encontrar bellos exemplares da Orchis<br />
Pseudosambucina Ten.<br />
Na tar<strong>de</strong> do dia 13 <strong>de</strong> maio partimos para Carviçaes, al<strong>de</strong>ia situada a<br />
noroeste <strong>de</strong> Freixo. Principiámos por trepar umas la<strong>de</strong>iras bastante ásperas,<br />
a que succe<strong>de</strong>u extensa explanada revestida <strong>de</strong> esteva, entremeando-se<br />
numerosos tufos, em flor, do Astragalus Lusitaniens Lam. e<br />
da Paeonia Broteri Bss. Reut, que produziam um bello effeito. Em seguida<br />
<strong>de</strong>scemos com diificulda<strong>de</strong> para a profun<strong>de</strong>za d'um valle, em cujo<br />
leito serpeava um dos braços da ribeira <strong>de</strong> Moz, que tivemos <strong>de</strong> va<strong>de</strong>ar,<br />
subindo <strong>de</strong>pois pela outra encosta um pouco mais suave, povoada <strong>de</strong> oli-
43<br />
veiras, d'alguns castanheiros e <strong>de</strong> boas searas. Á bocca da noite entravamos<br />
em Carviçaes.<br />
Esta povoação, situada em terreno elevado e ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> mimosos prados,<br />
é composta <strong>de</strong> très ou quatro longas fileiras <strong>de</strong> casas, dispostas parallelamente<br />
umas ás outras; os seus numerosos habitantes, quasi todos lavradores,<br />
vivem numa certa mediania, porque são muito económicos. Alguns<br />
ainda se empregam no mister <strong>de</strong> serralheiros com o ferro extrahido nas<br />
vertentes da serra <strong>de</strong> Reboredo.<br />
A fonte publica é <strong>de</strong> granito lavrado e fornece muito boa agua.<br />
Nas encostas revestidas do carvalho negral vi o Halimium utnbellatum<br />
Spach. γ. verticillatum Wk. e o Melandryum macrocarpum Wk. ; nas baixas<br />
por entre o frondoso arvoredo constituido pelas amoreiras, freixos, negrilhos,<br />
etc. vi a Moehringia trinervia Clair., o Cerastium brachypetalum<br />
Desf., o Nardus stricla L., o Phleum BoehmeriWib., espécie nova para a<br />
nossa flora, e outras plantas.<br />
De Carviçaes dirigimonos para Moz, villa antiga e agora pobre al<strong>de</strong>ia,<br />
que fica a meia légua <strong>de</strong> distancia para sudoeste.<br />
Moz foi donatária dos con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Villa Flor; teve foraes dados por<br />
D. Sancho II e D. Manuel; foi cercada <strong>de</strong> muralhas e possuiu um castello<br />
com fossos, <strong>de</strong>fendido por cavalleiros <strong>de</strong> esporas douradas. Tudo isto revela<br />
que este burgo, hoje tão humil<strong>de</strong>, foi terra muito nobre nas passadas dynasties<br />
da nossa monarchia. Ε os seus habitantes parece conservarem ainda<br />
uma tal ou qual jactância d'essa nobreza <strong>de</strong>cahida. Actualmente quasi<br />
nada se vê d'essas muralhas e d'outros padrões gloriosos <strong>de</strong> antigas eras.<br />
Das plantas que colhi n'esta localida<strong>de</strong> cito o Urospermum picroi<strong>de</strong>s<br />
Desf., o Senecio Kvidus L., a Vulpia longiseta Hack, e o Allium Neapolitanum<br />
Cyr.<br />
No dia seguinte fomos para Souto da Velha, pittoresca al<strong>de</strong>ia situada<br />
a noroeste <strong>de</strong> Moz e que toma o seu nome d'uma extensa matta que lhe<br />
fica ao lado. Essa matta, constituida <strong>de</strong> varias espécies <strong>de</strong> Quercus, do<br />
castanheiro, do medronheiro, do pilriteiro, do sanguinho (Cornus sanguinea<br />
L.), etc., abriga uma vasta republica <strong>de</strong> plantas herbáceas, entre<br />
as quaes menciono as seguintes : a Valerianella olitoria Poli., o Geum urbanum<br />
L., a Genista falcata Brot., a Viola silvatica Fr., o Rumex Acetosa<br />
L., o Ranunculus Aleae Wk., o R. Hollianus Bchb., e a Aquilegia<br />
dichroa Freyn. Ao fundo da encosta, revestida por tão exuberante vegetação,<br />
corre um ribeiro que põe em movimento varias azenhas e rega<br />
mimosas hortas, junto das quaes vi o Cirsium palustre Scop. elevandose<br />
acima d'um <strong>de</strong>nso tapete <strong>de</strong> fetos, on<strong>de</strong> se notavam beilas fron<strong>de</strong>s do Po^<br />
lystichum Filixmas Bth,<br />
Continuámos <strong>de</strong>pois o nosso roteiro dirigindonos para Felgar, al<strong>de</strong>ia<br />
que assenta nas vertentes da serra <strong>de</strong> Reboredo porrenqOlhe ao norte Q
io Sabôr; um extenso tracto <strong>de</strong> terreno da serra acha-se coberto do pinheiro<br />
bravo, ou maritimo <strong>de</strong> Brotero, cuja vista produz uma agradável<br />
impressão; sobretudo n'um paiz tão pobre d'esta essência.<br />
Esta povoação, ornada <strong>de</strong> bonitas edificações mo<strong>de</strong>rnas, tem terrenos<br />
férteis no seu termo e é também industrial. Fabrica-se aqui louça <strong>de</strong> boa<br />
qualida<strong>de</strong>.<br />
Nos seus prados colhi a Vulpia sciuroi<strong>de</strong>s Gmel., o Hor<strong>de</strong>um Gussoneanum<br />
Pari., o Trifolium cernuum Brot., o T. striatum L., o T. strictum<br />
L. e a Veronica serpyllifolia L.<br />
Para voltar a Moncorvo, termo da minha excursão, tivemos <strong>de</strong> passar<br />
pela al<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> Larinho, que se acha situada ao poente <strong>de</strong> Felgar em linha<br />
parallela ao curso do Sabôr, <strong>de</strong> que também pouco fica afastada. Nos seus<br />
terrenos fiz uma pequena herborisação, colhendo entre outras plantas a<br />
Phelipaea ramosa Mey, a <strong>Digital</strong>is Thapsi L., o Asparagus acutifolius L.,<br />
a Tolpis barbata Gártn. e o Juniperus oxycedrus L.<br />
No dia seguinte, 18, por uma formosa tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> maio, dirigimo-nos para<br />
Moncorvo, percorrendo boas várzeas situadas na base da serra <strong>de</strong> Reboredo<br />
e atravessando bellas quintas, on<strong>de</strong> os cômoros floridos e os pomares <strong>de</strong><br />
larangeiras e d'outras arvores fructiferas impregnavam o ar com o aroma<br />
<strong>de</strong> suas flores. No caminho tornei a ver a Malva Tourneforliana L. e a<br />
Armeria longearistata Bss. Reut.<br />
Em Moncorvo <strong>de</strong>morei-me ainda o tempo indispensável para preparar<br />
as minhas collecções, separando-me em seguida da comitiva <strong>de</strong> meu irmão,<br />
para regressar a Coimbra pelo mesmo caminho que tomara na ida.<br />
Ao terminar esta rápida exposição, é <strong>de</strong>ver meu manifestar aqui, por<br />
mim e em nome da Direcção do Jardim Botânico da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Coimbra, o mais grato reconhecimento a todas as pessoas que, durante as<br />
duas explorações, me dispensaram a sua obsequiosa hospitalida<strong>de</strong> e finezas;<br />
certificando-lhes que tive intima satisfação <strong>de</strong> apreciar pessoalmente as<br />
excellentes qualida<strong>de</strong>s que são proverbiaes no caracter dos transmontanos,<br />
qualida<strong>de</strong>s que possuem, em subido grau, todos os cavalheiros com quem<br />
tive a honra <strong>de</strong> tractar alli.<br />
Na lista que segue apresento o resultado completo das minhas herborisações<br />
em Traz os Montes.
45<br />
Lichen.es<br />
,RamaIina fraxinea L. — Arredores <strong>de</strong> Miranda do Douro: Povoa.<br />
Umbilicaria pustulata Hoffm.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos.<br />
Fetos<br />
Gymnogramma leptophylla Desv.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
Asplenium lanceolatum Iliids.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras,<br />
S. Martinho d'Àngueira ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Villa Chã.<br />
A. Trichomanes L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar.<br />
Cystopteris fragilis Brhd. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : S. Martinho <strong>de</strong> Angueira;<br />
arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar, Souto da Velha.<br />
Polystichum Filixmas Rth. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Santulhão; arred. <strong>de</strong><br />
Moncorvo : Souto da Velha.<br />
Coniferae<br />
Pinus Pinaster Ait. α acutisquama Bss. — Bragança; arred. <strong>de</strong> Vimioso:<br />
Campo <strong>de</strong> Viboras ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : serra <strong>de</strong> Reboredo.<br />
Juniperus oxycedrus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Villa Chã ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Larinho. ,<br />
Graminieae<br />
Anthoxanthum odoratum L. form, inter a. et ß. Hack. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Felgueiras.<br />
Phleum Boehmeri Wib.—Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong>, Espada á Cinta: Carviçaes.<br />
Ph. praiense L. B. nodosum Gaud.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Constantim.<br />
Alopecurus arundinaceus Soir. — Bragança (A. Moller 1<br />
).<br />
1<br />
Aproveito esta oceasião para citar algumas espécies <strong>de</strong> Traz os Montes, ainda ineditas,<br />
colhidas por colleccionadores que me prece<strong>de</strong>ram.
46<br />
Panicum repens L. 1<br />
— Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada a Cinta: Carviçaes.<br />
Echinochloa crusgalli P. B. (forma mutica). — Arred. <strong>de</strong> Vimioso:,Argozello.<br />
Agrostis truncatula Pari. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras.<br />
Macrochloa arenaria Kth. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa; arred. <strong>de</strong> Vimioso<br />
: Caçarelhos.<br />
Periballia Hispânica Trin. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras.<br />
Aira caryophyllea L. — Moncorvo.<br />
Avena sulcata Gay.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo; Felgueiras; (form, minor)<br />
Bragança (A. Moller).<br />
Holcus mollis L.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras.<br />
Koeleria crassipes Lge. — Bragança (A. Moller).<br />
Glyceria plicata Fr. ß. spicata Lge. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes, Palaçoulo<br />
; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar.<br />
Poa bulbosa L. — Moncorvo e arredores: Felgueiras, Souto da Velha,<br />
Ligares.<br />
P. pratensis L. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />
Briza maxima L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres.<br />
Melica major Sibth. et Sm. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
Dactylis Hispânica Rth. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
Cynosurus cristatus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla, Athenor.<br />
C. elegans Desf. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo, Moz; arred. <strong>de</strong> Freixo<br />
<strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />
Vulpia longiseta Hack.— Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Moz.<br />
V. Myuros Gmel.— Bragança (A. Moller).<br />
V. sciuroi<strong>de</strong>s Gmel. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar.<br />
Festuca elegans Bss. — Bragança (A. Moller).<br />
F. rubra L. a. genuina Godr. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa.<br />
» » γ. falax Hack. — Bragança (A. Moller).<br />
F. spadicea L. ß. livida Hack.—Moncorvo: Reboredo.<br />
Bromus Madritensis L. ß. ciliatus Guss.'—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
B. maximus Desf. γ. ambiguus Hack. — Bragança (A. Moller).<br />
Β. sterilis L.—Moncorvo; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />
B. tectorum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
Serrafalcus mollis Pari. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar ; Freixo <strong>de</strong> Espada<br />
á Cinta e arredores : Poiares.<br />
S. scoparius Pari. — Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta.<br />
Hor<strong>de</strong>um Gussoneanum Pari. — Bragança (A. Moller) ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Felgar.<br />
1<br />
Cito em duvida esta espécie por ser mau o exemplar.
47<br />
H. murinum L. — Aired, <strong>de</strong> Moncorvo : Larinho.<br />
Aegilops ovata L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote.<br />
Elymus Caput Medusae L.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso, Campo <strong>de</strong><br />
Viboras.<br />
Lolium perenne L. — Nos lameiros, por toda a parte.<br />
L. strictum Pari.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argozello.<br />
Gaudinia fragilis P. B. — Bragança; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar.<br />
Nardurus Lachnalii Godr. (form. nana). — Bragança (A. Moller).<br />
Nardus stricte L. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />
Cyperaceae<br />
Carex. divulsa Good. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Assureira.<br />
C. laevigata Sm. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo:'Assureira.<br />
C. leporina L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Sendim; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira<br />
; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta : Poiares.<br />
C. maxima Scop. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
C. muricata L. a. genuina Godr. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso, Santulhão<br />
; arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes, Duas Egrejas; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />
Felgueiras ; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />
C. paniculata L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
C. setifolia~Godr.—-Bragança: caminho <strong>de</strong> Ricafé.<br />
Heleocharis multicaulis Dietr. —Bragança: Campo redondo (A. Moller);<br />
arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes.<br />
Scirpus Holoschoenus L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor.<br />
Iri<strong>de</strong>ae<br />
Gladiolus Reuteri Bss. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Angueira; arred. <strong>de</strong> Miranda<br />
: Constantim.<br />
Iris Xiphium L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Villar Secco.<br />
Alismaceae<br />
Alisma Plantago L. ß. lanceolatum Godr. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : S. Martinho<br />
d'Angueira, Athenor.
A. ranunciiloi<strong>de</strong>s L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes, Duas Egrejas.<br />
48<br />
Orchi<strong>de</strong>ae<br />
Serapias cordigera L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Sendim.<br />
S. Lingua L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Constantim,<br />
Para<strong>de</strong>lla ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Assureira ; arred. <strong>de</strong> Freixo<br />
<strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />
Orchis coiïophora L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla, Povoa, Malhadas.<br />
O. máscula L. var. obtusiilora Rchb. fil. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Angueira;<br />
arred. <strong>de</strong> Miranda: Genizio, Constantim; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada<br />
á Cinta : Carviçaes.<br />
O. Morio L. 3. picta Rchb. fil. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; Moncorvo<br />
e arredores : Felgueiras.<br />
O. Pseudo-sambucina Ten. — Moncorvo: Reboredo; Freixo <strong>de</strong> Espada á<br />
Cinta.<br />
Ophrys apifera Huds. — Freixo <strong>de</strong>Έspada á Cinta.<br />
Juncaceae<br />
Juncus silvaticus Reich. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Sendim.<br />
J. squarrosus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla.<br />
Luzula campestris DC.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgueiras.<br />
L. Forsteri DC. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />
L. láctea E. Mey.— Moncorvo.<br />
Dioscorieae<br />
Tamus communis L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Maçôres.<br />
Smilaceaé<br />
Convalaria Polygonatum L. -— Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgueiras.<br />
Ruscus aculeatus L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Quinta <strong>de</strong> Santo AdriSo ; arred.<br />
<strong>de</strong> Moncorvo : Ligares.<br />
Asparagus acutifolius L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho.
49<br />
Liliaceae<br />
Anthericum Liliago L.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />
Simethis bicolor Kth. — Arréd. <strong>de</strong> Miranda: Constantim.<br />
Aspho<strong>de</strong>lus albus W. — Arred. <strong>de</strong> Bragança : Milhão, Outeiro; Moncorvo:<br />
Reboredo; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Carviçaes.<br />
Endymion campanulatus Wk. :— Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Urros.<br />
Muscari comosum Mill. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada ά Cinta: Carviçaes.<br />
Allium sphaerocephalum L. —Vimioso : Regadas.<br />
A. Neapolitanum Cyr. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Moz.<br />
Scilla Ramburei Bss. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Para<strong>de</strong>lla ; arred. <strong>de</strong> Freixo<br />
<strong>de</strong> Espada á Cinta: Carviçaes.<br />
Ornithogalum umbellatum L. β. longebracleatum Wk. — Bragança: Rica<br />
fé ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Urros. ·<br />
Lilium Martagon L.—Vimioso: matta do Viscon<strong>de</strong>.<br />
Cytineae<br />
Gytinus Hypocistis L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres.<br />
Callitrichineae<br />
Callitriche stagnalis Scop. —Arred. <strong>de</strong> Miranda : S. Martinho d'Angueira.<br />
Salicineae<br />
Salix salviaefolia Brot.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Genisio.<br />
Populus nigra L. — Arredores <strong>de</strong> Miranda : Malhadas, Genisio.<br />
4 VII<br />
i
50<br />
Betulaceae<br />
Betula pubescens Ehrh. — Montesinho (A. Moller) ; arred. <strong>de</strong> Vimioso :<br />
Genisio.<br />
Alnus glutinosa Gärtn. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />
Cupuliferae<br />
QuerGus Ilex L. a. genuina Cout. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos,<br />
Miranda, Villa Chã.<br />
ι » «. genuina Cout. form. nana. — Arred, <strong>de</strong> Vimioso:<br />
Quinta <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
Q. Lusitanica Lam. ß. alpestris Bss. — Bragança ; Freixo <strong>de</strong> Espada á<br />
Cinta, etc.<br />
Q. suber L. — Arred. <strong>de</strong> Bragança: Milhão; arred. <strong>de</strong> Vimioso: Quinta<br />
<strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
Q. Tozza Bosc. — Montesinho (A. Moller); arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira,<br />
etc. ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Constantim, Iffanes : arred. <strong>de</strong> Freixo : Carviçaes.<br />
Castanea vulgaris Lam. — Bragança, etc.; arred. <strong>de</strong> Miranda: Iifanes >?<br />
Cersio, etc. ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar, Souto da Velha, etc.<br />
Ulmaceae<br />
Ulmus campestris Sm.—^Margens dos rios e das ribeiras.<br />
Moreae<br />
Morus alba L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes.<br />
M. nigra L. — Iffanes e outras localida<strong>de</strong>s.<br />
Ficus Carica L. 3. sativa. — Moncorvo: Beboredo ; Freixo <strong>de</strong> Espada á<br />
Cinta, etc.
51<br />
Urticeae<br />
Urtica dioica L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas; Moncorvo; arred. <strong>de</strong><br />
Freixo : Poiares.<br />
U. urens L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgueiras.<br />
Parietaria Lusitanica L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos; Moncorvo e<br />
arredores : Souto da Velha.<br />
Chenopodiaceae<br />
Chenopodium album L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos.<br />
Polygoneae<br />
Rumex Acetosa L. — Moncorvo e arredores: Souto da Velha.<br />
R. crispus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo.<br />
R. induratus Bss. Reut.—Arred. <strong>de</strong> Bragança: estrada <strong>de</strong> Milhão; Miranda<br />
do Douro ; Moncorvo e arredores : Peredo.<br />
R. pulcher L. —Bragança: Ricafé; arred. <strong>de</strong> Bragança: Babai (A>. Moller);<br />
arred. <strong>de</strong> Vimioso : Santulhão ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Sendim.<br />
Polygonum' convolvulus L.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pinello ; arred 1<br />
. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Villa Chã.<br />
P. lapathifolium L. γ. incanum Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello.<br />
Santalaceae<br />
Osyris alba L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Moz.<br />
Thesium divaricatum A. DC. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Constantim.<br />
Aristolochieae<br />
Aristolochia longa Clus. — Bragança : Sabor ; arred. dè Moncorvo : Maçôres.
82<br />
Valerianeae<br />
Valeriana tuberosa L. — Serra <strong>de</strong> Rebordàos (A. Moller).<br />
Centranthüs Calcitrapa DC. — Arredores <strong>de</strong> Vimioso: Argosello; arred.<br />
<strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares, Larinho.<br />
Valerianella coronata DC.— Arred. <strong>de</strong> Miranda: Sendim; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Peredo.<br />
V. olitaria Poll. — Bragança : Valle <strong>de</strong> Prados (Α. Moller) ; arred. <strong>de</strong><br />
Moncorvo : Maçôres, Souto da Velha.<br />
Dipsaceae<br />
Dipsacus silvestris Mill. — Arred. <strong>de</strong> Miranda do Douro: Sendim.<br />
Trichera arvensis Schrad. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; arred. <strong>de</strong> Miranda<br />
: Iffanes, Villar Secco.<br />
Compositae<br />
Bellis perennis L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor; arred. <strong>de</strong> Freixo:<br />
Poiares.<br />
Inula montana L. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
I. salicina L. —Vimioso : matta do Viscon<strong>de</strong>.<br />
Asteriscus spinosus Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : S. Pedro da Silva.<br />
Filago gallica L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo.<br />
F. germanica L. a. canescens Coss. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
F. minima Fr. — Bragança; arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras.<br />
F. spathulata Presl. a. erecta Wk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras;<br />
Miranda do Douro.<br />
» » ß. prostrata Wk.—Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
Phagnalon saxatilé Cass. — Miranda do Douro.<br />
Helichryson Stoechas DC — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva ; arred.<br />
<strong>de</strong> Miranda : Picote.<br />
Evax carpetana Lge. — Moncorvo ; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta :<br />
Poiares.<br />
E. pygmaea P. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Avelanoso.
53<br />
Achillea Millefolium L. — Bragança: proximo <strong>de</strong> Cabeça Boa.<br />
Anthémis arvensis L. α. genuina Gr. Godr. — Serra <strong>de</strong> Montesinho : Ramalicho;<br />
Bragança: Valle <strong>de</strong> S. Francisco (A.<br />
Moller); arred. <strong>de</strong> Vimioso : Angueira, Avelanoso,<br />
S. Martinho d'Angueira ; Moncorvo.<br />
»' » 3. incrassala Bss. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
» » γ. granatensis Bss. — Bragança: Senhor dos, Perdidos.<br />
A. Cotula L.— Bragança: Capella <strong>de</strong> S. Sebastião (A. Moller); arred.<br />
<strong>de</strong> Miranda : Iffanes, Palaçoulo, Sendim.<br />
Ormenis nobilis Gay. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo.<br />
Pyrethrum corymbosum.W.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo<br />
Adrião ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Villar Secco. '<br />
P. Hispanicum Wk. ό. laciniatum: γ. sulphureum Wk.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso<br />
: Angueira ; Moncorvo : Reboredo.<br />
Chrysanthemum segetum Clus.—Arred. <strong>de</strong> Miranda? Palaçoulo, Villa<br />
Chã ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Peredo.<br />
Senecio gallicus Chaix—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão, Avelanoso; arred.<br />
<strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada ã Cinta : Carviçaes, Moz.<br />
S. Iividus L. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Moz.<br />
S. silvaticus L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Maçôres.<br />
Calendula arvensis L.—Arred. <strong>de</strong> Miranda do Douro: Palaçoulo; Moncorvo.<br />
C. Malacitana Bss. Reut. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo.<br />
Carlina corymbosa L.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello.<br />
Cnicus benedictus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote.<br />
Centaurea Calcitrapa L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva.<br />
C. limbata Hffgg. Lk.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
C. Melitensis L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva.<br />
C. micrantha Hffgg. Lk. — Miranda do Douro.<br />
C. ornata W. 3. microcephala Wk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão;<br />
arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla, Genisio.<br />
Crupina vulgaris Cass. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
Leuzea conifera DC.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião,<br />
Pedriça.<br />
L. rhaponticoi<strong>de</strong>s Grils. (L. exaltata Cut.) — Vimioso: matta do Viscon<strong>de</strong>.<br />
Onopordon Acanthium L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão; Miranda do<br />
Douro. .<br />
Cirsium arvense Scop.— Bragança: monte <strong>de</strong> S. Bartholomen.<br />
C. palustre Scop. —Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Souto da Velha.
54<br />
Carduus carlinoi<strong>de</strong>s Gou. — Bragança: monte <strong>de</strong> S. Bartholomen.<br />
C. Gayanus Dur. — Arred. <strong>de</strong> Miranda do Douro: Iffanes.<br />
C. nigrescens Vill. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva.<br />
Ç. tenuiflorus Curt. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Assureira.<br />
Silybum Mariauum Gärtn.— :<br />
Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
Tolpis barbata Gärtn. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote: arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />
Larinho.<br />
Hedypnois cretica W. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares.<br />
H. polymorpha DC. α. pendula Wk. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote.<br />
Hispi<strong>de</strong>lla Hispânica Lam. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira, Argosello;<br />
arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Moz.<br />
Lapsana communis L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Moz.<br />
Arnoseris pusilla Gärtn. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Poiares.<br />
Thrincia hispida Rth. ß. minor Bss. — Arred, <strong>de</strong> Moncorvo: Maçôres.<br />
» » γ. major Bss. — Moncorvo e arredores: Ligares.<br />
Urospermum picroi<strong>de</strong>s Desf. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Moz.<br />
Podospermum laciniatum DC. γ. tenuifolium (P. tenuifolium Hffgg. Lk.).<br />
— Bragança.<br />
Scorzonera graminifolia L. (Podospermum pinifolium Hffgg. Lk.). — Arred.<br />
<strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva; arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo, Athenor.<br />
Hypochaeris glabra L. a. genuina Godr. — Arred, <strong>de</strong> Moncorvo : Larinho.<br />
» » β. Loiseleuriana Godr.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Cons<br />
. tantim ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Moz.<br />
H. radicata L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo.<br />
Sonchus oleracéus L. a. triangularis Wallr.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello.<br />
Crépis pulchra L. — Bragança: Sabor.<br />
C. taraxacifolia Thuill. γ. laciniata Wk.— Moncorvo.<br />
C. virens L. a. <strong>de</strong>ntata Bisch.— Bragança (P. e<br />
M. Vaz).<br />
» » β. runcinata Bisch. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Argosello; arred.<br />
<strong>de</strong> Miranda : Povoa.<br />
» » γ. pectinata Bisch. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello; Miranda<br />
do Douro e arredores : Picote.<br />
Hieracium cinerascens Jord. — Bragança : monte <strong>de</strong> S. Bartholomeu (A.<br />
Moller).<br />
H. Pilosella L. a. pulchellum Scheel.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos,<br />
Campo <strong>de</strong> Viboras ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Villar Secco, Palaçoulo.<br />
Andryala coronopifolia Hffgg. Lk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras;<br />
arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa.<br />
A. integrifolia L. ß. angustifolia DC. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pedreiras<br />
<strong>de</strong> Santo Adrião,
58<br />
Cucurbitaceae<br />
Bryonia dioica Jacq.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos; Moncorvo.<br />
Ecbalium Elaterium Rich. — Moncorvo.<br />
Campanulaceae<br />
Jasione humilis Lois. β. campestris Wk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos.<br />
J. montaria L.— Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes, Palaçoulo; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Moz, Peredo, Urros.<br />
CampanulaLoeflingii Brot. α. occi<strong>de</strong>ntalis Lge.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: A've<br />
Ianoso, Argosello; arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa;<br />
arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares.<br />
» » β. Matritensis Lge. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes,<br />
Duas Egrejas.<br />
C. Rapunculus L. «. racemosopaniculata Wk. — Bragança : monte <strong>de</strong><br />
S. Bartholomeu; arred. <strong>de</strong> Vimioso : Avelanoso ; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Povoa, Iffanes.<br />
Rubiaceae<br />
Sherardia arvensis L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres, Larinho.<br />
Asperula galioi<strong>de</strong>s M. Bieb. — Miranda do Douro.<br />
Crucianella angustifolia L.—Vimioso e arredores: Argosello, S. Pedro<br />
da Silva.<br />
Rúbia peregrina L. ß. latifolia Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras<br />
<strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
Galium Aparine L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa, Malhadas; arred. <strong>de</strong><br />
Moncorvo : Peredo.<br />
G. Cruciata Scop. — Bragança: Senhor dos Perdidos.<br />
G. <strong>de</strong>bile Desv. ß. congestum Gr. Godr.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong><br />
Fra<strong>de</strong>s.<br />
G. <strong>de</strong>cipiens Jord. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Assureira.<br />
G. Mollugo L. ß. erectum.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo<br />
Adrião.<br />
G. parisiense L. — Bragança; ponte <strong>de</strong> S. Jorge (A. Moller); arred. <strong>de</strong><br />
Ãliranda : Palaçoulo,
56<br />
G. pe<strong>de</strong>montanum All. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla, Povoa, Malhadas;<br />
arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgueiras.<br />
G. rivulare Bss. Reut. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão.<br />
G. vernum Scop. — Montesinho: Rigueiro <strong>de</strong> Villar (A. Moller); arred. <strong>de</strong><br />
Vimioso: Angueira; arred. <strong>de</strong> Miranda: Constantim, Povoa.<br />
G. verum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Sendim.<br />
Lonicereae<br />
Sambucus nigra L. — Freixo <strong>de</strong>Espada á Cinta: Matança.<br />
Viburnum Tinus L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Genisio.<br />
Lonicera etrusca Santi. — Arred. <strong>de</strong> Miranda do Douro: Picote, Sendim;<br />
arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta : Poiares.<br />
Ericaceae<br />
Arbutus Unedo L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Genisio; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />
Moz, Souto da Velha.<br />
Erica aragonensis Wk. — Moncorvo : Reboredo.<br />
E. cinerea L. — Arred. <strong>de</strong> Äliranda : Picote, Villa Chã.<br />
E. umbellata L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã; Moncorvo: Reboredo<br />
Calluna vulgaris Salisb. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã.<br />
Plantagineae<br />
Plantago acanlhophyila Dcsne.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; arred.<br />
<strong>de</strong> Miranda : Iffanes.<br />
P. Coronopus L. a, vulgaris Wk. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong>Espada á Cinta:<br />
Poiares.<br />
P. Lagopus L —Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
P. lanceolala L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />
Assureira, Urros.<br />
» » β. eriophylla Dcsne. — Moncorvo: Reboredo,
87<br />
Plumbagineae<br />
Armeria allioi<strong>de</strong>s Bss. form. latifolia Dav. — Bragança: Cabeça Boa.<br />
» » form, slenophylla Dav.—Vimioso: Alagadas.<br />
A. eriophylla Wk. a. genuina. — Bragança: Campo Redondo.<br />
» » ß. Marizii Dav.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla, Iffanes,<br />
Villar Secco.<br />
A. longearistata Bss, Reut. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; arred. <strong>de</strong><br />
Miranda : Povoa ; Moncorvo e arredores : Larinho.<br />
A. plantaginea W. — Arred. <strong>de</strong> Bragança: França (M. Ferreira).<br />
A. villosa Girard — Entre Bragança e Alfeião (M. Ferreira).<br />
Verbenaceae<br />
Verbena officinalis L. — Arredores <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão.<br />
V. supina L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote.<br />
Labiatae<br />
Lavandula pedunculata Cav.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; Moncorvo<br />
e arredores: Carviçaes, Maçóres.<br />
» » β. pallens Lge. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso.<br />
Mentha rotundifolia L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Genisio.<br />
Origanum virens Hffgg. Lk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Campo <strong>de</strong> Viboras.<br />
Thymus Mastichina L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Assureira.<br />
Th. silvestris Hffgg. Lk. — Bragança: Campo Redondo (A. Moller).<br />
Th. vulgaris L. a. verticillatus Wk.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã.<br />
Th. Zygis L. a. gracilis Bss.—Bragança (P. e<br />
F. Vaz); arred. <strong>de</strong> Miranda<br />
: Constantim.<br />
Calamintha alpina Bth. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Constantim.<br />
» » β. erecta Lge. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pedreiras<br />
<strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
C. Clinopodium Bth. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Villa Chã, Sendim,
58<br />
Salvia Verbenaca L. β. oblongifolia Bth.—Bragança.<br />
» » γ. praecox Lge. (S. verbenacoi<strong>de</strong>s Brot.) — Arred.<strong>de</strong><br />
Moncorvo : Peredo.<br />
Nepeta latifoiia DC. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: entre Villar Secco e Genisio.<br />
Lamium amplexicaule L.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pinello ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />
Felgueiras; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Matança.<br />
L. maculatum L.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />
L. purpureum L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s;; arred <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Felgueiras, Larinho.<br />
Stachys arvensis L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Maçôres.<br />
Ballota nigra L. a. foetidaKoch. (B. silvestris Hffgg. Lk.)—Arred. <strong>de</strong><br />
Vimioso: Santulhão; arred. <strong>de</strong> Miranda: Villar Secco.<br />
Marrubium vulgare L. — Bragança : Cabeça Boa ; arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão<br />
; Moncorvo e arredores: Assureira.<br />
Brunella alba Pali. β. pinnatifida Koch—Vimioso; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Genisio, Sendim.<br />
B. vulgaris Mnch. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão.<br />
Teucrium Scorodonia L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Campo <strong>de</strong> Viboras.<br />
Asperifoliae<br />
Echium plantagineum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Athenor; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Larinho.<br />
E. pustulatum Sibth. — Bragança: Senhor dos Perdidos; arred. <strong>de</strong> Miranda<br />
: Povoa.<br />
Nonnea nigrescens DC. — Moncorvo.<br />
Borrago officinalis L, — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Moz.<br />
Caryolopha sempervirens Fisch. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Angueira.<br />
Anchusa Itálica Retz. — Bragança: Fervença.<br />
Lycopsis arvensis L. ·.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Argosello ; arred. <strong>de</strong> Miranda :<br />
Villa Chã.<br />
Lithospermum apulumiVahl. — Bragança: Ricafé.<br />
L. arvense L.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
Myosotis hispida Schtd. —Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Ligares ; arred. <strong>de</strong> Freixo<br />
<strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />
M. lingulata Lehm.—Montesinho: Regueiro <strong>de</strong> Villar (A. Moller).<br />
M. lutea Pers. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Para<strong>de</strong>fla.<br />
M. palustris With. «. genuina Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
Μ.· versicolor Pers, — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Peredo.
59<br />
Cynoglossum cbeirifoluim L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares.<br />
C. pictum Ait. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira, Santulhão; arred. <strong>de</strong><br />
Moncorvo: Assureira.<br />
Omphalo<strong>de</strong>s nitida Hffgg. Lk. — Montesinho; serra <strong>de</strong> Rebordãos (A.<br />
Moller).<br />
Heliotropium europaeum L. -— Miranda do Douro.<br />
Gonvolvulaceae<br />
Convolvulus arvensis L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda do Douro: Picote.<br />
Cuscuteae<br />
Cuscuta Epithymum L. a. vulgaris Engelm. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo<br />
<strong>de</strong> Viboras.<br />
Solanaceae<br />
Solanum miniatum Bchd. —Vinhaes (G. Lobo).<br />
S tuberosum L. — Cultivado.<br />
Hyoscyamus niger L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Athenor ; Moncorvo e arre<br />
dores : Assureira, Moz.<br />
Verbasceae<br />
Verbascum pulverulentum Vill. —Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã.<br />
V. Thapsus L. — Bragança : monte <strong>de</strong> S. Bartholomeu.<br />
V. virgatum With. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : arred. <strong>de</strong> Miranda : Avelanoso;<br />
S. Martinho d'Angueira.<br />
Scrophulariaceae<br />
Scrophularia Bourgaeana Lge. — Serra <strong>de</strong> Montesinho perto da povoação<br />
(A. Moller); arred <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão.<br />
S. canina L. (S. pinnatifida Bss.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; Freixq<br />
<strong>de</strong> Espada á Cinta.
60<br />
S. Scorodonia L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />
Assureira.<br />
Anarrhinum bellidifolium Desf. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Campo <strong>de</strong> Viboras;<br />
arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa; Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta.<br />
Α. duriminium Brot. — Arred <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho.<br />
Linaria amethystea HfTgg. Lk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello.<br />
L. linogrisea Hffgg. Lk.—.Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes.<br />
L. melanantha Bss. Beut. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva, Pedriça<br />
; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Assureira, Ligares.<br />
L. sapphirina Hffgg. Lk. — Serra <strong>de</strong> Montesinho: perto da povoação (Α.<br />
Moller).<br />
L. spartea Hffgg. Lk. «. genuina Lge. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã;<br />
Moncorvo.<br />
L. Tournefortii Lge. (L. saxatilis Hffgg. Lk.) a. inquinans Lge. — Arred.<br />
<strong>de</strong> Moncorvo : Ligares, Urros.<br />
» » β. glabrescens Lge. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong><br />
Viboras; arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã; Moncorvo.<br />
L. triornithophora Willd. — Arred. <strong>de</strong> Bragança: entre Portello e França<br />
(A. Moller) ; Vimioso : matta do Viscon<strong>de</strong>.<br />
Antirrhinum Hispanicum Chav. — Miranda do Douro: muralhas.<br />
A. Orontium L. ß. calycinum Lge. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong><br />
Viboras.<br />
<strong>Digital</strong>is purpurea L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras, Santulhão.<br />
» » ß. tomentosa Wbb. (D. tomentosa Hffgg. Lk.)<br />
— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
D. Thapsi L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa; Moncorvo e arredores: Larinho.<br />
Veronica acinifolia L. — Bragança: Valle <strong>de</strong> Prados (A. Moller).<br />
V. Anagallis L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta<br />
e arredores : Poiares.<br />
V. arvensis L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Santulhão ; Moncorvo e arredores :<br />
Assureira, Peredo, Larinho ; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta :<br />
Poiares.<br />
V. Beccabunga L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar.<br />
V. he<strong>de</strong>raefolia L.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Urros.<br />
V: officinalis. L.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />
V. serpyllifolia L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Felgar.<br />
Melampyrum pratense L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; arred. <strong>de</strong><br />
Miranda : Constantim.<br />
Pedicularis Lusitanica Hffgg. Lk. — Serra <strong>de</strong> Rebordãos (A, Moller);
61<br />
arred. <strong>de</strong> Miranda : Sendim ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgueiras ; arred<strong>de</strong><br />
Freixo <strong>de</strong> Espada ά Cinta : Carviçaes.<br />
Rhinanthus minor Ehrh. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla.<br />
Eufragia latifolia Griseb.— Moncorvo e arredores: Souto da Velha.<br />
E. viscosa Benth..— Arred. tie Vimioso: Santulhão.<br />
Trixago apula Stev. 3. versicolor Lge. (Rhinanthus versicolor Brot.).—<br />
Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Santulhão.<br />
Odontites rubra Pers. — Arred. <strong>de</strong> Bragança : Valle <strong>de</strong> Nogueira.<br />
Orobanchaceae<br />
Orobanche cruenta Bert. — Freixe <strong>de</strong> Espada â Cinta.<br />
O. foetida Desf.—Bragança: monte <strong>de</strong> S. Bartholomeu.<br />
O. He<strong>de</strong>rae Dub. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello.<br />
O. minor Sut.—Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta.<br />
» » β. flavescens Reut. — Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
O. Rapum Thuill. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Maçôres ; Freixo <strong>de</strong> Espada<br />
á Cinta.<br />
Phelipaea ramosa Mey. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho, Maçôres, Peredo.<br />
Primulaceae<br />
Lysimachia vulgaris L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Santulhão.<br />
Asterolinum stellalum Hffgg. Lk. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Peredo.<br />
Anagallis arvensis L. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada a Cinta: Poiares.<br />
A. linifolia L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Para<strong>de</strong>lla; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares,<br />
Peredo.<br />
Gentianaceae<br />
Erythraea Centaurium P.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras|; arred.<br />
<strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo.<br />
Apocynaceae<br />
Vinca media Hffgg. Lk. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Urros.
62<br />
Asclepia<strong>de</strong>ae<br />
Vincetoxicum nigrum Much. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo<br />
Adrião.<br />
Oleaceae<br />
Ligustrum vulgare L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Genisio.<br />
Olea Europaea L. β. saliva DC. — Bragança ; arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo<br />
<strong>de</strong> Viboras; arred. <strong>de</strong> Freixas?<strong>de</strong> Espada à Cinta: Poiares e outras<br />
partes.<br />
Jasmineae<br />
Jasminum fruticans L. — Bragança ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta..<br />
Umbelliferae<br />
Eryngium campestre L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo.<br />
E. tenue Lam. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso, Caçarelhos; arred. <strong>de</strong><br />
Miranda: S. Martinho d'Angueira.<br />
Torilis heterophylla Guss. — Miranda: ruinas do Paço, e arredores:<br />
Athenor ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
Caucalis daucoi<strong>de</strong>s L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
Daucus Durieua Lge. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pinello; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Palaçoulo ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
Thapsia villosa L. ». dissecta Bss. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa.<br />
» » ß. latifolia Bss. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote ; arred.<br />
<strong>de</strong>; Moncorvo : Assureira.<br />
Laserpitium Nestleri Soy.Vill. (L. aquilegifolium Brot.).—Bragança:<br />
monte <strong>de</strong> S. Bartholomeu.<br />
Tordylium maximum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Sendim.<br />
Oenanthe crocata L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa.<br />
Magydaris panacina DC. (Cachrys panacifolia Brot.) — Bragança: Ricafé<br />
(A. Moller); arred. <strong>de</strong>Miranda : Sendim.<br />
Smyrnium Olusatrum L. — Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.
63<br />
Gonium maculatura L.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa; S. Martinho d'Angueira.<br />
Scandix Pecten Veneris L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : S. Pedro da Silva.<br />
Anthriscus silvestris Hoffm. — Serra <strong>de</strong> Rebordãos (A. Moller); arred.<strong>de</strong><br />
Miranda : S. Martinho d'Angueira ; Moncorvo.<br />
A. vulgaris Pers. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho, Ligares; arred. <strong>de</strong><br />
Freixo <strong>de</strong> Espada ã Cinta : Carviçaes.<br />
Chaerophyllum nodosum Lam. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã; arred.<br />
<strong>de</strong> Moncorvo : Ligares ; arred. <strong>de</strong> Freixo : Carviçaes.<br />
Conopodium Bourgaei Coss. 3. pumilumBss. — Serra <strong>de</strong> Montesinho: perto<br />
da povoação (A. Moller).<br />
C. capillifolium Bss. (Bunium flexuosum Brot.). — Arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Malhadas.<br />
C. <strong>de</strong>nudatum Koch. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã, Athenor; Moncorvo<br />
e arredores: Maçôres.<br />
Carum verticillatum Koch. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes.<br />
Araliaceae<br />
He<strong>de</strong>ra helix L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello, etc.<br />
Corneae<br />
Cornus sanguinea L. — Arred. <strong>de</strong> Bragança: Rio Frio; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />
Souto da Velha.<br />
Saxifragaceae<br />
Saxifrage granulata L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa.<br />
Crassulaceae<br />
Umbilicus horizontalis.DC.—Vimioso: matta do Viscon<strong>de</strong>.<br />
U. pendulinus DC.—Arredores <strong>de</strong> Moncorvo: Urros.<br />
Pistorinia Hispânica DC. — Arred. dè Vimioso: S. Pedro da Silva, Pedriça.<br />
Sedum album L. — Miranda e arredores: Picote.<br />
S. amplexicaule DC. — Miranda e arredores': Genisio.
64<br />
S. An<strong>de</strong>gavense DC. (form, floribus tetrameris). — Arred. <strong>de</strong> Miranda :<br />
Para<strong>de</strong>lla.<br />
S. Anglicum Huds. a. Raji Lge. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />
S. brevifolium DC. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Constantim, Duas Egrejas.<br />
S. elegans Lej. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Malhadas.<br />
S. hirsutum Ail. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Picote, S. Martinho d'Angueira.<br />
S. rubens L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor.<br />
S. villosum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor.<br />
Paronychiaceae<br />
Scleranthus annuus L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pinello; Moncorvo e arredores:<br />
Maçôres, Urros.<br />
Corrigiola teiephiifolia Pourr. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso.<br />
Herniaria hirsuta L. — Bragança (M. Ferreira); arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes.<br />
Paronychia argêntea L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho.<br />
Polycarpon tetraphyllum L. a. vulgare Wk. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho<br />
; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
Spergula arvensis L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã.<br />
Spergularia rubra Pers. a. campestris Fzl. — Bragança (M. Ferreira);<br />
Villa Real (D. Sophia); arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Urros.<br />
Lythrarieae<br />
Lythrum Hyssopifolia L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote.<br />
Onagrariae<br />
Epilobium roseum Schreb. — Bragança: monte <strong>de</strong> S. Bartholomen<br />
Ε. tetragonum L.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote.<br />
Pomaceae<br />
Pyrus communis L. §. sativa DC.—Moncorvo e outras partes.
6S<br />
Pyrus Malus L. α. silvestris. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Avelanoso, etc.<br />
» » 3. hortensis — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Granja, etc.<br />
Crataegus mouogyna Jacq. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras;<br />
arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Souto da Velha.<br />
Sanguisorbeae<br />
Aichemiila arvensis Scop. — Bragança: Martinho Cançado (M. Ferreira);<br />
arred. <strong>de</strong> Miranda : S. Martinho d'Angueira; Moncorvo e arredores :<br />
Felgueiras.<br />
A. corhucopioi<strong>de</strong>s Β. Sch. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Argosello; arred. <strong>de</strong><br />
Moncorvo: Maçôres, Peredo; Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta e arredores:<br />
Poiares.<br />
Poterium dictyocarpum Spach. — Serra <strong>de</strong> Rebordãos (A. Moller) ; Bragança:<br />
Senhor dos Perdidos.<br />
P. verrucosum Ehrh. — Bragança: Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
Agrimonia Eupatoria L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Santulhão.<br />
Rosaceae<br />
Rosa canina L. γ. dumalis Crép. — Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
» » scabrata Crép. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Martinho d'Angueira.<br />
» » vi. urbica Crép. — Moncorvo; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
» » fusiformis Crép. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo.<br />
R. micrantha Sm. — Pinhão (R. P. Murray).<br />
R. Pouzini Tratt. γ. subintrans Gren. — Bragança : Senhor dos Perdidos ;<br />
arred. <strong>de</strong> Miranda : Para<strong>de</strong>lla.<br />
Rubus collinus DC. — Moncorvo: monte <strong>de</strong> Beborêdo.<br />
B. discolor Veihe. Nees. — Bragança; arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso.<br />
Geum silvaticum Pourr. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villar Secco; Moncorvo.<br />
G. urbanum L.— : Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />
Souto da Velha.<br />
Spiraea Filipendula L. — Bragança : Senhor dos Perdidos ; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Athenor, Villar Secco.<br />
S. Ulmaria L. — Bragança : Sabor.<br />
VII
66<br />
Amygdalaceae<br />
Amygdalus communis L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote e d'ahi para o sul.<br />
Cultivado.<br />
Pérsica vulgaris Mill. — Moncorvo : Reboredo, etc. Cultivado.<br />
Prunus avium L. S. Duracina DC. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : S. Pedro da<br />
Silva; arred. <strong>de</strong> Miranda ; Picote. Cultivado.<br />
P. spinosa L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello.<br />
Papilionaceae<br />
Ornithopus compressus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Larinho, Maçôres.<br />
0. perpusillus L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Felgueiras.<br />
Astragalus Lusitanicus Lam.—Entre Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta e Carviçaes.<br />
Psoralea bituminosa L. — Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta e arredores: Carviçaes.<br />
Vicia disperma DC. — Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta e arredores : Moz.<br />
V. hirsuta Koch. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pinello ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes.<br />
V. lutea L. β. laevigata Bss. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
» » γ. hirta Bss. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas.<br />
V. onobrychioi<strong>de</strong>s L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes.<br />
V. Pseudocracca Bert. — Moncorvo; Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta.<br />
V. tenuifolia Rth. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva; arred. <strong>de</strong><br />
Miranda : Iffanes.<br />
V. sativa L. var. obovata Ser. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas; arred.<br />
<strong>de</strong> Moncorvo : Larinho.<br />
Lathyrus angulatus L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo.<br />
L. latifolius L. a. genuinus Godr. —Vimioso : Regadas.<br />
Orobus niger L. —Vimioso : matta do Viscon<strong>de</strong>.<br />
Cornicina Loeilingii Bss.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: S. Martinho d'Angueira ;<br />
Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta : Matança.<br />
C. lotoi<strong>de</strong>s Bss. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares,<br />
Maçôres.<br />
Anthylis Vulneraria L. a. vulgaris Wk. γ. rubriflora. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso<br />
: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Ligares.
67<br />
Dorvcnium suffruticosum Vill. — Arred. <strong>de</strong> Bragança; arred. <strong>de</strong> Miranda<br />
: Picote.<br />
Lotus corniculalus L. a,.vulgaris Wk. β. pedunculatus. — Arred. <strong>de</strong> Miranda<br />
: Para<strong>de</strong>lla.<br />
» » d. pilosus Wk. a. ciliatus.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle<br />
<strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s ; Moncorvo e arredores : Assureira, Maçôres.<br />
Trifolium angustifolium L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello, Campo <strong>de</strong><br />
Viboras ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote.<br />
T. arvense L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Martinho d'Angueira.<br />
T. cernuum Brot. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar.<br />
T. Cherleri L.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo.<br />
T. filiforme L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred. <strong>de</strong> Miranda<br />
: Sendim.<br />
T. glomeratum L.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira, S. Martinho d'Angueira.<br />
' T. hirtum AH. —Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
T. medium L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Constantim.<br />
T. minus Sm. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar.<br />
T. ochroleucum L.—'Bragança: Senhor dos Perdidos; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Villar Secco.<br />
T. pratense L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor, Malhadas.<br />
T. procumbens L. a. minus Koch. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Villa Chã; arred.<br />
<strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
T. repens L. ·—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S.Martinho d'Angueira: arred. <strong>de</strong><br />
Miranda: Povoa.<br />
T. striatum L. α. genuinum,Lge.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes, Povoa;<br />
arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar.<br />
T. strictum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar.<br />
T. subterraneum L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred. <strong>de</strong><br />
Moncorvo : Felgar, Souto da Velha.<br />
Medicago hispida Gürtn. aa. microcarpa Urb. a. oligogyra ß. apiculata.—<br />
Arred. <strong>de</strong> Miranda: S. Martinho d'Angueira; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Moz.<br />
M. minima Lam. b. mollissima Koch. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo.<br />
M. turbinate W. b. aculeata Gärtn. β. sinistrorsa Asch. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Peredo.<br />
Ononis antiquorum L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo, Sendim, Villa Chã.<br />
Rétama sphaerocarpa Bss.—Entre o Pocinho e Moncorvo.<br />
Genista <strong>de</strong>cipiens Spach. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />
G. falcaia Brot.. — Moncorvo e arredores: Felgueiras, Souto da Velha.<br />
G. Histrix Lge. «. glabra Lge. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa.<br />
G. leptoclada Gay — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras, Pedreiras <strong>de</strong><br />
Santo Adrião.
68<br />
G. micrantha Ort. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Constantim, Genisio; Malhadas.<br />
Pterospartum lasianthum Spach. — Moncorvo e arredores: Moz.<br />
Cytisus albus Lk. — Moncorvo ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
Sarothamnus eriocarpus Bss. Beut. — Bragança; Moncorvo e arredores:<br />
Larinho; Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta.<br />
S. scoparius Koch. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres, Moz.<br />
A<strong>de</strong>nocarpus intermedius DC.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; arred.<br />
<strong>de</strong> Miranda : Genisio, Malhadas.<br />
Lupinus angustifolius L. — Moncorvo e arredores: Larinho; arred. <strong>de</strong><br />
Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta: Carviçaes.<br />
L. Hispanicus Bss. Reut. — Bragança: Sabor.<br />
L. varius L. —Vimioso e outras localida<strong>de</strong>s.<br />
Terebinthaceae<br />
Rhus Coriaria L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Garção.<br />
Pistacia Terebinthus L. — Miranda do Douro: muralhas.<br />
Juglan<strong>de</strong>ae<br />
Juglans regia L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Granja; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada<br />
á Cinta e outras localida<strong>de</strong>s.<br />
Ilicineae<br />
Ilex Aquifolium L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Granja.<br />
Rhamnaceae<br />
Rhamnus lycioi<strong>de</strong>s L. —Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Matança.<br />
Euphorbiaceae<br />
Euphorbia amygdaloi<strong>de</strong>s L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Souto da Velha.
69<br />
Ε. Broteri Dav. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso: entre Outeiro e Pinello; arred. <strong>de</strong><br />
Miranda : Athenor.<br />
E. Chamaesyce L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
E. Characias L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
E. exigua L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares.<br />
E. Helioscopia L. — Moncorvo.<br />
E. segetalis L.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião, Santulhão;<br />
Miranda e arredores: Picote; Moncorvo e arredores: Assureira,<br />
Urros, Freixo <strong>de</strong> Espada ã Cinta.<br />
Rutaceae<br />
Ruta montana Clus. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote.<br />
ZygophyUeae<br />
Tribulus terrestris L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Duas Egrejas.<br />
Geraniaceae<br />
Geranium columbinum L. — Moncorvo.<br />
G. dissectum L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred. <strong>de</strong> Miranda<br />
: S. Martinho d'Angueira.<br />
G. lucidum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Malhadas ; Moncorvo ; Freixo <strong>de</strong><br />
Espada á Cinta e arredores: Carviçaes.<br />
G. molle L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares, Larinho, Peredo; arred. <strong>de</strong><br />
Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Carviçaes.<br />
G. Pyrenaicum L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Palaçoulo; Moncorvo.<br />
G. Robertianum L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgueiras.<br />
G. sanguineum L.—Vimioso: Regadas.<br />
Erodium Botrys Bertol, — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pinello; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Felgar.<br />
E. cicutarium Hérit.—Bragança: caminho <strong>de</strong> Ricafé ; Moncorvo e arredores<br />
: Felgueiras, Felgar.<br />
E. malacoi<strong>de</strong>s Willd. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso; Avelanoso; Freixo <strong>de</strong> Espada<br />
á Cinta. '
70<br />
Lineae<br />
Linum angustifolium Huds. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Ligares.<br />
L. usitatissimum L. — Cultivado em muitas localida<strong>de</strong>s.<br />
Polygalaceae<br />
Polygala vulgaris L. — Bragança : monte <strong>de</strong> S. Bartholomeu ; Vimioso e<br />
arredores : Angueira ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Constantim.<br />
Fraxineae<br />
Fraxinus angustifolia Vahl.—Espontâneo em muitas localida<strong>de</strong>s.<br />
Ampeli<strong>de</strong>ae<br />
Vitis vinifera L. — Cultivada em muitas localida<strong>de</strong>s.<br />
Aurantiaceae<br />
Citrus Aurantium Riss. — Moncorvo; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta, etc.<br />
C. Limonum Riss. — Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta, etc.<br />
Malvaceae<br />
Malva Colmeiroi Wk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo AdriSo.<br />
M. Morenii Poli. — Bragança: monte <strong>de</strong> S. Bartholomeu.<br />
M. silvestris L. — Bragança; arred. <strong>de</strong> Miranda: S. Martinho d'Angueira.<br />
M. Tournefortiana L.—Vimioso; arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa; Moncorvo,<br />
M. vulgaris Fr, — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo; Assureira,
71<br />
Hypericineae<br />
Hypericum humifusum L.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Ligares, Souto da Velha.<br />
H. linearifolium Vahl. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Povoa.<br />
H. perforatum L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião; arred.<br />
<strong>de</strong> Miranda : Palaçoulo.<br />
Alsineae<br />
Sagina procumbens L.— Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar; arred. <strong>de</strong> Freixo<br />
<strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />
Stellaria graminea L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Genisio.<br />
S. media Vill.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />
Souto da Velha ; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta :<br />
Carviçaes.<br />
» » ß. major Koch — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
Moehringia trinervia Clair.—Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta: Carviçaes.<br />
Arenaria leptoclados Güss. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas.<br />
A. montana L. — Moncorvo e arredores : Felgueiras, Maçôres.<br />
Moenchia erecta Fl. Wett. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred.<br />
<strong>de</strong> Miranda: Constantim; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgueiras.<br />
Cerastium brachypetalum Desp. ß. lasiopetalum Wk. — Arred. <strong>de</strong> Freixo<br />
<strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />
C. pumilum Curt. — arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres.<br />
C. viscosum L.—Bragança: Ricafé; Moncorvo e arredores: Maçôres;<br />
arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />
C. vulgatum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Malhadas.<br />
Sileneae<br />
Agrostemma Githago L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião;<br />
arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Ligares.<br />
Melandryum macrocarpum Wk. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres, Freixo<br />
<strong>de</strong> Espada á Cinta e arredores : Carviçaes.<br />
M. pratense Röhl.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Martinho d'Angueira.<br />
Silène Gallica L. — Moncorvo e arredores; Assureira.
72<br />
S. hirsuta Lag. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Iffanes, Villar Secco ; Moncorvo e arredores : Felgar.<br />
S. inflata Sm. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Argosello; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
S. Itálica P. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
S. Portensis Hffgg. Lk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão.<br />
Kohlrauschia prolifera Kth. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes.<br />
K. velutina Rchb. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira, Moz.<br />
Dianthus Armeria L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Genisio.<br />
D. attenuatus Sm. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã.<br />
D. Lusitanus Brot. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras; arred. <strong>de</strong><br />
Miranda : Athenor.<br />
Velezia rigida L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
Violarieae<br />
Viola silvatica Fr. a. micrantha Doli. — Moncorvo e arredores: Felgueiras.<br />
» » ß. macrantha Wallr. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar,<br />
Souto da Velha.<br />
V. tricolor L. ç. segetalis Jord. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pinello; arred. <strong>de</strong><br />
Moncorvo : Felgueiras.<br />
Cistineae<br />
Cistus albidus L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Urros.<br />
C. hirsutus Lam. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos.<br />
C. ladaniferus L. a. et β. — Bragança: Ricafé ; <strong>de</strong> Bragança a Outeiro;<br />
arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor; Moncorvo e arredores: Maçôres.<br />
C. laurifolius L. — Bragança: cabeço <strong>de</strong> S. Bartholomeu.<br />
C. populifolius L. — Moncorvo; Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta.<br />
C. salviaefolius L, a. vulgaris Wk. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Assureira, Ligares,<br />
Larinho; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Poiares, Carviçaes.<br />
Haiimium occi<strong>de</strong>ntale Wk. a. virescens Wk. a. vulgare. — Arred. <strong>de</strong> Miranda<br />
: Constantim ; Moncorvo e arredores :<br />
Felgueiras.<br />
». » b. incanum Wk.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgueiras.<br />
H. ocymoi<strong>de</strong>s Wk. a. erectum Wk, 2 lasiocladum — Arred. <strong>de</strong> Miranda: '<br />
Genisio,
73<br />
H. umbellatum Spach. a. vulgare Wk. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Constantim;<br />
arred. <strong>de</strong> Moncorvo]: Ligares.<br />
» » γ. verticillatum Wk. — Moncorvo e arredores : Carviçaes.<br />
Tuberaria variabilis Wk. a. vulgaris Wk. a. Milleri. — Moncorvo.<br />
» » » β. Linnaei. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />
: Felgar.<br />
» » b. plantaginea Wk. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: S.<br />
Martinho d'Angueira.<br />
Helianthemum Aegyptiacum Mill. — Moncorvo e arredores: Larinho.<br />
H. vulgare Gärtn. β. discolor Wk., 2. oblongifolium. — Bragança: monte<br />
<strong>de</strong> S. Bartholomeu.<br />
Cruciferae<br />
Raphanus microcarpus Lge. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo, Urros.<br />
Bunias Erucago L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião;<br />
Moncorvo e arredores: Urros.<br />
Calepina Corvini Desv. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />
Ligares.<br />
Neslia paniculata Desv. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
Biscutella laevigata L. ß. <strong>de</strong>ntata Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes,<br />
Para<strong>de</strong>lla ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
Iberis Reynevalii Bss. Reut. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo<br />
Adrião.<br />
Teesdalia nudicaulis R. Br.—Moncorvo e arredores: Felgueiras.<br />
Capsella Bursa pastoris Mnch.—Muitas localida<strong>de</strong>s.<br />
Lepidium heterophyllum Bth. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Avelanoso; arred.<br />
<strong>de</strong> Miranda : Malhadas; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares; Freixo <strong>de</strong> Espada<br />
ã Cinta. <br />
Camelina silvestris Wallr.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
Sisymbrium officinale Scop. — Bragança; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Maçôres;<br />
arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />
S. Sophia L.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: S. Martinho d'Angueira.<br />
Alliaria officinalis Andrz. — Moncorvo.<br />
Erysimum linifolium J. Gay — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote; Moncorvo e<br />
arredores : Maçôres.<br />
Barbarea Sicüla Prsl. ß. prostrata Gr. Godr. 1<br />
— Arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />
Constantim.<br />
1<br />
Esta espécie é nova para a flora portugueza, e foi indicada no texto com o nome<br />
<strong>de</strong> JB. intermedia Bss.
74<br />
Β. vulgaris R. Br. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Ligares.<br />
Nasturtium asperum Coss. — Bragança : caminho <strong>de</strong> Ricafé.<br />
Ν. officinale R. Br. α. genuinum Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote;<br />
arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Assureira.<br />
Alyssum campestre L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo, Urros.<br />
A. hispidum Lose. Pard. —· Arred. <strong>de</strong> Miranda : Povoa ; Moncorvo.<br />
A. serpyllifolium Desf.—Bragança: caminho <strong>de</strong> Ricafé.<br />
Erophila verna Wk. —Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar.<br />
Roripa Pyrenaica Spach. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Malhadas, Para<strong>de</strong>lla, S.<br />
Martinho d'Angueira ; Moncorvo.<br />
Sinapis alba L. — Moncorvo.<br />
Brassica Pseudoerucastrum Brot. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Argosello ; Moncorvo.<br />
B. setigera J. Gay? — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
Diplotaxis catholica DC. — Moncorvo.<br />
Papaveraceae<br />
Papaver hybridum L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Peredo.<br />
P. Rhoeas L. typica.—Moncorvo e arredores: Peredo.<br />
» » var. folia multiflda.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas.<br />
Chelidonium majus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Duas Egrejas ; Moncorvo e<br />
arredores : Felgueiras.<br />
Hypecoeae<br />
Hypecoum grandiflorum Rth. — Miranda do Douro: ruinas do Paço.<br />
Fumariaceae<br />
Fumaria agraria Lag. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pinello ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo :<br />
Urros.<br />
F. media Lois. e. muralis Hamm. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã.<br />
F. officinalis L. γ. minor Hamm. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo ; Freixo<br />
<strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />
F. parviflora Lam. γ. umbrosa Haussh. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã;<br />
Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.
75<br />
Platyeapnos spicatus Bernh. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pedreiras <strong>de</strong> Santo<br />
Adrião.<br />
Resedaceae<br />
Rèseda Baetica J. Gay — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
R. luteola L. form, inter. ». et 3. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: S. Martinho<br />
d'Angueira.<br />
R. virgata Bss. Reut. — Arred. <strong>de</strong> Bragança: Castro <strong>de</strong> Avellans (M.<br />
Ferreira).<br />
Astrocarpus Clusii J. Gay—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras;<br />
arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres.<br />
Ranuaculaceae<br />
Ranunculus adscen<strong>de</strong>ns Brot. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor.<br />
R. Aleae Wk. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares ; arred.<br />
<strong>de</strong> Moncorvo : Souto da Velha.<br />
R. arvensis L. — Arred. <strong>de</strong> Moneorvo : Urros.<br />
R. dichotomiflorusLag. var. latifolius Freyn—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor.<br />
R. Escurialensis Bss. Reut. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo, Urros.<br />
R. flabellatus Desf. form, inter γ. et — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Genisio.<br />
» » 5. gregarius DC. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas;<br />
arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />
» » ς. acutilobus Freyn — Moncorvo.<br />
» » v. subpinnatus Freyn — Moncorvo: Freixo <strong>de</strong> Espada<br />
á Cinta.<br />
R. Flammula L. γ. angustifolius Wailr.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Genisio.<br />
R. Hollianus Rchb. —Moncorvo e arredores: Felgueiras, Souto da Velha.<br />
R. muricatus L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho.<br />
R. parviflorus L. — Bragança: caminho <strong>de</strong> Ricafé;'arred. <strong>de</strong> Miranda :<br />
Duas Egrejas, S. Martinho d'Angueira; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />
R. peltatus Schrank. β· truncatus Bor. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor.<br />
» » submersus Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : S.<br />
Martinho d'Angueira.<br />
» » κ. succulentus Koch. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athanor,<br />
R. repens L. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />
R. trilobus Desf. — Arred. <strong>de</strong> Avelanoso; arred. <strong>de</strong> Miranda: Duas Egrejas,<br />
Thalictrum glaucum Desf. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes.
76<br />
Hélleborus foetidus L. — Arred. <strong>de</strong> Bragança; arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras<br />
<strong>de</strong> Santo Adrião.<br />
Aquilegia dichroa Freyn. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Souto da Velha.<br />
Aconitum Napellus L. var. ramosum Wk. (A. Lusitanicum Rouy) «—<br />
Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Angueira.<br />
Paeonia Broteri Bss. Reut. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Urros ; entre Freixo<br />
<strong>de</strong> Espada á Cinta e Carviçaes.<br />
<strong>SOCIEDADE</strong> <strong>BROTERIANA</strong><br />
ESPÉCIES DISTRIBUÍDAS<br />
1888<br />
Lichens<br />
1083. Umbilicaria pustulata Hoffm.—Arredores <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos<br />
(M.).<br />
Fetos<br />
449.« Adianthum Capillus Veneris L. — Alvito (S.).<br />
Monocotyledoneas<br />
Naja<strong>de</strong>as<br />
1084. Najas major Ali. — Quiaios : Lagoa dos Braços (Gltz.).
77<br />
Potamogetoneas<br />
1085. Potamogeton polygonifolius Pourr.—Buarcos (Gltz.).<br />
Gramineas<br />
1086. Phragmites communis Trin. — Figueira da Foz: Salmanha (Gltz.).<br />
30.ªAvena barbata Brot.—Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Tapada <strong>de</strong> Queluz<br />
(V.D.).<br />
1087. Agrostis elegans Thore — Arredores das Caldas da Rainha: S.<br />
Martinho do Porto (S.).<br />
163.ª A. truncatula Pari. — S. João d'Areias (S.).<br />
1088. Eragrostis pilosa P. B. — Braga (S.).<br />
313.ª Elymus Caput Medusae L. — Alvito (S.).<br />
40. b<br />
Brachypodium silvaticum R. et Sch. — Arredores <strong>de</strong> MesSo Frio:<br />
Re<strong>de</strong> (S.).<br />
41. b<br />
B. mucronatum Wk. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Tapada <strong>de</strong> Queluz<br />
(V. D.).<br />
Cyperaceas<br />
886. a<br />
Carex divulsa Good. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Tapada <strong>de</strong> Queluz<br />
(V.D.).<br />
1089. C. glauca Scop. — Coimbra (A. C).<br />
1090. C, remota L. — Coimbra . A<strong>de</strong>mia (Α. M.).<br />
1091. Scirpus Holoschoenus L. γ. australis Koch. — Arredores <strong>de</strong> Mes3o<br />
Frio: Re<strong>de</strong> (S.).<br />
371.« Cyperus badius Desf. — Ilheu d'Almourol [Tejo] (B.).<br />
Amarylli<strong>de</strong>as<br />
1092. Narcissus Tazetta L. a. papyraceus Gawl. — Buarcos (Gltz.).
78<br />
"Orchi<strong>de</strong>as<br />
1093. Limodorum abortivum Sw. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Pinhal <strong>de</strong> Alfeite<br />
(R. C).<br />
Juncaceas<br />
324.* Juncus laroprocarpos Ehrh. — Buarcos (Gltz.).<br />
459. b<br />
Smilaceas<br />
Smilax mauritanica Desf. — Arredores <strong>de</strong> Torres Vedras (B.).<br />
Liliaceas<br />
1094. Allium Neapolitanum Gyr. — Lisboa: Valle do Pereiro (R. C.).<br />
Dicotyledoneas<br />
Cytineas<br />
1095. Cytinus hypocistis L.—Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Pinhal do Alfeite<br />
(R. C.).<br />
Cupuliferas<br />
1096. Quercus coccifera L. vera DC. (forma <strong>de</strong>nsispinosa). Carrasco<br />
ou Carrasqueiro. — Proximo a Cascaes (P. C).<br />
1097. Q. coccifera L. β. imbricala DC. (forma exserta). — Proximo a<br />
Cascaes (P. C.).<br />
1098. Q. humilis Lam. a. genuina (forma subinclusa). Carvalhiça ou<br />
Carvalho anão. — Proximo a Cascaes [matos, pinhaes] (P. C.).
79<br />
1099. Q. humilis Lam. a. genuina (forma Vulgaris). — Proximo a Cascaes<br />
[matos, pinhaes, etc.] (P. C).<br />
1100. 0· HexxSuber Cout. (Q. hispânica Colm. et Bout, non Wk.).<br />
Cerqueiro.—Proximo a Evora (distrib. P. C).<br />
1101. Q. Suber L. β. genuina Cout. (forma vulgaris). Sobro ou Sobreiro.<br />
— Arredores <strong>de</strong> Lishoa : Alcochete (P. C).<br />
1102. Q. Suber L. γ. subcrinita Cout, — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Herda<strong>de</strong><br />
da Palma (distrib. P. C).<br />
1103. Castanea vulgaris Lam. — Polygono <strong>de</strong> Tancos (B.).<br />
Ghenopodiaceas<br />
1104. Beta maritima L. — Buarcos : Mina (Gltz.).<br />
Polygoneas<br />
1105. Rumex Acetosella L. γ. integrifolia Wallr. —Arredores do Porto:<br />
Areinho (C. B.).<br />
56. α<br />
Polygonum equisetiforme Sibth. —Ilhéu d'Almourol [Tejo] (P. V.).<br />
Valerianaceas<br />
1106. Fedia graciliflora Fisch et Mey. — Torres Novas: Entre Aguas<br />
. (R.C.).<br />
Dipsaceas<br />
1107. Scabiosa maritima L. a. genuina Wk.—Polygono <strong>de</strong> Tancos<br />
mouchões do Tejo (P. V.).<br />
468. b<br />
Compostas<br />
Eupatorium cannabinum L. — Polygono <strong>de</strong> Tancos: mouchões do<br />
Tejo (P. V.).
80<br />
1108. Helichryson foetidum Gass, β. pallidum Less. — Pinhaes perto<br />
d'Ancora [subspont.] (R. C.).<br />
474. α<br />
Achillea Millefolium L. — S. João d'Areias (S.).<br />
635. α<br />
Seiiecio gallicus Choix.—Arredores <strong>de</strong> Setúbal: Tróia [areias<br />
maritimas] (J. D.).<br />
638. α<br />
Centaurea Melitensis L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Monsanto (J. D.).<br />
1109. Microlonchus Clusii Spach — Polygono<br />
Tejo(P. V.). _<br />
<strong>de</strong> Tancos: encostas do<br />
1110. Helminthia echioi<strong>de</strong>s Gartn. — Polygono <strong>de</strong> Tancos (P. V.).<br />
1111. Sonchus maritimus L. a. angustifolius Bisch.—Arredores do Porto:<br />
Mattosinhos [junraes] (C. B.).<br />
1112. Crepis taraxacifolia Thuill. a. genuina Wk. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra<br />
(A. C).<br />
211. α<br />
654. α<br />
911. α<br />
Lobeliaceas<br />
Laurentia Michelii DC. — Arredores do Porto: Boa Nova (C. B.).<br />
Campanulaceas<br />
Wahlenbergia he<strong>de</strong>racea Rchb.—Villa Nova d'Ourem (J. D.).<br />
Campanula Rapunculus L. ß. cymosospicata — Arredores <strong>de</strong> Lisboa<br />
: Tapada <strong>de</strong> Queluz (V. D.).<br />
Rubiaceas<br />
68. α<br />
Crucianella angustifolia L. — Arredores do Porto: Areinho (C. B.).<br />
1113. Rúbia peregrina L. ß. latifolia Gr.<br />
Buarcos (Gltz.).<br />
G. (R. silvestris Brot.) —<br />
Loniceraceas<br />
1114. Viburnum Tinus L. — Coimbra: Balea (A. C.) ; Serra da Arrábida<br />
(J. D.).<br />
215. b<br />
Ericaceae<br />
Erica australis L. — O<strong>de</strong>mira (J. D.).
81<br />
Plumbagineas<br />
1115. Armeria Gaditana Bss.— Arredores <strong>de</strong> Faro (A. M.).<br />
1116. A. littoralis Hffgg. Lk.—Villa Nova <strong>de</strong> Portimão: Boina (A. M.).<br />
1117. A. Bouyana Dav. (n. sp.) — Alemtejo : Moita (J. D.).<br />
1118. Stalice confusa Gr. Godr. (St. oleaefolia Brot. [pr. part.]). — Arredores<br />
<strong>de</strong> Lisboa : 'Alfeite, Ponta d'Areia (J. D.).<br />
1119. St. <strong>de</strong>nsiflora Guss. (form, typica). — Exlremadura : Praia das<br />
Maçãs (J. D.).<br />
1120. St. <strong>de</strong>nsiflora Guss. var. lusitanica Dav. — Extremadura: Praia<br />
das Maçãs (J. D.).<br />
1121. St. globulariaefolia Desf. a. genuina. — Arredores das Caldas da<br />
Rainha : S. Martinho (J. D.).<br />
1122. St. ovalifolia Poir. 3· minor Bss.—Arredores das Caldas da<br />
Bainha: S. Martinho (J. D.).<br />
77. c<br />
Labiadas<br />
Mentha rotundifolia L. — Polygono <strong>de</strong> Tancos: margem do Tejo<br />
659." Origanum virens Hffgg Lk. — Arredores <strong>de</strong> Torres Vedras (B.).<br />
1123. Thymus Zygis L. — Arredores do Porto: Areinho (C. B.).<br />
1124. Salvia Verbenaca L. ß. oblongifolia Bth.—'Proximo a Cascaes.<br />
[sitios seccos e caminhos] (P. C).<br />
1015." Lamium purpureum L. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra (A. C).<br />
1125. Slachys hirta L — Serra <strong>de</strong> Monsanto (R. C.).<br />
1126. Ajuga Chamaepitys Schreb. — Arredores <strong>de</strong> Cantanhe<strong>de</strong> (M. F.).<br />
1127. A. Iva Schreb. ß. Pseudoiva Bth. — Proximo a Cascaes [sitios<br />
seccos e caminhos] (P. C.).<br />
1128. Teucrium spinosum L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa : Belém [Pae-calvo]<br />
(R. c.). ;<br />
Borragineas<br />
1129. Caryolopha sempervirens Fisch. — Arredores <strong>de</strong> Vimioso: Angueira<br />
(M.).<br />
6 vu
82<br />
1130. Anchusa calcarea Bss. a. glabrescens Bss. (form, nana)—Villa do<br />
Con<strong>de</strong> [areias do littoral] (C. B.).<br />
1131. Cynoglossum pictum Ait.—Arredores <strong>de</strong> Coimbra (A. C).<br />
Scrophularineas<br />
816." Melampyrum pratense L.— Arredores <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />
Gencianaceas<br />
1132. Cicendia pusilla Griseb. — Arredores do Porto : Boa Nova (C. B.<br />
92. b<br />
Erythraea Centaurium P. — Arredores <strong>de</strong> Torres Vedras (B.).<br />
Umbelliferas<br />
1133. Torilis nodosa Gartn. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto<br />
(R. C.). -<br />
113L Daucus Carota L. — Perto do Polvgono <strong>de</strong> Tancos: encostas do<br />
Tejo (P. V.). '<br />
1135. D. maximus Desf. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Tapada <strong>de</strong> Queluz<br />
(V.D.)..<br />
1136. Margotia gummifera Lge, — Buarcos (Gltz.) ; arredores <strong>de</strong> Aljustrel<br />
: Albornoa (J. D.).<br />
Crassulaceas<br />
1137. Sedum villosum L. — Arredores <strong>de</strong> Vizeu : serra <strong>de</strong> Santa Luzia<br />
(M. F.).<br />
Mollugineas<br />
1138. Glinus lotoi<strong>de</strong>s L. — Santarém; Caes da Ribeira (R. C).
83<br />
Onagrarieae<br />
1139. Oenothera rosea Ait. — Coimbra: Choupal [subespont.] (A. M.).<br />
531. α<br />
Epilobium tetragonum L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Tapada <strong>de</strong><br />
Queluz (V. D.).<br />
Sanguisorbeas<br />
1140. Poterium Spachianum Coss.—Buarcos (Gltz.).<br />
Amygdalaceas<br />
1141. Prunus spinosa L. — Buarcos (Gltz.).<br />
Papilionaceas<br />
1048. a<br />
Astragalus Lusitanicus Lam. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Montanha<br />
(R. C).<br />
381. α<br />
Psoralea bituminosa L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Lumiar (S.);<br />
1142.<br />
Tancos : mouchões do Tejo (P. V.).<br />
P. <strong>de</strong>ntata DC. β. polystachia (P. polystachia Poir.) — Arredores<br />
<strong>de</strong> Lisboa: Valle do Pereiro [subespont.] (C. B.).<br />
1143. Vicia disperma DC. — Arredores do Porto: Areinho (R. C).<br />
1144. V. tenuifolia Rth. — Arredores <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva (M.).<br />
1145. Lathyrus hirsutus L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Tapada <strong>de</strong> Queluz<br />
(V. D.).<br />
693. b<br />
Dorycnopsis Gerardi Bss. — Arredores do Porto : Grami<strong>de</strong> (C. B.).<br />
1146. Genista lanuginosa Spach — Mértola (A. M.).<br />
1147. G. polianthos B. <strong>de</strong> Rom —Mértola (A. M).<br />
1148. Ulex argenteus Wehv. — Entre Villa do Bispo e Sagres (A. M.).<br />
Rhamnaceas<br />
1149. Rhamnus Frangula L. — Polygono <strong>de</strong> Tancos (P. V.).
84<br />
Euphorbiaceas<br />
1150. Euphorbia Baetica Bss.— Faro (A. M.).<br />
1151. E. <strong>de</strong>mentei Bss.—Algarve: Lagos (J. D.).<br />
1152. E. terracina L. γ. angustifolia Lge.—Villa do Con<strong>de</strong> (C. B.).<br />
Geraniaceas<br />
1153. Erodium Botrys Brot. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra (A. C).<br />
Polygalaceas<br />
1062." Polygala vulgaris L. ß. vestita Gr. Godr. — Arredores <strong>de</strong> Vill<br />
Nova <strong>de</strong> Gaya : Grijó (A. C.).<br />
Malvaceas<br />
1154. Lavatera Olbia L.— Arredores <strong>de</strong> Lisboa : Tapada <strong>de</strong> Queluz (V. D.)<br />
Alsinaceas<br />
1155. Stellaria uliginosa Murr.—Arredores <strong>de</strong> Villa Nova <strong>de</strong> Gaya<br />
Grijó (A. Cv),<br />
Sileneas<br />
1186. Agrostemma Githago L. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra (A. C.).<br />
1157. Silene psamites Lk. ß. lasiostyla Bss. — Bragança (Vaz).<br />
569. h<br />
Saponaria officinalis L. — Polygono <strong>de</strong> Tancos: margem do Teji<br />
(P. V.).
85<br />
117.« Kohlrauschia velutiiia Rchb. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa : Pinhal do Alfeite<br />
(R. C).<br />
Cistineas<br />
1158. Halimium formosum Wk. — Algarve: entre Monchique e Santa<br />
Clara (J. D.).<br />
1070." H. ocymoi<strong>de</strong>s Wk. a. erectum, 2 lasiocladum Wk. — Arredores<br />
<strong>de</strong> Torres Vedras (Β.).<br />
1159. Tuberaria variabilis Wk. a. vulgaris W^k. β. Linnaei — Arredores<br />
<strong>de</strong> Lisboa : Tapada <strong>de</strong> Queluz (V. D.).<br />
Ranunculaceas<br />
430." Ranunculus Lenormandi Schultz — Arredores <strong>de</strong> Villa Nova <strong>de</strong><br />
Gaya : Grijó (A. C.).<br />
730." Delphinium Cardiopetalum DC. — Arredores <strong>de</strong> Torres Vedras :<br />
Runa (B.).<br />
1160. Aconitam Napellus L. var. ramosum Wk. (A. Lusitanicum Rouy).<br />
— Arredores <strong>de</strong> Miranda do Douro : S. Martinho d'Angueira<br />
(R. F.).<br />
Emendas d'aigu us números anteriores<br />
211. Laurentia Michelli DC. — Arredores do Porto (E. J.).<br />
754. Narcissus triandrus L. — Serra da Estrella : Meruje (C. S.).<br />
918. Armeria macrophylla Bss.—Arredores <strong>de</strong> Faro: Monte Negro<br />
(A. G.).
86<br />
SOOIOS NO ANNO DE 1888<br />
Olasse Β<br />
Antonio Ricardo da Cunha (R. C.)—Lisboa.<br />
Dr. Antonio Venâncio d'Oliveira David (V. D.) — Bemfica, Lisboa.<br />
D. Antonio Xarier Pereira Coutinho (P. C.) — Lisboa.<br />
Augusto Goltz <strong>de</strong> Carvalho (Gltz.). — Ruarcos.<br />
Dr. João Gualberto <strong>de</strong> Rarros e Cunha (B.) — Runa, Torres Vedras.<br />
João Perestrello <strong>de</strong> Vasconcellose Sousa (P. V.) — Torres Vedras.<br />
Joaquim Augusto d'Araujo e Castro (A. C ) — Grijó, Villa Nova <strong>de</strong> Gaya.<br />
Joaquim Casimiro Barbosa (C. B.) — Porto.<br />
Jules Daveau (J. D.) — Lisboa.<br />
D. Sophia Rosa da Silva (S.)—Lisboa.<br />
CoHeccionadores das plantas distrilmidas pelo Jardim Botânico<br />
Adolpho Fre<strong>de</strong>rico Moller (A. M.) — Coimbra.<br />
Francisco Ignacio Rabello <strong>de</strong> Faria (R. F.) — Miranda do Douro.<br />
P. e<br />
Francisco Manuel Vaz (Vaz) — Bragança.<br />
B. el<br />
Joaquim <strong>de</strong> Mariz (M.) — Coimbra.<br />
Manuel Ferreira (M. F.) — Eiras, Coimbra.
87<br />
ESTUDOS PHAENOLOGICOS<br />
ΡΟΗ<br />
J. A. Henriques<br />
É do conhecimento <strong>de</strong> todos a estreita relação que existe entre os<br />
phenomenos meteorológicos e as manifestações da vida vegetal. A influencia<br />
da temperatura, da humida<strong>de</strong> e da luz é incontestada e tão rigorosa, que<br />
o clima <strong>de</strong> qualquer região pô<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finido mais ou menos rigorosamente<br />
pelos phenomenos manifestados .pela vegetação. Ε por isso que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muito<br />
os botanicos tem prestado attenção especial a estes phenomenos procurando<br />
observalos com cuidado.<br />
Ao gran<strong>de</strong> Linneu se <strong>de</strong>vem as primeiras indicações rigorosas para estas<br />
observações. Na Philosophia botanica e n'outras das suas publicações se<br />
occupou d'esté assumpto. Como regra estabeleceu — calendaria florae<br />
quotannis conficienda sunt, in quavis provincia secundum fron<strong>de</strong>scentiam,<br />
efflorescentiam, fructescentiam, <strong>de</strong>foliationem, observato simul climate, ut<br />
indé constet diversitas regionum inter se.<br />
Os phenomenos aqui mencionados para observação foram rigorosamente<br />
<strong>de</strong>finidos do seguinte modo : — fron<strong>de</strong>scenlia est tempus aestatis, quo espécies<br />
singulae pantarum prima folia explicant; efflorescentia est tempus<br />
mensis, quo singulae species plantarum primos flores ostendunt; fructescentia<br />
comprehendit tempus, quo semina matura dispergunt plantae;<br />
<strong>de</strong>foliatio est tempus autumnale, quo arbores folia <strong>de</strong>jiciunt.<br />
Como em tudo, Linneu pôz em pratica as suas i<strong>de</strong>ias theoricas e para<br />
tal fim estabeleceu 18 estações <strong>de</strong> observação na Suécia, sendo os resultados<br />
publicados em 1753. Mais tar<strong>de</strong> publicou sob o nome <strong>de</strong> Calendarium<br />
Florae observações referentes a perto <strong>de</strong> 500 espécies.<br />
O gran<strong>de</strong> naturalista, comprehen<strong>de</strong>ndo a utilida<strong>de</strong> d'estes trabalhos, incitava<br />
os botanicos para que elles fizessem observações d'esta natureza. Em<br />
Portugal, procurou elle conseguir isso, recommendandoo ao professor Van<strong>de</strong>lli,<br />
a quem em carta <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> fevereiro <strong>de</strong> 1759 escrevia: «Utinam vellis
88<br />
observare quo die apud vos folia sua explicant, sive erumpant arbores Betula,<br />
Fraximus, Ulmus, Quercus, Tilia, Hippocaslancum, Sorbus, Carpinus,<br />
quo possem i<strong>de</strong>m hoc vere apud nos observando, in<strong>de</strong> mensurare differentiam<br />
aestatum vos inter et nos. Sic observarunt Bolanici Monspeliensis ;<br />
un<strong>de</strong> conclusi, quod aestas 31 dies prius incipiat Monspelii, quam apud<br />
nos, et aiitumno 30 dies prius apud nos <strong>de</strong>sinat, quam Monspelii, i<strong>de</strong>oque<br />
Monspelii aestas 2 mensibus longior, quam apud nos 1<br />
».<br />
Semelhante recommendação é repetida em carta <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> fevereiro <strong>de</strong><br />
1765, pois lhe diz: «Utinam veilis hoc vere observare quo die Ulmus<br />
promat flores, et quo die prima folia ostendat ; ego hoc observabo Upsaliae,<br />
et in<strong>de</strong> possumus calculum inire, quantum dislat Upsalia Olisipone».<br />
As observações principiadas por Linneu foram continuadas por diversos<br />
botanicos em todas as nações europeas. Seria longa a noticia, que d'ellas<br />
po<strong>de</strong>ria darse. Encontralahão os que a <strong>de</strong>sejarem conhecer na publicação<br />
dos srs. Egon Ihne e Hermann Hoffmann — Beiträge zur Phänologie —<br />
publicada em 1884.<br />
Por diversos modos tem sido observados os phenomenos da vegetação.<br />
O sr. Quetelet, sábio director do Observatório <strong>de</strong> Bruxellas, publicou em<br />
1842 instrucções muito completas, e <strong>de</strong>u uma lista consi<strong>de</strong>rável das<br />
espécies, que <strong>de</strong>viam ser observadas. A observação <strong>de</strong>via ser diária e<br />
<strong>de</strong>via indicarse o progressivo <strong>de</strong>senvolvimento das folhas, flores, fructos,<br />
etc.<br />
Ultimamente os professores Egon Ihne e Hermann Hoffmann emprehen<strong>de</strong>ram<br />
novas observações, que tem sido repetidas em muitas localida<strong>de</strong>s e<br />
que tem já dado elementos para publicações importantes.<br />
O numero <strong>de</strong> estações on<strong>de</strong> hoje se fazem observações d'esta natureza<br />
é muito consi<strong>de</strong>rável. Já em 1884 o professor E. Ihne mencionava 1926,<br />
assim distribuidas:<br />
Grécia 1<br />
Montenegro 1<br />
Dinamarca 2<br />
Portugal 2<br />
Hespanha 4<br />
Noruega . 9<br />
França 17<br />
Bélgica 36<br />
ι Florae lusit. et brasiliensis Specimen. Gonimbricae, 1788.<br />
Italia 43<br />
Hollanda 60<br />
Suécia 103<br />
Suissa 165<br />
Russia 250<br />
Inglaterra 315<br />
Allcmanha 918
89<br />
Segundo as instrucções dos professores Η. Hoffmann e E. Ihne dadas<br />
em 1882 as observações <strong>de</strong>vem ser feitas nas plantas seguintes:<br />
Folheação e <strong>de</strong>sfolheação<br />
Aesculus Hippocastanum (Castanheiro da india).<br />
Betula alba (Vidoeiro).<br />
Fagus sylvalica (Faya).<br />
Quercus pedunculata (Carvalho commum).<br />
Floresceucia<br />
Aesculus Hippocastanum.<br />
Atropa Belladona (Belladona).<br />
Cornus sanguinea (Sanguinho).<br />
Crataegus Oxjacanthu (Pilriteiro).<br />
Cydonia vulgaris (Marmeleiro).<br />
Cytisus Laburnum (Cultivado).<br />
Ligustrurn vulgare (Alfenheiro).<br />
Lilium. candidum (Açucena branca).<br />
Lonicera tatarica (Madre silva da Tartaria, cult.).<br />
Narcissus poeticus (Junquilho dos poetas).<br />
Prunus avium (Cerejeira <strong>de</strong> cerejas pretas miúdas).<br />
Prunus cerasus (Cerejeira).<br />
Prunus Padus (Pado ou Azereiro dos damnados).<br />
Prunus spinosa (Abrunheiro bravo).<br />
Pyrus communis (Pereira commum).<br />
Pyrus Malus (Macieira).<br />
Ribes aureum (Groselha <strong>de</strong> fructos amarellos).<br />
Ribes rubrum (Groselha <strong>de</strong> fructos vermelhos).<br />
Rubus idaeus (Framboeza, cult.).<br />
Salvia officinalis (Salva).<br />
Sambucus nigra (Sabugueiro).<br />
. Secale cereale, hibernicum (Centeio).<br />
Sorbus aucuparia (Tramazeira ou Cornogodinho).<br />
Spartium scoparium (Giesta das vassouras).<br />
Symphoricarpos racemosus (Cultivado).<br />
Syringa vulgaris (Lilaz).<br />
Vitis vinifera (Vi<strong>de</strong>ira).<br />
Tilia grandifolia (Tilia <strong>de</strong> folhas gran<strong>de</strong>s, cult.).<br />
Aesculus Hippocastanum,<br />
Fructificação
Atropa Belladona.<br />
Ligustrum vulgare.<br />
Lonicera talarica.<br />
Ribes aureum.<br />
Ribes rubrum.<br />
Rubus idaeus.<br />
Sambucus nigra.<br />
Sorbus aucuparia.<br />
Symphoricarpus racemosus.<br />
90<br />
D'entre estas algumas <strong>de</strong>vem ser observadas com particular attenção; são<br />
as .seguintes :<br />
Aesculus Hippocastanum.<br />
Lilium candidum.<br />
Prunus spinosa.<br />
Ribes rubrum.<br />
Sambucus nigra.<br />
Syringa vulgaris.<br />
Sambucus nigra.<br />
Florescência<br />
Fructificação<br />
Com relação a estas plantas <strong>de</strong>ve notarse o apparecimento das primeiras<br />
folhas, o <strong>de</strong>sabrochar das primeiras flores, a maturação dos fructos, assim<br />
como das primeiras folhas amarellas no outomno.<br />
Com relação a arvores iloresiaes, v. g., o Carvalho, <strong>de</strong>ve notarse a<br />
epocha em que a floresta está toda vestida <strong>de</strong> folhas ver<strong>de</strong>s, assim como<br />
em relação ao centeio <strong>de</strong>ve notarse quando a ceara estiver madura.<br />
Com relação ao apparecimento das folhas, flores e amadurecimento <strong>de</strong><br />
fructos, <strong>de</strong>ve indicarse com precisão o dia e mez em que taes phenomenos<br />
se <strong>de</strong>rem. Quando a planta for <strong>de</strong> (lores unisexuaes, tornase indispensável<br />
mencionar a epocha do apparecimento das flores masculinas e<br />
das femininas, que pô<strong>de</strong> darse em tempos um pouco différentes.<br />
Ε indispensável a observação diária, aliás darseha como d'um certo<br />
dia a manifestação d'um phenomeno que podia terse dado n'outro, per<strong>de</strong>ndose<br />
assim todo.o valor da observação.<br />
Reconhecendo a utilida<strong>de</strong> d'estes trabalhos tentei proce<strong>de</strong>r a taes observações,<br />
seguindo o systema aconselhado pelo sr. Quetelet e servindome<br />
das plantas por elle escolhidas. A observação era feita nos dias 1, 8, 15<br />
e .22 <strong>de</strong> cada mez e o estado da folheação, florescência, etc., era indicado<br />
por as seguintes fracções: Yg (principio do apparecimento <strong>de</strong> folhas),
91<br />
Vä (folhas <strong>de</strong> meia gran<strong>de</strong>za), 8/4 (quasi todas as folhas <strong>de</strong>senvolvidas),<br />
1 (folhas completas).<br />
Estes mesmos números postos em or<strong>de</strong>m inversa <strong>de</strong>signavam a queda<br />
das folhas. Com relação ás flores indicavase se estava em botão (δ), se<br />
havia algumas abertas (ρ),· se muitas o estavam (m), se todas (c), ou se<br />
estavam já <strong>de</strong>sfolhadas (
Coimbra —jardim botanico (alt. 83)
93<br />
FLORA LUSITANICA EXSICCATA<br />
Cen.t-u.riae VII et VIII<br />
Polypodiaceae<br />
601. Cheilanthes odora Sw.— Arredores <strong>de</strong> Coimbra: Brasfemes (Leg.<br />
M. Ferreira—junho 1889).<br />
602. Pteris aquilina L. — Coimhra : Fonte Nova (Leg. A. Moller —<br />
junho 1888).<br />
603. Blechnum Spicant Bth. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra: Valle <strong>de</strong> Cannas<br />
(Leg. A. Moller — março e agosto 1888).<br />
604. Ásplenium Filix foemina Brnhd. — Coimbra: Ribeira <strong>de</strong> Coselhas<br />
(Leg. A. Moller—julho 1889).<br />
605. Polystichum spinulosum DC. «. vulgare Gr. Godr. —Villa Nova<br />
d'Ourem (Leg. J. Daveau — setembro 1883).<br />
606. P. Thelypteris Rth.—-Arredores do Louriçal: Pinhal do Urso (Leg.<br />
A. Moller —setembro 1888).<br />
607. Davallia canariensis Sw. — Matta do Busacco (Leg. A. Moller —<br />
junho 1888).<br />
Osmundaceae<br />
608. Osmunda regalis L. — Coimbra: Fonte da Telha (Leg. A. Moller<br />
— maio 1889).<br />
Equiseteae<br />
609. Equisetum ramosum Sehl. — Coimbra : Penedo da Meditação (Leg.<br />
A. Moller —julho 1889).
94<br />
Goniferae<br />
610. Juniperus oophora Kze.— Algarve: Cabo <strong>de</strong> S. Vicente (Leg. Α.<br />
Möller — maio 1889).<br />
Loranthaceae<br />
611. Viscum cruciatum Sieb.—Portalegre [nas oliveiras] (Leg. R. Larcher<br />
Marçal—janeiro 1889).<br />
Gramineae<br />
612. Sporobolus Gaditanus Bss. Reut. — Buarcos: Fonte das Pombas<br />
(Leg. A. Moller —setembro 1888).<br />
613. Polypogon maritimus W. — Algarve: Olhão [terrenos salgados]<br />
(Leg. A. Moller —maio 1889).<br />
614. Chaeturus fasciculatus Lk. — Algarve: Olhão [terrenos salgados]<br />
(Leg. A. Moller —maio 1889).<br />
615. Airopsis globosa Desv; — Coimbra: Pinhal do Rangel (Leg. A.<br />
Moller — junho 1888).<br />
616. Glyceria leptophylla Steud. — Algarve: Olhão [terrenos salgados]<br />
(Leg. A. Moller —maio 1889).<br />
617. Briza minor L. — Coimbra : Choupal (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />
618. Meiica minuta L.—Villa Nova <strong>de</strong> Portimão (Leg. A. Moller —<br />
junho 1889).<br />
619. Schleropoa maritima Pari. — Arredores <strong>de</strong> Faro nas ilhotas (Leg.<br />
A. Moller —maio 1889).<br />
620. Hor<strong>de</strong>um maritimum With. —Algarve: Olhão [terrenos salgados]<br />
(Leg. A. Moller—maio 1889).<br />
621. Lepturus cylindricus Trin. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller —<br />
junho 1889).<br />
Cyperaceae<br />
622. Carex divulsa Good. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller —junho<br />
1889).
95 1<br />
623. C. paniculate L. — Coimbra: Rangel (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />
624. C. serrulata Biv. — Algarve : Ferreiras (Leg. A. Moller—maio 1889).<br />
625. Scirpus iluitans L. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra : Pampilhosa (Leg. M.<br />
Ferreira—julho 1888).<br />
626. Sc. Holoschoenus L. ß. romanus Koch — Coimbra: A<strong>de</strong>mia (Leg.<br />
A. Moller —junho 1888).<br />
Iri<strong>de</strong>ae<br />
627. iris Boissieri Henriq. — Serra do Gerez (Leg. R. Murray et A. Tait<br />
—junho 1888).<br />
Amarylli<strong>de</strong>ae<br />
628. Leucoium trichophyllum Brot. —Villa Real <strong>de</strong> Santo Antonio (Leg.<br />
A. Moller—abril 1889).<br />
Orchi<strong>de</strong>ae<br />
629. Aceras pyramidalis Rchb. fil. — Arredores <strong>de</strong>. Coimbra : Pedrulba<br />
(Leg. A. Moller—junho 1889).<br />
630. Epipactis Helleborine Crtz. ß. rubiginosa Crtz. — Coimbra: Fonte<br />
da Telha (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />
Dioscoreae<br />
631. Tamus communis L. — Coimbra: Choupal (Leg. A. Moller—junho<br />
1889).<br />
Liliaceae<br />
632. Bellevalia Hackeli Freyn—Villa Nova <strong>de</strong> Portimão [terrenos incultos]<br />
(Leg. A. Möller — abril 1889).<br />
633. Allium polyanthum R. Sch. — Coimbra: Cerca da Penitenciaria<br />
(Leg. A. Moller—junho 1889).<br />
634. A. roseum L. — Algarve: Ferreiras (Leg. A. Moller — maio 1889).
96<br />
Myriceae<br />
635. Myrica Faya Ait. — Algarve: Mochique (Leg. A. Moller — maio<br />
1889).<br />
Cupuliferae<br />
636. Quercus coccifera L. ß. imbricata DC. (form, exserta)—Arredores<br />
<strong>de</strong> Lisboa: Cascaes (Leg. Α. X. Pereira Coutinho — setembro<br />
1888).<br />
637. Q. humilis Lam. «. genuina (form, subinclusa) — Arredores <strong>de</strong><br />
Lisboa: Cascaes (Leg. Α. X. Pereira Coutinho—setembro 1888).<br />
638. Q. Suber L. β. genuina Cout. (form, vulgaris) — Arredores <strong>de</strong> Lisboa:<br />
Alcochete (Leg. Α. Χ. Pereira Coutinho — novembro 1888).<br />
Celti<strong>de</strong>ae<br />
639. Ceitis australis L. — Coimbra: Ponte dos Remédios (Leg. A. Moller<br />
junho 1889).<br />
Chencpodiaceae<br />
640. Suaeda maritima Dum. ß. spicata Wk. — Figueira da Foz: Galla<br />
(Leg. A. Moller — setembro 1888).<br />
641. Atriplex Halimus L.—Buarcos [nas muralhas] (Leg. Α. Moller —<br />
setembro 1888).<br />
642. Chenopodium Vulvaria L. — Coimbra: Gellas (Leg. Α. Moller —<br />
julho 1889).<br />
Polygoneâe<br />
643. Polygonum amphibium L. — Santarém : Lagoa do Malagueiro (Leg.<br />
Α. Ricardo da Cunha — setembro 1888).<br />
644. P. aviculare L. β. vegetum Le<strong>de</strong>b. — Coimbra: Penitenciaria (Leg.<br />
A. Moller julho 1889).
97<br />
645. P. aviculare L. <strong>de</strong>pressum Meiss. — Coimbra : Arregaça (Leg. Α.<br />
Moller —outubro 1887).<br />
646. P. Convolvulus L. — Coimbra: Penitenciaria (Leg. Α. Moller —<br />
julho 1889).<br />
Santalaceae<br />
647. Osyris lanceolata Höchst.—.Algarve: Loulé (Leg. Α. Moller —<br />
maio 1889).<br />
Aristolochieae<br />
648. Aristolochia Baetica L. — Faro (Leg. A. Moller — abril 1889).<br />
649. Α. longa Clus.—Coimbra : Boa Vista (Leg. A. Moller—junho 1888)<br />
Valerianeae<br />
650. Centranthus Calcitrapa DC. — Coimbra : Boa Vista (Leg. Α. Moller<br />
— maio 1889).<br />
Compositae<br />
651. Bellis annua L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Cova da Pieda<strong>de</strong> (Leg. Α.<br />
Ricardo da Cunha—março 1882).<br />
652. Conyza ambigua DC. — Coimbra: Sete Fontes (Leg. A. Moller —<br />
julho 1889).<br />
653. Inula crithmoi<strong>de</strong>s L.—Arredores da Figueira da Foz: Salmanha<br />
(Leg. A. Moller —setembro 1888).<br />
654. Filago spathulata Pres!. — Coimbra : Sete Fontes (Leg. A. Moller<br />
junho 1889).<br />
655. Evax pygmaea P.—Villa Real <strong>de</strong> Santo Antonio (Leg. A. Moller<br />
— abril 1889).<br />
656. Matricaria Chamomilla L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa : serra <strong>de</strong> Monsanto<br />
(Leg. J. Daveau — abril 1884).<br />
657. Tanacetum annuum L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto<br />
(Leg. A. Ricardo da Cunha — setembro 1884).<br />
658. Arnica montana L. — Arredores do Porto : Vallongo (Leg. Ε.<br />
Schmitz—junho 1888).
98<br />
659. Senecio foliosus Salzm. (S. Jacobaea Brot.). — Coimbra: Quinta do<br />
Espinheiro (Leg. A; Mollei—junho 1889).<br />
660. Calendula microphylla Lge.—Figueira da Foz: Viso (Leg. A.<br />
Moller — setembro 1888).<br />
661. Staehelina dubia L. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra; Eiras (Leg. M. Ferreira—<br />
julho 1886].<br />
662. Kentrophyllum lanatum DC. — Coimbra: Pedrulha (Leg. A. Moller<br />
— agosto 1889).<br />
663. Carduncellus coeruleus DC. «. <strong>de</strong>ntatus DC. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra:<br />
Pedrulha (Leg. A. Moller — junho 1889).<br />
664. Centaurea Calcitrapa L. — Coimbra: estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A.<br />
Moller—junho 1889).<br />
665. C. Lusitanica Bss. Reut.—Coimbra: Balea (Leg. A. Moller —<br />
junho 1889).<br />
666. Cirsium arvense Scop. — Arredores da Figueira da Foz: Salmanha<br />
(Leg. A. Moller —setembro 1888).<br />
667. C. lanceolatum Scop. — Coimbra: A<strong>de</strong>mia (Leg. A. Moller—julho<br />
1889).<br />
668. Cichorium Intibus L. 3. glabratum Gr. Codr. — Coimbra : Penitenciaria<br />
(Leg. A. Moller—julho 1889).<br />
669. Urospermum picroi<strong>de</strong>s Desf. — Coimbra: Sete Fontes (Leg. A.<br />
Moller—junho 1889).<br />
670. Sonchus oleraceus L. a. triangularis Wallr. — Coimbra: Boa Vista<br />
(Leg. A. Moller —maio 1889).<br />
Gucurbitaceae<br />
671. Bryonia dioica Jacq. — Coimbra: Boa Vista (Leg. A. Moller —<br />
junho 1889).<br />
Campanulaceae<br />
672. Campanula Erinus L. — Coimbra : estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A. Moller<br />
— junho 1889).<br />
Rubiaceae<br />
673. Galium Aparine L. — Coimbra: Sete Fontes (Leg. A. Moller—<br />
junho 1889).
99<br />
674. G. Mollugo L. b. elatum — Coimbra: estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A.<br />
Moller —junho 1889). · ·<br />
675. G. parisiense L. S. vestitum Gr. Godr. — Coimbra: Penedo da<br />
Sauda<strong>de</strong> (Leg. Ά. Moller —junho 1889).<br />
676. Vaillantia hispida L. — Algarve: Loulé (Leg. A. Moller — maio<br />
1889).<br />
677. V. muralis L. — Lisboa: Belém: Pocinhos (Leg. (A. Ricardo da<br />
Cunha —abril 1882).<br />
Lonicereae<br />
678. Sambucus nigra L. — Coimbra: estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A. Moller<br />
— maio 1889).<br />
679. Lonicera implexa Ait. — Algarve: Lagos (Leg. A. Moller — abril<br />
1889).<br />
680. L. Periclymenum L. — Coimbra: Rangel (Leg. A. Moller — junho<br />
1889).<br />
Ericaceae<br />
681. Erica scoparia L. — Coimbra : Penedo da Meditação (Leg. A. Möller<br />
— junho 1889).<br />
Plantagineae<br />
682. Plantago lanceolata L. ß. eriophylla Dcsn. — Coimbra: Cumiada<br />
(Leg. A. Moller—junho 1889).<br />
Plumbagineae<br />
683. Armeria pubigera Bss. a. hirta Lge.—Arredores <strong>de</strong> Vianna do<br />
Castello: Praia do Carreço (Leg. A. Ricardo da Cunha — junho<br />
1886).<br />
684. A. RouyanaDav. — Alemtejo: Moita (Leg. J. Daveau— abril 1888).<br />
685. A. WeKvitschii Bss.—Cabo Mon<strong>de</strong>go (Leg. A. Moller — setembro<br />
1888).<br />
686. Statice Limonium L. γ. macroclada Bss. — Figueira da Foz: Galla<br />
(Leg. A. Moller —setembro 1888).
100<br />
687. St. lychnidiiblia Girard. — Algarve: Faro e Olhão (Leg. A. Moller<br />
— maio 1889).<br />
688. St. occi<strong>de</strong>ntalis Lloyd. — Figueira da Foz: Galla (Leg. A. Moller<br />
— setembro 1888).<br />
Labiatae<br />
689. Thymus àlgarbiensis Lge. — Algarve: Sagres (Leg. A. Moller —<br />
abril 1889).<br />
690. Th. capitellatus Hoffm.—Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Alfeite (Leg. Α.<br />
Ricardo da Cunha—junho 1880).<br />
691. Th. villosus L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: charneca <strong>de</strong> Caparica (Leg.<br />
A. Ricardo da Cunha — junho 1884).<br />
692. Calamintha Baetica Bss. Reut.—Estremadura: <strong>de</strong> Almargem a<br />
Ollelas (Leg. J. Daveau — maio 1884).<br />
693. C. Clinopodium Bth. — Coimbra : Balea (Leg. A. Moller—julho<br />
1889).<br />
694. Stachys Germanica L. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller — junho<br />
1889).<br />
695. Ballota nigra L. a. foetida Koch—Villa Nova <strong>de</strong> Gaya: Grijó (Leg.<br />
J. A. d'Araujo e Castro—julho 1888).<br />
696. Phlomis Lychnitis L. — Algarve: Loulé (Leg. A. Moller — maio<br />
1889).<br />
697. Si<strong>de</strong>ritis arborescens Salzm. — Algarve: Loulé (Leg. A. Moller —<br />
maio 1889).<br />
698. Brunella alba Pall. α. integrifolia Godr. (form. cord, purpureis) —<br />
Coimbra: Pedrulha (Leg. A. Moller — junho 1889).<br />
699. B. vulgaris Mnch. — Coimbra: Sete Fontes (Leg. A. Moller —<br />
junho 1889).<br />
700. Prasium majus L.—Villa Nova <strong>de</strong> Portimão (Leg. A. Moller —<br />
abril 1889).<br />
Asperifoliae 4<br />
701. Myosotis palustris With. — Coimbra: ribeira <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A.<br />
Moller — junho 1889).<br />
702. Cerinthe majorL. —Algarve: Lagos (Leg. A. Moller—abril 1889).
101<br />
Convolvulaceae<br />
703. Calystegia sepium R. Br. — Coimbra: Choupal (Leg. A. Moller —<br />
julho 1889).<br />
Solanaceae<br />
704. Solanum Dulcamara L. — Coimbra: Rangel (Leg. A. Moller —<br />
junho 1889).<br />
Acanthaceae<br />
705. Acanthus mollis L. — Coimbra: ribeira <strong>de</strong> Coselhas (Leg. Α. Moller<br />
—julho 1889).<br />
Scrophulariaceae<br />
706. Anarrhinum bellidifolium Desf. — Coimbra: Pinhal do Rangel (Leg.<br />
A. Möllerjunho 1889).<br />
707. Linaria spartea Hffgg. Lk. p. praecox (L. praecox Hffgg. Lk.) —<br />
Arredores <strong>de</strong> Faro (Leg. Α. Moller — abril 1889).<br />
708. L. spuria Mill. 3. racemigera (L. lanigera Hffgg. Lk.) — Coimbra:<br />
Penitenciaria (Leg. Α. Moller — agosto 1889).<br />
709. <strong>Digital</strong>is purpurea L. — Coimbra: valle <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A. Moller<br />
— julho 1889).<br />
710. Euphrasia áspera Brot. — Serra da Arrábida: Cabeço <strong>de</strong> Mil regos<br />
(Leg. J. Daveau — setembro 1885).<br />
711. Odontites tenuifolia G. Don — Arredores <strong>de</strong> Coimbra: Cabeço <strong>de</strong><br />
Lor<strong>de</strong>mão (Leg. M. Ferreira — outubro 1888).<br />
Primulaceae<br />
712. Anagallis arvensis L. a. genuina (form, coerulea. A. coerulea Lam.)<br />
— Coimbra: estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />
713. A. arvensis L. a. genuina (form, rosea. A. phoenicea Lam.) —
102<br />
Coimbra: Santo Antonio dos Oüvaes (Leg. A. Moller—junho<br />
1889).<br />
714. A. linifolia L. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller — junho 1889).<br />
715. A. tenella L. — Coimbra: valle <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A. Moller —<br />
julho 1889).<br />
Gentianacéae<br />
716. Chlora perfoliate L. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller—junho<br />
1889).<br />
Oleaceae<br />
717. Olea europaea L. ß. sativa DC. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra (Leg. A.<br />
Moller — junho 1889).<br />
Umbelliferae<br />
718. Eryngium dilatatum Lam. — Arredores <strong>de</strong> Torres Vedras: Runa<br />
(Leg. J. G. <strong>de</strong> Barros e Cunha—julho 1888).<br />
719. Torilis nodosa Gärtn — Serra <strong>de</strong> Monsanto (Leg. A. Ricardo da<br />
Cunha —abril 1887).<br />
720. Daucus muricatus L.—Coimbra: Pedrulha (Leg. A. Moller —<br />
julho 1889).<br />
721. D. setifolius Desf. — Serra, da Arrábida : Cabeço <strong>de</strong> Mil regos (Leg.<br />
J. Daveau—agosto 1885).<br />
722. Crithmum maritimum L. — Cabo Mon<strong>de</strong>go (Leg. A. Moller — setembro<br />
1888).<br />
723. Bupleurum tenuissimum L.—Figueira da Foz: caminho da Salmanha<br />
(Leg. J. <strong>de</strong> Mariz — setembro 1888).<br />
724. Ammi Visnaga Lam. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto<br />
(Leg. A. Ricardo da Cunha —agosto 1888).<br />
725. Ptychotis ammoi<strong>de</strong>s Koch — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto<br />
(Leg. A. Ricardo da Cunha — maio 1884).<br />
726. Ridolfia segetum Moris — Coimbra: Boa Vista (Leg. A. Moller —<br />
julho 1889).
103<br />
Crassulaceae<br />
727. Umbilicus pendulinus DC. — Lisboa [muros velhos] (Leg. A. Ricardo<br />
da Cunha —abril 1889).<br />
728. Sedum pedicellatum Bss. Reut. β. lusitanicum Wk. (in litt.) — Serra<br />
da Estrella: Poio Negro (Leg. A. Moller—julho 1887).<br />
Paronychiaceae<br />
729. Herniaria hirsuta L.—Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Barreiro (Leg. A. Ricardo<br />
da Cunha—junho 1888).<br />
Mollugineae<br />
730. Glinus lotoi<strong>de</strong>s L. — Santarém : caes da Ribeira (Leg. A. Ricardo<br />
da Cunha — setembro 1888).<br />
Lythrarieae<br />
731. Lythrum acutangulum Lag. — Coimbra: valle <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A.<br />
Moller—junho 1889).<br />
732. Peplis portula L. — GollegS : Paul (Leg. A. Ricardo da Cunha —<br />
junho 1885).<br />
Onagrariae<br />
733. Epilobium parviilorum Schreb. — Coimbra: valle <strong>de</strong> Coselhas (Leg.<br />
A. Moller—julho 1889).<br />
Sanguisorbeae<br />
734. Poterium Spachianum Coss. — Coimbra : Balea (Leg. A. Moller<br />
junho 1889).
104<br />
735. Agrimonia Eupatoria L. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller —<br />
junho 1889).<br />
Rosaceae<br />
736. Potentilla reptans L. — Coimbra: A<strong>de</strong>mia (Leg. A. Moller—julho<br />
1889).<br />
Papilionaceae<br />
737. Scorpiurus sulcata L. — Coimbra: Balea (Leg. A. Muller—junho<br />
1889).<br />
738. S. vermiculata L. — Coimbra: Balea (Leg. A. Muller—junho 1889).<br />
739. Psoralea <strong>de</strong>ntata DC. ß. polystachya (P. polystachya Poir.) — Arred.<br />
<strong>de</strong> Lisboa: Valle do Pereiro (Leg. A. Ricardo da Cunha —<br />
junho 1887).<br />
740. Vicia cordata Wulf. — Coimbra: Cellas (Leg. A. Moller-—junho<br />
1889).<br />
741. V. gracilis Lois. — Arredores <strong>de</strong> Faro (Leg. A. Moller—maio 1889).<br />
742. V. varia Host. — Coimbra: Boa Vista (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />
743. Lathyrus Broteri Mariz (L. amphicarpus Brot.) — Coimbra: Balea<br />
(Leg. A. Moller —junho 1889).<br />
744. L. Clymenum L. ß. latifolius Godr. — Coimbra : Boa Vista (Leg. A.<br />
Moller—junho 1889).<br />
745. Phvsanthyllis tetraphylla Bss. — Arredores <strong>de</strong> Faro: Campinas (Leg.<br />
Ά. Moller —abril 1889).<br />
746. Dorycnopsis Gerardi Bss. — Coimbra : ribeira <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A.<br />
Moller—agosto 1889).<br />
747. Trifolium angustifolium L. — Coimbra: estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A.<br />
Moller—junho 1889).<br />
748. T. arvense L. — Coimbra: Sete Fontes (Leg. A. Moller—junho<br />
1889).<br />
749. T. incarnatum L — Coimbra : Penedo da Meditação (Leg. A. Moller<br />
—junho 1889).<br />
750. T. scabrum L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa : serra <strong>de</strong> Monsanto (Leg. A.<br />
Ricardo da Cunha —abril 1889).<br />
751. T. striatum L. — Coimbra : Boa Vista (Leg. A. Moller—junho<br />
1888).<br />
752. T. tomentosum L. —Villa Real <strong>de</strong> Santo Antonio (Leg. A. Moller<br />
— abril 1889).
105<br />
753. Medicago falcata L.— Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto<br />
(Leg. A. Ricardo da Cunha—julho 1888).<br />
754. M. hispida Gärtn. b. pentacycla Urb. 3. breviaculeata. — Coimbra:<br />
Balea (Leg. A. Molier —junho 1889).<br />
755. M. lupulina L. — Coimbra: Cellas .(Leg. A. Moller—junho 1889).<br />
756. M. minima Lam. a. pubescens Wbb. a. vulgaris Urb. — Coimbra:<br />
Cellas (Leg. A. Moller —junho 1889).<br />
757. M. orbicularis All. — Coimbra : Quinta das Monicas (Leg. A. Moller<br />
—junho 1889).<br />
758. M. turbinata Wk. b. aculeata Gärtn. α. <strong>de</strong>xtrorsa. — Coimbra :<br />
Balea (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />
759. Ononis breviflora DC. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller — junho<br />
1889).<br />
760. Ulex australis Clem. — Arredores <strong>de</strong> Beja: Lavradoras (Leg. Α.<br />
Ricardo da Cunha — abril 1882).<br />
761. Calycotome villosa Lk. — Arredores <strong>de</strong> Setúbal: Tróia [areias maritimas]<br />
(Leg. J. Daveau — abril 1884).<br />
Euphorbiaceae<br />
762. Euphorbia medicaginea Bss. 3· oblongifolia J. Ball.—Algarve:<br />
Lagos (Leg. J. Daveau—abril 1886).<br />
763. Mercurialis annua L. 3. ambigua J. Mull. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa:<br />
serra <strong>de</strong> Monsanto (Leg. J. Daveau—janeiro 1881).<br />
764. M. elliptica Lam.—Villa Nova <strong>de</strong> Portimão (Leg. A. Moller —<br />
abril 1889).<br />
765. M. tomentosa L. 3. pubescens Lose. Pard. — Castello Branco (Leg.<br />
J. Daveau—julho 1886).<br />
Oxali<strong>de</strong>ae<br />
766. Oxalis corniculata L. — Coimbra: Santo Antonio dos Olivaes (Leg.<br />
A. Molier—junho 1889).<br />
Geraniaceae<br />
767. Geranium columbinum L. — Coimbra: Choupal (Leg. A. Moller —<br />
junho 1889).
106<br />
768. G. lucidum L. — Coimbra: Villa Franca (Leg. A. Moller — junho<br />
1889).<br />
769. G. molle L. — Coimbra : Villa Franca (Leg. M. Ferreira — abril<br />
1885).<br />
770. G. Robertianum L. — Coimbra : estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A. Moller<br />
— junho 1889).<br />
771. G. rolundifolium L. — Coimbra: estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A. Moller<br />
—junho 1889).<br />
772. Erodium moschatum Hérit. — Coimbra : Penitenciaria (Leg. A. Moller<br />
—junho 1889).<br />
Lineae<br />
773. Radiola linoi<strong>de</strong>s Gmel.—Valença: Raposeira (Leg. A. Ricardo da<br />
Cunha—junho 1885).<br />
774. Linum Gallicum L. —Arredores <strong>de</strong> Coimbra: Valle <strong>de</strong> Cannas (Leg.<br />
M. Ferreira— julho' 1884).<br />
775. L. tenue Desf.—Villa Nova d Ourem (Leg. J. Daveau — setembro<br />
1887).<br />
Polygalaceae<br />
776. Polygala angustifolia Lge. — Coimbra: Tovim <strong>de</strong> Cima (Leg. A.<br />
Molier —abril 1889).<br />
777. P. vulgaris L. — Coimbra: Trouxemil (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />
Malvaceae<br />
778. Lavatera Cretica L. — Coimbra: Cellas (Leg. A. Moller—junho<br />
1889).<br />
779. L. Olbia L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa : Tapada <strong>de</strong> Queluz (Leg. Α. V.<br />
dOliveira David—julho 1887).<br />
Hypericineae<br />
780. Hypericum humifusum L. — Castello Branco : Monte Brito (Leg. A.<br />
Ricardo da Cunha — junho 1882).
107<br />
781. Elo<strong>de</strong>s palustris Spach—Villa Nova d'Ourem (Leg. J. Daveau —<br />
setembro 1883).<br />
Alsineae<br />
782. Sagina procumbens L.—Portalegre: Santo Antonio (Leg. A. Ricardo<br />
da Cunha—junho 1882).<br />
Sileneae<br />
783. Meländryum pratense Röhl. — Coimbra : Boa Vista (Leg. A. Moller<br />
— maio 1889).<br />
784. Silène inaperta L.—Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto (Leg.<br />
A. Ricardo da Cunha — agosto 1888).<br />
785. S. nocturna L. a. genuina Gr. Godr. —Coimbra: Sete Fontes (Leg.<br />
A. Moller —maio 1889).<br />
Violarieae<br />
786. Viola tricolor L. t. arvensis DC. — Abrantes: do Pego ao Rocio<br />
(Leg. J. M. Zuqte Simões — março 1886).<br />
Droseraceae<br />
787. Drosera intermedia Hayne—Villa Nova d'Ourem (Leg. J. Daveau<br />
setembro 1887).<br />
Cistineae<br />
788. Halimium ocymoi<strong>de</strong>s Wk. a. erectum Wk. 2. lasiocladum. —Villa<br />
Nova d'Ourem (Leg. Daveau — setembro 1883).<br />
789. Tuberaria bupleurifolia Wk. — Entre Corte Figueira e Almodovar<br />
(Leg. J. Daveau—julho 1885).
108<br />
Cruciferae<br />
790. Hutchinsia petraea R. Br.—Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto<br />
(Leg. A. Ricardo da Cunha — fevereiro 1888).<br />
791. Thlaspi perfoliatum L. — Lisboa: valle <strong>de</strong> Alcantara (Leg. J. Daveau<br />
— <strong>de</strong>zembro 1881).<br />
792. Senebiera didyma Pers. — Coimbra: Cumiada (Leg. A. Moller —<br />
junho 1889).<br />
793. Alyssum Gampestre L. (A. collinum Brot.) — Arredores <strong>de</strong> Lisboa :<br />
serra <strong>de</strong> Monsanto (Leg. A. Ricardo da Cunha — março 1888).<br />
Papaveraceae<br />
794. Papaver Rhoeas L. — Coimbra: Cellas (Leg. A. Moller — junho<br />
1889).<br />
Resedaceae<br />
795. Reseda lutea L. —Faro (Leg. A. Moller — maio 1889).<br />
Ranunculaceae<br />
796. Ranunculus bullatus L. a. ovatus Freyn — Torres Novas (Leg. J.<br />
Daveau — novembro 1885).<br />
797. R. muricatus L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Rabicha (Leg. A. Ricardo<br />
da Cunha —abril 1884).<br />
798. Anemone albida Mariz—Villa Nova <strong>de</strong> Gaya: Grijó (Leg. J. A.<br />
d'Araujo e Castro — março 1888).<br />
799. Clematis Vitalba L. — Coimbra : Valle <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A. Moller<br />
junho 1889).<br />
800. Thalictrum glaucum Desf. — Coimbra: Valle <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A.<br />
Moller—junho 1889).
109<br />
Emenda d'alguns numeros anteriores<br />
364. Euphorbia Baetica Bss. — Algarve: Faro (Leg. A. Moller—junho<br />
1887).<br />
490. Armeria macrophylla Bss. Beut. — Algarve: Sagres (Leg. A. Moller<br />
— maio 1888).<br />
518. Anthriscus silvestris Hoffm. — Arredores <strong>de</strong> Miranda do Douro: S.<br />
Martinho d'Angueira (Leg. J. <strong>de</strong> Mariz—junho 1888).<br />
596. Fumaria parviflora Lois. — Arredores <strong>de</strong> Miranda do Douro: Villa<br />
Chã (Leg. J. <strong>de</strong> Mariz —junho 1888).<br />
Oollecoioxiaclores para as Centúrias VII e VIII<br />
Adolpho F. Moller — Coimbra.<br />
Antonio Ricardo da Cunha — Lisboa.<br />
A. M. d'Oliveira David — Bemfica — Lisboa.<br />
Α. X. Pereira Coutinho — Lisboa.<br />
Eugénio Schmitz —Vallongo — Porto.<br />
João Gualberto <strong>de</strong> Barros e Cunha—Runa —Torres Vedras.<br />
Joaquim A. d'Araujo e Castro — Grijó—Villa Nova <strong>de</strong> Gaya.<br />
Joaquim <strong>de</strong> Mariz — Coimbra.<br />
José M. Zuqte Simões — Lisboa.<br />
Jules Daveau — Lisboa.<br />
Manuel Ferreira — Coimbra.<br />
Ramiro Larcher Marçal — Portalegre.<br />
R. Murray e A. Tait — Porto.
110<br />
MYCETES ALIQUOT GUINEENSES 1<br />
a dar. Moller et F. Newton<br />
lecti in ins. S. Thomae et Principis<br />
auotoribus<br />
P. A. Saccardo et A. N. Berlese 2<br />
Coprinus cinereus Schaeff. tab. 100 (Sub. Agar.) Sacc. Syll. V. 1088.<br />
Hab. in insula S. Thomé ad Nova Moka altit 800 m. Sporae obovatae<br />
1214 — 67, atrofuligineae. A. Moller.<br />
Polyporus gilvus Schw. Carol, η. 897, Sacc. Syll. VI, 131.<br />
Hab. ad truncos S. Thomé Afr. Occid. (29 et 7 aaa<br />
). Pileus 34 cm.<br />
iongus et lat. 35 mm. crass, intus rhabarbarinus extus inaequalis,<br />
margine undulato, obtusiusculo. Bene congruit cum exemplaribus<br />
americanis Curtisii, Ellisii, etc., minus cum diagnosi Friesii.<br />
1<br />
Este trabalho foi publicado na Revue Mycologigue do sr. C. Roumeguere. As espécies<br />
<strong>de</strong>seriptas foram todas fornecidas pelo Jardim botanico da Universida<strong>de</strong>, que as<br />
tinha recebido da Africa.<br />
2<br />
Les premières récoltes mycologiques <strong>de</strong> M. Ad. F. Moller, inspecteur du Jardin Botanique<br />
<strong>de</strong> Coimbre accomplie par lui à l'Ile San Thomé, voisine <strong>de</strong> la côte <strong>de</strong> Guinée<br />
(Afrique Occi<strong>de</strong>ntale) remontent à Tanné i88S Elles furent étudiés par G. Winter, dans<br />
le Boletim da sociata<strong>de</strong> Broteriana IV, 1886. Le supplément actuel comprend les espèces<br />
<strong>de</strong> la même exploration que M. Ad. F. Moller n'avait pas pu communiquer au botaniste<br />
<strong>de</strong> Leipzig et d'autres, récoltées postérieurement (en 1887) par M. F. Newton. La première<br />
étu<strong>de</strong> comprenait 100 espèces dont 37 nouvelles, eelieci, comprend 5 espèces<br />
seulement mais 9 nouveautés dont une, le très intéressant Polystictus Mollerianus, rappelle<br />
M. A Moller, lezelé botaniste explorateur Portugais. Dans son prochain numéro<br />
la Revue publiera une nouvelle série plus importante que les précé<strong>de</strong>ntes comprenant<br />
les Herborisations mycologiques <strong>de</strong>s mêmes explorateurs dans ces iles très fertiles <strong>de</strong><br />
l'Afrique Occi<strong>de</strong>ntale. — C. R.
Ill<br />
Polyporus torquescens S. et Β., sp. η. Pileo flabellatocuneato vel substipitato<br />
coriaceoindurato, applanato, arescendo varie inilexo, sordi<strong>de</strong> palli<strong>de</strong><br />
ochraceo, concentrice tenuiter zonatosulcalo, zonis vix discoloribus<br />
radiatimque rivuloso, omnino glabro ; contextu ligneopallido, 'hymenio<br />
concolori ; poris punctiformibus confertissimis 80100 micr. diam.<br />
Hab. ad truncos S. Thomé Afr. occid. a Fom. ruguloso (Lev.)quocum<br />
comparât cl. Bresadola in litt., omnius diversus. Potius accedit ad<br />
Fom. monochroum (Mont.), sed nosier minime e Fomilis genere.<br />
A. Moller.<br />
Ad Lignescentes contextu albo spectat et ad P. zonalem et incurvum<br />
proxime accedit, a quibus zonis obsoletioribus, diverse coloratis,<br />
poris minoribus vi<strong>de</strong>tur differre tc. Etiam ad Polyslictos coriaceos<br />
eclypos accedit.<br />
Polysticlus xanthopus Fries Obs. II, p. 255, Sacc. Syll. VI, p. 215.<br />
Hab. ad ramos in Afr. Occid.<br />
Polystictus affinis Nees Fungi Jav. p. 18, Sacc. Syll. VI, p. 219.<br />
Hab. ad ramos S. Thomé Afr. Occid. Var. cyalhoi<strong>de</strong>a pileo (abnormiter?)<br />
cyathoi<strong>de</strong>o, 45 cm. alt. hymenio supero, 5 cm. long. 34<br />
cm. lat. Hab. ad truncos S. Thomé (Afr. Occed.). A.d. F. Moller.<br />
Polysticlus Mollerianus S. B. et R. sp, n. Fiabellatospathulatus, atroviolaceus,<br />
nitens, coriaceus, utrinque planus, glaber, in stipitatem brevem<br />
crassum, teretem, basi dilatatum, productus, concentrice sulcatozonatus,<br />
zonis subconcoloribus, extima pallidiori, margine acutiusculo, subsinuoso,<br />
poris sordi<strong>de</strong> violaceis, punctiformibus, creberrimis ; contextu subconcolore.<br />
Hab. ad truncos in insala S. Thomé Afr. Occid. Legit Ad. F. Moller.<br />
Pileus 56 cm. long. 45 cm. lat. 2 mm. crass. Pori 100120<br />
micr. diam. Ex Discipedibus dilatatis a Pol. malacensi differt praeceteris<br />
contextu haud rhabarbarino a Pol. carneonigro Besck.,<br />
quocum comparât cl. Bresadola in litt., differt pileo violaceoatro,<br />
nec nigro, distincte zonato nec radiato, stipite glabro, hymenio<br />
violaceofusco nec carneo.<br />
Polysticlus velulinus Fries Syst. Myc. I, p. 368 Sacc. Syll. VI, n. 258.<br />
Hab. ad truncos Afr. Occid. A. typo recedit pileo basi cuneato, porisque<br />
labyrinthicodaedaleis non tarnen laceris, marginem versus<br />
evanescentibus (ore pororum 1/3 mm. lat. 34 mm. long.) Pileus<br />
56 cm. long, et lat. 45 mm. crass.
112<br />
Trameles discolor S. et B. sp. n. Dimidiata, e basi disciform! incrassata<br />
subsessilis, utrinque plana coriacea suberosa, glabra, obsolete concentrice<br />
sulcata, parce minuteque strigulosa, albida, nitidula, margine ocuto,<br />
contextu porisque cinnamomeo- castaneis ; poris régularibus orbiculatohexagonis<br />
1/3 mm. diam.<br />
Hab. ad truncos in Insula Principis Afr. Occid. (Legit F. Newton)<br />
Pileus 3-5 cm. long, et latus 3-4 mm. crassus. Habitus Trametis<br />
Feathermanni at omnino nuda et Tram. Beyrichii at contextu,<br />
porisque diversa. A Polyst. badio (Brek.), cui adscribenda sit texte<br />
Bresadola in lilt., differre vi<strong>de</strong>lur piles nitidulo albido-cano, poris<br />
subhevagonis 1/3 mm. diam. Nostro sensu vera Trametes nec Polysticlus.<br />
Favolus Jacobaeus S. et B. sp. n. Pileo Dabellato, basi disciforim sessili,<br />
tenui-membranaceus, utrinque planus, examie radiatim sulcato, palli<strong>de</strong><br />
lutescente, glabro, margine acuto, subundulato, alveolis radiantibus,<br />
oblongo-hexagonis, acie integra, ochraceo-alutaceis.<br />
Hab. ad truncos S. Thomé (Afr. Occid.) Ad. F. Moller.<br />
Pileus 1 1/2-2 cm. long, et lat. 1 mm. crass, alveolorum os 1 mm.<br />
long. 1/2 mm. lat. Fav. philippinensi et F. europaeo subaffinis sed<br />
val<strong>de</strong> minor, et pileo rediatim exarato concham «Pectem» in<br />
mentem revocat.<br />
Hexagonia cervino-plumbea Jungh. . Crypt. av. Jp. .61, Sacc. Syll. VI,<br />
p. 362.<br />
Hab. ad truncos «Bolama» (Afr. Occid.) legit Rodrigues <strong>de</strong> Carvalho<br />
Ab Hexag. polygramma Mont, poris cinereo-plumbeis differt. Pileus<br />
3-4 cm. lat. et long, vix 1 mm. crass., alveoli hexagoni 3/4 mm.<br />
lat.<br />
Hydnum rawakense Pers. in Freycinet Voyage. Sacc. Syll. VI, p. 459.<br />
Hab. in Insula S. Thomé. Afr. Occid. A. F. Moller.<br />
Slereum Kalchbrenneri Sacc. Syll. VI, p. 568. Stereum amoenum Kalch.<br />
nec Leveill.<br />
Hab. ad truncos, S. Thomé (Afr. Occid.) A. F. Moller.<br />
Stereum pulchellum S. et B. sp. n. Pileo coriaceo-membranaceo ex infundibuliformi<br />
flabellato, breve sti pit ato concentrice obsolete zonato,<br />
ochraceo-cervino, infra obscuriore, velutino, margine acuto, subintegro;<br />
hymenio levissimo, nitidulo, carneo; stipite teretiusculo, brunneo, puberulo,<br />
apice albido-marginato. F. Newton.
113<br />
Hab. ad truncos in insula Principis (Air. Occid.) [F. Newton]. Hinc<br />
Stereo Moselei illinc St. Leichkardtiano affine. Pileus 2-3 cm. lat.<br />
1 1/2 cm. alt. Stipes 6 mm. lat. 2-3 mm. crass.<br />
Stereum amphirhytes S. et B. sp. n. Pileis reflexis latere connatis, coriaceorigidis,<br />
longitrorsum crebre inaequaliter sulcatis, minuteque foveolatis,<br />
glabris, cinereis, versus marginem acutum pallidioribus; hymenio ochraceo-lutescente,<br />
longitrorsum plicalo-suicato, minuteque colliculoso, glabrescente,<br />
sub lente vero pilis exiguis, tereti-clavulatis, hyalinis, continuis,<br />
tortuosis subvelutino.<br />
Hab. ad truncos in insula S. Ti'iomé (Afr. Occid.) [Ad. F. Möller].<br />
Pileus 2-3 cm. lat. et long. Contextus pilei e stratis tribus constat,<br />
hymenialis velutinus, medius tortuoso-prosenchymaticus, lutescens,<br />
dorsualis parallelo-prosenchymaticus, albidus. A St. Friesii<br />
differt pileis non concentrice sulcatis, hymenio numquan violaceopurpurascente.<br />
Xylaria polymorpha (Pers.) Grev. Flor. Edin. p. 35, Sacc. Syll. I, p. 309.<br />
Hab. ad truncos, S. Thomé. Afr. Occid. (Ad. F. Moller). Est forma<br />
Mentreliana Tul.<br />
Anllwstomella itálica Sacc. et Speg. Mich. I, p. 328, Sacc. Syll. Pyren. I,<br />
p. 218, Anthoslomella Molleriana Winter in Hedw 1886, p. 101.<br />
Hab. in foliis Musae emortuis S. Thomé «Nova Moka» 800 m. alt.<br />
Afr. Occid. Ad. F. Moller. — Ant. Molleriana nulla nota differt<br />
nisi aseis crassioribus qui reverá ludunt latitudine pro sporidiis<br />
distichis vel monostichis.<br />
Leptosphaeria Musarum S. et B. sp. n. Amphigena ad plerumque hypophylla<br />
; peritheciis gregariis, innatis, globulosis, 1/6 mm. diam., ostiolo<br />
obtuse papillato, erumpente; aseis fusoi<strong>de</strong>o-elongàtis brevissime noduloso-stipitatis,<br />
ápice obtusiusculis, 60=10-12, obsolete paraphysatis ;<br />
sporidiis distichis, fusoi<strong>de</strong>is, rectis, rarius curvulis, utrinque obtusiusculis,<br />
15-18=5-6 triseptatis, ad septa vix constrictis, olivaceo-fuscis.<br />
Hab. in foliis emortuis Musae, S. Thomé «Nova Moka» Afr. Occid.<br />
(Legit A d. F. Moller) Ab affini Lept. castrophyla differt aseis<br />
angustioribus, sporidiisque paulo longioribus.<br />
Metasphaeria Cumanella Sacc. et Berl. sp. n. Amphigena sed plerumque<br />
hypophyllai peritheciis gregariis globulosis, innatis ostiolo perexiguo<br />
erumpente 1/8-1/6 mm. diam., aseis clavulatis subsessilibus, ápice rotundatis,<br />
45-50=12, absolete paraphysatis, sporidiis inordinate distichis,<br />
8 vu
114<br />
fusoi<strong>de</strong>is, curvülis, utrinque acutiusculis, triseptatis, ad septum medium<br />
magis constrictis, 1517=34, hyalinis.<br />
Hab. in foliis emortuis Musae, S. Thomé «Nova Moka» Afr. Occid.<br />
(Legit Ad. Moller). Ab affini M. Cumana differt aseis sporidiisque<br />
minoribus.<br />
Pleospora herbarum (Pers.). Rab. In caulibus Crassulae emortuis exsiccatisque,<br />
«S. Thomé» Africae Occid.<br />
Phyllachora Bromi Fuck. Symb. Mycol, p. 217. Sacc. Syll. Pyren. Vol. II,<br />
pag. 602.<br />
Hab. in foliis vivis Graminaceae cujusdam ignotae, «Nova Moka»<br />
Africae Occid. Altit. 800 m<br />
. Legit. Ad. F. Moller. Obs. Stromata<br />
minuta, irregularia, usque 1 mm. longa nitida convexula; asei clavati,<br />
subsessiles, 90=15, paraphysibus longioribus cincti ; sporidia<br />
disticha late ovoi<strong>de</strong>a, muco obvoluta, continua, 14=8, hyalina. Phyll.<br />
graminis et praecipue ejusd. var. Tupi affinis, sporidiis vero latioribus<br />
diversa.<br />
Pénicillium glaucum Link Obs. Myc. I, p. 15. Sacc. Syll. Hyphom. p. 78.<br />
Hab. in colla putrescente, S, Thomé (Afr. Occid.).<br />
Stachybotrys papyrogena Sacc. Fungi Ital. tab. 900. Syll. Hyph. p. 209.<br />
Hab. in foliis putridis Musae, S. Thomé «Nova Moka» Afr. Occid.<br />
(Ad. F. Moller). Adsunt fungillo intermixtae hyphae steriles flexuosae,<br />
duplo longiores, septatae brunneae, 300=4.<br />
Zygosporium oscheoi<strong>de</strong>s Mont. Cuba, p. 303. Sacc. Syll. Hyphom. p. 329<br />
et Miscell. mycol. I, p. 28.<br />
Hab. in foliis putridis Musae, S. Thomé. «Nova Moka» (Afr. Occid.).<br />
Ad. F. Moller.<br />
Helminlhosporium parasilicum S. et Β. sp. η. Hyphis simplicibus erectis,<br />
subsparsis, basi incrassatis, fuligineis, apice pallidiori guttuligero, <strong>de</strong>nticulis<br />
truncatis saepe armato, attenuatoque, septatis 180300=8; conidiis<br />
obclavatis, loculo exstinio val<strong>de</strong> atlenuato, subhyalino, triseptatis,<br />
septis distinctissimis, loculis uniguttulatis palli<strong>de</strong> ochraceolutescentibus,<br />
3642=1012.<br />
Hab. Parasitans in stromato Diaporthes cujusdam in caule Musae<br />
vivenlis, «S. Thomé» Afr. Occid. (Altitud. 800). Legit. (Ad. F.<br />
Moller).
I<br />
115<br />
RECHERCHES HISTOLOGÍQIJES<br />
SUR LE<br />
PODOCARPUS MANNII<br />
HISTORIQUE.—Xe conifère qui fa'[t l'objet <strong>de</strong> cette étu<strong>de</strong> vit dans l'île<br />
<strong>de</strong> S. Thomé ; c'est la seule plante <strong>de</strong> la famille <strong>de</strong>s conifères qui habite<br />
l'île. Elle se trouve sur la zone élevée, où elle a été découverte il y a plus<br />
d'une vingtaine d'années, par le botaniste anglais G. Mann.<br />
Outre la <strong>de</strong>scription faite par Hooker, je ne connais pas d'autre mémoire<br />
sur cette plante.<br />
Les éléments que j'ai pu obtenir pour son étu<strong>de</strong> ont été bien incomplets.<br />
Il ne m'a pas été possible d'obtenir <strong>de</strong>s fleurs <strong>de</strong> ce conifère, et les organes<br />
en parfait état <strong>de</strong> développement que j'ai étudiés ont été seulement<br />
le fruit et une partie <strong>de</strong> la tige; tous les autres appartiennent à <strong>de</strong>s exemplaires<br />
jeunes, mesurant vingt-cinq à trente centimètres <strong>de</strong> hauteur et dont<br />
la tige n'excédait pas <strong>de</strong>ux à trois millimètres d'épaisseur.<br />
Ces matériaux m'ont été obligeamment communiqués par l'illustre Professeur<br />
<strong>de</strong> Botanique à l'Université <strong>de</strong> Coïmbre M. le Dr. Julio Henriques<br />
et par M. Moller qui les a recueillis, lors d'une mission dont il a été chargé<br />
parle gouvernement portugais, en 1885, aux environs <strong>de</strong> Ia Lagoa Amelia,<br />
à 1400 mètres d'altitu<strong>de</strong>.<br />
Habitat et distribution géographique<br />
C'est sur les basaltes qu'on le voit.<br />
L'île <strong>de</strong> S. Thomé est d'origine volcanique. Elle est distanciée d'environ
116<br />
290 kilomètres <strong>de</strong> la côte africaine continentale la plus prochaine, le<br />
Gabon. C'est une <strong>de</strong>s îles du golphe <strong>de</strong>s Mafras, et elle est distante <strong>de</strong><br />
155 kilomètres <strong>de</strong> l'île du Principe.<br />
Sa plus gran<strong>de</strong> largeur est <strong>de</strong> 33 kilomètres et sa plus gran<strong>de</strong> longueur<br />
<strong>de</strong> 50.<br />
Toute cette île est constituée par <strong>de</strong> nombreuses montagnes, dont la<br />
plus élevée est celle qui a le même nom que l'île et dont le pic s'élève à<br />
2:142 mètres au-<strong>de</strong>ssus du niveau <strong>de</strong> la mer, restant très souvent caché<br />
par <strong>de</strong>s nuages.<br />
Il y a une profon<strong>de</strong> vallée qui divise les montagnes en <strong>de</strong>ux groupes<br />
principaux.<br />
On y rencontre quelques cratères dont le plus important est celui nommé<br />
actuellement Lagoa Amelia; il est situé sur une <strong>de</strong>s plus gran<strong>de</strong>s élévations<br />
<strong>de</strong> l'île, à une altitu<strong>de</strong> d'environ 1:450 mètres. La végétation est épaisse<br />
aux environs <strong>de</strong> ce cratère éteint.<br />
L'île est toute constituée par <strong>de</strong>s montagnes élevées, <strong>de</strong>s pics aigus et<br />
<strong>de</strong> remarquables plateaux.<br />
Les monts s'élèvent à plusieurs centaines <strong>de</strong> mètres, et occupent pour<br />
ainsi dire, le centre <strong>de</strong> la surface <strong>de</strong> l'île.<br />
L'extraordinaire abondance <strong>de</strong> courants d'eau à la surface <strong>de</strong> l'île et<br />
leur température tropicale ren<strong>de</strong>nt le climat excessivement favorable pour<br />
la végétation touffue et admirable qui couvre l'île, sans être, toutefois,<br />
assez riche en espèces.<br />
La végétation <strong>de</strong> la partie élevée <strong>de</strong> l'île est caractérisée par la bruyère,<br />
la ronce, les fougères arborescentes dont M. Moller en a vu quelques unes<br />
ayant huit mètres <strong>de</strong> hauteur, et par un arbre <strong>de</strong> dimension gigantesque,<br />
connu sous le nom <strong>de</strong> ipé.<br />
C'est dans cette zone jusqu'à 1800 mètres aux alentours du Pic <strong>de</strong><br />
S. Thomé que vit le Podocarpus Mannii, dont la tige s'élève à 12 et 15<br />
mètres au-<strong>de</strong>ssus du sol 1<br />
.<br />
Diagnose du Podocarpus Mannii<br />
La <strong>de</strong>scription que Hooker a faite <strong>de</strong> cette plante est la suivante.<br />
Podocarpus Mannii — Foliis anguste elongato-lanceolatis 3-5 pollic.<br />
1<br />
M. F. Ribeiro—A Provinda <strong>de</strong> S. Thomé e Principe e suas <strong>de</strong>pendências, Lisbonne,<br />
1877.<br />
A. F. Nogueira—A ilha <strong>de</strong> S. Thomé sob o ponlo <strong>de</strong> vista da sua exploração agri-,<br />
cola, (in Bol. Soc. Géog. <strong>de</strong> Lisbonne. 5 e<br />
série, n.° 7).
117<br />
longis 24 lin. latis lente falcatis acuminatis mucronatis uninerviis utrinque<br />
lucidis.<br />
In Insula S. Thonaae Africae Occid., altit. 7500 p. (Mann). Ramuli<br />
tenues angulati. Folia subdisticha, coriacea, nervo latiusculo, petiolo basi<br />
semitérete. Val<strong>de</strong> affinis P. falcalae Br., nec forsan diversa, sed folia multo<br />
latiora, longiora, lúcida, flaccida, utrinque stomatigera, quod ex Endi. in<br />
Ρ; falcata <strong>de</strong>est. Differt a P. elongata foliis majoribus, lucidis, acuminatis<br />
Λ<br />
Structure <strong>de</strong> la racine<br />
Dans une jeune radicelle on observe (fig. 2) une couche <strong>de</strong> petites cellules<br />
plus tard subérifiées, <strong>de</strong> couleur brunâtre ; une zone parenchymateuse,<br />
<strong>de</strong>s cellules assez gran<strong>de</strong>s et régulièrement polygonales à parois<br />
minces et transparentes disposées en plusieurs assises.<br />
En contact avec celleci on voit une nouvelle zone semblable à la zone<br />
corticale, présentant la même couleur. C'est l'endo<strong>de</strong>rme.<br />
En <strong>de</strong>dans <strong>de</strong> celleci, on voit <strong>de</strong>s couches parenchymateuses à cellules<br />
régulièrement quadrangulaires.<br />
La partie centrale est constituée par <strong>de</strong>s cellules polygonales, à parois<br />
épaisses bien que transparentes, appartenant aux fascicules ligneux, disposées<br />
en losange.<br />
Dans une racine dont le dévellopement soit plus avancé on observe (pl. I,<br />
fig. 4) sur <strong>de</strong>s coupes transversales; — une couche <strong>de</strong> cellules subéreuses;<br />
— une zone parenchymateuse constituée par <strong>de</strong>s cellules irrégulières, assez<br />
longues, presque toutes reticuléesspiralées formant une écorce assez développée.<br />
Elle est limité par l'endo<strong>de</strong>rme profondément colorée. A l'intérieur<br />
<strong>de</strong>ux fascicules sont disposés en losange.<br />
Dans toutes les sections que j'ai examinées, les cellules à parois minces<br />
constituent une zone enveloppant <strong>de</strong>s cellules à parois épaisses. Les <strong>de</strong>ux<br />
faisceaux secondaires (e) sont disposées symétriquement. Us sont formés<br />
par <strong>de</strong>s éléments à section quadrangulaire et dans la région libérienne on<br />
observe un grand nombre <strong>de</strong> fibres à parois très épaisses, quelquesunes<br />
très irrégulièrement ponctuées.<br />
Les rayons médulaires qui séparent les faisceaux libéroligneux viennent<br />
se terminer dans la couche centrale, où l'on voit les faisceaux ligneux primaires.<br />
1<br />
Hook. f. in Journ. proceed. Linn. Soc. 7, p. 218: d'après <strong>de</strong> Candolle—Prodromus,<br />
t. 16, 2% p. 511.
118<br />
Structure <strong>de</strong> la tige<br />
La section transversale <strong>de</strong> la tige assez jeune du Podocarpus se présente<br />
sous l'aspect suivant.<br />
En <strong>de</strong>dans <strong>de</strong> la couche épi<strong>de</strong>rmique on \o\t (pl. II, fig. 1, b) une assise<br />
<strong>de</strong> cellules subéreuses, un peu elliptiques, petites et <strong>de</strong> parois assez épaisses,<br />
interrompue dans quelques endroits par <strong>de</strong>s fibres scléreuses d'un diamètre<br />
très petit et étroites dont le lumen est excessivement réduit.<br />
L'épi<strong>de</strong>rme est formée <strong>de</strong> cellules petites, dont la paroi extérieure est<br />
assez épaisse.<br />
Á la partie interne <strong>de</strong> cette zone on peut déjà voir d'autres assises en<br />
voie <strong>de</strong> formation.<br />
Le tissu parenchymateux fait suite à cette zone. Il est constitué (c) par<br />
<strong>de</strong>s cellules très gran<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> formes assez irrégulières et un peu allongées,<br />
parmi lesquelles existe un grand nombre <strong>de</strong> cellules scléreuses.<br />
On trouve dans cette couche <strong>de</strong>s canaux résinifères disposés régulièrement<br />
autour et presque accolés à la zone suivante, formés par <strong>de</strong>s<br />
ouvertures plus ou moins elliptiques, entourées par <strong>de</strong>ux séries <strong>de</strong> cellules<br />
allongées et petites.<br />
Dans le cylindre central le tissu libérien (fig. 2, a) est constitué par<br />
<strong>de</strong>s cellules plus ou moins quadrangulaires et à parois épaisses, formant<br />
<strong>de</strong>s faisceaux isolés les uns <strong>de</strong>s autres par les rayons modulaires, composés<br />
d'une seule assise <strong>de</strong> cellules, plus gran<strong>de</strong>s à la partie périphérique<br />
et en diminuant <strong>de</strong> dimmension au fur et à. mesure qu'ils s'approchent <strong>de</strong><br />
la partie centrale. En <strong>de</strong>dans <strong>de</strong> la couche du liber, le cambium est à<br />
peine représentée par une file <strong>de</strong> cellules très longues et étroites se distinguant<br />
avec difficulté <strong>de</strong>s couches entre lesquelles il est interposé. Le<br />
bois (fig. 2, b) est formé <strong>de</strong> cellules arrondies sur la couche extérieure et<br />
plus ou moins régulièrement quadrangulaires à la partie interne. A la<br />
partie périphérique elle prend l'aspect d'une surface plane, perforée par <strong>de</strong>s<br />
ouvertures arrondies, en contrastant singulièrement avec la couche centrale<br />
dont les cellules sont parfaitement distinctes; mais ce fait n'est que particulier<br />
et montre le peu <strong>de</strong> développement <strong>de</strong>s faisceaux.<br />
Les rayons médulaires sont constitués par <strong>de</strong>s cellules quadrangulaires,<br />
très serrées les unes contre les autres, allongées selon le rayon et disposées<br />
en files, qni se terminent vers la moelle, semblables à <strong>de</strong>s ban<strong>de</strong>s<br />
opaques.<br />
Ces rayons ne se prolongent pas tous également jusqu'à la moelle, il y<br />
en a quelques-uns qui arrivent seulement à quelque distance du liber.
119<br />
Les cellules <strong>de</strong> cette couche semblent naître par division radiale.<br />
Tout près <strong>de</strong> la couche centrale ou <strong>de</strong> la moelle, où les faisceaux se<br />
terminent par une forme arrondie, les cellules s'accumulent et <strong>de</strong>viennent<br />
plus régulières par la compression; elles sont encore plus petites que les<br />
autres. - ,<br />
Les rayons médulaires sont pourvus <strong>de</strong> ponctuations simples (fig. 2, p).<br />
Dans une autre section faite sur une partie <strong>de</strong> la tige d'un exemplaire<br />
adulte et complètement développé, les cellules <strong>de</strong> celle zone sont régulièrement<br />
quadrangulaires et placées un peu obliquement quant aux rayons<br />
médulaires.<br />
Les parois <strong>de</strong> ces cellules sont quelquefois parfaitement distinctes; par<br />
contre, les cellules <strong>de</strong>s rayons médulaires <strong>de</strong>viennent plus confuses, leur<br />
séparation étant plus difficile à observer.<br />
Les cellules <strong>de</strong> la moelle sont irrégulièrement polyédriques en laissant<br />
entre elles <strong>de</strong>s méats. Elles ont les parois assez épaisses et sont plus<br />
gran<strong>de</strong>s á la partie centrale qu'à la partie périphérique, où elles s'accumulent<br />
en grand nombre contre les <strong>de</strong>rnières cellules du tissu ligneux. Parmi<br />
les cellules parenchymateuses <strong>de</strong> la moelle on voit <strong>de</strong>s cellules scléreuses<br />
en nombre.<br />
Les zones étudiées, examinées dans une coupe longitudinale radiale se<br />
présentent sous l'aspect suivant.<br />
Sous l'épi<strong>de</strong>rme on rencontre les fibres du schlerenchyme très longues<br />
et le parenchyme constitué par <strong>de</strong>s cellules quadrangulaires, allongées<br />
dans le sens vertical, c'est-à-dire, parallèle à l'axe <strong>de</strong> la tige. Les cellules<br />
scléreuses sont allongées aussi et quelques-unes rameuses.<br />
Dans la zone libérienne les rayons médulaires sont formés par <strong>de</strong>s cellules<br />
disposées en files unies, ayant une forme régulièrement quadrangulaiVe.<br />
Les cellules parenchymateuses sont assez allongées dans le sens<br />
vertical du rameau, régulièrement quadrangulaires et <strong>de</strong> parois assez<br />
épaisses.<br />
Les tubes cribeux <strong>de</strong> forme allongée portent <strong>de</strong>s ponctuations criblées<br />
dans les parois radiales.<br />
Tous les éléments que je viens <strong>de</strong> décrire dans cette couche sont intercalés<br />
parmi les fibres libériennes, très longues, étroites et claires.<br />
Le tissu ligneux est constitué <strong>de</strong> fibres ligneuses jaunâtres et brillantes<br />
disposées à peu près paralèllement les unes aux autres et à l'axe du rameau.<br />
Toutes ces fibres ont d'espace à espace <strong>de</strong>s groupements <strong>de</strong> ponctuations<br />
aréolées disposées selon la direction <strong>de</strong>s fibres elles-mêmes et en<br />
nombre variable (pl. III, f. I).<br />
Elles sont, comme chez les autres conifères, d'une forme circulaire et<br />
dont le centre peut prendre l'aspect d'un orifice circulaire, d'une cavité<br />
elliptique et placée obliquement, ou simplement d'une fente.
120<br />
Les faisceaux se terminent par <strong>de</strong>s vaisseaux spirales, et les rayons médulaires<br />
sont formés <strong>de</strong> ban<strong>de</strong>s transversales superposées les unes sur les<br />
autres et en nombre variable. J'ai pu compter jusqu'à quinze.<br />
Ces ban<strong>de</strong>s sont <strong>de</strong>s cellules quadrangulaires et allongées dans le sens<br />
radial.<br />
La coupe longitudinale tangentiale <strong>de</strong> cette même partie <strong>de</strong> la tige<br />
(pl. II, f. 2) nous montre les fibres ligneuses encore parallèles à l'axe du<br />
rameau. On observe <strong>de</strong>s séries <strong>de</strong> cellules disposées entre les fibres et en<br />
nombre variable. Il m'a été possible d'en observer jusqu'à vingt-sept.<br />
Ces cellules réprésentent les rayons médulaires.<br />
Sous un grossissement <strong>de</strong> 230 diamètres on peut déjà entrevoir une<br />
forme quoique indécise <strong>de</strong> celle qui a été représentée par la fig. 3.<br />
Dans cette <strong>de</strong>rnière préparation je suis arrivé à observer vingt-sept<br />
cellules en file.<br />
Dans le tronc le système cortical est composé d'un phelo<strong>de</strong>rme assez<br />
abondant (pi. I, f. I) <strong>de</strong> couleur brun-marron avec <strong>de</strong> nombreuses cellules,<br />
très gran<strong>de</strong>s, scléreuses et <strong>de</strong>s fibres <strong>de</strong> schlerenchyme. Dans le<br />
liber on rencontre dés couches nombreuses <strong>de</strong> longues cellules suberifiées.<br />
On les observe même près <strong>de</strong> la zone cambiale.<br />
Le bois est formé <strong>de</strong> longues fibres à section quadrangulaire, avec <strong>de</strong>s<br />
zones <strong>de</strong> croisement très nombreuses à peine accusées par <strong>de</strong>ux ou trois<br />
rangées <strong>de</strong> fibres plus petites.<br />
Structure <strong>de</strong> la feuille<br />
De <strong>de</strong>hors en <strong>de</strong>dans, on voit sur une coupe transversale (pl. II, f. 4) perpendiculaire<br />
à l'axe <strong>de</strong> la feuille—l'épi<strong>de</strong>rme <strong>de</strong> cellules polyédriques irrégulières:<br />
un parenchyme hétérogène, composé <strong>de</strong> longues cellules, perpendiculaires<br />
à la surface épi<strong>de</strong>rmique <strong>de</strong> la face centrale <strong>de</strong> la feuille, plus<br />
petites et plus ou moins irrégulières sous l'épi<strong>de</strong>rme dorsal. Avec ces cellules<br />
on trouve <strong>de</strong>s grupes <strong>de</strong> fibres <strong>de</strong> sclerenchyme, très longues et<br />
dont le lumen est très réduit. Dans les bords <strong>de</strong> la feuille ces fibres forment<br />
une couche continue.<br />
En contact avec ces cellules on observe la zone parenchymateuse à<br />
cellules irrégulières et assez riches en chlorophylle. Dans la partie centrale<br />
<strong>de</strong> la feuille les cellules parenchymateuses sont allongées en présentant<br />
une forme à peu près hexagonale.<br />
Un seul fascicule libero-ligneux parcourt la feuille, entouré <strong>de</strong> petites<br />
eeliules et <strong>de</strong> quelques fibres <strong>de</strong> sclerenchyme.
121<br />
De chaque côté du fascicule on observe une série <strong>de</strong> petites cellules<br />
réticulées (tracheï<strong>de</strong>s) en continuation du bois.<br />
On remarque dans le parenchyme <strong>de</strong>s cellules scléreuses isolées ou<br />
réunies en petites files; elles présentent un contour à peu près hexagonal.<br />
Examinons maintenant une section faite tout près <strong>de</strong> la base <strong>de</strong> la feuille.<br />
La structure se présente sous l'aspect suivant. Une couche <strong>de</strong> cellules épi<strong>de</strong>rmiques<br />
assez épaisses et régulièrement ovales est en contact avec la<br />
couche <strong>de</strong> cellules scléreuses, très épaisses et régulièrement polygonales.<br />
Cette couche <strong>de</strong> cellules est formée par <strong>de</strong>ux assises, dont les cellules<br />
sont isolées d'espace en espace et substituées par <strong>de</strong>s cellules parenchymateuses<br />
petites et régulières.<br />
Ensuite à celles-ci on observe le parenchyme à cellules gran<strong>de</strong>s et <strong>de</strong><br />
parois plus ou moins épaisses, sombres et très riches en <strong>de</strong>s corpuscules<br />
chlorophilliens.<br />
On y voit <strong>de</strong>s méats intercellulaires et <strong>de</strong>s cellules scléreuses.<br />
Il y a quelques différences à faire ressortir entre la partie centrale <strong>de</strong>s<br />
<strong>de</strong>ux sections. Près <strong>de</strong> la base le faisceau libéro-ligneux est plus développé<br />
et occupe le plus grand espace <strong>de</strong> la partie centrale <strong>de</strong> la feuille et il est<br />
entouré par <strong>de</strong>s cellules polygonales ou arrondies, à parois épaisses et<br />
brillantes.<br />
Cette couche est limitée du côté <strong>de</strong> la face inférieure <strong>de</strong> la feuille par le<br />
faisceau libérien; la zone est plus limitée que dans la coupe faite au milieu<br />
<strong>de</strong> la feuille.<br />
Le faisceau libéro-ligneux est traversé par les rayons médulaires, formés<br />
par <strong>de</strong>s cellules allongées et étroites. On observe la division <strong>de</strong>s cellules<br />
<strong>de</strong> ce faisceau, selon le plus petit axe <strong>de</strong> la coupe.<br />
" Toute cette couche centrale est environnée par une zone <strong>de</strong> cellules<br />
petites et allongées, disposées en <strong>de</strong>ux assises.<br />
Ces .cellules sont plus régulières et plus distinctes à la face supérieure<br />
<strong>de</strong> la feuille.<br />
Il y a une modification chez les cellules scléreuses dans la face inférieure<br />
<strong>de</strong> la feuille. Elles sont disposées par groupes <strong>de</strong> quatre, comme on<br />
observe aussi aux angles <strong>de</strong> la feuille. Elles occupent une extension presque<br />
égale à celle qu'occupe la partie centrale <strong>de</strong> la feuille selon le grand<br />
diamètre. Vers la partie extérieure <strong>de</strong> celles-ci il y a encore la couche <strong>de</strong><br />
cellules épi<strong>de</strong>rmiques.<br />
Entre la zone centrale et l'assise <strong>de</strong>s cellules scléreuses, à la face inférieure<br />
<strong>de</strong> la feuille, on voit un canal résinifère, placé exactement en direction<br />
du milieu <strong>de</strong> la zone libéro-ligneuse ; il est entouré par <strong>de</strong>s cellules<br />
très petites et régulières.<br />
Dans la section faite vers la partie médiane <strong>de</strong> la feuille, le canal excréteur<br />
est plus petit et plus arrondi.
122<br />
Les cellules scléreuses qui en face du faisceau libéro-ligneux se trouvent<br />
réunies, sont séparées vers les parties latérales <strong>de</strong> la feuille en faisceaux,<br />
isolées çà et là par <strong>de</strong>s stomates.<br />
L'épi<strong>de</strong>rme <strong>de</strong> la feuille est formé <strong>de</strong> cellules quadrangulaires plus ou<br />
moins allongées disposées en lignes parallèles à la nervure centrale, limitant<br />
les regions <strong>de</strong>s stomates, également disposées selon la même direction. Les<br />
stomates (pl. III, fig. 4) sont assez nombreuses (pl. I, fig. 6), elliptiques<br />
et entourées <strong>de</strong> cellules polyédriques, disposées assez régulièrement. Les<br />
cellules stomatiques sont toujours très riches en chlorophylle.<br />
Dans les stomates, outre les cellules épi<strong>de</strong>rmiques qui bornent l'ouverture,<br />
il y a, à la partie inférieure, <strong>de</strong>ux autres cellules, faiblement<br />
inclinées, constituant le canal qui conduit à la cavité entourée par <strong>de</strong><br />
petites cellules, qui se confon<strong>de</strong>nt avec le parenchyme <strong>de</strong> la feuille.<br />
Dans la section longituninal on remarque en premier l'épi<strong>de</strong>rme, ensuite<br />
<strong>de</strong>s cellules allongées et <strong>de</strong>s fibres scléreuses et du parenchyme à grands<br />
méats intercellulaires.<br />
Dans la partie correspondante à la face inférieure <strong>de</strong> la feuille" on voit<br />
les cellules scléreuses par files <strong>de</strong> trois ou quatre'selon le plus petit diamètre<br />
<strong>de</strong> la feuille et isolées par les stomates qui se montrent comme<br />
on voit dans la fig. 5 (pl. III).<br />
Structure du fruit<br />
Le fruit du P. Mannii est une drupe ovale", longue <strong>de</strong> 25-30 mil. et <strong>de</strong><br />
19 mil. en diamètre. Le péricarpe est peu développé et le noyau est assez<br />
fort, bosselé (fig. 10). Il ne m'a pas été possible d'observer l'embryon, tous<br />
les fruits examinés étant steriles.<br />
Dans la section transversale on observe; l'épi<strong>de</strong>rme en contact avec une<br />
couche <strong>de</strong> cellules petites irrégulièrement arrondies et disposées en file.<br />
Ensuite on observe un tissu parenchymateux mou, formé par <strong>de</strong>s cellules<br />
à parois un peu épaisses mais transparentes, avec <strong>de</strong>s petits méats<br />
intercellulaires, <strong>de</strong> couleur jaunâtre et pourvue <strong>de</strong> nombreuses cellules<br />
scléreuses.<br />
Ce parenchyme est transversé par <strong>de</strong>s fascicules, formés <strong>de</strong> fibres très<br />
fines et <strong>de</strong>s trachées <strong>de</strong> petit diamètre (fig. 11-6). Dans Ces tissus, outre<br />
<strong>de</strong>s nombreuses cellules scléreuses on rencontre <strong>de</strong>s canaux résinifères <strong>de</strong><br />
gran<strong>de</strong>urs diverses.<br />
En <strong>de</strong>dans <strong>de</strong> cette partie du fruit est disposée une zone <strong>de</strong> cellules (c),<br />
gran<strong>de</strong>s et longues, transparentes, formant une tissu pulpeux. Le sulfate<br />
<strong>de</strong> fer y accuse du tannin en abondance. Le noyau est constitué par <strong>de</strong>s
Bol. Soc. Brot.
PL. III<br />
Bol. Soc. Brot.
123<br />
cellules pierreuses petites, arrondies ou régulièrement hexagonales, à parois<br />
épaisses canaliculées, jaunâtres et brillantes.<br />
Auguslo Nobre.<br />
Explication <strong>de</strong>s planches<br />
Planche 1<br />
Fig. 1 —Écorce d'une tige <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dimensions.<br />
a — couche externe.<br />
I — partie du liber près <strong>de</strong> la région cambial.<br />
p — péri<strong>de</strong>rme.<br />
Fig. 2 — Radicelle très jeune, χ 200.<br />
Fig. 3—Radicelle bien développée, χ 200.<br />
Fig. 4— Liber <strong>de</strong> la racine, χ 700.<br />
a — cellules externes <strong>de</strong> l'écorce.<br />
ö —parenchyme <strong>de</strong> l'écorce.<br />
c — endo<strong>de</strong>rme.<br />
Planche II<br />
Fig. 1 — Coupe transversale <strong>de</strong> la tige.<br />
Grossissement = oc. 2, obj. DD. (Zeiss)<br />
a—' couche épi<strong>de</strong>rmique.<br />
b — cellules subéreuses,<br />
c — tissu parenchymateux.
124<br />
Fig, 2 — Coupe transversale <strong>de</strong> la tige,<br />
α —cellules libériennes.<br />
δ — zone du bois. ν<br />
c — cellules scléreuses.<br />
p— ponctuations simples,<br />
r — rayons médullaires.<br />
Fig. 3 — Coupe transversale d'une racine jeune.<br />
Gross. = oc. 4, obj. DD. (Zeiss).<br />
a — cellules parenchymateuses.<br />
Fig. 4 — Coupe transversale, perpendiculaire à l'axe <strong>de</strong> la feuille.<br />
Gross. = oc. 2, obj. DD. (Zeiss).<br />
a — epi<strong>de</strong>rme,<br />
δ —cellules scléreuses.<br />
c — parenchyme.<br />
d — faisceau libéro-ligneux.<br />
e — faisceau libérien.<br />
f—canal excréteur.<br />
Fig. 5 — Coupe verticale et parallèle à l'axe <strong>de</strong> la feuille.<br />
Gross. = oc. 2, obj. DD. (Zeiss).<br />
a — epi<strong>de</strong>rme.<br />
b—parenchyme.<br />
d — cellules réticulées.<br />
Fig. 6 — Coupe transversale <strong>de</strong> la tige.<br />
Gross. = oc. 4, obj. C. (Zeiss).<br />
a — moelle,<br />
δ — cellules scléreuses.<br />
Planche III<br />
Fig. 1 — Sect. long, radiale.<br />
Gross. = qc. 1, obj. DD. (Zeiss),<br />
m — rayons médullaires.<br />
I — fibres ligneuses.<br />
P — ponctuactions aréolées.
128<br />
Fig. 2 —Section long, tangentielle.<br />
m —· rayons médullaires.<br />
b— fibres ligneuses.<br />
p — ponctuactions.<br />
Gross. = oc. 2, obj. DD. (Zeiss).<br />
Fig. 3 — Ponctuations aréolées.<br />
Gross. = oc. 5, obj. F. (Zeiss).<br />
Fig. 4— Face externe du stomate.<br />
Gross. = oc. 2, obj. F. (Zeiss).<br />
Fig. 5 — Stomate. Section perpendiculaire à l'axe <strong>de</strong> la feuille.<br />
Gross. = oc. 4, obj. F. (Zeiss).<br />
Fig. 6 — Stomate. Coupe verticale et parallèle à l'axe <strong>de</strong> la feuille.<br />
Gross. = oc. 4, obj. F. (Zeiss).<br />
Fig. 7— Fruit. Gran<strong>de</strong>ur naturelle.<br />
Fig. 8—'Fruit. Section parallèle au grand axe. Gran<strong>de</strong>ur naturelle.<br />
a — epi<strong>de</strong>rme.<br />
b — tissu parenchymateux.<br />
c — couche ligneuse.<br />
d — embryon.<br />
Fig. 9 — Fruit. Section perpendiculaire au grand axe. Gran<strong>de</strong>ur na<br />
turelle.<br />
a — epi<strong>de</strong>rme.<br />
b — tissu parenchymateux.<br />
c — couche ligneuse.<br />
d — embryon.<br />
Fig. 10 — Coupe parallèle au grand axe du fruit.<br />
Gross. = oc. 2, obj. DD. (Zeiss).<br />
a —epi<strong>de</strong>rme.<br />
6 — cellules parenchymateuses.<br />
c — vaisseaux spirales.<br />
d — cellules ligneuses?<br />
•
126<br />
Fig.-11 — Coupe <strong>de</strong> la couche interne du fruit parallèle au grand axe.<br />
Gross. = oc 2, obj. DD. (Zeiss).<br />
Fig. 12 — Canal excréteur <strong>de</strong> la feuille.<br />
Gross. === oc. 2, obj. DD. (Zeiss).<br />
Révision cies TJstilaginées et <strong>de</strong>s Urédinées<br />
eonteaues I'liex'bier- <strong>de</strong> Welwitsch<br />
PAB<br />
G-. <strong>de</strong> Lagerlxeim.<br />
Je donne ici une enumeration <strong>de</strong>s champignons parasites <strong>de</strong>s familles<br />
<strong>de</strong>s Ustilaginées et <strong>de</strong>s Urédinées que j'ai trouvés dans le grand herbier<br />
<strong>de</strong> Welwitsch, conservé au Musée National <strong>de</strong> Lisbonne. Berkeley a déjà<br />
examiné un certain nombre <strong>de</strong> ces champignons dans une note «Some<br />
Notes upon the Cryptogamic portion of the plants collected in Portugal,<br />
1842-50. By Dr. Fried. Welwitsch. The Fungi by Rev. M. J. Berkeley.<br />
London 1853». Welwitsch et Currey ont aussi mentionné dans un mémoire<br />
«Fungi Angolenses. By Friedrich Welwitsch and Fre<strong>de</strong>rick Currey. I.<br />
London 1868 (Trans, of The Linn. Soc. Vol. XXVI, Part. l)» quelques<br />
champignons récollés en Afrique par le premier.<br />
1. Ustilago segelum Dittmar in Sturm. D. C. Fl. III, 67, t. 33; Reticularia<br />
segetum Bulliard Hist. Champ. Fr. I, p. 90, t. 472,<br />
Dans l'inflorescence du Cynodon Dactylon, Tapada d Ajuda, Avril<br />
1845; dans l'inflorescence <strong>de</strong> l'Avena spec, «prope rivulum<br />
d'Alcantara» .27 Juin 1852; dans l'inflorescence du Triticum<br />
spec, «in agro Aju<strong>de</strong>nsi pr. Olisippon. sat frequens post pluv.»<br />
Avril, Welwitsch.<br />
2. üstüago Setarieae Rabenhorst in Fisch, v. Waldh. Aperç., p. 24.<br />
Dans l'inflorescence du Digitaria sanguinalis «prope Cea in Serra<br />
da Estrella freq.» Août 1878, Welwitsch.
127<br />
3. Ustlilago Maydis Corda "Icon. V, p. 3; Uredo Maydis DC. FI.<br />
Franc. VI, p. 77.<br />
«Ad paniculos flor. niasc. Zeae Maydis pròpe As Vendas tr. Tagum<br />
freq.» Juillet 1879; «in agris pr. Rio <strong>de</strong> Ju<strong>de</strong>o» Sept. 1877;<br />
«ad culmos Zeae Maydis prope Caldas da R. et Cercal frequens»<br />
Août 1850; «ad caul. Zeae Maydis in Transtagana prope<br />
As Vendas <strong>de</strong> Azeitão» Fin Juillet 1852, Welwitsch.<br />
4. Ustilago Carieis Fuckel Symb. Myc. p. 39 ; Uredo Carieis Persoon<br />
Syn. Fung. p. 225.<br />
Sur le Carex longiseta Brot. Serra d'Arrabida, près Convento da<br />
Serra, Avril 1878, Welwitsh.<br />
OBS. Plante nourricière nouvelle.<br />
5. Enlyloma fuscum Schroeber in Cohn Beitr. z. Biol. d. Pfl. II, p. 373.<br />
Sur les feuilles du Papaver Bhoeas «inter segetes <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong><br />
Monsanto rarius» Avril 1879, Welwitsch.<br />
6. Doassansia Lilhropsidis nov. spec.<br />
D. soris arnphigenis, rotundatopulvinatis, punctiformibus, parvis,<br />
gregariis, prominulis, I'uscis; sporis arete conjunctis, polygonis,<br />
incoloribus, membrana tenui levi praeditis, 1216 μ. in diam.<br />
tegumento communi cellularum polygonarum, brunnearum, levium<br />
circumdatis.<br />
Habit, in foliis Lythropsidis peploidis in ericelis humidis inter<br />
Torre et Perum tr. Tagum in Lusitânia ubi mense Julii cl.<br />
Welwitsch legit.<br />
7. üromyces Scillarum Winter Pilze, p. 152; Uredo Scillarum Greville<br />
in Smith Engl. Fl. V, p. 376.<br />
Sur les feuilles du Scilla pumila Brot, «prope Vendas in Val <strong>de</strong><br />
Pinuleiro tr. Tagum » Mars 1848; sur les feuilles et les tiges<br />
du Scilla Bertolonii «pr. Vendas br. Τ.» 4<br />
/ί 1877; sur les<br />
feuilles <strong>de</strong> l'Agraphis cernua «in Serra <strong>de</strong> Palmella» Avril 1877.<br />
Welwitsch.<br />
OBS. Toutes ces plantes nourricières sont nouvelle.<br />
8. Uromyces Kalmusii Saccardo in Michelia II, p. 45.<br />
Sur les feuilles <strong>de</strong> l'Euphorbia baetica Boiss. près <strong>de</strong> Faro (Algarve),<br />
Mai 1847, Welwitsch.<br />
OBS. Cette espèce doit être distincte <strong>de</strong> l'U. scutellatus (DC.) Berk.;<br />
la plante nourricière est nouvelle.
128<br />
Uromyces scutellatus Léveillé Disp. Meth. p. 371 ; Lycopordon scutellatum<br />
Schrank Bair. FI. Il, p. 631.<br />
Sur les feuilles d'un Euphorbia «in sylvis Galliae borealis prope<br />
Compiégne» Juin 1851, Welwitsch.<br />
Uromyces Erythronii Passerini Comm. Soc. crilt. ilal.. II, p. 452;<br />
Aecidium Erythronii DC. Fl. Franc. II, p. 246.<br />
Sur les feuilles <strong>de</strong> l'Allium Yitorialis, Serra da Estrella, Août 1848,<br />
Welwitsch.<br />
Uromyces (Uromycopsis) purpureus nov. spec.<br />
U. SBcidiis cum soris teleutosporiferis amphigenis in maculis elongatis<br />
amoene purpureis insi<strong>de</strong>ntibus; pseudoperidio fere nullo;<br />
aecidiosporis sphaeroi<strong>de</strong>oangulatis 2024
129<br />
15. Uromyces appendiculatus Link, Obs. II, p. 28; Uredo appendiculalus<br />
Persoon, Obs. I, p. 17.<br />
Sur les feuilles du Dolichos monachalis Brot, «in arvis Insular. Tagi<br />
(Le/irias) cuit, freq.» Octobre 1851, Welwitsch.<br />
16. Uromyces Poœ Rabenhorst in Un. It. 1866 n. XXXVIII.<br />
Aecidies sur le Ficaria verna, Vincennes (France), 6 Avril 1651,<br />
E. Bornet.<br />
17. Puccinia (Leptopuccinia) Cynanchi nov. spec.<br />
Soris teleutosporiferis rotundatopulvinatis, compactis, fuscis, in<br />
pagina inferiore folii in maculis pallidis congregatis; teleutosporis<br />
rotundatis, ovoi<strong>de</strong>is vel ovalibus, apice rotundatis vel in<br />
pedicellum angustatis, ad septum non constrictis, episporio crasso,<br />
brunneo, levi, ad apicem paullulum incrassato, pedicello persistente,<br />
longo, dilute brunneo, varie inserto (plerunque lateralitér)<br />
prœditis, 2430 μ longis, 2228 μ. latis.<br />
Hab. ad folia viva Cynanchi parviflori in insula Martinique Ind.<br />
occi<strong>de</strong>nt., Merat.<br />
OBS. Cette espèce intéressante est bien distincte d'autres Puccinies<br />
sur les Asclepiadées (P. Araujœ Léveillé sur Arauja, P. Gonolobi<br />
Ravenel sur Gonolobus, P. Pachycarpi Kalchbrenner et Cooke sur<br />
Pachycarpus) ; sur les Cynanchum on n'a pas, jusqu'à présent,<br />
trouvé une Puccinie. Le pédicelle est ordinairement inséré au côté<br />
<strong>de</strong> la spore ; souvent il est inséré à la base <strong>de</strong> la spore comme<br />
chez la plupart <strong>de</strong>s espèces <strong>de</strong> ce genre et, enfin, pas rarement, il<br />
est inséré comme chez les espèces du genr^e Diorchidium.<br />
18. Puccinia Buxi DC. Fl. Franc. VI, p. 60; Berkeley 1. c. p. 7.<br />
Sur les feuilles du Buxus sempervirens, Cevennes; «in Territ. cintrano<br />
frequentissima» Mars 1840; «Q. do Lumiar» Dec. 1845; «in<br />
Cerca da Rainha (Caldas da R.) freq.» Août 1850, Welwitsch.<br />
19. Puccinia Asteris Duby Botan. Gall. II, p. 888.<br />
Sur les feuilles du Cirsium oleraceum, Paris.<br />
20. Puccinia Circœa Persoon Disp. Meth., p. 39.<br />
Sur les feuilles d'un Circœa, Paris.<br />
21. Puccinia Jasmini DC. Fl. Franc., 2, p. 219.<br />
Sur les feuilles du Jasminum fruticans, Cévennes; «in Serra <strong>de</strong><br />
Arrábida» Avril 1848; Août 1839, Welwitsch.<br />
9 vu
130<br />
22. Puccinia Gladioli Castagne, Obs. II, p. 17.<br />
Sur les feuilles du Gladiolus illyricus Koch «prope Vendas, Setúbal,<br />
etc., frequentiss.» Juillet 1842; sur les feuilles d'un<br />
Gladiolus «in arvis <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong> Monsanto agri Olisipponensis<br />
freq.» Mars 1839, Welwitsch.<br />
OBS.^Puccinia Gladioli n'est pas encore trouvé sur le G. illyricus.<br />
23. Puccinia Âdoxœ DC. Flor. Franc. II, p. 220.<br />
Sur les feuilles <strong>de</strong> l'Adoxa Moscatellina, Vincennes (France) 6<br />
Avril 1851, E. Bornet.<br />
24. Puccinia Allii Castagne Cat. p. 201.<br />
Sur les feuilles <strong>de</strong> l'Allium ampeloprasum «in oleraceis pr. Cintram»;<br />
sur les feuilles et les tiges <strong>de</strong> l'Allium sphserocephalum<br />
(?) «pr. Pieda<strong>de</strong> tr. Tagum» Juillet 1840, Welwitsch.<br />
25. Puccinia Sorghi Schweinitz North, amer. Fungi p. 295.<br />
Sur les feuilles du Zea Mays «prope Caldas da Rainha freq.»<br />
Août 1850; «in sabulosis humidiusculis prope As Vendas tr.<br />
Tagum» Fin Août 1852; «in horto: Hospital da Marinha<br />
Olisipp.» 1 Novembre 1862, Welwitsch.<br />
26. Puccinia suaveolens Rostrup Scand. naturf. Forh. 1874; Uredo suaveolens<br />
Persoon Obs. II, p. 24.<br />
Sur les feuilles du Cirsium arvense «in insula: Isle <strong>de</strong> St. Denis<br />
dicta» Paris Juin 1851, Welwitsch.<br />
27. Puccinia Bupleuri Rudolphi Linnea IV, p. 514; Aecidium Falcarise<br />
Berkeley 1. c. p. 12.<br />
Sur les feuilles du Bupleurum protractum Link «in Serra <strong>de</strong> Monsanto»,<br />
Mars 1819; «Serra <strong>de</strong> Monsanto pr. Olisipp. freq. inter<br />
Fabœ seget.» Avril 1849, Welwitsch.<br />
28. Puccinia Tragopogonis Corda Icon. Fung. V, p. 50, t. II, f. 11 ;<br />
Aecidium Tragopogonis Persoon Syn. p. 211; Puccinia variabilis<br />
Berkeley 1. c. p. 11.<br />
Sur les feuilles du Rhagadiolus edulis «inter segetes <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong><br />
Monsanto pr. Olisip.» Avril 1849; «in arvis <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong> Monsanto<br />
retro Alcantara» Mars 1849 ; sur les feuilles du Picridium<br />
vulgare «prope Arcos das aguas livres retro Alcantara» Mars<br />
1879, Welwitsch.<br />
OBS. C'est seulement provisoirement que je donne ce nom aux <strong>de</strong>ux
131<br />
Puccinia sur le Khagadiolus et le Picridium ; sur la même feuille il<br />
se trouve <strong>de</strong>s œcidîums <strong>de</strong>s Uredo et <strong>de</strong>s léleutospores.<br />
29. Puccinia Pimpinellœ Link Sp. II, p. 77 ; Uredo Pimpinellœ Strauss<br />
Wett. Ann. II, p. 102; P. umbelliferarum var Tragii Berkeley<br />
1. c. p. 5.<br />
Sur les feuilles du Pimpinella villosa Schousb. «prope Almada tr.<br />
Tagum frequentiss., imprimis locis subumbrosis-limoso-humidis,<br />
ad summa juga collinum» Août 1871, Welwitsch.<br />
OBS. Plante nourricière nouvelle.<br />
30. Puccinia Cressœ Nobis; Aecidium Cressœ DC. Fl. Franc. V, p. 89;<br />
Berkeley 1. c. p. 10.<br />
Teleutosporibus ovalibus ovoi<strong>de</strong>is, apice parum angustatis vel rotundatis,<br />
medio constrictis, basi in pedicellum attenuatis, membrana<br />
ad apicem non vel paullulum incrassala, levi, fusca instructis<br />
; long. 4-0-44- [A, lat. 24-26 JA. Uredosporis ovoi<strong>de</strong>is<br />
membrana fusca, aculeata prœditis, long. 25-32 (A, lat. 22-24 [A.<br />
Sur les feuilles du Cressa villosa Hofîm. «in Extrem, subsaisis ad<br />
Tagum prope Villa nova da Rainha rarior» Août 1850, Welwitsch.<br />
OBS. L'état œcidien seul était jusqu'à présent connu ; les œcidiospores<br />
sont polygonales et pourvues d'une membrane incolore,<br />
finemment verrucueuse. Le pedicelle <strong>de</strong>s téleutospores semble être<br />
fragile. La plante nourricière est nouvelle.<br />
31. Puccinia Crepidis Schroeter Schles. Pilz. p. 319.<br />
Sur les feuilles du Crépis sp. (lusitanica?), Campo gran<strong>de</strong>, Juin<br />
1845, Welwitsch.<br />
32. Puccinia Asperifolii Wettstein ; Aecidium Asperifolii Persoon Syn.<br />
Fung. p. 208.<br />
Sur les feuilles du Koeleria phlœoi<strong>de</strong>s «agro Lumiariensi» Juillet<br />
1844, Welwitsch.<br />
33. Puccinia (vel Uromyces ?) Dorsteniœ nov. spec.<br />
Aecidiis in pagina inferiori folii in maculis pallidis suborbiculatis<br />
gregatim dispositis; pseudoperidiis cupulatis, sat brevibus, margine<br />
parum lacinulato ; œcidiosporis polygonis 20-24 p in<br />
diam., episporio hyalino, ruguloso; soris uredosporiferis in pagina<br />
folii dispersis, parvis, ochraceis (siccis !), epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> primo<br />
tectis <strong>de</strong>mum epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> lissa circumdatis; uredosporis rotun-
132<br />
datis vel ovatis vel ovato-oblongis, 18-26 JA longis, 17-20 JA<br />
latis, episporio hyalino aculeolalo ; paraphysibus null is ; teleutosporis?<br />
Hab. ad folia viva Dorsteniae Psiluri Wehv. in sylvis primaevis<br />
<strong>de</strong> Mata <strong>de</strong> Pungo Andongo et ad Luxillo in Angola Africae,<br />
Febr. 1857, Dec. 1859, Welwitsch N.° 184.<br />
Ons. Malheureusement je n'ai pas trouvé l'état téleutosporien <strong>de</strong><br />
cette espèce; c'est donc impossible à déci<strong>de</strong>r si elle est un Puccinia<br />
ou un Uromyces.<br />
34. Gymnosporangium juniperinum Fries Syst. Myc. III, p. 506 ; Tremella<br />
juniperina L. Sp. plant, p. 1625.<br />
Aecidies sur les feuilles du Sorbus Aucuparia «in summis jugis<br />
(ad Cântaros) <strong>de</strong> Serra d'Estrella» Août 1848, Welwitsch.<br />
35. Phragmidium subcorlicium Winter Pilze p. 228; Lycoperdon subcorticium<br />
Schrank in Hoppe Bot. Taschenb. 1793, p. 68. ,<br />
Sur les feuilles <strong>de</strong>s roses cultivées «frequens in hortis Olisipponensibus<br />
(Hortus Alvesian. 25 Jun. 1852), Welwitsch.<br />
36. Puccinaslrum Circœa Spegazzini Dec. Myc. N. 65; Uredo Circœa<br />
Schumacher Pl. Sœll. p. 228.<br />
Sur <strong>de</strong>s feuilles vivantes du Circœa sp., Paris.<br />
37. Melampsora Vilellinœ Thümen in Hedw. 1878, p. 79; Uredo Vitellinœ<br />
DC. FI. Franc. Il, p. 231.<br />
Sur les feuilles du Salix-(vitelline ?) «juxta rivulum <strong>de</strong> Alcantara<br />
non infrequens» 27 Juin, 4 Juillet 1852, Welwitsch.<br />
38. Melampsora Helioscopiœ Castagne Cat. Plant. Mars. p. 205 ; Uredo<br />
Helioscopiœ Persoon Disp. p. 13; Lecylhea Euphorbiœ Berkeley<br />
1. c. p. 7.<br />
Sur les feuilles dé l'Euphorbia rupicola Boiss. «pr. Ru<strong>de</strong>ras» Juin<br />
1847; sur les feuilles <strong>de</strong> l'Euphorbia pterococca «prope Alcantara<br />
et S. Domingos agri Olisip.» Avril 1840, Welwitsch; sur<br />
les feuilles <strong>de</strong> l'Euphorbia hyberna, Mt. Dore (France).<br />
OBS. Toutes ces plantes nourricières sontjnouvelles.<br />
39. Coleosporium Euphrasia Winter Pilze p. 246; Uredo Euphrasiœ<br />
Schumacher Pl. Sjœll. II, p. 230.
133<br />
Sur les feuilles du Bartsia Trixago «prope Farol do Cabo <strong>de</strong> S. Vincente<br />
freq.» Juin 1847, Welwitsch.<br />
OBS. Plante nourricière nouvelle.<br />
40. Coleosporium Sonchiarvensis Léveillé Ann. Sc. nat. 1847, p. 373;<br />
Uredo Sonchiarvensis Persoon Syn. Fung. p. 217.<br />
Sur les feuilles du Tussilage Farfara, Paris.<br />
41. Coleosporium Pini Lagerheim Rev. Krypt. Bad. p. 7; Lycoperdon<br />
Pini Will<strong>de</strong>now in Rom. et Ust Mag. 1788, IV, p. 16.<br />
Uredo et téleutospores «ad folia caulesque Senecionis gallicse in<br />
arenosis tr. Tagum pr. Seixal» Avril 1848, Welwitsch.<br />
OBS. Plante nourricière nouvelle.<br />
42. Cronartium flaccidum Winter Pilze, p. 236 ; Sphœria flaceida Albertini<br />
et Schweinitz Consp. p. 31.<br />
Sur les feuilles d'un Paeonia, Juillet 1848, Paris.<br />
43. Endophyllum Sempervivi Bary Morphol. p. 307 ; Uredo Sempervivi<br />
Albertini et Schweinitz Consp. p. 252.<br />
Sur les feuilles d'un Sempervivum Paris.<br />
44. Aecidium cissigemum Welwitsch. Herb. ; Aecidium sp. Welw. et<br />
Curr. 1. c. p. 293.<br />
«Peridiis stipatis, minime profundis, petiolum tegentibus, etsubin<strong>de</strong><br />
in folia transeuntibus, margine subcrenulato, laciniis brevissmis;<br />
sporis vivis aurantiacis, siccitate pallidis, subglobosis vel ovatooblongis,<br />
forma et crassitudine varus, 0,00090,0012 longis».<br />
Hab. ad folia Cissi spec, prope Caghuy, Pungo Andongo in Angola<br />
Africœ, Nov. 1856, Welwitsch 1t. Angol. N.° 105.<br />
OBS. A cette diagnose <strong>de</strong> Welwitsch et Currey je peux ajouter que<br />
les œcidies poussent surtout à la face supérieure et inférieure du<br />
pétiole <strong>de</strong> la feuille qui dévient grosse et <strong>de</strong> couleur pourpre. Les<br />
spores sont polygonales, pourvues d'une membrana incolore, finemment<br />
rugueuse, longues <strong>de</strong> 24 [Λ et larges <strong>de</strong> 16 u.. Aecidium<br />
Cissi Winter in Hedwigia 1887, p. 168 est une espèce très différente.<br />
45. Aecidium Euphorbia; Gmelin in L. Syst. Nat. Il, p. 1473 p. p.<br />
Sur les feuilles d'une Euphorbia «in pascuis dumetosis siccis prope<br />
Lopollo (Huilla)» (Afrique), Mars 1860, Welwitsch lt. Beng.<br />
N.° 1280.
134<br />
OBS. Cette forme a tout à fait l'aspect <strong>de</strong> l'Aecidum sur l'Euphorbia<br />
Cyparissias qui appartient à l'Uromyces Pisi ; les spores sont polygonales<br />
et pourvues d'une membrane incolore, rugueuse ; leur<br />
diamètre est <strong>de</strong> 2024 f*.<br />
46. Aecidium Valerianellœ BivonaBernhardi Stirp. rar. Sic. IV, p. 26.<br />
Sur les feuilles et la tige du Valerianella sp. «pr. Linda Pastora»<br />
Avril 1847, Welwitsch.<br />
47. Aecidium Benguellense nov. spec.<br />
A. spermogoniis in maculis rubris congregatis aecidiis circumdatis;<br />
aecidiis in maculis magnis, Ut vi<strong>de</strong>tur aurantiacis, congregatis<br />
in pagina inferiori, rarissime in pagina superiore foliorum ;<br />
pseudoperidiis breviter cylindricis vel cupulatis, margine lacinulato<br />
recto vel parum recurvato ; sporis polygonis membrana<br />
incolori subtiliter verrucosa praeditis, ca 24 γ. in diam.<br />
Hab. ad folia viva suffructis Rubiacearum a Welwitschi ad interim<br />
nomine Stephanostigmatis Fuchsioidis <strong>de</strong>signati in sylvestribus<br />
prope lacum magnum <strong>de</strong> Ivantala (Huilla) in Africa,<br />
Jan. et Febr. I860, Welwitsch It. Beng, N.° 127.<br />
48. Aecidium Welwitschii nov. spec.<br />
A. aecidiis totam superficiem folii qccupantibus ; pseudoperidiis<br />
cupulatis brevibus, margine lacinulato et recurvato ; sporis polygonis,<br />
membrana incolori subtiliter verrucosa praeditis, 2225 μ<br />
longis, 1620 μ latis.<br />
Hab. ad folia viva fruticuli e familia Ebenacearum in rupestribus<br />
<strong>de</strong> Morro <strong>de</strong> Monino (Huilla) in Benguella, Africae, Apr. 1860,<br />
Welwitsch It. Beng. N.° 128.<br />
OBS. Aecidium ebenaceum Montagne Syll. crypt, η. 1151, dont j'ai<br />
pu examiner un échantillon original, est une espèce différente.<br />
49. Aecidium Compositarum Martius Fl. Erl. p. 314.<br />
Sur les feuilles du Trincia grummosa «in Tapada d'Ajuda; etiam<br />
ad fol. Bellidis sylvestris in S. <strong>de</strong> Monsanto rarius» Fevr. 1848,<br />
Welwitsch.<br />
50. Aecidium penicillalum Persoon in Gmelin Syst. II, p. 1472; Lycoperdon<br />
penicillatum Müller in Fl. Dan. t. 839.<br />
Sur les feuilles du Sorbus Aria «in montosis territ. Parisiensis leg.<br />
et com. Men<strong>de</strong>».
13 S<br />
51. Cœoma Mercurlalis Link Sp. II, p. 35; Uredo conduens var. Mercurialis<br />
Martius Prodr. Fl. Mos'q. p. 229 ; Uredo confluens Berkeley<br />
!. c. p. 11.<br />
Sur les tiges et les feuilles du Mercurialis annua «prope Pedrouços<br />
et Rio <strong>de</strong> Archeis frequens», 13 Fevr. 1849; in agro Olisipp.<br />
pr. Archeis freq.» Mars 1849, Welwitsch.<br />
52. Caeoma Ricini Schlechtendal in Linnea I, p. 612; Uredo Ricini<br />
BivonaBernhardi Man. III, p. 10; Physonema Ricini Berkeley<br />
1. c. p. 6.<br />
Sur les feuilles du Ricinus communis «in horto bot. Aju<strong>de</strong>nsi, sat<br />
frequens temp, pluv.» Nov. 1843, Welwitsch.<br />
OBS. Les spores sont ovi<strong>de</strong>s, pourvues d'un épisporium incolor aculéé,<br />
longues <strong>de</strong> 2024 μ et larges <strong>de</strong> 1620 υ.; elles sont accompagnées<br />
<strong>de</strong> paraphyses capitellés.<br />
53. Uredo africanus nov. spec.<br />
U. soris hypophyllis, aureis, numerosis, angulosis, confluenlibus, superficiem<br />
inferiorem folii infecti saepe obducentibus ; uredosporis<br />
plus minusve reniformibus, 2733 υ. longis, ca. 18 μ. latis, membrana<br />
ochroa aculeata praeditis ; paraphysibus nullis.<br />
Hab. «frequens (etiamsi hoc único loco a me observât.) ad folia<br />
plantae herbaceae ex ordine Rubiacearum, in pratis humidis inter<br />
rivum Ema et lacum Ivantala» in Angola Africae; Apr. 1860,<br />
Welwitsch It. Angol. N. 130.<br />
54. Uredo Hijdrocolyles Montagne Prodr. J. Fern. η. 59.<br />
«Ad folia Hydrocotyles», Fontainebleau (France, 7 Sept. 1850.<br />
Bridgetown, Barbados, le 16 Oct. 1889.
136<br />
ALGAS DO NORTE DE PORTUGAL<br />
Ern 1881 publiquei um catalogo 1<br />
das algas colhidas em Portugal e <strong>de</strong><br />
que havia exemplares no herbario <strong>de</strong> Coimbra. Tinham sido todas <strong>de</strong>terminadas<br />
pelo sábio algologo Kutzing e pelo sr. Μ. A. Wolfi <strong>de</strong> Wurzburgo.<br />
N'esse catalogo eram enumeradas muitas espécies colhidas pelo sr. I.<br />
Newton.<br />
Ultimamente este distincto cultor da Historia natural, com o fim dè<br />
publicar catálogos das cryptogamicas do norte <strong>de</strong> Portugal, sujeitou as suas<br />
preciosas collecções a especialistas dislinctos, que examinando as espécies,<br />
n'ellas contidas, fizeram correcções e aditamentos importantes ao que tinha<br />
sido publicado.<br />
Já aqui inseri o catalogo ,dos lichenes, revisto pelo sábio lichenologo<br />
dr. Nylan<strong>de</strong>r. Hoje transcrevo do Boletim da Soe. <strong>de</strong> Geographie <strong>de</strong> Lisboa<br />
o catalogo das algas, feito pelo distincto botanico dr. F. Hauck, cuja perda<br />
o mundo scientifico <strong>de</strong>plora.<br />
Não ficou completo o trabalho do dr. Hauck. A isso obstou uma moléstia<br />
terrivel — a loucura — . A parte publicada é porém importante e,<br />
querendo reunir n'este Boletim tudo quanto respeite á Hora portugueza, não<br />
<strong>de</strong>via <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> fazer esta transcripção, para isso auctorisado amavelmente<br />
não só pelo sr. Newton, como pela illustre redacção do Boletim da Socie<strong>de</strong><br />
Geographia <strong>de</strong> Lisboa. /. H.<br />
Algu.es marines<br />
PAR<br />
M. le dr, Ferd.ina.nd. Hauck<br />
La liste suivante <strong>de</strong>s algues maritimes du nord du Portugal renferme<br />
Gontributiones ad floram cryptogamicam lusitanicam. Gonimbricae, 1881.
137<br />
toutes les espèces qui se trouvent dans l'herbier <strong>de</strong> M. Isaac Newton et<br />
que ce savant, si compétent en cette matière, a recueillies pendant nombre<br />
d'années. Quoiqu'une partie <strong>de</strong> ces plantes aient déjà été décrites d'ans<br />
l'ouvrage <strong>de</strong> M. le dr. J. A. Henriques : «Contibutiones ad floram Cryptogamicam<br />
Lusitanieam», publié en 1881, on a néanmoins reconnu qu'un<br />
certain nombre <strong>de</strong>s espèces contenues dans cette liste avaient besoin d'être<br />
revues.<br />
M. I. Newton a eu l'amabilité <strong>de</strong> m'envoyer son herbier afin que j'en<br />
fisse la revision, c'est alors que j'ai pu déterminer, pour la majorité, la<br />
synonymie <strong>de</strong>s algues du nord du Portugal.<br />
En jetant un coup d'œil sur cette liste, on restera convaincu que la flore<br />
<strong>de</strong> ces plantes marines a tout le caractère <strong>de</strong> la flore européenne atlantique<br />
et que les côtes du Portugal sont riches en algues les plus gracieuses.<br />
En outre, en considérant que ces rivages n'ont été que très superficiellement<br />
étudiés et seulement pendant les mois d'été, qu'on ne connaît presque rien<br />
<strong>de</strong>s algues microscopiques et <strong>de</strong> celles du fond <strong>de</strong> la mer, on pourra en<br />
conclure que la flore maritime du nord du Portugal peut passer pour <strong>de</strong>s<br />
plus riches et, qu'en résumé, un vaste champ à exploiter reste ouvert à<br />
l'activité <strong>de</strong>s collectionneurs.<br />
Ordo I. — FLOUIDEAE<br />
Porpltyraceae<br />
Bangia Lyngb.<br />
1. B. fuscopurpurea (Dillw.) Lyngb. Hauck, Meeresalgen, p. 22. Harv.<br />
Phyc. brit. pl. 96 B. amethystina, bicolor lueofusca Henr., Crypt.<br />
lus., p. 14.<br />
Foz do Douro, juin, août.<br />
Porphyra Ag.<br />
2. P. leucosticta Tur. Hauck, Meeresalgen, p. 25. P. vulgaris Henr., Crypt.<br />
lus., p. 25 (partim).<br />
Foz do Douro, août.<br />
3. P. laciniata (Lightf) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 26 Harv. PhyC. brit.
138<br />
pl. 92. P. linearis Harv. Phyc. brit. pl. 211. P. vulgaris Harv.,<br />
I. c., pl. 311. P. vermicellifera, linearis, miniata (partim) Henr.,<br />
Crypt. lus., p. 23.<br />
Foz do Dourp, Povoa <strong>de</strong> Varzim, Leça,<br />
Squamariaoeae<br />
Peyssonèllia Dßcne.<br />
4. P. sp? Cruoria pellita Hen., Crypt. lus., p. 21.<br />
Foz do Douro.<br />
Wrangeliaceae<br />
Spermothamniom Aresch.<br />
5. Sp. Turneri (Mert.) Aresch. Hauck, Meeresalgen, p. 42. Harv. Phyc.<br />
brit. pl. 179. Callithamnion scopulorum, repens, floccosum Henr.,<br />
Crypt. lus., p. 24.<br />
Foz do Douro, août. Pampoli<strong>de</strong>, juin.<br />
Spondylothamnion Näg.<br />
6. Sp. multifidum (Huds) Näg. Hauck, Meeresalgen, p. 49. Wrangelia<br />
multifida Harv. Phyc. brit. pl. 27. Callithamnion multifidum Kütz.<br />
Foz do Douro, août, Leça, août.<br />
Helminthocladiaceae<br />
Helminthocladia J. Ag.<br />
7. H. purpurea (Harv.) J. Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 57. Nemalion purpureum<br />
Harv. Phyc. brit. pl. 161.<br />
Foz do Douro,
139<br />
Nemalion Duby.<br />
8. Ν. lubricum Duby; Hauck, Meeresalgen, p. 59. Kütz., Tab. phyc. XVi.<br />
Tab. 62.<br />
Foz do Douro.<br />
Scinaia Bivona<br />
9. Sc. furcellata (Turn.) Biv. Hauck, Meeresalgen, p. 61. Ginannia furcellata<br />
Harv. Phyc. brit. pi. 69.<br />
Foz do Douro, juillet.<br />
Oeramiaceae<br />
Rhodochorton Näg.<br />
10. Rh. Rothii (Engl. Bot.) Näg. Hauck, Meeresalgen, p. 68. Callithamnion<br />
Rothïï Harv. Phyc. brit. pl. 120 Β.<br />
Foz do Douro, juillet.<br />
11. Rh. floridulum (Dillw.) Näg. Hauck, Meeresalgen,||p. 521. Callithamnion<br />
floridulum Harv. Phyc. brit. pl. 120 A.<br />
Senhor da Pedra, décembre. Povoa, Foz do Douro, juillet, août.<br />
Pampoli<strong>de</strong>, juin.<br />
Antithamnion Näg.<br />
12. A. plumula (Ellis) Thür β. crispum Hauck, Meeresalgen, p. 73. Callithamnion<br />
refractum et polyacanthum Kütz. C. Plumula, Henr.,<br />
Crypt. lus., p. 24.<br />
Foz do Douro, juillet, août. Povoa, Leça, août. Pampoli<strong>de</strong>, juin.<br />
Callithamnion Lyngb.<br />
13. C. tetricum (Dillw). Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 81. Harv. Phyc. brit.<br />
pl. 188. Phlebothamnion tetricum Kütz.<br />
Foz do Douro, août. Povoa, septembre.
140<br />
14. C. tetragonum (Wither) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 81. Trichothamnion<br />
gracile Henr., Crypt. lus., p. 30. Plebothamnium spinosum,<br />
tetragonum, arbuscula et granulatum. Henr., Crypt. lus.,<br />
p. 24.<br />
ß. genuinum Callithamnion tetragonum Harv. Phyc. brit.<br />
pl. 136.<br />
a. brachiatum Callithamnion brachiarum Harv. Phyc. brit.<br />
pl. Í37.<br />
Foz do Douro, août. Povoa, juin, juillet.<br />
15. C. polyspermism Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 80. Harv. Phvc. brit.<br />
pl. 281.<br />
Foz do Douro.<br />
16. C. roseum Harv. Phzc. brit. pl. 230. J. Ag. Spec. alg. II, p, 36.<br />
Foz do üouro, août.<br />
Pleonosporium Näg.<br />
17. Pl. Borreri (Engl. Bot.) Nag. Hauck, Meeresalgen, p. 88. Callithamnion<br />
Borreri Harv. Phyc. brit. pl. 159. Call, tenuissimum<br />
Henr., Crypt. lus., p. 24,<br />
Foz do Douro, août. Povoa, juin, juillet.<br />
Halurus Kütz.<br />
18. H. equisetifolius (Lightf.) Kütz J. Ag. Spec. alg. il, p. 90. H. compactue<br />
Kütz in Henr., Crypt. lus., p. 24.<br />
Foz do Douro, février, juillet. Leça, août.<br />
Ceramium Lyngb.<br />
19. C. rubrum (Huds.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 108. Harv. Phyc.<br />
brit. pl. 181. C. barbatum, obsoletum, Derbesii Henr.. Crypt.<br />
lus., p. 25. Polysiphonia Agardhiana Henr., 1. c. p. 31. Polysiphonia<br />
miniata Hen., 1. c. p. 31.<br />
Foz do Douro, juin. Pampoli<strong>de</strong>, juin. Povoa, juin.
141<br />
20. C. äiaphanum (Lightf.) Roth. Hauck, Meeresalgen, p. 107. Harv.<br />
Phyc. brit. pl. 193. Hormoceras polyceras etß. proliferurn Kütz<br />
in Henr., Crypt. lus., p. 25.<br />
Foz do Douro, mai, août. Pampoli<strong>de</strong>, août.<br />
21. C. slrictum Grev. et Harv. Hauck, Meeresalgen, p. 106. Harv. Phyc.<br />
brit. pl. 334. Hormoceras transfugum, siliquosum, Gongroceras<br />
fastigiatum Henr., Crypt. lus., p. 25.<br />
Foz do Douro, juillet, août. Povoa, juillet.<br />
22. C. flabelligerum S. Ag. ; J. Ag., Spec. alg. II, p. 137. Harv. Phyc.<br />
brit. pl. 144. Ceramium spiniferum Henr., Crypt. lus., p. 25.<br />
Foz do Douro, août. Leça, septembre.<br />
23. C. echionotum J. Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 1-11. Harv. Phyc. brit.,<br />
pl. 141. Acanthoceras echionotum, distans et transcurrens Hénr.,<br />
Crypt. lus., p. 25.<br />
Foz do Douro, août. Pampoli<strong>de</strong>, juin. Povoa juillet.<br />
24. C. acanlhonotum Carm. J. Ag., Spec. alg. II, p. 132. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 140. Acanthoceras Shutllewortianum Kütz.<br />
Povoa, juillet.<br />
25. C. ciliatum (Ellis) Duel. Hauck, Meeresalgen, p. 110. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 139.<br />
Povoa, juillet.<br />
Dumontiaeeae<br />
Dumontia Lamour.<br />
26. D. filiformis (F. Dan.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 129. Harv.<br />
Phyc. brit., pl. 59.<br />
Foz do Douro, août.<br />
Oryptonemiaoeae<br />
Schzymenia J. Ag.<br />
27. Sch. Dubyi (Chauv.) J. Ag.; J. Ag., Spec. alg. II, p. 171. Kallymenia
142<br />
Dubyi Harv. Phyc. brit., pl. 123. Euhymenia Dubyi Kütz. Iridaea<br />
elliptica Henr., Crypt. lus., p. 27.<br />
Foz do Douro.<br />
Sarcophyllis Kütz<br />
28. S. edulis (Stackh.) J. Ag., Hauck, Meeresalgen, p. 120. Iridaea edulis<br />
Harv. Phyc. brit., pl. 97. Sarcophyllis lobata Kütz.<br />
Foz do Douro.<br />
Grateloupia Ag.<br />
29. Gr. filicina (Wulf.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 123. Harv. Phyc.<br />
brit., pi. 100.<br />
Foz do Douro, août.<br />
30. Gr. dichotoma J. Ag.; J. Ag., Spec. alg. II, p. 178. Kütz. Tab.<br />
phyc. XVII, tab. 28.<br />
Povoa, août.<br />
31. Gr. Cosentinii Kütz. J. Α., Spec. alg. III, p. 153. Halarachnion ligulatum<br />
et elongatum Henr., Crypt, lus., p. 27.<br />
Foz do Douro.<br />
Gigartinaoeae<br />
Chondrus Stackh.<br />
32. Ch. crispus (L.) Stackh. Hauck, Meeresalgen, p. 134. Harv. Phyc.<br />
brit., pi. 63.<br />
Foz do Douro.<br />
Gigartina Stackh.<br />
33. G. acicularis (Wulf.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 136. Harv.<br />
Phyc. brit., pi. 104.<br />
Povoa. Foz do Douro.<br />
34. G. falcata Kütz. J. Ag., Spec. alg. II, p. 266. Kütz, Tab. phyc,<br />
XVIII, tab. 3.<br />
Foz do Douro.
143<br />
35. G. Teedü (Roth) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 136. Chondroclonium<br />
Teedïï et horridum Henr., Crypt. lus., p. 27.<br />
Foz do Douro.<br />
36. G. pîstillata (Gmel.) J. Ag., Spec. alg. II, p. 264. Harv. Phyc. brit.,<br />
pl. 232.<br />
Foz do Douro, août.<br />
37. G. mamillosa (Good, et Woodw.) J. Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 137.<br />
Harv. Phyc. brit., pl. 199. Mastocarpus mamillosus Kütz.<br />
Foz do Douro.<br />
Kallymenia J. Ag.<br />
38. K. reniformis (Turn.) J. Ag.; J. Ag., Spec. alg. II, 28. Harv. Phyc.<br />
brit. pl. 13. Euhymenia reniformis Kütz. Euh. divisa et schizophilla<br />
Henr., Crypt. lus., p. 27.<br />
Foz do Douro. Povoa, juillet, août.<br />
Gymnogongrus Martius.<br />
39. G. plicatus (Huds.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 138. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 288. Catenella opuntia Henr., Crypt. lus., p. 27.<br />
Leça, juillet.<br />
40. G. Grißthsiae (Turn.) Martius. Hauck, Meeresalgen, p. 139. Harv.<br />
Phyc. brit., pl. 108. G. furcellatus Kütz.<br />
Foz do Douro, juillet. Povoa, août.<br />
41. G. norvégiens (Gunn.) J. Ag.; J. Ag., Spec. alg. II, p. 320. Chondrus<br />
norvegicus Harv. Phyc. brit., pl. 187. Oncotylus norvegicus Kütz.<br />
Foz do Douro.<br />
Gallophyllis Kütz.<br />
42. C. laciniala (Huds.) Kütz. J. Ag., Spec. alg. II, p. 299. Rhodymenia<br />
laciniata Harv. Phyc. brit., pl. 121.<br />
Foz do Douro. Leça. Povoa, août.
144<br />
Rhodimeniaceae<br />
Chylocladia Grev.<br />
43. Ch. clavellosa (Turn.) Grev, Hauch, Meeresalgen, p. 154. Chrysymenia<br />
clavellosa Harv. Phyc. brit., pi. 117. Chondrothamnion clavellosum<br />
Kütz.<br />
Foz do Douro, août. Leça.<br />
44. Ch. arliculala (Huds.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 156. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 156). Lomentaria articulata, Kaliformis, phalligera<br />
Henr., Crypt. lus., p. 33.<br />
Foz do Douro, mai, août. Povoa, juillet.<br />
45. Ch. párvula (Ag.) Hook. Hauck, Meeresalgen, p. 157. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 210,. Lomentaria párvula Gaill. Gastroclonium Salicornia<br />
et proliferum Henr., Crypt. lus., p. 33.<br />
Foz do Douro, mai.<br />
Rhodymenia Grev.<br />
46. Rh. Palmetta (Esper.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 161. Harv.<br />
Phyc. brit., pl. 134. Sphaerococcus Palmetta Ag. Fauchea repens<br />
Henr., Crypt. lus., p. 30.<br />
Foz do Douro, août. Leça, août.<br />
47. Rh. palmala (L.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 163. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 217. Sphaerococus palmatus Kütz.<br />
Foz do Douro, août. Leça. Povoa, juillet, août.<br />
Cordylecladia J. Ag.<br />
ι<br />
48. C. erecta Grev. J. Ag.; J. Ag., Spec. alg. II, p. 704. Gracilaria erecta<br />
Harv. Phyc. brit., pl. 177. Sphaerococcus erectus Kütz.<br />
Foz do Douro.<br />
"ν
145<br />
Plocamium Lamour.<br />
49. Pl. cnccinium (Iluds.) Lyngb. Hauck, Meerrsalgen, p. 163. Harv.<br />
Phyc. brit., pi. 44.<br />
Foz do Douro. Povoa, septembre.<br />
Rhodophyllis Kültz.<br />
50. Rh. bifida (Good, et Woodw.) Kütz. Hauck, Meeresolgen, p. 166.<br />
Harv. Phyc. brit., pl. 32.<br />
Povoa, juillet.<br />
Hydrolapathum Rupr.<br />
51. H. sanguineum (L.) Stackh. Hauck, Meeresalgen, p. 168. Delesseria<br />
sanguinea Harv. Phyc. brit., pl. 151.<br />
Foz do Douro.<br />
Delesseriaceae<br />
Nitophyllum Grev.<br />
52. N. uncinalum (Turn.) J. Ag.; J. Ag., Spec. alg. II, p. 657. Aglaophyllum<br />
maculosum Henr., Crypt. lus., p. 33. Cryptopleura lacerata<br />
B. uncinata Külz.<br />
Foz do Douro, août. Leça, août.<br />
53. Ν. laceratum (Gmel.) Grev. J. Ag., Spec. alg. II, p. 657. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 267. Cryptopleura lacera ta Kütz.<br />
Foz do Douro. Leça, août. Povoa, août. Pampoli<strong>de</strong>, juin.<br />
5Í. Ν. Bonnemaisoni Grev. J. Ag., Spec. alg. II, p. 665. Harv. Phyc.<br />
brit., pi. 23. Aglaophyllum ocellatum, punctatum, versicolor.<br />
Henr., Crypt, lus., p. 33. Cryptopleura Bonnemaisoni Kütz. Cr.<br />
Hilliae Henr., Crypt, lus., p. 34.<br />
Povoa, juillet. Leça, août.<br />
10 . vu
146<br />
Delesseria Grev.<br />
55. D. Hypoglossum (Woodw.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 174.<br />
Harv. Phyc. brit. pi. 2. Hypoglossum Woodwardi Kütz.<br />
Foz do Douro.<br />
Sphaerococcaoeae<br />
Gracilaria Grev.<br />
56. Gr. eonfervoi<strong>de</strong>s (L.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 182. Harv. Phyc.<br />
brit. pl. 65. Sphaerococcus eonfervoi<strong>de</strong>s Kütz.<br />
Foz do Douro, septembre.<br />
57. Gr. multipartita (Clem.) Harv. J. Ag. Spec. alg. II, p. 600. Harv.<br />
Phyc. brit. pl. 15. Sphaerococcus multipartitus Kütz.<br />
Foz do Douro, Povoa, juillet.<br />
Calliblepharis Kütz.<br />
58. C. ciliata (Huds.) Kütz, J. Ag., Spec. alg.Al, p. 619. Rhodymenia<br />
ciliata Harv. Phyc. brit., pl. 127.<br />
Povoa, août.<br />
59. C. jubata (Good, et Woodw.) Kütz. J. Ag., Spec. alg. II, p. 620.<br />
Rhodymenia jubata Harv. Phyc. brit., pl. 175.<br />
Foz do Douro.<br />
Gelidiaceae<br />
Gelidium Lamour.<br />
60. G. capillaceum (Gmel.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 190.<br />
Pterocladia capillacea Born, et Thür. G. corneum, capillaceum<br />
et pinnatum Kütz.<br />
Foz do Douro.
147<br />
61. G. sesquipedale (Turn.) Thür. Not. algoi. p. 61,<br />
Foz do Douro.<br />
62. G. spinulosum J. Ag. Spec. alg. Ill, p. 552. Kütz. Tab. phyc. XVIII<br />
tab. 63.<br />
Foz do Douro.<br />
63. G. asperulum Kütz. ; Kütz. Tab. phyc. XVIII, tab. 43. G. claviferum<br />
Kütz. 1. c. tab. 54. F. setaceum Kütz. 1. c. tab. 54. G. pulchellum<br />
Kütz. 1. c. p. 53. G. corneum abnorme Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 53, fig. 7.<br />
Foz do Douro, août. Povoa, juillet, septembre.<br />
64. G. crinale (Turn.) J. Ag. var. genuinum Hauck, Meeresalgen, p. 193.<br />
Foz do Douro, août.<br />
65. G. (?) miniatum Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 195. Hypnea spongiaeformis<br />
Zanard !!<br />
Foz do Douro.<br />
Caul acanthus Kütz.<br />
66. C. ustulalus (Mert.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 197.<br />
Foz do Douro.<br />
Lomentariaceae<br />
Lomentaria Gaill.<br />
67. L. Kaliformis (Good, et Woodw.) Gaill. ß. squarrosa Hauck, Meeresalgen,<br />
p. 201. L, fasciata Kütz.<br />
68. L. ovalis (Huds.) Endl. Hauck, Meeresalgen, p. 202. Chylocladia ovalis<br />
Harv. Phyc. brit., pl. 18. Gastroclonium uvaria, ovale et umbellatum<br />
Henr., Crypt. lus., p. 33.<br />
Foz do Douro, août. Povoa, juillet.
148<br />
Rhodoraelaceae<br />
Laurencia Lamour.<br />
69. L. obtusa (Huds.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 206. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 148.<br />
Foz do Douro.<br />
70. L. pinrwtifida (Gmel.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 208. Harv.<br />
Phyc. brit., pl. 60.<br />
Foz do Douro.<br />
Chondria Ag.<br />
71. Ch. dasyphylla (Woodw.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 210. Laurencia<br />
dasyphylla Harv. Phyc. brit., pl. 152.<br />
Foz do Douro. Povoa.<br />
72. Ch. coerulescens (Crouan) Hauck. Chondriopsis coerulescens J. Ag.<br />
Spec. alg. II, ρ. 8θ8.<br />
Foz do Douro, juillet. Povoa, septembre.<br />
Polysiphonia Grev.<br />
73. P. simpliciuscula Crouan. J. Ag., Spec. alg. il, p. 944.<br />
Foz do Douro, août.<br />
74. P. urcpolata (Lightf.) Grev. Hauck., Meeresalgen, p. 221, Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 167. P. formosa Harv. I. c. pl 168. P. stricta, patens,<br />
atrorubescens, lusitanica, etc. Henr., Crypt. lus., p. 31.<br />
Foz do Douro, mai, août.<br />
75. P. sertularioi<strong>de</strong>s (Grat.) J. Ag. Hauck., Meeresalgen, p. 219. P. pulvinata<br />
Harv. Phyc. brit., pl.' 102. P. hamulifera Külz. P. subtilissima,<br />
subadunca, pulvinata, badia Henr., Crypt. lus., p. 31.<br />
Foz do Douro, juin, août.
149<br />
76. P. Brodiaei (Dillw.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 237. Harv. Phyc.<br />
brit., pi. 195. P. penicillata, elongate (partim) Henr., Crypt,<br />
lus., p. 31.<br />
Povoa, juin. Foz do Douro, mai, août.<br />
77. P. elongata (Huds.) Harv. Hauck, Meeresalgen, p. 227. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 292 et 293.<br />
Foz do Douro, août.<br />
78. P. variegata (Ag.) Zanard. Hauck, Meeresalgen, p. 236. Harv. Phyc.<br />
brit. pl. 155. P. Perreymondi Henr., Crypl. lus., p. p. 31.<br />
Foz do Douro, juillet.<br />
79. P. byssoi<strong>de</strong>s (Good, et Woodw.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 238.<br />
Harv. Phyc. brit., pl. 284. P. byssacea Kütz.<br />
Foz do Douro, août.<br />
80. P. pennata (Roth) J. Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 238. P. pinnulata<br />
Kütz.<br />
Foz do Douro, août.<br />
81. P. thuyoi<strong>de</strong>s Harv. Ag., Spec. alg. II, p. 938. Harv. Phyc. brit., pi.<br />
221. P. cymosa, fruticulosa et Wulfeni Henr., Crypt, lus., p. 32.<br />
Foz do Douro, août.<br />
82. P. cotnplanala (Clem.) J. Ag. ; J. Ag., Spec. alg. II, p. 933. Rytiphlaea<br />
complanata Harv. Phyc. brit., pi. 170.<br />
Foz do Douro. Povoa, décembre.<br />
83. P. nigrescens (Dillw.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 244. Harv. Phyc.<br />
brit., pi. 277. P. opaca, umbellifera, tenui-striata, (labelliformis,<br />
etc. Henr., Crypl. lus., p. 31.<br />
Povoa, Foz do Douro, Leça, juin, août.<br />
Bostrychia Mont.<br />
84. B. scorpioi<strong>de</strong>s (Gmel.) Mont. J. Ag., Spec, alg., p. 868. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 48.<br />
Foz do Douro.
150<br />
Dasya Ag.<br />
85. D coccinea (Huds.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 257. Harv. Phyc.<br />
brit., pi. 253. Trichothamnion coccineum Kütz. T. gracile (partira)<br />
Henr., Crypt. lus., p. 30.<br />
Foz do Douro, juillet, août. Povoa, août.<br />
Gorallinaceae<br />
Malobesia Lamour.<br />
86. M. membranacea (Esper) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 265.<br />
Sur Rhodymenia palmata, Gigartina mamillosa, Gelidium capillaceum,<br />
etc.<br />
Foz do Douro.<br />
87. M. pustulata Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 265.<br />
Sur diverses algues.<br />
Foz do Douro.<br />
Lithophyllum Phil.<br />
88. L. cristatum Menegh. Hauck, Meeresalgen, p. 270, Taf II et III. Spongites<br />
agariformis et <strong>de</strong>cussata Henr., Crypt. lus., p. 26. -<br />
Povoa.<br />
Lithothamnion Phil.<br />
89. L, polymorphum (L.) Aresch. Hauck, Meeresalgen, p. 271, Taf. I.<br />
Spongites confluens, crustácea et polymorpha Henr., Crypt. lus.,<br />
p. 26.<br />
Povoa.<br />
Corallina L.<br />
90. C. rubens L. Hauck, Meeresalgen, p. 278. Jania rubens Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 252.<br />
Povoa.
151<br />
91. C. oßcinalisL. Hauck, Meeresalgen, p. 281. Harv. Phyc. brit., pl. 222.<br />
C. phaetonaphora et <strong>de</strong>nsa Henr., Crypt. lus,, p. 28.<br />
Povoa.<br />
92. C. squamata Ellis. Harv. Phyc. brit., pl. 201.<br />
Povoa.<br />
Ordo II. — FUCOIDEAE<br />
Fucaceae<br />
Himanthalia Lyngb.<br />
93. H. lorea (L.) Lyngb. Hauck, Meeresalgen, p. 287. Harv. Phyc. brit.<br />
pl. 78.<br />
Foz do Douro.<br />
Bifurcaria Stackh.<br />
94. Β. tuberculata (Huds.) Stackh. Pycnophycus tuberculatus. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 89.<br />
Pelvetia Decne. et Thür.<br />
95. P. canaliculata (L.) Decne. et Thür. Fucus canaliculatus Harv. Phyc.<br />
brit. pl. 229.<br />
Povoa, Pampoli<strong>de</strong>.<br />
Fucus L.<br />
96. F. serratus (L.) Hauck, Meeresalgen, p. 292. Harv. Phyc. brit. pl. 47.<br />
Foz do Douro.<br />
97. F. ceranoi<strong>de</strong>s (L.) Hauck, Meeresalgen, p. 292. Harv. Phyc. brit.<br />
pl. 271.<br />
F. vesiculosus Henr., 1. c, p. 22.<br />
Foz do Douro.
152<br />
Ascophyllum Stackh.<br />
98 A. nodosum (L.) Le Jol.Hauck, Meeresalgen, p. 289, Fucus riodosus<br />
Harv. Phyc. bril. pl. 158. Ozothalia vulgaris Kütz.<br />
Foz do Douro.<br />
99. A. nodosum var. Mackaii Harv. Phyc. brit., pi. 52.<br />
Foz do Douro.<br />
Cystosira Ag.<br />
100. C. fibrosa (Huds.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 298. Harv. Phyc. brit.,<br />
pi. 133. Phyllacantha fibrosa Kütz. Halerica amentacea Henr.,<br />
Crypt, las., p. 23. Halopilhys pinastroi<strong>de</strong>s, Henr., 1. c, p. 32.<br />
Foz do Douro.<br />
Halidrys Lyngb.<br />
101. H. siliquosa (L.) Lyngb. Hauck, Meeresalgen, p. 292. Harv. Phyc.<br />
brit., pi. 66.<br />
Foz do Douro.<br />
Ordo III. — DICTYOTACEAE<br />
Dietyoteae<br />
Dictyota Lamour.<br />
102. D. Dichotoma (Huds.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 304. Hary.<br />
Phyc. brit., pi. 103. D. volubilis Henr., Crypt, lus., p. 22.<br />
Povoa, juillet. Foz do Douro, août.<br />
Padina Adans.<br />
103. P. Pavonia (L) Gaill. Hauck, Meeresalgen, p. 309. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 91.<br />
Foz do Douro. -,.Λ\
153<br />
Dictyopteris Lamour.<br />
10Í. D. polypodioi<strong>de</strong>s (Desf.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 311. Halyseris<br />
polypodioi<strong>de</strong>s Harv. Phyc. brit., pi. 19.<br />
Povoa, juin, août.<br />
Ordo IV. — PHAEOZOOSPOREAE<br />
Ectocarpaceae<br />
Ectocarpus Lyngb.<br />
105. E. fasciculalus Harv. Hauck, Meeresalgen, p. 332. Harv. Phyc. brit.,<br />
pi. 273 E. approximatus Henr., Crypt, lus., p. 18.<br />
Povoa, juillet. Foz do Douro, août.<br />
106. E. Hincksiae Harv. ; Harv. Phyc. brit., pi. 22. E. uncinatus Kütz.<br />
in Henr., Crypt, lus., p. 18. E. refractus, rufulus Henr., I. c.<br />
Foz do Douro, juillet, août. Povoa, août.<br />
107. Ε. granulosus (Engl. Bot.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 332. Harv.<br />
Phyc. brit., pl. 200. Ε. acanthophorus et Tilopteris Mertensii<br />
Henr., Crypt. lus., p. 18.<br />
Foz do Douro, août;<br />
108. E. secundus Kütz.; Kütz. Tab. phyc. vol V. Tab. 47.<br />
Foz do Douro, août.<br />
109. E. replans Crouan. Hauck, Meeresalgen, p. 325.<br />
Sur Chondrus crispus.<br />
Foz do Douro, novembre.<br />
110. E. terminalis Külz. Hauck, Meeresalgen, p. 326.<br />
Sur Membranipora.<br />
Foz do Douro, novembre.
154<br />
Pilayella Bory.<br />
111. P. littoralis (L.) Kjellm. f. fluviatilis Hauck, Meeresalgen, p. 341.<br />
Ectocarpus gracillimus, macroceras et littoralis Henr., Crypt,<br />
lus., p. 18.<br />
Rio Douro, août.<br />
Sphacelaria Lyngb.<br />
112. Sph. scoparia (L.) Lyngb. Hauck, Meeresalgen, p. 347. Harv. Phyc.<br />
brit., pi. 37. Stypocaulon scoparium Kütz.<br />
Foz do Douro.<br />
Cladostephus Ag.<br />
113. CI. spongiosus (Lightf.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 350. Harv.<br />
Phyc. brit., pi. 138.<br />
Foz do Douro.<br />
Punctariaceae<br />
Desmarestia Lamour.<br />
114. D. aculeata (L.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 378. Harv. Phyc.<br />
brit., pi. 312.<br />
Foz do Douro. Povoa.<br />
115. D. ligulata (Lightf.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 380. Harv.<br />
Phyc. brit., pi. 115.<br />
Foz do Douro.<br />
Sporocbnaceae<br />
Asperococcus Lamour.<br />
116. A. compressus Griff. Hauck, Meeresalgen, p. 389. Harv. Phyc. brit.,<br />
pi. 72. Chorda filum lomentaria Henr., Crypt, lus., pl. 21.<br />
Foz do Douro, août.
155<br />
Laminariaceae<br />
Haligene Decne.<br />
117. H. bulbosa (Huds.) Decne. Laminaria bulbosa Harv. Phyc. brit.,<br />
pi. 241. Laminaria saccharina Henr., Crypt, lus., p. 22. Saccorhiga<br />
bulbosa Kütz.<br />
Leça.<br />
Laminaria Lamour.<br />
118. L. digitata (L.) β. Cloustoni Hauck, Meeresalgen, p. 398. L. digitata<br />
var. stenophilla Harv. Phyc. brit., pl. 338.<br />
Foz do Douro, octobre.<br />
Ordo V. — CHLOROZOOSPOREAE<br />
TJlvaceae<br />
Monosthroma Thür.<br />
119. M. quaternarium (Kütz.) Desmaz. Hauck, Meeresalgen, p. 422.<br />
Rio Douro,, juin.<br />
ülva L.<br />
120. U Lactuca (L.) Le Jolis. Hauck, Meeresalgen, p. 435. Uiva latissima<br />
Harv. Phyc. brit., pl 171. Phycoseris australis Kütz.<br />
Aveiro. Foz do Douro. Povoa.<br />
121. U. fimbriataWe\yv. U. rigida β. cribrosa J. Ag. TilV. alg. syst. III,<br />
p. 168 Phycoseris reticulata Henr., Crypt, lus., p. 19* Ph. Linz a<br />
Henr., 1. c.<br />
Leça, août. Povoa, juillet,
Enteromorpha Link.<br />
122. Ε. intestinalis (L.) Link. Hauck, Meeresalgen, p. 426. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 134. E. complanata Henr., Crypt. lus., p. 19.<br />
Foz do Douro. Pampoli<strong>de</strong>. Rio Douro. Rio Leça.<br />
123. E. compressa (L.) Grev. Hauck, iïJcerrsalgen, p. 428. Harv. Phyc.<br />
brit, pl. 335. E. complanata (partim), marginata Henr., Crypt.<br />
lus., p. 19.<br />
Foz do Douro, juillet, août.<br />
124. E. clathrata (Roth) J. Ag. Hauck, Meersalgen, p. 429.<br />
Rio Douro.<br />
125. E. ramulosa (Engl, bot.) Hook. f. robusta. Hauck, Meersalgen,<br />
p. 432. E. spinosa Henr., Crypt. lus., p. 19.<br />
Povoa, juillet. Leça, septembre.<br />
126. Ε. Jüngensil Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 433. Schizogonium contortum<br />
Kütz.? in Henr., Crypt. lus., p. 13.<br />
127. Ε. minima Näg. Hauck, Meeresalgen, p. 432. E. micrococca Henr.,<br />
Crypt. lus., p. 19.<br />
Foz do Douro.<br />
Confervaoeae<br />
Chaetomorpha Kütz.<br />
128. Ch. aérea (Dillw.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 438. Conferva<br />
aerea Harv. Phyc. brit., pi. 99 B. Ch. linoi<strong>de</strong>s, Linum Henr.,<br />
Crypt, lus., p. 15.<br />
Povoa. Foz do Douro. Pampoli<strong>de</strong>.<br />
129. Ch. linum (Fl. Dan.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 439. Ch. vasta<br />
Henr., Crypt. lus., p. 15.<br />
Foz do Douro.
157<br />
130. Ch. tortuosa (J. Ag.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 439.<br />
Sur diverses algues.<br />
Povoa, juillet.<br />
Ulothrix Kütz.<br />
131. U. flacca (Dillw.) Thür. Hauck, Meeresalgen, p. 4i2. Hormolrichum<br />
bangioi<strong>de</strong>s et penicilliforme Henr., Crypt. lus., p. 15.<br />
Foz do Douro, août.<br />
Cladophora Kutz.<br />
132. Cl. arcta (Dillw.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 445. Harv. Phyc.<br />
brit. pl. 135. Cl. plumula Henr., Crypt lus., p. 16.<br />
Foz do Douro, mai, août.<br />
123. Cl. Hulchinsiae Külz. Hauck, Meeresalgen, p. 453. Harv. Phyc.<br />
brit., pl. 124.<br />
Foz do Douro, mai. Povoa, juillet.<br />
134. Cl. utriculosa Kütz. Hauck, Meeresaigen, p. 454. Cl. rupeslris, falcata,<br />
etc. Henr., Crypt. lus., p. 15 et 16.<br />
Foz do Douro, juillet, août. Povoa, juillet.<br />
135. Cl- albida (Huds.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 458. Cl. réfracta<br />
Kütz. Conferva albida Harv. Phyc. brit,, pl. 275.<br />
Foz do Douro, août.<br />
136. Cl. fracta (Fl. Dan.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 461. Conferva<br />
fracta Harv. Phyc. brit., pl. 294.<br />
Aveiro, juin.<br />
137. Cl. laelevirens Külz. Hauck, Meeresalgen, p. 458.<br />
Foz do Douro.
158<br />
Oodiaoeae<br />
Codium Stackh.<br />
138. C. tomentosum (Huds.) Stackh. Hauck, Meeresalgen, p. 479. Harv<br />
Phyc. brit., pi. 43.<br />
Leça.<br />
Ordo VI. — SCeiZOPHYCEAE<br />
Npstocaceae<br />
Lyngbya Ag.<br />
139. L. semiplena (Ag.) J. Ag., Hauck, Meeresalgen, p. 505. L. luteola<br />
Henr., Crypt, lus., p. 12.<br />
Foz do Douro.<br />
140. L. luteofusca (Ag.) J. Ag- Hauck, Méeresalgen, p. 505.<br />
Foz do Douro.<br />
141. L. aestuarii (Jiirg.) Liebm. Hauck, Meeresalgen, p. 504.<br />
Leça, septembre.<br />
142. L. majuscula (Dillw.) Harv. Hauck, Meeresalgen, p. 504. Harv.<br />
Phyc. brit., pi. 62.
159<br />
Nouvelles contributions à la Flore mycologique<br />
<strong>de</strong>s Iles Saint-Thomé et du Prince, recueillies par MM.<br />
AD. F. MOLLBR, F. QUINTAS, et F. NEWTON, étudiées par MM. G. BRESADOLA et G.<br />
ROUMEGUÈRB *.<br />
La Flore Mycologique <strong>de</strong>s Iles <strong>de</strong> «San Thomé», et <strong>de</strong> «Principe»<br />
voisines <strong>de</strong> la côte <strong>de</strong> Guinée (Afrique occi<strong>de</strong>ntale) a été explorée en 1885,<br />
par M. Ad. F. Moller, Inspecteur du Jardin Botanique <strong>de</strong> Coimbra,<br />
et plus tard par MM. F. Quintas et Newton, explorateurs botanistes<br />
portugais. La première collection fut étudiée par le D r<br />
G. Winter et le<br />
remarquable résultat parut dans le Boletim da Socieda<strong>de</strong> Broteriana, IV,<br />
1886. Il s'agissait alors <strong>de</strong> 100 espèces. Nous avons vu dans l'Herbier du<br />
Musée royal <strong>de</strong> Berlin les types <strong>de</strong> cette collection, ce qui tout d'abord<br />
nous a permis <strong>de</strong> relever quelques erreurs <strong>de</strong> détermination, par exemple<br />
le Pol. caperatus <strong>de</strong> Winter est un Fomes Senex M. et le Stereum fasciatum<br />
Winter, une forme <strong>de</strong> Stereum lobatum K. Plusieurs espèces étaient<br />
restées indéterminées (On sait que l'herbier particulier du regretté mycologue<br />
ne fut placé au Musée <strong>de</strong> Berlin qu'après sa mort), et nous avons<br />
étudié ces Reliquiae. Le résultat <strong>de</strong> cette première étu<strong>de</strong> a été déjà<br />
publié en partie par nous, dans le Bulletin <strong>de</strong> la Société Mycologique <strong>de</strong><br />
France, Tom. V, 1889, et Tom. VI, 1890; c'est la suite que nous insérons<br />
dans ce Mémoire. Le second travail sur les champignons <strong>de</strong>s côtes<br />
<strong>de</strong> Guinée est dû. á MM. Saccardo et Berlése, il a été donné par cette<br />
Revue (Octobre 1889) et comprend 25 espèces, dont 4 avaient déjà été<br />
signalées par Winter* savoir: le Pol. affinis Sacc. et Rerl. (Pol. flabelliformis<br />
<strong>de</strong> Wint.) ; Anthostomella Itálica Sacc; (Anlh. Molleriana W'.);<br />
Phyllachora Bromi Fuck.<br />
Mont.<br />
(Phyll. graminisW.), et le Zygosporium oschoi<strong>de</strong>s<br />
Le travail actuel est la troisième contribution et comprend 84 espèces<br />
dont 64 nouvelles pour la Flore mycologique <strong>de</strong>s îles San-Thomé et du<br />
Prince et 40 nouvelles pour la science.<br />
1<br />
Este artigo é transcripto da Revue Mycologique <strong>de</strong> janeiro <strong>de</strong> 1890.
160<br />
Le nombre <strong>de</strong>s espèces mycologiques propres à ces îles s'élève en ce<br />
moment à 187, et il est fort à présumer que les habiles et zélés explorateurs<br />
pourraient augmenter beaucoup encore ce chiffre. Le sol <strong>de</strong> SanThomé<br />
et <strong>de</strong> «Principe» comme celui <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux autres îles situées à l'entrée du<br />
golfe <strong>de</strong> Biafra offre la luxuriante végétation <strong>de</strong> l'Afrique tropicale. Par<br />
suite du voisinage <strong>de</strong> l'équateur, la chaleur y est extrême pendant toute<br />
l'année, et ne diminue quelque peu que pendant la saison <strong>de</strong>s pluies, qui<br />
en général và <strong>de</strong> juin à octobre, mais qui sur certains points du pays se<br />
reproduit <strong>de</strong>ux fois chaque année et alors dure peu et est accompagnée<br />
d'ordinaire d'orages effroyables. Si le littoral est sablonnex ou marécageux<br />
même, en revanche, la parte montagneuse qu'on recontre un peu plus loin<br />
offre le climat <strong>de</strong> l'Italie, est richement boisée et douée d'une fertilité extrême.<br />
Ces conditions climatériques sont, on le conçoit, très favorables<br />
pour le développement <strong>de</strong>s champignons surtout <strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s espèces charnues<br />
ou cartilagineuses.<br />
Les Agaricinées méritent principalement d'être explorées <strong>de</strong> nouveau<br />
et les collecteurs <strong>de</strong>vront les renfermer aussitôt dans l'alcool, car il est<br />
difficile (nous venons d'en faire l'expérience), <strong>de</strong> déterminer exactement<br />
<strong>de</strong>s spécimens <strong>de</strong>sséchés. Nous ferons la même recommandation pour les<br />
Polyporées, dont on pourra étendre la récolte spécifique. Tout réduit qu'il<br />
est, notre relevé <strong>de</strong>s espèces fongines <strong>de</strong> cette partie <strong>de</strong> l'Afrique occi<strong>de</strong>ntale<br />
permet <strong>de</strong> formuler quelques indications sur sa géographie spéciale,<br />
l'aire d'extension <strong>de</strong> plusieurs espèces européennes et la constance <strong>de</strong><br />
formes <strong>de</strong> mêmes espèces, quoique elles croissent sur le sol fertile <strong>de</strong> la<br />
zone torri<strong>de</strong>. Nous avons comparé les types africains avec les types européens<br />
et dans la plupart <strong>de</strong>s cas, nous avons constaté une parfaite i<strong>de</strong>ntité.<br />
Ainsi les Polyporus imberbis, adustus, igniarius, versicolor, Psalhyrella disseminata,<br />
Trameles campestris, Deadalea quercina, Stereum hirsutum, purpurascens,<br />
spadiceum, bicolor, Corlicum coeruleum, Uelotium herbarum,<br />
Lycogala epi<strong>de</strong>ndron, etc., paraîtront avoir été récoltés sur le sol d'Europe.<br />
Quelques différences nous sont cependant offertes par le Pol. velutinus et<br />
hirsulus. Le premier est toujours plus grand et plus lornenteux et le second<br />
présente un tissu toutàfait jaunâtre, et est très voisin du Pol. occi<strong>de</strong>ntalis<br />
Kl. '//?, υϊ«ι>... «·.
CHAMPIGNONS DES ILES SAN THOME ET PRINCIPE Wrique Ocdd.)
161<br />
Hymenomyceteae Fr.<br />
Collybia coUina Scop. Carn. p. 132. Fr. S. M. I, p. 124. Hym. Europ.<br />
p. 119. Sacc. Syll. Hym. I, p. 226.<br />
Habitat ad terram in Ins. St. Thomas Leg. Moller, 1885.<br />
Obs. Spora qui<strong>de</strong>m quam in typo europaeo major, latior, sed omnia alia<br />
conveniunt, nec ad unicum specimen siccum novam speciem con<strong>de</strong>ndam<br />
esse omnes rationes sua<strong>de</strong>nt.<br />
Mycena Tinlinabulum Fr. Ep. p. 107. Hym. Europ. p. 140. Icon. T. 80<br />
f. 4. Sacc. Syll. Hym. I, p. 270.<br />
Habitat in Ins. St. Thomae. Leg. Moller.<br />
Cantharellus buccinalis Mont. Guy. n. 300. T. 11 f. 4. Patouillard Tab.<br />
anal. n. 651 cum ic. Sacc. Syll. Hym. I, p. 488.<br />
Habitat ad cortices in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas (Herb. Winter<br />
in R. Museo Berol).<br />
Obs. Specimina visa consueto fere duplo majora, stipite basi dilatata,<br />
bulbo hemisphaerico, non globoso, praedita, sed a typo non sejungenda.<br />
Marasmius ama<strong>de</strong>lphus (Bull.) Fr. Epicr. p. 380. Hym. Europ. p. 474.<br />
Sacc. Syll. Hym. I, p. 531. Quel. Fl. Myc. p. 317. Agaricus Bull.<br />
T. 550 f. 3.<br />
Habitat ad ramos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton.<br />
Obs. A typo europaeo aliquantulum recedit, sed, cum sporae non sint<br />
visae, separare nequeo.<br />
Marasmus Splachnoi<strong>de</strong>s Fr. Epicr. p. 384. Hym. Europ. p. 478. Sacc.<br />
Syll. Hym. I, p. 546.<br />
Habitat ad folia <strong>de</strong>cidua in Ins. St. Thomae ad «S. João dos Angolares».<br />
Leg. Newton. Août 1888.<br />
Lentirius villosus Klotzen in Linnea 1883 p. 479. Fr. Epicr. p. 388.<br />
Sacc. Syll. Hym. I, p. 574.<br />
Habitat ad truncos in Ins. Principis. Leg. Newton, 1888.<br />
11 vu
162<br />
Lentinus striqosus Fr. Epicr. p. 388. Schw. Carol, η. 800. Sacc. Syll.<br />
Hym. I, p. 273.<br />
Habitat ad truncos in Ins. Principis. Leg. Newton.<br />
Obs. Specimina Lentini falheis Speg. vix diversa, villus modo aliquantulum<br />
brevior.<br />
Lentinus <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>m Fr. Afzel Guin. t. X, f. 22. Epicr. p. 290. Sacc. Syll.<br />
Hym. I, p. 587.<br />
Habitat in Ins. St. Thomae, altid. 1000. Leg. Moller.<br />
Obs. Species gigatea; pileus pulchre maculis squamiformibus tigratus,<br />
15 cm. latus; stipes 79 cm. crassus. — Lentinus inquinam, et giganleus<br />
B. e diagnosibus parum vi<strong>de</strong>ntur distineti.<br />
P anus Sprucei Berk. Dec. η. 358. Sacc. Syll. Hym. II, p. 621.<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Newton.<br />
Obs. Specimina nostra potius obsoleta. Habitus omnino Pani conchati,<br />
sed lamellae fuscidulae, postice acie villosulae. Sporae non visae.<br />
Lenziles applanataVr. Epicr. p. 401. Klotzsch Linn. 1883, p. 481. Sacc.<br />
Syll. I, p. 614.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton, f. a; Ad. Moller,<br />
Leg. f. b.<br />
Obs. a Sistit formam typicam lamellis dichotomis acie acute crenulata,<br />
pileo postice <strong>de</strong>presso; b offert formam longe slipitatam, stipite inferne<br />
lamellis sinuosoanastomosantibus praeditus.<br />
Lenziles aspera Kt. f. platyphylla Lev. Champ, exot. p. 179 (ut species)<br />
Sacc. Syll. Hym. I, p. 645.<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae «Bom successo» 1050 altit. 1885.<br />
Leg. Moller.<br />
Obs. Specimina nostra cum exemplaribus authenticis Lenz, plathyphyllae<br />
in Museo parisiensi asservata, et a cl. N. Patouillard bénévole comparata,<br />
prorsus concordant; et a Lenzile aspera Klotzsch, cujus exemplaria<br />
authentica vidimus non speeißce diversa, et tantum ut forma<br />
consi<strong>de</strong>randa.<br />
Schizophyllum commune Fr. var.: multifidum Batsch f. 126 a d. Schizophyllum<br />
multifidum Fr. in Berk. Fung. Ceyl. n. 430. Hym. I, p. 655.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas ad «Angolares»<br />
10 m. altit. Leg. Newton.<br />
Obs. Sporae hyalinae, cylindraceae, exacte ut in Sch. commune europeo,<br />
67x2 1/2 μ. Pileus luteobrunneus, tomento albido hirsutus, pro
163<br />
fun<strong>de</strong> lacinatoincisus, laciniis flabellatis, ápice 25 lobatoincisis. A<br />
Schizophyllo commune omnino sejungi nequit ; notae enim differentiales<br />
haud constantes et formae mediae continuo obviae.<br />
Pholiota aculeata n. sp. Pileus carnosulus, e campanulato convexoexpansus,<br />
luteus, squamis primitus, praesertim centro, aculeiformibus<br />
.hirtis, <strong>de</strong>in subadpressis, saturatioribus praeditus, 11 1/2 cm. latus;<br />
lamellae confertae, adnatae, luteofulvae ; stipes farctus, furfuraceus,<br />
ilavidus, <strong>de</strong>orsum ferruginascens 11/2 2 cm. longus, 12 mm. crassus;<br />
annulus inferus, non laceratus, evanidus. Caro flavida. Sporae luteofulvae,<br />
subamygdaliformes, 76x44 1/2 μ.<br />
Habitat ad truncos putrescentes caespitosus, in Ins. St. Thomae ad Ango<br />
Iares. Leg. Newton, altit. 80 m. 1887. Cum formis minimis Ph. luciferae<br />
comparanda.<br />
Naucoria fuscoolivacea n. sp. Pileus e conicocampanulato expanso<strong>de</strong> .<br />
pressus, submembranaceus, pruinatus, e radiatostriáto sulcatus,<br />
primo laevis, <strong>de</strong>in centro vel ubique reticulatovenosus, fuscoolivaceus,<br />
2 cm. cirçiter latus; lamellae concolores <strong>de</strong>in ferruginascentes,<br />
plus minusve subdistantes, postice rotundatoadnatae, acie<br />
pruinatae; stipes membranaceus, flaccidus, cavus, rufofuscus, ex<br />
olivaceovelutino glabrescens, basi incrassata et villosa, 67 cm.<br />
longus, 2 mm. circiter crassus. Sporae flavoaureae, obverse obovatae<br />
810xS6 JA. ; basidia clavata 2530x89 [/..<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton, 1887, «S. Pedro»<br />
et 1100 m<br />
altit. A. Moller, 1885.<br />
Obs. Vegetus totus fuscoolivaceus, siccus rufofuscus, pileo viridulo,<br />
Naucoriae centtmculae Fr. admodum affinis, a qua habitu, statura<br />
majore, forma et magnitudine sporarum, et substantia tenaciori optime<br />
distincta.<br />
Psathyrella disseminata Pers. Syn. pag. 403 (Agar.) Fr. Syst. Mvc. I,<br />
p. 305, Hym. Europ. p. 316. Sacc. Syll. Hym. I, p. 1134.' Coprinus<br />
disseminata Quel. Fl. Myc. p. 43.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae «S. João dos Angolares». Leg.<br />
Newton, avril, 1888. Quintas, 1886.<br />
Obs. Sporae sub micr. fulvofuscescentes, obovatotruncatae, vel ellipsoi<strong>de</strong>ae,<br />
810x45 p..<br />
Polyporus diclyopus Mont. Fl. I. Fern. n. 14, et Fl. Chil. VII, p. 356,<br />
Fr. Epicr. p. 440. Sacc. Syll. Hym. II, p. 87.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller, 1885.
164<br />
Obs. Parum a Pol. picipe<strong>de</strong> distinctus. Species Polypororum melanoporum<br />
plusquam aequo, nostro sensu, multiplicatae ; differentiae<br />
enim vix acutae, et fortasse tantum formae ejus<strong>de</strong>m speciei ; specimina<br />
a nobis visa vix distincta, eliamsi sub varus speciebus venditata.<br />
Accuratius in vivo essent observanda, et praesertim notae carpologicae<br />
eruendae.<br />
Polyporus gihus Schw. Carol, n. 897, Fr. EI. p. 104, Hym. Europ.<br />
p. 548. Sacc. Syll. Hym. II, p. 121.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae «Bom successo» alt. 1200<br />
«Pico» 2I40 m<br />
«S. Maria» 1300 m<br />
. Leg. Moller, 1885.<br />
— var. b. scruposus Fr. (ut species) Epicr. p. 473. Sacc. Syll. 1. c.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae, altit. 1200 m<br />
. Leg. Ad. Moller.<br />
Obs. Inter has duas praesumptas species tot existunt formae mediae,<br />
ut nullo modo limites specierum stalui possit ; i<strong>de</strong>oque conjungendae.<br />
Polyporus licnoi<strong>de</strong>s Mont. Ann. Sc. Nat. 1840. Cuba, p. 401, Tab. 16,<br />
f. 2. Sacc. Syll. Hym. II, p. 281.<br />
Habitat ad truncos Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1886.<br />
Obs. Species baec prorsus Pol. gilvo affinis.<br />
Polyporus Auberianus Mont. Cuba, tab. XVI, f. 1, Syll. η. 500. Sacc.<br />
Syll. Hym. II, p. 145.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. MoJIer. In Ins. Principis<br />
leg. Quintas.<br />
Polyporus zonalis Berk. Fung, Brit. Mus. p. 375, tab. X, fig. 5. Sacc.<br />
Syll. Hym. II, p. 145.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton.<br />
Polyporus rugulosus Lev. Champ, exot. p. 189. Sacc. Syll. Hym. II,<br />
p. 168. Zollinger Plantae Javan. exsicc. n. 2032! Polyporus contractus<br />
Berk. Dec. of Fung. η. 176. Polyporus torquescens Sacc. el<br />
Berl. in Revue Mycologique, n. 44, oct. 1889!<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller et Quintas.<br />
06s. Cl. Cl. Saccardo et Berlese 1. c. contendunt speciem ab ipsis conditam<br />
a Pol. ruguloso Lev. diversam esse. Nos specimina authentica<br />
a Zollinger 1. c, edita inspeximus, et cum speciminibus africanis sedulo<br />
comparavimus, at nullam notam differentialem inveniri contigit.<br />
Polyporus atypusLev. Champ, exot. p. 184. Sacc. Syll. Hym. II, p. 148.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton ad « Angolares» 1887.
165<br />
Gano<strong>de</strong>rma amboinense (Lam.) Fr. Syst. Myc. I, p. 354, Epier, p. 442.<br />
Sacc. Syll. Hym. II, p. 156. Agaricus Lam. Ene. I, p. 49. Polyporus<br />
cochlear Nees, Act. N. Cnr. ViU, t. 6.<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae, altit. 1200 m<br />
. Leg. Moller.<br />
Obs. Specimen exhibitum differt a typica forma stipite brevissimo vix<br />
1 cm. longo, ex contextu obscuriore.<br />
Gano<strong>de</strong>rma lucidum (Leys.) Fr. N. S. p. 61, Syst. Myc. p. 353. Hym.<br />
Europ. p. 337. Sacc. Syll. Hym. II, p. 137.<br />
Habitat in Ins. St. Thomae «Nova Moka» altit. 900 m<br />
et «Bacia do<br />
Rio Contador» altit. 1250. Leg. Ad. Moller, 1885.<br />
(iano<strong>de</strong>rma australe Fr. Elench. p. 108, Nov. Symb. p. 47, Hym. Eur.<br />
p. 556. Sacc. Syll. Hym. II, p. 176.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton.<br />
Gano<strong>de</strong>rma ochrolaccatum Mont.? Syll. Crypt. 497. Sacc. Syll. Hym. II,<br />
p. 173.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St.. Thomae. Leg. Quintas, 1887.<br />
Obs. Specimen missum nimium mancum, et obsoletum, i<strong>de</strong>oque dubium<br />
; attamen contextos et cutis prorsus Gano<strong>de</strong>rmalis ochrolaccati<br />
M. Sporae non visae, quia hymenium fere <strong>de</strong>est.<br />
Gano<strong>de</strong>rma multiplicatum Mont. Guy. n. 357, Syll. Cryp. n. 493. Sacc.<br />
Syll. Hym. II, p. 173.<br />
Habitat ad ligna in Ins. «Principe» Leg. Newton, august. 1887.<br />
Obs. Sporae obovatooblongae, flavoaureae, 810x6 μ. eleganter verruculosae<br />
<strong>de</strong>in laeves. Pileus primitus crusta tabacinorubiginosa evanida<br />
tectus.<br />
Gano<strong>de</strong>rma fulvellum Bres. in Bull. Soc. Myc. Fr.Tom. V, p. 69, et<br />
Tom. VII, f. 1. Polyporus umbraculum Thum. (nec. Fr.) Myc. Univ.<br />
n. 708.<br />
Habitat ad ligna in Ins.St. Thomae. Leg. Quintas 1887, Α. Moller,<br />
1885.<br />
Obs. Specimina haec sistunt formam juniorem, quae tota tomento<br />
albidolutescente obducta est.<br />
Fomes senex N. et Mont. Ann. 2, V, page 70 et Fl. Chil. VII, p. 358.<br />
Sacc. Syll. Hym. II, p. 198.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Moller et Quintas.<br />
Obs. Sporae globosae, fu'yae, 3 1/24 p.. diam. Durissimus, pon<strong>de</strong>rosus;
166<br />
strati pororum vix visibiles. A<strong>de</strong>st quoque var. B. prorsus glabra.'<br />
antice <strong>de</strong>nsius concentrice sulcata, exacte uti in Fomile pectinato, cu<br />
affinis.<br />
Fomes pectinalus Klotzsch in Linn. VIII, p. 485 (non Quel.) Fr. Epicr.<br />
p. 367, Hym. Europ. 559. Sacc. Syll. Hym. II, p. 193 exclus, syn.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1886 C. «Bom<br />
Successo» 1200 m altit. Legit. Ad. Moller, 1885.<br />
Oòs.: Fomes pectinalus in Europa nondum lectus, nam Pol. pectinatus<br />
Quel, prorsus. Pol. conchatus Pers. f. Evonymi prouti ex comparatione<br />
speciminum clare nobis êlicuit.<br />
Fomes igniarius (Linn.) Fr. Syst. Myc. I, p. 375, Hym. Europ. p. 559.<br />
Boletus Linn. Suec. n. 1250. Bull. t. 454.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae «Angolares». Leg. Newton, 1888.<br />
Obs. Specimina haec plane cum speciminibus europeis ad Sauces obviis<br />
congruentia. Sporae hyalinae, globosae, vel globoso-subinaequilalerales,<br />
6-7 p. diam.<br />
Polysticlus xanthopus Fr. Obs. 2, p. 255. Epicr. p. 437. Sacc. Syll. II,<br />
p. 215, Hym. P. crassipes Currey F. Pug. p. 122. P. cupro-nitens<br />
Kalchbr. in Thum. Myc. Univ. n. 1702! P. Kalui Ehremb. Flor.<br />
Ber. tab. 19, f. 12. P. saccalus Pers. in Freyc. Voy. tab. I, f. 3.<br />
Habitat ad truncos in Ins. Principis («Oqué Nazareth»). Leg. Newton,<br />
1887.<br />
Polysticlus flabelliformisK]. var. glabriceps. Polyporus flabelliformis Winter.<br />
Contrib. para o Est, da Fl. d'Africa, p. 3, n. 23 ! Polystictus affinis<br />
Sacc. (nec Nees) in Rev. Mycolog. n. 44, Oct. 1889, p. 202. Roumeguere<br />
Fungi Gall, exsicc. n. 5008 et var. cyathoi<strong>de</strong>a n. 5009<br />
(lusus abnormis).<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton ad «Angolares»<br />
1888.<br />
Obs. Fungus hic differt a typica forma pileo glabro, ét poris interdum<br />
lilacino-coloratis, cetera omnia concordant ; a Pol. affmi Nees magis<br />
recedit, et tantum nitore pilei similis.<br />
Polystictus carneo-niger Berk. Grev. XII, p. 15. Sacc. Syll. Hym. II,<br />
p. 219. Polystictus Mollerianus Sacc. Berl. et Roum. in Rev. Mycolog.<br />
n. 44, Oct. 1889.<br />
Habitat ad truncos in Ins. Principis «San João» Leg. Newton [f. apoda).<br />
August. 1887.
167<br />
Obs. Variât stipitátus et apodus, quae ultima forma (Polyporus baãius<br />
Jungh. Zollinger Plant Jav. η. 10) a Pol. vinoso Berk, vix distinguenda.<br />
— Polysticlus Mollerianus 1. c. statum juniorem Pol. carneonigri<br />
Berk, sisiit. In speciminibus junioribus enim color laetior est,<br />
ut ab auctoribus citatis indicatur, in vetustis vero color pilei et sti—<br />
pitis prorsus ater, zonae vix evi<strong>de</strong>ntes, tuncque pileus distinctius<br />
longitudinaliter radiatorugulosus. Stipes autem etiam in formis africanis<br />
non prorsus glaber, sed basi velutinotomentosula.<br />
Po'ystictus Kurzianus Cooke Grev. XV, p. 22. Sacc. Syll. Hym. II, p. 232.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae, altit. 1050 m<br />
. Leg. Moller.<br />
Obs. Pileus e pallidoochraceo albidus,.8 cm. latus; pori prorsus irregulares,<br />
elongati, sinuosi, angulati, tubuli curti ita, ut hymenium fere<br />
reticulatoporosum appareat.<br />
Polyüictus hirsutus (Wulf.) Fr. Syst. Myc. I, p. 367. Hym. Europ. p. 567.<br />
. Sacc. Syll. Hym. II, p. 257. Boletus Wulf, in Jacq. Collet. II, p. 149.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae, a f. tenuis altit. 800 m<br />
. Leg.<br />
Moller, 1885; b. crassa. Quintas, 1887.<br />
O'JS. Forma tropica tenuior, magis producta, <br />
et semper contextu lutescente<br />
ita, ut cum Pol. occiäentali facillime confundatur.<br />
Polystictus velutinus Fr. Syst. Myc. I, p. 368. Hym. Europ. p. 568. Sacc.<br />
Syll. Hym. II, p. 258.<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller.<br />
Obs. Specimina quam europea majora, evi<strong>de</strong>ntius zonata, magisque tomentosa,<br />
poris <strong>de</strong>mum laceratis.<br />
Po'ystictus versicolor (Linn.) Fr. Svst. Myc. I, p. 368, El. p. 94, Hym.<br />
Europ. p. 568. Sacc. Sylt Hym. II, p. 253. Boletus Linn. Suec. 1254.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas.<br />
Poria ferruginosa Schrad. Fr. Syst. Myc. I, p. 378. Hym. Europ. p. 571.<br />
Berk. Outl. p. 249. Sacc. Syll. Hym. II, p. 327. Quélet. Flor. Myc.<br />
p. 379.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller. ,<br />
Obs. Species haec potius Fomiti conchalo, et F. salicini etc. affinis, cum<br />
quorum formis resupinatis comparanda.<br />
Trameies cubensis Mont. Cent. I, n. 52 (sub Polyporo), Cuba p. 401. Syll.<br />
Crypt. η. 507. Sacc. Syll. Hym. II, p..146.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller, 1885.
168<br />
Obs. Species haec omnino Trametes, penes Tr. Mülleri locanda. Specimina<br />
africana 12-15 cm. lata, marginibus lobata.<br />
Trametes hydnoi<strong>de</strong>s (Sw.) Fr. Ep. p. 490. Sacc. Syll. Hym. II, p. 246.<br />
Boletus hydnoi<strong>de</strong>s Swartz. Boletus crinitus Sprengel.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Moller (Herb. Winter in<br />
Museo Berol).<br />
Trametes badia Berk, in Hook Journ. 1842, p. 151. Polystictus badius<br />
Sacc. Syll. Hym. II, p. 281. Trametes discolor Sacc. et Berl. in Rev.<br />
Mycolog. n. 44, Oct. 1889.<br />
Habitat ad truncos in Ins. Principis (Afric. occid.) Leg. Newton.<br />
Obs. Specimina Trametes badiae a Cl. Berkeleyo ipso <strong>de</strong>terminata cum<br />
exemplaribus Trametes discoloris Sacc. et Berl. comparavimus, et<br />
prorsus nullam notam vere spécifiée differentialem imenimus. Pileus<br />
etiam in speciminibus africanis non albidus, uli auctoris 1. c. asserunt,<br />
sed badius, aetate canescens ; pori utique subhexagoni, sed haec nota<br />
etiam in fungo Berkeleyano verificatur ; dimensio vero pororum non<br />
atten<strong>de</strong>nda quia ex aetate pen<strong>de</strong>t. Pileus vero in Tramele badia typica<br />
lineato-scabriusculus, et transitum ad Tr. fuscellam Lev. signans,<br />
dum e contra in nostris laevis est, sed hoc certe ex aetate provenit,<br />
nam specimina africana a nobis inspecta omnia vetusta sunt, i<strong>de</strong>oque<br />
laevia et canescentia.<br />
Trametes campestris Quel. Jur. II, p. 271, t. 2 ; f. 6. Flor. Myc. p. 370.<br />
Fr. Hym. Europ. p. 486. Sacc. Syll. Hym. II, p. 355.<br />
Habitat ad ligna in Ins. Thomae. Leg. A. Moller.<br />
Obs. Specimina africana plane cum speciminibus europaeis a Cl. Quélet<br />
habitis concordant.<br />
Hexagonia tenuicola (Pal.) Favolus tenuicidus Pal. Fl. Ow. tab. 42 f. 2.<br />
Fr. Epicr. p. 499. Sacc. Syll. Hym. II, p. 395.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1886; Newton,<br />
1887.<br />
Obs. Alveoli regulares, hexagoni, nitentes, plane Hexagoniae, cui generi<br />
prorsus adscribenda species et penes Hexag. apiariam Pers.,<br />
cui affinis, locanda. In speciminibus nostris pileus cupreo-rubiginosus<br />
postice nigrescens, et cuneato adnatus, apodus 5-6 cm. latus. Quod<br />
species nostra genuinum sistat Fav. lenuiculum Pal. ex comparatione<br />
cum speciminibus authenticis ex Oware satis comprobatum habemus.<br />
Daedalea quercina (Linn.) Pers. Syn. p. 500. Fr. Syst. Myc. I, p. 333,
169<br />
Hym. Europ. p. 586. Agaricus Linn, Succ. n. 1213. Ag. labyrinlhiformis<br />
Bull. tabl. 352, 442 f. 1.<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller.<br />
Obs. Specimina africana cum europaeis prorsus congruentia ; sporae hyalinae,<br />
cylindraceae, 6-7+3 [A.<br />
Daedalea Newtonii n. sp. Pileus suberoso-lignosus, applanatus flabelliformis,<br />
postice cuneatus, sessilis vel substipitatus, velutinus, sulcis<br />
concentricis <strong>de</strong>nse zonatus, versus marginem acutum obsoletioribus,<br />
albido-stramineus, 6-10 cm. latus, 5-8 cm. antice productus ; sinuli<br />
ligneo-pallidi, subfuscescentes, labyrinthiformes, ad marginem porosi.<br />
Substantia suberoso lignosa, ligneo-pallens, 3-4 mm. crassa. Sporae<br />
non visae.<br />
b. forma: Obesior (=Polyslictus velutinus f. africana Sacc. et Berl. in<br />
Revue mycplogique n, 44, Oct. 1889). Difïert a typo statura minore<br />
sed crassiore, margine obtuso, pileo sulcis rarioribus, sed interdum<br />
profundioribus, etc.; quae differentiae forsan ex aetate tantum pen<strong>de</strong>nt.<br />
Habitat ad truncos in Ins. Principis. Leg. Newton, 1888.<br />
Obs. Species haec cum Pol. velutino confundi nequit; contextus enim<br />
crassior, sublignosus et hymenium plane diversum, labyrinthicum,<br />
dissepimentis crassis lignosis uti in Daeäaleis, Daedaleae ochraceae<br />
Kalchbr. praesertim forma obesior manifeste próxima, a qua colore<br />
pallidiore, pileo <strong>de</strong>nsius concentrice sulcatus, hymenio nunquam lamellas<br />
simulante, et indumento pilei tenuiori distincta. Dc cctero<br />
hae duae species pileum ex duplici stratum efformatum habent, scilicet<br />
stratu superiore tomento separabili contextu, et stratu inferiori<br />
suberoso lignoso.<br />
Favolus multiplex Lev. Champ, exotiq. p. 203. Sacc. Syll. Hym. II, p. 398.<br />
• Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas.<br />
Obs. Variât simplex, et caespitosus. Pileus tenuis, subflaccidus, tomentoso-glabrescens,<br />
flabellatus, ochraceus, 3-5 cm. latus : pori elongati,<br />
subhexagonales, <strong>de</strong>mum laceri et fusco-rufi ; stipes brevissimus, hirtellus,<br />
pileo concolor, basi dilatata adfixus.<br />
Favolus Jacobeus Sacc. et Berl. in Rev. Myc. Oct. 1889, n. 44, p. 203.<br />
Habitat ad truncos in Ins. Principis. Leg. Newton.<br />
Obs. Vi<strong>de</strong>tur forma favoloi<strong>de</strong>a Pol. grammocephali Berk.<br />
Favolus cucullatus Mont. Cub. p. 378. tab. 14 f. 2. Syll. Crypt, p. 553.<br />
Sacc. Syll. Hym. II, p. 400.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae, Leg. Ad. Moller.
170<br />
Favolus plalyporus Berk, et Curt. M. S. Expl. Exp. p. 199, tab. I, f. 4.<br />
Sacc. Syll. Hym. II, p. 401.<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas.<br />
Laschia auriscalpium, Mont. Guy. n. 397. Syll. Cryp. n. 560. Sacc. Syll.<br />
Hym. II, p. 405.<br />
Habitat ad corticem arborum, interdum subcaespitosa in Ins. St. Thomae.<br />
Leg. Moller.<br />
Obs. Pileus subdimidiatus, glaber, luri<strong>de</strong> citrinus, 47 mm. latus, pori<br />
breves, ampli, hexagoni, 1 mm. lati, concolores; stipes lateralis, verticalis,<br />
filiformis, 24 mm. longus, vix 1/2 mm. crassus. Sporae<br />
chlorinoluteolae, subglobosae, vel ellypsoidae, interdum inaequilaterales,<br />
1012x810 JA.; basidia anguste clavata, spurie pluriseptata,<br />
protoplasmate luteo repleta.<br />
Irpex flavus Klolzsch in Lin. VIII, p. 448. Fr. Epicr. 522. Berk. Exot.<br />
Fung. p. 395. Sacc. Syll. II, p. 485. Polyporus flavus Junh. Java,<br />
p. 46.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1887.<br />
Obs". Pileus dimidiatosessilis, regularis, expkinatus, vel conchatus, concentrice<br />
sulcatus, tomentosohirtellus, luteogriseus, 46 cm. latus ;<br />
<strong>de</strong>ntes compressi, seriati, basi reticulati, ad marginem omnino porosi,<br />
poris rotundis vel sinuosis, sulphureis.<br />
Thelephora radicans Berk, in Hook. Lond. Journal 1874, p. 190. Dec.<br />
n. 8. Sacc. Syll. Hym. II, p. 525.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Molier.<br />
Telephora auranliaca Pers. in Freyc. Voy. tab. I. Fr. Epicr. p. 536. Nov.<br />
Symb. p. 108. Sacc. Syll. Hym. II, p. 526.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Moller, 1885. (Herb.<br />
Winter in B. Museo Berolinensi).<br />
Stereum obliquum Mont, et Β. in Berk. Dec. Fung. n. 17. Sacc. Syll.<br />
Hym. H, p. 558.<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas.<br />
Obs. Specimen africanum a forma typica quacum comparari contigit<br />
(Zollinger Jav. n. 1000 a Berkeleyo <strong>de</strong>terminata) aliquantum diversum,<br />
scilicet latius pileo flabellato, undulalolobato, etc., et ad<br />
St. Surinamensem potius acce<strong>de</strong>ns, sed ad unicum exemplar, quod<br />
nobis prostat distinguere nequivimus.
171<br />
Stereum fasciatum Schw. var. pulchellum Sacc. et Berl. in Revue Mycologique<br />
Oct. 1889, p. 203.<br />
Habitat ad truncos in Ins. Principis. Leg. Newton.<br />
Obs. Specimina nostra, quae, libenter fatemur, potius manca sunt, cum<br />
speciminibus St. fasciali in «Fungi Cubenses Wrightiani» editis comparaviuius,<br />
at parum nobis visa sunt diversa. Notandum insuper quod<br />
St. fasciatum prouti ab auctoribus plurimis est intellectus et in Herbariis<br />
servatur nihil aliud est quam forma ma gis zonata St. lobati<br />
Kunze.<br />
Stereum involutum Klotzsch. in Linnaea VII, p. 546. Sacc. Syll. Hym. II,<br />
p. 560. Stereum Kalchbrenneri Sacc. in Revue Myc. Oct. 1889,<br />
p. 203 (non Stereum ama'enum K. nec Stereum Kalchbrenneri Sacc.<br />
Syll. Hym. II, p. 568).<br />
Habitat ad truncos in Ins. Principis. Leg. Newton, 1887.<br />
Obs. Specimina nostra cum exemplaribus authenticis S lerei involuti comparavimus,<br />
nec ullam invenimus diversitatem. Pileus primitus totus<br />
velutinus, azonus, luteus, <strong>de</strong>in postice glabrescens et tunc longitudinaliter<br />
striato-ruguloso-apparens. Hymenium purpureo-aurantiacum.<br />
Stereum purpureum Pers. Obs. Myc. 2, p. 92. Fr. Hym. Europ. p. 639.<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller.<br />
Obs. Specimina exhibita omnino cum formis europeis hymenio carneoflavido<br />
concordant.<br />
Stereum hirsutum (Willd.) Fr. Ep. p. 549. Hym. Europ. p. 639. Sacc.<br />
Syll. Hym. II, p. 566. Telephon hirsuta Willd. Ber. p. 397. Fr.<br />
Syst. Myc. I, p. 339. Auricularia reflexa Bull. tab. 274. Stereum<br />
amaenum Kalchb. in Thum. Myc. univ. 1108! Ster. Kalchbrenneri<br />
Sacc. Syll. Hym. II, p. 568.<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Moller.<br />
Obs. Specimina authentica Sterei amaeni Kalchbr. et Mac-Ow. (-Stereum<br />
Kalchbrenneri Sacc. 1. c.) in Thum. I. c. edita, et in Plerbario Regii<br />
Musei Berolinensi visa, omnino ad Stereum hirsutum (W.) Fr. ducenda<br />
sunt.<br />
Stereum bellum Kunze in Flora, 1830, p. 370 (sub. Telephora) Sacc. Syll.<br />
Hym. II, p. 563.<br />
Habitat in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1886.<br />
Stereum, spadiceum Fr. var.: venosum Quel Enchiridion, p. 205. Stereum<br />
venosum Quel. Quelq. espec. in Assoc. franc. 1883, p. 8. Sacc. Syll,
172<br />
Hym. II, p. 564. Hymenochaele crassa Lev. in Vog. Bon. t. 139, f. 1.<br />
Stereum papyrinum Mont, ex Wright Fung. Cubens. exsicc. n. 400 !<br />
Stereum membranaceum Fr. ex Wrigt, 1. c. n. 398 !<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller. (Herb. Winter<br />
in R. Museo Berol.).<br />
Obs. Specimina africana cum specimibus authenticis Sterei venosi ex<br />
Gallia a cl. Quélet communicatis ad unguem concordant. Pileus late<br />
effusus, breviterque reflexus, tomentososubhirsutus ; hymenium brunneum,<br />
in parte resupinata saepe vage venosoreticulatum, e cystidiis<br />
(?) clavatis, basi longe pedicellatis, exacte ut in Stereo spadiceo<br />
Fr. typico, velutinum. Cystidia (?) 50120x610 μ. Inter Hymenochaelas<br />
haec species haud adnumeramus, quia habitus, contextus, et<br />
setulae differunt; quoad setulas Peniophorilo potius próxima.<br />
Relate ad synonimiam hie allatam dicendum, quod specimina authentica<br />
Sterei papyrini Mont, et St. membranacei Fr. non vidimus, at si<br />
exemplaria in Fungi Cubenses Wrightiani I.e. ad has species revera<br />
sunt referenda, tunc procul dubio a fungo nostro non differunt.<br />
Stereum bicolor (Pers.) Fr. Epicr. p. 349. Hym. Europ. p. 640. Icon. Sel.<br />
lab. 197, f. 2. Sacc. Syll. Hym. II, p. 565.<br />
Habitat ad truncos in Ins St. Thomae. Leg. Moller. (Herb. Winter in<br />
R. Museo Berol.)<br />
Stereum lobalum (Kunze) Fr. Epicr. p. 547. Sacc. Syll. Hym. II, p. 568.<br />
Stereum luteobadium Kalchbr. Ic. Hung. p. 60, tab. 33, f. 2, nec Fr.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae «Bacia do rio Contador» altit.<br />
1200 m<br />
. Leg. Ad. Moller, 1885.<br />
Obs. Hymenium saepe luteolocinnamomeum. (Stereum luteobadium<br />
Kalchbr. prorsus=Si. lobalum prouti ex speciminibus ab ipso beat.<br />
Kalchbrenner habitis nobis comprobatum est.)<br />
Stereum subpilcatum Berk, et Curt. North. Am. Fung. p. 32. Sacc. Syll.<br />
Hym. Π, p. 585.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae; «Pico» altit. 2140 m<br />
. Leg. Ad.<br />
Moller.<br />
Obs. Pileus durus, sublignosus, et duobus stratibus in vetusto fere secernibilibus<br />
constans. In hymenio hujus speciei invenimus Nectriam<br />
parvisporam Winter, et Trichosporium splenicum Sacc. et Berl.<br />
Stereum duriusculum Berk, et Br. Fungi of Ceyl. n. 599. Sacc. Syll.<br />
Hym. II, p. 585.<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae (Angolares). Leg. Newton, 1887.
173<br />
Obs. Val<strong>de</strong> effusum, <strong>de</strong>in a matrice fere ex integro solutum. Externa<br />
facie Corticium giganleum simulât, sed substantia prorsus diversa sc.<br />
suberososublignosa, non vero cartilaginea ut in C, giganteo. Sporae<br />
non visae.<br />
Hymenochaete damaecornis (Link) Lev. Ann. Seien. Nat. 1846, p. 151.<br />
Stereum damaecornis Link Diss. I. Fr. Epier. I, p. 546. Sacc. Syll.<br />
Hym. Π, p. 589.<br />
Habitat in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller. (Herb. Winter in Regio<br />
Museo Berolinensi).<br />
Obs. Species haec pulcherrima in statu juniori gau<strong>de</strong>t pileis margine<br />
aurantiacis, hymenioque pariter ex aurantio badio. Stipes regularis,<br />
teretes, sed saepe quoque torulosus et <strong>de</strong>fformis. Hymenochaete labacina<br />
(Sow.) Lev. in Ann. Sc. Nat. 1847, p. 152. Stereum tabacinumFr.<br />
Epicr. 550. Hym. Europ. 641. Sacc. Syll. Hym. II, p. 550.<br />
Habitat ad ligna Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller. (Herb. Winter in<br />
B. Museo Berolinensi).<br />
Hymenochaete lenuissima Berk. Cuban Fungi n. 408. Sacc. Syll. Hym. II,<br />
p. 593.<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller. (Herb. Winter<br />
in R. Museo Beronin.)<br />
Corsicium caeruleum (Schrad.) Fr. Epicr. p. 562. Hym. Europ. p. 561.<br />
Thelephora Sehr. Dec. Fl. Fr. II, p. 107,<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1887.<br />
06s. Spora hyalinä, obovatooblonga 1012+5 1/2 p..<br />
Corticium Quintasianum n. sp. Latissime effusum, arete adnatum, grumosoinduratum<br />
; strato 1 1/2 mm. crasso, e lácteo subalutaceum<br />
ambitu similari ; hymenium laeve, glaber.<br />
Habitat ad ligna mucida in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1887.<br />
Obs. Species gigantea, val<strong>de</strong> effusa, mycelio ligna mucida penetrante et<br />
conglobante, colore prorsus ad Corticium lacleum acce<strong>de</strong>ns, a quo<br />
substantia crassiore et duriore praesertim distincta. Spora aliqua sub<br />
microscópio nobis obvia, majuscula, late ellyptica, at plane haud<br />
compertum habemus an revera hujus speciei sit, nec ne.<br />
Lachnocïadium Mollerianum η. sp.<br />
Caespitosum, stipitibus basi connatis, vel liberis, 46 mm. longis<br />
1 1/22 mm. crassis, <strong>de</strong>in ramosis ; ramis repetitodichotomis, tenacellis,<br />
subrugulosis, apicibus subacutis et subbifidis, axillis arcuatis,
m<br />
siilcatisque. Tota planta 34 cm. alta, 11 1/2 cm., lata, unicolor,<br />
brunneorubiginosa, glabra, pulvere tobacino ex sporis conspersa.<br />
Sporae sub microscópio flavidae, laeves, protoplasma granuloso,<br />
67x44 1/2 '(/,. Lachnocladio furcellato Lev. proximum, a quo habita<br />
et sporis satis distinctum.<br />
Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Moller, 1885.<br />
Pterula subaquática η. sp.<br />
Gregária, fiiiformis, brunneorufa, glabra 1 1/22 cm. alta, rarissime<br />
simplex, generatim caule b.isi albo tomentoso, 12 mm. longo praedita,<br />
mox in ramos duos, terëtes, apicibus subulatis, quorum unus<br />
simplex, alter bi vel trichotomus diviso. Sporae flavidae, obverse piriformes,<br />
laeves, 1213x6 [λ.<br />
Habitat ad herbas aquáticas putrescentes in Ins. St. Thomae. Leg.<br />
Newton.<br />
Obs. Forma simplex omnino Clavariam junceam Fr. reddit, a qua tarnen<br />
substantia cartiiaginoa, et sporis statim distinguitur.<br />
Clavaria Henriquesii n. sp.<br />
Truncus 23 cm. longus, 1 cm. circiter crassus, glaber, palli<strong>de</strong> flavus;<br />
rami breves, subdicholomi, teretes vel compressi, subrugulosi flavovitellini,<br />
glabri. Caro albida inodora et insapora. Sporae sub microscópio<br />
flavidae, globosoellypsoi<strong>de</strong>ae, interdum inaequilaterales<br />
911x9 (i.. Claro Professori Henriquesio <strong>de</strong> Flora Lusitanica meritissimo<br />
dicata species.<br />
Habitat in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller, 1885.<br />
Obs. Totus fungus 56 cm. altiis, 45 cm. latus, sed adhuc inquirendus,<br />
nam specimina visa potius manca. Ε grege Clavariae aureae, cujus<br />
habet etiam colorem, sed forma ramorum et sporis optime distincta<br />
species.<br />
Hirneola polylricha Mont, in Bel. Veg. Ind. Or. Crypt, p. 154 (sub<br />
Exidia) Exidia purpurascens Jungh.<br />
Hym. II, p. 766.<br />
Jav. p. 25, f. 13. Sacc. Svll.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae altit. 1400 m<br />
. Leg. Ad. Moller,<br />
1885. «Angolares» Newton, 1887.<br />
Obs. Pili hyalinostraminei, continui, basi bulbillo napiformi praediti.<br />
Hirneola fuscosuccinea Mont. Cub. 364 (sub Exidia). H. nigra var.: fuscosuccinea<br />
Fr. Fung. Nat. p. 27. Sacc. Syll. Hym. II, p. 768. Laschia<br />
tremellosa Fr. Summ. V. S. p. 325. Pat. in Journ. <strong>de</strong> Botan. sept.
m<br />
1887, p. 226, t. 4, f. 8-10 (ipso teste in litteris). Sacc. Syll.<br />
Hym. II, p. 407. Laschia <strong>de</strong>licata Fr. Epicr. p. 499.<br />
Habitat in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller.<br />
Obs. Sporae hyalinae, cylindraceo-curvulae, 2-3 guttulatae,40x5 p..<br />
Tremella sar,coi<strong>de</strong>s (Dicks) Fr. Syst. Myc. II, p. 207. Sacc. Syll. Hym. II,<br />
p. 792. Elvella purpurea Schaeff. Fung. tab. 323, f. 1-3-6. Tr.<br />
Amellujstea Bull. Champ, p. 229, tab. 499, f. 5.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton, 1887, et Quintas.<br />
Obs. Corynis sarcoidis Fr. status conidicus (Cfr. Tulasne Carp. III,<br />
p. 190, tab. XVII, f. 1-6).<br />
Gasteromyceteae Willd.<br />
Clathrus parvulus n. sp.<br />
Receptaculum obovatum, undique cancellatum, 2 cm. altum, 1-1 1/2 cm.<br />
latum, interstitiis poligönalibus ápice duplo quam basi majoribus, ramis.<br />
quadrangulis, compressis, transverse rugosis 1 1/2 mm. latis, exlus<br />
rufescentibus, intus fusco-olivaceis, humectatis undique olivaceö-fuscis<br />
; volva albido-alutacea, subrufescens, lobata, in radicem multipartitam<br />
<strong>de</strong>sinens. Sporae chlorino-hyalinae, cylindraceae, 4x1 1/2 p..<br />
Habitat ad truncos cariosos pútridos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas,<br />
1887.<br />
Obs. Fungus hic a Cl. cancellato quocum habitu omnino convenit, forma<br />
multo minore, colore, "etc. vi<strong>de</strong>tur spécifiée distinguendus ; melius<br />
tarnen in vivu observandus, et accuratius.<strong>de</strong>scribendus.<br />
Tylostoma Mollerianum n. sp.<br />
Peridium subglobosum, papyraceum, albidum, glabrum, basi circa umbilicum<br />
stipitis circulo floccoso-hirto. concolore cinctum 12-18 mm.<br />
latum, 10-13 mm. altum, ore plano, rotundo, <strong>de</strong>mum lacerato<br />
oblungo, haud fimbriato praeditum ; stipes fistulo„sus, subquadrangularis,<br />
longitudinaliter 4-5 sulcis exaratus, aequalis, luri<strong>de</strong> albidus,<br />
subsquaruloso-glabrescens, a peridio discretus, et in acetabulum peridii<br />
immersus, basi marginato-volvaceus, volva bombycina evanida,<br />
2-4 cm. longus, 3-4 1/2 mm. crassus, gleba ochracea; substantia<br />
stipitis alba, lignoso-coriacea ; capillitii llocci hyalini, cylindracei ;<br />
haud septati, 4-5 p.. crassi ; sporae flavo-aureae, laxe et tenuiter<br />
asperulae, 3 1/2-5 p.. diam.<br />
Habitat in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller, 1885.
176<br />
Obs. Tyloslomati Berleroani Lev. vi<strong>de</strong>tur proximus, a quo tarnen notis<br />
datis diversus. Cum Tyloslomate Giovanellae Bres. quoque comparandus,<br />
cujus aspectu externo vi<strong>de</strong>tur forma minor, at osculo baud<br />
prominente, stipite quadrangulari, et statura duplo minore satis<br />
distinctus.<br />
Discomyceteae Fr.<br />
Cudonia circinans (Pers.) Fr. S. V. Sc. p. 348. Fuckel Symb. Myc. p. 332.<br />
Quel. Enchir. p. 267. Leolia circinans Pers. Comm. Clav. p. 31.<br />
Icon, et Descrip. p. 16, tab. 5, f. 57. Cooke Mycogr. f. 172.<br />
Habitat ad acus coniferarum in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1887.<br />
Helotium herbarum (Pers.) Fr. S. V. Sc. p. 356. Peziza herbarum Pers.<br />
Syn. p. 664. Myc. Europ. p. 295. Fr. Syst. Myc. IL p. 136.<br />
Habitat ad caules herbarum in Ins. St. Thomae «Bom Successo» altit.<br />
1200 m<br />
. Leg. Ad. Moller, 1885.<br />
Obs. Asci clavatosubfusoi<strong>de</strong>i 6070x8 [Λ., iodo operculo minutissimo<br />
leviter coerulescentes ; sporae hyalinae subcurvulae, utrinque attenuatae,<br />
<strong>de</strong>mum 1 septatae.<br />
Pyrenomyceteae Fr. em. <strong>de</strong> Not.<br />
Xylaria digitata (Linn.) Grev. Fl. Ed. 356 Nitke Pyr. Germ. p. 9. Sacc.<br />
Syll. I, p. 339. Ciavaria digitata Linn. S. Veg. ed. XV, p. 1010.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller.<br />
Xylaria ßiformis (Alb. et Schw.) Fr. Summ. Veg. Scand. p. 382. Sacc.<br />
Fungi ital. t. 584. Syll. Fung. I, p. 342. Sphaeria filiformis Alb. et<br />
Schw. Lus. p. 2.<br />
Habitat in pericarpio fructus alicujus in Ins. St. Thomae 1. d. «Angolares».<br />
Leg. Newton.<br />
Uslulina vulgaris Tul. Sel. Fung. Carp. II, p. 23, lab. Ill, f. 16. Sacc.<br />
Syll. Vol. I, p. 351. Sphaeria <strong>de</strong>usta Hoffm. Veg. Crypt. I, p. 3,<br />
t. I, f. 2. Hypoxylon usttdatum Bull. t. 487, f. 1.<br />
Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas.<br />
Obs. Specimina africana quam europaea (saltem tri<strong>de</strong>ntina) minora, pulvinulo<br />
vix undulat'otumuloso, vel tuberculoso, sed contiguo, regulari;
177<br />
cetera concordant. Nummularia macrospora Pat. in Bull. Soc. Myc.<br />
<strong>de</strong> Fr. Torn. ΠΙ, p. ITS, Pl. XVII, f. 6, vi<strong>de</strong>tur parum diversa.<br />
Myxomyoeteae Wallr.<br />
Lycogala epi<strong>de</strong>ndrum Buxb. Hall. p. 203. Fr. Syst. MYC. IH, p. 80. Rost.<br />
Mon. p. 285, f. 1, 7, 12. Cooke Myx. p. 75, fig. 1, 7, 12. Sacc.<br />
Syll. Vol. VII, p. 435.<br />
Habitat ad ligna in Ins St. Thomae. Leg. Quintas.<br />
Obs. Specimina optime in spiritu* vini conservata vidimus, quae, cum<br />
europacis exacte concordant.<br />
Hyphomyeeteae Martius p. m. p.<br />
Isaria arbuscula n. sp.<br />
Stroma gregarium, candidum, arboriforme, stipite filiforme, 2 mm. circiter<br />
alto praeditum, apice in ramos plurimos intricatos protensum,<br />
2 1/23 mm. altum, extensumque; conidia hyalina, globosoellypsoi<strong>de</strong>a,<br />
vel obovata, 89x6 μ.<br />
Habitat ad eorticem lignorum putrescent, in Ins. St. Thomae «San João<br />
dos Angolares». Leg. Newton, april. 1888.<br />
Epiccocum purpurascens Ehrenh. Sylv, p. 12. Sacc. Syll. IV, p. 736.<br />
Habitat in hymenio Corticii Quintasiani in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas.<br />
Obs. Cum formis europaeis ad caules herbarum obviis plane congruit.<br />
Explicatio tabulae LXXXXII bis<br />
1. Pholiota aculeata magn. nat. a spora. — 2. Naucoria fuscoolivacea;<br />
Ù spora. — 3. Daedaha Newlonii 1/2 exemplar. — 5. Corticium Quintasianmn.<br />
— 5. Clavaria Henriquesii; a spora. — 6. Lachnocladium Mollerianum;<br />
a spora. — 7. Pterula subaquática; a spora. — 8. Clalhrusparvulus,<br />
junior, volva adhuc clausus; a I<strong>de</strong>m, bene evolutus, b spora.—<br />
9. Tylostoma Mollerianum; a spora.— 10. Helotium herbarum, magn.<br />
natur. ; a I<strong>de</strong>m, auctus, b ascus, c sporidia.<br />
12 VII
178<br />
TJeber einen nenen phospliorescireii<strong>de</strong>n Polyporus<br />
(P. noctiiucensxi. sp.) atxs Angola nebst Bemerkungen<br />
iilber die biologische Be<strong>de</strong>utung cies Selostlenclatens<br />
<strong>de</strong>r F»ilze.<br />
VON<br />
Gustav von Lsger\h.eim<br />
PROF. AB DER UNIVERSITÄT QUITO<br />
Ebenso wie die tropischen Wäl<strong>de</strong>r am Tage unsere Sinnen durch die<br />
Gewaltigkeit ihrer Bäume, die Pracht ihrer Blumen und die Schönheit und<br />
das Reichthums ihrer Thierwelt berauschen, so fin<strong>de</strong>n wir auch in <strong>de</strong>r<br />
finsteren Nacht Erscheinungen, die unserem Auge einen Ersatz <strong>de</strong>r Blumen<br />
und Schmetterlinge bieten. Wie fliegen<strong>de</strong> Sternen schwärmen liberale<br />
lebhaft leuchten<strong>de</strong> Insecten umher und beleben das imponiren<strong>de</strong> Stillleben<br />
<strong>de</strong>r Tropen-Nacht. Hin und wie<strong>de</strong>r erblicken wir auch an einem morschen<br />
Baumsbrunk eine sanft leuchten<strong>de</strong> Masse, welche wir, bei näherer Untersuchung,<br />
als einen Pilz erkennen. Einige dieser tropischen, selbstleuch-<br />
.ten<strong>de</strong>n Pilze, z. B. Pleurolus noclilucens Léveillé, leuchten so hell, dass<br />
man an ihrem Licht lesen kann. Ein beson<strong>de</strong>rs schönes Beispiel dieser<br />
tropischen, phosphoresciren<strong>de</strong>n Schwämmen erwähnt Herr Jules Garnier<br />
in seiner Reize um die Welt (Vol. II, 1871, pag-. 140). Er betheiligte<br />
sich an einer nächtlichen Festlichkeit <strong>de</strong>r Kanala-Indianer -auf Neu-Caledonien<br />
und bemerkte, das die jungen Mädchen in ihrem Haar eine Art<br />
selbstleuchten<strong>de</strong>r Blumen trugen. Nicht ohne Schwierigkeit gelang es ihm<br />
eine dieser «Blumen» zu bekommen, und wie überrascht wur<strong>de</strong> er nicht<br />
als er bei <strong>de</strong>m Licht eines Feuers erkannte, dass die «selbstleuchten<strong>de</strong><br />
Blume» nichts -an<strong>de</strong>rs als ein kleiner Agaricus war.<br />
An<strong>de</strong>re in <strong>de</strong>n Tropen vorkommen<strong>de</strong>, selbstleuchten<strong>de</strong> Pilze sind Agaricus<br />
igneus Rumph, A. Emerici Berkeley (Andaman-Insel), Plerolus nidiformis<br />
Berkeley (Australien), P. Lampas Berkeley (Australien), P. Prometheus<br />
Berkeley et Curtis (Hong-Kong), P. can<strong>de</strong>scens v. Müller et Berkeley<br />
(Australien), P~. phosphoreus Berkeley (Tasmanien), P. Gardneri<br />
Berkeley (Australien, Brasilien), P. illuminans v. Müller et Berkeley (Aus-
179<br />
tralien), Didymium sp. (Jamaica), Polyporus mycenoi<strong>de</strong>s Patonillard (Neu<br />
Calédonien). Aber auch in Europa kommen mehrere selbstleuchten<strong>de</strong> Pilze<br />
vor, z. B: Armillaria mellea Vahl, Agaricus fascicularis Hudson, A. socialis<br />
Fries (?), A. acerbus Fries (?), Collybia tuberosa Bulliard, Collybia<br />
cirrhata Shum.,'Pleurolus olearius DC, Nancoria semiorbiciäaris Bulliard,<br />
Panus stiplicus Fries, Heterobasidion annosum Brefeld, Trameies Pini<br />
Fries, Polyporus sulphureus Fries, Corticium coeruleum Schrad., C. lacleum<br />
Fries, Xylaria hypoxylon Greville, etc. In NordAmerika kommen, unter<br />
an<strong>de</strong>ren, folgen<strong>de</strong> zwei phosphoresciren<strong>de</strong> Pilze vor: Clilocybe illu<strong>de</strong>ns<br />
Schweinitz und Pleurotus facifer Berkeley et Curtis.<br />
Diesen Beispielen von phosphoresciren<strong>de</strong>n Pilzen kann ich jetzt ein<br />
neues zufügen. In <strong>de</strong>r grossartigen Sammlung von Polyporeen, welche<br />
Webmtsch auf seinen Reisen in Angola und Benguella (West Afrika)<br />
zusammengebracht hat und die jetzt in <strong>de</strong>r botanischen Abteilung <strong>de</strong>s<br />
Museu nacional in Lisboa aufbewahrt sind, fand ich einen, mit Diagnose<br />
versehenen, Polyporus, bei welchem Welwitsch bemerkt hatte : «nocte<br />
eximie phosphorescens». Die Diagnose <strong>de</strong>r neuen Art lautet:<br />
Polyporus noctilucens nov. spec.<br />
« P. lignosus, apus, ad marginem circularem truncorum <strong>de</strong>slruct. pullulans,<br />
aureo fulvus, exsiccalus flavus. Nocte eximie phosphorescens». (Welw.<br />
in sched.).<br />
Hab. in sylvis lucidis (raris) prope Condo et Candumba in Angola, Africae,<br />
übt leg. cl. Welwitsch (Iter Angol. N. 385) Mart. Ί857.<br />
Mit diesen Beispielen ist aber sicher nicht die Anzahl <strong>de</strong>r selbstleuchten<strong>de</strong>n<br />
Pilzen erschöpft ; manche wer<strong>de</strong>n noch ent<strong>de</strong>ckt wer<strong>de</strong>n. Fragen<br />
wir uns nun, ob diese merkwürdige Eigenschaft vieler Pilze irgend eine<br />
biologische Be<strong>de</strong>utung hat. Ich glaube diese Frage mit ja beantworten zu<br />
dürfen. Neuere Untersuchungen haben dargethan, dass die Sporen <strong>de</strong>r<br />
höheren Pilze oft durch Insecten verschleppt und ausgesaht-wer<strong>de</strong>n; Ich<br />
verweise auf die diesbezüglichen Arbeiten von Berlese 1<br />
und Fulton^.<br />
Durch die Arbeit von Fullon dürfte es sicher anzunehmen sein, dass die<br />
Phalloi<strong>de</strong>en Pilze sind, welche auf Insectenbesuch beson<strong>de</strong>rs angepasst<br />
sind. Einige <strong>de</strong>rselben (z. B. Dictiophora campanulata Nées, D. daemonum<br />
Fischer, D. multicolor Berkeley et Broome, Ithyphallus impudicus Fries,<br />
I. rubicundus Fischer, Mulinus bambusinus Fischer, M. borneensis Cesati,<br />
M. ? curlus Fischer, Kalchbrennera Tuckii Berkeley, K. corallocephala Kal-<br />
1<br />
Berlese, La diffusione délie spore <strong>de</strong>i funghi a mezzo <strong>de</strong>i piccoli artropodi (Bull. d.<br />
1. Soc. Venet. Trent, d. Sc. Nat. t. III, N. 2, Padova, 1884)."<br />
2<br />
Fulton,The dispersion of the spores of Fungi by the agency of Insects, with special<br />
reference to the Phalloi<strong>de</strong>i (Ann. of Botan., May, 1889, Oxford).
180<br />
ehrenner, Simblum Klotsch, Clalhrus Micheli, etc.), welche durch einen<br />
stinken<strong>de</strong>n Geruch ausgezeichnet sind, wer<strong>de</strong>n von Fliegen (z. B. Musen<br />
vomitória und M. Caeser) besucht, welche die Sporen verschleppen. An<strong>de</strong>re<br />
Phalloi<strong>de</strong>en (z. B. Anlhurus Kalchbrenner, Aseroë La Billardière, etc.)<br />
locken die Insecten durch ein lebhaft gefärbtes, augenfälliges, sogar blumenähnliches<br />
Receptaculum an. Die Uredineen locken die Insecten durch<br />
ihre goldgelben, einem zuckerhartigen Saft enthallen<strong>de</strong>n und wohlriechen<strong>de</strong>n<br />
Pycni<strong>de</strong>n an. Wir sehen also, dass viele Pilze ganz dieselben Anlockungsmittel<br />
besitzen wie die Phanerogamen (Geruch, schöne Farben,<br />
augenfällige Form und Nectar). Aber ebenso wie es Phanerogamen giebt,<br />
welche an <strong>de</strong>n <strong>de</strong>s Nachts schaffen<strong>de</strong>n Insecten durch weisse o<strong>de</strong>r nur <strong>de</strong>s<br />
Nachts duften<strong>de</strong> Blumen angepasst sind, so giebt es anch Pilze, <strong>de</strong>ren<br />
Sporen durch diese NachtInsecten verschleppt wer<strong>de</strong>n. Es sind dies gera<strong>de</strong><br />
die phosphoresciren<strong>de</strong>n Pilze, welche durch ihr Leuchten die Insecten<br />
zu sich locken. Es ist ja eine allgemeine Erfahrung, dass je<strong>de</strong>s Licht<br />
auf die NachtInsecten einen grossen Reiz ausüben. Ein Freund von mir<br />
hat einmal mit einer Laterne eine Menge von Männchen von Lampyris<br />
angelockt, die wohl glaubten ein riesiges Weibchen zu sehen: wie bekannt<br />
ist das Weibchen dieses Insects phosphorescirend. Ganz ähnlich dürften<br />
die selbstleuchten<strong>de</strong>n Pilze auf verschie<strong>de</strong>ne NachtInsecten einwirken.<br />
Dazu kommt noch, dass man constatirt hat, dass es das Hymenium, also<br />
gera<strong>de</strong> <strong>de</strong>r sporeutragen<strong>de</strong> Theil <strong>de</strong>s Pilzes ist, welches ausschliesslich o<strong>de</strong>r<br />
beson<strong>de</strong>rs stark leuchtet. Dies ist z. B. <strong>de</strong>r Fall mit Pleurotus olearius DC.<br />
und Panus slipticus Fries (Ellis, Champignons phosphorescents, pag. 189).<br />
Bei vielen Pilzen wer<strong>de</strong>n aber die Sporen durch <strong>de</strong>n Wind ausgestreut, und<br />
so kann man von entomophilen und anemophilen Pilzen sprechen ebenso<br />
gut wie entomophilen und anemophilen Phanerogamen<br />
Quito (Ecuador), d. 3 Febr. 1890.<br />
1<br />
Denjenigen, welche sich über selbstleuchten<strong>de</strong> Pilze näher informiren wollen,<br />
empfehle ich das Studium folgen<strong>de</strong>r Schriften :<br />
G. F. Atkinson, Another phosphorescent mushroom (Botan. Gaz., 1889, Ν. 1).<br />
Dultac, Un nouvel Agaric lumineux (Rev. mycol., 1882).<br />
J. B. Ellis, Champignons phosphorescentes (Rev. mycol, 1886).<br />
H. Fabre, in Compterendu <strong>de</strong> l'Acad. d. Se. t. LXI.<br />
F. Ludicig, Pilzwirkungen, Greiz, 1882.<br />
— lieber die spectroscopische Untersuchung photogener Pilze (Zeitschr. f.<br />
wissensch. Mikrosk., 1884).<br />
— Agaricus cirrhatus Pers., ein neuer phosphoresciren<strong>de</strong>r Pilz (Hedwigia,<br />
1885, Heft VI).<br />
U. Martellij Sur la phosphorence <strong>de</strong> l'Agaricus olearius DG. (Nuov. giorn. bot. Ital. XXI,<br />
N. 1; Rev. mycol., 1889).<br />
N. Patonillard, Observations sur quelques Hyménomycètes (Rev. mycol., 1882).<br />
W Phillips, La luminosité <strong>de</strong>s Champignons (Rev. mycol, 1888).
181<br />
OS MUSGOS<br />
Por toda a parle, sobre a terra formando tapetes <strong>de</strong> verdura; nas pare<strong>de</strong>s<br />
por mais velhas que sejam, na agua corrente, sobre as arvores, á<br />
sombra das florestas ou vestindo as rochas <strong>de</strong>scobertas das altas montanhas,<br />
apparecem estas pequenas plantas. Umas vezes, associadas, cobrem largos<br />
tratos <strong>de</strong> terreno; n'outros sitios a área occupada é mais restricla. Pela<br />
sua pequenez parecerão seres inúteis, se é que ha alguns <strong>de</strong> tal or<strong>de</strong>m na<br />
natureza. Trabalham porém efncazmente e alguns são mesmo úteis ao<br />
homem.<br />
Todos elles representam um papel importante — são os primeiros agentes<br />
da transformação das rochas em terra e isto conseguem-no elles conservando<br />
certo grau <strong>de</strong> humida<strong>de</strong> a superficie das rochas, <strong>de</strong>senvolvendo pequenas<br />
porções <strong>de</strong> acido carbónico, que actua sobre as substancias mineraes<br />
e que é posto em contacto com estas pelos pêllos <strong>de</strong>licados, que<br />
pouco a pouco se introduzem nas estreitas fendas que nas rochas possa<br />
haver. A essas substancias mineraes assim <strong>de</strong>saggregadas vão-se junctando<br />
as folhas mortas, restos dos mesmos musgos, concorrendo assim por vários<br />
modos para a formação da terra vegetal.<br />
Os que vivem nas aguas produzem também effeitos curiosos e <strong>de</strong> não<br />
pequena importância. Nas regiões frias, tanto nas montanhas, como nas<br />
planicies, os musgos aquáticos e com especialida<strong>de</strong> os Sphagnums formam<br />
tal massa <strong>de</strong> plantas, que accumulando-se, dá logar á formação extraordinária<br />
da lurfa, materia <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> utilida<strong>de</strong> para os povos, que habitam os<br />
paizes on<strong>de</strong> ella se forma. Estes mesmos Sphagnums, bem seccos, formam<br />
uma cama macia para os animaes. Os jardineiros procuram-n'os com cuidado<br />
para certas culturas, como a das orchi<strong>de</strong>as epiphyticas.<br />
Se o papel d'estes pequenos vegetaes é bem util na natureza, para o
182<br />
botanico tem elles especial interesse, consi<strong>de</strong>rados em relação ά estructura<br />
e modo <strong>de</strong> vida.<br />
Os musgos reproduzem-se, como a gran<strong>de</strong> maioria dos vegetaes, quer<br />
por sementes, quer por divisão. Como em todas as plantas mais rudimentares<br />
a semente é uma simples cellula. É <strong>de</strong>nominada sporo. Sob a influencia<br />
da humida<strong>de</strong>, do calor e do ár atmospherico, o sporo germinado<br />
produz uma planta extremamente simples, formada <strong>de</strong> filamentos ramosos,<br />
cellulares, contendo grânulos chlorophyllinos. Esta planta tão simples encosta-se<br />
á terra, da qual recebe humida<strong>de</strong> e em tudo se assemelha a uma<br />
alga. Este apparelho vegetativo é o prolonema. Só no fim <strong>de</strong> algum tempo<br />
começa a organização do musgo propriamente dicto. No protonema, por<br />
multiplicação cellular, formam-se pequenos corpos, em parte comparáveis<br />
aos gommos dos vegetaes superiores.e esses, <strong>de</strong>senvolvendo-se produzem<br />
um eixo pericellular do qual nascem folhas regularmente dispostas. Da<br />
base- d'esté eixo nascem pêllos <strong>de</strong>licados, que penetrando na terra, na<br />
casca das arvores, nas fendas das pedras ou adherindo simplesmente â<br />
superficie dos diversos corpos, seguram a pequena planta e po<strong>de</strong>m receber<br />
do meio ambiente alimentos para a nutrição. Funccionam como verda<strong>de</strong>iras<br />
raizes.<br />
N'estas plantas pô<strong>de</strong> pois dizer-se que ha — raizes, caule e folhas —<br />
isto é os apparelhos essenciaes d'um vegetal completo e regularmente<br />
differenciado.<br />
A estructura do apparelho radicular é extremamente simples por que<br />
todos os pêllos são formados <strong>de</strong> longas cellulas <strong>de</strong> pare<strong>de</strong>s finas. O pequeno<br />
caule é constituido por tecido cellular homogéneo : quando muito encontram-se<br />
as cellulas centraes mais longas, formando um — eixo central. As<br />
folhas são em geral <strong>de</strong> estructura muito simples. Em geral são formadas<br />
d'uma única camada <strong>de</strong> cellulas <strong>de</strong> formas bastante variadas, contendo<br />
grânulos chlorophyllinos em abundância. Em muitas plantas pô<strong>de</strong> observar-se<br />
uma espécie <strong>de</strong> nervura, simples ou dividida, percorrendo toda a folha<br />
ou parte. As formas d'estas folhas variam <strong>de</strong> espécie para espécie. O estudo<br />
da folha dos musgos é óptimo meio para conhecer as principaes partes <strong>de</strong><br />
que se compõem as cellulas vegetaes e os modos porque eilás se formam<br />
e <strong>de</strong>senvolvem. Em alguns musgos são as cellulas das folhas <strong>de</strong> organização<br />
muito singular. Os Sphagnums são próprios para essa observação.<br />
O caule ou eixo com folhas pô<strong>de</strong> ser simples ou ramoso ; pô<strong>de</strong> crescer<br />
vertical ou arrastar-se sobre a terra ou sobre outro qualquer corpo.<br />
D'esta parte vegetativa po<strong>de</strong>m <strong>de</strong>stacar-se pequenas parles, que \ão<br />
constituir uma nova planta. É a multiplicação por divisão.
183<br />
N'aquelles que crescem encostados a qualquer outro corpo, como vão<br />
produzindo pêllos radicaes nas partes que estão em contacto com o corpo<br />
sobre que vivem, pô<strong>de</strong> a parte mais velha morrer, ficando as partes novas<br />
constituindo outros tantos individuos. É a multiplicação por — innovações<br />
— que é uma forma particular da divisão.<br />
Os musgos produzem apparelhos <strong>de</strong> fecundação, e esses apparelhos,<br />
masculinos e femininos, segundo o papel que representam, po<strong>de</strong>m encontrar-se<br />
separados em individuos ,diversos (dioicos) ou junctos na mesma<br />
planta (monoicos), po<strong>de</strong>ndo ainda os órgãos masculinos e femininos estar<br />
a par (synoicos).<br />
Em geral as folhas que ficam próximas dos órgãos sexuaes tem forma e<br />
disposição caracteristica. Constituem elles a —perichese — se os dois apparelhos<br />
estão junctos; o—perigoneo — se acompanha só órgãos masculinos<br />
e—perigyneo — se involve só órgãos femininos.<br />
A forma d'esté invólucro é muito variada, bem como a disposição d'elle,<br />
que pô<strong>de</strong> ser terminal ou lateral.<br />
Os apparelhos <strong>de</strong> fecundação só apparecem quando as plantas tem attingido<br />
seu completo <strong>de</strong>senvolvimento e em algumas espécies raras vezes se<br />
formam, multiplicando-se a planta por divisão.<br />
Estes apparelhos po<strong>de</strong>m <strong>de</strong>senvolver-se quer na extremida<strong>de</strong> do eixo<br />
único da planta, ou na extremida<strong>de</strong> <strong>de</strong> pequenos ramos lateraes, ou simplesmente<br />
na axilla das folhas. O apparelho masculino é formado pelo antheridio,<br />
acompanhado <strong>de</strong> paraphyses. Aquelle é um sacco pericellular,<br />
cujas cellulas internas produzem os anthérozoï<strong>de</strong>s, ou corpos fecundantes. São<br />
elles constituidos pelo protoplasma d'essas cellulas ; tem forma d'um filamento<br />
em espiral com cilios vibrateis com os quaes executam mo'vimentos<br />
semelhantes aos <strong>de</strong> alguns animaes. As pare<strong>de</strong>s das cellulas, que produzem<br />
estes corpos, transformam-se em tempo proprio n'uma espécie <strong>de</strong> materia<br />
gelatinosa e esta absorvendo facilmente a agua, augmenta consi<strong>de</strong>ravelmente<br />
<strong>de</strong> volume, o que <strong>de</strong>termina a ruptura do antheridio e facilita a<br />
sahida dos anthérozoï<strong>de</strong>s..<br />
O apparelho feminino ó o arehegoneo, cuja forma se assemelha á d'uma<br />
garrafa arredondada e <strong>de</strong> longo gargallo. Na parte inferior, mais <strong>de</strong>senvolvida,<br />
fórma-se uma cellula central muito maior que todas as outras e o<br />
protoplasma que n'ella é contido constitue o corpo fecundavel. Esta parte do<br />
arehegoneo é <strong>de</strong>nominada — ventre—. A outra parte — o collo—- é longa<br />
e estreita tendo, uma camada <strong>de</strong> cellulas periphericas e uma serie <strong>de</strong> cellulas<br />
centraes. Estas a seu tempo soffreu uma transformação egual a que<br />
solfieram as cellulas internas do antheridio. Assim modificadas absorvem<br />
agua, augment am <strong>de</strong> volume e separam as cellulas terminaes do collo. Se<br />
um ou mais anthérozoï<strong>de</strong>s movendo-se na agua que pô<strong>de</strong> molhar estas<br />
partes dos musgos vem a encontrar a extremida<strong>de</strong> do collo, entram n'elle e
184<br />
moveiido-se na substancia gelatinosa, que o enche, vài até ao ventre aon<strong>de</strong><br />
encontra o corpo fecundavel, no qual se fun<strong>de</strong>, fecundando-o.<br />
Este, que era composto só <strong>de</strong> protoplasma, revesle-se <strong>de</strong> membrana<br />
cellulosica e dividindo-se repetidas vezes forma o ovo, que tem <strong>de</strong> produzir<br />
sementes ou sporos.<br />
O ovo <strong>de</strong>senvolve-se, germina mesmo <strong>de</strong>ntro do ventre do archegoneo,<br />
implanta-se nos tecidos do ramo e crescendo disten<strong>de</strong> a pare<strong>de</strong> do archegoneo,<br />
que por fim rasga circularmente, ficando parle a involver a base e<br />
a outra parte cobrindo a extremida<strong>de</strong> do corpo produzido pelo <strong>de</strong>senvolvimento<br />
do ovo. A primeira tem o nome <strong>de</strong> BAINHA (vagina); a segunda<br />
é a COIFA (calyptra).<br />
O ovo <strong>de</strong>senvolvendo-se forma um corpo, que <strong>de</strong>pois <strong>de</strong> completo constitue<br />
o fructo do musgo — o sporogoneo. Uma parte é longa fina — o pé<br />
do fructo (seta), a outra, que se <strong>de</strong>senvolve na extremida<strong>de</strong> d'esta é <strong>de</strong><br />
estructura assaz complicada. É a urna <strong>de</strong>ntro da qual por divisão das cellulas<br />
se formam òs sporos.<br />
A urna tem ao centro uma serie <strong>de</strong> cellulas formando uma espécie <strong>de</strong><br />
pequena columna (columella), em volta da qual ficam as cellulas productoras<br />
dos sporos. Terminada a formação d'estes <strong>de</strong>sapparecem as pare<strong>de</strong>s<br />
das cellulas que os produziram e resta então uma cavida<strong>de</strong> em volta da<br />
columella contendo os sporos. É o chamado sacco sporifero. Uma ou mais<br />
camadas cellulares revestem o todo exteriormente e n'estas dão-se modificações<br />
especiaes ten<strong>de</strong>ntes a facilitar a abertura ou <strong>de</strong>hiscencia da urna<br />
para que os sporos possam sabir e ser espalhados sobre a terra. No maior<br />
numero <strong>de</strong> musgos a parte que concorre para este efïeito esta disposta circularmente<br />
perto da extremida<strong>de</strong> da urna. Quando completa, a parte extrema<br />
separa-se, ficando a urna como troncada. A parte separada é o —<br />
operculo —. Não fica logo a urna aberta porque uma ou mais membranas<br />
a fecham, mas como n'estas nem todas as cellulas se modificam d'um modo<br />
egual, ficando umas mais grossas que as outras, o contacto do ar, mais<br />
ou menos secco, disten<strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualmente essas diversas cellulas e <strong>de</strong>termina<br />
a ruptura das membranas. É digno <strong>de</strong> notar-se na gran<strong>de</strong> maioria dos<br />
musgos a regularida<strong>de</strong> com que essas membranas fen<strong>de</strong>m. Formam lacinias<br />
(<strong>de</strong>ntes) <strong>de</strong> forma triangular dispostas nos bordos da urna com a maxima<br />
regularida<strong>de</strong> quer na forma, quer no numero. Constituem elles o—peristoma—<br />
que. pô<strong>de</strong> ser simples ou duplo. Aberta a urna, as distensões<br />
das membranas ou a posição da urna <strong>de</strong>terminam a sabida dos sporos, que<br />
os movimentos do ar transportarão a distancia e os <strong>de</strong>ssiminarão.<br />
É do fructo que se tiram os melhores caracteres para a classificação<br />
d'estas pequenas plantas. A parte vegetativa fornece caracteres auxiliares<br />
<strong>de</strong> gran<strong>de</strong> importância especialmente para a <strong>de</strong>finição das espécies.<br />
A parte fructificante constitue para muitos botanicos uma phase perfei-
185<br />
tamente distincta, quasi uma planta que vive e se <strong>de</strong>senvolve como parasita<br />
sobre a parte vegetativa. Sendo assim o musgo tem duas phases ou é<br />
formado <strong>de</strong> dois individuos — um <strong>de</strong>riva do sporo ; tem folhas com chlorophylla<br />
e por isso se nutre do ar e da terra, e produz apparelhos <strong>de</strong> fecundação—<br />
è sexuada: — o outro provém da germinação do ovo; não tem<br />
folhas nem chorophylla, não pô<strong>de</strong> elaborar alimentos e e só pô<strong>de</strong> viver á<br />
custa do primeiro, como parasita. Não produz órgãos sexuaes, mas produz<br />
corpos reproductores. Uma phase succe<strong>de</strong>-se sempre á outra.<br />
Como se vé, muito ha que observar e estudar n'estas pequenas plantas.<br />
O material é fácil <strong>de</strong> encontrar, porque em toda a parle os musgos po<strong>de</strong>m<br />
ser encontrados. O estudo da parte anatómica exige o emprego do microscópio.<br />
As formas variadas das diversas partes dos musgos e algumas<br />
extremamente notáveis darão logar a largas horas <strong>de</strong> trabalho instructivo<br />
e <strong>de</strong>licioso.<br />
As collecçôs <strong>de</strong> musgos são fáceis <strong>de</strong> formar. Pô<strong>de</strong> dizer-se que em<br />
todos os mezes do anno o bryologo po<strong>de</strong>rá fazer boas colheitas. Como os<br />
melhores caracteres são tirados do fruclo, é indispensável procurar sempre<br />
exemplares em fructificaçào. Esta, como está dicto, é em geral coberta<br />
pela coifa, que, quando o fructo está maduro, cahe facilmente. Convém<br />
colher exemplares que ainda tenham essa coifa.<br />
Os exemplares colhidos <strong>de</strong>vem ser embrulhados em papel, cada um<br />
sobre si para evitar misturas, que mais tar<strong>de</strong> dariam trabalho. A preparação<br />
pô<strong>de</strong> fazer-se quando para isso houver occasiâo, bastando hume<strong>de</strong>cer<br />
os exemplares seccos para elles retomarem a forma e quasi o viço primitivo.<br />
Conseguido isto são dispostos entre folhas <strong>de</strong> papel passento, ligeiramente<br />
comprimidos. Em pouco tempo ficam no estado <strong>de</strong> serem guardados.<br />
No herbario po<strong>de</strong>m os exemplares ser collados ou presos por pequenas<br />
tiras <strong>de</strong> papel gommado ou antes postos <strong>de</strong>ntro d'uma pequena porção <strong>de</strong><br />
papel convenientemente dobrado, para que os exemplares fiquem seguros.<br />
J. H.
186<br />
Catalogo dos musgos encontrados em Portugal<br />
0 único catalogo geral dos musgos encontrados em Portugal é dado por<br />
Brotero no segundo volume da Flora lusilanica publicada em 1804.<br />
A enumeração d'estas plantas na obra citada está bem longe <strong>de</strong> representar<br />
as espécies hoje conhecidas, pois que exploradores nacionaes e estrangeiros<br />
tem feito trabalhos ten<strong>de</strong>ntes a tornar conhecidas as espécies,<br />
que vivem em diversas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Portugal.<br />
Brotero cita na Flora apenas 60 espécies.<br />
O dr. Welwitsch durante as herborisações feitas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1842 até 1850,<br />
quer por conta propria, quer por <strong>de</strong>terminação da Aca<strong>de</strong>mia Real das<br />
Sciencias <strong>de</strong> Lisboa, não <strong>de</strong>scurou este ramo do reino vegetal. No pequeno<br />
folheto — An enumeration of lhe Musci and Hepaticae collected in Portugal,<br />
'1842-50. By dr. F. Welwitsch with brief notes and observations by W.<br />
Mitten, A. L. S. são enumeradas 76 espécies. Além d'estas mais algumas<br />
são citadas na Synopsis muscorum <strong>de</strong> Schimper.<br />
A exploração botanica feita pelo con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Solms no Algarve foi proficua<br />
em relação a estas plantas. No — Tentamen Bryo-geographiae Algarviae<br />
regni lusilani provinciae — publicado em 1868, o numero <strong>de</strong> espécies<br />
mencionadas attinge o numero <strong>de</strong> 106, sendo 4 consi<strong>de</strong>radas como espécies<br />
novas e duas como novas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> espécies já <strong>de</strong>scriptas.<br />
Se o catalogo organisado pelo con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Solms é digno <strong>de</strong> menção, não<br />
o merece menos o estudo bryo-geographico, que o prece<strong>de</strong>.<br />
Na mesma época (1867-1868) publicou o professor D. Miguel Colmeiro<br />
a — Enumeracion <strong>de</strong> les cryptogamas <strong>de</strong> Espana y Portugal, na qual menciona<br />
73 espécies <strong>de</strong> musgos em Portugal, comprehen<strong>de</strong>ndo os que foram<br />
mencionados por Brotero, por Van<strong>de</strong>lli e pelo dr. Baptista e alguns em<br />
duvida.<br />
O sr. Estácio da Veiga, a quem o estudo da Historia natural tem merecido<br />
especial attenção, publicou também em 1870 no Jornal <strong>de</strong> sciencias<br />
mathematicas, physicas e naturaes, tomo II, um catalogo <strong>de</strong> plantas do Algarve,<br />
entre as quaes enumerou 42 espécies <strong>de</strong> musgos.<br />
Na Synopsis Muscorum europaeorum <strong>de</strong> Schimper encontram-se indic<br />
adas como existindo em Portugal 32 espécies.<br />
Em 1878 o sr. E. Levier, visitando Portugal em companhia do gran<strong>de</strong>
187<br />
botanico suisso Ε. Boissier e do sr. L. Leresche, colheu alguns musgos<br />
(30 esp.) na serra da. Estrella, que mencionou na narração <strong>de</strong> viagem —<br />
Deux excursions bol. dans le nord <strong>de</strong> l'Espagne el Portugal en 1878 et<br />
1889, par L. Leresche et E. Levier, 1880.<br />
As herborisações por mim feitas e pelos empregados do Jardim botanico,<br />
com especialida<strong>de</strong> pelo sr. A. Molieiy <strong>de</strong>ramme elementos para publicar<br />
catálogos locaes <strong>de</strong> musgos; sendo o primeiro o que se encontra na publicação<br />
da Socieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> geographia <strong>de</strong> Lisboa — Expedição scienlißca ά<br />
serra da Estrella — Secção <strong>de</strong> <strong>Botânica</strong> — publicada em 1883. N'elle enumerei<br />
59 espécies. A outra publicação encontra-se no vol. III d'esté Boletim<br />
sob o titulo — A vegetação da serra do Gerez. Ahi mencionei 57<br />
espécies.<br />
No herbario da Universida<strong>de</strong> existem hoje elementos para a confecção<br />
d'um catalogo geral, não completo <strong>de</strong> certo, mas representando uma<br />
gran<strong>de</strong> parle da vegetação bryologica do paiz. A publicação d'elle pô<strong>de</strong><br />
ter utilida<strong>de</strong> e por isso a faço.<br />
Todos os musgos, que existem no herbario, com excepção d'um pequeno<br />
numero <strong>de</strong> espécies colhidas por Welwitsch, são <strong>de</strong>vidos aos trabalhos <strong>de</strong><br />
exploraçôas botanicas feitas pelos empregados do Jardim botanico ou <strong>de</strong>vidos<br />
ά generosida<strong>de</strong> do sr. Ε. da Veiga e do sr. I. Newton, do Porto, a<br />
quem o estudo da flora cryptogamica tanto agrada. Ë um colleccionador<br />
enthùsiasta, que tem explorado com todo o cuidado as visinhanças do<br />
Porto e muitos pontos do norte <strong>de</strong> Portugal. As suas collecções <strong>de</strong>lcrminadas<br />
por homens <strong>de</strong> sciencia segura tem servido <strong>de</strong> base a publicações<br />
importantes, que tem vindo a lume no Boletim da Socieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> geographia<br />
<strong>de</strong> Lisboa.<br />
O sr. Newton tem sido d'uma generosida<strong>de</strong> verda<strong>de</strong>iramente extraordinária<br />
em beneficio do herbario <strong>de</strong> Coimbra.<br />
Os musgos do herbario <strong>de</strong> Coimbra foram <strong>de</strong>terminados pelos srs. Schimper<br />
e Lindberg. Ultimamente o sr. V. Brotherus, <strong>de</strong> Helsingfors, prestoume<br />
um gran<strong>de</strong> serviço, revendo toda a collecção e corrigindo qualquer erro,<br />
que por ventura existisse. Foi um serviço que mal posso agra<strong>de</strong>cer <strong>de</strong>vidamente.<br />
No catalogo, que se segue, inclui não só as espécies que existem no<br />
herbario da Universida<strong>de</strong>, como todas as espécies, que são enumeradas<br />
nas différentes publicações mencionadas 1<br />
.<br />
J. Henriques.<br />
1<br />
As espécies que se não acham representadas no herbario por exemplares portuguezes<br />
vão marcadas com o signal #.
1. S. muticum Schimper.<br />
188<br />
Brylnae 1<br />
v ACROCARPAE<br />
Ordo I. — CLEISTOCARPAE<br />
Tribus.—Pottioi<strong>de</strong>ae<br />
Fam. —Phasceae<br />
Sphaerangium Schimper<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms); na estrada p. <strong>de</strong> Arietas (Wel<br />
Phascum L.<br />
2. P. cuspidatum Schreber.<br />
Nos terrenos calcareos do Lumiar (Welw. n.° 3B).<br />
3. P. bryoi<strong>de</strong>s Dickson.<br />
Mafra (E. da Veiga).<br />
* 4. P. nitidum Brid. et Sch.<br />
1<br />
> Fam. — Pleuri<strong>de</strong>ae<br />
Pleuridium Brid.<br />
Serra d'Arrábida (Welw. n.° 33).<br />
Schimper—Synopsis Muscorum europaeorum, 1876.
189<br />
5. P. subulatum Brid. et Sch.— Brot. II, p. 418, 1.<br />
Quinta do Noval (Douro), Serra do Pilar (F. Newton), Aveiro,<br />
Coimbra nos logores húmidos (Brot , J. Henriq.), Mafra (Ε. da<br />
Veiga), Cintra (Welw. n. os<br />
34, 37, 45, 65), Algarve (C. <strong>de</strong><br />
Solms).<br />
6. P. alternifolium Sch.<br />
Serra do Pilar (J. Newton).<br />
* 7. S. crispum Sch.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms). .<br />
Ordo II. — STEGOCARPAE<br />
Tribus. — Weisiaceae<br />
Fani. — Weisieae<br />
Systegium Sch.<br />
Hymenostomum<br />
8. II. microstomum R. Brown.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />
9. Η. tortile Br. et Sch.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms); Porto (J. Newton).<br />
Gymnostemum<br />
10 G. calcareum Nees et Hown.<br />
var. — brevifolium.<br />
S. ChristovSo <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>, Ramal<strong>de</strong>, Santa Cruz do Bispo p. Porto<br />
(J. Newton), Coimbra (J. Henriq.) ; sobre a terra em Cintra<br />
(Welw. n.° 30); no Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga),<br />
var. — nos calcareos da Serra <strong>de</strong> Monsanto, Serra da Arrábida<br />
(Welw. n.° 85).<br />
11. G. rupestre Schwaegr.<br />
Mafra (Ε. da Veiga).
12. G. curvirostrum Hedw.<br />
Algarve (E. da Veiga).<br />
Í90<br />
Eucladium Br. et Sch.<br />
13. E. verticillatum Br. et Sch.<br />
Mafra (E. da Veiga), serra d'Amoreira (Welw. n.° 18).<br />
Weisia Hedw.<br />
14. W. Wimmeriana Sch.<br />
Coimbra (J. Henriq.).<br />
15. W. viridula Brid. ; Brot. Π, p. 410, 12.<br />
Felgueiras (J. Henriq.), Porto (J. Newton), Aveiro, Coimbra (J.<br />
Henriq.), serra da Estrella (Levier), Algarve C. <strong>de</strong> Solms, E.<br />
da Veiga).<br />
16. W. Welwitschii Sch.<br />
Cintra junto á queda d'agua (Welw.).<br />
Dicranoweisia Lindl.<br />
17. D. cirrhata Br. et Sch.; Brot. II, p. 408, 3.<br />
Porto, Ovar (J. Newton); Alemtejo (Brot.).<br />
18. D. Bruntoni (Smith).<br />
Serra do Gerez (Welw. n.° 54) ; Santa Cruz do Bispo, Vallongo<br />
(J. Newton).<br />
19. D. robusta Venturi in Rev. bryol. 9.<br />
S. Christovão <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>, Vallongo, Penafiel (J. Newton).<br />
20. R. fugax Hedw.<br />
Porto (J. Newton).<br />
Rhabdoweisia Sch.
191<br />
21. C. gracilescens (W. et Mohr.).<br />
Farn. — Diacraneae<br />
Cynodontium Sch.<br />
Gerez (J. Henriq.); Mafra (Ε. da Veiga).<br />
22. C. polycarpum Sch.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />
23. D. pellucidum (L.).<br />
Mafra (E. da Veiga).<br />
Dichodontium Schirap.<br />
Dicranella Schimp.<br />
24. D. varia (Hedw.); Brot. II, p. 406, 5.<br />
Porto (J. Newton); visinhanças <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.); Guimarães,<br />
Lumiar (Welw. n.° 13, 22).<br />
25. D. heteromalla Sch.<br />
var. — Castanetorum C. <strong>de</strong> Solms.<br />
Porto (J. Newton); Foya, no Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
Dicranum Hedw.<br />
*26. D. Starkii Web. et Mohr.<br />
Serra da Estrella (Levier).<br />
*27. D. falcatum Hedw.<br />
Serra da Estrella (Levier).<br />
28. D. Blytii Sch.<br />
Serra da Estrella (J. Henriq.).<br />
29. D. fuscescens Turn.<br />
Serra do Pilar, Porto (J. Newton).
192<br />
30. D. scoparium Hedw —Brot. II, p. 405, 3.<br />
Gerez (Welw., J. Henriq.); Porto, Santa Cruz do Bispo (J. Newt.),<br />
Bussaco (J. Henriq., Moller); visinhanças <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.,<br />
M. Ferreira); serra da Estrella (Welw.)', serras <strong>de</strong> Montejunto<br />
e Cintra (Welw.), Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />
31. D. majus Turn.<br />
Mafra (E. da Veiga).<br />
Campilopus Brid.<br />
32. C fragilis (Biche.).<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms); Villar do Paraizo p. Villa <strong>de</strong> Gaya (J. Newt.).<br />
»33. C. longipilus Brid.<br />
Arrentella e Pera, nos pinhaes (Welw. n.° 42, b); Algarve (E. da<br />
Veiga).<br />
34. C. polytrichoi<strong>de</strong>s De Not.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga), Cintra (Welw. n.° 42, 6);<br />
Vallongo, Porto (J. Newt.).<br />
*35. C. brevipilus Br. et Sch.<br />
Algarve (E. da Veiga).<br />
Tribu. — Leucobryacéae<br />
Fam. — Leucobryeae<br />
Leucobryum Hampe<br />
36. L. glaucum (L.). — Brot. II, p. 406, 4.<br />
Porto (J. Newton); Bussaco (J. Henriq.).<br />
Tribu. — Fissi<strong>de</strong>ntaceae<br />
Fam. — Fissi<strong>de</strong>nteae<br />
Fissi<strong>de</strong>ns Hedw.<br />
37. F. bryoi<strong>de</strong>s Hedw.; Brot. II, p. 413, 2.<br />
Fonte da Moura, Fânzeres p. Porto (J. Newton); Coimbra (J.
193<br />
Henriq.); serra da Estrella (J. Henriq.); Cintra (Welw.), Algarve<br />
(C. <strong>de</strong> Solms, E. da Veiga).<br />
*38. F. exilis Hedw.<br />
Porto (J. Newton).<br />
39. F. incurvus Schwaegr.<br />
Coimbra (Molier); Lumiar (Welw. n.° 40); Areinho, Paranhos, nas<br />
visinhanças do Porto (J. Newton).<br />
*40. F. crassipes Willson.<br />
Visinhanças do Porto (J. Newton).<br />
41. F. rivularis Sch.<br />
Visinhanças do Porto (J. Newton).<br />
*42. F. algarvicus C. <strong>de</strong> Solms.<br />
Algarve, p. <strong>de</strong> Sylves (C. <strong>de</strong> Solms); visinhança do Porto (J. Newton).<br />
43. F. serrulatus Brid.<br />
Gerez, Cabeceiras <strong>de</strong> Basto (J. Henriq.) ; Valladares, Vallongo (J.<br />
Newton) ; Aveiro,, visinhança <strong>de</strong> Coimbra, em Valle <strong>de</strong> Cannas<br />
e na Zombaria (J. Henriq.); Cintra (Welw. n.° 27); Algarve e<br />
Monchique (C <strong>de</strong> Solms).<br />
44. F. dicipiens <strong>de</strong> Not.<br />
Gerez ; Bussaco ; visinhança <strong>de</strong> Coimbra, em valle <strong>de</strong> Cannas,<br />
Zombaria- (J. Henriq.) e S. Paulo <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s (M. Fer.).<br />
45. F. taxifolius Hedw.; Brot.-H, p. 413, 1.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, E. da Veiga).<br />
46. F. Welwitschii Sch.<br />
Gerez (\A elw. 1818, J. Henriq); Fânzeres, Bio Tinto, S. Cruz<br />
do Bispo nas visinhanças do Porto (J. Newton).<br />
O sr. A. Bottini (Ricerche briologiche nell'isola d'Elba. Pisa, 1886)<br />
consi<strong>de</strong>ra esta espécie como simples forma da var. polyphyllus do<br />
F. serrulatus.<br />
47. F. firmus Lindb. sp. nov.<br />
Valle <strong>de</strong> Cannas (J. Henriq. 1880).<br />
Conomitrium Montagne<br />
48. C. Julianum Mont.<br />
Coimbra p. do porto dos Bentos (M. Ferreira) ; Collares, Cintra<br />
nas fontes da Sabuga e da Pipa (Welw.).<br />
13 vu
*49. C. strictum C. Solms.<br />
194<br />
Tribu. — Seligeriaceae<br />
Fam. — Brachydonteae<br />
Campylosteleum Br. et Sch.<br />
Nas rochas graniticas junto á villa <strong>de</strong> Monchique (C. <strong>de</strong> Solms)i<br />
Tribu. — Oeratodontaceae<br />
Fam. — Geratodonteäe<br />
Ceratodon Brid.<br />
50. C. purpureus Brid. ; Brot. II, p. 405, 2.<br />
Gerez, serra da Estrella (J. Henriq.); Coimbra (J. Newton); Lisboa<br />
(Brot.); Porto, Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton).<br />
31. C. corsicus Sch.<br />
Porto (J. Newton); Guarda (J. Newton); Algarve na serra da Picota<br />
(C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />
52. C. chloropus Brid.<br />
Serra <strong>de</strong> Montemor, Calhariz (Welw. n.° 44, 88).<br />
Fam. — Leptotricheae<br />
Leptotrichum Hampe<br />
53v L. homomallum Sch.<br />
Serra da Estrella (Levier, J. Henriq.).<br />
54. L. subulatum Bruch.<br />
Porto, Santa Cruz do Bispo, Villar do Puraizo (J. Newton); arred.<br />
<strong>de</strong> Coimbra na Zombaria (J. Henriq.); serra <strong>de</strong> S. Luiz (Welw.<br />
n.° 94); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Moller).
19o<br />
Tribu. — Pottiaceae<br />
' Fam. — Pottieae<br />
Pottia Ehr.<br />
55. P. minutula Br. et Schimp.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms); Lumiar (Welw. n.° 31).<br />
56. P. truncata Br. et Schimp.; Brot. II, p. 410, 9.<br />
Porto (J. Newton); Coimbra, Aveiro (J. Henriq.); Lumiar (Welw.<br />
n.° 73, p. 15, 32.<br />
*57. Wilsoni Br. et Sch.?<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
58. P. cuneifolia C. <strong>de</strong> Solms.<br />
Porto nos jardins do Palacio <strong>de</strong> Crystal, Lor<strong>de</strong>llo (J. Newton);<br />
Algarve p. <strong>de</strong> Tavira (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
59. P. Starkeana C. Müller.<br />
Coimbra na cerca <strong>de</strong> S. Bento (J. Henriq.); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
*60. D. luridus Hornsch.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
Didymodon Hedw.<br />
Trichostomum Sm. ex p.<br />
61. T. tophaceum Brid.<br />
Coimbra na cerca <strong>de</strong> S. Bento (J. Henriq.).<br />
62. T. mutabile Br. et Sch.<br />
Serras <strong>de</strong> Cintra e Montejunto (Welw. n. 03<br />
14, 48).<br />
63. T. crispulum Bruch.<br />
Zombaria, p. <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.); Porto (J. Newton).<br />
64. T. flavo-virens Bruch.<br />
Porto (J. Newton); junto ao mar na Extremadura (Welw. n.° 2),
196<br />
65. T. Bárbula Schwaegr.<br />
Serra <strong>de</strong> Cintra (Welw. n.° 9); Algarve (E. da Veiga).<br />
*66. T. flexipes Br. et Sch.<br />
Serra da Picota no Algarve (C. <strong>de</strong> Solms e E. da Veiga).<br />
Bárbula Hedw.<br />
67. B. ambigua Br. et Sch.<br />
Visinhanças do Porto (J. Newton); Coimbra, estrada <strong>de</strong> Cellas<br />
nos muros (Moller) ; Queluz, Povoa, Mafra (Welw.) ; Algarve<br />
(C. <strong>de</strong> Solms).<br />
68. Β. aloi<strong>de</strong>s Br. et Sch.<br />
Paranhos p. do Porto (J. Newton); Coimbra na cerca <strong>de</strong> S. Bento<br />
e*p. <strong>de</strong> Cellas (J. Henriq.) ; Bio <strong>de</strong> Mouro na Extremadura<br />
(Welw. n.° 70).<br />
69. B. membranifolia Schultz.<br />
Coimbra na estrada <strong>de</strong> Cellas (Moller).<br />
70. Β. atro\irens Sch.<br />
Porto (J. Newton); Valle <strong>de</strong> Cannas p. <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.).<br />
71. B. cuneifolia Brid.<br />
Pinhão, no Douro, Porto (J. Newton); Coimbra no Penedo da<br />
Sauda<strong>de</strong> e na estrada <strong>de</strong> Cellas (Moller); Cintra, entre Seixal<br />
e Arrentalla (Welw. n.° 72); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da<br />
Veiga).<br />
72. Β. marginata Br. et Sch.<br />
Porto em S. Christovâo <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong> (J. Newton); Lisboa na<br />
Tapada d'Ajuda (Moller); Cabeço <strong>de</strong> Montachique, Alcácer do<br />
Sal (Welw. n.° 3); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
*73. B. Solmsii Sch.<br />
Sobre as rochas p. <strong>de</strong> S. Bartholomeu <strong>de</strong> Messines no Algarve<br />
(C. <strong>de</strong> Solms). '<br />
*74. B. canescens Br. et Sch.<br />
Porto (J. Newton); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
75. Β. muralis Hedw.; Brot. H, p. 409, 7.<br />
Porto, Serra do Pilar (J. Newton); Aveiro (J. Henriq.}; Coimbra<br />
(Moller); Lisboa (Moller); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />
76. B. unguiculata Hedw.<br />
Porto (J. Newton); Coimbra (J. Henriq.); Lisboa nas rochas calcareas<br />
(Welw. n.° 90).
197<br />
77. B. fallax Hedw.<br />
Massarellos p. do Porto (J. Newt.) ; Mafra (Wellw. n.° 28) ; Algarve<br />
(C. <strong>de</strong> Solms).<br />
78. B. rigidula Sch.<br />
Cellas p. <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.); serra <strong>de</strong> Monchique (Moller).<br />
79. B. cylindrica Sch.<br />
Porto (J. Newt.); Coimbra em Santo Antonio dos Olivaes (Moller).<br />
80. B. gracilis Schwaegr.<br />
Coimbra na estrada <strong>de</strong> Cellas (Moller).<br />
*81. B. revoluta Schwaegr.<br />
Paranhos p. do Porto (J. Newton).<br />
*82. Β. convuluta Hedw.<br />
Campo Gran<strong>de</strong> p. <strong>de</strong> Lisboa (Welw. n.° 47);. Porto (J. Newton);<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
83. B. squarrosa Brid.<br />
Repouso, Monte Real p. do Porto (J. Newton); Mafra (Ε. da<br />
Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
84. B. subulata Brid.; Brot. II, p. 409, 8.<br />
Coimbra (Brot.. J. Newton).<br />
*85. Β. Brebissonii Brid.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
86. B. laevipila Brid.<br />
Porto (J. Newton); Coimbra (Moller); Tapada d'Ajuda nas oliveiras<br />
(Welw., Moller); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />
87. Β. ruralis Hedw.; Brot, II, p. 411, 16.<br />
Foz do Douro p. Porto (J. Newton); serra da Estrella (J. Henriq.);<br />
Coimbra (Brot.).<br />
88. Β. intermedia Sch.<br />
Porto (J. Newton).<br />
*89. B. Muelleri Br. et Sch.<br />
Pinhao, Porto (J. Newton).<br />
Tribu. — Grimmiaceae<br />
Fam. — Cinclidoteae<br />
Cinclidotus Pal. Beauv.<br />
90. C. fontinaloi<strong>de</strong>s P. Beauv.; Brot. II, p. 417, 2.<br />
S. Cruz do Bispo, Avintes, Rio Sousa p. Porto, Penafiel, Gerez<br />
(J. Newton); serra dè Montejunto (Welw.).
198<br />
Fam. — Griminit ac<br />
Grimmia Ehrli.<br />
91. G. orbicularis Br. et Sch.<br />
Coimbra, na estrada <strong>de</strong> Cellas, nos muros (Moller).<br />
92. G. pulvinata Smith.<br />
Porto (J. Newton); serra <strong>de</strong> Monsanto (J. Daveau); Mafra (E. da<br />
Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, E. da Veiga).<br />
93. G. Schuitzii (Wilson).<br />
Pinhão (Douro); Gerez, Vallongo, serra do Pilar, serra da Estrella<br />
(Levier); serra <strong>de</strong> Cintra (Welw. n.° 49).<br />
*94. G. funalis Sch.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
95. Gr. trichophylla Grev.<br />
var. ß. meridionalis : Villar do Paraizo, Monte Pedral p. do Porto<br />
(J. Newton); serra da Estrella (Levier, Ε. da Veiga),<br />
var. γ. lusitanica : Nas rochas graniticas da serra <strong>de</strong> Foya (C. <strong>de</strong><br />
Solms).<br />
*96. G. fragilis Sch.<br />
Serra da Estrella sobre as rochas graniticas (Welwitsch, Levier).<br />
*97. G. elatior Br. et Sch.<br />
Pinhão, Douro (J. Newton).<br />
98. G. Hartmani Sch.<br />
Matta <strong>de</strong> Valle <strong>de</strong> Cannas p. <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.).<br />
*99. G. ovata (Web. et Mohr.<br />
Vallongo, Repouso p. do Porto (J. Newton).<br />
100. G. leucophaea Mont.<br />
Porto (J. Newton); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms); serra da Estrella (J.<br />
Henriq.).<br />
* 101. G. commutata Hiibener.<br />
Serra da Estrella (Levier).<br />
Racomitrium Brid. p. p.<br />
102. R. patens Sch.<br />
Serra da Estrella (Levier, J. Henriq.).
199<br />
103. R. aciculare Brid.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Rio Ferreira, era Vallongo, Santa<br />
Cruz do Bispo p. do Porto (J. Newton); serra da Estrella (J.<br />
Henriq.).<br />
*104. R. protensum Br. et Sch.<br />
Serra da Estrella (Levier); Santa Cruz do Bispo (J. Newton).<br />
105. R. Su<strong>de</strong>ticum Br. et Sch.<br />
Logar incerto (E. da Veiga).<br />
106. R. heterostichum Brid.; Brot. II, ρ· 409, 6.<br />
Gerez (Brot.); Porto em Villar do Paraizo, S. Christovão <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>,<br />
Monte Pedral, Vallongo, Guarda (J. Newton); serra<br />
da Estrella (C. <strong>de</strong> Solms e E. da Veiga).<br />
107. R. fasciculare Brid.<br />
(E. da Veiga).<br />
108. R. lanuginosum Brid.; Brot. II, p. 409, 5.<br />
Gerez (Brot., Link); serra da Estrella (Levier, J. Henriq.).<br />
109. R. canescens Brid.; Brot. II, p. 409, 4.<br />
var. γ. ericoi<strong>de</strong>s.<br />
Gerez (Brot., Link); Porto, Vallongo, Paranhos (J. Newton);<br />
serra" da Estrella (Levier).<br />
Fam. — Hedwigieae<br />
Hedwigia Ehr.<br />
110. H. ciliata Ehrh.; Brot. II, p. 410, 16.<br />
Serra do Gerez (Brot.. Link, J. Henriq.); Penafiel, Vallongo,<br />
Porto (J. Newton); Coimbra em Valle <strong>de</strong> Cannas (J. Henriq.);<br />
serra da Estrella (Levier); Mafra (E. da Veiga); Cintra<br />
(Welwitsch n.° 77) ; Algarve em Monchique (C. <strong>de</strong> Solms e<br />
E. da Veiga).<br />
111. P. polyphyllum Br. et Sch.<br />
Fam. — Ptychomitrieae<br />
Ptychomitrium Br. et Sch.<br />
Penafiel, Vallongo (J. Newton in Boo. Brot. n.° 152).
200<br />
Fam. 4-. Zygòdouteae<br />
Zygodon Hook, et Tayl.<br />
112. Z. viridissimus Brid.<br />
Coimbra na Zombaria (J. Henriq.); Mafra (E. da Veiga); Cintra<br />
(Welw. n.° 12); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
Fam. — Orthotricheae<br />
Ullota Mohr.<br />
113. U. crispa Brid.; Brot. II, p. 411, 14.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />
114. U. crispula Brid.<br />
Algarve? (F. da Veiga).<br />
115. U. Hutchinsiae Sch.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq., Welw. n.° 56).<br />
Orthotrichum Hedw.<br />
116. O. anomalum Kedw.<br />
Serra <strong>de</strong> Montejunto (Welw. n.° 602).<br />
117. O. pumilum. Swartz.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
118. O. affine Schrad.<br />
Serra da Estrella (Newton); S. Chrislovào <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>, Penafiel<br />
(J. Newton).<br />
119. O. tenellum Brid.<br />
Porto em Quebrantòes e Massarellos (J. Newton); Coimbra (J.<br />
Henriq.); Lumiar (Welw. n.° 5).<br />
120. O. diaphanum Schrad.<br />
Porto ÍJ. Newton); Coimbra (J. Henriq.); Algarve (E. da Veiga,<br />
C. <strong>de</strong> Solms).
201<br />
*121. O. Lyeliii Hook, et Tay].<br />
Gerez, Penafiel, Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton); serra da Estrella<br />
(J. Newton); serra <strong>de</strong> Montejunto (Welw. n. 60 b).<br />
Tribu. — Physcomitriaceae<br />
Fam. —Physcomitreae<br />
Physcomitrium Brid.<br />
122. P. pyriforme Brid.; Brot. It, ρ, 410, 10.<br />
Serra do Pilar p. do Porto (J. Newton).<br />
Entosthodon Schwaegr. p. p.<br />
123. E. ericetorum Sch.<br />
Vallongo, Serra do Pilar p. do Porto (J. Newton); Coimbra (J.<br />
Henriq., Moller); Arrábida; Cintra (Welw. n.° 29).<br />
124. Ε. Templetoni Schwaegr.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Paranhos, Serra do Pilar, Valle do<br />
Pereiro p. do Porto (J. Newton); Valle <strong>de</strong> Cannas p. <strong>de</strong><br />
Coimbra (J. Henriq.); Mafra (Ε. da Veiga); Cintra (Welw.<br />
n.° 68); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
Funaria Schreb.<br />
125. F. fascicularis Sch.<br />
Porto (J. Newton) ; Coimbra em Santo Antonio dos Olivaes<br />
(Moller).<br />
*126. F. curviseta Lindb.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
127. F. calcarea Wahlenb.<br />
Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton); Coimbra (Moller); Mafra (E.<br />
da Veiga); Lisboa no jardim d'Ajuda, Ameixoeira, Alcácer do<br />
Sal (Welw. n. os<br />
63, 105, 107); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da<br />
Veiga).<br />
128. F. hygrometrica Hedw.; Brot. II, p. 405, 1.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton);<br />
• , . · ( ( » .»IBUOTECA. *JJ
202<br />
Coimbra (J. Henriq,, Moller), Bussaco (F. Loureiro); Cintra,<br />
Palmella (Welw. n.° 8) ; Pinhal <strong>de</strong> vaile do Zebro (Moller) ;<br />
(Moller); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga), na serra <strong>de</strong><br />
Monchique (Moller).<br />
* 129. L. pyriforme Sch.<br />
Porto (J. Newton).<br />
Tribu. — Bryaceae<br />
Fam. — Bryeae<br />
Leptobryum Sch.<br />
Webera Hedw.<br />
* 130. W. polymorphe Sch.<br />
Serra da Estrella (Levier).<br />
131. W. elongata Schwaegr,<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Fânzeres p. do Porto (J. Newton).<br />
*132. W. longiçolla Hedw.<br />
Serra da Estrella (Levier),<br />
*133. W. nutans Hedw.<br />
Serra da Estrella (Levier).<br />
*13ί·. W. cruda Schpr.<br />
Serra da Estrella (Levier).<br />
*135. W. Tozeri Sch.<br />
Porto (J. Newton); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
Bryum Dillen.<br />
136. Β. torquescens Br. et Sch.<br />
Serra do Pilar (J. Newton); Bussaco (J. Henriq. e Moller); Coimbra<br />
(J. Henriq. e Moller); Mafra (E. da Veiga); serra <strong>de</strong> Monsanto<br />
(Welw. n.° 79); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).
203<br />
* var. brevifolium Lindb.<br />
Synoiciim, foliis ellipticooblongis, eonoa\is, obtusiusculis, margine<br />
3<br />
/i" 2<br />
/3 reflexa, ad apicem serrulalá, limbata, narsa longiuscule<br />
excurrenle, remotissime serrulata, thecn qucque breviore.<br />
S. Christovao <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>, maio <strong>de</strong> 1879 (J. Newton).<br />
137. B. murale Wils.<br />
S. Christovao <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>, p. <strong>de</strong> Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton<br />
in Soc. Brot. n.° 13).<br />
138. B. atropurpureum Br. et Sch.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); serra do Pilar p. do Porto (J.<br />
Newton); Coimbra (Moller); Torres Vedras, Arrábida, Ajuda<br />
(Welw. n. 08<br />
1, 16, 78); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />
139. Β. alpinum L. β. méridionale Sch.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Porto (J. Newton); serra da Estrella<br />
(Welw., Levier, J. Henriq., Moller); Mafra (E. da<br />
Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, E. da Veiga, Moller).<br />
140. Β. argenteum L.; Brot. II, p. 412, 18.<br />
Felgueiras (J. Henriq.); Serra do Pilar (J. Newton); Coimbra (J.<br />
Henriq.); Mafra (E. da Veiga); Alhandra (Welw. n.° 21);<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
141. Β. capillare L.; Brot. II, ρ 406, 8.<br />
Paranhos p. do Porto (J. Newton); Coimbra (J. Henriq.); serra<br />
da Estrella (Levier); Arrentella (Welw. n. 03<br />
52 e 76); Algarve<br />
(C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />
142. B. canariense Brid.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms); na serra <strong>de</strong> Monchique (Moller).<br />
143. Β. Donianum Greville.<br />
Porto, na serra do Pilar (J. Newton); Coimbra (J. Henriq. e<br />
Moller); Mafra (E. da Veiga); Algarve na serra <strong>de</strong> Monchique<br />
(C. <strong>de</strong> Solms e Moller).<br />
144. Β. juliforme Sch.<br />
Porto (J. Newton); serra da Estrella (Levier); Algarve (C. <strong>de</strong><br />
Solms).<br />
*145. B. pseudotriquetrum Schwaegr.<br />
Vallongo (J. Newton); Algarve (E. da Veiga).
204<br />
Mnium L.<br />
146. M. affine Schwegr.<br />
Porto (J. Newton); Valle <strong>de</strong> Cannas p. <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.);<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
147. M. undulatum Hedw.; Brot. II, p. 407, 10.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Avintes, Aguiar <strong>de</strong> Sousa (J.<br />
Newton); Aveiro (J. Henriq.); Coimbra em S. Paulo <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s<br />
(M. Ferreira).<br />
148. M. rostratum Schwaegr.<br />
Serra do Pilar (J. Newton).<br />
149. M. hornum L.<br />
Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton, Soc. Brot. n.° 15).<br />
150. M. serratum Schrad.<br />
Porto (J. Newton).<br />
151. M. punctatum Hedw.; Brot. II, p. 407, 12.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Beira e norte <strong>de</strong> Portugal (Brot.).<br />
152. M. Seligeri Jur.<br />
Porto (J. Newton); Coimbra em Valle <strong>de</strong> Cannas (J. Henriq.).<br />
Fam. — Aulocomnieae<br />
Aulocomnium Schwaegr.<br />
153. A. androgynum Schwaegr.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />
154. A. palustre Schwaegr.<br />
Porto (J. Newton); serra da Estrella (Levier, J. Henriq.).<br />
Fam. — Bartramieae<br />
Bartramia Hedw.<br />
155. B. stricta Brid.<br />
Pinhão (Douro); serra do Pilar (J. Newton); Coimbra, no Penedo
205<br />
da Sauda<strong>de</strong>, Valle <strong>de</strong> Cannas, na Zombaria (J. Henriq., Moller);<br />
Mafra (Ε. da Veiga); Lumiar e Larangeiras (Welw. n.° 91);<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε da Veiga).<br />
*15ö. Β. ithyphylla Brid.<br />
Serra da Estrella (Levier); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />
157. Β. pomiformis Hedw.; Brot. Il, p. 408, 1.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Porto, na serra do Pilar e no<br />
Areinho (J. Newton); Aveiro, serra da Estrella (J. Henriq.);<br />
Mafra (E. da Veiga); Al<strong>de</strong>ia dos Irmãos na Extremadura,<br />
serra da Peninha (Welw. n.° 20); Algarve (E. da Veiga).<br />
Phiionotis Brid.<br />
158. P. rigida Brid.<br />
Porto nos Guindães, Villar <strong>de</strong> Paraizo (J. Newton); Bussaco,<br />
Coimbra em Valle <strong>de</strong> Cannas (J. Henriq.).<br />
159. P. fontana Brid.; Brot. II, p. 406, 6.<br />
Serra do Gerez (Link, J. Henriq.); Vallongo (J. Newton); serra<br />
da Estrella (Levier, J. Henriq.).<br />
160. P. calcarea Br. et Sch.<br />
Porto (J. Newton).<br />
Tribu. — Polytriohaceae<br />
Fam. —Polytricheae<br />
Atrichum Pai. Beauv.<br />
161. A. uudulatum Pai. Beauv.<br />
Porto em Santa Cruz do Bispo, S. Christovao <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong> (J.<br />
Newton); Bussaco (Mariz); Mafra (E. da Veiga); Cintra (Welw.);<br />
Algarve (E. da Veiga).<br />
162. A. angustatum Sch.<br />
Villar do Paraizo p. a Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton).
206<br />
Pogonatum Pal. Beauv.<br />
163. P. nanum Pal. Beauv.<br />
Serra do Gerez, Vallongo, serra do Pilar (J. Newton) ; serra <strong>de</strong><br />
Cintra, Cabo da Roca (Welw, n. os<br />
23 a, 41).<br />
164. P. abi<strong>de</strong>s Pal. Beauv.<br />
Serra do Gerez (M. Ferreira); Aveiro, Bussaco, Coimbra (J.<br />
Henriq.); serra da Estrella (Levier); Mafra (E. da Veiga); Cintra<br />
(Welw. n.° 23 6); serra <strong>de</strong> Monchique no Algarve (C. <strong>de</strong><br />
Solms, Ε. da Veiga, Moller).<br />
165. P. alpinum Röhl.<br />
Serra do Gerez (Link.); serra da Estrella (J. Henriq.); Mafra<br />
(E. da Veiga).<br />
Polytrichuni Dill.<br />
166. P. formosum Hedw.<br />
Almofada na serra do Caramullo (J. Henriq.); serra da Estrella<br />
(Moller); Coimbra em Alcarraques (Moller) ; Bussaco (J.<br />
Henriq.); Mafra (E. da Veiga).<br />
167. P. juniperinum Hedw.; Brot. II, p. 403, 2.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Porto (J. Newton); Coimbra em<br />
Valle <strong>de</strong> Cannas (J. Henriq.); Arrentella (Welw. n.° 42 a);<br />
Mafra (E. da Veiga).<br />
168. P. piliferum Schreb.; Brot. II, p. 404, 3.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />
169. P. commune L. ex p.; Brot. II, p. 403, 1.<br />
Serra do Gerez, Porto (J. Newton); Bussaco (J. Henriq.); serra<br />
da Estrella (J.Henriq.).<br />
Tribu'. — Buxbaumiaceae<br />
Diphyscium Mohr.<br />
170. D. foliosum Mohr.; Brot. II, p. 419, 1.<br />
Serra do Gerez (Link., J. Henriq., M. Ferreira); Fonte da<br />
Moura no Porto (J. Newton).
207<br />
Serie II. — PLEUROCARPAE<br />
Tribu. — Fontinalaceae<br />
Fam. — Fontinaleae<br />
Fontinalis Dill.<br />
171. F. antipyretica L.; Brot, II, p. 4-17, 1.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Penafiel, Porto (J. Newton); serra<br />
da Estrella (Welw. n.° 10 a, J. Henriq.); Mafra (E. da Veiga);<br />
serra <strong>de</strong> Monchique (Welw. n.° 7, C. <strong>de</strong> Solms).<br />
172. F. squamosa L.; Brot. II, p. 417, 2 (?).<br />
Serra do Gerez (Link., Brot., J. Henriq.); Vallongo (J. Newton);<br />
serra da Estrella (Welw. n.° 10 5).<br />
173. F. Duriaei Sch.<br />
Cintra na ribeira da Várzea; entre S. Thiago <strong>de</strong> Cacem e Rio <strong>de</strong><br />
Mouro; nos montes perto <strong>de</strong> Silves (Welw.).<br />
Tribu. Neokeraceae<br />
Fam. — Cryphaeae<br />
Cryphaea<br />
174. C. heteromalla Mohr.; Brot, II, p. 417, 3.<br />
Porto no cemitério do Bepouso, Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton,<br />
Soc. Brot. n.° 18); Coimbra (J. Henriq.); Mafra (E. da Veiga),<br />
Cintra (Welw. n.° 84); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
175. C. Lamyi C. Müll.<br />
Autoka, robusta ; folia luri<strong>de</strong> fusco-viridia, parum concava, elli—<br />
ptica, superne semsin breviter acuta, summo ápice obtuso, marginibus<br />
optime planis, superne crenulatis, nervo luteolo-viridi,<br />
multo angustiore et breviore, subtereti et supra haud canaliculato,<br />
dorso parum prominente; cellulae duplo minores, regulariter<br />
subrotundae, dorso ápice suo distincte prominentes, ut<br />
folium scaberulum fiat, basilares multo minus divergenti-seriatae;<br />
bracleae perichaelii interiores elliptico-lanceolatae, fere
1<br />
208<br />
sensim aciilae, a nervo excurrente et crasso subulatae, subula<br />
lineari, obtusa et ubique serrulata a cellulis prominentibus,<br />
crasse textae et superne dorso scabrae, ad apicem serrulatae,<br />
cellulis superioribus elliplicis et optime incrassatis, marginalibus<br />
nullum limbum formanlibus ; theca magis immersa, ovalis,<br />
basi rotundata solum, ore lato, exotbecio brunneolo a cellulis<br />
magnis, irregulariter hexagonis et bene incrassatis, stomata<br />
nulla gerente; annulus latus, triplex, subpersistens; peristomium<br />
humile, album, hyalinum, conicum ; <strong>de</strong>ntes breviter dolabriformes,<br />
recto et plani, tenuiores ; processus ejus<strong>de</strong>m altitudinis<br />
vel fere longiores, alternatim (zig-zag) flexuosuli, in<br />
linea mediana non exarati, lateribus breviter appendiculati<br />
raro a trabeculis paucissimis coadunati, membrana basilari<br />
male evoluta ; spori brunneoli, ejus<strong>de</strong>m magnitudinis ut in antece<strong>de</strong>nte<br />
; operculum brunneolum, humile et nutans, perfecte<br />
conicum, acutiusculum ; calyptra operculum et partem quartam<br />
supremam thecae tegens, nutans, uno latere fissa, ut fere<br />
cucullata, elatius et <strong>de</strong>nse papulosa.—Androecium majusculum,<br />
bra<strong>de</strong>is numerosioribus, brevissime et obtuse acuminatis ; antheridia<br />
7-12, majuscula, elliptica; paraphyses nullae.<br />
— Dallonia Lamyi Mont, in Ann. sc. nat. 2. ser. 6, p. 327 n.° 1<br />
(1837); Svllog. p. 22 n.° 61 (18S6). De N. Syllab. musc,<br />
p. 73, in obs. (1838).<br />
— Cryphaea Lamyi C. Müll, in Linnaea, 18, p. 680, n.° 8 (1'844).<br />
— C. heteromalla forma Bryol. eur. fasc. 44 et 45, Monogr.<br />
p. 6 in obs. (1850). Berk. Handb. brit. Mas.<br />
p. 55 (1863).<br />
— C. » var. aquatilis Wils. Bryol. brit. p. 420 (1855).<br />
Schimp. Synops. 1 ed. p. 463 (I860) et 2 ed.<br />
• p. 561 (1876). M. T. Lange in Bot. Tidsskr,<br />
2, p. 245 (1868).<br />
— C. » var. açuetóca De Not. Epil.p. 218 inob. (1869),<br />
— C. » var. b. Lamayi ßoul. Fl. crypt. <strong>de</strong> l'Eest,<br />
p. 356 (1872).<br />
— Pilotrichum heteromallum var. ß. aquatile C. Müller Synops.,<br />
2, p. 168 (1851).<br />
var. lusitanica.<br />
Subimmersa no rio Leça (1880 e em maio <strong>de</strong> 1881) e em Santa<br />
Cruz do Bispo (novembro 1884) sobre as pedras (N. Newt.) *.<br />
O. Lindberg in Med<strong>de</strong>l. af. Soe. pro Fanna et Flora fennica, 6, 1881.
209<br />
Fam. — Leptodonteae<br />
Leptodon Mohr.<br />
176. L. Smithii Mohr.<br />
Porto (I. Newton); JBussaco> (Moller); Coimbra, no Jard m Botânico<br />
e na Baleia (Moller); Cintra nas rochas graniticas (Welw.<br />
n.° 86); Mafra (E.'du Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
Fam. — Neckereae<br />
Neckera Hedw. p. p.<br />
177. N. pumila Hedw.<br />
Bussaco (Moller).<br />
Var. elongata.<br />
Rami vix pinnatisimplices elongati (ad 0 m<br />
,08 usque), parum et<br />
irregulariter ramulosi ; seta perichaetium fere duplo superans ;<br />
<strong>de</strong>ntes vix limbati. Habitu fere inter N. pinnatam et N. crispam.<br />
Lindberg in litt.<br />
Matta <strong>de</strong> Foja (Moller, junho <strong>de</strong> 1880).<br />
178. Ν. crispa Hedw.; Brot. II, p. 413, 3.<br />
Serra do Gerez (Link, I. Newton); Bussaco (Moller).<br />
179. Ν. complanala Hüben; Brot. II, p. 414, 7.<br />
Bussaco (Moller); Mafra (Ε. da Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
Var. flagellifera.<br />
Bussaco (Moller).<br />
Homalia Brid.<br />
180. H. trichomanoi<strong>de</strong>s Br. et Sch.<br />
Serra do Pilar, em Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (I. Newton); Mafra (E.<br />
da Veiga).<br />
* 181. H. lusitanica Sch.<br />
Rio Tinto p. do Porto (I. Newton); Cintra nas pedras molhadas<br />
e nas arvores (Welw. n.° 6).<br />
14 vu
2l0<br />
Fam. — Leucodouteae<br />
Leucodon Schwaegr.<br />
182. L. sciuroi<strong>de</strong>s Schwaegr.<br />
Var. ß. morensis.<br />
Serra do Gerez (J, Henriq.); Coimbra no Penedo da Sauda<strong>de</strong><br />
(Moller); Mafra (E. da Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
Pterogonium Swartz.<br />
183. P. gracile Swartz; Brot. II, p. 414, 4.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Prelada p. do Porto (I. Newton),<br />
Coimbra, Bussaco (Moller); Serra da Estrella (J. Henriq.);<br />
Mafra (E. da Veiga); Algarve na Serra <strong>de</strong> Monchique (C. <strong>de</strong><br />
Solms, Welw. n.° 1-0, Moller).<br />
Antitrichia Brid.<br />
184. A. curtipendula Brid.; Brot. II, p. 414, 5.<br />
Serra do Gerez (Link, J. Henriq.); Coimbra (Molier); Serra da<br />
Estrella (J. Henriq.); Serra <strong>de</strong> Montejunto, sobre as rochas<br />
(Welw. n.° 64); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
Tribu. —Hookeriaceae<br />
Fam. — Hookerieae<br />
Plerygophyllum Brid.<br />
185. P. lucens Brid.; Brot. II, p. 415, 8.<br />
Serra do Gerez (Link, Welw. n.° 59, J. Henriq.); Coimbra em<br />
Valle <strong>de</strong> Cannas; matta <strong>de</strong> Foja (Moller); Mafra (E. da Veiga).
* 189. T. punclulatum De Not.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
211<br />
Tribu. — Fabroniaceae<br />
Fam. — Fabronieae<br />
Habrodön Sch.<br />
*186. Ii. Notarisii Sch.<br />
Algarve em Monchique nos Ironcos das larangeiras (C, <strong>de</strong> Solms).<br />
Tribu. — Leskeaoeae<br />
Fam. —Leskeeae<br />
Leskea Hedw.<br />
187. L. polycarpa Ehrh.<br />
S. Christovao <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong> p. do Porto (I. Newton).<br />
188. P. atrovirens Br. et Sch.<br />
Serra da Estrella.<br />
Fam. — Pseudoleskeae<br />
Pseudoleskea Br. et Sch.<br />
Fam. — Thui<strong>de</strong>ae<br />
Thnidium Sch.
212<br />
190. T. tamariscinum Br. et Sch.; Brot. p. 4-15, 10.<br />
Serra do Gerez (Welw. n.° 62, J. Henriq.); Rio Ferreira e Fânzeres<br />
p. <strong>de</strong> Vallongo (I. Newton) ; Coimbra (J. Henriq. e<br />
Moller); Bussaco (J. Henriq.); Mafra (E. da Veiga).<br />
191. T. <strong>de</strong>licatulum Lindb."<br />
Mafra (E. da Veiga).<br />
*192. P. filiforme Hedw.<br />
Serra da Estrella (Levier).<br />
Tribu. — Hypnaceae<br />
Fam. — Pterigynandreae<br />
Pterigynandrium Hedw.<br />
Fam. — Orthothecieae<br />
Isothecium Brid.<br />
193. I. myurum Brid.<br />
Bussaco (L Newton); Cintra (Welw. n.° 104).<br />
Homalothecium Sch.<br />
194. H. sericeum Br. et Sch.<br />
Santa Cruz do Bispo, Paranhos, Rio Tinto, Serra do Pilar p; do<br />
Porto (I. Newton) ; Coimbra (Moller) ; Bussaco (I. Newton);<br />
Mafra (E. da Veiga); Cintra, Ûdivellas (Welw. n. os<br />
17, 83).<br />
195. H. Philippeanum Br. et Sch.<br />
Mafra (E. da Veiga).
213<br />
Fam. — Camptothecieae<br />
Camptothecium Sch.<br />
196. C.lutescens Br. et Sch.<br />
Mafra (E. da Veiga).<br />
*197. C. nitens Sch.; Brot. II, p. 416, 19.<br />
Gerez nos logares húmidos 1<br />
(Brot.).<br />
*198. C. aureum Br. et Sch.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms)..<br />
Fam. — Brachythecieae<br />
Brachythecium Sch.<br />
199. B. laetum Br. et Sch. (?) estéril.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
200. Β. salebrosum Br. et Sch.;"Brot. Il, p. 415, 13.<br />
Nas sebes junto ás raizes das arvores no Alemtejo (Brot.); Algarve<br />
(C. <strong>de</strong> Sohns, estéril).<br />
201. B. veiutinum Br. et Sch.<br />
Porto (I. Newton); serra da Estrella (I. Newton).<br />
*202. B. Starkii Br. et Sch.<br />
Porto (I. Newton).<br />
203. B. rutabulum Br. et Sch.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Santa Cruz do Bispo p. do Porto,<br />
Penafiel (I. Newton); Mafra (E. da Veiga); Calhariz (Welw.<br />
n.° 74); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
204. Β. rivulare Br. et Sch.<br />
Serra do Gerez (M. Ferreira).<br />
205. B. plumosum Swartz ; Brot. II, p. 415, 13 (?).<br />
Porto (I. Newton).<br />
206. B. venustum De Not.<br />
Serra da Estrella nas rochas graniticas acima <strong>de</strong> S. Romão (Levier).<br />
207. Β. campestre Br. et Sch.<br />
Porto (I. Newton).
214<br />
Schieropodium Sch.<br />
208. S. illecebrum Sch.<br />
Serra do Gerez, Porto {I. Newton); Lisboa no Lumiar (Welw.<br />
n.° 51); Algarve: Monchique (Moller).<br />
Eurhynchium Sch.<br />
209. E. myosuroi<strong>de</strong>s Sch.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Santa Cruz do-Bispo p. do Porto'<br />
(I. Newton); Bussaco (Moller); Cintra, Cascaes (Welw. n.° 103);<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
*210. E. strigosum Br. et Sch.<br />
Porto (I. Newton) ; Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
211. Ε. circinatum Br. et Sch.<br />
Coimbra (J. Henriq.); Bussaco (Moller); Mafra (E. da Veiga);<br />
Lumiar (Welw. n.° 96); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
212. Ε. striatum Br. et Sch.; Brot. II, p. 415, 9.<br />
Rio Tinto p. do Porto (I. Newton); Bussaco (J. Henriq.); Serra<br />
da Estrella (Levier).<br />
* Var. Duriaeanum Montagne.<br />
Serra <strong>de</strong> Cintra nos logares sombrios (Welw. n.° 24).<br />
Var. méridionale Br. et Sch.<br />
Mafra (E. da Veiga).<br />
213. E. crassinervium Sch.<br />
Mafra (E. da Veiga); Cintra na Quinta da Regaleira (Welw.).<br />
214. E. praelongum De Not.; Brot. II, p. 415, 12.<br />
S. ChristovSo <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>, Rio Tinto p. do Porto (I. Newton);<br />
Coimbra, estrada da Beira (I. Newton); Mafra (Ε. da Veiga);<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
Var. atro-virens.<br />
Mafra (E. da Veiga).<br />
215. E. pumilum Sch.<br />
Porto (I. Newton).<br />
216. E. Stokesii Br. et Sch.<br />
Porto (I. Newton); Serra da Estrella (Levier); Algarve (C. <strong>de</strong><br />
Solms),<br />
Λ
215<br />
Rhynchostegium Sch.<br />
217. R. Welwitschii Sch.<br />
Fonte da Moura no Porto (I. Newton); Lisboa nas oliveiras da<br />
Tapada d'Ajuda e em Cintra nos logares sombrios e húmidos<br />
(Welw.); Algarve sobre os troncos dos carvalhos na Portella<br />
dos Termos (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
218. R. tenellum Br. et Sch.<br />
Mafra (E. da Veiga).<br />
219. R. curvisetum Sch.<br />
Cintra (Welw.); Montejunto (Welw. n.° 108).<br />
220. R. confertum Br. et Sch.<br />
Paranhos, Lor<strong>de</strong>llo do Ouro, serra do Pilar p. do Porto (1.<br />
Newton, Soc. Brot., n.° 19); Coimbra em Cellas, no Jardim<br />
Botânico, em Valle <strong>de</strong> Cannas (J. Henriq. e Moller); Mafra<br />
(E. da Veiga).<br />
221. R. megapolitanum Br. et Sch.<br />
Aveiro (J. Henriq.); Lumiar sobre o Arbutus Vnedo, Friellas nas<br />
oliveiras, Ameixoeira p. <strong>de</strong> Lisboa (Welw. n. os<br />
93, 97, 10Í).<br />
*222. R. murale Br. et Sch.<br />
Porto (I. Newton).<br />
223. B. rusciforme Br. et Sch.<br />
Serra do Gerez (Welw. n.° 67); Santa Cruz do Bispo, Vallongo,<br />
Paço do Rei p. do Porto, Penafiel, Ovar (I. Newton); Coimbra<br />
na Quinta das Lagrimas, cêrca <strong>de</strong> S. Bento, Valle <strong>de</strong> Cannas<br />
(J. Henriq. e Moller); Serra da Estrella (Welw. n.° 98, J.<br />
Henriq.); Algarve (G. <strong>de</strong> Solms).<br />
Var. julaceum Venturi.<br />
Thamnium Sch.<br />
224. T. alopecurum Sch.<br />
Gerez (M. Ferreira); Santa Cru/, do Bispo, Fânzeres, Areinho<br />
p. do Porto (I. Newton); Mafra (E. da Veiga); Cintra (Welw.);<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).
216<br />
Fam. —Hypneae<br />
Plagiothecium Sch.<br />
225. P. piliferum Br. et Sch.<br />
Mafra (E. da Veiga).<br />
*226. P. <strong>de</strong>nticulatum Br. et Sch.<br />
Serra da Estrella (Levier).<br />
227. P. elegans Sch.<br />
Serra da Estrella (J. Henriq.).<br />
228. P. undulatum Br. et Sch.; Brot. II, p. 407, 10.<br />
Mafra? (Ε. da Veiga).<br />
Amblystegium Sch.<br />
229. A. irriguum Sch.<br />
Vallongo (I. Newton).<br />
Var. γ. spinifolium.<br />
Gerez (I. Henriq.).<br />
230. A. riparium Br. et Sch.; Brot. II, p. 416, 18.<br />
Serra do Gerez (Brot., J. Henriq.); Valladares, S. ChristovSo <strong>de</strong><br />
Mafamu<strong>de</strong>, rio <strong>de</strong> Villar p. do Porto; Coimbra na Quinta das<br />
Lagrimas, na Pousada (Moller).<br />
Hypnum Dill.<br />
231. H. aduncum Hedw.<br />
Mafra (E. da Veiga).<br />
232. H. fluitans. L.<br />
Serra da Estrella (Levier, J. Henriq.); Foz do Douro (I. Newton).<br />
233. H. filicinum L. var. fallax.<br />
Coimbra na fonte das Lagrimas (Moller).<br />
234. H. ineurvatum Schrad.<br />
Mafra (Ε. da Veiga).<br />
*235. H. imponens Hedw.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).
217<br />
236. IT. cupressiforme L.; Brot. II, p. 416, 14.<br />
Serra do Gerez (J.'Henriq.); Paranhos p. do Porto (I. Newton);<br />
Bussaco (J. Henriq.); Coimbra em Valle <strong>de</strong> Cannas (Moller);<br />
Serra da Estrella (J. Henriq.); Mafra (E. da Veiga); Cintra<br />
(Welw. n. 0B<br />
100, 102); Serra <strong>de</strong> Monchique (C. <strong>de</strong> Solms e<br />
Moller).<br />
Var. filiforme.<br />
Porto (I. Newton).<br />
Var. mamillatum.<br />
Serra do Gerez (I. Newton); Mafra (E. da Veiga).<br />
*237. H. molluscum Hedw.<br />
Bussaco (I. Newton).<br />
*238. H. lusitanicum Sch.<br />
Nos ribeiros p. <strong>de</strong> Villar e nas Caldas do Gerez, na Serra da<br />
Estrella (Welw. n. 0B<br />
307, 308).<br />
*239. H. ochraceum Turner.<br />
Serra da Estrella.<br />
*240. H. <strong>de</strong>flexifolium C. <strong>de</strong> Solms.<br />
No ribeiro do Barranco da Bouça em Foya no Algarve (C. <strong>de</strong><br />
Solms).<br />
241, H. cuspidatum L.<br />
Serra do Gerez (M. Ferreira).<br />
242. H. purum L.; Brot. II, p. 416, 17.<br />
Serra do Gerez (Link, Brot., J. Henriq.); Serra do Pilar, Santa<br />
Cruz do Bispo, Fânzeres p. do Porto, Coimbra na estrada da<br />
Beira (I. Newton); Mafra (E. da Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />
I Hylocomium Sch.<br />
243. H. splen<strong>de</strong>ns Sch.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />
244. H. triquetrum Sch.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />
245. II. loreum Sch.<br />
Serra do Gerez (Welw. η·° 57); Serra da Estrella (J. Henriq.).
218<br />
Bryinae ano m ala o<br />
0IÎD0 I<br />
HOLOCARPAE<br />
Tribu. — Aroliidiaceae<br />
*<br />
Archidium Brid.<br />
246. A. alternifolium Brid.<br />
Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />
0IÍD0 II<br />
SCHISOCARPAE<br />
Tribu. — Andreaceae<br />
Andreaea Ehr.<br />
247. A. Rothii Web. et Mohr.<br />
Brot. II, p. 424, 12 (?) ; J. Henriq. Bol. da Soc. Brot. III,<br />
p. 174, 139.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />
*248. A. crassinervia Br.<br />
Serra da Estrella (Levier).<br />
*2i9. A. falcata Sch.<br />
$erra da Estrella,
\<br />
219<br />
ORDO III<br />
STEGOCARPAE<br />
Tribu. — Sphagnaoeae<br />
Sphagnum Dill.<br />
250. S. acutilblium Dill.; Brot. II, p. 418, 1 p. p.<br />
Serra do Gerez (J. Henriq.); Avintes p. do Porto (I. Newton);<br />
Serra da Estrella na lagoa da Salga<strong>de</strong>ira (I. Newton); Cintra<br />
(Welw. n.° 22).<br />
251. S. squarrosum Persoon.<br />
f. subsimplex, elongata, submersa, sterilis.<br />
Rio Ferreira p. <strong>de</strong> Vallongo (I. Newton).<br />
*252. S. rigidum Sch.<br />
Serra da Estrella no Covão <strong>de</strong> Boi, Nave da Candieira, Valle <strong>de</strong><br />
Con<strong>de</strong>, Valle <strong>de</strong> barca (I. Newton).<br />
253. S. subsecundum Nees et Hönisch.<br />
Santo André <strong>de</strong> Cane<strong>de</strong>llo, Fânzeres p. do Porto (I. Newton);<br />
Serra da Estrella (Levier, J. Henriq.).<br />
Var. macrophyllum Boll.<br />
Vallongo, Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (I. Newton); Pinhal <strong>de</strong> Foja<br />
(Moller).<br />
254. S. turgidum (C. Müll.).<br />
Porto (I. Newton).<br />
255. S. subnitens Buss, et Wormstorff.<br />
Pinhal <strong>de</strong> Foja.<br />
Var. versicolor. ,<br />
Zombaria p. <strong>de</strong> Coimbra (Moller).<br />
NOTAS<br />
33. Campilopus longipilus Brid.<br />
A propósito d'esla espécie escreve o sr. W. Mitten o seguinte:<br />
«These specimens exhibit the very curious male inflorescence which
220<br />
has not been <strong>de</strong>scribed. The flowers are about twelve, clustered<br />
together at lhe apex of the stem and surroun<strong>de</strong>d by a kind of<br />
involucrum, composed of leaves, wi<strong>de</strong>r towards the base than<br />
those of the other parts of the stem; they are terminal on<br />
short, mostly branched, pedicels. The perigonial leaves are<br />
ovate acuminate, concave, commonly forming a budlike flower,<br />
the nerve vanishing below their apices. The antheridi'a are about<br />
eight, mingled with a few paraphyses of equal length. After the<br />
perfection of the flowers, the stem appear to resume their growth<br />
in the same manner as in Polytricha — by innovating from the<br />
centre, so that the plants have a very consi<strong>de</strong>rable analogy and<br />
ressemblance to the male plants of Polytrichum juniperinum.<br />
The fruit of this moss is, as yet, unknown.<br />
34. C. polytrichoi<strong>de</strong>s De Not.<br />
Na Revue hryologique, 1881, pag. 19 e seg. o sr. Venturi publicou<br />
o seguinte :<br />
Notes sur le Campylopus polytriehoï<strong>de</strong>s fructifié et<br />
quelques autres mousses <strong>de</strong> Portugal.—Enfin il m'a<br />
été possible d'avoir le Campylopus polytriehoï<strong>de</strong>s, en fruits! Je<br />
dois à l'obligeance <strong>de</strong> M. Isaac Newton (botaniste à Oporto,<br />
Portugal), un échantillon <strong>de</strong> cette espèce ayant <strong>de</strong>s capsules,<br />
et, quoiqu'elles soient vieilles et par conséquent sans coiffe, sans<br />
opercule et sans <strong>de</strong>nts bien conservées, on voit néanmoins que<br />
chaque plante femelle a l'inflorescence agglomérée à l'extrémité,<br />
et par cela plusieurs fruits avec leurs pédicelles courbés à la<br />
manière <strong>de</strong> beaucoup d'autres espèces du même genre.<br />
Je crois qu'il ne serait pas hors <strong>de</strong> propos <strong>de</strong> constituer um genre<br />
nouveau <strong>de</strong> ces espèces <strong>de</strong> Campylopus, qui ont les fruits pleurocarpiques<br />
et disposés comme une association <strong>de</strong> capsules, ou<br />
comme une fleur <strong>de</strong>s Compositœ dans l'ordre <strong>de</strong>s phanérogames.<br />
On pourrait appeler ce nouveau genre Carpoccia (χάριτος οαια), et<br />
il serait intermédiaire entre le vrai Campylopus et le Thysanomitrium.<br />
Un caractère semblable a inspiré a M. Lindberg l'idée <strong>de</strong> son<br />
genre Pleurochœle, et si on voit les espèces exotiques voisines<br />
<strong>de</strong> notre C. polytriehoï<strong>de</strong>s, on sent le besoin <strong>de</strong> distinguer ce<br />
groupe par une dénomination spéciale.<br />
Les autres mousses reçues <strong>de</strong> Portugal, sont: Campylostelium<br />
strictum, Dicranoweisia cirrhata, Leptodon Smilhii, Cryphœa<br />
heteromalla, Leptotrichum subulalum, Orlhotrichum tenellum,<br />
Grimmia Schultzii, G. commutula et pulvinata, Pleuridium alternifolium,<br />
Bárbula marginata, Webera elongate, Bryum Donii, etc.
221<br />
Une espèce que je n'aurais jamais cru trouver dans <strong>de</strong>s mousses<br />
du Portugal, c'est le Weisia Wimmerianna. A la première vue<br />
<strong>de</strong>s détails microscopiques, je ne croyais pas à moi-même; mais<br />
après avoir <strong>de</strong> nouveau constaté le peristome ouvert, les <strong>de</strong>nts<br />
très-petites mais prononcées, et l'inflorescence synoïque, il n'y<br />
avait plus <strong>de</strong> doute sur l'i<strong>de</strong>ntité <strong>de</strong> l'espèce, car les feuilles, les<br />
capsules, les spores et les autres détails <strong>de</strong> la plante n'offraient<br />
pas un caractère suffisant pour constater une diversité spécifique.<br />
Une <strong>de</strong>rnière espèce enfin était remarquable ; il s'agit d'une<br />
Pollia ayant les anthéridies nues à l'aisselle <strong>de</strong>s feuilles supérieures.<br />
La Pollia eusloma n'ayant pas les organes mâles ainsi<br />
conformés, et ayant trouvé le bord <strong>de</strong>s feuilles presque entièrement<br />
droit, il se peut que l'espèce soit la P. cuneifolia <strong>de</strong><br />
M. le comte Solms Laubach. Néanmoins, en lisant dans le Synopsis<br />
une telle <strong>de</strong>scription <strong>de</strong>s feuilles périchétiales, qu'il semble<br />
qu'elles doivent être plus étroites que dans la P. eustoma, et<br />
• n'ayant pas un échantillon <strong>de</strong> la vraie P. cuneifolia, je ne crois<br />
pas pour le moment pouvoir émettre une opinion définitive.—<br />
Venluri»<br />
Une Mousse hybri<strong>de</strong>. — M. I. Newton m'a envoyé <strong>de</strong> Oporto<br />
plusieurs exemplaires <strong>de</strong> mousses récoltées dans son pays, et,<br />
parmi les espèces plus ou moins intéressantes, mon attention a<br />
été saisie par un débri <strong>de</strong> limon portant <strong>de</strong> petites mousses<br />
isolées, que je pus reconnaître à la loupe pour un Leplolrichum<br />
entremêlé d'un Pleuridium.<br />
Après un examen plus attentif, j'y trouvai un seul exemplaire qui<br />
me frappa par sa conformation semblable à un mélange <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux<br />
genres susdits.<br />
A l'ai<strong>de</strong> du microscope, je pus constater dans le Leplolrichum<br />
tous les caractères du Leplotrichum subulalum Bruch, qui semble<br />
commun dans les environs d'Oporto par la fréquence <strong>de</strong>s échantillon<br />
trouvés dans l'envoi. On le reconnaît très-aisément par sa<br />
capsule ovale d'une couleur bai-brun, son pédicelle allongé et<br />
droit et ses anthéridies nues dans l'axille <strong>de</strong>s feuilles ; ni le peristome,<br />
ni l'opercule n'avaient quelque chose <strong>de</strong> remarquable.<br />
D'autre part, j'ai vu le Pleuridium avoir l'inflorescence, la forme<br />
<strong>de</strong>s feuilles, <strong>de</strong> la capsule et <strong>de</strong> la coiffe conformes à l'espèce<br />
qu'on a nommée Pleuridium subulalum.<br />
Il restait encore la simple plante douteuse qui avait attiré d'abord<br />
mon attention. La forme <strong>de</strong> la capsule correspondait à celle du<br />
Leptolrichum subulalum, quoique un peu plus courte ; mais
222<br />
l'opercule, bien plus petit, y était attaché <strong>de</strong> manière qu'en<br />
coupant le fruit au milieu, dans le sens longitudinal, on pouvait<br />
bien voir une diversité du tissu au lieu où <strong>de</strong>vait être la conjonction<br />
<strong>de</strong> l'opercule ; mais le déchirement ne s'opérait qu'avec<br />
difficulté, comme dans la capsule du Pleuridium, on déchire difficilement<br />
la partie correspondant au convercle du reste <strong>de</strong> la<br />
capsule. Le passage <strong>de</strong> l'aréolation du convercle à la paroi <strong>de</strong><br />
la capsule était insensible, sans une trace <strong>de</strong> peristome, ainsi<br />
qu'on le voit dans plusieurs mousses appelées Cleistocarpi.<br />
Le pédicelle n'était que <strong>de</strong>ux fois plus long que la capsule, <strong>de</strong><br />
sorte que les feuilles périchêtiales étaient plus longues que le<br />
pédicelle avec la capsule. La vaginule, néanmoins, était cylindrique<br />
comme celle du Leptotrichum subulalum, et les anthéri<strong>de</strong>s<br />
disposées comme on les trouve dans le Pleuridium, seulement<br />
plus consistantes, et, sous ce rapport, semblables aux anthéridies<br />
du Leptotrichum subulatum.<br />
Les feuilles inférieures avaient la forme <strong>de</strong> celles du Leptotrichum,<br />
avec la nervure occupant le tiers <strong>de</strong> la largeur <strong>de</strong> la base ;<br />
mais les feuilles supérieures, et surtout les feuilles périchêtiales<br />
avaient une nervure bien plus étroite, s'évanouissant complètement<br />
dans la feuille intime, et la partie subulée passait peu à<br />
peu dans la partie vaginale.<br />
L'aréolation <strong>de</strong>s feuilles était, dans les feuilles inférieures, comme<br />
dans le Leptotrichum subulalum; dans les feuilles périchêtiales,<br />
au contraire, comme dans le Pleuridium subulalum.<br />
Après tous ces détails, je ne crois pas me tromper en exprimant<br />
l'opinion qu'il s'agit ici d'un hybri<strong>de</strong> du Leptotrichum subulalum<br />
et du Pleuridium subulatum, seulement je regrette <strong>de</strong> n'avoir<br />
pas eu la coiffe pour en voir la conformation.<br />
Quoique la partie supérieure <strong>de</strong> la capsule soit à peu près correspondante<br />
à la partie supérieure du fruit du Bruchia trobasiana,<br />
néanmoins je ne doute pas que mon hybri<strong>de</strong> n'ait aucune<br />
relation avec ce genre car la capsule n'avait pas une trace du<br />
col allongé propre au genre Bruchia qui le rattache au Tremalodon;<br />
au contraire, le col <strong>de</strong> la capsule <strong>de</strong> mon hybri<strong>de</strong> n'était<br />
pas différent <strong>de</strong> celui du Leptotrichum.<br />
Les rares notices sur l'hybridation <strong>de</strong>s mousses m'ont engagé à<br />
en entretenir les lecteurs <strong>de</strong> la Revue, et je ne doute pas qu'ils<br />
n'y trouvent <strong>de</strong> l'intérêt en voyant constatée l'hybridation entre<br />
<strong>de</strong>ux genres, qu'on a placés dans nos systèmes dans <strong>de</strong>ux classes<br />
différentes.<br />
Le fait <strong>de</strong> cette hybpidation est une argument très important
223<br />
pour abandonner enfin la classification tout artificielle et aucunement<br />
naturelle <strong>de</strong>s Musci cïeistocarpi, et pour placer les genres<br />
<strong>de</strong> cette classe dans les divisions dont ils font partie par leurs<br />
caractères anatomiques.<br />
Le premier qui a (à ce que je sache) appliqué ce principe est<br />
M. Lindberg, et il me semble toujours que c'est un pas en arrière<br />
<strong>de</strong> voir, dans les <strong>de</strong>rnières publications, conservée la classe<br />
<strong>de</strong>s Musci cleislocarpi, presque telle que l'avait constituée Hedwig<br />
ou Bri<strong>de</strong>i.—Venturi.»<br />
CONTRIBUIÇÕES PARA 0 CONHECIMENTO DA FLORA D'AFRICA<br />
Por vezes n'este Boletim 1<br />
tem sido publicadas relações <strong>de</strong> plantas colhidas<br />
por diversos portuguezes tanto na costa oriental, como na costa<br />
occi<strong>de</strong>ntal d'Africa. O catalogo, que vai em seguida, menciona não pequeno<br />
numero <strong>de</strong> espécies, algumas novas, e cuja colheita foi feita pelos mesmos<br />
individuos, anteriormente citados e por outros que também por <strong>de</strong>dicação<br />
têm procurado auxiliarme.<br />
A ex. ma<br />
sr." D. Maria José Chaves offerëceu plantas colhidas perto da<br />
foz do Zaire; o reverendo José M. Antunes, director da florescente missão<br />
da Huilla, bem como o distincto naturalista J. d'Anchielta, a quem os<br />
estudos <strong>de</strong> Historia natural tanto <strong>de</strong>vem, têm feito remessas <strong>de</strong> plantas,<br />
algumas das quaes agora são mencionadas.<br />
Muito ha que fazer ainda nas possessões portuguezas, e bem é para<br />
<strong>de</strong>sejar que o exemplo dado por estes exploradores seja seguido.<br />
O estudo d'estas plantas foi feito pelo dr. Hoffmann, <strong>de</strong> Berlim, pelo<br />
sr. A. Coguieaux e pelo sr. Bolfe, <strong>de</strong> Kew. Foi serviço importante, que<br />
cor<strong>de</strong>almente agra<strong>de</strong>ço.<br />
J. Henriques.<br />
ι Boi. da Soe. Brot. III, pag. 129 e 226; IV, pag. 222; VI, pag. 137.
224<br />
CATALOGO DE PLANTAS DA AFRICA PORTUGUEZA<br />
COLHIDAS POR<br />
M. R. <strong>de</strong> Caralho (Zambezia); J. Cardoso (C. Ver<strong>de</strong>); F. Newton (Ajuda e Angola<br />
F. Quintas (Principe); J. Anchietla (Quiudumbo) ;<br />
D. Maria J. Chaves (Congo); padre J. M, Antunes (Huilla)<br />
Dicotyiedoneae<br />
Cappari<strong>de</strong>ae 1<br />
Gynandropsis pentaphylla D. C.<br />
Monhino e Capamgombe na provincia <strong>de</strong> Angola (F. Newton).<br />
Malvaceae<br />
Malvastrum spicatum A. Gray.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong> : ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Sida spinosa L.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong> ; ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
S. rhombifolia L.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong> -, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Pavonia macrophylla E. May.<br />
Gambos na provincia d'Angola (F. Newton).<br />
Hibiscus Trionum L.<br />
Gambos perto <strong>de</strong> Pongo-Pongo (F. Newton).<br />
H. articulatus Höchst.<br />
Gambos (F. Newton).<br />
1<br />
Det. polo dr. 0. Hoffmann <strong>de</strong> Berlim.
225<br />
H. atromarginalus Eckl. et Zeyh.<br />
Hay, provincia d'Angola (F. Newton).<br />
Gossypium Barba<strong>de</strong>nse L.,<br />
Cabo Ver<strong>de</strong> ; ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Sterculiaceae<br />
Melhania abyssinica Rich.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong> ; ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Hermannia filipes Harv.<br />
Hay, provincia d'Angola (F. Newton).<br />
Tiliaceae<br />
Grewia micrantha Boj.<br />
Itchicussi, Gambos (E. Newton).<br />
Corchorus trilocularis L.<br />
Biballa, na prov. d'Angola (F. Newton); Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> 9.<br />
Thiago (J. Cardoso).<br />
Turraea Vogelii Hook f.<br />
Ilha do Principe (F. Quintas).<br />
Meliaceae<br />
Leguminosae<br />
Crotalaria striata DC.<br />
Ilha do Principe no alto da Fortaleza (F. Quintas).<br />
Tephrosia huillensis Welw.<br />
Hunipata nos terrenos cultivados (F. Newton).<br />
Ormocarpum verrucosum Beauv.<br />
Ilha do Principe, Lapa d'Oeste (F. Quintas).<br />
Vigna radicans Welw.<br />
Humpnta (F. Newton).<br />
Rhynchosia minima D. C.<br />
Biballa, nos montes <strong>de</strong> Chella (F. Newton).<br />
15 va
226<br />
R. Memnonia D. C.<br />
Margens do rio Corocca (F. Newton).<br />
Drepanocarpus lunatus G. F. Meyer.<br />
Ilha do Principe (F. Quintas).<br />
Lonchocarpus sericeus H. B. e K.<br />
Ilha do Principe no littoral (F. Quintas).<br />
Caesalpinia pulcherrima Sw.<br />
Bolama (J. <strong>de</strong> Sousa).<br />
Mimosa pudica L.<br />
Ilha do Principe, Sundim (F. Quintas).<br />
Acacia pennata Willd.<br />
Humbe e Gambos (F. Newton).<br />
A. hebeclada I). C.<br />
Humbe (F. Newton).<br />
Melastomaoeae 1<br />
Osbeckia Zambeziensis Gogn. (sp. n.); rami's subsparse longeque hirsutis;<br />
foliis breviter petiolatis, inferionbus ovoto-oblongis superioribus<br />
oblongis, obtusiusculis, 5-nerviis, utrinque breviter sparseque setulosis;<br />
floribus 4-meris, sessilibus, capitatis; calyce setulis simplicibus<br />
breviuscule sparseque hirtei lo, tubo ovoi<strong>de</strong>o, lobis cum<br />
appendicibus crassis brevibus ápice penieillato-setosis alternantibus;<br />
antheris linearibus, connectivo infra loculos distincte producto.<br />
Herba 3-dm. alta, caule erecto, obscure tetragono, superne<br />
satis ramoso, rami's brevibus, erectis. Petiolus hirsutus, 2-4 mm.<br />
longus. Folia membranacea, obscure crenulato-<strong>de</strong>nticulata, 3-5 cm.<br />
longa, 8-16 mm. lata. Calycis tubus 4 mm. longus; lobi oblongotriangulares,<br />
oblusi, breviter ciliati, 3 mm. longi. Pétala purpurescentia,<br />
obovata, 7-8 mm. longa. Antherae 3-3 % mm. longae,<br />
connectivo basi 1<br />
/2- 2<br />
/3 mm. long, producto. Stylus 1 cm. longus.<br />
Zambezia (Rodrigues <strong>de</strong> Carvalho).<br />
OBS. Species huic aft. O. Senegambiensis, Guill. et Perrot., etc.<br />
flores 5-meras habent.<br />
Dissotis prostrala Triana et Cogniaux.<br />
Humtiolê em Dahomey (F. Newton).<br />
Det. pelo sr. A. Cogniaux.
D. plumosa Benth.<br />
Ilha do Principe (F. Quintas).<br />
227<br />
Passifloreae<br />
Passiflora foetida Cav.<br />
Ilha do Principe (F. Quintas); Mossame<strong>de</strong>s (J. A. <strong>de</strong> Sousa).<br />
Curcubitaceae 1<br />
A<strong>de</strong>nopus intermedius Cogniaux (sp. n.); foliis ambitu suborbicularibus,<br />
fere usque ad medium 5-7-lobatis, basi profun<strong>de</strong> emarginatis,<br />
supra tenuiter punctato-scabris, subtus sublaevibus ; petiolo ápice<br />
biglanduloso ; cirrhis bißdis ; racemis masculis folium subaequantibus<br />
; calycis tubo vix furfuraceo-puberulo, <strong>de</strong>ntibus eglandulosis<br />
vel margine pauciglandulosis; antheris in capitulum anguste oblongum<br />
cohaerentibus.<br />
Rami gracilis, elongati, sulcati, laeves, glaberrimi vel vix puberuli.<br />
Petiolus gracilis, sulcatus, tenuissime furfuraceo-puberulus,<br />
3 6 cm. longus; glandulae conicae, 1 mm. longae. Folia membranacea,<br />
intense viridia, 1-1 i<br />
/
228<br />
Ilha <strong>de</strong> S. Thomé (A. Molier); Ilha do Principe (F. Quintas).<br />
OBS. Species fere intermedia A. longißoro Benth. et A. brcvifloro<br />
Benth.<br />
A. brevifolius Benth.<br />
Malange (S. Marques).<br />
Momordica Charantia L.<br />
Malange na prov. d'Angola (Sisenando Marques).<br />
M. Henriquesii Cogniaux (sp. n.); foliis parvis, late ovato-cordats, integris,<br />
basi profun<strong>de</strong> emarginatis, margine vix undulato-<strong>de</strong>nticulatis,<br />
utrinque tenuissime puberulis praecipue subtus; pedunculis masculis<br />
foliis brevioribus, apice corymboso-mullilloris ; floribus majusculis,<br />
longe pedicellatis, ebracteatis ; calyce glabro, 5-costato,<br />
segmentis ovato-triangularibus, breviter acuminatis, apice recurvis.<br />
Rami gracillimi, leviter sulcati, glabrati. Petiolus gracilis, striatus,<br />
tenuissime puberulus, 1 V2 cm. longus. Folia tenuiter membranacea,<br />
viridi-cinerea, breviter acuminata, 4-6 cm. longa, ><br />
3-4 '/2 cm. lata ; sinus basilaris subrotundatus, cm. profundus.<br />
Cirrhi subfiliformes, elongaii, sulcati, glabri, bifidi. Pedunculus<br />
communis masculus satis gracilis, 1 VV-2 cm. longus, vix<br />
ramosus; pedicelli patuli, filiformes, flexuosi, 1-1 V2 cm. longi.<br />
Calycis tubus fuscescens, latissime campanulatus 6 mm. latus ;<br />
segmenta pallida, 4 mm. longa, 2 1 m m a t a<br />
/ä - ' - Corolla, ut vi<strong>de</strong>tur,<br />
flavescentia, vix furfuracea, segmentis obovatis, subacutis, multinervosis,<br />
1 l<br />
/% cm. longis. Staminum filamenta crassa, 2 mm. longa;<br />
antherae 2 mm. longae. Flores foeminei et fructus ignoti.<br />
Äff. M. corymbiferae Hook f.<br />
Zambezia (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
Coccinia jatrophaefolia Cogniaux.<br />
ß. auslralis. — Petiolus glaber 1 cm. longus. Folia satis minora,<br />
nervis utrinque glaberrimis. Corolla 2 cm longa.<br />
Zambezia (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
C. senensis Cogniaux (?).<br />
Mussaril e Cabeceira p. <strong>de</strong> Moçambique (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
Melothria punctata Cogniaux.<br />
Moçambique (R. <strong>de</strong> Carvalho).
Nesaea linearis Hiern.<br />
Chiloane (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
Ixora radiata Hiern.<br />
Bolama (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
Spermacoce ramisparsa Pohl.<br />
Ilha do Principe (F. Newton).<br />
229<br />
Lithrarieae<br />
Rubiaoeae<br />
Oompositae<br />
Tribu. —Vernoniaceae<br />
Thysanurus 0. Hoffm. in Engl, und Prantl Natürlichen Pflanzenfamilien<br />
lV5, p. 127.<br />
Capitula mediocria, 8fOflora, in axillis foliorum superiorum<br />
sessilia ; involucrum setis longis onustum ; corollae (siccae) stramineae,<br />
limbo profun<strong>de</strong> 5parlito, segmenlis aculissimis ciliatis et<br />
glândulas stipitatas gerentibus ; antherae basi in caudas ciliatas<br />
productae ; achenia villosa ; pappi squamae 10, aliae obtusae, aliae<br />
acuminatae.<br />
Herba basi lignosa, ramis numerosis anguste alatis prostatis. Folia<br />
sessilia, oblanceolata, val<strong>de</strong> reticulata, glandulis et pilis sparsis<br />
vestita.<br />
Quodammodo Geigeriam referens, sed stylus diversissimus.<br />
T. angolensis 0. Hoffm.<br />
Angola (Welwitsch, n.° 3989); Huilla (Mewton).<br />
Vernonia Petersii Oliv, et Hiern.<br />
No planalto superior <strong>de</strong> Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
ι Det. pelo dr. 0. Hoffmann.
230<br />
V. Steetziana Oliv, et Hiern.<br />
Humpata (F. Newton).<br />
V. cinerea Less.<br />
Borna (D. M. Chaves).<br />
V. senegalensis Less.<br />
Vista, no Zaire (D. M. Chaves).<br />
V. amygdalina Del.<br />
Quindumbo, prov. d'Angola (J. d'Anchieta).<br />
V. glabra Vatke.<br />
Margens do Zambeze (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
V. mossambiquensis Oliv, et Hiern.<br />
Montes da Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
Tribu. — Eupatoriaceae<br />
A<strong>de</strong>nostemma viscosum Forst.<br />
Huilla (P. e<br />
Antunes).<br />
Ageratum conysoi<strong>de</strong>s L.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Nicolau (J. Cardoso); Borna (D. M. Chaves);<br />
Bolama (J. A. <strong>de</strong> Sousa); Dahomé em Bamé; ilha do Principe (F.<br />
Newton).<br />
Mikania scan<strong>de</strong>ns Willd.<br />
Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho)..<br />
Tribu. — Asteroi<strong>de</strong>ae<br />
Grangea ma<strong>de</strong>raspatana Poir.<br />
Huilla (P. e<br />
Antunes) ; Zambezia (R. <strong>de</strong> Carvalho) ; Vista, no Zaire<br />
(D. M. Chaves).<br />
Erigeron linifolium Willd.<br />
Ilha <strong>de</strong> Santo Antão em Cabo Ver<strong>de</strong> (J. Cardoso).<br />
Microglossa volubilis DC.<br />
Ilha do Principe (F. Newton); Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
Conyza persicaefolia Oliv, et Hiern.<br />
Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).
231<br />
Tribu. —Inuloi<strong>de</strong>ae<br />
Tarchonarithus camphoratus L,<br />
Huilla (P. e<br />
Antunes).<br />
Blumea lacera DC. .<br />
Huilla (P. e<br />
Antunes); Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Antão (J. Card<br />
BI. gariepina D. C.<br />
Huilla (P. e<br />
Antunes).<br />
BI. cafra O. Hoffm. -<br />
Margens do Zambeze (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
Pluchea Dioscoridis DC.<br />
Moçambique (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
Denekia capensis Thumb.<br />
Huilla (P. e<br />
Antunes).<br />
Epalles gariepina Steetz.<br />
Margens do Coroca (Capello e Ivens).<br />
Sphaeranthus hirtus Willd.<br />
Margens do Zambeze (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
Phagnalon melanoleucum Webb.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong> na ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />
Achyrocline batocana Oliv, et Hiern.<br />
Huilla (F. Newton).<br />
A. glumacea Oliv, et Hiern.<br />
Monhino (F. Newton).<br />
Gnaphalium luteo-album L.<br />
Chiloane (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
G. indicum L.<br />
Margens do Zambeze p. do Senna (R. <strong>de</strong> Carvalho),<br />
G. luteo-fuscum Webb.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong> na ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />
Helichrysum sesamoi<strong>de</strong>s Thumb.<br />
Moçambique.<br />
H. foetidum Cass.<br />
Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
Inula glomerata Oliv, et Hiern.<br />
Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
Pegolletia senegallensis Gass.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão e do Sal (J. Cardoso).
232<br />
Pulicaria crispa Benth. et Hooker, var. subdiscoi<strong>de</strong>a.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha do Sal (J. Cardoso).<br />
Odontospermum Daltoni Webb.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />
Tribu. — Helianthoi<strong>de</strong>ae<br />
Eclipta alba Hassk. ,<br />
Vista, no Zaire (D. M. Chaves); ilha do Principe (F. Quintas).<br />
Sclerocarpus arabicus Boiss.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
S. africanus Jacq.<br />
Ajuda (F. Newton).<br />
Spilanthes tenella L.<br />
Quindumbo, Angola (J. Anchietta).<br />
Bi<strong>de</strong>ns pilosus L.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilhas <strong>de</strong> Santo Antão e Nicolau (J. Cardoso); ilha do<br />
Principe (F. Newton); Quindumbo (J. Anchietta); Gorungosa (R.<br />
<strong>de</strong> Carvalho).<br />
Chrysantellum procumbens Pers.<br />
Passé em Dahomé ; Gambos (F. Newton).<br />
Tribu. — Anthemi<strong>de</strong>ae<br />
Artemisia Gorgonum Webb.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />
A. afra Jacq.<br />
Humpata (F. Newton); Huilla (P. 8<br />
Antunes).<br />
Tribu. — Senecioni<strong>de</strong>ae<br />
Gynura miniata Welw.<br />
Lobango nos montes <strong>de</strong> Chella (F. Newton).<br />
Emilia sagitala DC.<br />
Quidumbo (J. Anchietta); Huilla (P. s<br />
Antunes); nas margens do rio<br />
Macussi (R. <strong>de</strong> Carvalho).
Senecio bupleroi<strong>de</strong>s DC.<br />
Quidumbo (J. Anchietta).<br />
S. apiifolius Benth. et Hóker.<br />
Huilla (P. c<br />
Antunes).<br />
S. longiflorus Oliv, et Hiern.<br />
Huilla (P. e<br />
Antunes).<br />
233<br />
Tribu. — Cynaroi<strong>de</strong>ae<br />
Centaurea melitensis L.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />
Dicoma sessiliilora Harv.<br />
Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />
Tribu. — Mutisiaceae<br />
Tribu. — Cichoriaceae<br />
Tolpis farinulosa Webb.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />
Lactuca goraeensis Sch. Bip.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Anto (J. Cardoso).<br />
L. laraxicifolia Schm. et Thonn.<br />
Dahomé (F. Newton).<br />
Sonchus Daltoni Webb.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha do Fogo (J. Cardoso).<br />
S. oleraceus L.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />
Microrhynchus picridioi<strong>de</strong>s Benth. et Hook.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />
Campamilaceae<br />
Campanula Jacobaea Chr. Sm.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso); serra <strong>de</strong> Chella (F<br />
Newton),
234<br />
Gentianeae<br />
Faroa salutaris Welw.<br />
Pallanca nas margens do Nene (F. Newton).<br />
Boragineae<br />
Heliotropium undulatum Vahl.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Oonvolvulaceae<br />
Ipomaea coptica Rth.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
I. Blicaulis Bl.<br />
Gambos (F. Newton).<br />
I. obscura Ker.<br />
Gambos (F. Newton).<br />
Selago Hoepfueriana Vatke et Rolf.<br />
Humpata (F. Newton).<br />
Selagineae<br />
Verbenaoeae<br />
Lantana camera L.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Labiatae<br />
Leucas martinicensis R. Br.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).
235<br />
Ajuga Iva Schreb.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Nyctagineae<br />
Boerhaavia repens L.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Amaranthaceae .<br />
Amaranthus Blitum L.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Aerua javanica Juss.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Gomphrena globosa L.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Chenopodiaceae<br />
Chenopodium murale L.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Euphorbiaceae<br />
Euphorbia arabica Boiss.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Phyllanlus rotundifolius Klein.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />
Jatropha gossypifolia L. ß. elegans Müll. Arg.<br />
Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).
Liparis guineeiisis Lindl.<br />
Ilha do Principe (F. Quintas).<br />
236<br />
lYEoixocotylecLoixea©<br />
Orcni<strong>de</strong>ae 1<br />
Tribu. — Epi<strong>de</strong>ndreae<br />
Tribu. — Van<strong>de</strong>ae<br />
Eulophia Welwitschii Rolfe. Orthochilus Welwitschii Rchb. in Flora XLV11I,<br />
p. 186.<br />
E. Antunesii Rolfe.<br />
Scapi fere pe<strong>de</strong>m alti, medio unibracteati. Racemi laxiusculi,<br />
10-20-flori. Bracteae anguste lanceolato-Iineares, acuminatissimae,<br />
1<br />
- 3<br />
A<br />
/4 unciam longae. Sepala lineari-lanceolata, acutissima 7-9 lin.<br />
longa. Pétala similia, paulo breviora et latiora. Labellum trilobum,<br />
petalis aequale, 6 lin. latum ; lobis lateralibus rotundatis, 8-9-nerviis,<br />
lobo medio late oblongo, subtruncato, 5-nervio, nervis longe<br />
fimbriatis; disco tricarinato ; calcare oblongo, obtuso, 2 lin. longo.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
This species is allied to E. a<strong>de</strong>noglossa Rchb. f., wich, however,<br />
has larger, more membranaceous flowers, the si<strong>de</strong> lobes of the lip<br />
more sharply angled, a different crest, and a more slen<strong>de</strong>r and<br />
more acute spur.<br />
Lissochilus Antunesii Rolfe.<br />
Scapus gracilis, 1<br />
/a ped. altus, duo-<strong>de</strong>cimflorus. Bracteae liniarilanceolatae,<br />
acutae, 5-7 lin. longae. Pedicelli 1 unciam longi. Sepala<br />
anguste cunealo-oblanceolata, brevissime apiculata, leviter<br />
carinata, 10 lin. longa, 2 V2 lin- lata. Pétala cuneato-oblonga,<br />
obtusa, 9 lin. longa, 2 x<br />
/% lin. lata. Labellum trilobum, 9 lin. lon-<br />
1<br />
Det. e <strong>de</strong>ser. pelo sr. R. A RoJfe, A. L. S. Além das espécies mencionadas receberam-se<br />
outras, que não po<strong>de</strong>ram ser <strong>de</strong>terminadas por serem incompletos os exemplares.
237<br />
gum ; lobis lateralibus semroblongis apice rotundato-obtusis ; lobo<br />
medio multo breviore et angustiore oblongo obtuso undulato ;<br />
carinis ternis incrassatis antice crenulatis ; calcare breve inflato<br />
obtuso. Columna trigona, anthera apiculata.<br />
Folia non vidi.<br />
Huilla (P. c<br />
J. M. Antunes).<br />
This species is closely allied to L. longifolius Benth, and L.<br />
Lindleyanus Rchb. fil. both from the Niger district. The former<br />
has somewhat smaller flowers, narrower sepals, shorter and less<br />
cuneate petals, a lip with the front lobe as long as the si<strong>de</strong> ones,<br />
the keels more strongly crested, and the spur schortly apiculate.<br />
The latter is a taller plant with a branched raceme, the petals<br />
twice as broad, the front lobe of the lip nearly equalling the si<strong>de</strong><br />
ones, and the veins of the lip strongly anastomosing. On a superficiel<br />
examination the three resemble each other very closely. The<br />
material to hand consists of a single scape without leaves.<br />
Platylepis glandulosa Bchb. f.<br />
Ilha do Principe (F. Quintas).<br />
Tribu. — Neottieae<br />
Tribu. — Ophry<strong>de</strong>ae<br />
Holothrix (§Scopularia) longiflora Rolfe.<br />
Planta 1 Va ped. alta. Folia radicalia, bina, reniformi-cordata,<br />
brevissime mucronulata, reticulato-venosa, 2 uncias longa, 2 YJ<br />
uncias lata. Scapus. pubescens ; racemus circa 16-20-florus. Bracteae<br />
lanceolato-ovatae, acuminatae, 2 ^/%-3 lin. longae,. villosae.<br />
Sepala ovato-oblonga, acuminato-apiculata, uninervia, villosa, 4 lin.<br />
longa. Pétala glabra, cuneato-linearia, Ya unciam longa, basi trinervia,<br />
<strong>de</strong>mum novem-nervia, ad medium in novem laciniis divisa.<br />
Labellum petalis subsimile, latius, ima basi uninerve, <strong>de</strong>mum<br />
15-nerve et in 15 laciniis divisum ; calcar arete incurvum vel circinnalum,<br />
ultra lineam longum, apice gracile. Columna brevissima,<br />
biauriculata.<br />
Huilla (P.° J. M. Antunes).<br />
A very fine species, with flowers much larger than any others<br />
in the genus. It is allied to H. grandi flora Rchb. f. (Scopularia
238<br />
grandiflora Sond), but in that species the flowers aTe only half<br />
as in the present one.<br />
Habenaria occultans Welw.<br />
HuiHa (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
H. protearum Rchb. f.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
The Hovers are a little smaller, than in the specimens collected<br />
bi Welwitsch, but there can be no doubt that all belong to the<br />
same species.<br />
H. huillensis Schb. f.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
Agrees so well with the <strong>de</strong>scription that I have little doubt of<br />
the <strong>de</strong>termination. The resemblance to the Abyssiniam H. reduplicata<br />
Höchst., pointed out by Reichembach, is especially marked.<br />
Satyrium Welwitschii Rchb. f.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
More slen<strong>de</strong>r than in the exemple collected by Welwitsch, but<br />
quite i<strong>de</strong>ntical in floral <strong>de</strong>tails, and evi<strong>de</strong>ntly belonging to the<br />
same species.<br />
S. longebracteatum Rolfe.<br />
Planta i ped. vel altior. Folia radicalia non vidi, caulina oblongolanceolata,<br />
acuta, 1 Va-2 uncia longa. Racemus <strong>de</strong>nsus, subglobatus.<br />
Bracteae longae exsertae, lineari-lanceolatae, acutae, septem-nerves,<br />
puberulae, 1 unciam longae. Ovarium villosum, 2 lin.<br />
longum. Sepala cuneato-oblonga, obtusa, v. sepalum dorsale emarginatum,<br />
2 lin. longum. Petala subsimiiia, paulo breviora. Labellum<br />
galeatum, ellipticum, truncatum, 5-7-nerve, laeviter carinatum,<br />
2 Va lin- longum, calcar breve, limbo sexto brevius. Columna gracilis,<br />
apice incurva ; stigma latiora quam longa ; rostellum bilobum.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
This species much resembles Satyrium Alherstonei Rchb. f.<br />
from S. E. Africa, and S. trinerve Lindl, from Madagascar, of<br />
wich species it is probably the geographical representative. From<br />
both, however, it may be readily distinguished by its smaller<br />
flowers with much shorter spurs. The bracts are quite three times<br />
as long as the flower, giving to the raceme a rather peculiar appearance.<br />
The single specimen has been gathered without the radical<br />
leaves, but in all probability they are linear, as in allied<br />
species.
Echinodorus humilis Buch.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
Licopodium cernuum L.<br />
Huilla P. e<br />
J. M. Autunes).<br />
L. carolinianum L.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
Equisetum variegatum Schleid.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
Pellaea consobrina Hook.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
P. pectiniformis Baker.<br />
Huilla (P. 8<br />
J. M. Antunes).<br />
1<br />
Det. por J. Henriques.<br />
239<br />
Alsimaceae<br />
Acotyledoneae 1<br />
Lycopodiaceae<br />
Equisetaoeae<br />
Filices<br />
Sub-ord. — Polypodiaceae<br />
Tribu. —Pteri<strong>de</strong>ae
P. calomelanos Link.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
P. geraniaefolia Fée.<br />
Huilla (P.* J. M. Antunes).<br />
Pteris quadriaurita Retz.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
P. cretica L.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
Asplenium furcatum Thumb.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
Nephrodium albo-punctatum Desv.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
Ν. pennigerum Hook.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
Nothochlaena lanuginosa Desv. "<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
Mohria caffrorum Desv.<br />
Huilla (P. e<br />
J. M. Antunes).<br />
240<br />
Tribu. — Asplenieae<br />
Tribu. — Grammiti<strong>de</strong>ae<br />
Sub-ord. — Schizaeaceae
241<br />
ΠIΒ LlOG R A Ρί ΤIA<br />
Colmeiro (D. Miguel) — Enumeration y revision <strong>de</strong> las planlas <strong>de</strong> la peninsula<br />
hispanolusilanica é Islas Baleares—Tomo V. Madrid, 1889.<br />
Com a publicação do volume V ficou concluida esta obra, <strong>de</strong> que<br />
já foi dada noticia no volume VI do Boletim. Neste ultimo volume o sr.<br />
Colmeiro faz a enumeração <strong>de</strong> todas as plantas monoeotyledoneas e cryptogamicas,<br />
até hoje mencionadas como fazendo parte da flora da peninsula<br />
hispanoIusitanica. Representa um trabalho consi<strong>de</strong>rável e que po<strong>de</strong> auxiliar<br />
po<strong>de</strong>rosamente os que se <strong>de</strong>dicam ao estudo d'esta flora.<br />
Esta obra mostra bem o génio trabalhador do professor Colmeiro.<br />
Willkomm (Dr. M.) — llluslrationes Florae Hispanicae insularumque Baleariam.<br />
Liv. XV e XVI.<br />
Continua com maxima regularida<strong>de</strong> a publicação d'esta obra magnifica<br />
e que é, como já tivemos occasião <strong>de</strong> dizer, indispensável a lodos os que<br />
se <strong>de</strong>dicam ao estudo da flora da peninsula ibérica. A perfeição das <strong>de</strong>scripçòes,<br />
a niti<strong>de</strong>z e exactidão das estampas dão a esta publicação um<br />
valor consi<strong>de</strong>rável.<br />
No ca<strong>de</strong>rno XVI é <strong>de</strong>scripta e optimamente representada uma planta<br />
portugueza, a Armeria Willkommi, que se encontra nas regiões mais elevadas<br />
da serra do Gerez.<br />
É bem para <strong>de</strong>sejar que obra <strong>de</strong> tanta utilida<strong>de</strong> em breve chegue ao<br />
seu fim.<br />
1Ü VII
242<br />
NECROLOGIA<br />
Falleceram no anno <strong>de</strong> 1889 très botanicos distinctissimos e que por<br />
vezes se tinham occupado do estudo <strong>de</strong> plantas portuguezas. Foram elles<br />
o dr. Sexlus Otto Lindberg, <strong>de</strong> Helsingl'ors, Fernando Hauck, <strong>de</strong> Trieste<br />
e o dr. Ernesto Cosson, <strong>de</strong> Pariz.<br />
O dr. O. Lindberg era professor <strong>de</strong> <strong>Botânica</strong> e director do jardim botanico e por ultimo reitor da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> He<br />
favoritos tinham por objecto as muscineas, sobre as quaes fez gran<strong>de</strong> numero<br />
<strong>de</strong> publicações <strong>de</strong> máximo interesse. Seria longa a lista d'ellas. Deu<br />
sempre satisfação aos pedidos que por vez.es lhe di^i para <strong>de</strong>terminar as<br />
espécies <strong>de</strong> musgos <strong>de</strong> Portugal e pouco antes <strong>de</strong> morrer tinha coor<strong>de</strong>nado<br />
o catalogo dos musgos do norte <strong>de</strong> Portugal, fundando-se para isso na bella<br />
collecção do sr. I. Newton, do Porto.<br />
Este trabalhador incansável falleceu a 20 <strong>de</strong> fevereiro tendo apenas 52<br />
annos <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>.<br />
Fernando Hauck era também cryptogamista, mas outras eram as plantas<br />
que estuda-ia. Dedicava-se especialmente ao estudo das algas.<br />
Escrevendo a biographia d'esté distincto botanico o dr. Levi Morenos<br />
diz — é um novo exemplo, que <strong>de</strong>monstra a possibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> cada um, seja<br />
qual fôr a posição social, ainda mesmo n'um modo <strong>de</strong> vida contrario á indole<br />
propria, fugindo da rotina, se elevar a uma vida superior, intellectual,<br />
util não só pelo bem que causa áquelle que a segue, como pelo progresso<br />
da verda<strong>de</strong> ; util para o proprio individuo, e não menos para os outros,—<br />
F. Hauck nasceu em Brum a 20 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1845. Teve por guia e<br />
mestra nos seus primeiros annos sua mãe, — que. lhe dirigia a attenção<br />
para a belleza do mundo real ; que o fazia contemplar o murmúrio das<br />
florestas, os prados floridos, os bosques silenciosos e os campos fecundos,<br />
para que em lace da magnificência da natureza po<strong>de</strong>sse apren<strong>de</strong>r a observar,<br />
pensar, investigar e^ conhecer<br />
1<br />
Dr. S. Z. F. Hauck; in Oesterr-botan. Zeitscrift. 1887, n.° 1.
243<br />
É <strong>de</strong> certo a esta primeira educação que foram <strong>de</strong>vidos os trabalhos<br />
scientificos que illustraram F. Hauck.<br />
Desejando progredir, estudou para seguir a carreira florestal, mas diversas<br />
circumstancias o <strong>de</strong>moveram d'isso e por fim, graças aos conselhos<br />
d'um empregado do serviço telegraphico, habilitou-se para esta carreira e<br />
foi nomeado para a repartição telegraphica <strong>de</strong> Trieste em 1866. Foi então<br />
que a par das obrigações ofïiciaes elle creou as obrigações scientificas. O<br />
estudo das algas do Adriático pren<strong>de</strong>u-lhe a attenção e pelas publicações<br />
feitas mereceu honras não vulgares e a consi<strong>de</strong>ração dos botanicos mais<br />
consi<strong>de</strong>rados.<br />
A obra capital <strong>de</strong> F. Hauck tem por titulo— Die Meeresalgen, — que<br />
faz o segundo volume da nova edição da Kryptogamen Flora do dr. Uabenhorst.<br />
Occupou-se do estudo das algas do norte <strong>de</strong> Portugal, servindo<br />
para tal trabalho a collecção do sr. I. Newton e algumas espécies do herbario<br />
<strong>de</strong> Coimbra.<br />
Falleceu em Trieste a 21 <strong>de</strong> outubro.<br />
O ultimo dia <strong>de</strong> 1889 foi enlutado com a morte do dr. Ernesto Cosson.<br />
Nascido a 22 <strong>de</strong> julho <strong>de</strong> 1819, E. Cosson começou cedo a <strong>de</strong>dicar-se ao<br />
estudo <strong>de</strong> sciencias naturaes e apesar da opposição que seu pae fazia, conseguiu<br />
terminar o curso <strong>de</strong> medicina em 1847, tendo dado provas <strong>de</strong><br />
profundos conhecimentos botanicos, pois já em 1840 linha publicado com a<br />
collaboração <strong>de</strong> G. <strong>de</strong> Sainl-Pierre obras <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>iro valor scientifico L<br />
Em 1847 organisou e dirigiu com auxilio dos melhores botanicos francezes<br />
a — Associação françeza <strong>de</strong>/exploração botanica — que promoveu<br />
herborisações importantes não só na França, como na Italia, peninsula<br />
ibérica, Algeria, Canárias, Ma<strong>de</strong>ira, etc.<br />
Os seus mais importantes trabalhos tiveram por objecto a flora d'Alger.<br />
Encarregado <strong>de</strong> varias missões scientificas em différentes épocas com o<br />
fim <strong>de</strong> estudar a flora d'esta possessão franceza, o dr. E. Cosson <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />
1852 fez varias excursões n'esta provincia, arriscando a vida. A ultima<br />
expedição foi realisada ainda em 1888.<br />
As publicações que o dr. Cosson fez, quer em livros especiaes, quer nos<br />
Annaes <strong>de</strong> sciencias naturaes, ou no Boletim da Socieda<strong>de</strong> botanica <strong>de</strong><br />
França são <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> valor e abriram-lhe em 1873 as portas da Aca<strong>de</strong>mia<br />
das sciencias, assim como já em 1865 o tinham feito merecedor do grau<br />
<strong>de</strong> cavalleiro da Legião d'honra.<br />
1<br />
Observations sur quelques plantes critiques <strong>de</strong>s environs <strong>de</strong> Paris.<br />
Flore <strong>de</strong>s environs <strong>de</strong> Paris.<br />
Atlas <strong>de</strong> la Flore <strong>de</strong>s environs <strong>de</strong> Paris.<br />
Synopsis analytique <strong>de</strong> la Flore <strong>de</strong>s environs <strong>de</strong> Paris.
â44<br />
A obra em que ultimamente trabalhava — Compendium Florae atlanticae<br />
— ficou incompleta. O dr. Cosson dispoz porém todas as cousas <strong>de</strong><br />
tal modo, que será fácil a conclusão d'ella, porque tudo quanto lhe diz<br />
respeito está na mais completa or<strong>de</strong>m e nas suas disposições elle teve<br />
em vista que tanto a sua rica bibliotheca, como o seu precioso herbario<br />
po<strong>de</strong>ssem continuar a servir, como durante a vida d'elle, para a conclusão<br />
dos trabalhos por elle encetados.<br />
O dr. Cosson, como director da Associação franceza <strong>de</strong> explorações botanicas, estudou e <strong>de</strong>terminou todas as planta<br />
peninsula ibérica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1849 a 1851, sendo não poucas do Algarve. Esse<br />
trabalho foi publicado com o titulo <strong>de</strong> —Noies sur quelques plantes nouvelles,<br />
critiques ou rares du Midi <strong>de</strong> l'Espagne (1849-1851).<br />
O dr. E. Cosson tinha um excellente coração e era d'uma rara afiabilida<strong>de</strong>.
ÍNDICE POR ORDEM DOS AUCTORES<br />
Pag.<br />
λ<br />
Brasadola (G.) et C. Roumeguéro — Nouvelles contibutions à la Flore mycologique<br />
<strong>de</strong>s iles <strong>de</strong> St. Thomé et du Prince 159<br />
ty Cognieaux (A.) — Cucurbitaceas e Melastomaceas africanas 226<br />
Hauck (F.) — Algues marines du Nord du Portugal 136<br />
Henriques (Dr. J. Α.) —Estudos phaenologieos 87<br />
Os musgos<br />
Bibliographia<br />
r. 181<br />
241<br />
Necrologia 242<br />
!>y Hoffmann (Dr. 0.) — Plantas africanas<br />
Lagerheim (G. <strong>de</strong>)—Révision <strong>de</strong>s Ustilaginées et <strong>de</strong>s Uredinées contenues dans<br />
224<br />
l'herbier <strong>de</strong> Welwitsch 126<br />
Uber einen neuen phosphoresciren<strong>de</strong>n Polyporus 178<br />
Mariz (B. c!<br />
J. <strong>de</strong>) — Uma excursão botanica em Traz os Montes 3 <br />
Outra excursão botanica na mesma provincia 35 <br />
Planta? colhidas em Traz os Montes 4,'i<br />
Catalogo das plantas distribuidas pela Soe. Broteriana 76<br />
Flora lusttaniea exsiccala: Cent. VII e VIII 93<br />
_ Nobre (A.) —Recherches histologiques sur le Podoearpus Mannii 115<br />
©Rolfe (R. Α.) — Orehi<strong>de</strong>as africanas ".... 236<br />
Saccardo (P. A.) et Berlese (Α. Ν.) —Mycetes aliquot guineenses HO
INDICE ALPHABETICO<br />
Pag.<br />
Acacia Nock 226<br />
Acunthacese 101<br />
Acanthus Τ »<br />
Aceras R. Β 95<br />
Achillea Neck S3, 80<br />
Achyroeline.Cas 231<br />
Aconitum Τ 76, 85<br />
A<strong>de</strong>nopus Bimth : 227<br />
A<strong>de</strong>nosteinma Forst 230<br />
Adianthum L 76<br />
Aecidium Hill 133<br />
Aegilops I. 47<br />
Aerua Forsk 235<br />
Ageratum L · 230<br />
Agrimonia Τ '. 65, 104<br />
Agrqstempia L.. 71, 84<br />
Agrostis L T 46<br />
Aira L · »<br />
Airopsis Desv · · · 94<br />
AlchemillaT '· ·.· 65<br />
Ajuga L 81, 235<br />
Algas do Norte do Portugal 136<br />
Alisma J 47<br />
Allium L 49, 78, 95<br />
Alnus Τ , 50<br />
Alopecurus L 45<br />
Alsineae 71, 84, 107<br />
Alyssum L 74, 108<br />
Arnaranthus L 235<br />
Amarylli<strong>de</strong>as 77<br />
Amblyslegium Sch 216<br />
Ammi Τ ' 102<br />
Ampeli<strong>de</strong>ae 70<br />
Amygdajaceae 66, 83<br />
Amvgdalus L 66<br />
AnagallisL 61, 101<br />
Auarrhinum Desf 60, 101<br />
Anchusa L 58, 82<br />
Pag;<br />
Andreaea Ehr 218<br />
Andryala L 54<br />
Anthémis DC. 53<br />
Anthericum L 49<br />
Anthoxantum L 45<br />
Anthylis L 66<br />
Antirrhinum Juss.. 60<br />
Antithamnion Näg 139<br />
Antitriehia Brid 210<br />
Apocynaeeae 61<br />
Araliãceae 63<br />
Arbutus Τ 56<br />
Archidium Brid 218<br />
Arenaria L .' 71<br />
Aristolochieae 51<br />
Aristoloehia Τ 51, 97<br />
Armeria Willd....... 57, 81, 85, 99, 109<br />
Arnica L · · · 97<br />
Arnoseris Gaert 54<br />
Artemisia L 232<br />
Asclepi<strong>de</strong>ae 62<br />
Ascophylium Stackh ·. 152<br />
Asparagus L 48<br />
Asperifoliae · 58<br />
Asperococcus Lamour. 154<br />
Asperula L , 55<br />
Aspho<strong>de</strong>l us L 49<br />
Asplenium 1, 93, 240<br />
Astragalus DC 66<br />
Asterolinum Link, et II 61<br />
Astrocarpus Neck 75<br />
Atrichiuni P. B 205<br />
A triplex L 96<br />
Aulocomnium Schw 204<br />
Aurantiaceae 70<br />
Avena L 46, 77<br />
Ballota L 58, 100
Pag.<br />
Bangia Lyngb 137<br />
Barbarea R. Br 73<br />
Bárbula Hedw 196<br />
Bartramia Hedw 204<br />
Bellevalia Lapey 93<br />
Beliis L 52, 97<br />
Beta T.. 79<br />
BetulaT SO<br />
Betulaeeae 50<br />
Bifurcaria Staekh 151<br />
Bi<strong>de</strong>ns L 232<br />
Biscutella L 73<br />
Blechnura P. Br 93<br />
BlumeaDC 231<br />
Boerhaavia L 235<br />
Borragineas .58, 81, 23*4<br />
Borra go Τ 58<br />
Bostryehia Mont 149<br />
Brachypodium P. Β 77<br />
Brachythecium Sch 213<br />
Brassica L 74<br />
Brisa L 46, 99<br />
Bromus L 46<br />
Brunella Moeneh 58, 100<br />
Brvum Dillen 202<br />
Bryonia L 55, 98<br />
Bunias R. Br 73<br />
Bupleurum Τ "102<br />
Oaeoma DC 135<br />
Caesalpinia f, 226<br />
Calamintha Mönch 37, 100<br />
Calendula Neck 53, 98<br />
Calepina Adans 73<br />
Calliblepbaris Kütz 146<br />
Callithamion Lvnsb 139<br />
Callitriche L. 49<br />
Callitrichineae 49<br />
Callophyllis Kütz 143<br />
Calluna Salisb. 56<br />
CàlycotomeLink 105<br />
Calystegia H. Br 101<br />
Camelina Crantz 73<br />
Campanula L 55. 80, 88, 233<br />
Campanulacpae 55, 80, 98^ 233<br />
Campilopus Brid 192, 219<br />
Camptothecium Sch 213<br />
Campylosteleum B. et S 194<br />
Canlharellus Ad. 161<br />
Cappari<strong>de</strong>ae 224<br />
Gapsella Vent 73<br />
Carduus Ádans 54<br />
Carduncellus Adans 98<br />
Carex L 47, 77, 94<br />
Cariolopha Fisch 58, 81<br />
2*8<br />
Pag.<br />
Carlina ï 53<br />
CaucalisL. 62.<br />
Caulaeanthus Kütz 147<br />
Castanea ï · 50, 78<br />
Centaurea Less 53, 80, 98, 233<br />
Cemranthus DC , :. 52, 97<br />
Ceramiaeeae .· · · · 139<br />
Ceramium Lyngb 140<br />
Ceratodon Brid 194<br />
Ceratodonteae 194<br />
Cerastium Huds 71<br />
Cerinthe Rchb 100<br />
Chaerophyllum L.. 63<br />
Chaetomorpha Külz 156<br />
Chaeturus Link 94<br />
Cheilantes Swam · · 93<br />
Chelidnnium Τ 74<br />
Chenopodiaceae , 51, 78, 96, 235<br />
Chenopodium L 51<br />
Chieorium Τ 98<br />
Chlora L..... 102<br />
Chlorozoosporeae 155<br />
Ghondria Ag 148<br />
Chondrus Sfackh 142<br />
Chrithmum Τ '. 102<br />
Chylocladia Grev 144<br />
Chrysantellutn llicli ; 232<br />
Chrysanthemum DC 53<br />
Cicendia Adans 82<br />
Cinclidoteae 197<br />
Cinelidotus P. B. 197<br />
Cirsium Less 53<br />
Cistineae .' 72, 107<br />
Cislus.T 1 .· 72<br />
Citrus L.. .70<br />
Cladophora Kü'z 157<br />
Cladostephus Air 154<br />
Clavaria Vaill 174<br />
Clathrus Milh 175<br />
Clematis L 108<br />
Cnieus Sehreb 53<br />
Coccinia W. et A 228<br />
Codiaceae 158<br />
Codiurn Stackh 158<br />
Co.Icosporiurn Lev 130<br />
Collybia Fries 161<br />
Compositae 52, 79, 97, 229<br />
Coniferae 45, 94<br />
Goiiium Üesf 63<br />
Confcryaceae 156<br />
Conom'itrium Mont 193<br />
Connpodium DC 63<br />
Ctinvalaria Desf... .
Pag.<br />
249<br />
Conyza Less 97, 232<br />
Coprinus Pers 110<br />
Corallina L 180<br />
Corallinaceae... 150<br />
Corchorus L 225<br />
Cordylecladia J. Ag 144<br />
Corneae 63<br />
Cornicina Bpiss 66<br />
Cornus Τ · 63<br />
Corrigiola L · · · 64<br />
Corticium Pers 173<br />
Crassulaeeae . 63. 82, 103<br />
Crataegus L 65<br />
Crépis L 54, 80<br />
Crotalaria L 225<br />
Crucianella L 80<br />
Cruci ferae 73,. 108<br />
Crupina Cass 53<br />
Cryphaea Bridg · · 207<br />
Cryphaeae 207<br />
Cryptonemiaceae · 141<br />
Cucurbitaceae 55, 227<br />
Cudonia Fr 176<br />
Cuseuta Τ 59<br />
Cuseuteae 59<br />
Cupuli ferae 50, 78, 96<br />
Cynodontium Sch 191<br />
Cynoglossum L 59, 82<br />
Cynosurus L 46<br />
Cyperaceae .· 47, 77, 94<br />
Cyperus L 77<br />
Cytineae 49, 78<br />
Cytinus L 49, 78<br />
Cytisus L 68<br />
Cystopteris Bornh 45<br />
Cystosira Ag '· · 152<br />
üaedalea Pers · 169<br />
DasyaAg. — 150<br />
Daums Τ 62, 82, 102<br />
Davallia Smith .· · 93<br />
Delesseria Grev 146<br />
Delphinium Τ 85<br />
Denekia Thunb 231<br />
Desmarestia Lamour. 154<br />
Dianthus L. .. 72<br />
Dicranella Sch 191<br />
Dichodrontium Sch »<br />
Dicoma Cass 233<br />
Dicranoweisia Lindl · · 190<br />
Dicranum Hedw 191<br />
Dictyopteris Lamour 153<br />
Dictyota Lamour 152<br />
Dictyotaceae 152<br />
Didymodon Hedw , 195<br />
Pag.<br />
<strong>Digital</strong>is Τ 60, 101<br />
Dioscoriae 48, 95<br />
Diphyscium Mohr 206<br />
Diplotaxis DC 74<br />
Dipsaceae 52, 79<br />
Dipsaeus Τ 52<br />
Dissotis Benth 226<br />
Doassancia Cornu.. 127<br />
Dorycnium Much. 67<br />
Dorycnopsis Boiss 83, 104<br />
Drepanocarpus G. W. Mey 226 ,<br />
Drosera L 107<br />
Dumontia Lamour 141<br />
Dumontiaceae »<br />
Echinochloa P. Β 46<br />
Echinodorus L. C. Rich 239<br />
EcliptaL 232<br />
Eehium T. 58<br />
Ectocarpeae 153<br />
Ectocarpus Lyng · — »<br />
Elo<strong>de</strong>s Spach 107<br />
Elymus L 47, 77<br />
Emilia Cass ,·· 232<br />
Endymion Dmrt 49<br />
Enterumorpha Link 156<br />
Entosthodon Schw 201<br />
Entvloma <strong>de</strong> Bary 127<br />
Epilobium L 64, 83, 103<br />
Epipaclis Β. Β 95<br />
Equiseteae 93, 239<br />
Equisetum L 93, 239<br />
Eragrostis P. B. 77<br />
Erica L 56, 80, 99<br />
Ericaceae 56, 99<br />
Erigeron L 230<br />
Erodium Heri't 69, 84, 106<br />
Erophila DC. 74<br />
Eryngium ï 62<br />
Erysimum T 73<br />
Erythraea Ren 61, 82<br />
Eucladium B. et S · 190<br />
Eafragia Grisb 61<br />
Eupatorium ï 79<br />
Euphorbia L 68, 84, 105, 109, 235<br />
Euphorbiaeeae 68, 84, 105, 235<br />
Euphrasia T 101<br />
Eurhynchium Sch 214<br />
Evax Gaert ^ 52, 97<br />
Fabronieae 211<br />
Faroa Welw 234<br />
Favolus Fr 169<br />
Fedia Mönch 79<br />
Festuca L , 46
250<br />
Pag.<br />
Fetos 45, 7^<br />
Fieus Τ 5"<br />
Filago Τ 52, 9?<br />
Fissi<strong>de</strong>ns Hedw 19 2<br />
Fissi<strong>de</strong>ntaceae »<br />
Fomes Fr 16^<br />
Fontinalaeeae 20 7<br />
Fontinalis Dill »<br />
Fraxineae 7"<br />
Fraxinus Τ »<br />
Fueaceae 151<br />
Fucus L. " »<br />
Fumaria Τ 74, 90<br />
Fumariaceae 74<br />
Funaria Sehreb 201<br />
Galium L 55, 18<br />
Gano<strong>de</strong>rma 165<br />
Gaudinia P. Β 47<br />
Gelidiaceae 146<br />
Gelidium Lamour 146<br />
Genista L »<br />
Gentianaeeae 61, 82, 102<br />
Geraniaeeae 69, 84. 105<br />
Geranium Herit 69, 105<br />
Geum L 65<br />
Gigartina Stackh 142<br />
Gigartinaceae »<br />
Gladiolus Τ .· 47<br />
Glinus Löffl 82, 103<br />
Glveeria R. Br 46, 94<br />
Gnaphalium L 231<br />
Goinphrena L 235<br />
Gossypium L 225<br />
Graeilaria Grav 146<br />
Gramineae 45<br />
Grateloupia Ag 142<br />
Graneea Adans 230<br />
Grew ia L 225<br />
Grimmia Hedw 198<br />
Grimmieae , »<br />
Gymnogongrus Mart 143<br />
Gymnogramma Desv 46<br />
Gvmnostomum Hedw 189<br />
Gynandropsis DC 224<br />
Gynura Cass 232<br />
Habenaria Willd .' 238<br />
Habrodon Sch 211<br />
HalidrysLg 132<br />
Haligene Dcne · 155<br />
Halimium Dun 72, 83, 107<br />
Hal urus Kg 140<br />
Halymenia J. Ag 143<br />
He<strong>de</strong>ra L 63<br />
Pag.<br />
Hedwigia Ehr 199<br />
Hedypnois Gaert 54<br />
Heleocharis R. Β 47<br />
Helianthemum Τ 73<br />
Heliehryson DC 52, 80, 231<br />
Heliotropipm L 59, 234<br />
Helleborus Adans 76<br />
Helminthocladia J. Ag 138<br />
Helminthocladiaeeae »<br />
Helminthosporium Fries 114<br />
Hermannia L 225<br />
HerniariaT 103<br />
Hexagonia P. M 112, 168<br />
Hibiscus L 224<br />
Hieraeium Τ 54<br />
Himanthalia Lg 151<br />
Hirnei.la Fries 174<br />
Hispi<strong>de</strong>lla Barn 54<br />
Holeus L., 46<br />
Hol'olhrix L. Rich 237<br />
Homalia Brid 209<br />
Homalothecium Sch 212<br />
Hor<strong>de</strong>um L 46, 94<br />
Hutchinsia R. Br 108<br />
Hydrolapathus Rupr ·... 145<br />
Hylocomium Sch 217<br />
Hymenochaete 173<br />
Hymenostomum R. Br 189<br />
Hyoscyamus Τ 59<br />
Hypec'oeae 74<br />
Hy pecou m ï »<br />
Hypericinae 71, 106<br />
Hypericum L 71, 106<br />
Hvpochaëris L 54<br />
Hypnum Dill 216<br />
Iberis L. .'. 229<br />
IlexL 68<br />
Ilicineae 68<br />
Inula Gaertn 52, 97, 231<br />
Ipomaea L 234<br />
Iri<strong>de</strong>ae : 47, 95<br />
Iris L 47, 95<br />
Irpex Fries 170<br />
Isaria Pers 177<br />
Isothecium Brid 212<br />
IxoraL 229<br />
Jasmineae 62<br />
Jasminum Τ »<br />
Jasioné L 55<br />
Játropha L ·. 235<br />
Juglan<strong>de</strong>ae 68<br />
Juglans L »<br />
Juncaceae 48, 78
251<br />
Pag<br />
Juncus DG 48, 78<br />
Juniperus L · 45, 94<br />
Kentrophyilum Neck ' 98<br />
Koeleria Pers 46<br />
Kohlrauschia Kunth 72, 85<br />
Labiatae 57, 81<br />
Lachnoeladium · 173<br />
Lactuca L 233<br />
Laminaria Lamour 155<br />
Laminariaceae »<br />
Lamium L 58, 81<br />
Lantana L 234<br />
Laserpitium Τ 62<br />
Lathyrus L 66, 104<br />
Laurencia Lamour 148<br />
Laurentia Neck 80, 85<br />
Lavandula L 57<br />
Lavatera L 84, 106<br />
Leguminosae 225<br />
Lepidium R. Β 73<br />
Lentinus Fr 161<br />
Lensites Fr »<br />
Leptobryum Sch 202<br />
Leptodon Mohr 209<br />
Leplotricheae... · 194<br />
Leptotrichum Hamp »<br />
Lepturus R. Br 94<br />
LeskeaHedw 211<br />
Leueas R. Br 234<br />
Leucobryaceae 192<br />
Leucobryom Hpe »<br />
Leueoium Mönch— 95<br />
Leucodon Sehwg 210<br />
Leusea DC 53<br />
Lichenes 45<br />
Ligustrum Τ 62<br />
Liliaceae 49, 78, 95<br />
Lilium L 49<br />
Limodorum Τ 78<br />
Linaria Τ 60, 101<br />
Lineae 70, 106<br />
Linum L 70, 106<br />
Liparis L Rich 236<br />
Lissochilus R. Br »<br />
Lithophyllum Phil 150<br />
Lithothammon Phil »<br />
Lobeliaeeae 80<br />
Lolium L 47<br />
Lomentariaceae 147<br />
Lomentaria Gaill »<br />
Lonchocarpus H. Β. Κ 226<br />
Lonicera Desf. 56, 99<br />
Lonicereae 56, 80<br />
Pag.<br />
Lotus L 67<br />
Lupinus Τ 68<br />
Luznla DC 48<br />
Lycpgala Mich 177<br />
Lycopodium L 239<br />
Lycopsis L 58<br />
Lyngbya Ag 158<br />
Lysimachia Moench 161<br />
Lythrarieae 64, 103<br />
Ly thrum L 64, 103<br />
Macrochloa Kuth 46<br />
Magydaris Koch.., 62<br />
Malva L 70<br />
Malvaceae 70, 224<br />
Malvastrum A. Gray 224<br />
Marasmius Fries 161<br />
Margotia Bss 82<br />
Marrubium L 58<br />
Medicago 1 67, 105<br />
Melandrium Röhl 71, 107<br />
Melampsora Cast 132<br />
Melampyrum Τ 60, 82<br />
Melhania Forsk '· · · ; · 225<br />
Meliea L · 46, 94<br />
Mentha L.... 57, 61<br />
Melothria L , ' .. 228<br />
Mercurialis L 105<br />
Metasphaeria 113<br />
Microglossa DC. 230<br />
Michroionchus DC.. 80<br />
Microrhynchus Less. 233<br />
Mikania Willd 230<br />
Mimosa L. . 226<br />
Mnium L 204<br />
Moëhringia L 71<br />
Mohria Schwz 240<br />
Mollugineae 103<br />
Momordica L · 228<br />
Monostroma Thur 155<br />
Moreae 50<br />
Morus Τ · · · · "<br />
Muscari. Τ 49<br />
Musgos 181<br />
D" <strong>de</strong> Portugal 188<br />
» hybrido 221<br />
Mycena Fries · 161<br />
Myosotis L : 38, 100<br />
Myrica L .96<br />
Naja<strong>de</strong>as ' .· 76<br />
Najas Willd »<br />
Naneoria Fr ^ 163<br />
Narcissus L 77, 85<br />
Nardurus Rchb............... — 47
Pag.<br />
Nardus L 58<br />
Nasturtium Β. Br 74<br />
Neckera Hedw 209<br />
Neekereae »<br />
Nemaliou Dubv 139<br />
Nepeta L " 58<br />
Nephrodium Rieh > 240<br />
NesaeaComm 229<br />
Nesiia Desv 73<br />
Nitophyllum Grev 143<br />
Nonnea Med 58<br />
Nostocaeeae : ". 158<br />
Notochlaena R. Br 240<br />
252<br />
Odontites Pers 61, 101<br />
Odontospermum Neck 232<br />
Oenanthe L 62<br />
Oenothera L 83<br />
Olea L 62, 102<br />
Oleac.eae 62<br />
Omphalo<strong>de</strong>s Moeneh . 59<br />
Onagrarieae 83, 103<br />
Ononis L 67, 103<br />
Onopordon L »<br />
Origanum L. 57, 81<br />
Ormenis Cass 53<br />
Ormocarpum P. Β 225<br />
Ornilhogalum L 49<br />
Ornithopus L 66<br />
Orobanehe L »<br />
Orobanchaeeae 61<br />
Orobus L 66<br />
Orchi<strong>de</strong>ae · · 48, 95<br />
Orchis L 48<br />
Orthothecieae 212<br />
Orthotricheae »<br />
Ortbotrichum Hdw 200<br />
Oxali<strong>de</strong>ae · 105<br />
Oxalis L »<br />
Osbeckia DG 226<br />
Osmunda L 93<br />
Osmundaceae : »<br />
Osyris L 51, 97<br />
F*adina Adans 152<br />
Paeonia L 76<br />
Panicuin L 46<br />
Pa nus Fries : 162<br />
Papaver l 74, 108<br />
Papaveraceae 74, i08<br />
Papilionaceae . . 66,83<br />
Parietaria L 51<br />
Paronychia Juss 64<br />
Paronychiaceae 64, 103<br />
Passiflora L 227<br />
Pag.<br />
Pavonia L 224<br />
Pedicularis L 60<br />
Pegolletia Cass 231<br />
Pellaea 239<br />
Pelvctia Dene et Th 151<br />
Pénicillium Link 114<br />
Peplis 1 103<br />
Periballia Trin 46<br />
Peyssonellia Dcne 138<br />
Pbagnalon Cass "... 52, 231<br />
Pbascum L . 188<br />
Phelipaea Desf 61<br />
Philonotis Brid 205<br />
Phleum L 45<br />
PhlomisL 100<br />
Pholiota Fries 163<br />
Phragmidium Link 132<br />
Phragmites Trin 77<br />
Rhyllantb.es L 235<br />
Pbyliora Nitsehke 114<br />
Physanthyllis Bss 104<br />
Physeomilriaceae 201<br />
Physco'mitrium Brid 201<br />
Pilàyella Bory 154<br />
Pinus L ·. 45<br />
Pistacia L 68<br />
Plagiothecium Sch 216<br />
Plantasineae 56, 99<br />
Plantage L. 56, 99<br />
Platyeapnos Bernh 75<br />
Platylepis A. Rich 237<br />
Plconosporiam Näg : 133<br />
Pleospora Tui 114<br />
Pleuri<strong>de</strong>ae 188<br />
Pleuridium Brid »<br />
Plocamium Lamour 145<br />
Pliimbagineae 57, 81<br />
Poa L 46<br />
Podocarpus L'Herit 115<br />
Podospermum DC 54<br />
Pogonatum P. Β 206<br />
Polycarpon L 64<br />
Polygala L 70, 84, 106<br />
Polygalaeeae 70, 84, 106<br />
Polysoneae 51, 79, 86<br />
Polygonum L 61, 79, 86<br />
Polypogon Desf. 94<br />
Polyporus Fries 110, 163, 178<br />
Polystictus 111, 166<br />
Polysiphonia Grev ' 148<br />
Polvtrichaceae 205<br />
Polytrichum Dill 206<br />
Pomaceae 64<br />
Populus L 49<br />
Poria Hill 167
Pag.<br />
253<br />
Porphyra Ag 137<br />
Porpharaceae »<br />
Potamogetoneae 77<br />
Potamogeton L »<br />
Potentilla L. · 104<br />
Poterium L · 64<br />
Pottia Ehr..... 195<br />
Pottiaeeae "<br />
Primulaceae 61, 101<br />
Prunus L...' 66, 83<br />
Psathyrella 163<br />
Pseudoleskea B. Sch 211<br />
Psoralia L 83, 104<br />
Pteris L 93, 240<br />
Pterosparlum Spach 68<br />
Pterigynandrium Hedw 212<br />
Ptercgonium Swtz 210<br />
Pterula Fries 174<br />
Pterygophyllum Brid. 210<br />
Ptychoraitreae 188<br />
Ptychomitriura B. et S. 199<br />
Ptychotis DC 102<br />
Puceinastruni ' 132<br />
Puccinia Pers 129<br />
Pulicaria Gaert 232<br />
Punctariaceae 154<br />
Pyrethrum Gaertn 53<br />
Pyrus L... 64<br />
Quercus L. - 50, 78, 86<br />
Itaeomitrium Brid 198<br />
Radiola Dill 106<br />
Ramalina Ach · 45<br />
Ranunculaceae 75, 85, 108<br />
Ranunculus Haller 75, 86, 108<br />
Raphanus Tournf 73<br />
Reseda L 75, 108<br />
Resedaceae 75, 108<br />
Rhabdoweisia Sell .·.-· 190<br />
Rhamnus Juss .. .· 68, 83<br />
Rhinanthus Bth 61<br />
Rhodochorton Näg 139<br />
Rhodophyllis Kz .145<br />
Rhodyinenia Grev 144<br />
Rhódymeniaceae 144<br />
Rhus L : 68<br />
Rhynchoria Lour 225<br />
Ridolfia Moris 102<br />
Roripa Scop 74<br />
Rosa Tournf 65<br />
Rosaceae 65, 104<br />
Rubia Tournf 55, 80<br />
Rubiaceae 55, 80, 98<br />
Rumex L 51, 79<br />
Pag.<br />
Ruscus Tournf. 48<br />
Ruta Tournf. · · · · · 69<br />
Sagina L 63<br />
Salicineae 49<br />
Salix L ' »<br />
Salvia L 58, 81<br />
Sambucus L · 56<br />
Sanguisorbeae 83, 103<br />
Santalaeeae 51<br />
Saponaria L · · · 84<br />
Sarcophyllis Külz 142<br />
Sarolhainnus Wimm 68<br />
Satyrium Sw 238<br />
Saxifragaceae 63<br />
Scabiosa L 79<br />
Scandix L 63<br />
Schizophyllum Fries 162<br />
Schyzimenia J. Ag 141<br />
Scilla L, 49<br />
Scinaia Biv 139<br />
ScirpusL, 47, 95<br />
Scleranthus L '-.· 64<br />
Sclerocarpus Jacq 232<br />
Seleropoa Grisb 94<br />
Scleropodiuni Sch 214<br />
Scorpiurus L .104<br />
Scorzonera L · 54<br />
Scrophulariaeeae 59, 82<br />
Serophularia L 59<br />
SelagoL 234<br />
Senebiera Poir 108<br />
Senecio L 53, 80, 98, 233<br />
Sedum L 63, 82, 103<br />
Serapias L 48<br />
Serrafalcus Pari 46<br />
Sida L 224<br />
Si<strong>de</strong>ritis L 100<br />
Silène L , 71, 84, 107<br />
Simethis Klh " 49<br />
Sinapis L .· 74<br />
Sisymbrium L .'.. 73<br />
Smilaceae 48, 78<br />
SmilaxL 78<br />
Smyrnium L 62<br />
Solanum L 59, 101<br />
Sonehus L 54, 80, 98, 233<br />
Spacelaria Lg 154<br />
Spergula L 64<br />
Spergularia Pers »<br />
Spermaeoce L 229<br />
Sphaerangium Sch—·.·. 188<br />
Sphaeranthus L 231<br />
Sphagnum Dill 219<br />
Spilanthes L 232
254<br />
Pag.<br />
Spondylothamnion Nag 138<br />
Sporobulus R. Br. 94<br />
Sporochnaeeae 154<br />
Staehelina L 98<br />
Stachis L 58, 81, 100<br />
Stábhybotris 114<br />
Statiee L 81. 99<br />
Stellaria L 71, 84<br />
Stereum Pers. 112, 170<br />
Suaeda Forsk 96<br />
Systegium Sch 189<br />
Tamus L 48, 95<br />
Tanacetum L 27<br />
Tarchonanthus L 231<br />
Teesdalia 11. Br 73<br />
Tephrosia Pers.. 215<br />
Terebinthaceae 68<br />
Teucrium L 58<br />
Thalictrum L 75, 108<br />
Thapsia L 62<br />
Thelephora Ehr 108<br />
Thesium L ,.. 57<br />
Thlaspi L 108<br />
Thriscia Roth 54<br />
ThuidiumSch 211<br />
Thvsanurus 0. HoiTm 229<br />
Thymus L 57, 100<br />
Tiliaceae ·.. 225<br />
Tolpis Adans 54<br />
Tordylium L 62<br />
Torilis Hoffm 62, 82, 102<br />
Trametes Fr 167<br />
Tremella Dill 175<br />
Tribulus L 69<br />
Trichera Sehrad 52<br />
Triehostomum Sm 185<br />
Trifolium L 67, 104<br />
Trixaso Moench ί.·- 61<br />
Tuberaria Dun 73, 85, 107<br />
Tulostoma Pers. 176<br />
Turraea L 225<br />
XJlex L 105<br />
Ulola Mohr .-. 200<br />
Ulolrix Kutz 157<br />
Clmaceae 50<br />
Pag.<br />
Ulmus L 50<br />
Uiva Lam 155<br />
Ulvaceae »<br />
Umbelliferae 62, 82, 102<br />
Umbilicaria Hoffm 45, 76<br />
Umbilicus DC." 63, 103<br />
Urospermum Jus. 54, 98<br />
Uromyces Link 127<br />
Urtica L 51<br />
Utticaceae 51<br />
Ustilago Link 126<br />
Ustulina.Tul 176<br />
Vaillantia DC 99<br />
Valeriana Neck 52<br />
Valeriancae 52, 97<br />
Valenanella Moench. 52<br />
Valeria L. 72<br />
Verbaseeae .· 57<br />
Verbaseum L »<br />
Verbena L 57<br />
Verbenaceae »<br />
Vernonia Schreb . 229<br />
Veronica L , 60<br />
Viburnum L 56, 80<br />
Viana Savi 225<br />
Vicia L 66, 83, 104<br />
Vinca L -. ι 61<br />
Vincetoxicum M 62<br />
Viola L 72, 107<br />
Violarieae 72, 107<br />
Viscum L 94<br />
Vitis L 70<br />
Vulpia Gmel 46<br />
Wahlenbeigia Schrad 80<br />
Webera Hedw 202<br />
WeisiaHedw 190<br />
Weisiaeeae 189<br />
Wrangeliaceae 138<br />
Xylaria Pers 113, 176<br />
Zygodon Heek 200<br />
Zygodonieae »<br />
Zygosporium 114