28.06.2013 Views

SOCIEDADE BROTERIANA - Biblioteca Digital de Botânica ...

SOCIEDADE BROTERIANA - Biblioteca Digital de Botânica ...

SOCIEDADE BROTERIANA - Biblioteca Digital de Botânica ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

BOLETIM<br />

DA<br />

<strong>SOCIEDADE</strong> <strong>BROTERIANA</strong><br />

RED. —J. A. Henriques<br />

PROF. DE BOTANICA Ε DIRECTOR DO JARD. BOTANICO<br />

VII<br />

1889<br />

COIMBRA<br />

IMPRENSA.DA UNIVERSIDADE<br />

1889


UMA EXCURSÃO BOTANICA EM TRAZ OS MONTES<br />

por Joaquim <strong>de</strong> Mariz<br />

Para aproveitar o ensejo <strong>de</strong> reunir elementos novos <strong>de</strong> estudo sobre a<br />

flora da provincia <strong>de</strong> Traz os Montes, com o mais completo assentimento<br />

do director do Jardim Botânico o sr. dr. Julio Henriques me dirigi a<br />

Bragança no fim <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1888, para me incorporar na comitiva do<br />

Reverendo Bispo <strong>de</strong> Bragança (meu irmão), que <strong>de</strong>stinara o mez <strong>de</strong> junho<br />

seguinte a uma visita pastoral pelos districtos ecclesiasticos (arciprestados)<br />

<strong>de</strong> Miranda do Douro e <strong>de</strong> Vimioso.<br />

Pouco estudada ainda a flora transmonstana, circumstancia em gran<strong>de</strong><br />

parte <strong>de</strong>vida as difficulda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> viajar por paiz tão montanhoso e falto <strong>de</strong><br />

vias <strong>de</strong> communicação, offerecia-me particular attractivo a região indicada<br />

que apenas havia sido percorrida pelo con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Hoffmansegg no principio<br />

d'esté seculo, on<strong>de</strong> este botanico encontrou, bem como no resto da provincia,<br />

um vasto campo <strong>de</strong> observações curiosas.<br />

Tournefort e A. <strong>de</strong> Jussieu também visitaram a provincia <strong>de</strong> Traz os<br />

Montes, mas são pouco conhecidos os resultados da sua passagem por alli ;<br />

Tournefort indica na sua Topographia botanica 1<br />

algumas plantas colhidas<br />

em uma pequena parte da região transmontana, quando em 1689 veiu a<br />

Portugal, na sua passagem da provincia do Douro para a Beira Alta,<br />

vindo <strong>de</strong> Amarante pelas proximida<strong>de</strong>s da serra do Marão até Lamego,<br />

d'on<strong>de</strong> seguiu para a Guarda e serra da Estrella. É por isso que o<br />

1<br />

Manuscripto aulograplio com que Mr. G. Roumeguère presenteou o Jardim Botânico<br />

da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Coimbra.


prof. Link, affirma na sua Viagem em Portugal que Tournefort observou<br />

esta provincia.<br />

A vegetação espontânea <strong>de</strong> Traz os Montes é actualmente melhor<br />

conhecida em consequência das successivas herborisaçòes ultimamente levadas<br />

a effeito, em différentes pontos d'aquelle terrilorio pelo srs. dr. Paulino<br />

d'OIiveira, Α. X. Pereira Coutinho, E. Schmitz, dr. J. Henriques, J.<br />

A. Ochôa, Α. Moller, etc. Os elementos colligidos por todos estes excursionistas<br />

tém sido archivados no Boletim da Socieda<strong>de</strong> Broteriana, e a elles<br />

juntarei agora a enumeração das espécies vegetaes <strong>de</strong> que colhi exemplares<br />

durante a viagem que faz o objecto <strong>de</strong>ste relatório, bem como os que<br />

colleccionei em outro percurso que fiz pelos arredores <strong>de</strong> Moncorvo e <strong>de</strong><br />

Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta em maio <strong>de</strong> 1887.<br />

1<br />

De Bragança a Miranda do Douro<br />

Sahimos <strong>de</strong> Bragança na manhã do dia 2 <strong>de</strong> junho, seguindo a cavallo<br />

pela estrada <strong>de</strong> macadam que atravessa o Sabor a dois kilometros d'esta<br />

cida<strong>de</strong> sobre uma ponte <strong>de</strong> pedra d'um só arco, e que costeia <strong>de</strong>pois, por<br />

alguns kilometros, a margem esquerda d'esté rio. D'um e doutro lado da<br />

estrada corpulentas giestas (Sarolhamnus eriocarpus Bss. Reut.) embellezavam<br />

com as suas flores amarellas o caminho que seguiamos, <strong>de</strong>ixando<br />

entrever, pela <strong>de</strong>nsa ramada, bem cultivadas proprieda<strong>de</strong>s com as suas alvas<br />

habitações, algumas vinhas e frescos lameiros, e n'uma ou noutra encosta<br />

pequenos pinhaes do pinheiro bravo [Pinus Pinaster Ait. var. α.) arvore<br />

rara em Traz os Montes.<br />

A quatro kilometros passámos ao lado da povoação <strong>de</strong> Gimon<strong>de</strong>, cercada<br />

<strong>de</strong> boas searas e <strong>de</strong> vinhas, e pittorescamenle­recostada na margem esquerda<br />

do Sabor, perto da confluência das ribeiras da Egreja e <strong>de</strong> Rio d'Onor.<br />

Formosos ulmeiros (Ulmus campeslris L.) orlam as bordas das correntes<br />

que alli se juntam, gosando­se uma agradável prespectiva do centro da<br />

ponte, recentemente construida, que atravessa a primeira ribeira um pouco<br />

abaixo da velha ponte que ainda se vê meio occulta pelo­arvoredo.<br />

D'aqui a estrada sobe sempre até pouca distancia <strong>de</strong> Milhão, <strong>de</strong>screvendo<br />

gran<strong>de</strong>s curvaturas e acompanhada em gran<strong>de</strong> extensão pelo rio<br />

Sabor, que também por sua vez se torce em caprichosas voltas e seguidos<br />

zig­zags encaixado em suas escarpadas margens <strong>de</strong> schisto. A vegetação é


5<br />

fraca ; a esteva (Cistus ladaniferus L.) cobre os cabeços incultos <strong>de</strong> mistura<br />

com enfezadas carvalheiras (Quercus Lusilanica Lam. ß. alpeslris Bss.), o<br />

helleboro {Helleborus foetidus L.} apparece nos barrancos já meio resequido,<br />

e por entre as fendas das pedras sahem tufos do Dorycnium suffruiicosum<br />

Vill. e do Rumex induratus Bss. e Reut.<br />

N'um ponto já bastante elevado da serra <strong>de</strong> Milhão, que a estrada<br />

<strong>de</strong> macadam vai contornando e alli termina, <strong>de</strong>sprega-se um panorama<br />

vasto. Para o norte eleva-se a serra da Cenabria, uma das ramificações<br />

dos Pyreneus asturianos, ainda sulcada por alvos filões <strong>de</strong> neve, e um<br />

pouco a noroeste contorna-se a serra <strong>de</strong> Montesinho com o seu caracteristico<br />

tom escuro ; ao poente enxerga-se a cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Bragança assente<br />

em uma leve <strong>de</strong>pressão da planura, <strong>de</strong>spovoada <strong>de</strong> arvoredo e dominada<br />

pelo seu Castello quandrangular, mais ao longe divisam-se a serra <strong>de</strong><br />

Rebordâos e as ultimas saliências da serra <strong>de</strong> Nogueira ; para leste prolongam-se<br />

os ramos montanhosos que <strong>de</strong>scem da Cenabria por terreno<br />

bespanhol e vem formar as serras <strong>de</strong> Avelanoso e'<strong>de</strong> Angueira.<br />

Tendo <strong>de</strong> per<strong>de</strong>r alli a estrada <strong>de</strong> macadam, á qual já se tinham affeiçoado<br />

as nossas cavalgaduras, seguimos, alravez <strong>de</strong> searas <strong>de</strong> centeio e <strong>de</strong><br />

cevada com raras sobreiras plantadas <strong>de</strong> permeio, um caminho tosco e mal<br />

gradado, amostra do que havia <strong>de</strong> servir <strong>de</strong> trilho durante a nossa longa<br />

digressão, e que é commum em toda a provincia.<br />

D'ahi a pouco entravamos em Milhão, on<strong>de</strong> <strong>de</strong>scançámos alguns momentos<br />

da violência da subida e da intensida<strong>de</strong> do calor que se <strong>de</strong>senvolvera.<br />

Esta pequena al<strong>de</strong>ia, atravessada por um ribeiro que a torna muito amena,<br />

é cercada <strong>de</strong> bons lameiros, hortas e algumas vinhas ; os ulmeiros ou negrilhos<br />

que orlam o ribeiro junto da povoação attingem gran<strong>de</strong> altura; no<br />

topo d'um d'elles a cegonha (Ciconia alba) linha fabricado o seu enorme<br />

ninho. A fonte <strong>de</strong> uso do povo, collocada em sitio muito pittoresco. é<br />

levemente sulphurosa.<br />

D'aqui até Rio Frio o caminho, ora elevando-se até á altitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> 818 m<br />

ora <strong>de</strong>scendo, segue por extensos prados la<strong>de</strong>ados <strong>de</strong> esteva, fraco e quasi<br />

exclusivo combustivel que, possuem aquelles povos, por entre a qual o<br />

Aspho<strong>de</strong>lus albus W, eleva a sim aprumada haste ; a sudoeste d'esta al<strong>de</strong>ia<br />

corre o pequeno ribeiro <strong>de</strong> Rio Frio, em cuja bacia existem bons lameiros<br />

e campos férteis e on<strong>de</strong> as encostas dos montes são revestidas <strong>de</strong> <strong>de</strong>nso<br />

arvoredo. Proseguindo por entre extensos tractos <strong>de</strong> centeio chegámos em<br />

breve a Outeiro.<br />

A serra <strong>de</strong> Castanheira, prolongando-se <strong>de</strong> sul a norte, offerece différentes<br />

elevações mais ou menos notáveis em Penas Roias, Aigoso, Campo<br />

<strong>de</strong> Viboras, etc. ; a antiga villa <strong>de</strong> Outeiro está assente na base <strong>de</strong> uma<br />

d'essas elevações, que apresenta a forma cónica muito regular, coroando-lhe<br />

o vértice as minas <strong>de</strong> um caslello na altitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> 789 metros. O povo está


6<br />

dividido em três bairros ; no bairro central assenta majestosamente a egreja<br />

do Santo Christo, bella construcção do seculo passado com fachada <strong>de</strong><br />

granito e alvenaria, la<strong>de</strong>ada por duas torres <strong>de</strong> forma quadrangular e<br />

revestida interiormente <strong>de</strong> magnifica obra <strong>de</strong> talha dourada.<br />

• Pinho Leal no seu Portugal antigo e mo<strong>de</strong>rno confun<strong>de</strong> esta povoação<br />

com a freguezia <strong>de</strong> Quintanilha, e o templo do Santo Christo com a capella<br />

da Senhora da Ribeira, que está perto d'esta al<strong>de</strong>ia e d'uma ribeira que<br />

um pouco abaixo se mette no rio Maças.<br />

Quando passávamos pela povoação <strong>de</strong> Outeiro era bello o panorama que<br />

se <strong>de</strong>senvolvia á nossa esquerda. No primeiro plano frondosos ulmeiros e<br />

freixos, plantados em espaçoso largo, <strong>de</strong>stacavam do frontispicio do templo;<br />

em torno, as casas humil<strong>de</strong>s do povo cspalhavam­se pelo massiço da vegetação;<br />

nas vertentes do monte as cearas amadurecidas alouravam­se mais<br />

intensamente pelo tom que lhe imprimia o sol já a mais <strong>de</strong> très quartos<br />

do seu curso; e lá no alto o castello <strong>de</strong>smantellado, com os pannos das<br />

suas muralhas meio abatidos, e cobertos <strong>de</strong> hora e <strong>de</strong> outras plantas parasitas,<br />

rematavam este quadro muito digno <strong>de</strong> ser reproduzido.<br />

De Outeiro seguimos para o sueste por terreno quasi sempre <strong>de</strong> charneca,<br />

encontrando por entre a esteva a Euphorbia Broteri Dav. que é a<br />

E. Myrsiniles da Fl. Lusitanica do dr. Brotero ; <strong>de</strong>ixámos ao sul a povoação<br />

<strong>de</strong> Argozello, e em direcção a Pinello encaminhámo­nos para o rio Maçãs.<br />

Este rio, que divi<strong>de</strong> por algumas léguas a raia, já n'este ponto se apresenta<br />

comprimido entre dois altos contrafortes <strong>de</strong> rocha schistose ; no fundo<br />

resaltava com ruido a agua, cahindo <strong>de</strong> um assu<strong>de</strong> que lhe embargava a<br />

corrente. As duas margens muito acci<strong>de</strong>ntadas e pedregosas, que <strong>de</strong>sciamos<br />

a custo, nuas <strong>de</strong> arvoredo e ligadas ao fundo da rampa por uma velha ponte<br />

<strong>de</strong> pedra <strong>de</strong> arcos ogivaes, esboçado tudo pelas meias tintas do crepúsculo<br />

da tar<strong>de</strong>, tornavam muito melancólico o local, já <strong>de</strong> si selvático, que iamos<br />

percorrendo.<br />

Atravessada a ponte e subindo pela outra encosta, do alto da qual<br />

avistámos a povoação <strong>de</strong> Argozello assente em elevada planura, continuou<br />

à apparecer a Euphorbia já citada, á beira do caminho e junto dos terrenos<br />

cultivados. D'ahi a pouco entravamos em Pinello fatigados d'uma jornada<br />

<strong>de</strong> vinte e sete kilometros, e ahi passámos a noite.<br />

Pinello era antigamente uma villa, hoje é pobre al<strong>de</strong>ia situada perto da<br />

raia. Ainda conserva uma egreja matriz muito regular e algumas casas <strong>de</strong><br />

boa apparencia. Principiei no dia seguinte os meus trabalhos <strong>de</strong> herborisação<br />

colhendo nos terrenos que ro<strong>de</strong>iam o povo o Daucus Durieua Lge.,<br />

o Polygonum Convolvulus L., o Lamium amplexicaule L., a Viola tricolor h.<br />

β. segetalis Jord. e outras plantas.<br />

Nos dias seguintes, 4 e 5 <strong>de</strong> junho, passámos por Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s e<br />

Avelanoso assentes nos limites da serra <strong>de</strong> Angueira que se esten<strong>de</strong> pela<br />

t


7<br />

raia <strong>de</strong> nascente a poente com perto <strong>de</strong> 950 metros <strong>de</strong> altura, e cujas<br />

ramificações tomam junto d'estas al<strong>de</strong>ias os nomes <strong>de</strong> serras das Navalhas<br />

e da Mó. Pequenos regatos, que vão <strong>de</strong>saguar na ribeira <strong>de</strong> Angueira,<br />

orlados <strong>de</strong> negrilhos e <strong>de</strong> choupos (Populus nigra L.) fertilisam estas<br />

povoações on<strong>de</strong> vi boas hortas e lameiros. A parte estas insignificantes<br />

superficies cultivadas, gran<strong>de</strong>s tractos <strong>de</strong> terreno se prolongam, <strong>de</strong> charneca<br />

inculta, on<strong>de</strong> predomina a esteva. Nos sitios húmidos vi a Calepina Cortini<br />

Desv., o Omithopus perpusillus L., o Geum urbanum L. e o Galium<br />

<strong>de</strong>bile Desv., em terrenos mais seccos colhi o Geranium pyrenaicum L.,<br />

espécie nova para a nossa flora, o A<strong>de</strong>nocarpus inteitnedius DC. e outras<br />

espécies interessantes.<br />

Em seguida <strong>de</strong>scemos ao sul para Angûeira; pesadas nuvens <strong>de</strong> trovoada,<br />

que ameaçavam a cada momento converter-se em aguaceiro, nos obrigaram<br />

a apressar o passo. Nos terrenos incultos á beira do caminho crescia em<br />

abundância o Planiago acanlhophylla Decsne , a Lavandula pedtmculata<br />

Cav. com a sua varieda<strong>de</strong> paliem Lge., o Verbascum virgatum With., o<br />

Elymus Caput Medusae L. graminea que Tournefort julgou privativa do<br />

nosso paiz, mas que existe espalhada por toda a Europa austral. A al<strong>de</strong>ia<br />

<strong>de</strong> Angueira está assente na aba <strong>de</strong> um dos braços da serra do mesmo<br />

nome em encosta risonha, na margem d'uma das muitas curvas que n'estas<br />

immediações <strong>de</strong>screve a ribeira <strong>de</strong> Angueira, indo as ultimas casas quasi<br />

tocar a beira da agua. N'este ponto ainda a ribeira se não acha apertada por<br />

altas muralhas escarpadas, como é a feição caracteristica dos cursos d'agua<br />

n'esta provincia; mas corre <strong>de</strong>safogada entre margens quasi planas que<br />

produzem trigo, feno, batata e boas hortas. Nas suas curvas junta vários<br />

ribeiros, e cria muito, bom peixe, distinguindo-se a excellente enguia que<br />

lhe <strong>de</strong>u o nome.<br />

Para que Traz os Montes não tivesse <strong>de</strong> todo inveja á provincia do<br />

Minho sua visinha, apparecem em différentes pontos, umas soluções <strong>de</strong><br />

continuida<strong>de</strong> á sua re<strong>de</strong> complicada<strong>de</strong> montes, que lhe amenisam o aspecto<br />

geralmente triste. É assim que os férteis campos da Villariça e <strong>de</strong> Miran<strong>de</strong>lla,<br />

nos valles do Sabor e do Tua, a formosa veiga <strong>de</strong> Chaves, junto á<br />

villa d'esté nome na margem esquerda do Tâmega, e em pequeno ponto o<br />

ameno valle <strong>de</strong> Angueira até S. Joanico, cortam pela sua frescura e belleza<br />

as asperezas montuosas e.a monotonia das fragas alcantiladas que por<br />

toda a parte se encontram.<br />

Ao terminar as fadigas <strong>de</strong> exploração botanica por um cálido dia <strong>de</strong><br />

junho, <strong>de</strong>pois <strong>de</strong> ter percorrido as margens do Angueira orladas <strong>de</strong> formosas<br />

amieiras (Alnus glutinosa Gàrtn.), on<strong>de</strong> se me <strong>de</strong>parou um viçoso<br />

exemplar por florir do Aconitum Nàpellus L., e <strong>de</strong> ter atravessado os outeiros<br />

em frente da povoação revestidos d'uma cobertura <strong>de</strong>nsa do carvalho<br />

negral (Quercus Tozza Bosc), on<strong>de</strong> colhi o Galium vcrnum Scop., a


8<br />

Triquera arvensis Schrad., a ' Ârmeria Ion gearistata Bss. et. Reut., o Anihericum<br />

Liliago L. novo para a nossa flora, e outias plantas, ao cahir da<br />

tar<strong>de</strong> e sentado á borda da ribeira, ahi passei um dos mais agradáveis<br />

momentos que me foi dado experimentar durante esta excursão. As nuvens<br />

sulphureas <strong>de</strong> trovoada imminente tinham-se dissipado ; uma corrente <strong>de</strong><br />

ar fresco, retemperando a atmosphera abafadiça, imprimia leves ondulações<br />

na superficie da agua e agitava brandamente a folhagem dos altos ulmeiros<br />

e copados choupos das margens; a ribeira murmurava passando pelos toscos<br />

pilares d'uma ponte rústica, e a distancia, na outra margem, uma espécie<br />

<strong>de</strong> sapo [Alytes obstetricans) juntava o seu cgnto monótono e compassado<br />

a estas harmonias vespertinas.<br />

No dia seguinte dirigimo-nos para S Martinho, situada seis kilometros<br />

a nor<strong>de</strong>ste e a montante <strong>de</strong> Angueira. Os terrenos schistosos continuam a<br />

mostrar-se, e algumas plantações <strong>de</strong> vinhas e terras <strong>de</strong> centeio suavisam a<br />

monotonia da vegetação do Quercus Tozza Bosc. No baldio colhi a Cornicina<br />

Loeflingii Bss.<br />

S. Martinho assenta lambem numa encosta formada pelos primeiros<br />

contrafortes da serra <strong>de</strong> Angueira. É povoação muito antiga, on<strong>de</strong> ha vestigios<br />

<strong>de</strong> fortificações mouriscas, cruzeiros <strong>de</strong> granito e outros padrões<br />

commemorativos <strong>de</strong> feitos cavalleirosos. A pouca distancia da al<strong>de</strong>ia existe,<br />

uma mina <strong>de</strong> estanho. Eram duas as concessões, chamadas dos cabeços<br />

do Co<strong>de</strong>co e dos Raposos. As rochas que se encontram em S. Martinho<br />

d'Angueira e nos arredores são exclusivamente schistosas pertencentes á.<br />

formação siluriana (camada media); foram n'estes schistos <strong>de</strong> natureza<br />

metamorphica, talquosa e amphibolica que se encetaram as explorações-do<br />

estanho em 1854. Não era <strong>de</strong> difficil extracção porque os filões, todos<br />

quasi verticaes com uma potencia <strong>de</strong> 50 a 60 cent., e muito approximados<br />

uns dos outros, um só poço os atacava. Não era também necessário attingir<br />

uma gran<strong>de</strong> profundida<strong>de</strong>, porque a principal riqueza do estanho estava<br />

nos afloramentos. A dificulda<strong>de</strong> dos transportes talvez contribuisse para<br />

se abandonar a exploração até 1864, para tornar a reviver, mas sem<br />

gran<strong>de</strong>s resultados, <strong>de</strong>pois d'esta data.<br />

Na noite da nossa chegada a S. Martinho fomos agradavelmente surprehendidos<br />

por um divertimento peculiar dos povos miran<strong>de</strong>zes em<br />

occasiões <strong>de</strong>. festa. Consiste elle na dança chamada dos palótes ou palitos,<br />

na qual oito ou <strong>de</strong>z moços robustos, armados <strong>de</strong> pequenos bastões <strong>de</strong><br />

ma<strong>de</strong>ira, e postos em duas alas, esperam o momento em que a tradiccional<br />

gaita <strong>de</strong> folle e o tamboril dêem o signal para começar o jogo ; então<br />

todos se põem em movimento, e em rigoroso compasso cruzam-se, voltam-se,<br />

abaixam-se, saltam, batendo sempre nos próprios bastões e nos dos companheiros<br />

que lhes ficam em frente ou ao lado. As marcas ou laços são<br />

muito variados, ostentando-se n'elles a pericia e ligeireza dos jogadores,


9<br />

Infeliz do que não se furta ou não apara a tempo o golpe do parceiro,<br />

porque na face ou na cabeça lhe fica o signal do sen <strong>de</strong>scuido. Na occasiào<br />

a que me refiro, a dança dos palitos foi executada magistralmente â dubia<br />

luz <strong>de</strong> uma fogueira, que projectava no terreno, em caprichosos re<strong>de</strong>moinhos,<br />

as sombras movediças dos executantes..<br />

Aqui são ainda. pittorescas as margens do Angueira ; o seu curso é<br />

cortado por numerosos pontões rústicos, alguns meio arruinados, e por<br />

assudés que conduzem a azenhas assentes mesmo a beira da corrente,<br />

on<strong>de</strong> vi em flor a Alisma Plánlago L. e uma varieda<strong>de</strong> do Ranunculus<br />

pellatus Sehr­. Nos remansos, da agua appareciam ilhotas da Callitriche<br />

stagnalis Scop. Proximo do povo enormes penedos, revestidos <strong>de</strong> fetos<br />

(Cyslopleris fragilis Brhd. e Âsplenium lanceolalum Huds.), <strong>de</strong> crassulaceas<br />

[Sedum hirsutum All. e S. brevifolium DC.) e outras plantas, acasteliam­se<br />

caprichosamente, parecendo faltar ás leis do equilibrio, e dão á paizagem<br />

um tom muito original e agradável á vista.<br />

A forma do Aconitum Napellus L. <strong>de</strong>scripta pelo sr. G. Rouy em o Naturaliste*<br />

foi pela primeira vez <strong>de</strong>scoberta em 1854 proximo <strong>de</strong> S. Martinho<br />

á borda da ribeira <strong>de</strong> Angueira, pelo sr. Ε. Schmitz, engenheiro <strong>de</strong><br />

minas e distincto botanico. Tendo eu tido occasião <strong>de</strong> ver alguns exemplares<br />

completos d'esta interessante planta, <strong>de</strong>pois que publiquei no Boletim<br />

da Soe. Broteriana 2<br />

um pequeno trabalho sobre a familia das<br />

Ranunculnceas portuguezas, aproveito este ensejo para confirmar a opinião<br />

do sr. G. Rouy <strong>de</strong> que o Aconitum das margens do Angueira não pertence<br />

ao typo especifico do A. paniculalum Lam., como é citado no Catalogo<br />

methodico do sr. Carlos Machado 3<br />

, apesar <strong>de</strong> se lhe approximar pela<br />

forma ramosa do caule e disposição em panicula das flores, mas constitue<br />

uma subespécie do A. Napellus L. do qual reúne os principaes caracteres.<br />

O sr. M. Willkomm 4<br />

não tendo elementos <strong>de</strong> comparação para os specimens<br />

do chamado A. paniculalum <strong>de</strong> Castella Velha, da Catalunha e<br />

das Astúrias, e não se tendo encontrado esta espécie nos Pyreneus francezes,<br />

já tinha posto em duvida que elles pu<strong>de</strong>ssem pertencer ao A. paniculalum<br />

Lam., parecendo­lhe <strong>de</strong>verem antes filiar­se a uma forma ramosa<br />

do A. Napellus L. Esta opinião está perfeitamente <strong>de</strong> accôrdo com o parecer<br />

do sr. Rouy, e como é possivel que se trate d'uma única forma da mesma<br />

espécie em Portugal e na Hespanha (pelo menos nas Astúrias), po<strong>de</strong>ndo<br />

além d'isso eu certificar que o Aconito das margens do Angueira habita<br />

também na porção hespanhola da mesma ribeira (arredores <strong>de</strong> Alcanices),<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

Le Naturaliste, journal <strong>de</strong> botanique, G. mc<br />

ann., p. 405.<br />

Boletim da Soc. Broteriana, IV, p. Ill,<br />

Jornal <strong>de</strong> Sciencias math., phys. e naturaes, 1867, II, p. 124,<br />

Prodr. FL Hispanicae, III, p. 974.


10<br />

concluo que não me parece subespécie nova o Aconitum^Lusitanicum do<br />

sr. Rouy, por isso que o sr. Willkomm fora o primeiro a notar-lhe os caracteres<br />

mais salientes que o affastam da espécie typo, e em virtu<strong>de</strong> dos<br />

quaes acho mais apropriado o chamar-se-lhe Aconitum ramosum Wlç.<br />

Entre varias espécies botanicas que colhi em S. Martinho d'Angueira<br />

aponto o Sisymbrium Sophia L. e a Roripa Pyrenaica Spach como as mais<br />

interessantes.<br />

Continuando a nossa digressão, dirigimo-nos para Constantim, passando<br />

pela serra <strong>de</strong> Sicouro on<strong>de</strong> assenta a povoação do mesmo nome junto da<br />

raia hespanhola. O caminho eleva-se constantemente <strong>de</strong> S. Martinho para<br />

o nor<strong>de</strong>ste até á altitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> novecentos e tantos metros, esten<strong>de</strong>ndo-se em<br />

gran<strong>de</strong>s esplanadas por on<strong>de</strong> a vista se dilata para largos horizontes <strong>de</strong><br />

Portugal e Hespanha. A capei-la da Senhora da Luz la assenta n'um morro<br />

elevado entre os dois paizes. O terreno é quasi sem vegetação, crescendo<br />

apenas aqui e acolá enfezados exemplares do carvalho negral. De Sicouro,<br />

cuja povoação atravessámos, <strong>de</strong>sce-se um pouco para Constantim on<strong>de</strong><br />

tencionávamos passar a noite <strong>de</strong> 7 para 8, tendo percorrido oito kilometros<br />

<strong>de</strong> áspera serrania.<br />

Quando entravamos em Constantim começou <strong>de</strong> nos açoutar uma ventania<br />

muito fria e violenta, que <strong>de</strong>pois se resolveu em forte aguaceiro.<br />

Contra a nossa espectativa, o mez <strong>de</strong> junho, que costuma ser n'estes<br />

paizes já bastante quente, principiava mol, e ameaçava prolongar a estação<br />

invernosa.<br />

Por insufficientemente reparado e bastante velho o pobre albergue que<br />

nos fora <strong>de</strong>stinado n'aquella al<strong>de</strong>ia, situada a gran<strong>de</strong> altitu<strong>de</strong>, sentimos por<br />

toda a noite os rigores do temporal, não permittindo que <strong>de</strong>scançassemos<br />

das fadigas da jornada. Transido <strong>de</strong> frio, porque o vento e a chuva penetravam<br />

pelas fendas do telhado e das janellas, promovi logo pela manhã,<br />

com a agitação do corpo, o calórico qué a falta <strong>de</strong> commodida<strong>de</strong> durante a<br />

noite se negou a dar-nos, principiando a herborisar em torno da povoação.<br />

Por entre as moitas <strong>de</strong> carvalheiras, que limitam um extenso arrelvado<br />

que serve para pastagens, colhi a Calaminlha alpina Bth., o Trifolium<br />

medium L., a Barbarea intermedia Bor., o Thesium divaricatum A. DC,<br />

a Genista micrantha Ort. que pouco diffère da Genista Broteri Poir., o<br />

Halimium umbellalum Spach a. vulgare Wk. e outras plantas.<br />

Tendo <strong>de</strong> tar<strong>de</strong> cessado o vento, seguimos pelo baldio, on<strong>de</strong> cresciam<br />

rasteiros exemplares do tomilho {Thymus Zygis L. a. gracilis Bss.), em<br />

direcção a Para<strong>de</strong>lla, situada a uma altitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> 800 metros. Esta al<strong>de</strong>ia<br />

é notável pela circumstancia <strong>de</strong> ser a povoação mais oriental <strong>de</strong> Portugal.<br />

Aqui, bem como nas al<strong>de</strong>ias visinhas, falla-se um dialecto que é um mixto<br />

do portuguez e do leonez, e que o linguista o sr. Leite <strong>de</strong> Vasconcellos<br />

veiu <strong>de</strong> propósito estudar, <strong>de</strong>signando-o por dialecto miran<strong>de</strong>z.


11<br />

Para<strong>de</strong>lla é um povo pequeno, mas eslá risonhamente situado entre<br />

terrenos productivos e que os naturaes agricultam bem. Nos lameiros,<br />

constituidos quasi exclusivamente <strong>de</strong> gramineas, cresce o Cynosurus cristalus<br />

L. com o Rhinanlhus minor Ehrh., o Juncus squarrosus L., a<br />

Orchis coriophora L. e a Myosotis lutea Pers. Á beira dos caminhos vi<br />

pequenas moitas da Rosa Pouzini Traft., espécie nova para a nossa flora,<br />

e uma forma da Armeria eriophylla Wk. que o sr. J. Daveau, em seu<br />

interessante trabalho sobre as Plumbagineàs portuguezas' 1<br />

teve a <strong>de</strong>ferência,<br />

que d'aqui lhe agra<strong>de</strong>ço, <strong>de</strong> <strong>de</strong>signar pelo meu appellido. Chegando<br />

á raia, no vértice do angulo mais oriental do paiz, junto d'um dos marcos<br />

divisórios dos dois reinos, colhi o Sedum An<strong>de</strong>gavense DC. que pela primeira<br />

vez fora visto em Portugal pelo mesmo sr. Daveau nas Ilhas Bérlengas.<br />

Depois <strong>de</strong> termos percorrido ao norte as povoações da raia <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Avelanoso<br />

até ao extremo leste, on<strong>de</strong> as ribas escarpadas do Douro começam<br />

a offerecer ao paiz um limite natural, internâmo­nos um pouco para o<br />

interior. Continuámos pois o nosso itenerario, dirigindo­nos ao sudoeste<br />

para Iffanes on<strong>de</strong> existem extensos prados. Era hello o espectáculo d'esta<br />

gran<strong>de</strong> superficie ver<strong>de</strong>jante, cortada em différentes pontos por pequenos<br />

regatos e limitada por emmaranhadas moitas do carvalho negral, coberta<br />

<strong>de</strong> innumeras cabeças <strong>de</strong> gado pastando. Como é sabido, a creação <strong>de</strong><br />

gados constitue um gran<strong>de</strong> elemento <strong>de</strong> riqueza da provincia <strong>de</strong> Traz os<br />

Montes, com especialida<strong>de</strong> dos povos miran<strong>de</strong>nses, para o que são naturalmente<br />

aptos pela sua indole pacifica e muito apego ao solo natal. Existe<br />

mesmo aqui uma raça especial <strong>de</strong> boi transmontano chamada raça miran<strong>de</strong>za,<br />

que é muito apreciável pela sua robustez e vigor no serviço Os<br />

animaes que a constituem são pouco corpulentos, tôm a cabeça pequena,<br />

os chifres curtos e ponteagudos e o pello castanho ; as vaccas dão muito<br />

leite e dë excellente qualida<strong>de</strong>.<br />

Na porção mais húmida do prado, a que me refiro, colhi aAlisma ranunculoi<strong>de</strong>s<br />

L., a Glyceria plicata Fr. ß. spicata Lge., o Carum verticillalum<br />

Koch, o Heleacharis multiculmis Dietr., e por entre a ramada dos carvalhos<br />

rasteiros a Vicia onobrychioi<strong>de</strong>s L., a V. tenuifolia Rlh., a Trichera arvensis<br />

Schrad, o Plantago acanthophylla Dcsne., o Trifolium striatum L. α.,<br />

ο Carduus Gayanus Dur. e outras, plantas.<br />

A povoação <strong>de</strong>. Iffanes assenta no extremo d'esta vasta esplanada, com<br />

as casas dispostas em pequenos agrupamentos, separados uns dos outros<br />

por fileiras <strong>de</strong> ulmeiros, freixos e amoreiras (Morus alba L. e M. nigra L.),<br />

sustentando não ha muito aqui, esta ultima arvore, a industria da creação<br />

do sirgo, hoje abandonada em quasi toda a provincia,<br />

Boletim da Soe. Broteriana, VI, p. 174.


12<br />

Seguindo ao nor<strong>de</strong>ste dirigimo-nos, na tar<strong>de</strong> do dia 10, para a Povoa,<br />

on<strong>de</strong> também existem bons prados para pastagens e alguns terrenos arroteados<br />

para cultura, cercados <strong>de</strong> extensas charnecas. A pedra empregada<br />

nas construrções <strong>de</strong> casas, fonte, cruzeiro, etc., é o granito, que ja n'estas<br />

immediações principia a apparecer. Efectivamente <strong>de</strong>ixando S. Martinho<br />

d'Angueira, e aproximando-nos do Douro pela estrada <strong>de</strong> Miranda, os<br />

schistos passam a verda<strong>de</strong>iros micaschislos que sào atravessados por camadas<br />

graniticas dirigidas <strong>de</strong> nor<strong>de</strong>ste a sudoeste. Este granito <strong>de</strong> grossas granulações,<br />

chamado porphyroi<strong>de</strong>, corta por sua vez outro granito <strong>de</strong> granulações<br />

finas que se encrava na estratificação dos micaschistos. Esta disposição<br />

das rochas segue pela linha do Douro em gran<strong>de</strong> extensão e apparece<br />

também differentemente combinada em outros pontos da provincia.<br />

O facto <strong>de</strong> serem as rochas schistosas, que na provincia <strong>de</strong> Traz os<br />

Montes prepon<strong>de</strong>ram sobre as outras, atravessadas em muitos logares pelo<br />

granito e por numerosas erupções dioriticas dá, até certo ponto, a explicação<br />

das gran<strong>de</strong>s irregularida<strong>de</strong>s no relevo do seu solo, e como consequência<br />

final, das suas variadas aptidões para todas as culturas. É esta<br />

proposição confirmada pelos óptimos resultados dos arroteamentos, com<br />

especialida<strong>de</strong> nos pontos on<strong>de</strong> a agua ou a humida<strong>de</strong> não escasseiam, e<br />

pelos frequentes exemplos <strong>de</strong> arvores dispersas, ás vezes <strong>de</strong> dimensões<br />

colossaes, ou agrupadas em pequenas mattas, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> os pontos mais baixos<br />

até ás mais altas cumiadas. Isto dá a conhecer que esta provincia, na qual<br />

se tem calculado em 7:500 kilometros quadrados a porção do seu solo<br />

<strong>de</strong>saproveitado 1<br />

, teria attingido mais elevado grau <strong>de</strong> impôttancia agricola,<br />

se este ramo <strong>de</strong> industria tivesse sido o que entre nós <strong>de</strong>via ser.<br />

A uns quatro kilometros da Povoa, no topo d'um elevado serro, assenta<br />

um templo <strong>de</strong>dicado ά Senhora <strong>de</strong> Nazo, a que estão ligadas varias lendas,<br />

e on<strong>de</strong> ha romarias muito concorridas. Não é exacto o que diz o Santuário<br />

Mariano : <strong>de</strong> ser o pavimento da egreja formado <strong>de</strong> uma calçada <strong>de</strong> ossos<br />

e pedras artisticamente combinadas.<br />

Nos cabeços incultos para o poente d'esta al<strong>de</strong>ia vi em gran<strong>de</strong> abundância<br />

a Genista Hislrix a. glabra Lge. e a <strong>Digital</strong>is Thapsi L., e junto dos<br />

caminhos colhi a Malva Tourneforliana L , a Armeria langearisláta Bss.<br />

Beut., o Alyssum hispidum Lose. Pard. e outras espécies.<br />

Voltando ao sueste e seguindo o caminho <strong>de</strong> Miranda, la<strong>de</strong>ado por<br />

terrenos quasi sem cultura povoados em gran<strong>de</strong> extensão pela Andryala<br />

coronopifolia Hffgg. Lk., pela Macrochlaa arenaria Kth., apparecendo aqui<br />

e além por entre as pedras alguns exemplares do Anarrhinum bellidifolium<br />

Desf., do Crepis virens L. β. runciuata Bisch., chegámos ao anoitecer do<br />

dia ! 1 a Malhadas.<br />

ι C. Ribeiro e N. Delgado—Relatório acerca da arborisação geral do paiz, Lisboa, 1868.


13<br />

Este povo está assente em uma pequena encosta sobranceira a terrenos<br />

férteis ; é abundante <strong>de</strong> aguas e tem bons lameiros separados por fileiras<br />

<strong>de</strong> corpulentos choupos (Populus nigra L.), on<strong>de</strong> crescem a Genista micrantha<br />

Ort., a Arenaria leptoclados Guss., o Bunium ßexuosum Brot., etc.<br />

por entre o massiço do Lolium perenne L. e d'outras gramineas. Vi também,<br />

proximo d'esta al<strong>de</strong>ia, uma forma curiosa da Popaver Rhoeas L. <strong>de</strong> folhas<br />

muito divididas, e o Galium pe<strong>de</strong>montanum All. que fora colhido pelo<br />

cön<strong>de</strong> <strong>de</strong> Hoffmansegg nos arredores <strong>de</strong> Miranda sob o nome <strong>de</strong> Galium<br />

chloranthum.<br />

Deixando Malhadas, seguimos para Miranda na tar<strong>de</strong> do dia seguinte,<br />

12 <strong>de</strong> junho, por uma estrada macadamisada, que muito nos surprehen<strong>de</strong>u<br />

<strong>de</strong> encontrar alli, por estarmos já <strong>de</strong>sacostumados <strong>de</strong> as percorrer; até nos<br />

tinha esquecido que taes estradas existiam !<br />

Percorridos os seis kilometros da estrada, e atravessando em boa ponte<br />

<strong>de</strong> pedra o rio Fresno que perto da cida<strong>de</strong> corre sobre o seu leito <strong>de</strong><br />

granito, entrámos em Miranda, sendo-nos obsequiosamente concedida pelos<br />

seus habitantes uma excellente hospedagem.<br />

II<br />

De Miranda do Douro a Vimioso<br />

Diz o prof. Link em sua Viagem em Portugal* que «Miranda do Douro<br />

é um miserável lagar contendo cerca <strong>de</strong> 200 fogos . . . e que <strong>de</strong>pois dã<br />

guerra <strong>de</strong> 1762 não apresenta mais que uma accumulação <strong>de</strong> ruinas».<br />

Sem ser completamente verda<strong>de</strong>ira esta asserção do illustre naturalista<br />

germânico, é certo comludo que esta cida<strong>de</strong> <strong>de</strong>cahiu muito <strong>de</strong> sua antiga<br />

importância. Era outr'ora capital da provincia <strong>de</strong> Traz os Montes, se<strong>de</strong><br />

do seu bispado e residência <strong>de</strong> todas as auctorida<strong>de</strong>s superiores que a<br />

regiam, hoje é simples cabeça <strong>de</strong> comarca; dos muitos e grandiosos edificios<br />

que n'ella havia, alguns restam ainda <strong>de</strong> pé a attestar o seu antigo<br />

explendor, dos outros apenas restam as ruinas já pelas vicissitu<strong>de</strong>s da<br />

sorte e flagellos da guerra, já por um certo <strong>de</strong>sanimo dos seus habitantes<br />

e abandono dos po<strong>de</strong>res públicos que a votaram a um injusto esquecimento.<br />

O aspecto d'esta cida<strong>de</strong>, sentada em uma fraga abrupta, mas sensivelmente<br />

plana, á beira do Douro, é ainda hello e respeitável ; tem praças<br />

1<br />

Voyage en Portugal, redige par M. Link, 1805, III, p. 38.


14<br />

espaçosas, ruas largas e bem alinhadas, e bons edificios públicos e particulares.<br />

D'estes merece especial mensão a sua antiga cathedral que,'vista<br />

exteriormente, domina toda a povoação, tal é a sua gran<strong>de</strong>za.<br />

Assenta este bello edificio na parte meridional da cida<strong>de</strong>, em sitio sobranceiro<br />

ao Douro que corre com gran<strong>de</strong> fragor no fundo <strong>de</strong>- rochas<br />

escarpadas. É <strong>de</strong> granito, pedra usada nas <strong>de</strong>mais construcções da cida<strong>de</strong>;<br />

prece<strong>de</strong>-o um extenso e formoso átrio. O seu interior dividido em très<br />

naves é majestoso pelas suas vaslas proporções, riqueza dos altares e boa<br />

distribuição <strong>de</strong> luz. Tem na sachristia quadros <strong>de</strong> merecimento, um d'elles<br />

<strong>de</strong> gran<strong>de</strong> valor artistico representa a cabeça d'um bispo, os outros figuram<br />

alguns factos das vidas <strong>de</strong> Santo Antonio <strong>de</strong> Lisboa e <strong>de</strong> S. Domingos.<br />

Foi no reinado <strong>de</strong> D. João III que se erigiu a se<strong>de</strong> do bispado transmontano<br />

na cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Miranda, por bulia apostólica <strong>de</strong> Paulo III, no<br />

mesmo anno em que este pontifice <strong>de</strong>u principio ao concilio Tri<strong>de</strong>ntino<br />

em 1545, sendo nomeado primeiro bispo da nova diocese D. Toribio Lopes,<br />

esmoler da rainha D. Catharina. D'ahi a sete annos, em janeiro <strong>de</strong> 1552,<br />

assentou-se a primeira pedra da nova cathedral.<br />

Contiguo á Sé existia o Paço episcopal, edificio grandioso que está<br />

completamente em ruinas. As pare<strong>de</strong>s e as arcadas do claustro interior<br />

ainda estão <strong>de</strong> pé; os pilares <strong>de</strong> forma quadrangular que sustentam os<br />

arcos <strong>de</strong> volta abatida são verda<strong>de</strong>iros monolithos. Foi após a transferencia<br />

da se<strong>de</strong> da diocese para Bragança em 1765, pelo bispo D. Fr. Aleixo <strong>de</strong><br />

Miranda Henriques, que começou a <strong>de</strong>struição lenta mas successive d'esté<br />

bello edificio ; abondonado á ignorância e cobiça do populacho, que <strong>de</strong> tudo<br />

se foi apo<strong>de</strong>rando até chegar ao estado <strong>de</strong>solador em que se encontra,<br />

patenteia agora o mais vergonhoso vandalismo.<br />

Miranda era praça forte; assim o atteslam o castello que existe em<br />

minas e as muralhas que cingem a cida<strong>de</strong>. O castello, situado em uma<br />

pequena eminência" ao noroeste da cida<strong>de</strong>, foi <strong>de</strong>struido por uma medonha<br />

explusão <strong>de</strong> pólvora em 1762 no reinado <strong>de</strong> D. José, durante a guerra<br />

com a ilespanha do chamado «Pacto <strong>de</strong> Familia». Estava então a cida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> Miranda sitiada pelo exercito hespanhol commandado pelo general<br />

Sarria. Pereceram n'esta catastrophe cerca <strong>de</strong> 400 pessoas.<br />

Data d'esta epocha o principio da <strong>de</strong>cadência <strong>de</strong> Miranda, a que também<br />

não foi estranho a transferencia do bispo da diocese para Bragança.<br />

Houve em Miranda varias e importantes industrias, entre ellas as <strong>de</strong> curtimento<br />

<strong>de</strong> couros, <strong>de</strong> creação do sirgo e fabricação <strong>de</strong> seda, <strong>de</strong> tecidos <strong>de</strong><br />

saragoça e boreis, é um gran<strong>de</strong> movimento commercial que tornavam d'esta<br />

terra, com a cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Bragança, as primeiras alfan<strong>de</strong>gas seccas do paiz.<br />

Os nossos tratados <strong>de</strong> commercio com a Inglaterra, que a nossa visinha<br />

Hespanha não tinha, e o seu atrazo na industria fabril eram causa <strong>de</strong> se<br />

procurarem com muita avi<strong>de</strong>z para Castella a Velha os artefactos impor-


15<br />

tados, os manufacturados no paiz e os indigenas <strong>de</strong> Miranda e Bragança.<br />

Tudo isto acabou ; os progressos da industria hespanhola e o seu <strong>de</strong>senvolvimento<br />

commercial, a moléstia do bicho da seda, a falta <strong>de</strong> vias <strong>de</strong> communicação,<br />

o abandono da protecção dós governos, e muita fatalida<strong>de</strong>,<br />

tudo contribuiu para que estas cida<strong>de</strong>s não tenham podido acompanhar os<br />

progressos <strong>de</strong> outras, e que Miranda cahisse <strong>de</strong> sua antiga importância.<br />

Da industria fabril apenas restam aqui as fabricas <strong>de</strong> saragoça com que<br />

se manufacturam os celebres capotes chamados Honras <strong>de</strong> Miranda, notáveis<br />

pela sua exquisita forma e pela belleza <strong>de</strong> seus bordados <strong>de</strong> applicação.<br />

É um trajo indispensável aos povos das circumvisinhanças <strong>de</strong> Miranda,<br />

que o usam <strong>de</strong> verão e <strong>de</strong> inverno.<br />

A cida<strong>de</strong> assenta em terreno muito árido e quasi sem vegetação. Pelo<br />

nascente corre em gran<strong>de</strong> profundida<strong>de</strong> o rio Douro, encurvando-se para<br />

cingir com suas aguas revoltas a base d'um enorme rochedo, que da Hespanha<br />

en<strong>de</strong>nta em terra, portugueza, e a que chamam o Penedo amarello.<br />

Tem o rochedo este nome pela côr que apresenta e que é <strong>de</strong>vida a uma<br />

cryptogamica <strong>de</strong> côr amarellada (Rhizocarpon geographicum L.) muito frequente<br />

nos penedos das serras do Gerez e do Marão. Ao poente passa em<br />

meandros o rio Fresno, em cujas margens algumas courellas irrigadas fornecem<br />

á povoação hortalices e outras producçôes vegetaes.<br />

Attrahido pelas indicações do con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Hoffmansegg percorri as muralhas<br />

da cida<strong>de</strong>, povoadas da Pislacia Terebinthus L., do alto das quaes<br />

se gosa um panorama majestoso, e <strong>de</strong>sci gran<strong>de</strong> extensão dos rochedos<br />

que bordam o Douro á busca do Isatis Lusitanica L. e do Aphylanlhes<br />

Monspeliensis L., plantas que infelizmente não achei. Em compensação,<br />

porém, encontrei o Hypecoum grandiflorum Bth., novo para a nossa flora,<br />

e outras espécies <strong>de</strong> merecimento, entre asquaes a Àsperula galioi<strong>de</strong>s Bieb.<br />

muito semelhante ao Galium murcicum Bss. Reut., o Rumex induralus Bss.<br />

Reut., a Torilis helerophylla Guss., a Centaurea micranlha Hffgg. Lk., o<br />

Antirrhinum Hispanicum Chav. e a Filago spalhulala Presl.<br />

Sahimos <strong>de</strong> Äliranda na madrugada do dia 14 <strong>de</strong> junho com <strong>de</strong>stino a<br />

Duas Egrejas, tornando a atravessar o Fresno na mesma ponte. A estrada<br />

<strong>de</strong> macadam segue um pouco p,ara sudoeste, ora atravessando bellos<br />

soutos <strong>de</strong> castanheiros, ora terrenos <strong>de</strong> centeio cuja lavoura se estava já<br />

operando para o futuro anno. A povoação <strong>de</strong> Cercio que vimos pittorescamente<br />

ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> <strong>de</strong>nso arvoredo (ulmeiros e amieiros) assenta n'uma<br />

baixa muito fértil ao lado do caminho. Antes <strong>de</strong> chegar á povoação <strong>de</strong><br />

Duas Egrejas termina a estrada <strong>de</strong> macadam, tendo nós por isso <strong>de</strong> retomar<br />

a clássica vereda transmontana, que não tornariamos a <strong>de</strong>ixar até fecharmos<br />

o circuito em Milhão.<br />

A povoação <strong>de</strong> Duas Egrejas que dista uns sete kilometros <strong>de</strong> Miranda<br />

está em terreno levemente acci<strong>de</strong>ntado, é fértil, tem boas pastagens on<strong>de</strong>


IG<br />

se criam bons gados, e possue uma excellente fonte d'aguas férreas. A flora<br />

das suas visinhanças é muito semelhante á dos logares já percorridos. Vi<br />

nos terrenos cultivados a Campanula Loeflingii Brot., <strong>de</strong> mistura com a<br />

Papaver Rhoeas L. e o Tribulus terrestris L., e nos terrenos húmidos colhi<br />

a Alisma ranunculoi<strong>de</strong>s L. e o Ranunculus parviflorus L., etc.<br />

Vamos approximar-nos outra vez do Douro para seguir um pouco pela<br />

orla orientai da provincia. Caminhando para sueste èm direcção <strong>de</strong> Villa<br />

Chã <strong>de</strong> Braciosa, a vereda passa atravez <strong>de</strong> searas po\oudas <strong>de</strong> Chrysantliemum<br />

segelum Clus, e da Linaria sparlea Hffgg. Lk. a. genuina Lge., e<br />

por entre vinhas que produzem um vinho palhete, mas muito alcoólico.<br />

Proximo da povoação cresce o zimbro (Juniperus Oxycedrus L.) junto <strong>de</strong><br />

copadas azinheiras (Quercus Ilex L ) que nos proporcionaram grata sombra<br />

á nossa passagem.<br />

O Douro corre a dois kilometros <strong>de</strong> distancia da al<strong>de</strong>ia, e o intervallo<br />

que a separa da margem direita do rio é árido e. muito pedregoso, apresentando,<br />

pelas gran<strong>de</strong>s irregularida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>saggregação das rochas,<br />

barrancos medonhos, em cujo fundo se precipita um ribeiro sahindo das<br />

anfranctuosida<strong>de</strong>s dos penedos. Aproveitando-se das quedas naturaes da<br />

agua a industria dos habitantes, alli mesmo na profundida<strong>de</strong> do <strong>de</strong>spenha<strong>de</strong>iro,<br />

foi collocar moendas <strong>de</strong> pão, e por isso mesmo lhe dão o nome <strong>de</strong><br />

ribeira dos Moinhos. Tentei approximar-me da margem do Douro, costeando<br />

aquelles enormes precipicios povoados do Asplenium lanceolalum Huds., do<br />

Dianthus attenuatus Sm., da Linaria Tournefortii Lge., da Calamintha<br />

Clinopodium, Bth., e d'algumas urzes (Ericas), mas o terreno era tão<br />

irregular e acci<strong>de</strong>ntado, que por vezes tive <strong>de</strong> segurar-me com as mãos<br />

às pedras para não resvalar, <strong>de</strong>sistindo por isso d'esta empreza arriscada.<br />

Begressando ao povo colhi em terrenos assombreados o Physocaulos nodosas<br />

Thausch, a Fumariaparviflora Lam., a F. media Lois., o Verbascum<br />

pulverulentum Vill. e outras.<br />

Em Villa Chã e arredores habita o Cochicho (Alauda calandra L.) ave<br />

muito apreciável pelo seu canto.<br />

Na tar<strong>de</strong> do dia 15 dirigimo-nos para Picote, pequena al<strong>de</strong>ia situada ao<br />

sul e a pouca distancia da prece<strong>de</strong>nte, muito fértil, com muito boa agua,<br />

cercada <strong>de</strong> copadas ceregeiras (Prunus avium L. var. Duracina DC), e<br />

on<strong>de</strong> já apparece a amendoeira (Amygdalus communis L.) e a oliveira<br />

(Olea europaea L. var. saliva DC.) é mais commum, producçòes vegetaes<br />

que caracterisam a terra quenle.<br />

É <strong>de</strong> todos sabido que a provincia <strong>de</strong> Traz os Montes tem sido dividida<br />

em duas zonas chamadas terra fria e terra quenle segundo as variantes <strong>de</strong><br />

temperatura, e a distribuição e or<strong>de</strong>m <strong>de</strong> importância das différentes culturas<br />

e producçòes agricolas. Estas zonas não são bem <strong>de</strong>finidas, tendo-se<br />

mesmo chegado a formar uma zona intermedia chamada terra temperada;


17<br />

é certo porém que na terra fria, que comprehen<strong>de</strong> todo o norte da provincia,<br />

predomina a cultura do centeio, da batata e da castanha; e ha muitas<br />

pastagens naturaes, e na terra quente sobresahe a cultura da vinha, da<br />

oliveira, do trigo e outros cereaes, e <strong>de</strong>senvolvem­se muito bem a amendoeira<br />

e a larangeira. Durante esta excursão que estou <strong>de</strong>screvendo verifiquei<br />

por toda a parte os signaes que caracterisam a cultura da terra fria; e o<br />

mesmo tive occasião <strong>de</strong> observar no percurso que fiz no anno <strong>de</strong> 1887 em<br />

parte da terra quente.<br />

Herborisei para os lados do Douro, que passa também muito proximo<br />

<strong>de</strong> Picote. É majestoso o panorama que se <strong>de</strong>senvolve á vista no alto da<br />

margem direita: o rio, comprimido entre duas elevadas muralhas penhascosas,<br />

<strong>de</strong>spenha­se com gran<strong>de</strong> fragor <strong>de</strong> rocha em rocha pelo seu irregularissimo<br />

leito, ora mostrando­se <strong>de</strong> subito por <strong>de</strong>traz <strong>de</strong> agigantado<br />

contraforte, que se prolonga da margem hespanhola e a que no paiz<br />

chamam o morro, ora <strong>de</strong>sapparecendo pelas curvas apertadas que <strong>de</strong>screve,<br />

para tornar a entrever­se mais longe e sempre encaixado no seu estojo <strong>de</strong><br />

granito. A águia branca (Áquila Adalberti), que habita n'estas paragens,<br />

traça <strong>de</strong> espaço a espaço enormes espiraes, fazendo circuito com a sua<br />

ampla envergadura pelas cristas dos rochedos e pelas profundas <strong>de</strong>pressões<br />

da bacia do Douro.<br />

No pendor da elevada margem gigantescas thapsias (Tliapsia villosah.)<br />

povoavam os terrenos cultivados com a Verbena supina L., o Epilobium tetragonum<br />

L., o Trifolium angustifoliüm L., a Hedypnois polymarpha L. e<br />

outras. Por entre as rochas colhi o cardo sancto (Cnicus benediclus L.), o<br />

Erysimmn linifolium J. Gay, a Crépis virens L. γ. pectinala Bisch., a Eula<br />

monlana Clus, e uma forma da Euphorbia segelalis L., muito semelhante à<br />

Ε. telraceras Lge.; o Sedum album L., a Tolpis barbala Gärtn. e o Lythrufn<br />

hyssopifolia L. <strong>de</strong>senvolviam­se nos sitios assombreados pelas sobreiras<br />

(Quercus Suber L.), ceregeiras e outras arvores; socalcos revestidos<br />

pela congossa (Vinca media Hffgg. Lk.) separavam bem <strong>de</strong>senvolvidos batataes<br />

(Solanum tuberosum L.) <strong>de</strong> terrenos semeados <strong>de</strong> linho (Linum<br />

usitatissimum L.).<br />

Continuando o nosso percurso para sudoeste, atravessámos boas searas<br />

<strong>de</strong> trigo e <strong>de</strong> cevada, fechadas pelos seus caracteristicos muros <strong>de</strong> pedra<br />

solta, reforçados em différentes pontos por rpitas <strong>de</strong> madresilva caprina<br />

(Lonicera elrusca Santi) em plena e odorifera floração. Ora <strong>de</strong>sciamos<br />

outeiros e contornávamos penhascos revestidos <strong>de</strong> Rumex pulcher· L. e do<br />

Galium verum L., ora percorriamos espaçosos prados, on<strong>de</strong> tornávamos a<br />

ver a cegonha pastando por entre as gramineas. Subindo uma Íngreme<br />

la<strong>de</strong>ira, chegámos a Sendim, situada em ponto <strong>de</strong>safogado d'on<strong>de</strong> se avistam<br />

para leste o sombrio e escarpado cordão granitico, em cuja base corre<br />

o Douro, e as serranias <strong>de</strong> Hespanha a succe<strong>de</strong>rem­se no horizonte.<br />

2 vil


18<br />

Sendim era povoação importante no tempo em que o commendador <strong>de</strong><br />

Algoso da or<strong>de</strong>m da Malta apresentava o seu abba<strong>de</strong> alternadamente com<br />

a mitra; d'esta importância ainda hoje dão evi<strong>de</strong>ntes provas a sua boa<br />

egreja matriz, precedida <strong>de</strong> espaçoso terreiro on<strong>de</strong> ha uma feira mensal e<br />

mercado, algumas capellas com bem esculpidas fachadas e as suas ruas<br />

mais ou menos regulares, calçadas <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s pedras <strong>de</strong> granito, cuja côr<br />

<strong>de</strong>negrida se junta ao aspecto sombrio das casas, construidas do mesmo<br />

material.<br />

Os arredores são férteis; nas encostas cultivadas colhi entre outras<br />

plantas o Dipsacus sylvestris Mill., o Tordylium maximum L., a Anthemis<br />

Cotula L. e a Magydaris panacina DC, curiosa umbellifera que tinha sido<br />

encontrada em Bragança e Alemquer pelo con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Hoffmansegg e posteriormente<br />

em Faro pelo sr. Bourgeau; nas terras húmidas e nos prados<br />

colhi a Pedicularis lusitanica Hflgg. Lk., a Brunella alba Fall. ß. pinnalifida,<br />

o Carex leporina L., a Valerianella coronalà DC, etc.<br />

Tendo attingido o extremo sul da nossa excursão, voltámos ao noroeste<br />

em direcção a Vimioso. Passámos primeiro pela pequena al<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> Athenor,<br />

situada em uma encosta muito acci<strong>de</strong>ntada e precedida <strong>de</strong> bons lameiros,<br />

on<strong>de</strong> alvejavam as flores da Spiraea Filipendula L., por entre o Scirpus<br />

Holoschoenus L., o Sedum villosum L., o Cynosurus cristatus L. e outras<br />

gramineas. Os terrenos adjacentes á povoação tornam a apresentar­se <strong>de</strong><br />

natureza schistosa, e com elles coinci<strong>de</strong> o reapparecimento do Cistus ladaniferus<br />

L. e da Euphorbia Broleri Dav. Em uma pequena <strong>de</strong>pressão, no<br />

sopé da encosta, passa um ribeiro cuja corrente é com frequência embargada<br />

por gran<strong>de</strong>s pedras, formando represas on<strong>de</strong> (lorescia o Ranunculus pellatus<br />

Schrank, e nas bordas o Ranunculus dicholomiflorus Lag. β. latifòUus<br />

Freyn, varieda<strong>de</strong> que foi pela primeira vez encontrada em Cabeceiras <strong>de</strong><br />

Basto, e que se distingue do typo da espécie pela haste mais flexivel<br />

e pelas folhas largamente ovaes. Moitas do Dianlhus Lusitanus Brot,<br />

cresciam nos penedos, produzindo um bello effeito a côr rosada <strong>de</strong> suas<br />

flores <strong>de</strong>stacando do escuro da pedra. Alguns exemplares já seccos do<br />

Sedum rubens L. appareciam nos muros, on<strong>de</strong> também vi bem <strong>de</strong>senvolvidos<br />

pés da Scorzonera graminifolia L.<br />

Sahindo <strong>de</strong> Athenor, appareciam­nos,. na superficie arrelvada do solo<br />

húmido, o meimendro negro (IJyoscyamus niger L.) e o Ranunculus<br />

adscen<strong>de</strong>ns Brot., mas d'ahi*a pouco o terreno principiou a elevar­se e<br />

com elle a rarear a vegetação. Desviando­nos <strong>de</strong>pois para nor<strong>de</strong>ste<br />

caminho <strong>de</strong> Palaçoulo, atravessámos terrenos <strong>de</strong> pousio inteiramente cobertos<br />

da <strong>de</strong>daleira (<strong>Digital</strong>is purpurea L.); e á medida que subiamos<br />

apparecia a charneca representada somente pela esteva. Elevava­se o solo<br />

a perto <strong>de</strong> 780 metros, sendo grandioso o espectáculo que d'essa altura<br />

se <strong>de</strong>sfructa. Para leste exten<strong>de</strong>m­se os feracissimos terrenos que cercam


19<br />

Pradogatão, cujas casas se veem espalhadas por entre a ver<strong>de</strong>jante alfombra<br />

<strong>de</strong> seus prados e campos cercados <strong>de</strong> arvoredo; para além d'esta extensa<br />

bacia elevam-se montes em intermináveis ondulações, attingindo alguns<br />

a altura <strong>de</strong> perto <strong>de</strong> 800 metros. Ao poente <strong>de</strong>senhava-se no horizonte a<br />

gran<strong>de</strong> elevação mamillar on<strong>de</strong> assenta o castello <strong>de</strong> Algoso, e mais para<br />

o sul exten<strong>de</strong>-se a serra <strong>de</strong> Castanheira, meio involvida então pelos nevoeiros<br />

da tar<strong>de</strong>, sobresahindo d'esta enorme massa sombria o elevado pico <strong>de</strong><br />

Penas Roias na altitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> 1008 metros. Tornando a <strong>de</strong>scer um pouco,<br />

chegámos em breve á al<strong>de</strong>ia que <strong>de</strong>mandávamos e on<strong>de</strong> passámos a noite<br />

<strong>de</strong> 18 para 19 <strong>de</strong> junho.<br />

Palaçoulo é uma pequena povoação que cria muito bom gado; la<strong>de</strong>ia-a<br />

uma baixa fértil, on<strong>de</strong> colhi o Geraniumpyrenaicum L., o Daucus Durieua<br />

Lge. e o Hieracium Pilosella L. «. pulchellum Scheel., etc. Povoava em<br />

gran<strong>de</strong> quantida<strong>de</strong> os sitios mais húmidos a Glyceria plicata Fr. ß. spicata<br />

Lge. ; nas encostas bordando as searas <strong>de</strong> trigo encontrei a Scorzonera<br />

graminifolia L., o Eryngium campestre L., o Rumex crispus L., o Galium<br />

parisiense L. e o Ononis antiquorum L., planta a que os naturaes<br />

chamam gatunha e a que votam particular antipathia por molestar com<br />

seus espinhos a bocca do gado. Formosos renques <strong>de</strong> choupos e <strong>de</strong> negrilhos,<br />

que orlam os lameiros e os caminhos, proporcionaram-me agradável<br />

sombra quando regressava á povoação por um ar<strong>de</strong>nte calor do solsticio.<br />

Na tar<strong>de</strong> do dia 19, montados em nossas fieis cavalgaduras, nos dirigimos<br />

para as afamadas pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião que distam <strong>de</strong> Palaçoulo<br />

uns sete kilometros para o norte. A atmosphere tinha-se toldado; um<br />

aguaceiro, impellido por forte ventania, nos açoutou por gran<strong>de</strong> parte da<br />

nossa jornada. Caminhámos a principio por elevados cabeços entre raras<br />

moitas <strong>de</strong> azevinho (Ilex aquifolium L.), d'on<strong>de</strong> se avistava mais distinctamenle<br />

o monte <strong>de</strong> Algoso, que <strong>de</strong>ixava entrever a espaços as suas acastelladas<br />

muralhas atravez das nuvens que lhe varriam o topo; em breve<br />

nos internámos em uma garganta penhascosa, formada por erguidas penedias,<br />

em cujo fundo corre a ribeira <strong>de</strong> Testa Má; passámos em seguida<br />

pela pequena al<strong>de</strong>ia da Granja, junto da qual vimos um frondoso cordão<br />

<strong>de</strong> nogueiras (Juglans regia L.), e costeando a ribeira <strong>de</strong> Ferreiros, por<br />

entre bellos exemplares da Genista leptoclada Gay, avistámos, assentes a<br />

meio pendor do monte, as habitações e outras <strong>de</strong>pendências pertencentes<br />

ά empreza exploradora dos jazigos <strong>de</strong> mármore, para on<strong>de</strong> iamos, guiados<br />

pelo empenho <strong>de</strong> contemplar as preciosida<strong>de</strong>s naturaes que esta localida<strong>de</strong><br />

encerra, e em cujo solo calcareo esperava encontrar espécimens botanicos<br />

<strong>de</strong> muito apreço.<br />

Ascen<strong>de</strong>mos em zig-zag a porção do monte <strong>de</strong> Ferreiros necessária<br />

para attingir as habitações, não sem algum risco por se verificar, quando<br />

subiamos, notável explosão <strong>de</strong> tiros em uma pedreira próxima, cujos pro-


20<br />

jectis se espalharam em todas as direcções. Em breve termo nos achámos<br />

perfeitamente alojados, <strong>de</strong>parando-se-nos aqui, por entre .os cerros alcantilados<br />

d'um paiz selvático, todas as commodida<strong>de</strong>s e até um urbano conforto<br />

por que não esperávamos, <strong>de</strong>vido á <strong>de</strong>lica<strong>de</strong>za e obsequiosa <strong>de</strong>ferência<br />

do sr. Francisco Cardoso Pinto e <strong>de</strong> seu irmão José, administradores d'esta<br />

parceria.<br />

Os importantes jazigos <strong>de</strong> mármore e <strong>de</strong> alabastro, que têm no ponto<br />

on<strong>de</strong> estamos os seus melhores representantes, abrangem uma superficie<br />

<strong>de</strong> perto <strong>de</strong> vinte e cinco kilometros, exten<strong>de</strong>ndo-se <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o limite do<br />

concelho <strong>de</strong> Vimioso até S. Pedro da Silva, e apparecendo ao norte junto á<br />

ponte da ribeira <strong>de</strong> Angueira sobre o caminho para Miranda do Douro.<br />

Foi nas proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Vimioso que primeiro se reconheceu o valor<br />

d'esta enorme massa <strong>de</strong> calcareo. Tendo ido o sr. Carlos Ribeiro em<br />

1S32 inspeccionar as minas <strong>de</strong> S. Martinho d'Angueira, esteve n'aquella<br />

villa algum tempo; e visitando o seu termo, observou que os donos d'uns<br />

fornos <strong>de</strong> cal extrahiam mármore para calcinar. Também já <strong>de</strong> ha muito<br />

se notava que as aguas da ribeira <strong>de</strong> Ferreiros, que affluem pela margem<br />

esquerda na ribeira d'Angueira, arrastavam fragmentos <strong>de</strong> pedra bastante<br />

alva e dotada <strong>de</strong> um polido muito especial.<br />

Estes e outros signaes revelavam a existência n'aquelles pontos <strong>de</strong> camadas<br />

importantes <strong>de</strong> mármore, sem que se tratasse <strong>de</strong> as explorar convenientemente;<br />

até que em 1884- o sr. Luiz Cardoso Pinto, tendo ido<br />

dirigir a <strong>de</strong>legação da alfan<strong>de</strong>ga <strong>de</strong> Miranda em Vimioso, teve ensejo <strong>de</strong><br />

percorrer a região calcarea com cuidado; e sendo-lhe indicada uma gruta,<br />

<strong>de</strong>nominada o boraco <strong>de</strong> Ferreiros, junto á capella da Senhora do Rosario<br />

do Monte na Quinta <strong>de</strong> Santo Adrião, d'ahi extrahiu amostras <strong>de</strong> alabastros,<br />

que mandou para o Porto e juntamente outras <strong>de</strong> diversos mármores<br />

para serem analysadas. Reconhecendo-se <strong>de</strong>s<strong>de</strong> logo a vantagem que po<strong>de</strong>ria<br />

resultar a uma companhia exploradora <strong>de</strong> bellos mármores e preciosos<br />

alabastros, que acabavam <strong>de</strong> se reconhecer pela primeira vez em Portugal<br />

em quantida<strong>de</strong> bastante para applicações industriaes, organisou-se em 1886<br />

uma parceria que obteve as concessões precisas, sendo nomeado agente<br />

<strong>de</strong>legado da mesma o sr. Francisco Cardoso Pinto, que fizera também<br />

importantes explorações, sobretudo na gruta <strong>de</strong> Ferreiros.<br />

É no monte <strong>de</strong> Ferreiros que se têm concentrado quasi todas as pesquizas<br />

relativas a estes importantes jazigos 1<br />

.<br />

Observam-se ahi duas faxas principaes <strong>de</strong> calcareos, separadas por<br />

1<br />

Nery Delgado—Relatório <strong>de</strong> um reconhecimento scientifico dos jazigos <strong>de</strong> mármore<br />

e <strong>de</strong> alabastro dos concelhos <strong>de</strong> Vimioso, etc.—Appendice ao Diário do Governo <strong>de</strong> 1888,<br />

n-° 7.


21<br />

outras tantas faxas <strong>de</strong> schistos <strong>de</strong> formação cambriana. Como limite<br />

oriental, e quasi parallelamente a este systema <strong>de</strong> rochas, apparece uma<br />

mancha granitica que, partindo do ponto culminante do monte <strong>de</strong> Ferreiros,<br />

se exten<strong>de</strong> para norte e para leste, dirigindo-se <strong>de</strong> Villar Secco<br />

para noroeste, passando a meia légua ao nascente <strong>de</strong> Vimioso. Esta mancha<br />

resultou d'uma erupção granitica, feita atravez das rochas schistosas<br />

talvez ao mesmo tempo em que se produziu o seu dobramento ; o aspecto<br />

crystallino particular que mostram os calcareos parece ser <strong>de</strong>vido aos<br />

phenomenos mechanicos e chimicos que acompanharam esta erupção da<br />

rocha granitica.<br />

Os mármores da assentada inferior, ou da faxa mais oriental e mais<br />

próxima do ;granito, são os mais puros. Apresentam-se <strong>de</strong> côr branca nacarada<br />

com a apreciável qualida<strong>de</strong> da transluci<strong>de</strong>z, muito próprios para a<br />

esculptura e talvez para a estatuária. Os mármores da assentada superior,<br />

que formam a maior porção dos jazigos, são <strong>de</strong> cores mais escuras, geralmente<br />

<strong>de</strong> fundo cinzento azulado.<br />

Os alabastros estão contidos nos jazigos <strong>de</strong> mármore, tendo sido <strong>de</strong>positados<br />

pela agua que circulava pelas fendas e algares do calcareo <strong>de</strong>pois<br />

<strong>de</strong> formadas as grutas ou cavida<strong>de</strong>s que o cortam ; representam pois um<br />

calcareo concrecionado stalagmilico. Na vertente meridional do monte da<br />

Abelheira, que fica fronteiro ao monte <strong>de</strong> Ferreiros, o alabastro apparece<br />

mesmo á superficie do solo e é <strong>de</strong> côr branca. É branco nebuloso ou ligeiramente<br />

amarellado e on<strong>de</strong>ado <strong>de</strong> amarello, em diversos tons, na gruta <strong>de</strong><br />

Ferreiros e na gruta Gran<strong>de</strong>.<br />

Por agora só estão em exploração os mármores brancos e azul cinzento<br />

das pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião e os alabastros da gruta <strong>de</strong> Ferreiros.<br />

Embora hajam já cortadas e a <strong>de</strong>scoberto gran<strong>de</strong>s massas <strong>de</strong> alabastro,<br />

sem que possa attingir-se o fundo das camadas que são d'uma espessura<br />

imprevista, todavia os jazigos dos mármores que as contêm são muito mais<br />

extensos po<strong>de</strong>ndo, industrialmente fallando, sustentar uma exploração in<strong>de</strong>finida.<br />

Além do pessoal e material necessários e diariamente empregados na<br />

lavra das pedreiras, foi construida, ha pouco tempo, na base do monte <strong>de</strong><br />

Ferreiros, junto á ribeira, uma vasta e luxuosa fabrica para a serragem<br />

das pedras, cujo mecanismo <strong>de</strong> ferro fundido veiu das officinas <strong>de</strong> H. Delsés<br />

<strong>de</strong> Liège. O motor é hydraulico, para o que foi aproveitada a agua da<br />

ribeira, convenientemente represada e canalisada.<br />

As grutas que contêm o alabastro, principal riqueza dos jazigos, são em<br />

numero <strong>de</strong> quatro. Estão très no monte <strong>de</strong> Ferreiros e a quarta no monte<br />

do Geral<strong>de</strong>s, que fica ao norte d'aquelle e é separado por um barranco<br />

por on<strong>de</strong> corre o ribeiro do Geral<strong>de</strong>s.<br />

A gruta <strong>de</strong> Ferreiros está situada na vertente septentrional do cabeço,


22<br />

em nivel superior ás outras, mas communicando muito provavelmente com<br />

ellas por galerias hoje obstruidas pelos <strong>de</strong>pósitos alabastrinos. Nos recentes<br />

trabalhos <strong>de</strong> <strong>de</strong>sentulho d'esta gruta têm apparecido extensos corredores<br />

que todos vão na direcção da ribeira. — A gruta Gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong>scoberta pelo<br />

sr. José Cardoso Pinto, tem a entrada olhando um pouco a noroeste no<br />

topo do monte; é d'uma vastidão enorme e apresenta-se como uma gran<strong>de</strong><br />

fenda aberta obliquamente nos calcareos no sentido da inclinação das<br />

camadas. — A gruta da Ribeira abre-se na vertente meridional do cabeço,<br />

acima do ribeiro da Quinta.<br />

Em todas estas cavida<strong>de</strong>s têm apparecido vestigios da industria primitiva<br />

do homem, taes como instrumentos <strong>de</strong> pedra, fragmentos <strong>de</strong> cerâmica,<br />

furadores <strong>de</strong> osso, pontas <strong>de</strong> setas <strong>de</strong> quartzo e <strong>de</strong> bronze e um pequeno<br />

machado d'esta mesma substancia, tudo contido em terra <strong>de</strong>negrida com<br />

ossos humanos e <strong>de</strong> animaes (boi, cavallo, cabra, etc.); por on<strong>de</strong> se vê que<br />

estas grutas foram frequentadas pelo homem em epochas prehistoricas,<br />

servindo-lhe <strong>de</strong> habitação ou <strong>de</strong> sepultura.<br />

Pela inspecção dos craneos, muito incompletos, que tive occasião <strong>de</strong><br />

observar juntamente com alguns ossos longos, <strong>de</strong>vem com muita probabilida<strong>de</strong><br />

referir-se aquelles restos a individuos pertencentes á raça <strong>de</strong> Cro-<br />

Magnon, não só pela forma dolicocephala da abobada craneana, pelo<br />

achatamento em arco (platycnemia) das tibias e notável <strong>de</strong>senvolvimento<br />

da'linha áspera dos femurs, como também por coincidir o seu apparecimento<br />

com ossos <strong>de</strong> animaes domésticos e com certos vestigios <strong>de</strong> industria<br />

humana, como fragmentos <strong>de</strong> louça e instrumentos <strong>de</strong> pedra polida, que<br />

caracterisam a epocha neolithica, em que a raça <strong>de</strong> Cro-Magnon parece<br />

ter habitado uma parte da França, a peninsula Ibérica e a Africa septentrional<br />

*.<br />

Não <strong>de</strong>vo, porém, <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> notar que o craneo mais incompleto, que<br />

examinei, comprehen<strong>de</strong>ndo só o frontal, os parietaes e o occipital me pareceu<br />

pertencer a um typo modificado da raça <strong>de</strong> Canstadt, que se caracterisava<br />

por visivel proeminência das arcadas supraciliares, occipital<br />

alongado para traz, frontal muito obliquado com rugas ósseas bastante <strong>de</strong>senvolvidas<br />

<strong>de</strong>notando fortes inserções musculares.<br />

Estas differenças <strong>de</strong> caracteres ethnicos, n'uma mesma estação, po<strong>de</strong>rá<br />

fazer suppôr que houvesse sotoposição <strong>de</strong> différentes <strong>de</strong>pósitos correspon<strong>de</strong>ntes<br />

a varias epochas prehistoricas? ou, em virtu<strong>de</strong> <strong>de</strong> uma lei <strong>de</strong><br />

atavismo, os typos mais antigos continuaram a apparecer por entre os<br />

menos antigos?<br />

Seja como fôr ; apesar do muito que tem progredido a paleontologia<br />

1<br />

A. Filippe Simões—Introducção á Archeologia da peninsula Ibérica, p. 142.


23<br />

humana n'estes últimos annos, é certo que os vestigios peninsulares, que<br />

existem, são ainda poucos para sanccionar qualquer conclusão positiva a<br />

respeito das raças prehistoricas <strong>de</strong> Portugal e Hespanha.<br />

Gomo tinhamos <strong>de</strong> seguir viagem no dia seguinte <strong>de</strong> manhã, aproveitámos<br />

o serão do dia da chegada para visitar a gruta Gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong> todas a<br />

mais curiosa.<br />

Estava uma bella noite ; as nuvens tinham-se dissipado <strong>de</strong> todo, <strong>de</strong>ixando<br />

a atmosphera d'uma limpi<strong>de</strong>z cerúlea muito notável, esclarecida pela lua<br />

que áquella hora (9 da noite) se elevava quasi a meio do seu curso. As<br />

cristas dos montes <strong>de</strong> Abelheira e <strong>de</strong> Ferreiros, que limitavam o horizonte<br />

por aquelle lado, as ravinas e valleiros que elles formavam, convergindo<br />

para o valle da ribeira, contrastavam, pela sua côr <strong>de</strong>negrida, com a<br />

transparência atmospherica. O silencio da noite era apenas interrompido<br />

pelo som longinquo da agua cahindo dos açu<strong>de</strong>s da fabrica <strong>de</strong> serragem.<br />

Dirigimo-nos para a gruta com gran<strong>de</strong>s precauções porque o terreno,<br />

apesar <strong>de</strong> esclarecido pelo luar, a cada momento nos embargava a passagem,<br />

obstruido por enormes pedras e moitas <strong>de</strong> arbustos. Descobrindo<br />

a entrada da gruta, baixa e muito tosca, verda<strong>de</strong>iro buraco que só muito<br />

perto pu<strong>de</strong>mos enxergar, o selvático da paizagem, aquella hora da noite,<br />

o religioso silencio que reinava, tudo me fez acudir á memoria a famosa<br />

inscripção que Dante, <strong>de</strong>pois <strong>de</strong> vaguear pela mysteriosa floresta, imaginou<br />

esculpida á entrada do Inferno e que começa pelo verso :<br />

Per me si va nella cittá dolente...<br />

Percorremos primeiro uma galeria horizontal, espécie <strong>de</strong> vestibulo que<br />

antece<strong>de</strong> a gruta propriamente dita e que foi necessário abrir para lhe dar<br />

accesso, cortando gran<strong>de</strong>s massas <strong>de</strong> alabastro. Na extremida<strong>de</strong> d'esta<br />

galeria apresentou-se subitamente a nossos olhos um espectáculo imprevisto<br />

e original.<br />

Graças ά bem disposta illuminação que previamente fora distribuida por<br />

toda a gruta, vimos a nossos pés, prolongando-se em enorme extensão,<br />

um espaço <strong>de</strong>marcado por duas superficies quasi planas, dispostas parallelamente<br />

com a inclinação <strong>de</strong> 40" a 45° que formavam o tecto e o assento<br />

da gruta, mas perfeitamente livres e <strong>de</strong>sacompanhadas <strong>de</strong> supporte algum,<br />

lobrigando-se apenas ao sul da cavida<strong>de</strong> algumas pilastras stalactiticas<br />

atravez das quaes ella se subdividia em différentes compartimentos.<br />

Uma escada <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ira <strong>de</strong> oitenta e tantos <strong>de</strong>graus permitte percorrer<br />

a gruta <strong>de</strong> alto a baixo; e ao passo que iamos <strong>de</strong>scendo viamos aqui e<br />

acolá gran<strong>de</strong>s fendas e asperezas crystallinas no tecto, e n'um ou n'outro<br />

ponto erguiam-se do solo stalagmites em forma <strong>de</strong> meios fustes <strong>de</strong> columnas,<br />

com um fino relevo on<strong>de</strong>ado, resultantes <strong>de</strong> pequenas infiltrações


da agua atravez d'essas fendas, porque a quasi totalida<strong>de</strong> das concreções<br />

alabastrinas, que revestem o pavimento <strong>de</strong> calcareo, resultou do escorrer<br />

da agua pelas pare<strong>de</strong>s lateraes e pelo proprio assento da gruta.<br />

Ε que surprehen<strong>de</strong>ntes effeitos não produziu esta espécie <strong>de</strong> concreções<br />

em différentes pontos da caverna ! Aqui representava­se á nossa vista<br />

maravilhada um majestoso tumulo velado por farto manto, cujas dobras e<br />

ondulações do tecido se <strong>de</strong>senvolviam com toda a naturalida<strong>de</strong> até ao solo;<br />

mais além era um sumptuoso portico que contemplávamos, meio encoberto<br />

por luxuoso reposteiro parecendo <strong>de</strong> seda branca, e em que as concreções<br />

alabastrinas eram tão tenues que a luz se coava atravez da sua espessura;<br />

acolá eram phantasiosos baixos relevos representando as mais estranhas<br />

formas em fundo crespo e finamente rugoso. Quando, porém, subiu <strong>de</strong><br />

ponto a nossa surpreza foi no momento em que a illuminação foi substituida<br />

por fogos <strong>de</strong> bengala, As formações <strong>de</strong> alabastro imitando porticos,<br />

túmulos, columnas e estatuas partidas produziram, com estes cambiantes<br />

<strong>de</strong> cores, effeitos maravilhosos, que avultavam á nossa vista sob aquellas<br />

abobadas scintillantes por uma forma estranha e phantastica !<br />

N'este momento, como por encanto, irromperam umas harmonias plangentes<br />

<strong>de</strong> sonorida<strong>de</strong> particular, parecendo produzidas por um carrilhão,<br />

que, situado no fundo d'uma das galerias, resoava por todas aquellas cavida<strong>de</strong>s<br />

inundadas <strong>de</strong> reflexos multicolores *.<br />

A nossa imaginação, excitada por tantas maravilhas, julgou­se transportada<br />

a uma d'essas mysteriöses regiões da india para nos fazer assistir a<br />

uma solemnida<strong>de</strong> gentilica dos seus templos subterrâneos.<br />

Cançado o corpo e o espirito das fadigas da jornada e dos notáveis<br />

successos d'aquelle memorável dia, voltámos á nossa pousada e, <strong>de</strong>itando~nos<br />

em commodos leitos, em breve adormecemos.<br />

Na madrugada do dia seguinte (20 <strong>de</strong> junho) comecei a explorar a<br />

localida<strong>de</strong>. Como disse, a sua flora é muito interessante, mas a falta <strong>de</strong> tempo<br />

não me <strong>de</strong>ixou conhecer senão uma pequena parte da região calcarea. O<br />

monte <strong>de</strong> Ferreiros e os circumvisinhos acham­se revestidos d'uma forma<br />

humil<strong>de</strong> <strong>de</strong> azinheira que se pô<strong>de</strong> reduzir á varieda<strong>de</strong> Quercus Hex L.<br />

«. genuina Cout. form, nana (cyclophylla Welw.), que o sr. Pereira Coutinho<br />

<strong>de</strong>screve na sua excellente Monographia sobre os carvalhos portuguezes<br />

2<br />

. Não toma este arbusto maior <strong>de</strong>senvolvimento porque o terreno<br />

é formado por uma pequena camada <strong>de</strong> humus vegetal que assenta nas<br />

anfractuosida<strong>de</strong>s da rocha. Ao lado da azinheira crescem a gilbar<strong>de</strong>ira<br />

1<br />

Este phénomène realisa­se tangendo com um bastão os cordões mais a<strong>de</strong>lgaçados<br />

das concreções alabastrinas, que, por sua homogeneida<strong>de</strong>, vibram como a louça ou o<br />

vidro produzindo sons vários e muito harmoniosos.<br />

2<br />

Boletim da Soe. Broteriana, VI, ρ. 94.


25<br />

{Ruscus aculeatus L.) e uma composta muito apreciável pela belleza dos<br />

seus capitulos, a Lcuzea coniferaOC, planta que até agora somente se tem<br />

encontrado ao sul <strong>de</strong> Portugal. Encontrei mais no monte <strong>de</strong> Ferreiros, como<br />

espécies novas para a nossa flora, as seguintes plantas : a Reseda Baetica<br />

J. Gay, a Inula monlana L., o lberis Reynevalii Bss. Reut., o Caucalis<br />

daucoi<strong>de</strong>s L. e um exemplar fraco da Brassica setigera J. Gay, que por isso<br />

cito em duvida. Outras plantas, também pouco communs, cresciam <strong>de</strong><br />

mistura com estas, como a Camelina sUvestris Wallr., a Crupina vulgaris<br />

Cass., a Malva Colmeiroi Wk., a Neslia paniculata Desv., a Centáurea<br />

limbata Hfigg. Lk., a Calaminlha alpina Bth. β. erecta Lge., etc.<br />

Desejando fazer um rápido reconhecimento botanico do monte da Pedriça,<br />

que se continua com o da Abelheira para os lados <strong>de</strong> S. Pedro da<br />

Silva, separei­me da comitiva, que seguia directamente para esta al<strong>de</strong>ia,<br />

no momento em que uma extraordinária bateria convulsionava d'alto a<br />

baixo a pedreira d'on<strong>de</strong> se extrahem os mármores brancos, arremessando<br />

pedras a gran<strong>de</strong>s distancias ; os echos do tiroteio, repercutindo­se por aquelles<br />

fraguedos, faziam levantar bandos <strong>de</strong> abutres (Gips fulvus) que procuravam<br />

repasto nas imaginarias victimas <strong>de</strong> tamanha <strong>de</strong>rrocada.<br />

Os srs. Cardosos, com a sua distincta amabilida<strong>de</strong>, ainda na hora da<br />

<strong>de</strong>spedida nos proporcionavam uma ultima surpreza com o espectáculo em<br />

ponto gran<strong>de</strong> da extracção dos mármores.<br />

Para seguir para a Pedriça colleei pela base do monte da Abelheira, percorrendo<br />

<strong>de</strong>pois parte do caminho que na véspera tinhamos andado. Nos<br />

algares terminava a sua vegetação o Helleborus foetidus L., on<strong>de</strong> também<br />

appareciam pequenas moitas do Pyrethrum corymbosum W. e do Lythospermum<br />

arvense L. Nos vallados por entre a Rúbia silvestris Brot, <strong>de</strong>stacavam<br />

as flores avermelhadas do Anlhyllis Vulneraria L. Torneando algumas<br />

searas <strong>de</strong> trigo e <strong>de</strong> centeio, em pouco tempo todo o caminho <strong>de</strong>sapparecia,<br />

tendo <strong>de</strong> trepar a pé para o monte da Pedriça. As mesmas asperezas<br />

da rocha calcarea, que notei ho monte <strong>de</strong> Ferreiros, eriçavam alli o terreno<br />

que ia percorrendo com dificulda<strong>de</strong>, povoado também da mesma varieda<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> azinheira anã e da Leuzea conifera DO, mas esta ultima planta um<br />

pouco mais atrazada na vegetação. Uma linda crassulacea, rara em o nosso<br />

paiz, a Pistorinia Hispânica DC, crescia por toda a parte matizando o<br />

terreno com a côr amethystica <strong>de</strong> suas pequenas flores ; formosos exemplares<br />

do Carduus nigrescens Vill. appareciam aqui e além <strong>de</strong> mistura com<br />

a Vicia tenuifolia Bth. e com alguns raros pés da Linaria melanantha Bss.<br />

Reut., que ostentavam bellas espigas <strong>de</strong> flores purpurinas.<br />

Chegando ao ponto mais elevado do monte, <strong>de</strong>scobri para leste a al<strong>de</strong>ia<br />

<strong>de</strong> S. Pedro da Silva, on<strong>de</strong> em breve me fui encontrar com os meus companheiros<br />

<strong>de</strong> viagem, tomando no fim dos nossos trabalhos algum <strong>de</strong>scanço<br />

da gran<strong>de</strong> fadiga d'aquelle dia.


26<br />

S. Pedro da Silva assenta no limite do terreno calcareo pertencente â faxa<br />

dos mármores azulados. A egreja, ermida, habitações e fontes que n'ella<br />

existem são construidas com esta pedra, <strong>de</strong>vendo notar-se que a fachada<br />

da egreja e a fonte que fica perto da ermida são <strong>de</strong> fabrica elegante e se<br />

afastam das construcções humil<strong>de</strong>s do mesmo género, communs ás outras<br />

al<strong>de</strong>ias transmontanas. Um bello souto <strong>de</strong> castanheiros torna muito aprazivel<br />

o sitio da fonte.<br />

No fim da tar<strong>de</strong> do mesmo dia dirigimo-nos para a al<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> Villar Secco,<br />

que fica a quatro kilometros para nor<strong>de</strong>ste. Nos extensos prados que a<br />

la<strong>de</strong>iam, cortados <strong>de</strong> emaranhadas moitas <strong>de</strong> carvalho negral, herborisei<br />

no dia seguinte, colhendo bellos exemplares do ins Xiphium L., da Trichera<br />

arvensis Schrad., do Trifolium ochroleucum L , a Armeria eriophylla<br />

Wk. ß. Marizii Dav. e outras plantas.<br />

Quando na tar<strong>de</strong> do dia 21 percorriamos, em direcção a Genizio, o<br />

prado a que me referi, não po<strong>de</strong>mos <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> admirar a sua natural belleza<br />

e semelhança nota.vel- com um jardim, cujos canteiros, limitados por<br />

aleas revestidas <strong>de</strong> fina relva, eram constituidos <strong>de</strong> glaucas moitas do<br />

Quercus Tozza Bosc, <strong>de</strong>stacando do seu massiço uma ou outra arvore<br />

mais corpulenta, e <strong>de</strong> algumas plantas herbáceas em flor, entre as quaes<br />

notei a Nepela latifolia DC., espécie nova para a nossa flora.<br />

Os arredores <strong>de</strong> Genizio são muito arborisados ; vêem-se porções <strong>de</strong><br />

terreno cobertas <strong>de</strong> pequenas mattas on<strong>de</strong> cresce o medronheiro (Arbulus<br />

Unedo L.), o folhado (Viburnum Tinus L.), o alfenheiro (Liguslrum vulgare<br />

L.), o castanheiro e algumas espécies <strong>de</strong> carvalhos. Nos sitios húmidos<br />

<strong>de</strong>senvolve-se muito bem o salgueiro (Salix salviaefolia Brot.) e o choupo<br />

(Populus nigra L.); entre as plantas herbáceas colhi uma varieda<strong>de</strong> interessante<br />

do Ranunculus flabellaius Desf. e bons exemplares do Dianthus<br />

Armeria L., espécie nova para a flora portugueza.<br />

No dia 22 <strong>de</strong> tar<strong>de</strong> sahiamos d'esta al<strong>de</strong>ia em direcção a Caçarelhos<br />

<strong>de</strong>baixo d'uma chuva torrencial. Tivemos <strong>de</strong> seguir, em différentes pontos,<br />

a nossa vereda com muito cuidado, porque as pedras, <strong>de</strong>stacadas do solo<br />

pela força das torrentes que se formavam, rolavam sob os pés das cavalgaduras.<br />

Felizmente o mais-carregado do aguaceiro foi curto, e dissipou-se<br />

antes <strong>de</strong> chegarmos á al<strong>de</strong>ia para on<strong>de</strong> nos dirigiamos; o que ainda assim<br />

não evitou que as mantas e capotes, que nos protegiam, communicassem<br />

ao corpo boa porção d'agua <strong>de</strong> que se embeberam.<br />

Caçarelhos é uma povoação gran<strong>de</strong>, muito populosa e mostra ter sido<br />

terra importante; está situada em ponto elevado d'on<strong>de</strong> se avista o castello<br />

dOuteiro, o monte on<strong>de</strong> assentava o castello <strong>de</strong> Vimioso e varias freguezias<br />

e logarejos distribuidos pelas ondulações das serras. Tem esta al<strong>de</strong>ia uma<br />

boa egreja matriz, precedida <strong>de</strong> espaçoso átrio d'on<strong>de</strong> se gosa um bello<br />

horizonte; junto d'esté átrio está um cruzeiro <strong>de</strong> or<strong>de</strong>m corinthia, muito


27<br />

elegante e bem trabalhado, e mais distante uma bonita capella com a<br />

fachada ornamentada, tudo <strong>de</strong> boa cantaria.<br />

O tempo muito chuvoso e húmido tornara­se impróprio para herborisar,<br />

contrariando também a seccura regular das plantas que me acompanhavam<br />

e a que <strong>de</strong>dicava cuidados diários. Todavia n'uma pequena aberta pu<strong>de</strong><br />

colher perto da al<strong>de</strong>ia algumas espécies, das quaes cito a Jasione humilis<br />

Lois. β. campestris, a Macrochloa arenaria Kth., a Parietaria Lusitanica L.<br />

e o Hieracium Pilosella L. a. pulchellum Scheel.<br />

A meio da tar<strong>de</strong> do dia 23, com receio <strong>de</strong> novos aguaceiros, enyolvemo­nos<br />

em nossos capotes, ainda mal enxutos, e pozémo­nos a caminho<br />

para Vimioso, pela estrada que vem <strong>de</strong> Miranda e que no dia anterior<br />

tinhamos percorrido <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Genizio. A meio caminho atravessámos, sobre<br />

uma solida ponte <strong>de</strong> pedra, a ribeira d'Angueira, cujas margens <strong>de</strong> penedia<br />

<strong>de</strong>negrida, revestidas d'uma vegetação enfezada, lhe imprimiam já o caracter<br />

proprio dos rios transmontanos. Principiámos em seguida a subir a<br />

encosta do monte que <strong>de</strong> leste encobre completamente a vista <strong>de</strong> Vimioso,<br />

e on<strong>de</strong> outr'ora se elevava o castello sobranceiramente á villa, dominando<br />

os terrenos adjacentes; e contornando­o pelo norte em pouco tempo nos<br />

achámos <strong>de</strong>ntro da povoação, on<strong>de</strong> fomos generosa e commodamente<br />

aquartelados por uma bondosa senhora, abastada proprietária d'estes sitios.<br />

III<br />

De Vimioso a Bragança<br />

A antiga villa <strong>de</strong> Vimioso acha­se situada em terreno fértil levemente<br />

acci<strong>de</strong>ntado, olhando ao poente e meio dia entre a ribeira <strong>de</strong> Angueira e<br />

o rio Maçãs, que correm a nascente e a poente a quasi egual distancia da<br />

povoação.<br />

Foi condado e terra <strong>de</strong> muita nobreza, <strong>de</strong> que ainda tem representantes<br />

e <strong>de</strong> que conserva vestigios nos brazões d'armas que em différentes ruas<br />

servem <strong>de</strong> fecho a largas portadas, e ornamentam os cunhaes <strong>de</strong> vários<br />

solares. Tem très largos e algumas ruas, mas estas são tortuosas e com<br />

habitações pouco regulares. No largo principal eleva­se a egreja matriz,<br />

bom edificio d'uma só nave com abobada e fachada <strong>de</strong> granito. Ha quem<br />

consi<strong>de</strong>re este templo como o melhor da provincia <strong>de</strong>pois da Sé <strong>de</strong> Miranda


28<br />

e'da egreja matriz <strong>de</strong> Moncorvo 1<br />

; <strong>de</strong>vo porém dizer que a egreja parochial<br />

<strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta, e talvez o templo do Santo Christo <strong>de</strong> Outeiro,<br />

lhe sào superiores, o primeiro pela sua vastidão, elegância e belleza <strong>de</strong><br />

suas portas ornamentadas no estylo manuelino, e o segundo pela sumptuosida<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong> sua fabrica e pela riqueza da talha dourada, distribuida com<br />

muita profusão por todos os altares e sacristia.<br />

Data a egreja matriz <strong>de</strong> Vimioso dos fins do seculo XVI, no reinado <strong>de</strong><br />

Filippe I, epocha em que foi trasladada <strong>de</strong> fora da villa d'um sitio chamado<br />

o Calvário, por estar em ruinas a antiga egreja. Deu o chão para o novo<br />

edificio o morgado João Men<strong>de</strong>s Antas, que auxiliou a sua construcção com<br />

muitas dadivas, e n'elle mandou fazer a capella <strong>de</strong>dicada a Senhora da<br />

Conceição, on<strong>de</strong> se vêem as armas do fundador. Os seus <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>ntes ainda<br />

habitam no largo em frente da egreja, ao lado da qual está um bom chafariz<br />

<strong>de</strong> excellente agua, <strong>de</strong> que esta villa e suas visinhanças são muito<br />

abundantes.<br />

Além d'esté edificio, existe também uma egreja da Misericórdia e varias<br />

capellas publicas e particulares, uns Paços do Concelho concluidos em<br />

1866, on<strong>de</strong> estão estabelecidas as repartições publicas, e uma casa <strong>de</strong> escola<br />

do con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ferreira, que assenta no mesmo local on<strong>de</strong> existiu <strong>de</strong>s<strong>de</strong> seculos o castello <strong>de</strong> Vimioso. Este castello, com<br />

casas-mattas e fossos, foi arrazado em 1762 pelo general Sairia que<br />

n'aquella epocha invadiu Traz os Montes.<br />

As causas geraes <strong>de</strong> <strong>de</strong>cadência, que affectaram os centros e com elles<br />

toda esta provincia, também se exten<strong>de</strong>ram a Vimioso. Como em Bragança<br />

e Miranda, era importante n'esta villa a sericultura, que floresceu muito no<br />

meado do seculo passado, sustentando muitos braços <strong>de</strong>s<strong>de</strong> o agricultor que<br />

fazia da creação do bicho da seda uma industria accessoria da agricola, até<br />

ao commerciante que vinha procurar os tecidos manufacturados a estas<br />

povoações para os transportar aos gran<strong>de</strong>s mercados.<br />

Hoje nada resta aqui d'esta preciosa industria, porque os novos processos<br />

da creação do sirgo e da fabricação da seda por meios mecânicos<br />

muito aperfeiçoados e económicos, e outras causas, fizeram-n'a <strong>de</strong>cahir<br />

completamente.<br />

A cultura da vinha, que n'esta zona já era importante, também tem<br />

diminuido muito com a invasão da phylloxera.<br />

Vimioso acha-se, porém, em condições especiaes <strong>de</strong> po<strong>de</strong>r ainda progredir<br />

e <strong>de</strong>senvolver-se, pela applicaçâo <strong>de</strong> suas forças vivas no incremento<br />

da agricultura e dos ramos annexos, por serem muito productivos os terrenos<br />

que cercam a villa, e pela proximida<strong>de</strong> em que se acha dos jazigos<br />

1<br />

Portugal antigo e mo<strong>de</strong>rno, Diccionario — palavra VIMIOSO.


29<br />

<strong>de</strong> mármores <strong>de</strong> Santo Adrião, que estão exigindo a sua fácil e immediata<br />

communicação com os gran<strong>de</strong>s centros por meio <strong>de</strong> boas estradas, porque<br />

não tem nenhumas, e mesmo por meio d'uma via férrea, o que parece<br />

estar já projectado.<br />

Em torno da povoação são bellas as encostas povoadas <strong>de</strong> <strong>de</strong>nso arvoredo<br />

e <strong>de</strong> boas searas, e pittorescos os valles plantados <strong>de</strong> hortas, <strong>de</strong><br />

árvores fructiferas e cobertos <strong>de</strong> magnificos lameiros. Um dos sitios mais<br />

amenos é o chamado valle <strong>de</strong> S. Miguel.<br />

Nos terrenos incultos dos outeiros e por entre as azinheiras e outros<br />

arbustos crescem plantas muito apreciáveis, taes como o Lilium Martagon<br />

L., o Orobus niger L., o Lathyrus latifolius L. a. genuinus Godr.,<br />

uma varieda<strong>de</strong> da Armeria aUioidcs Bss., o Geranium sanguineum L., a<br />

Inula salicina L. e a Leuzea rhaponlicoi<strong>de</strong>s Galls., espécie insigne e nova<br />

para a flora pörtugueza ; nos terrenos mais baixos apparece o Allium<br />

sphaerocephaliim L., a Brunella alba Pali. β. pinnalißda Koch, a Magydaris<br />

pqnacina DC., o Umbilicus horizontalis DC. e outras.<br />

Seguindo para o sul pela faxa <strong>de</strong> terreno schistoso, que fica comprehendido<br />

entre o Maçãs e a ribeira <strong>de</strong> Angueira, dirigimo­nos no dia seguinte<br />

para Campo <strong>de</strong> Viboras, pequena al<strong>de</strong>ia que fica a egual distancia<br />

<strong>de</strong> Algoso e <strong>de</strong> Vimioso. Umas enormes fragas que se levantam a prumo<br />

sobre a povoação servem como <strong>de</strong> balisa; no alto do monte, a quem se<br />

dirige para alli; estas penedias, ora salientes ora embebidas na aresta da<br />

serra, continuam­se quasi em linha recta <strong>de</strong>s<strong>de</strong> Algoso, como prolongamento<br />

da serra <strong>de</strong> Castanheira, que junto d'aquella antiga villa é cortada d'alto<br />

a baixo para dar passagem ás aguas, já volumosas, da ribeira, formando<br />

ahi profundos <strong>de</strong>spenha<strong>de</strong>iros. No topo d'uma d'estas muralhas naturaes<br />

ergue­se ainda vistosamente o castello edificado por D. Diniz.<br />

Campo <strong>de</strong> Viboras é uma povoação <strong>de</strong> lavradores e <strong>de</strong> vendilhões <strong>de</strong><br />

feiras. É muito farta <strong>de</strong> aguas, que applicam para as regas, para as<br />

moendas e pisões.<br />

Na vertente do monte, abrigada do norte, <strong>de</strong>senvolve­se bem a oliveira,<br />

e junto das fragas, nos pontos mais.­elevados, vêem­se pequenos grupos <strong>de</strong><br />

pinheiros bravos. Nas baixas regadias cultivam­se o linho, a batata e outros<br />

productos agricolas.<br />

A Periballia hispânica Trin., a <strong>Digital</strong>is purpurea L. e a Agrostis triincalula<br />

Par!, povoavam gran<strong>de</strong> extensão da encosta que dirige aos rochedos<br />

do lado opposto á al<strong>de</strong>ia, única parte por_ on<strong>de</strong> se tornam accessiveis,<br />

porque do outro lado elevam­se elles a gran<strong>de</strong> altura e tão <strong>de</strong>sacompanhados,<br />

que parece a cada momento quererem <strong>de</strong>sabar sobre as humil<strong>de</strong>s<br />

habitações do povo. Revestiam as anfractuosida<strong>de</strong>s das rochas, imprimindo­lhes<br />

um aspecto muito pittoresco, o Asplenium lanceolatum Huds.,<br />

o Sedum hirsutum Ali., o Anarrhinum bellidifolium Desf., o Dianthus Lu­


30<br />

silanus Brot., a Erythraea Cenlaurium P. e a Linaria Tournefortii Lge.<br />

3. glabrescens.<br />

A propósito direi que a Linaria Tournefortii Lge. (Antirrhinum Tournefortii<br />

Poir.) é com certeza synonymo da L. saxatilis Hffgg. Lk. como<br />

muito bem foi consi<strong>de</strong>rada pelo sr. Bentliam 1<br />

. Tanto o sr. J. Lange 2<br />

,<br />

como os <strong>de</strong>mais auctores <strong>de</strong>pois d'elle, acharam dificulda<strong>de</strong> em agrupar a<br />

espécie portugueza na secção a que pertence a Linaria Tournefortii pela<br />

forma subglobosa e não marginada que o dr. Brotero 3<br />

attribue ás sementes<br />

do seu Antirrhinum saxatile, e é a esta circumstancia. que certamente se<br />

<strong>de</strong>ve attribuir a confusão dos auctores a respeito d'esta planta. O prof.<br />

Link não menciona os caracteres das sementes na Fl. Portugueza i<br />

, e<br />

todavia comparando a sua diagnose e a estampa a que se refere com a<br />

Linaria que colhi nos penhascos <strong>de</strong> Campo <strong>de</strong> Viboras, e que apparece<br />

com frequência em muitos logares <strong>de</strong> Traz os Montes, acha-se-lhe toda a<br />

analogia com a Linaria Tournefortii Lge., não só pelas sementes achatadas<br />

e com uma estreita margem branca, mas por todos os outros caracteres.<br />

Por tanto é <strong>de</strong> suppôr que Brotero não examinasse bem a espécie<br />

colhida por Hoffmansegg em Traz os Montes e referisse ás sementes uma<br />

forma e caracteres que não possuem.<br />

A Linaria verlicillata Bss. egualmente pouco tem <strong>de</strong> commum com a<br />

L. saxatilis Hffgg. Lk. não só porque aquella é uma planta mais robusta<br />

e <strong>de</strong> Dores maiores, mas principalmente porque as suas sementes tem uma<br />

larga margem branca. Era pois pelo exame minucioso das sementes da L.<br />

saxatilis Hffgg. Lk., como muito acertadamente diz o sr. con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ficalho<br />

s<br />

, que se podia <strong>de</strong>cidir com segurança sobre o valor e afinida<strong>de</strong>s<br />

d'esta espécie.<br />

Do alto dos rochedos, on<strong>de</strong> colhi a varieda<strong>de</strong> d'esta curiosa planta, <strong>de</strong>leitam-se<br />

os olhos em extenso e variado horizonte.<br />

Segui herborisando por gran<strong>de</strong> parte dos terrenos que la<strong>de</strong>iam a serra,<br />

em direcção <strong>de</strong> Algoso, colhendo nas proprieda<strong>de</strong>s, separadas por fileiras<br />

<strong>de</strong> negrilhos e cômoros <strong>de</strong> pilriteiros (Crataegus monagyna Jacq.) entre<br />

outras espécies o Holcus mollis L., a Andryala coronopifolia Hffgg. Lk.,<br />

o Aslrocarpus Clusii Gay., o Sedum elegans Lej., o Origanum virem Hffgg.<br />

Lk., o Hieracium Pilosella L. e o Filago spalhulata Presl. Não po<strong>de</strong>ndo,<br />

por falta <strong>de</strong> tempo, attingir aquella antiga villa, voltámos a Vimioso na<br />

tar<strong>de</strong> do'dia 25 para seguirmos o nosso itinerário.<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

De Candolle—Prodromus Syst. Naturalis, X, p. 284.<br />

Willkomm et Lange— Prodromus Fl. Hispanicae, II. p. 568.<br />

Brotero—Phytographia Lusitaniae', II, p. 127.<br />

Hoffmansegg et Link— Flore Portugaise, I, p. 238.<br />

Con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Ficalho— Scrophulariaceae—Jornal <strong>de</strong> Sc. Math., Phys. e Nat., 1877, n.° 22.


31<br />

. O dia 26 appareceu triste e chuvoso, pouco proprio para herborisar e<br />

percorrer caminhos tão pouco seguros; era porém forçoso continuar a<br />

nossa viagem para Carção. A hora da partida (4 da tar<strong>de</strong>") cahia uma<br />

chuva fina que formava um <strong>de</strong>nso nevoeiro em torno <strong>de</strong> nós; seguimos<br />

assim até proximo do rio Maçãs por uma estrada <strong>de</strong> macadam, ainda em<br />

construcçào, e que por isso tivemos <strong>de</strong> abandonar para <strong>de</strong>scermos em<br />

zig-zags uma la<strong>de</strong>ira muito Íngreme que conduz ao rio. Tendo a chuva<br />

engrossado mais, dissipou-se <strong>de</strong> repente o nevoeiro que nos encobria os<br />

objectos a distancia, e n'esse momento involuntariamente estremecemos<br />

ao alongarmos a vista e vermos o fundo'precipicio que se extendia a nossos<br />

pés.<br />

Gran<strong>de</strong>s muralhas schistosas, erguidas quasi verticalmente, confrangiam<br />

por um e outro lado o rio Maçãs, que, seguindo a linha tortuosa por ellas<br />

projectada, corria com fragor por cima d'um leito pedregoso; sulcavam as<br />

penedias, em mil direcções, profundos barrancos que <strong>de</strong>rivavam para o<br />

valle as aguas das montanhas ; algumas enfezadas azinheiras e outros<br />

arbustos mal se sustinham nos relevos da fraga, on<strong>de</strong> a custo vegetavam.<br />

Pelas curvaturas dos socalcos que formava a penedia continuava a vereda,<br />

que <strong>de</strong>sciamos a Cavallo com gran<strong>de</strong> risco, porque um passo do animal<br />

dado em falso <strong>de</strong>spenharia o cavalleiro no leito da corrente; ao fundo da<br />

ingreme la<strong>de</strong>ira uma ponte <strong>de</strong> pedra d'um arco nos conduziu á margem<br />

opposta. A agua, represada a montante da ponte, simulava um pequeno lago<br />

circumscriplo pela rocha, que n'aquelle ponto se elevava a prumo, reflectindo<br />

na superficie liquida a sua côr <strong>de</strong>negrida, que contrastava com a<br />

brancura da catadupa refervendo no assu<strong>de</strong>.<br />

Se era ru<strong>de</strong> e difficil a <strong>de</strong>scida até ao rio, não menos trabalhosa se<br />

tornou a nossa ascensão pela outra margem, em que' a estrada, coileando<br />

a principio pelos barrancos, seguia <strong>de</strong>pois quasi em linha recta até ao alto<br />

da montanha com uma inclinação <strong>de</strong> perto <strong>de</strong> 40°.<br />

Que majestoso não <strong>de</strong>via ser, porém, em dia claro e varrido <strong>de</strong> nuvens,<br />

o panorama que se <strong>de</strong>senvolvia aquella altura ! Lã em baixo, no sopé do<br />

monte, o Maçãs rugindo por entre os acastellados fraguedos que o comprimiam,<br />

ora sumindo-se ora entrevendo-se nas curvas que formava; mais<br />

adiante alguns casaes apparecendo por <strong>de</strong>traz dos primeiros serros, e servindo<br />

como <strong>de</strong> vanguarda á povoação <strong>de</strong> Vimioso; e mais longe as montanhas,<br />

exten<strong>de</strong>ndo-se a gran<strong>de</strong>s distancias cortadas <strong>de</strong> algares e coroadas<br />

<strong>de</strong> aguçadas cristas; todo este conjuncto reproduzia com muita fi<strong>de</strong>lida<strong>de</strong><br />

os espectáculos grandiosos da montanhosa Suissa, on<strong>de</strong> a majesta<strong>de</strong> das<br />

perspectivas se ailia ao quer que é <strong>de</strong> selvático e medonho.<br />

Continuando a nossa viagem por uma explanada sensivelmente horizontal,<br />

sempre sob um forte aguaceiro, chegámos a Garção. Ao entrar no<br />

povo, a.agua das torrentes transformara as viellas em outros tantos ri-


32<br />

beiros, que tivemos <strong>de</strong> va<strong>de</strong>ar com todo o cuidado para que ao banho <strong>de</strong><br />

chuva se não juntasse outro <strong>de</strong> immersâo. Felizmente concluimos sem inci<strong>de</strong>nte<br />

a digressão d'esté dia, que foi notável por não termos feito outra<br />

com peor tempo e peor caminho.<br />

Carçâo chegou a ser uma terra notável pelo seu gran<strong>de</strong> <strong>de</strong>senvolvimento<br />

industrial e commercial, <strong>de</strong> que conserva ainda bastantes signaes.<br />

Teve muitas fabricas <strong>de</strong> cortumes <strong>de</strong> couros, tendo sido alli, por assim<br />

dizer, o centro d'esta rendosa industria em Traz os Montes; <strong>de</strong>pois, porém,<br />

que outras terras, como Villa Real, melhor situadas e com boas estradas<br />

para facilmente transportarem os seus productos, lhe fizeram concorrência,<br />

diminuiu muito em Carçâo esta fonte <strong>de</strong> receita.<br />

Gran<strong>de</strong> parte dos habitantes, como profissão accessoria, ainda conservam<br />

o seu antigo mister <strong>de</strong> almocreves; os outros são surradores e agricultores.<br />

Os terrenos são fracos e pouco productivos; dão algujn pão, vinho e alguma<br />

fructa; criam gado e tem caça.<br />

O dia seguinte, 27, appareceu também muito chuvoso, e portanto<br />

incapaz <strong>de</strong> permittir alguma herborisação proveitosa; e como a minha<br />

collecção, já <strong>de</strong> valor, ameaçava damnificar-se pela humida<strong>de</strong> adquirida nas<br />

jornadas anteriores, era forçoso <strong>de</strong>dicar-lhe mais tempo do que o costumado<br />

para se não per<strong>de</strong>r. Foi pois este dia <strong>de</strong>stinado exclusivamente<br />

para a conveniente seccura e preparação das plantas, por meio <strong>de</strong> brazeiras<br />

que foram ministradas pelos nossos bons hospe<strong>de</strong>iros, porque o sol havia<br />

perto <strong>de</strong> très dias que se não mostrava.<br />

Estava prestes a terminar este serviço com o meu criado auxiliar, quando,<br />

<strong>de</strong> repente soam, alli muito perto, vozes afilictivas dando a voz <strong>de</strong> «fogo!»<br />

e ao mesmo tempo um fumo espesso inva<strong>de</strong> o aposento on<strong>de</strong> trabalhávamos.<br />

O meu primeiro movimento foi observar se a brazeira que tinha ao pé,<br />

teria communicado o fogo ao soalho, mas não; o fumo vinha da parte inferior<br />

da casa. Corremos logo ao local do sinistro, e vimos em principio<br />

<strong>de</strong> incêndio o tecto d'uma loja próxima on<strong>de</strong> os criados tinham feito uma<br />

fogueira para se aquecerem, adormecendo <strong>de</strong>pois. Em breve foi <strong>de</strong>bellado<br />

o fogo pelos mesmos que lhe <strong>de</strong>ram causa, em quanto eu me apressei a<br />

ir salvar as minhas queridas plantas sob uma <strong>de</strong>nsa atmosphera <strong>de</strong> fumo<br />

acre que, irritando a conjunctiva, me provocava as lagrimas.<br />

Dissiparam-se finalmente, na tar<strong>de</strong> d'esse dia, os impertinentes chuveiros<br />

que com tanta insistência contrariavam os nossos trabalhos, e o sol<br />

<strong>de</strong>spedindo os seus ar<strong>de</strong>ntes raios preparava o caminho que d'ahi a pouco<br />

haviamos <strong>de</strong> percorrer; Dirigimo-nos, pois, ao sul para Santulhão, seguindo<br />

a explanada pouco fértil que assenta em áspera serrania, encontrando aqui<br />

e além alguns pés <strong>de</strong> sumagre (Rhus Cortaria L.), restos da cultura em<br />

ponto gran<strong>de</strong> d'esta planta rica em tannino, utilisada pelos fabricantes no<br />

cortume dos cabedaes.


33<br />

Santulhão fica a quatro kilometros ao sudoeste <strong>de</strong> Carção. Foi commenda<br />

da or<strong>de</strong>m <strong>de</strong> Malta, e remontando a sua origem a muita antiguida<strong>de</strong>, diz­se<br />

até que já existia antes da fundação <strong>de</strong> Bragança; tem uma rua espaçosa<br />

e bem alinhada com algumas casas boas, indicando ter havido alli familias<br />

<strong>de</strong> certa distincção. Conservam os habitantes a industria <strong>de</strong> fiação e <strong>de</strong><br />

tecelagem <strong>de</strong> linho, cujas peças fabricam com muito apuro.<br />

Este povo forma completo contraste com Carçâo. Pela sua fertilida<strong>de</strong><br />

entrevê­se ein Santulhão a vida pacifica da lavoura com todos os seus<br />

cuidados e encantoa, respira­sc alli ura ar puro e saudável, e espraia­se a<br />

vista por terrenos bem cultivados. Em Carção nota­se gran<strong>de</strong> movimento<br />

commercial proprio <strong>de</strong> feiras, vendo­se passar com frequência, pelas tortuosas<br />

e estreitas ruas da povoação, os recoveiros com os seus trajos<br />

caracteristicos <strong>de</strong> belbutina azul escura, seguidos dos muares tangendo<br />

campainhas; por toda'a parte se absorve uma atmosphera pouco saudável,<br />

impregnada d'um cheiro, nauseabundo, proveniente do surramento das<br />

pelles.<br />

Em Santulhão corre ao longo d'um pequeno valle um ribeiro que, engrossando<br />

com a reunião d'oulros, vai afiluir no Maçãs <strong>de</strong>pois <strong>de</strong> ter<br />

fertilisado uma gran<strong>de</strong> superficie., on<strong>de</strong> existem diversas culturas. Nos<br />

terrenos sobranceiros ao povo, seguindo a linha d'esté ribeiro, colhi a<br />

Eufragia viscosa Bth., o Trixago apula Stev. β. versicolor, o Rumex<br />

pulcher L­, o Galium rivulare Bss. Reut., a Lysimachia vulgaris L., a<br />

Silène Portensis Hffgg. Lk., a Centaurea ornata W. β. microcephala Wk.,<br />

o Onopordon Acanthium L. e outras plantas.<br />

No dia 28 <strong>de</strong> tar<strong>de</strong> sahimos para Argosello seguindo sempre ao norte.<br />

Passámos ao poente.<strong>de</strong> Carçâo; e á medida que iamos caminhando, <strong>de</strong>scobriamos,<br />

para além do Maçãs, a villa <strong>de</strong> Vimioso e na nossa frente o castello<br />

<strong>de</strong> Outeiro assente no seu elevado morro, que, como ponto <strong>de</strong> reparo, nos<br />

estava indicando que o nosso extenso circuito era prestes a fechar­se.<br />

Argosello recosta­se em uma planicie elevada, don<strong>de</strong> se gosa um extenso<br />

e variado panorama. A povoação mais próxima que d*alli se avista<br />

para o nascente, é a antiga villa <strong>de</strong> Pinello, por on<strong>de</strong> passámos, cercada<br />

<strong>de</strong> elevados montes a per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista até á raia ; para o poente <strong>de</strong>scobre­se<br />

a linha ondulosa das escarpas, por entre as quaes se insinua o rio Sabor.<br />

Foi Argosello terra importante e industrial, tendo havido também alli<br />

fabricas <strong>de</strong> solas e <strong>de</strong> cordovões ; hoje <strong>de</strong>dicam­se os seus habitantes ao<br />

mister da agricultura e da criação <strong>de</strong> gados. É muito abundante <strong>de</strong> agua<br />

<strong>de</strong> boa qualida<strong>de</strong>; em différentes sitios brota uma veia limpida á flor.da<br />

terra, e <strong>de</strong>ntro da povoação, em espaçoso largo, existe a copiosa fonte do<br />

Prado cercada <strong>de</strong> copados ulmeiros.<br />

Perlo do povo em um alto cabeço ha vestigios <strong>de</strong> uma antiga fortaleza,<br />

que dominava muito território.<br />

3 vu


34<br />

Nas encostas cultiva­se a vinha, on<strong>de</strong> colhi a Alchemilla corhucopioi<strong>de</strong>s<br />

R. Sch., a Hispi<strong>de</strong>lla Hispânica L., a Linaria amelhyslea Hffgg. Lk., a<br />

Brassica Pseudo erucaslrum Brot, e uma forma <strong>de</strong> folhas muito divididas<br />

do Centranthus Calcitrapa DC. ; nas baixas vi bellos exemplares do Sonchus<br />

oleraceus L. a. triangularis Wallr., do Lycopsis arvensis L., o Lolium<br />

strictum Pari., o Polygonum lapathifolium L. γ. incanum Gr. Godr., etc.<br />

Em pequenas mattas, que existem ao lado da povoação, crescem o Quercus<br />

Lusitanica L., o castanheiro, o Prunus spinosa L. e outros arbustos, tornando<br />

agradáveis os seus arredores.<br />

Sahindo <strong>de</strong> Argosello no dia 29 á tar<strong>de</strong>, fechámos em Outeiro o longo<br />

circuito <strong>de</strong> 150 kilometros que acabávamos <strong>de</strong> percorrer, e seguindo<br />

apressadamente para Milhão, porque o tempo se tornara chuvoso, ahi<br />

pernoitámos. O dia 30 <strong>de</strong> junho amanheceu, porém, esplendido; e todos<br />

nós que constituiamos a comitiva, cheios <strong>de</strong> contentamento e reconhecidos<br />

á divinda<strong>de</strong> pelo êxito feliz da nossa empresa, percorremos em poucas<br />

horas a estrada <strong>de</strong> Bragança, <strong>de</strong>senvolvida nas gran<strong>de</strong>s circumvoluçòes da<br />

montanha e <strong>de</strong>safogada em largos horizontes.<br />

Em Rragança ainda me <strong>de</strong>morei dois dias a pôr em or<strong>de</strong>m as minhas<br />

colleeções e a herborisar em torno da cida<strong>de</strong>. Os arredores <strong>de</strong> Bragança<br />

pela sua posição elevada são, como muito bem diz o prof. Link, muito<br />

ricos em plantas raras que só crescem na Europa septentrional e que não<br />

se encontram em outras provincias do reino. Por isso as excursões botanicas<br />

são sempre n'aquella região <strong>de</strong> todo o proveito.<br />

Entre as espécies vegetaes que alli colleccionei, d'algumas das quaes já<br />

possuiamos exemplares da mesma localida<strong>de</strong>, citarei agora quatro mais<br />

apreciáveis, por serem três novas para a nossa flora e uma espécie critica,<br />

que são a Rosa Pouzini Tratt. γ. subintrans Gr., a Malva Morenii Poli.,<br />

a Crepis pulchra L. e a forma do Verbascum Thapsus L. <strong>de</strong>scripta por<br />

Brotero na sua Flora Lusitanica.


OUTRA EXCURSÃO BOTÂNICA NA MESMA PROVÍNCIA<br />

Destinara a principio <strong>de</strong>screver somente a minha excursão pelo paiz<br />

miran<strong>de</strong>nse por ser revestida <strong>de</strong> maior interesse, mas tendo <strong>de</strong> citar no<br />

catalogo, que termina este trabalho, as plantas por mim colligidas em<br />

maio <strong>de</strong> 1887 pelas visinhanças da Torre <strong>de</strong> Moncorvo, em cuja villa me<br />

reuni á comitiva <strong>de</strong> meu irmão, o Reverendo Bispo <strong>de</strong> Bragança, que a<br />

esse tempo visitava as freguezias d'aquelle arciprestado, achei conveniente<br />

fazer uma rápida noticia d'esta primeira exploração, o que passo a executar.<br />

Entrei em Moncorvo no dia primeiro <strong>de</strong> maio <strong>de</strong> 1887,.tendo seguido pela<br />

via férrea do Douro e atravessando este rio na barca <strong>de</strong> passagem em frente<br />

da estação do Pocinho, O terreno, que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> a margem percorri até esta<br />

villa, era muito ingreme e irregular; das eminências que foi preciso<br />

vencer, entreviam-se, pelas gargantas dos montes, os férteis campos da<br />

Villariça banhados pelo Sabor, que alli perto afflue em uma apertada<br />

curvatura do Douro. No alto <strong>de</strong> escalvados serros, verda<strong>de</strong>iros penhascos<br />

sem vegetação, enxergavam-se pobres al<strong>de</strong>ias, como a Louza e Estevaes,<br />

cujos habitantes parece possuirem o instincto das águias para po<strong>de</strong>rem<br />

viver no seio <strong>de</strong> tão aspérrimas serranias. No caminho colhi a Retama<br />

sphaerocarpa Bss.<br />

A villa <strong>de</strong> Moncorvo assenta em uma baixa relativamente ferlil, ficando-lhe<br />

sobranceiro a sueste o monte <strong>de</strong> Beborêdo, attingindo a altitu<strong>de</strong> <strong>de</strong> 880<br />

metros, e cujas vertentes, povoadas <strong>de</strong> boas quintas e <strong>de</strong> terrenos bem<br />

cultivados, tornam muito aprazivel o sitio e fornecem á povoação mimosos<br />

productos vegetaes. Tem agua muito fina, <strong>de</strong> que o mesmo monte a abastece<br />

com muita abundância.<br />

O principal edificio <strong>de</strong> Moncorvo é a sua egreja matriz, toda construida<br />

<strong>de</strong> granito e dividida interiormente em très naves por majestosas pilastras,<br />

que sustentam as abobadas elegantemente artezoadas. Pertence ao estylo<br />

manuelino um pouco modificado, porque, tendo sido lançada a sua primeira<br />

pedra em 15i4 no reinado <strong>de</strong> D. João III, antes da fundação da Sé <strong>de</strong>


36<br />

Miranda, só d'ahi a um seculo foi concluida. É o melhor edificio d'esté<br />

género na provincia <strong>de</strong>pois da Sé <strong>de</strong> Miranda, e um dos sumptuosos templos<br />

do reino; parece porém que os edificadores concentraram todas as suas<br />

attenções na construcção da egreja em si, <strong>de</strong>sprezando as mais <strong>de</strong>pendências<br />

aliás indispensáveis; é prova d'isto a sacristia, <strong>de</strong> dimensões ridiculamente<br />

diminutas com relação á amplitu<strong>de</strong> da egreja.<br />

Tem alguns edificios públicos e particulares bons, e no sitio on<strong>de</strong> existia<br />

uma fortificação antiga, com suas muralhas, está agora um lindo passseio<br />

publico.<br />

No feracissimo valle da Villariça, chamado por isso o celleiro da provincia,<br />

entre outras producçòes vegetaes como o milho, a batata, os afamados<br />

melões, etc., cultivava-se antigamente em gran<strong>de</strong> escala o linho<br />

cânhamo, como materia prima da importante industria <strong>de</strong> cordoaria que<br />

houve em Moncorvo, estabelecendo-se aqui uma Feitoria real que se correspondia<br />

com Lisboa, Porto e outras terras, fornecendo-as d'esté artefacto,<br />

e mesmo do linho em rama.<br />

Também se applicavam estes industriosos habitantes na creação do sirgo<br />

e fabricação <strong>de</strong> veludos e sedas, chegando a exportar gran<strong>de</strong>s remessas<br />

d'estes artigos, <strong>de</strong> seda em meadas e <strong>de</strong> semente do sirgo.<br />

A Feitoria foi extincta ha mais d'um seculo, e a creação do bicho da<br />

seda está bastante, reduzida.<br />

É muito apreciável a amêndoa coberta <strong>de</strong> Moncorvo.<br />

Se a povoação propriamente dicta é saudável por estar aberta aos ventos<br />

do norte e do nor<strong>de</strong>ste, por ter boas aguas e por estar visinha do excellente<br />

sanitário da serra <strong>de</strong> Reboredo, comtudo a proximida<strong>de</strong> dos campos<br />

inundáveis da Villariça, on<strong>de</strong> reinam en<strong>de</strong>micamente as febres intermittentes,<br />

<strong>de</strong>ixam estes arredores muito a <strong>de</strong>sejar com relação a salubrida<strong>de</strong>.<br />

Fallando <strong>de</strong> Moncorvo, não <strong>de</strong>vo <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> dizer que esta terra foi pátria<br />

do celebre Constantino chamado o rei dos floristas; o qual, sendo um insigne<br />

cultor da arte, reunia também os predicados <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>iro naturalista.<br />

Representava, por meio da cera e <strong>de</strong> tecidos, os órgãos apparentes das<br />

plantas e os seus mais miúdos pormenorees com a maxima exactidão, não<br />

po<strong>de</strong>ndo muitas vezes dizer-se, em frente do proprio mo<strong>de</strong>lo vegetal, qual<br />

dos dois era execução do artista.<br />

Nos dois dias que nos <strong>de</strong>morámos em Moncorvo explorei os terrenos<br />

visinhos e parte do monte <strong>de</strong> Reboredo, em cuja encosta, que olha ao<br />

noroeste, até quasi a meia altura, se <strong>de</strong>senvolvem muito bem a larangeira<br />

[Citrus Avranlium Riss.), o pecegueiro (Pérsica vulgaris Mill.), a amendoeira,<br />

a figueira (Ficus Carica L. var. saúva), a oliveira, a vinha, ele;<br />

e mais para cima o castanheiro, o pinheiro bravo e uma infinida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

arbustos e d'outras plantas herbáceas.<br />

N'estas explorações colhi, entre muitas espécies mais ou menos apre-


37<br />

ciáveis, as seguintes: a Evax carpetana Lge., o Pyrethrum Hispanicum<br />

Wk. γ. sulphureum, a Nonnea nigrescens fiC, o Geranium columbinum L.,<br />

o Cytisus albus Lk., a Festuca spadicea L., S. livida Hack., a Luzula<br />

láctea E. Mey, a Parielaria Lusitanica L., a Viola silvatica Fr. α., o Helianlhemum<br />

Aegypliacum Mill., o Alyssum hispidum Lose. Pard., a Brassica<br />

Pseudoerucastrum Brot., e a Vicia Pseudocracca Bert., espécie nova<br />

para a flora do paiz.<br />

Tendo <strong>de</strong> seguir <strong>de</strong>pois para a al<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> Felgueiras, que assenta n'uma<br />

<strong>de</strong>pressão da base do monte <strong>de</strong> Reboredo para o nascente, subimos a encosta<br />

do lado opposto, passando pelo bello mosteiro <strong>de</strong> religiosos antoninos<br />

(capuchos franciscanos), que está em via <strong>de</strong> <strong>de</strong>smantelamento. D'ahi a<br />

pouco apparecia em gran<strong>de</strong> quantida<strong>de</strong> o Aspho<strong>de</strong>lus albus W. por entre<br />

um <strong>de</strong>nso tapete <strong>de</strong> esteva (Cistus ladaniferus L. e C. populifolius L.), do<br />

Halimium occi<strong>de</strong>ntale Wk , do Ή. umbellatum Spach., e <strong>de</strong> alguns exemplares<br />

da Armeria longearistala Bss. e Beut., que matisavam com as cores<br />

variadas <strong>de</strong> suas flores a tincta sombria do terreno. N'um ou n'outro ponto<br />

se mostravam, por entre moitas da Rosa canina L. vi. urbica Crèp. e do<br />

Rubus collinus DC, algumas orchi<strong>de</strong>as em-flor, entre as quaes notei a<br />

Orchis Pseudosambucina Ten., <strong>de</strong>scoberta em Moncorvo pelo con<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Hoffmansegg.<br />

A medida que nos elevávamos, as nossas cavalgaduras iam tropeçando<br />

com frequência em aguçadas lascas <strong>de</strong> pedra <strong>de</strong>negrida, dotadas <strong>de</strong> gran<strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>nsida<strong>de</strong> por conterem ferro "em elevada proporção, <strong>de</strong> que a serra <strong>de</strong><br />

Reboredo representa talvez o jazigo mais rico <strong>de</strong> todo o paiz.<br />

No local em que tinhamos <strong>de</strong> dobrar o pendor do monte, para voltar<br />

ao nascente, já n'um ponto bastante alto, em que a vegetação era representada<br />

só pela carqueja (Pterospartum lasiànlhum Spach) e por uma<br />

espécie <strong>de</strong> urze (Erica aragonensis Wk.), apresentou-se-nos avista um<br />

grandioso espectáculo. Lá em baixo, d'on<strong>de</strong> partiramos, assentava toda a<br />

povoação <strong>de</strong> Moncono, la<strong>de</strong>ada por sua majestosa egreja, cercada <strong>de</strong><br />

bellas proprieda<strong>de</strong>s e várzeas férteis, e limitada ao norte por escalvados<br />

serros <strong>de</strong>spidos <strong>de</strong> vegetação. Voltando os olhos ao sul em direcção do ,<br />

Douro, ficámos surprehendidos com o estranho aspecto que d'aquelle lado<br />

o solo apresentava. Imagine-se em forte ebulição um fluido contido em<br />

vasto receptáculo, e que, por uma extraordinária potencia congeladora,<br />

esse fluido se consolidou <strong>de</strong> repente, ficando immoveis as différentes partes<br />

da sua superficie com os irregularissimos contornos das elevações e <strong>de</strong>pressões,<br />

produzidas no acto d'essa ebulição gigantesca ; assim se nos<br />

apresentou â vista aquella gran<strong>de</strong> faxa <strong>de</strong> terreno, que nos separava do<br />

Douro, o mais caprichosamente ondulado que tenho visto, mas cuja configuração<br />

se pô<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar typica na provincia <strong>de</strong> Traz os Montes.<br />

Fiados na segurança das nossas cavalgaduras, fomos <strong>de</strong>scendo cautelo-


38<br />

sãmente pelas asperezas da serra até chegarmos à al<strong>de</strong>ia para on<strong>de</strong> nos<br />

dirigiamos.<br />

Felgueiras, e outras pequenas povoações que circumdam Moncorvo,<br />

apresentam geralmente o mesmo aspecto <strong>de</strong> tristeza. As casas, que as<br />

constituem, são construidas <strong>de</strong> lascas juxtapostas d'uma pedra <strong>de</strong>negrida,<br />

espécie <strong>de</strong> schisto metamorphico <strong>de</strong> que o terreno é formado, e as pare<strong>de</strong>s<br />

não tem revestimento algum; <strong>de</strong> sorte que a côr escura do solo confundindo-se<br />

com o tom sombrio das habitações, também cobertas com a<br />

mesma pedra, produz um effeilo muito melancólico, apenas cortado pela<br />

boa apparencia d'uma ou d'outfa casa mais regularmente construida. Foi<br />

sob esta monótona impressão, augmentada pelo carregado da atmosphère,<br />

que durante o caminho se <strong>de</strong>senvolvera em fortes aguaceiros, que nós entrámos<br />

em Felgueiras.<br />

Esta al<strong>de</strong>ia, que foi pátria do notável chimico Thomé Rodrigues Sobral,<br />

é bastante productiva. Tem no seu limite bellos soutos <strong>de</strong> castanheiros, e<br />

nas encostas houve bons vinhedos, a maior parte d'elles <strong>de</strong>struidos pela<br />

phylloxera e substituidos agora pela cultura do trigo è do centeio. Nas<br />

baixas, fertilisadas por um ribeiro, ha boas hortas on<strong>de</strong> colhi o Anlhoxanlhum<br />

odor alum L., a Avena sulcata Gay, a Convolaria Polygonatum L., o Ornithopus<br />

perpusillus L., etc. ; e nos terrenos mais enxutos, o Galiumpe<strong>de</strong>monlanum<br />

All., a Alchemilla arvensis Scop., o Ranunculus Hollianus Rcbb. e outras.<br />

Felgueiras, assim como Maçôres e Assureira, al<strong>de</strong>ias que estão situadas<br />

ao sul e sueste da serra <strong>de</strong> Reboredo, são pouco sadias porque a serra as<br />

abriga dos ventos do norte, experimentando-se alli durante o verão um<br />

calor extraordinário.<br />

Percorremos nos dias seguintes estas duas povoações, on<strong>de</strong> ha bons<br />

olivaes e alguns pomares <strong>de</strong> fructa e <strong>de</strong> larangeiras. Nos seus terrenos<br />

colhi a Valerianella oliloria Poll., a Orobanche Rapum Thuill., o Cylinus<br />

Hypocistis L., o Erysimum linifolium J. Gay, o Carex laevigata Sm., a<br />

Linaria melananlha Bss. Reut., o Melandryum macrocarpum Wk. e outras.<br />

Sahindo d'estas regiões húmidas, sulcadas por-innumeros ribeiros orlados<br />

do Ulmus campeslris L., dirigimo-nos para sitios mais altos a respirar<br />

outros ares mais <strong>de</strong>safogados. Seguimos, pois, por caminhos muito irregulares,<br />

guarnecidos em différentes pontos do Sarolhamnus scoparius Koch,<br />

para Peredo dos Castelhanos, povoação que assenta ao sul das prece<strong>de</strong>ntes<br />

em local eminente e muito proximo do Douro. Era bello <strong>de</strong> ver as encostas<br />

muito ingremes das collines e dos outeiros, que atravessávamos, cuidadosamente<br />

cultivados até ao alto, e <strong>de</strong> cujo topo emergiam asperas e <strong>de</strong>negridas<br />

cristas <strong>de</strong> granito, semelhando <strong>de</strong>smanteladas muralhas <strong>de</strong> antigas fortificações.<br />

Peredo, por se achar situado em ponto sobranceiro, e com a disposição<br />

das suas casas formando uma rua principal muito espaçosa, é povoação


39<br />

bastante alegre e saudável. Superiormente ainda a ella está um cabeço,<br />

on<strong>de</strong> se ergue a capella da Senhora da Gloria, e <strong>de</strong> cujo local se gosa um<br />

esplendido horizonte, formado por uma cinta montanhosa <strong>de</strong> entre a qual<br />

sobresahem, para o poente e sul, as serras do Marão e da Estrella, áquelle<br />

tempo ainda cobertas <strong>de</strong> neve. D'alli perto também oflerece o Douro formosas<br />

paizagens.<br />

Á beira dos terrenos cultivados e por entre as amendoeiras colhi o<br />

Alyssum campestre L., a Calendula Malacitana Bss. Reut., a Salvia verbenacoi<strong>de</strong>s<br />

Brot., o Cynosurus elegant Desf., o Raphanus microcarpus Lge.,<br />

o Asterolinum slellatum Hffgg. Lk. e o Papaver hybridum L. ; e <strong>de</strong>baixo<br />

<strong>de</strong> frondosas sobreiras, junto <strong>de</strong> floridas moitas da Rosa canina L. κ. fusiformis<br />

Crèp., vi bellos exemplares do Ranunculus Escurialensis Bss. Reut.<br />

Continuando a nossa digressão na tar<strong>de</strong> do dia 7 <strong>de</strong> maio, dirigimo­nos<br />

para sueste parallelamente á riba direita do Douro e entrámos na al<strong>de</strong>ia<br />

<strong>de</strong> Urros. Esta terra era em tempo uma villa gran<strong>de</strong>, <strong>de</strong> que ainda con­<br />

* serva algumas conslrucções, mas a maior parte d'elles arruinadas. Existe<br />

a um kilometro <strong>de</strong> distancia da al<strong>de</strong>ia, em sitio aprazivel, uma ,bonita e<br />

espaçosa capella <strong>de</strong>dicada a Santo Apollinario, a que estão ligadas varias<br />

tradições ; proximo ao altar mor está um tumulo <strong>de</strong> granito lavrado, em<br />

forma <strong>de</strong> parallelipipedo, on<strong>de</strong> repousaram os restos mortaes do santo. A<br />

uma pequena distancia da capella eleva­se um outeiro, em cujo vértice,<br />

bastante pedregoso e cheio <strong>de</strong> cavida<strong>de</strong>s naturaes, se <strong>de</strong>scortina muito terri­<br />

. tório para aquém e para além do Douro, distinguindo­se perfeitamente,<br />

em dia~claro a importante povoação <strong>de</strong> Villa Nova <strong>de</strong> Foscôa, e mais ao<br />

sul a <strong>de</strong> Castello Melhor.<br />

N'estes terrenos, on<strong>de</strong> cresce a oliveira e a amendoeira, vi formosos<br />

exemplares da Paeonia Broten Bss. Reut, sobre um tapete da Veronica<br />

he<strong>de</strong>raefolia L., apparecendo também moitas do Cislus albidus L., por entre<br />

as quaes <strong>de</strong>stacavam as flores amarellas da Bunias Erucago L. e do Ranunculus<br />

arvensis L. Nos sitios frescos cresce o Endymion campunulalus<br />

Wk., o Ornithogalum umbeilatum L. e a Fumaria agraria Lag.<br />

Seguindo directamente pava leste e atravessando encostas bem cultivadas,<br />

<strong>de</strong>scemos para Ligares, al<strong>de</strong>ia muito populosa, com óptimos terrenos<br />

<strong>de</strong> lavoura ao pé e bons lameiros, e on<strong>de</strong> se torna bem sensivel a<br />

extrema divisão da proprieda<strong>de</strong> que existe entre estes povos. Ë com effeito<br />

curiosa <strong>de</strong> ver a re<strong>de</strong> <strong>de</strong> cômoros, muros e linhas <strong>de</strong> arvoredo separando<br />

umas das outras insignificantes porções <strong>de</strong> terreno <strong>de</strong> cultura, pertencentes<br />

a variadissimos donos.<br />

Colhi em torno d'esta al<strong>de</strong>ia o Chaerophyllum nodo.sum Lam., o Cynoglossum<br />

cheirifolium L . a Euphorbia exigua L , a Calepina Corvini Desv.,<br />

a Barbarea vulgaris R. Br., a Linaria Tournefortii Lge. α. inquinans, etc.<br />

No dia 9 intentámos uma jornada mais longa, e por caminhos quasi in­


40<br />

transitáveis, para chegar a Freixo <strong>de</strong> Espada ά Cinla, risonha villa situada<br />

a leste das povoações prece<strong>de</strong>ntes, perto da raia, no ponto em que o rio<br />

Douro começa a <strong>de</strong>screver o quarto <strong>de</strong> circulo que lhe <strong>de</strong>svia a direcção<br />

para o poente. A meio caminho tivemos <strong>de</strong> <strong>de</strong>scer em muitas voltas as<br />

intermináveis e quasi abruptas la<strong>de</strong>iras que servem <strong>de</strong> margem á ribeira<br />

<strong>de</strong> Moz ou dos Mosteiros, que afflue no Douro meia légua acima da povoação<br />

da Barca d'Alva; preferimos va<strong>de</strong>al-a no caminho <strong>de</strong> Ligares para<br />

Freixo, a dirrgir-nos directamente para a al<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> Poiares, como era<br />

nossa tenção, por ser <strong>de</strong> extrema difficulda<strong>de</strong> e gran<strong>de</strong> risco a passagem<br />

d'essa ribeira mais proximo da sua foz, por causa dos medonhos precipicios<br />

que era mister vencer.<br />

Á medida que nos aproximávamos <strong>de</strong> Freixo notava-se que as asperezas<br />

montuosas, caracteristicas d'esta provincia, se iam <strong>de</strong>svanecendo para o<br />

lado <strong>de</strong> Hespanha e que os elevados pináculos graniticos <strong>de</strong> formas variadissimas,<br />

coroando os montes, eram substituidos por outeiros suavemente<br />

ondulados, e por planicies extensas a per<strong>de</strong>r <strong>de</strong> vista para o reino visinho.<br />

A villa <strong>de</strong> Freixo, assente em terreno <strong>de</strong>safogado, é cercada <strong>de</strong> colunas<br />

muito bem cultivadas. A povoação é gran<strong>de</strong> e cortada por muitas ruas, a<br />

maior parte d'elles estreitas mas limpas e bem calçadas, <strong>de</strong>parando-se-nos<br />

com frequência casas antigas com ornatos gothicos nas janellas, e portaes <strong>de</strong><br />

cantaria lavrada encimados <strong>de</strong> escudos e brazões d'armas, que revelam um<br />

certo esplendor histórico e linhagem aristocrática em muitos dos seus<br />

.habitantes.<br />

A egreja matriz, a que ja em outra parte me referi, é' notável pela<br />

gran<strong>de</strong>za que presidiu à sua edificação. Diz-se que foi principiada no reinado<br />

<strong>de</strong> D. Diniz, mas o principal <strong>de</strong>senvolvimento da sua construcçâo ou<br />

reedificação, <strong>de</strong>via coincidir com os reinados <strong>de</strong> D. Manuel ou D. João III,<br />

pois que a elegância <strong>de</strong> suas abobadas <strong>de</strong> granito, o bem lavrado das columnas<br />

em que ellas se estribam e a belleza dos ornatos das suas portas<br />

exteriores são próprios do estylo manuelino, também chamado golhico<br />

florido.<br />

Por outro lado é certo que el-rei D. Manuel quiz engran<strong>de</strong>cer esta terra,<br />

dando-lhe foral novo com vários privilégios.<br />

Era também villa acastellada e cercada <strong>de</strong> muralhas fundadas no reinado<br />

<strong>de</strong> D. Diniz. O castello era guarnecido <strong>de</strong> très soberbas torres, das quaes<br />

existe hoje apenas uma, que ainda domina majestosamente toda a povoação.<br />

Tem varias capellas e ermidas, e na encosta fronteira um convento que<br />

pertenceu á or<strong>de</strong>m <strong>de</strong> S. Filippe Nery, cuja egreja <strong>de</strong> fundação mo<strong>de</strong>rna,<br />

mas construida com.elegancia e ornada <strong>de</strong> muitos altares lateraes, se acha<br />

actualmente em abandono e por isso em imminente ruina. Os religiosos, que<br />

compunham esta communida<strong>de</strong>. <strong>de</strong>nominavam-se padres congregados, e não<br />

faziam votos, po<strong>de</strong>ndo sahir quando lhes aprouvesse per<strong>de</strong>ndo o dote, que


era bastante gran<strong>de</strong>. Dedicavam­se ao ensino, e eram bons lavradores e<br />

bons administradores <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s proprieda<strong>de</strong>s que possuiam no termo<br />

d'esta villa.<br />

A nor<strong>de</strong>ste eleva­se uma coluna <strong>de</strong>spida <strong>de</strong> vegetação, chamada o Cabeço<br />

<strong>de</strong> S. Braz, em cujo vértice estã a capella da Senhora dos Monies<br />

Ermos, d'on<strong>de</strong> se gosa um variado panorama.<br />

Quasi no centro da villa ha um espaçoso largo, on<strong>de</strong> recentemente se<br />

construiu um bonito passeio publico muito bem arborisado.­<br />

Freixo era terra escassa <strong>de</strong> aguas potáveis, e estas <strong>de</strong> mà qualida<strong>de</strong>;<br />

hoje, porém, <strong>de</strong>vido á iniciativa do municipio, presidido por um cavalheiro<br />

d'esta villa, o sr. Gonçalves da Silva, acha­se suficientemente abastecida<br />

<strong>de</strong> boa agua, distribuida por meio <strong>de</strong> canalisação subterrânea e <strong>de</strong> marcos<br />

fontenarios <strong>de</strong> ferro fundido.<br />

Também aqui houve em gran<strong>de</strong> escala a industria da creação do sirgo,<br />

e o fabrico <strong>de</strong> muitos artefactos <strong>de</strong> seda <strong>de</strong> optima qualida<strong>de</strong>, bastante<br />

reduzidos actualmente pela sorte commum ás <strong>de</strong>mais terras da provincia.<br />

A amêndoa coberta e os queijos <strong>de</strong> Freixo são celebres.<br />

É cheia <strong>de</strong> verda<strong>de</strong> e <strong>de</strong> belleza a pequena noticia que dá o prof. Link<br />

d'esta villa, na Viagem em Portugal (1805). Diz assim: «Freixo <strong>de</strong> Espada<br />

á Cinta está situada em um paiz elevado, mas cujo clima é bastante doce;<br />

esta villa é ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> outeiros férteis que produzem vinho, azeite, amêndoas<br />

e figos. As casas são separadas por plantações <strong>de</strong> ulmeiros e <strong>de</strong><br />

amoreiras que lhes dão agradável sombra no estio, o que torna esta povoação<br />

uma das mais bellas residências do reino. A educação do bicho da<br />

seda é bastante consi<strong>de</strong>rável; recolhe­se aqui mais seda que em nenhuma<br />

outra terra da provincia...»<br />

«O Douro fica afastado <strong>de</strong> Freixo uma légua para leste. Uma estrada<br />

larga e bem reparada ahi nos conduz, atravessando a principio uma região<br />

bem cultivada, e em seguida urzes. A margem opposta sobre território<br />

hespanhol. . . apresenta­se coberta d'uma matta <strong>de</strong> oliveiras.»<br />

A larangeira também se <strong>de</strong>senvolve optimamente nos <strong>de</strong>clives da margem<br />

do Douro, protegidos dos ventos do norte por elevados baluartes <strong>de</strong> granito.<br />

Por entre o sabugueiro (Sambucus nigra L.) apparecem espinhosas moitas<br />

<strong>de</strong> Rhamnus lycioi<strong>de</strong>s L. ; o Cistus populifolius L. e o Quercus Lusitanica<br />

Lam. β. alpeslris Bss. revestem muitos terrenos incultos; nas encostas<br />

plantadas <strong>de</strong> Vinhas vèem­se a Cornicina Loeflingii Bss., o Trifolium hirlum<br />

Ali., o Poterium verrucosum Ehrh., o Ranunculus flabellatus Desf., v. subpinnatus<br />

Freyn., a <strong>Digital</strong>is purpurea L. β. lomenlosa Wbb., a Orobanche<br />

cruenta Bert, e algumas formas curiosas da Rosa canina L.; â beira dos<br />

caminhos apparecem a Psoralia bituminosa L., o Sarothamnus eriocarpus<br />

Bss. Reut., o Bromus teclorum L. e a Biscutella laevigata L. ; e nos prados


42<br />

vegetam a Fumaria parviflora Lam., o Smymium Olusatrum L., o Silybum<br />

Marianum Gartn., o Geranium lucidum L., etc.<br />

No dia 11 <strong>de</strong> madrugada sahimos <strong>de</strong> Freixo em direcção a Poiares,<br />

alegre povoação que fica sete kilometros a sudoeste da villa. Caminhando<br />

quasi sempre pôr elevadas planuras, atravessámos extensas searas <strong>de</strong> trigo<br />

e bons olivaes, cujo fructo é celebre pelo seu tamanho e sabor, rivalisando<br />

com a azeitona <strong>de</strong> Sevilha.<br />

Poiares é terra <strong>de</strong> muito boa agua, e o seu.clima é quente no verão, mas<br />

saudável; corre-lhe perto o Douro, a très kilometros ao sul, em cujas<br />

immediações termina a sua navegação no sitio chamado ponto do Soltinho.<br />

Ao poente afflue n'este rio a ribeira <strong>de</strong> Moz apertada por alterosas fragas,<br />

on<strong>de</strong> existe a celebre calçada <strong>de</strong> Alpajares ou Alprajares, continuada por<br />

uma ponte que atravessa a ribeira. Esta calçada, formada <strong>de</strong> pequenos<br />

seixos muito adhérentes, parece ter sido <strong>de</strong> construcçâo arabe ; é aberta<br />

na rocha quasi a prumo, <strong>de</strong>scendo em voltas muito apertadas <strong>de</strong> alto a<br />

baixo. A tradição popular, com tendência ao maravilhoso, attribue a calçada<br />

e a ponte a uma origem sobrenatural, em que o espirito das trevas toma<br />

uma parte importante.<br />

N'esta al<strong>de</strong>ia cria-se muito gado lanigero e bovino, que os habitantes<br />

recolhem em uns curraes <strong>de</strong> alvenaria <strong>de</strong> forma cylindrica cobertos <strong>de</strong><br />

colmo e pedras, semelhando cubatas africanas, que se acham disseminadas<br />

por entre as casas da povoação.<br />

Os naturaes também tecem burel e fabricam óptimo pão.<br />

Por entre as searas e as amendoeiras em começo <strong>de</strong> frutificação, e sob<br />

frondosas nogueiras colhi a Evax carpetana Lge., a Alchemilla cornucopioi<strong>de</strong>s<br />

R. Sch., o Ranunculus Aleae Wk., etc.; e nos sitios húmidos o Ranunculus<br />

repens L., a Veronica Anagallis L., o Cynosurus elegans Desf., o<br />

Carex leporina L., a Serapias Lingua L. e outras.<br />

No fim d'essa mesma tar<strong>de</strong> regressámos a Freixo, on<strong>de</strong> nos <strong>de</strong>morámos<br />

ainda dois dias, que appliquei herborisando pelas visinhanças e prestando<br />

os cuidados que as minhas plantas reclamavam.<br />

N'uma encosta povoada <strong>de</strong> azinheiras colhi a Orobanche Rapum Thuill.<br />

e o Daucus Durieua Lge. e tornei a encontrar bellos exemplares da Orchis<br />

Pseudosambucina Ten.<br />

Na tar<strong>de</strong> do dia 13 <strong>de</strong> maio partimos para Carviçaes, al<strong>de</strong>ia situada a<br />

noroeste <strong>de</strong> Freixo. Principiámos por trepar umas la<strong>de</strong>iras bastante ásperas,<br />

a que succe<strong>de</strong>u extensa explanada revestida <strong>de</strong> esteva, entremeando-se<br />

numerosos tufos, em flor, do Astragalus Lusitaniens Lam. e<br />

da Paeonia Broteri Bss. Reut, que produziam um bello effeito. Em seguida<br />

<strong>de</strong>scemos com diificulda<strong>de</strong> para a profun<strong>de</strong>za d'um valle, em cujo<br />

leito serpeava um dos braços da ribeira <strong>de</strong> Moz, que tivemos <strong>de</strong> va<strong>de</strong>ar,<br />

subindo <strong>de</strong>pois pela outra encosta um pouco mais suave, povoada <strong>de</strong> oli-


43<br />

veiras, d'alguns castanheiros e <strong>de</strong> boas searas. Á bocca da noite entravamos<br />

em Carviçaes.<br />

Esta povoação, situada em terreno elevado e ro<strong>de</strong>ada <strong>de</strong> mimosos prados,<br />

é composta <strong>de</strong> très ou quatro longas fileiras <strong>de</strong> casas, dispostas parallelamente<br />

umas ás outras; os seus numerosos habitantes, quasi todos lavradores,<br />

vivem numa certa mediania, porque são muito económicos. Alguns<br />

ainda se empregam no mister <strong>de</strong> serralheiros com o ferro extrahido nas<br />

vertentes da serra <strong>de</strong> Reboredo.<br />

A fonte publica é <strong>de</strong> granito lavrado e fornece muito boa agua.<br />

Nas encostas revestidas do carvalho negral vi o Halimium utnbellatum<br />

Spach. γ. verticillatum Wk. e o Melandryum macrocarpum Wk. ; nas baixas<br />

por entre o frondoso arvoredo constituido pelas amoreiras, freixos, negrilhos,<br />

etc. vi a Moehringia trinervia Clair., o Cerastium brachypetalum<br />

Desf., o Nardus stricla L., o Phleum BoehmeriWib., espécie nova para a<br />

nossa flora, e outras plantas.<br />

De Carviçaes dirigimo­nos para Moz, villa antiga e agora pobre al<strong>de</strong>ia,<br />

que fica a meia légua <strong>de</strong> distancia para sudoeste.<br />

Moz foi donatária dos con<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Villa Flor; teve foraes dados por<br />

D. Sancho II e D. Manuel; foi cercada <strong>de</strong> muralhas e possuiu um castello<br />

com fossos, <strong>de</strong>fendido por cavalleiros <strong>de</strong> esporas douradas. Tudo isto revela<br />

que este burgo, hoje tão humil<strong>de</strong>, foi terra muito nobre nas passadas dynasties<br />

da nossa monarchia. Ε os seus habitantes parece conservarem ainda<br />

uma tal ou qual jactância d'essa nobreza <strong>de</strong>cahida. Actualmente quasi<br />

nada se vê d'essas muralhas e d'outros padrões gloriosos <strong>de</strong> antigas eras.<br />

Das plantas que colhi n'esta localida<strong>de</strong> cito o Urospermum picroi<strong>de</strong>s<br />

Desf., o Senecio Kvidus L., a Vulpia longiseta Hack, e o Allium Neapolitanum<br />

Cyr.<br />

No dia seguinte fomos para Souto da Velha, pittoresca al<strong>de</strong>ia situada<br />

a noroeste <strong>de</strong> Moz e que toma o seu nome d'uma extensa matta que lhe<br />

fica ao lado. Essa matta, constituida <strong>de</strong> varias espécies <strong>de</strong> Quercus, do<br />

castanheiro, do medronheiro, do pilriteiro, do sanguinho (Cornus sanguinea<br />

L.), etc., abriga uma vasta republica <strong>de</strong> plantas herbáceas, entre<br />

as quaes menciono as seguintes : a Valerianella olitoria Poli., o Geum urbanum<br />

L., a Genista falcata Brot., a Viola silvatica Fr., o Rumex Acetosa<br />

L., o Ranunculus Aleae Wk., o R. Hollianus Bchb., e a Aquilegia<br />

dichroa Freyn. Ao fundo da encosta, revestida por tão exuberante vegetação,<br />

corre um ribeiro que põe em movimento varias azenhas e rega<br />

mimosas hortas, junto das quaes vi o Cirsium palustre Scop. elevando­se<br />

acima d'um <strong>de</strong>nso tapete <strong>de</strong> fetos, on<strong>de</strong> se notavam beilas fron<strong>de</strong>s do Po^<br />

lystichum Filix­mas Bth,<br />

Continuámos <strong>de</strong>pois o nosso roteiro dirigindo­nos para Felgar, al<strong>de</strong>ia<br />

que assenta nas vertentes da serra <strong>de</strong> Reboredo porrenqO­lhe ao norte Q


io Sabôr; um extenso tracto <strong>de</strong> terreno da serra acha-se coberto do pinheiro<br />

bravo, ou maritimo <strong>de</strong> Brotero, cuja vista produz uma agradável<br />

impressão; sobretudo n'um paiz tão pobre d'esta essência.<br />

Esta povoação, ornada <strong>de</strong> bonitas edificações mo<strong>de</strong>rnas, tem terrenos<br />

férteis no seu termo e é também industrial. Fabrica-se aqui louça <strong>de</strong> boa<br />

qualida<strong>de</strong>.<br />

Nos seus prados colhi a Vulpia sciuroi<strong>de</strong>s Gmel., o Hor<strong>de</strong>um Gussoneanum<br />

Pari., o Trifolium cernuum Brot., o T. striatum L., o T. strictum<br />

L. e a Veronica serpyllifolia L.<br />

Para voltar a Moncorvo, termo da minha excursão, tivemos <strong>de</strong> passar<br />

pela al<strong>de</strong>ia <strong>de</strong> Larinho, que se acha situada ao poente <strong>de</strong> Felgar em linha<br />

parallela ao curso do Sabôr, <strong>de</strong> que também pouco fica afastada. Nos seus<br />

terrenos fiz uma pequena herborisação, colhendo entre outras plantas a<br />

Phelipaea ramosa Mey, a <strong>Digital</strong>is Thapsi L., o Asparagus acutifolius L.,<br />

a Tolpis barbata Gártn. e o Juniperus oxycedrus L.<br />

No dia seguinte, 18, por uma formosa tar<strong>de</strong> <strong>de</strong> maio, dirigimo-nos para<br />

Moncorvo, percorrendo boas várzeas situadas na base da serra <strong>de</strong> Reboredo<br />

e atravessando bellas quintas, on<strong>de</strong> os cômoros floridos e os pomares <strong>de</strong><br />

larangeiras e d'outras arvores fructiferas impregnavam o ar com o aroma<br />

<strong>de</strong> suas flores. No caminho tornei a ver a Malva Tourneforliana L. e a<br />

Armeria longearistata Bss. Reut.<br />

Em Moncorvo <strong>de</strong>morei-me ainda o tempo indispensável para preparar<br />

as minhas collecções, separando-me em seguida da comitiva <strong>de</strong> meu irmão,<br />

para regressar a Coimbra pelo mesmo caminho que tomara na ida.<br />

Ao terminar esta rápida exposição, é <strong>de</strong>ver meu manifestar aqui, por<br />

mim e em nome da Direcção do Jardim Botânico da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Coimbra, o mais grato reconhecimento a todas as pessoas que, durante as<br />

duas explorações, me dispensaram a sua obsequiosa hospitalida<strong>de</strong> e finezas;<br />

certificando-lhes que tive intima satisfação <strong>de</strong> apreciar pessoalmente as<br />

excellentes qualida<strong>de</strong>s que são proverbiaes no caracter dos transmontanos,<br />

qualida<strong>de</strong>s que possuem, em subido grau, todos os cavalheiros com quem<br />

tive a honra <strong>de</strong> tractar alli.<br />

Na lista que segue apresento o resultado completo das minhas herborisações<br />

em Traz os Montes.


45<br />

Lichen.es<br />

,RamaIina fraxinea L. — Arredores <strong>de</strong> Miranda do Douro: Povoa.<br />

Umbilicaria pustulata Hoffm.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos.<br />

Fetos<br />

Gymnogramma leptophylla Desv.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

Asplenium lanceolatum Iliids.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras,<br />

S. Martinho d'Àngueira ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Villa Chã.<br />

A. Trichomanes L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar.<br />

Cystopteris fragilis Brhd. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : S. Martinho <strong>de</strong> Angueira;<br />

arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar, Souto da Velha.<br />

Polystichum Filix­mas Rth. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Santulhão; arred. <strong>de</strong><br />

Moncorvo : Souto da Velha.<br />

Coniferae<br />

Pinus Pinaster Ait. α acutisquama Bss. — Bragança; arred. <strong>de</strong> Vimioso:<br />

Campo <strong>de</strong> Viboras ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : serra <strong>de</strong> Reboredo.<br />

Juniperus oxycedrus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Villa Chã ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Larinho. ,<br />

Graminieae<br />

Anthoxanthum odoratum L. form, inter a. et ß. Hack. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Felgueiras.<br />

Phleum Boehmeri Wib.—Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong>, Espada á Cinta: Carviçaes.<br />

Ph. praiense L. B. nodosum Gaud.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Constantim.<br />

Alopecurus arundinaceus Soir. — Bragança (A. Moller 1<br />

).<br />

1<br />

Aproveito esta oceasião para citar algumas espécies <strong>de</strong> Traz os Montes, ainda ineditas,<br />

colhidas por colleccionadores que me prece<strong>de</strong>ram.


4­6<br />

Panicum repens L. 1<br />

— Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada a Cinta: Carviçaes.<br />

Echinochloa crus­galli P. B. (forma mutica). — Arred. <strong>de</strong> Vimioso:,Argozello.<br />

Agrostis truncatula Pari. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras.<br />

Macrochloa arenaria Kth. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa; arred. <strong>de</strong> Vimioso<br />

: Caçarelhos.<br />

Periballia Hispânica Trin. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras.<br />

Aira caryophyllea L. — Moncorvo.<br />

Avena sulcata Gay.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo; Felgueiras; (form, minor)<br />

Bragança (A. Moller).<br />

Holcus mollis L.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras.<br />

Koeleria crassipes Lge. — Bragança (A. Moller).<br />

Glyceria plicata Fr. ß. spicata Lge. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes, Palaçoulo<br />

; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar.<br />

Poa bulbosa L. — Moncorvo e arredores: Felgueiras, Souto da Velha,<br />

Ligares.<br />

P. pratensis L. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />

Briza maxima L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres.<br />

Melica major Sibth. et Sm. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

Dactylis Hispânica Rth. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

Cynosurus cristatus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla, Athenor.<br />

C. elegans Desf. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo, Moz; arred. <strong>de</strong> Freixo<br />

<strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />

Vulpia longiseta Hack.— Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Moz.<br />

V. Myuros Gmel.— Bragança (A. Moller).<br />

V. sciuroi<strong>de</strong>s Gmel. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar.<br />

Festuca elegans Bss. — Bragança (A. Moller).<br />

F. rubra L. a. genuina Godr. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa.<br />

» » γ. falax Hack. — Bragança (A. Moller).<br />

F. spadicea L. ß. livida Hack.—Moncorvo: Reboredo.<br />

Bromus Madritensis L. ß. ciliatus Guss.'—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

B. maximus Desf. γ. ambiguus Hack. — Bragança (A. Moller).<br />

Β. sterilis L.—Moncorvo; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />

B. tectorum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

Serrafalcus mollis Pari. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar ; Freixo <strong>de</strong> Espada<br />

á Cinta e arredores : Poiares.<br />

S. scoparius Pari. — Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta.<br />

Hor<strong>de</strong>um Gussoneanum Pari. — Bragança (A. Moller) ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Felgar.<br />

1<br />

Cito em duvida esta espécie por ser mau o exemplar.


47<br />

H. murinum L. — Aired, <strong>de</strong> Moncorvo : Larinho.<br />

Aegilops ovata L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote.<br />

Elymus Caput Medusae L.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso, Campo <strong>de</strong><br />

Viboras.<br />

Lolium perenne L. — Nos lameiros, por toda a parte.<br />

L. strictum Pari.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argozello.<br />

Gaudinia fragilis P. B. — Bragança; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar.<br />

Nardurus Lachnalii Godr. (form. nana). — Bragança (A. Moller).<br />

Nardus stricte L. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />

Cyperaceae<br />

Carex. divulsa Good. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Assureira.<br />

C. laevigata Sm. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo:'Assureira.<br />

C. leporina L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Sendim; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira<br />

; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta : Poiares.<br />

C. maxima Scop. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

C. muricata L. a. genuina Godr. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso, Santulhão<br />

; arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes, Duas Egrejas; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />

Felgueiras ; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />

C. paniculata L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

C. setifolia~Godr.—-Bragança: caminho <strong>de</strong> Ricafé.<br />

Heleocharis multicaulis Dietr. —Bragança: Campo redondo (A. Moller);<br />

arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes.<br />

Scirpus Holoschoenus L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor.<br />

Iri<strong>de</strong>ae<br />

Gladiolus Reuteri Bss. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Angueira; arred. <strong>de</strong> Miranda<br />

: Constantim.<br />

Iris Xiphium L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Villar Secco.<br />

Alismaceae<br />

Alisma Plantago L. ß. lanceolatum Godr. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : S. Martinho<br />

d'Angueira, Athenor.


A. ranunciiloi<strong>de</strong>s L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes, Duas Egrejas.<br />

48<br />

Orchi<strong>de</strong>ae<br />

Serapias cordigera L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Sendim.<br />

S. Lingua L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Constantim,<br />

Para<strong>de</strong>lla ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Assureira ; arred. <strong>de</strong> Freixo<br />

<strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />

Orchis coiïophora L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla, Povoa, Malhadas.<br />

O. máscula L. var. obtusiilora Rchb. fil. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Angueira;<br />

arred. <strong>de</strong> Miranda: Genizio, Constantim; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada<br />

á Cinta : Carviçaes.<br />

O. Morio L. 3. picta Rchb. fil. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; Moncorvo<br />

e arredores : Felgueiras.<br />

O. Pseudo-sambucina Ten. — Moncorvo: Reboredo; Freixo <strong>de</strong> Espada á<br />

Cinta.<br />

Ophrys apifera Huds. — Freixo <strong>de</strong>Έspada á Cinta.<br />

Juncaceae<br />

Juncus silvaticus Reich. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Sendim.<br />

J. squarrosus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla.<br />

Luzula campestris DC.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgueiras.<br />

L. Forsteri DC. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />

L. láctea E. Mey.— Moncorvo.<br />

Dioscorieae<br />

Tamus communis L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Maçôres.<br />

Smilaceaé<br />

Convalaria Polygonatum L. -— Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgueiras.<br />

Ruscus aculeatus L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Quinta <strong>de</strong> Santo AdriSo ; arred.<br />

<strong>de</strong> Moncorvo : Ligares.<br />

Asparagus acutifolius L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho.


49<br />

Liliaceae<br />

Anthericum Liliago L.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />

Simethis bicolor Kth. — Arréd. <strong>de</strong> Miranda: Constantim.<br />

Aspho<strong>de</strong>lus albus W. — Arred. <strong>de</strong> Bragança : Milhão, Outeiro; Moncorvo:<br />

Reboredo; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Carviçaes.<br />

Endymion campanulatus Wk. :— Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Urros.<br />

Muscari comosum Mill. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada ά Cinta: Carviçaes.<br />

Allium sphaerocephalum L. —Vimioso : Regadas.<br />

A. Neapolitanum Cyr. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Moz.<br />

Scilla Ramburei Bss. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Para<strong>de</strong>lla ; arred. <strong>de</strong> Freixo<br />

<strong>de</strong> Espada á Cinta: Carviçaes.<br />

Ornithogalum umbellatum L. β. longebracleatum Wk. — Bragança: Rica<br />

fé ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Urros. ·<br />

Lilium Martagon L.—Vimioso: matta do Viscon<strong>de</strong>.<br />

Cytineae<br />

Gytinus Hypocistis L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres.<br />

Callitrichineae<br />

Callitriche stagnalis Scop. —Arred. <strong>de</strong> Miranda : S. Martinho d'Angueira.<br />

Salicineae<br />

Salix salviaefolia Brot.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Genisio.<br />

Populus nigra L. — Arredores <strong>de</strong> Miranda : Malhadas, Genisio.<br />

4 VII<br />

i


50<br />

Betulaceae<br />

Betula pubescens Ehrh. — Montesinho (A. Moller) ; arred. <strong>de</strong> Vimioso :<br />

Genisio.<br />

Alnus glutinosa Gärtn. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />

Cupuliferae<br />

QuerGus Ilex L. a. genuina Cout. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos,<br />

Miranda, Villa Chã.<br />

ι » «. genuina Cout. form. nana. — Arred, <strong>de</strong> Vimioso:<br />

Quinta <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

Q. Lusitanica Lam. ß. alpestris Bss. — Bragança ; Freixo <strong>de</strong> Espada á<br />

Cinta, etc.<br />

Q. suber L. — Arred. <strong>de</strong> Bragança: Milhão; arred. <strong>de</strong> Vimioso: Quinta<br />

<strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

Q. Tozza Bosc. — Montesinho (A. Moller); arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira,<br />

etc. ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Constantim, Iffanes : arred. <strong>de</strong> Freixo : Carviçaes.<br />

Castanea vulgaris Lam. — Bragança, etc.; arred. <strong>de</strong> Miranda: Iifanes >?<br />

Cersio, etc. ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar, Souto da Velha, etc.<br />

Ulmaceae<br />

Ulmus campestris Sm.—^Margens dos rios e das ribeiras.<br />

Moreae<br />

Morus alba L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes.<br />

M. nigra L. — Iffanes e outras localida<strong>de</strong>s.<br />

Ficus Carica L. 3. sativa. — Moncorvo: Beboredo ; Freixo <strong>de</strong> Espada á<br />

Cinta, etc.


51<br />

Urticeae<br />

Urtica dioica L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas; Moncorvo; arred. <strong>de</strong><br />

Freixo : Poiares.<br />

U. urens L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgueiras.<br />

Parietaria Lusitanica L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos; Moncorvo e<br />

arredores : Souto da Velha.<br />

Chenopodiaceae<br />

Chenopodium album L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos.<br />

Polygoneae<br />

Rumex Acetosa L. — Moncorvo e arredores: Souto da Velha.<br />

R. crispus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo.<br />

R. induratus Bss. Reut.—Arred. <strong>de</strong> Bragança: estrada <strong>de</strong> Milhão; Miranda<br />

do Douro ; Moncorvo e arredores : Peredo.<br />

R. pulcher L. —Bragança: Ricafé; arred. <strong>de</strong> Bragança: Babai (A>. Moller);<br />

arred. <strong>de</strong> Vimioso : Santulhão ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Sendim.<br />

Polygonum' convolvulus L.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pinello ; arred 1<br />

. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Villa Chã.<br />

P. lapathifolium L. γ. incanum Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello.<br />

Santalaceae<br />

Osyris alba L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Moz.<br />

Thesium divaricatum A. DC. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Constantim.<br />

Aristolochieae<br />

Aristolochia longa Clus. — Bragança : Sabor ; arred. dè Moncorvo : Maçôres.


82<br />

Valerianeae<br />

Valeriana tuberosa L. — Serra <strong>de</strong> Rebordàos (A. Moller).<br />

Centranthüs Calcitrapa DC. — Arredores <strong>de</strong> Vimioso: Argosello; arred.<br />

<strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares, Larinho.<br />

Valerianella coronata DC.— Arred. <strong>de</strong> Miranda: Sendim; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Peredo.<br />

V. olitaria Poll. — Bragança : Valle <strong>de</strong> Prados (Α. Moller) ; arred. <strong>de</strong><br />

Moncorvo : Maçôres, Souto da Velha.<br />

Dipsaceae<br />

Dipsacus silvestris Mill. — Arred. <strong>de</strong> Miranda do Douro: Sendim.<br />

Trichera arvensis Schrad. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; arred. <strong>de</strong> Miranda<br />

: Iffanes, Villar Secco.<br />

Compositae<br />

Bellis perennis L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor; arred. <strong>de</strong> Freixo:<br />

Poiares.<br />

Inula montana L. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

I. salicina L. —Vimioso : matta do Viscon<strong>de</strong>.<br />

Asteriscus spinosus Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : S. Pedro da Silva.<br />

Filago gallica L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo.<br />

F. germanica L. a. canescens Coss. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

F. minima Fr. — Bragança; arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras.<br />

F. spathulata Presl. a. erecta Wk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras;<br />

Miranda do Douro.<br />

» » ß. prostrata Wk.—Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

Phagnalon saxatilé Cass. — Miranda do Douro.<br />

Helichryson Stoechas DC­ — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva ; arred.<br />

<strong>de</strong> Miranda : Picote.<br />

Evax carpetana Lge. — Moncorvo ; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta :<br />

Poiares.<br />

E. pygmaea P. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Avelanoso.


53<br />

Achillea Millefolium L. — Bragança: proximo <strong>de</strong> Cabeça Boa.<br />

Anthémis arvensis L. α. genuina Gr. Godr. — Serra <strong>de</strong> Montesinho : Ramalicho;<br />

Bragança: Valle <strong>de</strong> S. Francisco (A.<br />

Moller); arred. <strong>de</strong> Vimioso : Angueira, Avelanoso,<br />

S. Martinho d'Angueira ; Moncorvo.<br />

»' » 3. incrassala Bss. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

» » γ. granatensis Bss. — Bragança: Senhor dos, Perdidos.<br />

A. Cotula L.— Bragança: Capella <strong>de</strong> S. Sebastião (A. Moller); arred.<br />

<strong>de</strong> Miranda : Iffanes, Palaçoulo, Sendim.<br />

Ormenis nobilis Gay. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo.<br />

Pyrethrum corymbosum.W.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo<br />

Adrião ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Villar Secco. '<br />

P. Hispanicum Wk. ό. laciniatum: γ. sulphureum Wk.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso<br />

: Angueira ; Moncorvo : Reboredo.<br />

Chrysanthemum segetum Clus.—Arred. <strong>de</strong> Miranda? Palaçoulo, Villa<br />

Chã ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Peredo.<br />

Senecio gallicus Chaix—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão, Avelanoso; arred.<br />

<strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada ã Cinta : Carviçaes, Moz.<br />

S. Iividus L. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Moz.<br />

S. silvaticus L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Maçôres.<br />

Calendula arvensis L.—Arred. <strong>de</strong> Miranda do Douro: Palaçoulo; Moncorvo.<br />

C. Malacitana Bss. Reut. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo.<br />

Carlina corymbosa L.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello.<br />

Cnicus benedictus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote.<br />

Centaurea Calcitrapa L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva.<br />

C. limbata Hffgg. Lk.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

C. Melitensis L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva.<br />

C. micrantha Hffgg. Lk. — Miranda do Douro.<br />

C. ornata W. 3. microcephala Wk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão;<br />

arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla, Genisio.<br />

Crupina vulgaris Cass. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

Leuzea conifera DC.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião,<br />

Pedriça.<br />

L. rhaponticoi<strong>de</strong>s Grils. (L. exaltata Cut.) — Vimioso: matta do Viscon<strong>de</strong>.<br />

Onopordon Acanthium L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão; Miranda do<br />

Douro. .<br />

Cirsium arvense Scop.— Bragança: monte <strong>de</strong> S. Bartholomen.<br />

C. palustre Scop. —Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Souto da Velha.


54<br />

Carduus carlinoi<strong>de</strong>s Gou. — Bragança: monte <strong>de</strong> S. Bartholomen.<br />

C. Gayanus Dur. — Arred. <strong>de</strong> Miranda do Douro: Iffanes.<br />

C. nigrescens Vill. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva.<br />

Ç. tenuiflorus Curt. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Assureira.<br />

Silybum Mariauum Gärtn.— :<br />

Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

Tolpis barbata Gärtn. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote: arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />

Larinho.<br />

Hedypnois cretica W. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares.<br />

H. polymorpha DC. α. pendula Wk. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote.<br />

Hispi<strong>de</strong>lla Hispânica Lam. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira, Argosello;<br />

arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Moz.<br />

Lapsana communis L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Moz.<br />

Arnoseris pusilla Gärtn. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Poiares.<br />

Thrincia hispida Rth. ß. minor Bss. — Arred, <strong>de</strong> Moncorvo: Maçôres.<br />

» » γ. major Bss. — Moncorvo e arredores: Ligares.<br />

Urospermum picroi<strong>de</strong>s Desf. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Moz.<br />

Podospermum laciniatum DC. γ. tenuifolium (P. tenuifolium Hffgg. Lk.).<br />

— Bragança.<br />

Scorzonera graminifolia L. (Podospermum pinifolium Hffgg. Lk.). — Arred.<br />

<strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva; arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo, Athenor.<br />

Hypochaeris glabra L. a. genuina Godr. — Arred, <strong>de</strong> Moncorvo : Larinho.<br />

» » β. Loiseleuriana Godr.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Cons­<br />

. tantim ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Moz.<br />

H. radicata L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo.<br />

Sonchus oleracéus L. a. triangularis Wallr.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello.<br />

Crépis pulchra L. — Bragança: Sabor.<br />

C. taraxacifolia Thuill. γ. laciniata Wk.— Moncorvo.<br />

C. virens L. a. <strong>de</strong>ntata Bisch.— Bragança (P. e<br />

M. Vaz).<br />

» » β. runcinata Bisch. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Argosello; arred.<br />

<strong>de</strong> Miranda : Povoa.<br />

» » ­ γ. pectinata Bisch. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello; Miranda<br />

do Douro e arredores : Picote.<br />

Hieracium cinerascens Jord. — Bragança : monte <strong>de</strong> S. Bartholomeu (A.<br />

Moller).<br />

H. Pilosella L. a. pulchellum Scheel.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos,<br />

Campo <strong>de</strong> Viboras ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Villar Secco, Palaçoulo.<br />

Andryala coronopifolia Hffgg. Lk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras;<br />

arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa.<br />

A. integrifolia L. ß. angustifolia DC. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pedreiras<br />

<strong>de</strong> Santo Adrião,


58<br />

Cucurbitaceae<br />

Bryonia dioica Jacq.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos; Moncorvo.<br />

Ecbalium Elaterium Rich. — Moncorvo.<br />

Campanulaceae<br />

Jasione humilis Lois. β. campestris Wk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos.<br />

J. montaria L.— Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes, Palaçoulo; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Moz, Peredo, Urros.<br />

CampanulaLoeflingii Brot. α. occi<strong>de</strong>ntalis Lge.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: A've­<br />

Ianoso, Argosello; arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa;<br />

arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares.<br />

» » β. Matritensis Lge. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes,<br />

Duas Egrejas.<br />

C. Rapunculus L. «. racemoso­paniculata Wk. — Bragança : monte <strong>de</strong><br />

S. Bartholomeu; arred. <strong>de</strong> Vimioso : Avelanoso ; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Povoa, Iffanes.<br />

Rubiaceae<br />

Sherardia arvensis L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres, Larinho.<br />

Asperula galioi<strong>de</strong>s M. Bieb. — Miranda do Douro.<br />

Crucianella angustifolia L.—Vimioso e arredores: Argosello, S. Pedro<br />

da Silva.<br />

Rúbia peregrina L. ß. latifolia Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras<br />

<strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

Galium Aparine L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa, Malhadas; arred. <strong>de</strong><br />

Moncorvo : Peredo.<br />

G. Cruciata Scop. — Bragança: Senhor dos Perdidos.<br />

G. <strong>de</strong>bile Desv. ß. congestum Gr. Godr.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong><br />

Fra<strong>de</strong>s.<br />

G. <strong>de</strong>cipiens Jord. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Assureira.<br />

G. Mollugo L. ß. erectum.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo<br />

Adrião.<br />

G. parisiense L. — Bragança; ponte <strong>de</strong> S. Jorge (A. Moller); arred. <strong>de</strong><br />

Ãliranda : Palaçoulo,


56<br />

G. pe<strong>de</strong>montanum All. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla, Povoa, Malhadas;<br />

arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgueiras.<br />

G. rivulare Bss. Reut. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão.<br />

G. vernum Scop. — Montesinho: Rigueiro <strong>de</strong> Villar (A. Moller); arred. <strong>de</strong><br />

Vimioso: Angueira; arred. <strong>de</strong> Miranda: Constantim, Povoa.<br />

G. verum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Sendim.<br />

Lonicereae<br />

Sambucus nigra L. — Freixo <strong>de</strong>Espada á Cinta: Matança.<br />

Viburnum Tinus L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Genisio.<br />

Lonicera etrusca Santi. — Arred. <strong>de</strong> Miranda do Douro: Picote, Sendim;<br />

arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta : Poiares.<br />

Ericaceae<br />

Arbutus Unedo L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Genisio; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />

Moz, Souto da Velha.<br />

Erica aragonensis Wk. — Moncorvo : Reboredo.<br />

E. cinerea L. — Arred. <strong>de</strong> Äliranda : Picote, Villa Chã.<br />

E. umbellata L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã; Moncorvo: Reboredo<br />

Calluna vulgaris Salisb. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã.<br />

Plantagineae<br />

Plantago acanlhophyila Dcsne.—­Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; arred.<br />

<strong>de</strong> Miranda : Iffanes.<br />

P. Coronopus L. a, vulgaris Wk. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong>Espada á Cinta:<br />

Poiares.<br />

P. Lagopus L —Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

P. lanceolala L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />

Assureira, Urros.<br />

» » β. eriophylla Dcsne. — Moncorvo: Reboredo,


87<br />

Plumbagineae<br />

Armeria allioi<strong>de</strong>s Bss. form. latifolia Dav. — Bragança: Cabeça Boa.<br />

» » form, slenophylla Dav.—Vimioso: Alagadas.<br />

A. eriophylla Wk. a. genuina. — Bragança: Campo Redondo.<br />

» » ß. Marizii Dav.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla, Iffanes,<br />

Villar Secco.<br />

A. longearistata Bss, Reut. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; arred. <strong>de</strong><br />

Miranda : Povoa ; Moncorvo e arredores : Larinho.<br />

A. plantaginea W. — Arred. <strong>de</strong> Bragança: França (M. Ferreira).<br />

A. villosa Girard — Entre Bragança e Alfeião (M. Ferreira).<br />

Verbenaceae<br />

Verbena officinalis L. — Arredores <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão.<br />

V. supina L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote.<br />

Labiatae<br />

Lavandula pedunculata Cav.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; Moncorvo<br />

e arredores: Carviçaes, Maçóres.<br />

» » β. pallens Lge. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso.<br />

Mentha rotundifolia L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Genisio.<br />

Origanum virens Hffgg. Lk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Campo <strong>de</strong> Viboras.<br />

Thymus Mastichina L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Assureira.<br />

Th. silvestris Hffgg. Lk. — Bragança: Campo Redondo (A. Moller).<br />

Th. vulgaris L. a. verticillatus Wk.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã.<br />

Th. Zygis L. a. gracilis Bss.—Bragança (P. e<br />

F. Vaz); arred. <strong>de</strong> Miranda<br />

: Constantim.<br />

Calamintha alpina Bth. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Constantim.<br />

» » β. erecta Lge. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pedreiras<br />

<strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

C. Clinopodium Bth. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Villa Chã, Sendim,


58<br />

Salvia Verbenaca L. β. oblongifolia Bth.—Bragança.<br />

» » γ. praecox Lge. (S. verbenacoi<strong>de</strong>s Brot.) — Arred.<strong>de</strong><br />

Moncorvo : Peredo.<br />

Nepeta latifoiia DC. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: entre Villar Secco e Genisio.<br />

Lamium amplexicaule L.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pinello ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />

Felgueiras; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Matança.<br />

L. maculatum L.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />

L. purpureum L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s;; arred <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Felgueiras, Larinho.<br />

Stachys arvensis L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Maçôres.<br />

Ballota nigra L. a. foetida­Koch. (B. silvestris Hffgg. Lk.)­—Arred. <strong>de</strong><br />

Vimioso: Santulhão; arred. <strong>de</strong> Miranda: Villar Secco.<br />

Marrubium vulgare L. — Bragança : Cabeça Boa ; arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão<br />

; Moncorvo e arredores: Assureira.<br />

Brunella alba Pali. β. pinnatifida Koch—Vimioso; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Genisio, Sendim.<br />

B. vulgaris Mnch. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão.<br />

Teucrium Scorodonia L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Campo <strong>de</strong> Viboras.<br />

Asperifoliae<br />

Echium plantagineum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Athenor; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Larinho.<br />

E. pustulatum Sibth. — Bragança: Senhor dos Perdidos; arred. <strong>de</strong> Miranda<br />

: Povoa.<br />

Nonnea nigrescens DC. — Moncorvo.<br />

Borrago officinalis L, — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Moz.<br />

Caryolopha sempervirens Fisch. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Angueira.<br />

Anchusa Itálica Retz. — Bragança: Fervença.<br />

Lycopsis arvensis L. ·.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Argosello ; arred. <strong>de</strong> Miranda :<br />

Villa Chã.<br />

Lithospermum apulumiVahl. — Bragança: Ricafé.<br />

L. arvense L.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

Myosotis hispida Schtd. —Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Ligares ; arred. <strong>de</strong> Freixo<br />

<strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />

M. lingulata Lehm.—Montesinho: Regueiro <strong>de</strong> Villar (A. Moller).<br />

M. lutea Pers. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Para<strong>de</strong>fla.<br />

M. palustris With. «. genuina Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

Μ.· versicolor Pers, —­ Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Peredo.


59<br />

Cynoglossum cbeirifoluim L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares.<br />

C. pictum Ait. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira, Santulhão; arred. <strong>de</strong><br />

Moncorvo: Assureira.<br />

Omphalo<strong>de</strong>s nitida Hffgg. Lk. — Montesinho; serra <strong>de</strong> Rebordãos (A.<br />

Moller).<br />

Heliotropium europaeum L. -— Miranda do Douro.<br />

Gonvolvulaceae<br />

Convolvulus arvensis L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda do Douro: Picote.<br />

Cuscuteae<br />

Cuscuta Epithymum L. a. vulgaris Engelm. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo<br />

<strong>de</strong> Viboras.<br />

Solanaceae<br />

Solanum miniatum Bchd. —Vinhaes (G. Lobo).<br />

S tuberosum L. — Cultivado.<br />

Hyoscyamus niger L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Athenor ; Moncorvo e arre<br />

dores : Assureira, Moz.<br />

Verbasceae<br />

Verbascum pulverulentum Vill. —Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã.<br />

V. Thapsus L. — Bragança : monte <strong>de</strong> S. Bartholomeu.<br />

V. virgatum With. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : arred. <strong>de</strong> Miranda : Avelanoso;<br />

S. Martinho d'Angueira.<br />

Scrophulariaceae<br />

Scrophularia Bourgaeana Lge. — Serra <strong>de</strong> Montesinho perto da povoação<br />

(A. Moller); arred <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão.<br />

S. canina L. (S. pinnatifida Bss.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; Freixq<br />

<strong>de</strong> Espada á Cinta.


60<br />

S. Scorodonia L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />

Assureira.<br />

Anarrhinum bellidifolium Desf. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Campo <strong>de</strong> Viboras;<br />

arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa; Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta.<br />

Α. duriminium Brot. — Arred <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho.<br />

Linaria amethystea HfTgg. Lk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello.<br />

L. linogrisea Hffgg. Lk.—.Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes.<br />

L. melanantha Bss. Beut. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva, Pedriça<br />

; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Assureira, Ligares.<br />

L. sapphirina Hffgg. Lk. — Serra <strong>de</strong> Montesinho: perto da povoação (Α.<br />

Moller).<br />

L. spartea Hffgg. Lk. «. genuina Lge. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã;<br />

Moncorvo.<br />

L. Tournefortii Lge. (L. saxatilis Hffgg. Lk.) a. inquinans Lge. — Arred.<br />

<strong>de</strong> Moncorvo : Ligares, Urros.<br />

» » β. glabrescens Lge. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong><br />

Viboras; arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã; Moncorvo.<br />

L. triornithophora Willd. — Arred. <strong>de</strong> Bragança: entre Portello e França<br />

(A. Moller) ; Vimioso : matta do Viscon<strong>de</strong>.<br />

Antirrhinum Hispanicum Chav. — Miranda do Douro: muralhas.<br />

A. Orontium L. ß. calycinum Lge. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong><br />

Viboras.<br />

<strong>Digital</strong>is purpurea L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras, Santulhão.<br />

» » ß. tomentosa Wbb. (D. tomentosa Hffgg. Lk.)<br />

— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

D. Thapsi L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa; Moncorvo e arredores: Larinho.<br />

Veronica acinifolia L. — Bragança: Valle <strong>de</strong> Prados (A. Moller).<br />

V. Anagallis L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta<br />

e arredores : Poiares.<br />

V. arvensis L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Santulhão ; Moncorvo e arredores :<br />

Assureira, Peredo, Larinho ; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta :<br />

Poiares.<br />

V. Beccabunga L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar.<br />

V. he<strong>de</strong>raefolia L.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Urros.<br />

V: officinalis. L.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />

V. serpyllifolia L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Felgar.<br />

Melampyrum pratense L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; arred. <strong>de</strong><br />

Miranda : Constantim.<br />

Pedicularis Lusitanica Hffgg. Lk. — Serra <strong>de</strong> Rebordãos (A, Moller)­;


61<br />

arred. <strong>de</strong> Miranda : Sendim ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgueiras ; arred<strong>de</strong><br />

Freixo <strong>de</strong> Espada ά Cinta : Carviçaes.<br />

Rhinanthus minor Ehrh. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Para<strong>de</strong>lla.<br />

Eufragia latifolia Griseb.— Moncorvo e arredores: Souto da Velha.<br />

E. viscosa Benth..— Arred. tie Vimioso: Santulhão.<br />

Trixago apula Stev. 3. versicolor Lge. (Rhinanthus versicolor Brot.).—<br />

Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Santulhão.<br />

Odontites rubra Pers. — Arred. <strong>de</strong> Bragança : Valle <strong>de</strong> Nogueira.<br />

Orobanchaceae<br />

Orobanche cruenta Bert. — Freixe <strong>de</strong> Espada â Cinta.<br />

O. foetida Desf.—Bragança: monte <strong>de</strong> S. Bartholomeu.<br />

O. He<strong>de</strong>rae Dub. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello.<br />

O. minor Sut.—Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta.<br />

» » β. flavescens Reut. — Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

O. Rapum Thuill. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Maçôres ; Freixo <strong>de</strong> Espada<br />

á Cinta.<br />

Phelipaea ramosa Mey. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho, Maçôres, Peredo.<br />

Primulaceae<br />

Lysimachia vulgaris L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Santulhão.<br />

Asterolinum stellalum Hffgg. Lk. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Peredo.<br />

Anagallis arvensis L. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada a Cinta: Poiares.<br />

A. linifolia L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Para<strong>de</strong>lla; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares,<br />

Peredo.<br />

Gentianaceae<br />

Erythraea Centaurium P.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras|; arred.<br />

<strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo.<br />

Apocynaceae<br />

Vinca media Hffgg. Lk. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Urros.


62<br />

Asclepia<strong>de</strong>ae<br />

Vincetoxicum nigrum Much. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo<br />

Adrião.<br />

Oleaceae<br />

Ligustrum vulgare L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Genisio.<br />

Olea Europaea L. β. saliva DC. — Bragança ; arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo<br />

<strong>de</strong> Viboras; arred. <strong>de</strong> Freixas?<strong>de</strong> Espada à Cinta: Poiares e outras<br />

partes.<br />

Jasmineae<br />

Jasminum fruticans L. — Bragança ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta..<br />

Umbelliferae<br />

Eryngium campestre L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo.<br />

E. tenue Lam. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso, Caçarelhos; arred. <strong>de</strong><br />

Miranda: S. Martinho d'Angueira.<br />

Torilis heterophylla Guss. — Miranda: ruinas do Paço, e arredores:<br />

Athenor ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

Caucalis daucoi<strong>de</strong>s L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

Daucus Durieua Lge. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pinello; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Palaçoulo ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

Thapsia villosa L. ». dissecta Bss. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa.<br />

» » ß. latifolia Bss. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote ; arred.<br />

<strong>de</strong>; Moncorvo : Assureira.<br />

Laserpitium Nestleri Soy.­Vill. (L. aquilegifolium Brot.).—Bragança:<br />

monte <strong>de</strong> S. Bartholomeu.<br />

Tordylium maximum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Sendim.<br />

Oenanthe crocata L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa.<br />

Magydaris panacina DC. (Cachrys panacifolia Brot.) — Bragança: Ricafé<br />

(A. Moller); arred. <strong>de</strong>­Miranda : Sendim.<br />

Smyrnium Olusatrum L. — Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.


63<br />

Gonium maculatura L.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa; S. Martinho d'Angueira.<br />

Scandix Pecten Veneris L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : S. Pedro da Silva.<br />

Anthriscus silvestris Hoffm. — Serra <strong>de</strong> Rebordãos (A. Moller); arred.<strong>de</strong><br />

Miranda : S. Martinho d'Angueira ; Moncorvo.<br />

A. vulgaris Pers. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho, Ligares; arred. <strong>de</strong><br />

Freixo <strong>de</strong> Espada ã Cinta : Carviçaes.<br />

Chaerophyllum nodosum Lam. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã; arred.<br />

<strong>de</strong> Moncorvo : Ligares ; arred. <strong>de</strong> Freixo : Carviçaes.<br />

Conopodium Bourgaei Coss. 3. pumilumBss. — Serra <strong>de</strong> Montesinho: perto<br />

da povoação (A. Moller).<br />

C. capillifolium Bss. (Bunium flexuosum Brot.). — Arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Malhadas.<br />

C. <strong>de</strong>nudatum Koch. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã, Athenor; Moncorvo<br />

e arredores: Maçôres.<br />

Carum verticillatum Koch. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes.<br />

Araliaceae<br />

He<strong>de</strong>ra helix L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello, etc.<br />

Corneae<br />

Cornus sanguinea L. — Arred. <strong>de</strong> Bragança: Rio Frio; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />

Souto da Velha.<br />

Saxifragaceae<br />

Saxifrage granulata L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa.<br />

Crassulaceae<br />

Umbilicus horizontalis.DC.—Vimioso: matta do Viscon<strong>de</strong>.<br />

U. pendulinus DC.—Arredores <strong>de</strong> Moncorvo: Urros.<br />

Pistorinia Hispânica DC. — Arred. dè Vimioso: S. Pedro da Silva, Pedriça.<br />

Sedum album L. — Miranda e arredores: Picote.<br />

S. amplexicaule DC. — Miranda e arredores': Genisio.


64<br />

S. An<strong>de</strong>gavense DC. (form, floribus tetrameris). — Arred. <strong>de</strong> Miranda :<br />

Para<strong>de</strong>lla.<br />

S. Anglicum Huds. a. Raji Lge. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />

S. brevifolium DC. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Constantim, Duas Egrejas.<br />

S. elegans Lej. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Malhadas.<br />

S. hirsutum Ail. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Picote, S. Martinho d'Angueira.<br />

S. rubens L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor.<br />

S. villosum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor.<br />

Paronychiaceae<br />

Scleranthus annuus L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pinello; Moncorvo e arredores:<br />

Maçôres, Urros.<br />

Corrigiola teiephiifolia Pourr. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso.<br />

Herniaria hirsuta L. — Bragança (M. Ferreira); arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes.<br />

Paronychia argêntea L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho.<br />

Polycarpon tetraphyllum L. a. vulgare Wk. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho<br />

; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

Spergula arvensis L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã.<br />

Spergularia rubra Pers. a. campestris Fzl. — Bragança (M. Ferreira);<br />

Villa Real (D. Sophia); arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Urros.<br />

Lythrarieae<br />

Lythrum Hyssopifolia L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote.<br />

Onagrariae<br />

Epilobium roseum Schreb. — Bragança: monte <strong>de</strong> S. Bartholomen<br />

Ε. tetragonum L.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote.<br />

Pomaceae<br />

Pyrus communis L. §. sativa DC.—Moncorvo e outras partes.


6S<br />

Pyrus Malus L. α. silvestris. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Avelanoso, etc.<br />

» » 3. hortensis — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Granja, etc.<br />

Crataegus mouogyna Jacq. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras;<br />

arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Souto da Velha.<br />

Sanguisorbeae<br />

Aichemiila arvensis Scop. — Bragança: Martinho Cançado (M. Ferreira);<br />

arred. <strong>de</strong> Miranda : S. Martinho d'Angueira; Moncorvo e arredores :<br />

Felgueiras.<br />

A. corhucopioi<strong>de</strong>s Β. Sch. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Argosello; arred. <strong>de</strong><br />

Moncorvo: Maçôres, Peredo; Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta e arredores:<br />

Poiares.<br />

Poterium dictyocarpum Spach. — Serra <strong>de</strong> Rebordãos (A. Moller) ; Bragança:<br />

Senhor dos Perdidos.<br />

P. verrucosum Ehrh. — Bragança: Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

Agrimonia Eupatoria L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Santulhão.<br />

Rosaceae<br />

Rosa canina L. γ. dumalis Crép. — Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

» » scabrata Crép. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Martinho d'Angueira.<br />

» » vi. urbica Crép. — Moncorvo; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

» » fusiformis Crép. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo.<br />

R. micrantha Sm. — Pinhão (R. P. Murray).<br />

R. Pouzini Tratt. γ. subintrans Gren. — Bragança : Senhor dos Perdidos ;<br />

arred. <strong>de</strong> Miranda : Para<strong>de</strong>lla.<br />

Rubus collinus DC. — Moncorvo: monte <strong>de</strong> Beborêdo.<br />

B. discolor Veihe. Nees. — Bragança; arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso.<br />

Geum silvaticum Pourr. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villar Secco; Moncorvo.<br />

G. urbanum L.— : Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />

Souto da Velha.<br />

Spiraea Filipendula L. — Bragança : Senhor dos Perdidos ; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Athenor, Villar Secco.<br />

S. Ulmaria L. — Bragança : Sabor.<br />

VII


66<br />

Amygdalaceae<br />

Amygdalus communis L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Picote e d'ahi para o sul.<br />

Cultivado.<br />

Pérsica vulgaris Mill. — Moncorvo : Reboredo, etc. Cultivado.<br />

Prunus avium L. S. Duracina DC. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : S. Pedro da<br />

Silva; arred. <strong>de</strong> Miranda ; Picote. Cultivado.<br />

P. spinosa L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello.<br />

Papilionaceae<br />

Ornithopus compressus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Larinho, Maçôres.<br />

0. perpusillus L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Felgueiras.<br />

Astragalus Lusitanicus Lam.—Entre Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta e Carviçaes.<br />

Psoralea bituminosa L. — Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta e arredores: Carviçaes.<br />

Vicia disperma DC. — Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta e arredores : Moz.<br />

V. hirsuta Koch. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pinello ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Iffanes.<br />

V. lutea L. β. laevigata Bss. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

» » γ. hirta Bss. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas.<br />

V. onobrychioi<strong>de</strong>s L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes.<br />

V. Pseudocracca Bert. — Moncorvo; Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta.<br />

V. tenuifolia Rth. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva; arred. <strong>de</strong><br />

Miranda : Iffanes.<br />

V. sativa L. var. obovata Ser. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas; arred.<br />

<strong>de</strong> Moncorvo : Larinho.<br />

Lathyrus angulatus L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo.<br />

L. latifolius L. a. genuinus Godr. —Vimioso : Regadas.<br />

Orobus niger L. —Vimioso : matta do Viscon<strong>de</strong>.<br />

Cornicina Loeilingii Bss.­—Arred. <strong>de</strong> Miranda: S. Martinho d'Angueira ;<br />

Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta : Matança.<br />

C. lotoi<strong>de</strong>s Bss. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares,<br />

Maçôres.<br />

Anthylis Vulneraria L. a. vulgaris Wk. γ. rubriflora. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso<br />

: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Ligares.


67<br />

Dorvcnium suffruticosum Vill. — Arred. <strong>de</strong> Bragança; arred. <strong>de</strong> Miranda<br />

: Picote.<br />

Lotus corniculalus L. a,.vulgaris Wk. β. pedunculatus. — Arred. <strong>de</strong> Miranda<br />

: Para<strong>de</strong>lla.<br />

» » d. pilosus Wk. a. ciliatus.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle<br />

<strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s ; Moncorvo e arredores : Assureira, Maçôres.<br />

Trifolium angustifolium L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello, Campo <strong>de</strong><br />

Viboras ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote.<br />

T. arvense L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Martinho d'Angueira.<br />

T. cernuum Brot. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar.<br />

T. Cherleri L.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo.<br />

T. filiforme L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred. <strong>de</strong> Miranda<br />

: Sendim.<br />

T. glomeratum L.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira, S. Martinho d'Angueira.<br />

' T. hirtum AH. —Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

T. medium L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Constantim.<br />

T. minus Sm. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar.<br />

T. ochroleucum L.—'Bragança: Senhor dos Perdidos; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Villar Secco.<br />

T. pratense L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor, Malhadas.<br />

T. procumbens L. a. minus Koch. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Villa Chã; arred.<br />

<strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

T. repens L. ·—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S.Martinho d'Angueira: arred. <strong>de</strong><br />

Miranda: Povoa.<br />

T. striatum L. α. genuinum,Lge.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes, Povoa;<br />

arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Felgar.<br />

T. strictum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar.<br />

T. subterraneum L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred. <strong>de</strong><br />

Moncorvo : Felgar, Souto da Velha.<br />

Medicago hispida Gürtn. aa. microcarpa Urb. a. oligogyra ß. apiculata.—<br />

Arred. <strong>de</strong> Miranda: S. Martinho d'Angueira; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Moz.<br />

M. minima Lam. b. mollissima Koch. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo.<br />

M. turbinate W. b. aculeata Gärtn. β. sinistrorsa Asch. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Peredo.<br />

Ononis antiquorum L. —Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo, Sendim, Villa Chã.<br />

Rétama sphaerocarpa Bss.—Entre o Pocinho e Moncorvo.<br />

Genista <strong>de</strong>cipiens Spach. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />

G. falcaia Brot.. — Moncorvo e arredores: Felgueiras, Souto da Velha.<br />

G. Histrix Lge. «. glabra Lge. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa.<br />

G. leptoclada Gay — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras, Pedreiras <strong>de</strong><br />

Santo Adrião.


68<br />

G. micrantha Ort. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Constantim, Genisio; Malhadas.<br />

Pterospartum lasianthum Spach. — Moncorvo e arredores: Moz.<br />

Cytisus albus Lk. — Moncorvo ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

Sarothamnus eriocarpus Bss. Beut. — Bragança; Moncorvo e arredores:<br />

Larinho; Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta.<br />

S. scoparius Koch. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres, Moz.<br />

A<strong>de</strong>nocarpus intermedius DC.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; arred.<br />

<strong>de</strong> Miranda : Genisio, Malhadas.<br />

Lupinus angustifolius L. — Moncorvo e arredores: Larinho; arred. <strong>de</strong><br />

Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta: Carviçaes.<br />

L. Hispanicus Bss. Reut. — Bragança: Sabor.<br />

L. varius L. —Vimioso e outras localida<strong>de</strong>s.<br />

Terebinthaceae<br />

Rhus Coriaria L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Garção.<br />

Pistacia Terebinthus L. — Miranda do Douro: muralhas.<br />

Juglan<strong>de</strong>ae<br />

Juglans regia L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Granja; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada<br />

á Cinta e outras localida<strong>de</strong>s.<br />

Ilicineae<br />

Ilex Aquifolium L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Granja.<br />

Rhamnaceae<br />

Rhamnus lycioi<strong>de</strong>s L. —Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Matança.<br />

Euphorbiaceae<br />

Euphorbia amygdaloi<strong>de</strong>s L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Souto da Velha.


69<br />

Ε. Broteri Dav. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso: entre Outeiro e Pinello; arred. <strong>de</strong><br />

Miranda : Athenor.<br />

E. Chamaesyce L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

E. Characias L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

E. exigua L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares.<br />

E. Helioscopia L. — Moncorvo.<br />

E. segetalis L.­—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião, Santulhão;<br />

Miranda e arredores: Picote; Moncorvo e arredores: Assureira,<br />

Urros, Freixo <strong>de</strong> Espada ã Cinta.<br />

Rutaceae<br />

Ruta montana Clus. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote.<br />

ZygophyUeae<br />

Tribulus terrestris L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Duas Egrejas.<br />

Geraniaceae<br />

Geranium columbinum L. — Moncorvo.<br />

G. dissectum L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred. <strong>de</strong> Miranda<br />

: S. Martinho d'Angueira.<br />

G. lucidum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Malhadas ; Moncorvo ; Freixo <strong>de</strong><br />

Espada á Cinta e arredores: Carviçaes.<br />

G. molle L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares, Larinho, Peredo; arred. <strong>de</strong><br />

Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Carviçaes.<br />

G. Pyrenaicum L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Palaçoulo; Moncorvo.<br />

G. Robertianum L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgueiras.<br />

G. sanguineum L.—Vimioso: Regadas.<br />

Erodium Botrys Bertol, — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pinello; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Felgar.<br />

E. cicutarium Hérit.—Bragança: caminho <strong>de</strong> Ricafé ; Moncorvo e arredores<br />

: Felgueiras, Felgar.<br />

E. malacoi<strong>de</strong>s Willd. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso; Avelanoso; Freixo <strong>de</strong> Espada<br />

á Cinta. '


70<br />

Lineae<br />

Linum angustifolium Huds. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes; arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Ligares.<br />

L. usitatissimum L. — Cultivado em muitas localida<strong>de</strong>s.<br />

Polygalaceae<br />

Polygala vulgaris L. — Bragança : monte <strong>de</strong> S. Bartholomeu ; Vimioso e<br />

arredores : Angueira ; arred. <strong>de</strong> Miranda : Constantim.<br />

Fraxineae<br />

Fraxinus angustifolia Vahl.—Espontâneo em muitas localida<strong>de</strong>s.<br />

Ampeli<strong>de</strong>ae<br />

Vitis vinifera L. — Cultivada em muitas localida<strong>de</strong>s.<br />

Aurantiaceae<br />

Citrus Aurantium Riss. — Moncorvo; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta, etc.<br />

C. Limonum Riss. — Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta, etc.<br />

Malvaceae<br />

Malva Colmeiroi Wk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo AdriSo.<br />

M. Morenii Poli. — Bragança: monte <strong>de</strong> S. Bartholomeu.<br />

M. silvestris L. — Bragança; arred. <strong>de</strong> Miranda: S. Martinho d'Angueira.<br />

M. Tournefortiana L.—Vimioso; arred. <strong>de</strong> Miranda: Povoa; Moncorvo,<br />

M. vulgaris Fr, — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo; Assureira,


71<br />

Hypericineae<br />

Hypericum humifusum L.—Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Ligares, Souto da Velha.<br />

H. linearifolium Vahl. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Povoa.<br />

H. perforatum L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião; arred.<br />

<strong>de</strong> Miranda : Palaçoulo.<br />

Alsineae<br />

Sagina procumbens L.— Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar; arred. <strong>de</strong> Freixo<br />

<strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />

Stellaria graminea L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Genisio.<br />

S. media Vill.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Argosello; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />

Souto da Velha ; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta :<br />

Carviçaes.<br />

» » ß. major Koch — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

Moehringia trinervia Clair.—Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada â Cinta: Carviçaes.<br />

Arenaria leptoclados Güss. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas.<br />

A. montana L. — Moncorvo e arredores : Felgueiras, Maçôres.<br />

Moenchia erecta Fl. Wett. —Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Valle <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s; arred.<br />

<strong>de</strong> Miranda: Constantim; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgueiras.<br />

Cerastium brachypetalum Desp. ß. lasiopetalum Wk. — Arred. <strong>de</strong> Freixo<br />

<strong>de</strong> Espada á Cinta : Carviçaes.<br />

C. pumilum Curt. — arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres.<br />

C. viscosum L.—Bragança: Ricafé; Moncorvo e arredores: Maçôres;<br />

arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />

C. vulgatum L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Malhadas.<br />

Sileneae<br />

Agrostemma Githago L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião;<br />

arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Ligares.<br />

Melandryum macrocarpum Wk. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres, Freixo<br />

<strong>de</strong> Espada á Cinta e arredores : Carviçaes.<br />

M. pratense Röhl.— Arred. <strong>de</strong> Vimioso: S. Martinho d'Angueira.<br />

Silène Gallica L. — Moncorvo e arredores; Assureira.


72<br />

S. hirsuta Lag. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Angueira; arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Iffanes, Villar Secco ; Moncorvo e arredores : Felgar.<br />

S. inflata Sm. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Argosello; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

S. Itálica P. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

S. Portensis Hffgg. Lk. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Santulhão.<br />

Kohlrauschia prolifera Kth. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes.<br />

K. velutina Rchb. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira, Moz.<br />

Dianthus Armeria L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Genisio.<br />

D. attenuatus Sm. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã.<br />

D. Lusitanus Brot. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras; arred. <strong>de</strong><br />

Miranda : Athenor.<br />

Velezia rigida L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

Violarieae<br />

Viola silvatica Fr. a. micrantha Doli. — Moncorvo e arredores: Felgueiras.<br />

» » ß. macrantha Wallr. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar,<br />

Souto da Velha.<br />

V. tricolor L. ç. segetalis Jord. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pinello; arred. <strong>de</strong><br />

Moncorvo : Felgueiras.<br />

Cistineae<br />

Cistus albidus L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Urros.<br />

C. hirsutus Lam. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos.<br />

C. ladaniferus L. a. et β. — Bragança: Ricafé ; <strong>de</strong> Bragança a Outeiro;<br />

arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor; Moncorvo e arredores: Maçôres.<br />

C. laurifolius L. — Bragança: cabeço <strong>de</strong> S. Bartholomeu.<br />

C. populifolius L. — Moncorvo; Freixo <strong>de</strong> Espada à Cinta.<br />

C. salviaefolius L, a. vulgaris Wk. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Assureira, Ligares,<br />

Larinho; arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta: Poiares, Carviçaes.<br />

Haiimium occi<strong>de</strong>ntale Wk. a. virescens Wk. a. vulgare. — Arred. <strong>de</strong> Miranda<br />

: Constantim ; Moncorvo e arredores :<br />

Felgueiras.<br />

». » b. incanum Wk.—­Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgueiras.<br />

H. ocymoi<strong>de</strong>s Wk. a. erectum Wk, 2 lasiocladum — Arred. <strong>de</strong> Miranda: '<br />

Genisio,


73<br />

H. umbellatum Spach. a. vulgare Wk. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Constantim;<br />

arred. <strong>de</strong> Moncorvo]: Ligares.<br />

» » γ. verticillatum Wk. — Moncorvo e arredores : Carviçaes.<br />

Tuberaria variabilis Wk. a. vulgaris Wk. a. Milleri. — Moncorvo.<br />

» » » β. Linnaei. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo<br />

: Felgar.<br />

» » b. plantaginea Wk. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: S.<br />

Martinho d'Angueira.<br />

Helianthemum Aegyptiacum Mill. — Moncorvo e arredores: Larinho.<br />

H. vulgare Gärtn. β. discolor Wk., 2. oblongifolium. — Bragança: monte<br />

<strong>de</strong> S. Bartholomeu.<br />

Cruciferae<br />

Raphanus microcarpus Lge. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo, Urros.<br />

Bunias Erucago L. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião;<br />

Moncorvo e arredores: Urros.<br />

Calepina Corvini Desv. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Avelanoso; arred. <strong>de</strong> Moncorvo:<br />

Ligares.<br />

Neslia paniculata Desv. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

Biscutella laevigata L. ß. <strong>de</strong>ntata Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes,<br />

Para<strong>de</strong>lla ; Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

Iberis Reynevalii Bss. Reut. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo<br />

Adrião.<br />

Teesdalia nudicaulis R. Br.—Moncorvo e arredores: Felgueiras.<br />

Capsella Bursa pastoris Mnch.—Muitas localida<strong>de</strong>s.<br />

Lepidium heterophyllum Bth. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Avelanoso; arred.<br />

<strong>de</strong> Miranda : Malhadas; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Ligares; Freixo <strong>de</strong> Espada<br />

ã Cinta. ­<br />

Camelina silvestris Wallr.—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

Sisymbrium officinale Scop. — Bragança; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Maçôres;<br />

arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />

S. Sophia L.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: S. Martinho d'Angueira.<br />

Alliaria officinalis Andrz. — Moncorvo.<br />

Erysimum linifolium J. Gay — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote; Moncorvo e<br />

arredores : Maçôres.<br />

Barbarea Sicüla Prsl. ß. prostrata Gr. Godr. 1<br />

— Arred. <strong>de</strong> Miranda:<br />

Constantim.<br />

1<br />

Esta espécie é nova para a flora portugueza, e foi indicada no texto com o nome<br />

<strong>de</strong> JB. intermedia Bss.


74<br />

Β. vulgaris R. Br. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Ligares.<br />

Nasturtium asperum Coss. — Bragança : caminho <strong>de</strong> Ricafé.<br />

Ν. officinale R. Br. α. genuinum Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Picote;<br />

arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Assureira.<br />

Alyssum campestre L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo, Urros.<br />

A. hispidum Lose. Pard. —· Arred. <strong>de</strong> Miranda : Povoa ; Moncorvo.<br />

A. serpyllifolium Desf.—Bragança: caminho <strong>de</strong> Ricafé.<br />

Erophila verna Wk. —Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Felgar.<br />

Roripa Pyrenaica Spach. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Malhadas, Para<strong>de</strong>lla, S.<br />

Martinho d'Angueira ; Moncorvo.<br />

Sinapis alba L. — Moncorvo.<br />

Brassica Pseudoerucastrum Brot. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Argosello ; Moncorvo.<br />

B. setigera J. Gay? — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

Diplotaxis catholica DC. — Moncorvo.<br />

Papaveraceae<br />

Papaver hybridum L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Peredo.<br />

P. Rhoeas L. typica.­—Moncorvo e arredores: Peredo.<br />

» » var. folia multiflda.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas.<br />

Chelidonium majus L. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : Duas Egrejas ; Moncorvo e<br />

arredores : Felgueiras.<br />

Hypecoeae<br />

Hypecoum grandiflorum Rth. — Miranda do Douro: ruinas do Paço.<br />

Fumariaceae<br />

Fumaria agraria Lag. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pinello ; arred. <strong>de</strong> Moncorvo :<br />

Urros.<br />

F. media Lois. e. muralis Hamm. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã.<br />

F. officinalis L. γ. minor Hamm. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Palaçoulo ; Freixo<br />

<strong>de</strong> Espada á Cinta.<br />

F. parviflora Lam. γ. umbrosa Haussh. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Villa Chã;<br />

Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta.


75<br />

Platyeapnos spicatus Bernh. — Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Pedreiras <strong>de</strong> Santo<br />

Adrião.<br />

Resedaceae<br />

Rèseda Baetica J. Gay — Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras <strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

R. luteola L. form, inter. ». et 3. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: S. Martinho<br />

d'Angueira.<br />

R. virgata Bss. Reut. — Arred. <strong>de</strong> Bragança: Castro <strong>de</strong> Avellans (M.<br />

Ferreira).<br />

Astrocarpus Clusii J. Gay—Arred. <strong>de</strong> Vimioso: Campo <strong>de</strong> Viboras;<br />

arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Maçôres.<br />

Ranuaculaceae<br />

Ranunculus adscen<strong>de</strong>ns Brot. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor.<br />

R. Aleae Wk. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares ; arred.<br />

<strong>de</strong> Moncorvo : Souto da Velha.<br />

R. arvensis L. — Arred. <strong>de</strong> Moneorvo : Urros.<br />

R. dichotomiflorusLag. var. latifolius Freyn—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor.<br />

R. Escurialensis Bss. Reut. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Peredo, Urros.<br />

R. flabellatus Desf. form, inter γ. et — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Genisio.<br />

» » 5. gregarius DC. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Malhadas;<br />

arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />

» » ς. acutilobus Freyn — Moncorvo.<br />

» » v. subpinnatus Freyn — Moncorvo: Freixo <strong>de</strong> Espada<br />

á Cinta.<br />

R. Flammula L. γ. angustifolius Wailr.—Arred. <strong>de</strong> Miranda: Genisio.<br />

R. Hollianus Rchb. —Moncorvo e arredores: Felgueiras, Souto da Velha.<br />

R. muricatus L. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Larinho.<br />

R. parviflorus L. — Bragança: caminho <strong>de</strong> Ricafé;'arred. <strong>de</strong> Miranda :<br />

Duas Egrejas, S. Martinho d'Angueira; arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Assureira.<br />

R. peltatus Schrank. β· truncatus Bor. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athenor.<br />

» » submersus Gr. Godr. — Arred. <strong>de</strong> Miranda : S.<br />

Martinho d'Angueira.<br />

» » κ. succulentus Koch. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Athanor,<br />

R. repens L. — Arred. <strong>de</strong> Freixo <strong>de</strong> Espada á Cinta : Poiares.<br />

R. trilobus Desf. — Arred. <strong>de</strong> Avelanoso; arred. <strong>de</strong> Miranda: Duas Egrejas,<br />

Thalictrum glaucum Desf. — Arred. <strong>de</strong> Miranda: Iffanes.


76<br />

Hélleborus foetidus L. — Arred. <strong>de</strong> Bragança; arred. <strong>de</strong> Vimioso: Pedreiras<br />

<strong>de</strong> Santo Adrião.<br />

Aquilegia dichroa Freyn. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo: Souto da Velha.<br />

Aconitum Napellus L. var. ramosum Wk. (A. Lusitanicum Rouy) «—<br />

Arred. <strong>de</strong> Vimioso : Angueira.<br />

Paeonia Broteri Bss. Reut. — Arred. <strong>de</strong> Moncorvo : Urros ; entre Freixo<br />

<strong>de</strong> Espada á Cinta e Carviçaes.<br />

<strong>SOCIEDADE</strong> <strong>BROTERIANA</strong><br />

ESPÉCIES DISTRIBUÍDAS<br />

1888<br />

Lichens<br />

1083. Umbilicaria pustulata Hoffm.—Arredores <strong>de</strong> Vimioso: Caçarelhos<br />

(M.).<br />

Fetos<br />

449.« Adianthum Capillus Veneris L. — Alvito (S.).<br />

Monocotyledoneas<br />

Naja<strong>de</strong>as<br />

1084. Najas major Ali. — Quiaios : Lagoa dos Braços (Gltz.).


77<br />

Potamogetoneas<br />

1085. Potamogeton polygonifolius Pourr.—Buarcos (Gltz.).<br />

Gramineas<br />

1086. Phragmites communis Trin. — Figueira da Foz: Salmanha (Gltz.).<br />

30.ªAvena barbata Brot.—Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Tapada <strong>de</strong> Queluz<br />

(V.D.).<br />

1087. Agrostis elegans Thore — Arredores das Caldas da Rainha: S.<br />

Martinho do Porto (S.).<br />

163.ª A. truncatula Pari. — S. João d'Areias (S.).<br />

1088. Eragrostis pilosa P. B. — Braga (S.).<br />

313.ª Elymus Caput Medusae L. — Alvito (S.).­<br />

40. b<br />

Brachypodium silvaticum R. et Sch. — Arredores <strong>de</strong> MesSo Frio:<br />

Re<strong>de</strong> (S.).<br />

41. b<br />

B. mucronatum Wk. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Tapada <strong>de</strong> Queluz<br />

(V. D.).<br />

Cyperaceas<br />

886. a<br />

Carex divulsa Good. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Tapada <strong>de</strong> Queluz<br />

(V.D.).<br />

1089. C. glauca Scop. — Coimbra (A. C).<br />

1090. C, remota L. — Coimbra . A<strong>de</strong>mia (Α. M.).<br />

1091. Scirpus Holoschoenus L. γ. australis Koch. — Arredores <strong>de</strong> Mes3o<br />

Frio: Re<strong>de</strong> (S.).<br />

371.« Cyperus badius Desf. — Ilheu d'Almourol [Tejo] (B.).<br />

Amarylli<strong>de</strong>as<br />

1092. Narcissus Tazetta L. a. papyraceus Ga­wl. — Buarcos (Gltz.).


78<br />

"Orchi<strong>de</strong>as<br />

1093. Limodorum abortivum Sw. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Pinhal <strong>de</strong> Alfeite<br />

(R. C).<br />

Juncaceas<br />

324.* Juncus laroprocarpos Ehrh. — Buarcos (Gltz.).<br />

459. b<br />

Smilaceas<br />

Smilax mauritanica Desf. — Arredores <strong>de</strong> Torres Vedras (B.).<br />

Liliaceas<br />

1094. Allium Neapolitanum Gyr. — Lisboa: Valle do Pereiro (R. C.).<br />

Dicotyledoneas<br />

Cytineas<br />

1095. Cytinus hypocistis L.—Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Pinhal do Alfeite<br />

(R. C.).<br />

Cupuliferas<br />

1096. Quercus coccifera L. vera DC. (forma <strong>de</strong>nsispinosa). Carrasco<br />

ou Carrasqueiro. — Proximo a Cascaes (P. C).<br />

1097. Q. coccifera L. β. imbricala DC. (forma exserta). — Proximo a<br />

Cascaes (P. C.).<br />

1098. Q. humilis Lam. a. genuina (forma subinclusa). Carvalhiça ou<br />

Carvalho anão. — Proximo a Cascaes [matos, pinhaes] (P. C.).


79<br />

1099. Q. humilis Lam. a. genuina (forma Vulgaris). — Proximo a Cascaes<br />

[matos, pinhaes, etc.] (P. C).<br />

1100. 0· HexxSuber Cout. (Q. hispânica Colm. et Bout, non Wk.).<br />

Cerqueiro.—­Proximo a Evora (distrib. P. C).<br />

1101. Q. Suber L. β. genuina Cout. (forma vulgaris). Sobro ou Sobreiro.<br />

— Arredores <strong>de</strong> Lishoa : Alcochete (P. C­).<br />

1102. Q. Suber L. γ. subcrinita Cout, — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Herda<strong>de</strong><br />

da Palma (distrib. P. C).<br />

1103. Castanea vulgaris Lam. — Polygono <strong>de</strong> Tancos (B.).<br />

Ghenopodiaceas<br />

1104. Beta maritima L. — Buarcos : Mina (Gltz.).<br />

Polygoneas<br />

1105. Rumex Acetosella L. γ. integrifolia Wallr. —­Arredores do Porto:<br />

Areinho (C. B.).<br />

56. α<br />

Polygonum equisetiforme Sibth. —Ilhéu d'Almourol [Tejo] (P. V.).<br />

Valerianaceas<br />

1106. Fedia graciliflora Fisch et Mey. — Torres Novas: Entre Aguas<br />

. (R.C.).<br />

Dipsaceas<br />

1107. Scabiosa maritima L. a. genuina Wk.—Polygono <strong>de</strong> Tancos<br />

mouchões do Tejo (P. V.).<br />

468. b<br />

Compostas<br />

Eupatorium cannabinum L. — Polygono <strong>de</strong> Tancos: mouchões do<br />

Tejo (P. V.).


80<br />

1108. Helichryson foetidum Gass, β. pallidum Less. — Pinhaes perto<br />

d'Ancora [subspont.] (R. C.).<br />

474. α<br />

Achillea Millefolium L. — S. João d'Areias (S.).<br />

635. α<br />

Seiiecio gallicus Choix.—Arredores <strong>de</strong> Setúbal: Tróia [areias<br />

maritimas] (J. D.).<br />

638. α<br />

Centaurea Melitensis L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Monsanto (J. D.).<br />

1109. Microlonchus Clusii Spach — Polygono<br />

Tejo(P. V.). _<br />

<strong>de</strong> Tancos: encostas do<br />

1110. Helminthia echioi<strong>de</strong>s Gartn. — Polygono <strong>de</strong> Tancos (P. V.).<br />

1111. Sonchus maritimus L. a. angustifolius Bisch.—Arredores do Porto:<br />

Mattosinhos [junraes] (C. B.).<br />

1112. Crepis taraxacifolia Thuill. a. genuina Wk. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra<br />

(A. C).<br />

211. α<br />

654. α<br />

911. α<br />

Lobeliaceas<br />

Laurentia Michelii DC. — Arredores do Porto: Boa Nova (C. B.).<br />

Campanulaceas<br />

Wahlenbergia he<strong>de</strong>racea Rchb.—Villa Nova d'Ourem (J. D.).<br />

Campanula Rapunculus L. ß. cymoso­spicata — Arredores <strong>de</strong> Lisboa<br />

: Tapada <strong>de</strong> Queluz (V. D.).<br />

Rubiaceas<br />

68. α<br />

Crucianella angustifolia L. — Arredores do Porto: Areinho (C. B.).<br />

1113. Rúbia peregrina L. ß. latifolia Gr.<br />

Buarcos (Gltz.).<br />

G. (R. silvestris Brot.) —<br />

Loniceraceas<br />

1114. Viburnum Tinus L. — Coimbra: Balea (A. C.) ; Serra da Arrábida<br />

(J. D.).<br />

215. b<br />

Ericaceae<br />

Erica australis L. — O<strong>de</strong>mira (J. D.).


81<br />

Plumbagineas<br />

1115. Armeria Gaditana Bss.— Arredores <strong>de</strong> Faro (A. M.).<br />

1116. A. littoralis Hffgg. Lk.—Villa Nova <strong>de</strong> Portimão: Boina (A. M.).<br />

1117. A. Bouyana Dav. (n. sp.) — Alemtejo : Moita (J. D.).<br />

1118. Stalice confusa Gr. Godr. (St. oleaefolia Brot. [pr. part.]). — Arredores<br />

<strong>de</strong> Lisboa : 'Alfeite, Ponta d'Areia (J. D.).<br />

1119. St. <strong>de</strong>nsiflora Guss. (form, typica). — Exlremadura : Praia das<br />

Maçãs (J. D.).<br />

1120. St. <strong>de</strong>nsiflora Guss. var. lusitanica Dav. — Extremadura: Praia<br />

das Maçãs (J. D.).<br />

1121. St. globulariaefolia Desf. a. genuina. — Arredores das Caldas da<br />

Rainha : S. Martinho (J. D.).<br />

1122. St. ovalifolia Poir. 3· minor Bss.—Arredores das Caldas da<br />

Bainha: S. Martinho (J. D.).<br />

77. c<br />

Labiadas<br />

Mentha rotundifolia L. — Polygono <strong>de</strong> Tancos: margem do Tejo<br />

659." Origanum virens Hffgg Lk. — Arredores <strong>de</strong> Torres Vedras (B.).<br />

1123. Thymus Zygis L. — Arredores do Porto: Areinho (C. B.).<br />

1124. Salvia Verbenaca L. ß. oblongifolia Bth.—'Proximo a Cascaes.<br />

[sitios seccos e caminhos] (P. C).<br />

1015." Lamium purpureum L. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra (A. C).<br />

1125. Slachys hirta L — Serra <strong>de</strong> Monsanto (R. C.).<br />

1126. Ajuga Chamaepitys Schreb. — Arredores <strong>de</strong> Cantanhe<strong>de</strong> (M. F.).<br />

1127. A. Iva Schreb. ß. Pseudoiva Bth. — Proximo a Cascaes [sitios<br />

seccos e caminhos] (P. C.).<br />

1128. Teucrium spinosum L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa : Belém [Pae-calvo]<br />

(R. c.). ;<br />

Borragineas<br />

1129. Caryolopha sempervirens Fisch. — Arredores <strong>de</strong> Vimioso: Angueira<br />

(M.).<br />

6 vu


82<br />

1130. Anchusa calcarea Bss. a. glabrescens Bss. (form, nana)—Villa do<br />

Con<strong>de</strong> [areias do littoral] (C. B.).<br />

1131. Cynoglossum pictum Ait.—Arredores <strong>de</strong> Coimbra (A. C).<br />

Scrophularineas<br />

816." Melampyrum pratense L.— Arredores <strong>de</strong> Vimioso: Angueira.<br />

Gencianaceas<br />

1132. Cicendia pusilla Griseb. — Arredores do Porto : Boa Nova (C. B.<br />

92. b<br />

Erythraea Centaurium P. — Arredores <strong>de</strong> Torres Vedras (B.).<br />

Umbelliferas<br />

1133. Torilis nodosa Gartn. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto<br />

(R. C.). -<br />

113L Daucus Carota L. — Perto do Polvgono <strong>de</strong> Tancos: encostas do<br />

Tejo (P. V.). '<br />

1135. D. maximus Desf. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Tapada <strong>de</strong> Queluz<br />

(V.D.)..<br />

1136. Margotia gummifera Lge, — Buarcos (Gltz.) ; arredores <strong>de</strong> Aljustrel<br />

: Albornoa (J. D.).<br />

Crassulaceas<br />

1137. Sedum villosum L. — Arredores <strong>de</strong> Vizeu : serra <strong>de</strong> Santa Luzia<br />

(M. F.).<br />

Mollugineas<br />

1138. Glinus lotoi<strong>de</strong>s L. — Santarém; Caes da Ribeira (R. C).


83<br />

Onagrarieae<br />

1139. Oenothera rosea Ait. — Coimbra: Choupal [subespont.] (A. M.).<br />

531. α<br />

Epilobium tetragonum L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Tapada <strong>de</strong><br />

Queluz (V. D.).<br />

Sanguisorbeas<br />

1140. Poterium Spachianum Coss.—Buarcos (Gltz.).<br />

Amygdalaceas<br />

1141. Prunus spinosa L. — Buarcos (Gltz.).<br />

Papilionaceas<br />

1048. a<br />

Astragalus Lusitanicus Lam. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Montanha<br />

(R. C).<br />

381. α<br />

Psoralea bituminosa L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Lumiar (S.);<br />

1142.<br />

Tancos : mouchões do Tejo (P. V.).<br />

P. <strong>de</strong>ntata DC. β. polystachia (P. polystachia Poir.) — Arredores<br />

<strong>de</strong> Lisboa: Valle do Pereiro [subespont.] (C. B.).<br />

1143. Vicia disperma DC. — Arredores do Porto: Areinho (R. C).<br />

1144. V. tenuifolia Rth. — Arredores <strong>de</strong> Vimioso: S. Pedro da Silva (M.).<br />

1145. Lathyrus hirsutus L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Tapada <strong>de</strong> Queluz<br />

(V. D.).<br />

693. b<br />

Dorycnopsis Gerardi Bss. — Arredores do Porto : Grami<strong>de</strong> (C. B.).<br />

1146. Genista lanuginosa Spach — Mértola (A. M.).<br />

1147. G. polianthos B. <strong>de</strong> Rom —Mértola (A. M).<br />

1148. Ulex argenteus Wehv. — Entre Villa do Bispo e Sagres (A. M.).<br />

Rhamnaceas<br />

1149. Rhamnus Frangula L. — Polygono <strong>de</strong> Tancos (P. V.).


84<br />

Euphorbiaceas<br />

1150. Euphorbia Baetica Bss.— Faro (A. M.).<br />

1151. E. <strong>de</strong>mentei Bss.—Algarve: Lagos (J. D.).<br />

1152. E. terracina L. γ. angustifolia Lge.—Villa do Con<strong>de</strong> (C. B.).<br />

Geraniaceas<br />

1153. Erodium Botrys Brot. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra (A. C).<br />

Polygalaceas<br />

1062." Polygala vulgaris L. ß. vestita Gr. Godr. — Arredores <strong>de</strong> Vill<br />

Nova <strong>de</strong> Gaya : Grijó (A. C.).<br />

Malvaceas<br />

1154. Lavatera Olbia L.— Arredores <strong>de</strong> Lisboa : Tapada <strong>de</strong> Queluz (V. D.)<br />

Alsinaceas<br />

1155. Stellaria uliginosa Murr.—Arredores <strong>de</strong> Villa Nova <strong>de</strong> Gaya<br />

Grijó (A. Cv),<br />

Sileneas<br />

1186. Agrostemma Githago L. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra (A. C.).<br />

1157. Silene psamites Lk. ß. lasiostyla Bss. — Bragança (Vaz).<br />

569. h<br />

Saponaria officinalis L. — Polygono <strong>de</strong> Tancos: margem do Teji<br />

(P. V.).


85<br />

117.« Kohlrauschia velutiiia Rchb. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa : Pinhal do Alfeite<br />

(R. C).<br />

Cistineas<br />

1158. Halimium formosum Wk. — Algarve: entre Monchique e Santa<br />

Clara (J. D.).<br />

1070." H. ocymoi<strong>de</strong>s Wk. a. erectum, 2 lasiocladum Wk. — Arredores<br />

<strong>de</strong> Torres Vedras (Β.).<br />

1159. Tuberaria variabilis Wk. a. vulgaris W^k. β. Linnaei — Arredores<br />

<strong>de</strong> Lisboa : Tapada <strong>de</strong> Queluz (V. D.).<br />

Ranunculaceas<br />

430." Ranunculus Lenormandi Schultz — Arredores <strong>de</strong> Villa Nova <strong>de</strong><br />

Gaya : Grijó (A. C.).<br />

730." Delphinium Cardiopetalum DC. — Arredores <strong>de</strong> Torres Vedras :<br />

Runa (B.).<br />

1160. Aconitam Napellus L. var. ramosum Wk. (A. Lusitanicum Rouy).<br />

— Arredores <strong>de</strong> Miranda do Douro : S. Martinho d'Angueira<br />

(R. F.).<br />

Emendas d'aigu us números anteriores<br />

211. Laurentia Michelli DC. — Arredores do Porto (E. J.).<br />

754. Narcissus triandrus L. — Serra da Estrella : Meruje (C. S.).<br />

918. Armeria macrophylla Bss.—Arredores <strong>de</strong> Faro: Monte Negro<br />

(A. G.).


86<br />

SOOIOS NO ANNO DE 1888<br />

Olasse Β<br />

Antonio Ricardo da Cunha (R. C.)—Lisboa.<br />

Dr. Antonio Venâncio d'Oliveira David (V. D.) — Bemfica, Lisboa.<br />

D. Antonio Xarier Pereira Coutinho (P. C.) — Lisboa.<br />

Augusto Goltz <strong>de</strong> Carvalho (Gltz.). — Ruarcos.<br />

Dr. João Gualberto <strong>de</strong> Rarros e Cunha (B.) — Runa, Torres Vedras.<br />

João Perestrello <strong>de</strong> Vasconcellos­e Sousa (P. V.) — Torres Vedras.<br />

Joaquim Augusto d'Araujo e Castro (A. C ) — Grijó, Villa Nova <strong>de</strong> Gaya.<br />

Joaquim Casimiro Barbosa (C. B.) — Porto.<br />

Jules Daveau (J. D.) — Lisboa.<br />

D. Sophia Rosa da Silva (S.)—­Lisboa.<br />

CoHeccionadores das plantas distrilmidas pelo Jardim Botânico<br />

Adolpho Fre<strong>de</strong>rico Moller (A. M.) — Coimbra.<br />

Francisco Ignacio Rabello <strong>de</strong> Faria (R. F.) — Miranda do Douro.<br />

P. e<br />

Francisco Manuel Vaz (Vaz) — Bragança.<br />

B. el<br />

Joaquim <strong>de</strong> Mariz (M.) — Coimbra.<br />

Manuel Ferreira (M. F.) — Eiras, Coimbra.


87<br />

ESTUDOS PHAENOLOGICOS<br />

ΡΟΗ<br />

J. A. Henriques<br />

É do conhecimento <strong>de</strong> todos a estreita relação que existe entre os<br />

phenomenos meteorológicos e as manifestações da vida vegetal. A influencia<br />

da temperatura, da humida<strong>de</strong> e da luz é incontestada e tão rigorosa, que<br />

o clima <strong>de</strong> qualquer região pô<strong>de</strong> ser <strong>de</strong>finido mais ou menos rigorosamente<br />

pelos phenomenos manifestados .pela vegetação. Ε por isso que <strong>de</strong>s<strong>de</strong> muito<br />

os botanicos tem prestado attenção especial a estes phenomenos procurando<br />

observal­os com cuidado.<br />

Ao gran<strong>de</strong> Linneu se <strong>de</strong>vem as primeiras indicações rigorosas para estas<br />

observações. Na Philosophia botanica e n'outras das suas publicações se<br />

occupou d'esté assumpto. Como regra estabeleceu — calendaria florae<br />

quotannis conficienda sunt, in quavis provincia secundum fron<strong>de</strong>scentiam,<br />

efflorescentiam, fructescentiam, <strong>de</strong>foliationem, observato simul climate, ut<br />

indé constet diversitas regionum inter se.<br />

Os phenomenos aqui mencionados para observação foram rigorosamente<br />

<strong>de</strong>finidos do seguinte modo : — fron<strong>de</strong>scenlia est tempus aestatis, quo espécies<br />

singulae pantarum prima folia explicant; efflorescentia est tempus<br />

mensis, quo singulae species plantarum primos flores ostendunt; fructescentia<br />

comprehendit tempus, quo semina matura dispergunt plantae;<br />

<strong>de</strong>foliatio est tempus autumnale, quo arbores folia <strong>de</strong>jiciunt.<br />

Como em tudo, Linneu pôz em pratica as suas i<strong>de</strong>ias theoricas e para<br />

tal fim estabeleceu 18 estações <strong>de</strong> observação na Suécia, sendo os resultados<br />

publicados em 1753. Mais tar<strong>de</strong> publicou sob o nome <strong>de</strong> Calendarium<br />

Florae observações referentes a perto <strong>de</strong> 500 espécies.<br />

O gran<strong>de</strong> naturalista, comprehen<strong>de</strong>ndo a utilida<strong>de</strong> d'estes trabalhos, incitava<br />

os botanicos para que elles fizessem observações d'esta natureza. Em<br />

Portugal, procurou elle conseguir isso, recommendando­o ao professor Van<strong>de</strong>lli,<br />

a quem em carta <strong>de</strong> 3 <strong>de</strong> fevereiro <strong>de</strong> 1759 escrevia: «Utinam vellis


88<br />

observare quo die apud vos folia sua explicant, sive erumpant arbores Betula,<br />

Fraximus, Ulmus, Quercus, Tilia, Hippocaslancum, Sorbus, Carpinus,<br />

quo possem i<strong>de</strong>m hoc vere apud nos observando, in<strong>de</strong> mensurare differentiam<br />

aestatum vos inter et nos. Sic observarunt Bolanici Monspeliensis ;<br />

un<strong>de</strong> conclusi, quod aestas 31 dies prius incipiat Monspelii, quam apud<br />

nos, et aiitumno 30 dies prius apud nos <strong>de</strong>sinat, quam Monspelii, i<strong>de</strong>oque<br />

Monspelii aestas 2 mensibus longior, quam apud nos 1<br />

».<br />

Semelhante recommendação é repetida em carta <strong>de</strong> 12 <strong>de</strong> fevereiro <strong>de</strong><br />

1765, pois lhe diz: «Utinam veilis hoc vere observare quo die Ulmus<br />

promat flores, et quo die prima folia ostendat ; ego hoc observabo Upsaliae,<br />

et in<strong>de</strong> possumus calculum inire, quantum dislat Upsalia Olisipone».<br />

As observações principiadas por Linneu foram continuadas por diversos<br />

botanicos em todas as nações europeas. Seria longa a noticia, que d'ellas<br />

po<strong>de</strong>ria dar­se. Encontral­a­hão os que a <strong>de</strong>sejarem conhecer na publicação<br />

dos srs. Egon Ihne e Hermann Hoffmann — Beiträge zur Phänologie —<br />

publicada em 1884.<br />

Por diversos modos tem sido observados os phenomenos da vegetação.<br />

O sr. Quetelet, sábio director do Observatório <strong>de</strong> Bruxellas, publicou em<br />

1842 instrucções muito completas, e <strong>de</strong>u uma lista consi<strong>de</strong>rável das<br />

espécies, que <strong>de</strong>viam ser observadas. A observação <strong>de</strong>via ser diária e<br />

<strong>de</strong>via indicar­se o progressivo <strong>de</strong>senvolvimento das folhas, flores, fructos,<br />

etc.<br />

Ultimamente os professores Egon Ihne e Hermann Hoffmann emprehen<strong>de</strong>ram<br />

novas observações, que tem sido repetidas em muitas localida<strong>de</strong>s e<br />

que tem já dado elementos para publicações importantes.<br />

O numero <strong>de</strong> estações on<strong>de</strong> hoje se fazem observações d'esta natureza<br />

é muito consi<strong>de</strong>rável. Já em 1884 o professor E. Ihne mencionava 1926,<br />

assim distribuidas:<br />

Grécia 1<br />

Montenegro 1<br />

Dinamarca 2<br />

Portugal 2<br />

Hespanha 4<br />

Noruega . 9<br />

França 17<br />

Bélgica 36<br />

ι Florae lusit. et brasiliensis Specimen. Gonimbricae, 1788.<br />

Italia 43<br />

Hollanda 60<br />

Suécia 103<br />

Suissa 165<br />

Russia 250<br />

Inglaterra 315<br />

Allcmanha 918


89<br />

Segundo as instrucções dos professores Η. Hoffmann e E. Ihne dadas<br />

em 1882 as observações <strong>de</strong>vem ser feitas nas plantas seguintes:<br />

Folheação e <strong>de</strong>sfolheação<br />

Aesculus Hippocastanum (Castanheiro da india).<br />

Betula alba (Vidoeiro).<br />

Fagus sylvalica (Faya).<br />

Quercus pedunculata (Carvalho commum).<br />

Floresceucia<br />

Aesculus Hippocastanum.<br />

Atropa Belladona (Belladona).<br />

Cornus sanguinea (Sanguinho).<br />

Crataegus Oxjacanthu (Pilriteiro).<br />

Cydonia vulgaris (Marmeleiro).<br />

Cytisus Laburnum (Cultivado).<br />

Ligustrurn vulgare (Alfenheiro).<br />

Lilium. candidum (Açucena branca).<br />

Lonicera tatarica (Madre silva da Tartaria, cult.).<br />

Narcissus poeticus (Junquilho dos poetas).<br />

Prunus avium (Cerejeira <strong>de</strong> cerejas pretas miúdas).<br />

Prunus cerasus (Cerejeira).<br />

Prunus Padus (Pado ou Azereiro dos damnados).<br />

Prunus spinosa (Abrunheiro bravo).<br />

Pyrus communis (Pereira commum).<br />

Pyrus Malus (Macieira).<br />

Ribes aureum (Groselha <strong>de</strong> fructos amarellos).<br />

Ribes rubrum (Groselha <strong>de</strong> fructos vermelhos).<br />

Rubus idaeus (Framboeza, cult.).<br />

Salvia officinalis (Salva).<br />

Sambucus nigra (Sabugueiro).<br />

. Secale cereale, hibernicum (Centeio).<br />

Sorbus aucuparia (Tramazeira ou Cornogodinho).<br />

Spartium scoparium (Giesta das vassouras).<br />

Symphoricarpos racemosus (Cultivado).<br />

Syringa vulgaris (Lilaz).<br />

Vitis vinifera (Vi<strong>de</strong>ira).<br />

Tilia grandifolia (Tilia <strong>de</strong> folhas gran<strong>de</strong>s, cult.).<br />

Aesculus Hippocastanum,<br />

Fructificação


Atropa Belladona.<br />

Ligustrum vulgare.<br />

Lonicera talarica.<br />

Ribes aureum.<br />

Ribes rubrum.<br />

Rubus idaeus.<br />

Sambucus nigra.<br />

Sorbus aucuparia.<br />

Symphoricarpus racemosus.<br />

90<br />

D'entre estas algumas <strong>de</strong>vem ser observadas com particular attenção; são<br />

as .seguintes :<br />

Aesculus Hippocastanum.<br />

Lilium candidum.<br />

Prunus spinosa.<br />

Ribes rubrum.<br />

Sambucus nigra.<br />

Syringa vulgaris.<br />

Sambucus nigra.<br />

Florescência<br />

Fructificação<br />

Com relação a estas plantas <strong>de</strong>ve notar­se o apparecimento das primeiras<br />

folhas, o <strong>de</strong>sabrochar das primeiras flores, a maturação dos fructos, assim<br />

como das primeiras folhas amarellas no outomno.<br />

Com relação a arvores iloresiaes, v. g., o Carvalho, <strong>de</strong>ve notar­se a<br />

epocha em que a floresta está toda vestida <strong>de</strong> folhas ver<strong>de</strong>s, assim como<br />

em relação ao centeio <strong>de</strong>ve notar­se quando a ceara estiver madura.<br />

Com relação ao apparecimento das folhas, flores e amadurecimento <strong>de</strong><br />

fructos, <strong>de</strong>ve indicar­se com precisão o dia e mez em que taes phenomenos<br />

se <strong>de</strong>rem. Quando a planta for <strong>de</strong> (lores unisexuaes, torna­se indispensável<br />

mencionar a epocha do apparecimento das flores masculinas e<br />

das femininas, que pô<strong>de</strong> dar­se em tempos um pouco différentes.<br />

Ε indispensável a observação diária, aliás dar­se­ha como d'um certo<br />

dia a manifestação d'um phenomeno que podia ter­se dado n'outro, per<strong>de</strong>ndo­se<br />

assim todo.o valor da observação.<br />

Reconhecendo a utilida<strong>de</strong> d'estes trabalhos tentei proce<strong>de</strong>r a taes observações,<br />

seguindo o systema aconselhado pelo sr. Quetelet e servindo­me<br />

das plantas por elle escolhidas. A observação era feita nos dias 1, 8, 15<br />

e .22 <strong>de</strong> cada mez e o estado da folheação, florescência, etc., era indicado<br />

por as seguintes fracções: Yg (principio do apparecimento <strong>de</strong> folhas),


91<br />

Vä (folhas <strong>de</strong> meia gran<strong>de</strong>za), 8/4 (quasi todas as folhas <strong>de</strong>senvolvidas),<br />

1 (folhas completas).<br />

Estes mesmos números postos em or<strong>de</strong>m inversa <strong>de</strong>signavam a queda<br />

das folhas. Com relação ás flores indicava­se se estava em botão (δ), se<br />

havia algumas abertas (ρ),· se muitas o estavam (m), se todas (c), ou se<br />

estavam já <strong>de</strong>sfolhadas (


Coimbra —jardim botanico (alt. 83)


93<br />

FLORA LUSITANICA EXSICCATA<br />

Cen.t-u.riae VII et VIII<br />

Polypodiaceae<br />

601. Cheilanthes odora Sw.— Arredores <strong>de</strong> Coimbra: Brasfemes (Leg.<br />

M. Ferreira—junho 1889).<br />

602. Pteris aquilina L. — Coimhra : Fonte Nova (Leg. A. Moller —<br />

junho 1888).<br />

603. Blechnum Spicant Bth. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra: Valle <strong>de</strong> Cannas<br />

(Leg. A. Moller — março e agosto 1888).<br />

604. Ásplenium Filix foemina Brnhd. — Coimbra: Ribeira <strong>de</strong> Coselhas<br />

(Leg. A. Moller—julho 1889).<br />

605. Polystichum spinulosum DC. «. vulgare Gr. Godr. —Villa Nova<br />

d'Ourem (Leg. J. Daveau — setembro 1883).<br />

606. P. Thelypteris Rth.—-Arredores do Louriçal: Pinhal do Urso (Leg.<br />

A. Moller —setembro 1888).<br />

607. Davallia canariensis Sw. — Matta do Busacco (Leg. A. Moller —<br />

junho 1888).<br />

Osmundaceae<br />

608. Osmunda regalis L. — Coimbra: Fonte da Telha (Leg. A. Moller<br />

— maio 1889).<br />

Equiseteae<br />

609. Equisetum ramosum Sehl. — Coimbra : Penedo da Meditação (Leg.<br />

A. Moller —julho 1889).


94<br />

Goniferae<br />

610. Juniperus oophora Kze.— Algarve: Cabo <strong>de</strong> S. Vicente (Leg. Α.<br />

Möller — maio 1889).<br />

Loranthaceae<br />

611. Viscum cruciatum Sieb.—Portalegre [nas oliveiras] (Leg. R. Larcher<br />

Marçal—janeiro 1889).<br />

Gramineae<br />

612. Sporobolus Gaditanus Bss. Reut. — Buarcos: Fonte das Pombas<br />

(Leg. A. Moller —setembro 1888).<br />

613. Polypogon maritimus W. — Algarve: Olhão [terrenos salgados]<br />

(Leg. A. Moller —maio 1889).<br />

614. Chaeturus fasciculatus Lk. — Algarve: Olhão [terrenos salgados]<br />

(Leg. A. Moller —maio 1889).<br />

615. Airopsis globosa Desv; — Coimbra: Pinhal do Rangel (Leg. A.<br />

Moller — junho 1888).<br />

616. Glyceria leptophylla Steud. — Algarve: Olhão [terrenos salgados]<br />

(Leg. A. Moller —maio 1889).<br />

617. Briza minor L. — Coimbra : Choupal (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />

618. Meiica minuta L.—Villa Nova <strong>de</strong> Portimão (Leg. A. Moller —<br />

junho 1889).<br />

619. Schleropoa maritima Pari. — Arredores <strong>de</strong> Faro nas ilhotas (Leg.<br />

A. Moller —maio 1889).<br />

620. Hor<strong>de</strong>um maritimum With. —Algarve: Olhão [terrenos salgados]<br />

(Leg. A. Moller—maio 1889).<br />

621. Lepturus cylindricus Trin. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller —<br />

junho 1889).<br />

Cyperaceae<br />

622. Carex divulsa Good. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller —junho<br />

1889).


95 1<br />

623. C. paniculate L. — Coimbra: Rangel (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />

624. C. serrulata Biv. — Algarve : Ferreiras (Leg. A. Moller—maio 1889).<br />

625. Scirpus iluitans L. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra : Pampilhosa (Leg. M.<br />

Ferreira—julho 1888).<br />

626. Sc. Holoschoenus L. ß. romanus Koch — Coimbra: A<strong>de</strong>mia (Leg.<br />

A. Moller —junho 1888).<br />

Iri<strong>de</strong>ae<br />

627. iris Boissieri Henriq. — Serra do Gerez (Leg. R. Murray et A. Tait<br />

—junho 1888).<br />

Amarylli<strong>de</strong>ae<br />

628. Leucoium trichophyllum Brot. —Villa Real <strong>de</strong> Santo Antonio (Leg.<br />

A. Moller—abril 1889).<br />

Orchi<strong>de</strong>ae<br />

629. Aceras pyramidalis Rchb. fil. — Arredores <strong>de</strong>. Coimbra : Pedrulba<br />

(Leg. A. Moller—junho 1889).<br />

630. Epipactis Helleborine Crtz. ß. rubiginosa Crtz. — Coimbra: Fonte<br />

da Telha (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />

Dioscoreae<br />

631. Tamus communis L. — Coimbra: Choupal (Leg. A. Moller—junho<br />

1889).<br />

Liliaceae<br />

632. Bellevalia Hackeli Freyn—Villa Nova <strong>de</strong> Portimão [terrenos incultos]<br />

(Leg. A. Möller — abril 1889).<br />

633. Allium polyanthum R. Sch. — Coimbra: Cerca da Penitenciaria<br />

(Leg. A. Moller—junho 1889).<br />

634. A. roseum L. — Algarve: Ferreiras (Leg. A. Moller — maio 1889).


96<br />

Myriceae<br />

635. Myrica Faya Ait. — Algarve: Mochique (Leg. A. Moller — maio<br />

1889).<br />

Cupuliferae<br />

636. Quercus coccifera L. ß. imbricata DC. (form, exserta)—Arredores<br />

<strong>de</strong> Lisboa: Cascaes (Leg. Α. X. Pereira Coutinho — setembro<br />

1888).<br />

637. Q. humilis Lam. «. genuina (form, subinclusa) — Arredores <strong>de</strong><br />

Lisboa: Cascaes (Leg. Α. X. Pereira Coutinho—setembro 1888).<br />

638. Q. Suber L. β. genuina Cout. (form, vulgaris) — Arredores <strong>de</strong> Lisboa:<br />

Alcochete (Leg. Α. Χ. Pereira Coutinho — novembro 1888).<br />

Celti<strong>de</strong>ae<br />

639. Ceitis australis L. — Coimbra: Ponte dos Remédios (Leg. A. Moller<br />

junho 1889).<br />

Chencpodiaceae<br />

640. Suaeda maritima Dum. ß. spicata Wk. — Figueira da Foz: Galla<br />

(Leg. A. Moller — setembro 1888).<br />

641. Atriplex Halimus L.—Buarcos [nas muralhas] (Leg. Α. Moller —<br />

setembro 1888).<br />

642. Chenopodium Vulvaria L. — Coimbra: Gellas (Leg. Α. Moller —<br />

julho 1889).<br />

Polygoneâe<br />

643. Polygonum amphibium L. — Santarém : Lagoa do Malagueiro (Leg.<br />

Α. Ricardo da Cunha — setembro 1888).<br />

644. P. aviculare L. β. vegetum Le<strong>de</strong>b. — Coimbra: Penitenciaria (Leg.<br />

A. Moller ­julho 1889).


97<br />

645. P. aviculare L. <strong>de</strong>pressum Meiss. — Coimbra : Arregaça (Leg. Α.<br />

Moller —outubro 1887).<br />

646. P. Convolvulus L. — Coimbra: Penitenciaria (Leg. Α. Moller —<br />

julho 1889).<br />

Santalaceae<br />

647. Osyris lanceolata Höchst.—.Algarve: Loulé (Leg. Α. Moller —<br />

maio 1889).<br />

Aristolochieae<br />

648. Aristolochia Baetica L. — Faro (Leg. A. Moller — abril 1889).<br />

649. Α. longa Clus.—Coimbra : Boa Vista (Leg. A. Moller—junho 1888)<br />

Valerianeae<br />

650. Centranthus Calcitrapa DC. — Coimbra : Boa Vista (Leg. Α. Moller<br />

— maio 1889).<br />

Compositae<br />

651. Bellis annua L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Cova da Pieda<strong>de</strong> (Leg. Α.<br />

Ricardo da Cunha—março 1882).<br />

652. Conyza ambigua DC. — Coimbra: Sete Fontes (Leg. A. Moller —<br />

julho 1889).<br />

653. Inula crithmoi<strong>de</strong>s L.—Arredores da Figueira da Foz: Salmanha<br />

(Leg. A. Moller —setembro 1888).<br />

654. Filago spathulata Pres!. — Coimbra : Sete Fontes (Leg. A. Moller<br />

junho 1889).<br />

655. Evax pygmaea P.—Villa Real <strong>de</strong> Santo Antonio (Leg. A. Moller<br />

— abril 1889).<br />

656. Matricaria Chamomilla L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa : serra <strong>de</strong> Monsanto<br />

(Leg. J. Daveau — abril 1884).<br />

657. Tanacetum annuum L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto<br />

(Leg. A. Ricardo da Cunha — setembro 1884).<br />

658. Arnica montana L. — Arredores do Porto : Vallongo (Leg. Ε.<br />

Schmitz—junho 1888).


98<br />

659. Senecio foliosus Salzm. (S. Jacobaea Brot.). — Coimbra: Quinta do<br />

Espinheiro (Leg. A; Mollei—junho 1889).<br />

660. Calendula microphylla Lge.—Figueira da Foz: Viso (Leg. A.<br />

Moller — setembro 1888).<br />

661. Staehelina dubia L. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra; Eiras (Leg. M. Ferreira—<br />

julho 1886].<br />

662. Kentrophyllum lanatum DC. — Coimbra: Pedrulha (Leg. A. Moller<br />

— agosto 1889).<br />

663. Carduncellus coeruleus DC. «. <strong>de</strong>ntatus DC. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra:<br />

Pedrulha (Leg. A. Moller — junho 1889).<br />

664. Centaurea Calcitrapa L. — Coimbra: estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A.<br />

Moller—junho 1889).<br />

665. C. Lusitanica Bss. Reut.—Coimbra: Balea (Leg. A. Moller —<br />

junho 1889).<br />

666. Cirsium arvense Scop. — Arredores da Figueira da Foz: Salmanha<br />

(Leg. A. Moller —setembro 1888).<br />

667. C. lanceolatum Scop. — Coimbra: A<strong>de</strong>mia (Leg. A. Moller—julho<br />

1889).<br />

668. Cichorium Intibus L. 3. glabratum Gr. Codr. — Coimbra : Penitenciaria<br />

(Leg. A. Moller—julho 1889).<br />

669. Urospermum picroi<strong>de</strong>s Desf. — Coimbra: Sete Fontes (Leg. A.<br />

Moller—junho 1889).<br />

670. Sonchus oleraceus L. a. triangularis Wallr. — Coimbra: Boa Vista<br />

(Leg. A. Moller —maio 1889).<br />

Gucurbitaceae<br />

671. Bryonia dioica Jacq. — Coimbra: Boa Vista (Leg. A. Moller —<br />

junho 1889).<br />

Campanulaceae<br />

672. Campanula Erinus L. — Coimbra : estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A. Moller<br />

— junho 1889).<br />

Rubiaceae<br />

673. Galium Aparine L. — Coimbra: Sete Fontes (Leg. A. Moller—<br />

junho 1889).


99<br />

674. G. Mollugo L. b. elatum — Coimbra: estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A.<br />

Moller —junho 1889). · ·<br />

675. G. parisiense L. S. vestitum Gr. Godr. — Coimbra: Penedo da<br />

Sauda<strong>de</strong> (Leg. Ά. Moller —junho 1889).<br />

676. Vaillantia hispida L. — Algarve: Loulé (Leg. A. Moller — maio<br />

1889).<br />

677. V. muralis L. — Lisboa: Belém: Pocinhos (Leg. (A. Ricardo da<br />

Cunha —abril 1882).<br />

Lonicereae<br />

678. Sambucus nigra L. — Coimbra: estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A. Moller<br />

— maio 1889).<br />

679. Lonicera implexa Ait. — Algarve: Lagos (Leg. A. Moller — abril<br />

1889).<br />

680. L. Periclymenum L. — Coimbra: Rangel (Leg. A. Moller — junho<br />

1889).<br />

Ericaceae<br />

681. Erica scoparia L. — Coimbra : Penedo da Meditação (Leg. A. Möller<br />

— junho 1889).<br />

Plantagineae<br />

682. Plantago lanceolata L. ß. eriophylla Dcsn. — Coimbra: Cumiada<br />

(Leg. A. Moller—junho 1889).<br />

Plumbagineae<br />

683. Armeria pubigera Bss. a. hirta Lge.—Arredores <strong>de</strong> Vianna do<br />

Castello: Praia do Carreço (Leg. A. Ricardo da Cunha — junho<br />

1886).<br />

684. A. RouyanaDav. — Alemtejo: Moita (Leg. J. Daveau— abril 1888).<br />

685. A. WeKvitschii Bss.—Cabo Mon<strong>de</strong>go (Leg. A. Moller — setembro<br />

1888).<br />

686. Statice Limonium L. γ. macroclada Bss. — Figueira da Foz: Galla<br />

(Leg. A. Moller —setembro 1888).


100<br />

687. St. lychnidiiblia Girard. — Algarve: Faro e Olhão (Leg. A. Moller<br />

— maio 1889).<br />

688. St. occi<strong>de</strong>ntalis Lloyd. — Figueira da Foz: Galla (Leg. A. Moller<br />

— setembro 1888).<br />

Labiatae<br />

689. Thymus àlgarbiensis Lge. — Algarve: Sagres (Leg. A. Moller —<br />

abril 1889).<br />

690. Th. capitellatus Hoffm.—Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Alfeite (Leg. Α.<br />

Ricardo da Cunha—junho 1880).<br />

691. Th. villosus L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: charneca <strong>de</strong> Caparica (Leg.<br />

A. Ricardo da Cunha — junho 1884).<br />

692. Calamintha Baetica Bss. Reut.—Estremadura: <strong>de</strong> Almargem a<br />

Ollelas (Leg. J. Daveau — maio 1884).<br />

693. C. Clinopodium Bth. — Coimbra : Balea (Leg. A. Moller—julho<br />

1889).<br />

694. Stachys Germanica L. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller — junho<br />

1889).<br />

695. Ballota nigra L. a. foetida Koch—Villa Nova <strong>de</strong> Gaya: Grijó (Leg.<br />

J. A. d'Araujo e Castro—julho 1888).<br />

696. Phlomis Lychnitis L. — Algarve: Loulé (Leg. A. Moller — maio<br />

1889).<br />

697. Si<strong>de</strong>ritis arborescens Salzm. — Algarve: Loulé (Leg. A. Moller —<br />

maio 1889).<br />

698. Brunella alba Pall. α. integrifolia Godr. (form. cord, purpureis) —<br />

Coimbra: Pedrulha (Leg. A. Moller — junho 1889).<br />

699. B. vulgaris Mnch. — Coimbra: Sete Fontes (Leg. A. Moller —<br />

junho 1889).<br />

700. Prasium majus L.—Villa Nova <strong>de</strong> Portimão (Leg. A. Moller —<br />

abril 1889).<br />

Asperifoliae 4<br />

701. Myosotis palustris With. — Coimbra: ribeira <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A.<br />

Moller — junho 1889).<br />

702. Cerinthe majorL. —Algarve: Lagos (Leg. A. Moller—abril 1889).


101<br />

Convolvulaceae<br />

703. Calystegia sepium R. Br. — Coimbra: Choupal (Leg. A. Moller —<br />

julho 1889).<br />

Solanaceae<br />

704. Solanum Dulcamara L. — Coimbra: Rangel (Leg. A. Moller —<br />

junho 1889).<br />

Acanthaceae<br />

705. Acanthus mollis L. — Coimbra: ribeira <strong>de</strong> Coselhas (Leg. Α. Moller<br />

—julho 1889).<br />

Scrophulariaceae<br />

706. Anarrhinum bellidifolium Desf. — Coimbra: Pinhal do Rangel (Leg.<br />

A. Möller­­junho 1889).<br />

707. Linaria spartea Hffgg. Lk. p. praecox (L. praecox Hffgg. Lk.) —<br />

Arredores <strong>de</strong> Faro (Leg. Α. Moller — abril 1889).<br />

708. L. spuria Mill. 3. racemigera (L. lanigera Hffgg. Lk.) — Coimbra:<br />

Penitenciaria (Leg. Α. Moller — agosto 1889).<br />

709. <strong>Digital</strong>is purpurea L. — Coimbra: valle <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A. Moller<br />

— julho 1889).<br />

710. Euphrasia áspera Brot. — Serra da Arrábida: Cabeço <strong>de</strong> Mil regos<br />

(Leg. J. Daveau — setembro 1885).<br />

711. Odontites tenuifolia G. Don — Arredores <strong>de</strong> Coimbra: Cabeço <strong>de</strong><br />

Lor<strong>de</strong>mão (Leg. M. Ferreira — outubro 1888).<br />

Primulaceae<br />

712. Anagallis arvensis L. a. genuina (form, coerulea. A. coerulea Lam.)<br />

— Coimbra: estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />

713. A. arvensis L. a. genuina (form, rosea. A. phoenicea Lam.) —


102<br />

Coimbra: Santo Antonio dos Oüvaes (Leg. A. Moller—junho<br />

1889).<br />

714. A. linifolia L. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller — junho 1889).<br />

715. A. tenella L. — Coimbra: valle <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A. Moller —<br />

julho 1889).<br />

Gentianacéae<br />

716. Chlora perfoliate L. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller—junho<br />

1889).<br />

Oleaceae<br />

717. Olea europaea L. ß. sativa DC. — Arredores <strong>de</strong> Coimbra (Leg. A.<br />

Moller — junho 1889).<br />

Umbelliferae<br />

718. Eryngium dilatatum Lam. — Arredores <strong>de</strong> Torres Vedras: Runa<br />

(Leg. J. G. <strong>de</strong> Barros e Cunha—julho 1888).<br />

719. Torilis nodosa Gärtn — Serra <strong>de</strong> Monsanto (Leg. A. Ricardo da<br />

Cunha —abril 1887).<br />

720. Daucus muricatus L.—Coimbra: Pedrulha (Leg. A. Moller —<br />

julho 1889).<br />

721. D. setifolius Desf. — Serra, da Arrábida : Cabeço <strong>de</strong> Mil regos (Leg.<br />

J. Daveau—agosto 1885).<br />

722. Crithmum maritimum L. — Cabo Mon<strong>de</strong>go (Leg. A. Moller — setembro<br />

1888).<br />

723. Bupleurum tenuissimum L.—Figueira da Foz: caminho da Salmanha<br />

(Leg. J. <strong>de</strong> Mariz — setembro 1888).<br />

724. Ammi Visnaga Lam. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto<br />

(Leg. A. Ricardo da Cunha —agosto 1888).<br />

725. Ptychotis ammoi<strong>de</strong>s Koch — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto<br />

(Leg. A. Ricardo da Cunha — maio 1884).<br />

726. Ridolfia segetum Moris — Coimbra: Boa Vista (Leg. A. Moller —<br />

julho 1889).


103<br />

Crassulaceae<br />

727. Umbilicus pendulinus DC. — Lisboa [muros velhos] (Leg. A. Ricardo<br />

da Cunha —abril 1889).<br />

728. Sedum pedicellatum Bss. Reut. β. lusitanicum Wk. (in litt.) — Serra<br />

da Estrella: Poio Negro (Leg. A. Moller—julho 1887).<br />

Paronychiaceae<br />

729. Herniaria hirsuta L.—Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Barreiro (Leg. A. Ricardo<br />

da Cunha—junho 1888).<br />

Mollugineae<br />

730. Glinus lotoi<strong>de</strong>s L. — Santarém : caes da Ribeira (Leg. A. Ricardo<br />

da Cunha — setembro 1888).<br />

Lythrarieae<br />

731. Lythrum acutangulum Lag. — Coimbra: valle <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A.<br />

Moller—junho 1889).<br />

732. Peplis portula L. — GollegS : Paul (Leg. A. Ricardo da Cunha —<br />

junho 1885).<br />

Onagrariae<br />

733. Epilobium parviilorum Schreb. — Coimbra: valle <strong>de</strong> Coselhas (Leg.<br />

A. Moller—julho 1889).<br />

Sanguisorbeae<br />

734. Poterium Spachianum Coss. — Coimbra : Balea (Leg. A. Moller<br />

junho 1889).


104<br />

735. Agrimonia Eupatoria L. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller —<br />

junho 1889).<br />

Rosaceae<br />

736. Potentilla reptans L. — Coimbra: A<strong>de</strong>mia (Leg. A. Moller—julho<br />

1889).<br />

Papilionaceae<br />

737. Scorpiurus sulcata L. — Coimbra: Balea (Leg. A. Muller—junho<br />

1889).<br />

738. S. vermiculata L. — Coimbra: Balea (Leg. A. Muller—junho 1889).<br />

739. Psoralea <strong>de</strong>ntata DC. ß. polystachya (P. polystachya Poir.) — Arred.<br />

<strong>de</strong> Lisboa: Valle do Pereiro (Leg. A. Ricardo da Cunha —<br />

junho 1887).<br />

740. Vicia cordata Wulf. — Coimbra: Cellas (Leg. A. Moller-—junho<br />

1889).<br />

741. V. gracilis Lois. — Arredores <strong>de</strong> Faro (Leg. A. Moller—maio 1889).<br />

742. V. varia Host. — Coimbra: Boa Vista (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />

743. Lathyrus Broteri Mariz (L. amphicarpus Brot.) — Coimbra: Balea<br />

(Leg. A. Moller —junho 1889).<br />

744. L. Clymenum L. ß. latifolius Godr. — Coimbra : Boa Vista (Leg. A.<br />

Moller—junho 1889).<br />

745. Phvsanthyllis tetraphylla Bss. — Arredores <strong>de</strong> Faro: Campinas (Leg.<br />

Ά. Moller —abril 1889).<br />

746. Dorycnopsis Gerardi Bss. — Coimbra : ribeira <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A.<br />

Moller—agosto 1889).<br />

747. Trifolium angustifolium L. — Coimbra: estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A.<br />

Moller—junho 1889).<br />

748. T. arvense L. — Coimbra: Sete Fontes (Leg. A. Moller—junho<br />

1889).<br />

749. T. incarnatum L — Coimbra : Penedo da Meditação (Leg. A. Moller<br />

—junho 1889).<br />

750. T. scabrum L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa : serra <strong>de</strong> Monsanto (Leg. A.<br />

Ricardo da Cunha —abril 1889).<br />

751. T. striatum L. — Coimbra : Boa Vista (Leg. A. Moller—junho<br />

1888).<br />

752. T. tomentosum L. —Villa Real <strong>de</strong> Santo Antonio (Leg. A. Moller<br />

— abril 1889).


105<br />

753. Medicago falcata L.— Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto<br />

(Leg. A. Ricardo da Cunha—julho 1888).<br />

754. M. hispida Gärtn. b. pentacycla Urb. 3. breviaculeata. — Coimbra:<br />

Balea (Leg. A. Molier —junho 1889).<br />

755. M. lupulina L. — Coimbra: Cellas .(Leg. A. Moller—junho 1889).<br />

756. M. minima Lam. a. pubescens Wbb. a. vulgaris Urb. — Coimbra:<br />

Cellas (Leg. A. Moller —junho 1889).<br />

757. M. orbicularis All. — Coimbra : Quinta das Monicas (Leg. A. Moller<br />

—junho 1889).<br />

758. M. turbinata Wk. b. aculeata Gärtn. α. <strong>de</strong>xtrorsa. — Coimbra :<br />

Balea (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />

759. Ononis breviflora DC. — Coimbra: Balea (Leg. A. Moller — junho<br />

1889).<br />

760. Ulex australis Clem. — Arredores <strong>de</strong> Beja: Lavradoras (Leg. Α.<br />

Ricardo da Cunha — abril 1882).<br />

761. Calycotome villosa Lk. — Arredores <strong>de</strong> Setúbal: Tróia [areias maritimas]<br />

(Leg. J. Daveau — abril 1884).<br />

Euphorbiaceae<br />

762. Euphorbia medicaginea Bss. 3· oblongifolia J. Ball.—Algarve:<br />

Lagos (Leg. J. Daveau­—­abril 1886).<br />

763. Mercurialis annua L. 3. ambigua J. Mull. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa:<br />

serra <strong>de</strong> Monsanto (Leg. J. Daveau—janeiro 1881).<br />

764. M. elliptica Lam.—Villa Nova <strong>de</strong> Portimão (Leg. A. Moller —<br />

abril 1889).<br />

765. M. tomentosa L. 3. pubescens Lose. Pard. — Castello Branco (Leg.<br />

J. Daveau—julho 1886).<br />

Oxali<strong>de</strong>ae<br />

766. Oxalis corniculata L. — Coimbra: Santo Antonio dos Olivaes (Leg.<br />

A. Molier—junho 1889).<br />

Geraniaceae<br />

767. Geranium columbinum L. — Coimbra: Choupal (Leg. A. Moller —<br />

junho 1889).


106<br />

768. G. lucidum L. — Coimbra: Villa Franca (Leg. A. Moller — junho<br />

1889).<br />

769. G. molle L. — Coimbra : Villa Franca (Leg. M. Ferreira — abril<br />

1885).<br />

770. G. Robertianum L. — Coimbra : estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A. Moller<br />

— junho 1889).<br />

771. G. rolundifolium L. — Coimbra: estrada <strong>de</strong> Cellas (Leg. A. Moller<br />

—junho 1889).<br />

772. Erodium moschatum Hérit. — Coimbra : Penitenciaria (Leg. A. Moller<br />

—junho 1889).<br />

Lineae<br />

773. Radiola linoi<strong>de</strong>s Gmel.—Valença: Raposeira (Leg. A. Ricardo da<br />

Cunha—junho 1885).<br />

774. Linum Gallicum L. —Arredores <strong>de</strong> Coimbra: Valle <strong>de</strong> Cannas (Leg.<br />

M. Ferreira— julho' 1884).<br />

775. L. tenue Desf.—Villa Nova d Ourem (Leg. J. Daveau — setembro<br />

1887).<br />

Polygalaceae<br />

776. Polygala angustifolia Lge. — Coimbra: Tovim <strong>de</strong> Cima (Leg. A.<br />

Molier —abril 1889).<br />

777. P. vulgaris L. — Coimbra: Trouxemil (Leg. A. Moller—junho 1889).<br />

Malvaceae<br />

778. Lavatera Cretica L. — Coimbra: Cellas (Leg. A. Moller—junho<br />

1889).<br />

779. L. Olbia L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa : Tapada <strong>de</strong> Queluz (Leg. Α. V.<br />

dOliveira David—julho 1887).<br />

Hypericineae<br />

780. Hypericum humifusum L. — Castello Branco : Monte Brito (Leg. A.<br />

Ricardo da Cunha — junho 1882).


107<br />

781. Elo<strong>de</strong>s palustris Spach—Villa Nova d'Ourem (Leg. J. Daveau —<br />

setembro 1883).<br />

Alsineae<br />

782. Sagina procumbens L.—Portalegre: Santo Antonio (Leg. A. Ricardo<br />

da Cunha—junho 1882).<br />

Sileneae<br />

783. Meländryum pratense Röhl. — Coimbra : Boa Vista (Leg. A. Moller<br />

— maio 1889).<br />

784. Silène inaperta L.—Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto (Leg.<br />

A. Ricardo da Cunha — agosto 1888).<br />

785. S. nocturna L. a. genuina Gr. Godr. —Coimbra: Sete Fontes (Leg.<br />

A. Moller —maio 1889).<br />

Violarieae<br />

786. Viola tricolor L. t. arvensis DC. — Abrantes: do Pego ao Rocio<br />

(Leg. J. M. Zuqte Simões — março 1886).<br />

Droseraceae<br />

787. Drosera intermedia Hayne—Villa Nova d'Ourem (Leg. J. Daveau<br />

setembro 1887).<br />

Cistineae<br />

788. Halimium ocymoi<strong>de</strong>s Wk. a. erectum Wk. 2. lasiocladum. —Villa<br />

Nova d'Ourem (Leg. Daveau — setembro 1883).<br />

789. Tuberaria bupleurifolia Wk. — Entre Corte Figueira e Almodovar<br />

(Leg. J. Daveau—julho 1885).


108<br />

Cruciferae<br />

790. Hutchinsia petraea R. Br.—Arredores <strong>de</strong> Lisboa: serra <strong>de</strong> Monsanto<br />

(Leg. A. Ricardo da Cunha — fevereiro 1888).<br />

791. Thlaspi perfoliatum L. — Lisboa: valle <strong>de</strong> Alcantara (Leg. J. Daveau<br />

— <strong>de</strong>zembro 1881).<br />

792. Senebiera didyma Pers. — Coimbra: Cumiada (Leg. A. Moller —<br />

junho 1889).<br />

793. Alyssum Gampestre L. (A. collinum Brot.) — Arredores <strong>de</strong> Lisboa :<br />

serra <strong>de</strong> Monsanto (Leg. A. Ricardo da Cunha — março 1888).<br />

Papaveraceae<br />

794. Papaver Rhoeas L. — Coimbra: Cellas (Leg. A. Moller — junho<br />

1889).<br />

Resedaceae<br />

795. Reseda lutea L. —Faro (Leg. A. Moller — maio 1889).<br />

Ranunculaceae<br />

796. Ranunculus bullatus L. a. ovatus Freyn — Torres Novas (Leg. J.<br />

Daveau — novembro 1885).<br />

797. R. muricatus L. — Arredores <strong>de</strong> Lisboa: Rabicha (Leg. A. Ricardo<br />

da Cunha —abril 1884).<br />

798. Anemone albida Mariz—Villa Nova <strong>de</strong> Gaya: Grijó (Leg. J. A.<br />

d'Araujo e Castro — março 1888).<br />

799. Clematis Vitalba L. — Coimbra : Valle <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A. Moller<br />

junho 1889).<br />

800. Thalictrum glaucum Desf. — Coimbra: Valle <strong>de</strong> Coselhas (Leg. A.<br />

Moller—junho 1889).


109<br />

Emenda d'alguns numeros anteriores<br />

364. Euphorbia Baetica Bss. — Algarve: Faro (Leg. A. Moller—junho<br />

1887).<br />

490. Armeria macrophylla Bss. Beut. — Algarve: Sagres (Leg. A. Moller<br />

— maio 1888).<br />

518. Anthriscus silvestris Hoffm. — Arredores <strong>de</strong> Miranda do Douro: S.<br />

Martinho d'Angueira (Leg. J. <strong>de</strong> Mariz—junho 1888).<br />

596. Fumaria parviflora Lois. — Arredores <strong>de</strong> Miranda do Douro: Villa<br />

Chã (Leg. J. <strong>de</strong> Mariz —junho 1888).<br />

Oollecoioxiaclor­es para as Centúrias VII e VIII<br />

Adolpho F. Moller — Coimbra.<br />

Antonio Ricardo da Cunha — Lisboa.<br />

A. M. d'Oliveira David — Bemfica — Lisboa.<br />

Α. X. Pereira Coutinho — Lisboa.<br />

Eugénio Schmitz —Vallongo — Porto.<br />

João Gualberto <strong>de</strong> Barros e Cunha—Runa —Torres Vedras.<br />

Joaquim A. d'Araujo e Castro — Grijó—Villa Nova <strong>de</strong> Gaya.<br />

Joaquim <strong>de</strong> Mariz — Coimbra.<br />

José M. Zuqte Simões — Lisboa.<br />

Jules Daveau — Lisboa.<br />

Manuel Ferreira — Coimbra.<br />

Ramiro Larcher Marçal — Portalegre.<br />

R. Murray e A. Tait — Porto.


110<br />

MYCETES ALIQUOT GUINEENSES 1<br />

a dar. Moller et F. Newton<br />

lecti in ins. S. Thomae et Principis<br />

auotoribus<br />

P. A. Saccardo et A. N. Berlese 2<br />

Coprinus cinereus Schaeff. tab. 100 (Sub. Agar.) Sacc. Syll. V. 1088.<br />

Hab. in insula S. Thomé ad Nova Moka altit 800 m. Sporae obovatae<br />

12­14 — 6­7, atro­fuligineae. A. Moller.<br />

Polyporus gilvus Schw. Carol, η. 897, Sacc. Syll. VI, 131.<br />

Hab. ad truncos S. Thomé Afr. Occid. (29 et 7 aaa<br />

). Pileus 3­4 cm.<br />

iongus et lat. 3­5 mm. crass, intus rhabarbarinus extus inaequalis,<br />

margine undulato, obtusiusculo. Bene congruit cum exemplaribus<br />

americanis Curtisii, Ellisii, etc., minus cum diagnosi Friesii.<br />

1<br />

Este trabalho foi publicado na Revue Mycologigue do sr. C. Roumeguere. As espécies<br />

<strong>de</strong>seriptas foram todas fornecidas pelo Jardim botanico da Universida<strong>de</strong>, que as<br />

tinha recebido da Africa.<br />

2<br />

Les premières récoltes mycologiques <strong>de</strong> M. Ad. F. Moller, inspecteur du Jardin Botanique<br />

<strong>de</strong> Coimbre accomplie par lui à l'Ile San Thomé, voisine <strong>de</strong> la côte <strong>de</strong> Guinée<br />

(Afrique Occi<strong>de</strong>ntale) remontent à Tanné i88S Elles furent étudiés par G. Winter, dans<br />

le Boletim da sociata<strong>de</strong> Broteriana IV, 1886. Le supplément actuel comprend les espèces<br />

<strong>de</strong> la même exploration que M. Ad. F. Moller n'avait pas pu communiquer au botaniste<br />

<strong>de</strong> Leipzig et d'autres, récoltées postérieurement (en 1887) par M. F. Newton. La première<br />

étu<strong>de</strong> comprenait 100 espèces dont 37 nouvelles, eelie­ci, comprend 5 espèces<br />

seulement mais 9 nouveautés dont une, le très intéressant Polystictus Mollerianus, rappelle<br />

M. A­ Moller, le­zelé botaniste explorateur Portugais. Dans son prochain numéro<br />

la Revue publiera une nouvelle série plus importante que les précé<strong>de</strong>ntes comprenant<br />

les Herborisations mycologiques <strong>de</strong>s mêmes explorateurs dans ces iles très fertiles <strong>de</strong><br />

l'Afrique Occi<strong>de</strong>ntale. — C. R.


Ill<br />

Polyporus torquescens S. et Β., sp. η. Pileo flabellato­cuneato vel substipitato<br />

coriaceo­indurato, applanato, arescendo varie inilexo, sordi<strong>de</strong> palli<strong>de</strong><br />

ochraceo, concentrice tenuiter zonato­sulcalo, zonis vix discoloribus<br />

radiatimque rivuloso, omnino glabro ; contextu ligneo­pallido, 'hymenio<br />

concolori ; poris punctiformibus confertissimis 80­100 micr. diam.<br />

Hab. ad truncos S. Thomé Afr. occid. a Fom. ruguloso (Lev.)quocum<br />

comparât cl. Bresadola in litt., omnius diversus. Potius accedit ad<br />

Fom. monochroum (Mont.), sed nosier minime e Fomilis genere.<br />

A. Moller.<br />

Ad Lignescentes contextu albo spectat et ad P. zonalem et incurvum<br />

proxime accedit, a quibus zonis obsoletioribus, diverse coloratis,<br />

poris minoribus vi<strong>de</strong>tur differre tc. Etiam ad Polyslictos coriaceos<br />

eclypos accedit.<br />

Polysticlus xanthopus Fries Obs. II, p. 255, Sacc. Syll. VI, p. 215.<br />

Hab. ad ramos in Afr. Occid.<br />

Polystictus affinis Nees Fungi Jav. p. 18, Sacc. Syll. VI, p. 219.<br />

Hab. ad ramos S. Thomé Afr. Occid. Var. cyalhoi<strong>de</strong>a pileo (abnormiter?)<br />

cyathoi<strong>de</strong>o, 4­5 cm. alt. hymenio supero, 5 cm. long. 3­4<br />

cm. lat. Hab. ad truncos S. Thomé (Afr. Occed.). A.d. F. Moller.<br />

Polysticlus Mollerianus S. B. et R. sp, n. Fiabellato­spathulatus, atro­violaceus,<br />

nitens, coriaceus, utrinque planus, glaber, in stipitatem brevem<br />

crassum, teretem, basi dilatatum, productus, concentrice sulcato­zonatus,<br />

zonis subconcoloribus, extima pallidiori, margine acutiusculo, subsinuoso,<br />

poris sordi<strong>de</strong> violaceis, punctiformibus, creberrimis ; contextu subconcolore.<br />

Hab. ad truncos in insala S. Thomé Afr. Occid. Legit Ad. F. Moller.<br />

Pileus 5­6 cm. long. 4­5 cm. lat. 2 mm. crass. Pori 100­120<br />

micr. diam. Ex Discipedibus dilatatis a Pol. malacensi differt praeceteris<br />

contextu haud rhabarbarino a Pol. carneo­nigro Besck.,<br />

quocum comparât cl. Bresadola in litt., differt pileo violaceo­atro,<br />

nec nigro, distincte zonato nec radiato, stipite glabro, hymenio<br />

violaceo­fusco nec carneo.<br />

Polysticlus velulinus Fries Syst. Myc. I, p. 368 Sacc. Syll. VI, n. 258.<br />

Hab. ad truncos Afr. Occid. A. typo recedit pileo basi cuneato, porisque<br />

labyrinthico­daedaleis non tarnen laceris, marginem versus<br />

evanescentibus (ore pororum 1/3 mm. lat. 3­4 mm. long.) Pileus<br />

5­6 cm. long, et lat. 4­5 mm. crass.


112<br />

Trameles discolor S. et B. sp. n. Dimidiata, e basi disciform! incrassata<br />

subsessilis, utrinque plana coriacea suberosa, glabra, obsolete concentrice<br />

sulcata, parce minuteque strigulosa, albida, nitidula, margine ocuto,<br />

contextu porisque cinnamomeo- castaneis ; poris régularibus orbiculatohexagonis<br />

1/3 mm. diam.<br />

Hab. ad truncos in Insula Principis Afr. Occid. (Legit F. Newton)<br />

Pileus 3-5 cm. long, et latus 3-4 mm. crassus. Habitus Trametis<br />

Feathermanni at omnino nuda et Tram. Beyrichii at contextu,<br />

porisque diversa. A Polyst. badio (Brek.), cui adscribenda sit texte<br />

Bresadola in lilt., differre vi<strong>de</strong>lur piles nitidulo albido-cano, poris<br />

subhevagonis 1/3 mm. diam. Nostro sensu vera Trametes nec Polysticlus.<br />

Favolus Jacobaeus S. et B. sp. n. Pileo Dabellato, basi disciforim sessili,<br />

tenui-membranaceus, utrinque planus, examie radiatim sulcato, palli<strong>de</strong><br />

lutescente, glabro, margine acuto, subundulato, alveolis radiantibus,<br />

oblongo-hexagonis, acie integra, ochraceo-alutaceis.<br />

Hab. ad truncos S. Thomé (Afr. Occid.) Ad. F. Moller.<br />

Pileus 1 1/2-2 cm. long, et lat. 1 mm. crass, alveolorum os 1 mm.<br />

long. 1/2 mm. lat. Fav. philippinensi et F. europaeo subaffinis sed<br />

val<strong>de</strong> minor, et pileo rediatim exarato concham «Pectem» in<br />

mentem revocat.<br />

Hexagonia cervino-plumbea Jungh. . Crypt. av. Jp. .61, Sacc. Syll. VI,<br />

p. 362.<br />

Hab. ad truncos «Bolama» (Afr. Occid.) legit Rodrigues <strong>de</strong> Carvalho<br />

Ab Hexag. polygramma Mont, poris cinereo-plumbeis differt. Pileus<br />

3-4 cm. lat. et long, vix 1 mm. crass., alveoli hexagoni 3/4 mm.<br />

lat.<br />

Hydnum rawakense Pers. in Freycinet Voyage. Sacc. Syll. VI, p. 459.<br />

Hab. in Insula S. Thomé. Afr. Occid. A. F. Moller.<br />

Slereum Kalchbrenneri Sacc. Syll. VI, p. 568. Stereum amoenum Kalch.<br />

nec Leveill.<br />

Hab. ad truncos, S. Thomé (Afr. Occid.) A. F. Moller.<br />

Stereum pulchellum S. et B. sp. n. Pileo coriaceo-membranaceo ex infundibuliformi<br />

flabellato, breve sti pit ato concentrice obsolete zonato,<br />

ochraceo-cervino, infra obscuriore, velutino, margine acuto, subintegro;<br />

hymenio levissimo, nitidulo, carneo; stipite teretiusculo, brunneo, puberulo,<br />

apice albido-marginato. F. Newton.


113<br />

Hab. ad truncos in insula Principis (Air. Occid.) [F. Newton]. Hinc<br />

Stereo Moselei illinc St. Leichkardtiano affine. Pileus 2-3 cm. lat.<br />

1 1/2 cm. alt. Stipes 6 mm. lat. 2-3 mm. crass.<br />

Stereum amphirhytes S. et B. sp. n. Pileis reflexis latere connatis, coriaceorigidis,<br />

longitrorsum crebre inaequaliter sulcatis, minuteque foveolatis,<br />

glabris, cinereis, versus marginem acutum pallidioribus; hymenio ochraceo-lutescente,<br />

longitrorsum plicalo-suicato, minuteque colliculoso, glabrescente,<br />

sub lente vero pilis exiguis, tereti-clavulatis, hyalinis, continuis,<br />

tortuosis subvelutino.<br />

Hab. ad truncos in insula S. Ti'iomé (Afr. Occid.) [Ad. F. Möller].<br />

Pileus 2-3 cm. lat. et long. Contextus pilei e stratis tribus constat,<br />

hymenialis velutinus, medius tortuoso-prosenchymaticus, lutescens,<br />

dorsualis parallelo-prosenchymaticus, albidus. A St. Friesii<br />

differt pileis non concentrice sulcatis, hymenio numquan violaceopurpurascente.<br />

Xylaria polymorpha (Pers.) Grev. Flor. Edin. p. 35, Sacc. Syll. I, p. 309.<br />

Hab. ad truncos, S. Thomé. Afr. Occid. (Ad. F. Moller). Est forma<br />

Mentreliana Tul.<br />

Anllwstomella itálica Sacc. et Speg. Mich. I, p. 328, Sacc. Syll. Pyren. I,<br />

p. 218, Anthoslomella Molleriana Winter in Hedw 1886, p. 101.<br />

Hab. in foliis Musae emortuis S. Thomé «Nova Moka» 800 m. alt.<br />

Afr. Occid. Ad. F. Moller. — Ant. Molleriana nulla nota differt<br />

nisi aseis crassioribus qui reverá ludunt latitudine pro sporidiis<br />

distichis vel monostichis.<br />

Leptosphaeria Musarum S. et B. sp. n. Amphigena ad plerumque hypophylla<br />

; peritheciis gregariis, innatis, globulosis, 1/6 mm. diam., ostiolo<br />

obtuse papillato, erumpente; aseis fusoi<strong>de</strong>o-elongàtis brevissime noduloso-stipitatis,<br />

ápice obtusiusculis, 60=10-12, obsolete paraphysatis ;<br />

sporidiis distichis, fusoi<strong>de</strong>is, rectis, rarius curvulis, utrinque obtusiusculis,<br />

15-18=5-6 triseptatis, ad septa vix constrictis, olivaceo-fuscis.<br />

Hab. in foliis emortuis Musae, S. Thomé «Nova Moka» Afr. Occid.<br />

(Legit A d. F. Moller) Ab affini Lept. castrophyla differt aseis<br />

angustioribus, sporidiisque paulo longioribus.<br />

Metasphaeria Cumanella Sacc. et Berl. sp. n. Amphigena sed plerumque<br />

hypophyllai peritheciis gregariis globulosis, innatis ostiolo perexiguo<br />

erumpente 1/8-1/6 mm. diam., aseis clavulatis subsessilibus, ápice rotundatis,<br />

45-50=12, absolete paraphysatis, sporidiis inordinate distichis,<br />

8 vu


114<br />

fusoi<strong>de</strong>is, curvülis, utrinque acutiusculis, triseptatis, ad septum medium<br />

magis constrictis, 15­17=3­4, hyalinis.<br />

Hab. in foliis emortuis Musae, S. Thomé «Nova Moka» Afr. Occid.<br />

(Legit Ad. Moller). Ab affini M. Cumana differt aseis sporidiisque<br />

minoribus.<br />

Pleospora herbarum (Pers.). Rab. In caulibus Crassulae emortuis exsiccatisque,<br />

«S. Thomé» Africae Occid.<br />

Phyllachora Bromi Fuck. Symb. Mycol, p. 217. Sacc. Syll. Pyren. Vol. II,<br />

pag. 602.<br />

Hab. in foliis vivis Graminaceae cujusdam ignotae, «Nova Moka»<br />

Africae Occid. Altit. 800 m<br />

. Legit. Ad. F. Moller. Obs. Stromata<br />

minuta, irregularia, usque 1 mm. longa nitida convexula; asei clavati,<br />

subsessiles, 90=15, paraphysibus longioribus cincti ; sporidia<br />

disticha late ovoi<strong>de</strong>a, muco obvoluta, continua, 14=8, hyalina. Phyll.<br />

graminis et praecipue ejusd. var. Tupi affinis, sporidiis vero latioribus<br />

diversa.<br />

Pénicillium glaucum Link Obs. Myc. I, p. 15. Sacc. Syll. Hyphom. p. 78.<br />

Hab. in colla putrescente, S, Thomé (Afr. Occid.).<br />

Stachybotrys papyrogena Sacc. Fungi Ital. tab. 900. Syll. Hyph. p. 209.<br />

Hab. in foliis putridis Musae, S. Thomé «Nova Moka» Afr. Occid.<br />

(Ad. F. Moller). Adsunt fungillo intermixtae hyphae steriles flexuosae,<br />

duplo longiores, septatae brunneae, 300=4.<br />

Zygosporium oscheoi<strong>de</strong>s Mont. Cuba, p. 303. Sacc. Syll. Hyphom. p. 329<br />

et Miscell. mycol. I, p. 28.<br />

Hab. in foliis putridis Musae, S. Thomé. «Nova Moka» (Afr. Occid.).<br />

Ad. F. Moller.<br />

Helminlhosporium parasilicum S. et Β. sp. η. Hyphis simplicibus erectis,<br />

sub­sparsis, basi incrassatis, fuligineis, apice pallidiori guttuligero, <strong>de</strong>nticulis<br />

truncatis saepe armato, attenuatoque, septatis 180­300=8; conidiis<br />

obclavatis, loculo exstinio val<strong>de</strong> atlenuato, subhyalino, triseptatis,<br />

septis distinctissimis, loculis uniguttulatis palli<strong>de</strong> ochraceo­lutescentibus,<br />

36­42=10­12.<br />

Hab. Parasitans in stromato Diaporthes cujusdam in caule Musae<br />

vivenlis, «S. Thomé» Afr. Occid. (Altitud. 800). Legit. (Ad. F.<br />

Moller).


I<br />

115<br />

RECHERCHES HISTOLOGÍQIJES<br />

SUR LE<br />

PODOCARPUS MANNII<br />

HISTORIQUE.—Xe conifère qui fa'[t l'objet <strong>de</strong> cette étu<strong>de</strong> vit dans l'île<br />

<strong>de</strong> S. Thomé ; c'est la seule plante <strong>de</strong> la famille <strong>de</strong>s conifères qui habite<br />

l'île. Elle se trouve sur la zone élevée, où elle a été découverte il y a plus<br />

d'une vingtaine d'années, par le botaniste anglais G. Mann.<br />

Outre la <strong>de</strong>scription faite par Hooker, je ne connais pas d'autre mémoire<br />

sur cette plante.<br />

Les éléments que j'ai pu obtenir pour son étu<strong>de</strong> ont été bien incomplets.<br />

Il ne m'a pas été possible d'obtenir <strong>de</strong>s fleurs <strong>de</strong> ce conifère, et les organes<br />

en parfait état <strong>de</strong> développement que j'ai étudiés ont été seulement<br />

le fruit et une partie <strong>de</strong> la tige; tous les autres appartiennent à <strong>de</strong>s exemplaires<br />

jeunes, mesurant vingt-cinq à trente centimètres <strong>de</strong> hauteur et dont<br />

la tige n'excédait pas <strong>de</strong>ux à trois millimètres d'épaisseur.<br />

Ces matériaux m'ont été obligeamment communiqués par l'illustre Professeur<br />

<strong>de</strong> Botanique à l'Université <strong>de</strong> Coïmbre M. le Dr. Julio Henriques<br />

et par M. Moller qui les a recueillis, lors d'une mission dont il a été chargé<br />

parle gouvernement portugais, en 1885, aux environs <strong>de</strong> Ia Lagoa Amelia,<br />

à 1400 mètres d'altitu<strong>de</strong>.<br />

Habitat et distribution géographique<br />

C'est sur les basaltes qu'on le voit.<br />

L'île <strong>de</strong> S. Thomé est d'origine volcanique. Elle est distanciée d'environ


116<br />

290 kilomètres <strong>de</strong> la côte africaine continentale la plus prochaine, le<br />

Gabon. C'est une <strong>de</strong>s îles du golphe <strong>de</strong>s Mafras, et elle est distante <strong>de</strong><br />

155 kilomètres <strong>de</strong> l'île du Principe.<br />

Sa plus gran<strong>de</strong> largeur est <strong>de</strong> 33 kilomètres et sa plus gran<strong>de</strong> longueur<br />

<strong>de</strong> 50.<br />

Toute cette île est constituée par <strong>de</strong> nombreuses montagnes, dont la<br />

plus élevée est celle qui a le même nom que l'île et dont le pic s'élève à<br />

2:142 mètres au-<strong>de</strong>ssus du niveau <strong>de</strong> la mer, restant très souvent caché<br />

par <strong>de</strong>s nuages.<br />

Il y a une profon<strong>de</strong> vallée qui divise les montagnes en <strong>de</strong>ux groupes<br />

principaux.<br />

On y rencontre quelques cratères dont le plus important est celui nommé<br />

actuellement Lagoa Amelia; il est situé sur une <strong>de</strong>s plus gran<strong>de</strong>s élévations<br />

<strong>de</strong> l'île, à une altitu<strong>de</strong> d'environ 1:450 mètres. La végétation est épaisse<br />

aux environs <strong>de</strong> ce cratère éteint.<br />

L'île est toute constituée par <strong>de</strong>s montagnes élevées, <strong>de</strong>s pics aigus et<br />

<strong>de</strong> remarquables plateaux.<br />

Les monts s'élèvent à plusieurs centaines <strong>de</strong> mètres, et occupent pour<br />

ainsi dire, le centre <strong>de</strong> la surface <strong>de</strong> l'île.<br />

L'extraordinaire abondance <strong>de</strong> courants d'eau à la surface <strong>de</strong> l'île et<br />

leur température tropicale ren<strong>de</strong>nt le climat excessivement favorable pour<br />

la végétation touffue et admirable qui couvre l'île, sans être, toutefois,<br />

assez riche en espèces.<br />

La végétation <strong>de</strong> la partie élevée <strong>de</strong> l'île est caractérisée par la bruyère,<br />

la ronce, les fougères arborescentes dont M. Moller en a vu quelques unes<br />

ayant huit mètres <strong>de</strong> hauteur, et par un arbre <strong>de</strong> dimension gigantesque,<br />

connu sous le nom <strong>de</strong> ipé.<br />

C'est dans cette zone jusqu'à 1800 mètres aux alentours du Pic <strong>de</strong><br />

S. Thomé que vit le Podocarpus Mannii, dont la tige s'élève à 12 et 15<br />

mètres au-<strong>de</strong>ssus du sol 1<br />

.<br />

Diagnose du Podocarpus Mannii<br />

La <strong>de</strong>scription que Hooker a faite <strong>de</strong> cette plante est la suivante.<br />

Podocarpus Mannii — Foliis anguste elongato-lanceolatis 3-5 pollic.<br />

1<br />

M. F. Ribeiro—A Provinda <strong>de</strong> S. Thomé e Principe e suas <strong>de</strong>pendências, Lisbonne,<br />

1877.<br />

A. F. Nogueira—A ilha <strong>de</strong> S. Thomé sob o ponlo <strong>de</strong> vista da sua exploração agri-,<br />

cola, (in Bol. Soc. Géog. <strong>de</strong> Lisbonne. 5 e<br />

série, n.° 7).


117<br />

longis 2­4 lin. latis lente falcatis acuminatis mucronatis uninerviis utrinque<br />

lucidis.<br />

In Insula S. Thonaae Africae Occid., altit. 7500 p. (Mann). Ramuli<br />

tenues angulati. Folia subdisticha, coriacea, nervo latiusculo, petiolo basi<br />

semitérete. Val<strong>de</strong> affinis P. falcalae Br., nec forsan diversa, sed folia multo<br />

latiora, longiora, lúcida, flaccida, utrinque stomatigera, quod ex Endi. in<br />

Ρ; falcata <strong>de</strong>est. Differt a P. elongata foliis majoribus, lucidis, acuminatis<br />

Λ<br />

Structure <strong>de</strong> la racine<br />

Dans une jeune radicelle on observe (fig. 2) une couche <strong>de</strong> petites­ cellules<br />

plus tard subérifiées, <strong>de</strong> couleur brunâtre ; une zone parenchymateuse,<br />

<strong>de</strong>s cellules assez gran<strong>de</strong>s et régulièrement polygonales à parois<br />

minces et transparentes disposées en plusieurs assises.<br />

En contact avec celle­ci on voit une nouvelle zone semblable à la zone<br />

corticale, présentant la même couleur. C'est l'endo<strong>de</strong>rme.<br />

En <strong>de</strong>dans <strong>de</strong> celle­ci, on voit <strong>de</strong>s couches parenchymateuses à cellules<br />

régulièrement quadrangulaires.<br />

La partie centrale est constituée par <strong>de</strong>s cellules polygonales, à parois<br />

épaisses bien que transparentes, appartenant aux fascicules ligneux, disposées<br />

en losange.<br />

Dans une racine dont le dévellopement soit plus avancé on observe (pl. I,<br />

fig. 4) sur <strong>de</strong>s coupes transversales; — une couche <strong>de</strong> cellules subéreuses;<br />

— une zone parenchymateuse constituée par <strong>de</strong>s cellules irrégulières, assez<br />

longues, presque toutes reticulées­spiralées formant une écorce assez développée.<br />

Elle est limité par l'endo<strong>de</strong>rme profondément colorée. A l'intérieur<br />

<strong>de</strong>ux fascicules sont disposés en losange.<br />

Dans toutes les sections que j'ai examinées, les cellules à parois minces<br />

constituent une zone enveloppant <strong>de</strong>s cellules à parois épaisses. Les <strong>de</strong>ux<br />

faisceaux secondaires (e) sont disposées symétriquement. Us sont formés<br />

par <strong>de</strong>s éléments à section quadrangulaire et dans la région libérienne on<br />

observe un grand nombre <strong>de</strong> fibres à parois très épaisses, quelques­unes<br />

très irrégulièrement ponctuées.<br />

Les rayons médulaires qui séparent les faisceaux libéro­ligneux viennent<br />

se terminer dans la couche centrale, où l'on voit les faisceaux ligneux primaires.<br />

1<br />

Hook. f. in Journ. proceed. Linn. Soc. 7, p. 218: d'après <strong>de</strong> Candolle—Prodromus,<br />

t. 16, 2% p. 511.


118<br />

Structure <strong>de</strong> la tige<br />

La section transversale <strong>de</strong> la tige assez jeune du Podocarpus se présente<br />

sous l'aspect suivant.<br />

En <strong>de</strong>dans <strong>de</strong> la couche épi<strong>de</strong>rmique on \o\t (pl. II, fig. 1, b) une assise<br />

<strong>de</strong> cellules subéreuses, un peu elliptiques, petites et <strong>de</strong> parois assez épaisses,<br />

interrompue dans quelques endroits par <strong>de</strong>s fibres scléreuses d'un diamètre<br />

très petit et étroites dont le lumen est excessivement réduit.<br />

L'épi<strong>de</strong>rme est formée <strong>de</strong> cellules petites, dont la paroi extérieure est<br />

assez épaisse.<br />

Á la partie interne <strong>de</strong> cette zone on peut déjà voir d'autres assises en<br />

voie <strong>de</strong> formation.<br />

Le tissu parenchymateux fait suite à cette zone. Il est constitué (c) par<br />

<strong>de</strong>s cellules très gran<strong>de</strong>s, <strong>de</strong> formes assez irrégulières et un peu allongées,<br />

parmi lesquelles existe un grand nombre <strong>de</strong> cellules scléreuses.<br />

On trouve dans cette couche <strong>de</strong>s canaux résinifères disposés régulièrement<br />

autour et presque accolés à la zone suivante, formés par <strong>de</strong>s<br />

ouvertures plus ou moins elliptiques, entourées par <strong>de</strong>ux séries <strong>de</strong> cellules<br />

allongées et petites.<br />

Dans le cylindre central le tissu libérien (fig. 2, a) est constitué par<br />

<strong>de</strong>s cellules plus ou moins quadrangulaires et à parois épaisses, formant<br />

<strong>de</strong>s faisceaux isolés les uns <strong>de</strong>s autres par les rayons modulaires, composés<br />

d'une seule assise <strong>de</strong> cellules, plus gran<strong>de</strong>s à la partie périphérique<br />

et en diminuant <strong>de</strong> dimmension au fur et à. mesure qu'ils s'approchent <strong>de</strong><br />

la partie centrale. En <strong>de</strong>dans <strong>de</strong> la couche du liber, le cambium est à<br />

peine représentée par une file <strong>de</strong> cellules très longues et étroites se distinguant<br />

avec difficulté <strong>de</strong>s couches entre lesquelles il est interposé. Le<br />

bois (fig. 2, b) est formé <strong>de</strong> cellules arrondies sur la couche extérieure et<br />

plus ou moins régulièrement quadrangulaires à la partie interne. A la<br />

partie périphérique elle prend l'aspect d'une surface plane, perforée par <strong>de</strong>s<br />

ouvertures arrondies, en contrastant singulièrement avec la couche centrale<br />

dont les cellules sont parfaitement distinctes; mais ce fait n'est que particulier<br />

et montre le peu <strong>de</strong> développement <strong>de</strong>s faisceaux.<br />

Les rayons médulaires sont constitués par <strong>de</strong>s cellules quadrangulaires,<br />

très serrées les unes contre les autres, allongées selon le rayon et disposées<br />

en files, qni se terminent vers la moelle, semblables à <strong>de</strong>s ban<strong>de</strong>s<br />

opaques.<br />

Ces rayons ne se prolongent pas tous également jusqu'à la moelle, il y<br />

en a quelques-uns qui arrivent seulement à quelque distance du liber.


119<br />

Les cellules <strong>de</strong> cette couche semblent naître par division radiale.<br />

Tout près <strong>de</strong> la couche centrale ou <strong>de</strong> la moelle, où les faisceaux se<br />

terminent par une forme arrondie, les cellules s'accumulent et <strong>de</strong>viennent<br />

plus régulières par la compression; elles sont encore plus petites que les<br />

autres. - ,<br />

Les rayons médulaires sont pourvus <strong>de</strong> ponctuations simples (fig. 2, p).<br />

Dans une autre section faite sur une partie <strong>de</strong> la tige d'un exemplaire<br />

adulte et complètement développé, les cellules <strong>de</strong> celle zone sont régulièrement<br />

quadrangulaires et placées un peu obliquement quant aux rayons<br />

médulaires.<br />

Les parois <strong>de</strong> ces cellules sont quelquefois parfaitement distinctes; par<br />

contre, les cellules <strong>de</strong>s rayons médulaires <strong>de</strong>viennent plus confuses, leur<br />

séparation étant plus difficile à observer.<br />

Les cellules <strong>de</strong> la moelle sont irrégulièrement polyédriques en laissant<br />

entre elles <strong>de</strong>s méats. Elles ont les parois assez épaisses et sont plus<br />

gran<strong>de</strong>s á la partie centrale qu'à la partie périphérique, où elles s'accumulent<br />

en grand nombre contre les <strong>de</strong>rnières cellules du tissu ligneux. Parmi<br />

les cellules parenchymateuses <strong>de</strong> la moelle on voit <strong>de</strong>s cellules scléreuses<br />

en nombre.<br />

Les zones étudiées, examinées dans une coupe longitudinale radiale se<br />

présentent sous l'aspect suivant.<br />

Sous l'épi<strong>de</strong>rme on rencontre les fibres du schlerenchyme très longues<br />

et le parenchyme constitué par <strong>de</strong>s cellules quadrangulaires, allongées<br />

dans le sens vertical, c'est-à-dire, parallèle à l'axe <strong>de</strong> la tige. Les cellules<br />

scléreuses sont allongées aussi et quelques-unes rameuses.<br />

Dans la zone libérienne les rayons médulaires sont formés par <strong>de</strong>s cellules<br />

disposées en files unies, ayant une forme régulièrement quadrangulaiVe.<br />

Les cellules parenchymateuses sont assez allongées dans le sens<br />

vertical du rameau, régulièrement quadrangulaires et <strong>de</strong> parois assez<br />

épaisses.<br />

Les tubes cribeux <strong>de</strong> forme allongée portent <strong>de</strong>s ponctuations criblées<br />

dans les parois radiales.<br />

Tous les éléments que je viens <strong>de</strong> décrire dans cette couche sont intercalés<br />

parmi les fibres libériennes, très longues, étroites et claires.<br />

Le tissu ligneux est constitué <strong>de</strong> fibres ligneuses jaunâtres et brillantes<br />

disposées à peu près paralèllement les unes aux autres et à l'axe du rameau.<br />

Toutes ces fibres ont d'espace à espace <strong>de</strong>s groupements <strong>de</strong> ponctuations<br />

aréolées disposées selon la direction <strong>de</strong>s fibres elles-mêmes et en<br />

nombre variable (pl. III, f. I).<br />

Elles sont, comme chez les autres conifères, d'une forme circulaire et<br />

dont le centre peut prendre l'aspect d'un orifice circulaire, d'une cavité<br />

elliptique et placée obliquement, ou simplement d'une fente.


120<br />

Les faisceaux se terminent par <strong>de</strong>s vaisseaux spirales, et les rayons médulaires<br />

sont formés <strong>de</strong> ban<strong>de</strong>s transversales superposées les unes sur les<br />

autres et en nombre variable. J'ai pu compter jusqu'à quinze.<br />

Ces ban<strong>de</strong>s sont <strong>de</strong>s cellules quadrangulaires et allongées dans le sens<br />

radial.<br />

La coupe longitudinale tangentiale <strong>de</strong> cette même partie <strong>de</strong> la tige<br />

(pl. II, f. 2) nous montre les fibres ligneuses encore parallèles à l'axe du<br />

rameau. On observe <strong>de</strong>s séries <strong>de</strong> cellules disposées entre les fibres et en<br />

nombre variable. Il m'a été possible d'en observer jusqu'à vingt-sept.<br />

Ces cellules réprésentent les rayons médulaires.<br />

Sous un grossissement <strong>de</strong> 230 diamètres on peut déjà entrevoir une<br />

forme quoique indécise <strong>de</strong> celle qui a été représentée par la fig. 3.<br />

Dans cette <strong>de</strong>rnière préparation je suis arrivé à observer vingt-sept<br />

cellules en file.<br />

Dans le tronc le système cortical est composé d'un phelo<strong>de</strong>rme assez<br />

abondant (pi. I, f. I) <strong>de</strong> couleur brun-marron avec <strong>de</strong> nombreuses cellules,<br />

très gran<strong>de</strong>s, scléreuses et <strong>de</strong>s fibres <strong>de</strong> schlerenchyme. Dans le<br />

liber on rencontre dés couches nombreuses <strong>de</strong> longues cellules suberifiées.<br />

On les observe même près <strong>de</strong> la zone cambiale.<br />

Le bois est formé <strong>de</strong> longues fibres à section quadrangulaire, avec <strong>de</strong>s<br />

zones <strong>de</strong> croisement très nombreuses à peine accusées par <strong>de</strong>ux ou trois<br />

rangées <strong>de</strong> fibres plus petites.<br />

Structure <strong>de</strong> la feuille<br />

De <strong>de</strong>hors en <strong>de</strong>dans, on voit sur une coupe transversale (pl. II, f. 4) perpendiculaire<br />

à l'axe <strong>de</strong> la feuille—l'épi<strong>de</strong>rme <strong>de</strong> cellules polyédriques irrégulières:<br />

un parenchyme hétérogène, composé <strong>de</strong> longues cellules, perpendiculaires<br />

à la surface épi<strong>de</strong>rmique <strong>de</strong> la face centrale <strong>de</strong> la feuille, plus<br />

petites et plus ou moins irrégulières sous l'épi<strong>de</strong>rme dorsal. Avec ces cellules<br />

on trouve <strong>de</strong>s grupes <strong>de</strong> fibres <strong>de</strong> sclerenchyme, très longues et<br />

dont le lumen est très réduit. Dans les bords <strong>de</strong> la feuille ces fibres forment<br />

une couche continue.<br />

En contact avec ces cellules on observe la zone parenchymateuse à<br />

cellules irrégulières et assez riches en chlorophylle. Dans la partie centrale<br />

<strong>de</strong> la feuille les cellules parenchymateuses sont allongées en présentant<br />

une forme à peu près hexagonale.<br />

Un seul fascicule libero-ligneux parcourt la feuille, entouré <strong>de</strong> petites<br />

eeliules et <strong>de</strong> quelques fibres <strong>de</strong> sclerenchyme.


121<br />

De chaque côté du fascicule on observe une série <strong>de</strong> petites cellules<br />

réticulées (tracheï<strong>de</strong>s) en continuation du bois.<br />

On remarque dans le parenchyme <strong>de</strong>s cellules scléreuses isolées ou<br />

réunies en petites files; elles présentent un contour à peu près hexagonal.<br />

Examinons maintenant une section faite tout près <strong>de</strong> la base <strong>de</strong> la feuille.<br />

La structure se présente sous l'aspect suivant. Une couche <strong>de</strong> cellules épi<strong>de</strong>rmiques<br />

assez épaisses et régulièrement ovales est en contact avec la<br />

couche <strong>de</strong> cellules scléreuses, très épaisses et régulièrement polygonales.<br />

Cette couche <strong>de</strong> cellules est formée par <strong>de</strong>ux assises, dont les cellules<br />

sont isolées d'espace en espace et substituées par <strong>de</strong>s cellules parenchymateuses<br />

petites et régulières.<br />

Ensuite à celles-ci on observe le parenchyme à cellules gran<strong>de</strong>s et <strong>de</strong><br />

parois plus ou moins épaisses, sombres et très riches en <strong>de</strong>s corpuscules<br />

chlorophilliens.<br />

On y voit <strong>de</strong>s méats intercellulaires et <strong>de</strong>s cellules scléreuses.<br />

Il y a quelques différences à faire ressortir entre la partie centrale <strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong>ux sections. Près <strong>de</strong> la base le faisceau libéro-ligneux est plus développé<br />

et occupe le plus grand espace <strong>de</strong> la partie centrale <strong>de</strong> la feuille et il est<br />

entouré par <strong>de</strong>s cellules polygonales ou arrondies, à parois épaisses et<br />

brillantes.<br />

Cette couche est limitée du côté <strong>de</strong> la face inférieure <strong>de</strong> la feuille par le<br />

faisceau libérien; la zone est plus limitée que dans la coupe faite au milieu<br />

<strong>de</strong> la feuille.<br />

Le faisceau libéro-ligneux est traversé par les rayons médulaires, formés<br />

par <strong>de</strong>s cellules allongées et étroites. On observe la division <strong>de</strong>s cellules<br />

<strong>de</strong> ce faisceau, selon le plus petit axe <strong>de</strong> la coupe.<br />

" Toute cette couche centrale est environnée par une zone <strong>de</strong> cellules<br />

petites et allongées, disposées en <strong>de</strong>ux assises.<br />

Ces .cellules sont plus régulières et plus distinctes à la face supérieure<br />

<strong>de</strong> la feuille.<br />

Il y a une modification chez les cellules scléreuses dans la face inférieure<br />

<strong>de</strong> la feuille. Elles sont disposées par groupes <strong>de</strong> quatre, comme on<br />

observe aussi aux angles <strong>de</strong> la feuille. Elles occupent une extension presque<br />

égale à celle qu'occupe la partie centrale <strong>de</strong> la feuille selon le grand<br />

diamètre. Vers la partie extérieure <strong>de</strong> celles-ci il y a encore la couche <strong>de</strong><br />

cellules épi<strong>de</strong>rmiques.<br />

Entre la zone centrale et l'assise <strong>de</strong>s cellules scléreuses, à la face inférieure<br />

<strong>de</strong> la feuille, on voit un canal résinifère, placé exactement en direction<br />

du milieu <strong>de</strong> la zone libéro-ligneuse ; il est entouré par <strong>de</strong>s cellules<br />

très petites et régulières.<br />

Dans la section faite vers la partie médiane <strong>de</strong> la feuille, le canal excréteur<br />

est plus petit et plus arrondi.


122<br />

Les cellules scléreuses qui en face du faisceau libéro-ligneux se trouvent<br />

réunies, sont séparées vers les parties latérales <strong>de</strong> la feuille en faisceaux,<br />

isolées çà et là par <strong>de</strong>s stomates.<br />

L'épi<strong>de</strong>rme <strong>de</strong> la feuille est formé <strong>de</strong> cellules quadrangulaires plus ou<br />

moins allongées disposées en lignes parallèles à la nervure centrale, limitant<br />

les regions <strong>de</strong>s stomates, également disposées selon la même direction. Les<br />

stomates (pl. III, fig. 4) sont assez nombreuses (pl. I, fig. 6), elliptiques<br />

et entourées <strong>de</strong> cellules polyédriques, disposées assez régulièrement. Les<br />

cellules stomatiques sont toujours très riches en chlorophylle.<br />

Dans les stomates, outre les cellules épi<strong>de</strong>rmiques qui bornent l'ouverture,<br />

il y a, à la partie inférieure, <strong>de</strong>ux autres cellules, faiblement<br />

inclinées, constituant le canal qui conduit à la cavité entourée par <strong>de</strong><br />

petites cellules, qui se confon<strong>de</strong>nt avec le parenchyme <strong>de</strong> la feuille.<br />

Dans la section longituninal on remarque en premier l'épi<strong>de</strong>rme, ensuite<br />

<strong>de</strong>s cellules allongées et <strong>de</strong>s fibres scléreuses et du parenchyme à grands<br />

méats intercellulaires.<br />

Dans la partie correspondante à la face inférieure <strong>de</strong> la feuille" on voit<br />

les cellules scléreuses par files <strong>de</strong> trois ou quatre'selon le plus petit diamètre<br />

<strong>de</strong> la feuille et isolées par les stomates qui se montrent comme<br />

on voit dans la fig. 5 (pl. III).<br />

Structure du fruit<br />

Le fruit du P. Mannii est une drupe ovale", longue <strong>de</strong> 25-30 mil. et <strong>de</strong><br />

19 mil. en diamètre. Le péricarpe est peu développé et le noyau est assez<br />

fort, bosselé (fig. 10). Il ne m'a pas été possible d'observer l'embryon, tous<br />

les fruits examinés étant steriles.<br />

Dans la section transversale on observe; l'épi<strong>de</strong>rme en contact avec une<br />

couche <strong>de</strong> cellules petites irrégulièrement arrondies et disposées en file.<br />

Ensuite on observe un tissu parenchymateux mou, formé par <strong>de</strong>s cellules<br />

à parois un peu épaisses mais transparentes, avec <strong>de</strong>s petits méats<br />

intercellulaires, <strong>de</strong> couleur jaunâtre et pourvue <strong>de</strong> nombreuses cellules<br />

scléreuses.<br />

Ce parenchyme est transversé par <strong>de</strong>s fascicules, formés <strong>de</strong> fibres très<br />

fines et <strong>de</strong>s trachées <strong>de</strong> petit diamètre (fig. 11-6). Dans Ces tissus, outre<br />

<strong>de</strong>s nombreuses cellules scléreuses on rencontre <strong>de</strong>s canaux résinifères <strong>de</strong><br />

gran<strong>de</strong>urs diverses.<br />

En <strong>de</strong>dans <strong>de</strong> cette partie du fruit est disposée une zone <strong>de</strong> cellules (c),<br />

gran<strong>de</strong>s et longues, transparentes, formant une tissu pulpeux. Le sulfate<br />

<strong>de</strong> fer y accuse du tannin en abondance. Le noyau est constitué par <strong>de</strong>s


Bol. Soc. Brot.


PL. III<br />

Bol. Soc. Brot.


123<br />

cellules pierreuses petites, arrondies ou régulièrement hexagonales, à parois<br />

épaisses canaliculées, jaunâtres et brillantes.<br />

Auguslo Nobre.<br />

Explication <strong>de</strong>s planches<br />

Planche 1<br />

Fig. 1 —Écorce d'une tige <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s dimensions.<br />

a — couche externe.<br />

I — partie du liber près <strong>de</strong> la région cambial.<br />

p — péri<strong>de</strong>rme.<br />

Fig. 2 — Radicelle très jeune, χ 200.<br />

Fig. 3—­Radicelle bien développée, χ 200.<br />

Fig. 4— Liber <strong>de</strong> la racine, χ 700.<br />

a — cellules externes <strong>de</strong> l'écorce.<br />

ö —parenchyme <strong>de</strong> l'écorce.<br />

c — endo<strong>de</strong>rme.<br />

Planche II<br />

Fig. 1 — Coupe transversale <strong>de</strong> la tige.<br />

Grossissement = oc. 2, obj. DD. (Zeiss)<br />

a—' couche épi<strong>de</strong>rmique.<br />

b — cellules subéreuses,<br />

c — tissu parenchymateux.


124<br />

Fig, 2 — Coupe transversale <strong>de</strong> la tige,<br />

α —cellules libériennes.<br />

δ — zone du bois. ν<br />

c — cellules scléreuses.<br />

p— ponctuations simples,<br />

r — rayons médullaires.<br />

Fig. 3 — Coupe transversale d'une racine jeune.<br />

Gross. = oc. 4, obj. DD. (Zeiss).<br />

a — cellules parenchymateuses.<br />

Fig. 4 — Coupe transversale, perpendiculaire à l'axe <strong>de</strong> la feuille.<br />

Gross. = oc. 2, obj. DD. (Zeiss).<br />

a — epi<strong>de</strong>rme,<br />

δ —cellules scléreuses.<br />

c — parenchyme.<br />

d — faisceau libéro-ligneux.<br />

e — faisceau libérien.<br />

f—canal excréteur.<br />

Fig. 5 — Coupe verticale et parallèle à l'axe <strong>de</strong> la feuille.<br />

Gross. = oc. 2, obj. DD. (Zeiss).<br />

a — epi<strong>de</strong>rme.<br />

b—parenchyme.<br />

d — cellules réticulées.<br />

Fig. 6 — Coupe transversale <strong>de</strong> la tige.<br />

Gross. = oc. 4, obj. C. (Zeiss).<br />

a — moelle,<br />

δ — cellules scléreuses.<br />

Planche III<br />

Fig. 1 — Sect. long, radiale.<br />

Gross. = qc. 1, obj. DD. (Zeiss),<br />

m — rayons médullaires.<br />

I — fibres ligneuses.<br />

P — ponctuactions aréolées.


128<br />

Fig. 2 —Section long, tangentielle.<br />

m —· rayons médullaires.<br />

b— fibres ligneuses.<br />

p — ponctuactions.<br />

Gross. = oc. 2, obj. DD. (Zeiss).<br />

Fig. 3 — Ponctuations aréolées.<br />

Gross. = oc. 5, obj. F. (Zeiss).<br />

Fig. 4— Face externe du stomate.<br />

Gross. = oc. 2, obj. F. (Zeiss).<br />

Fig. 5 — Stomate. Section perpendiculaire à l'axe <strong>de</strong> la feuille.<br />

Gross. = oc. 4, obj. F. (Zeiss).<br />

Fig. 6 — Stomate. Coupe verticale et parallèle à l'axe <strong>de</strong> la feuille.<br />

Gross. = oc. 4, obj. F. (Zeiss).<br />

Fig. 7— Fruit. Gran<strong>de</strong>ur naturelle.<br />

Fig. 8—'Fruit. Section parallèle au grand axe. Gran<strong>de</strong>ur naturelle.<br />

a — epi<strong>de</strong>rme.<br />

b — tissu parenchymateux.<br />

c — couche ligneuse.<br />

d — embryon.<br />

Fig. 9 — Fruit. Section perpendiculaire au grand axe. Gran<strong>de</strong>ur na<br />

turelle.<br />

a — epi<strong>de</strong>rme.<br />

b — tissu parenchymateux.<br />

c — couche ligneuse.<br />

d — embryon.<br />

Fig. 10 — Coupe parallèle au grand axe du fruit.<br />

Gross. = oc. 2, obj. DD. (Zeiss).<br />

a —epi<strong>de</strong>rme.<br />

6 — cellules parenchymateuses.<br />

c — vaisseaux spirales.<br />

d — cellules ligneuses?<br />


126<br />

Fig.-11 — Coupe <strong>de</strong> la couche interne du fruit parallèle au grand axe.<br />

Gross. = oc 2, obj. DD. (Zeiss).<br />

Fig. 12 — Canal excréteur <strong>de</strong> la feuille.<br />

Gross. === oc. 2, obj. DD. (Zeiss).<br />

Révision cies TJstilaginées et <strong>de</strong>s Urédinées<br />

eonteaues I'liex'bier- <strong>de</strong> Welwitsch<br />

PAB<br />

G-. <strong>de</strong> Lagerlxeim.<br />

Je donne ici une enumeration <strong>de</strong>s champignons parasites <strong>de</strong>s familles<br />

<strong>de</strong>s Ustilaginées et <strong>de</strong>s Urédinées que j'ai trouvés dans le grand herbier<br />

<strong>de</strong> Welwitsch, conservé au Musée National <strong>de</strong> Lisbonne. Berkeley a déjà<br />

examiné un certain nombre <strong>de</strong> ces champignons dans une note «Some<br />

Notes upon the Cryptogamic portion of the plants collected in Portugal,<br />

1842-50. By Dr. Fried. Welwitsch. The Fungi by Rev. M. J. Berkeley.<br />

London 1853». Welwitsch et Currey ont aussi mentionné dans un mémoire<br />

«Fungi Angolenses. By Friedrich Welwitsch and Fre<strong>de</strong>rick Currey. I.<br />

London 1868 (Trans, of The Linn. Soc. Vol. XXVI, Part. l)» quelques<br />

champignons récollés en Afrique par le premier.<br />

1. Ustilago segelum Dittmar in Sturm. D. C. Fl. III, 67, t. 33; Reticularia<br />

segetum Bulliard Hist. Champ. Fr. I, p. 90, t. 472,<br />

Dans l'inflorescence du Cynodon Dactylon, Tapada d Ajuda, Avril<br />

1845; dans l'inflorescence <strong>de</strong> l'Avena spec, «prope rivulum<br />

d'Alcantara» .27 Juin 1852; dans l'inflorescence du Triticum<br />

spec, «in agro Aju<strong>de</strong>nsi pr. Olisippon. sat frequens post pluv.»<br />

Avril, Welwitsch.<br />

2. üstüago Setarieae Rabenhorst in Fisch, v. Waldh. Aperç., p. 24.<br />

Dans l'inflorescence du Digitaria sanguinalis «prope Cea in Serra<br />

da Estrella freq.» Août 1878, Welwitsch.


127<br />

3. Ustlilago Maydis Corda "Icon. V, p. 3; Uredo Maydis DC. FI.<br />

Franc. VI, p. 77.<br />

«Ad paniculos flor. niasc. Zeae Maydis pròpe As Vendas tr. Tagum<br />

freq.» Juillet 1879; «in agris pr. Rio <strong>de</strong> Ju<strong>de</strong>o» Sept. 1877;<br />

«ad culmos Zeae Maydis prope Caldas da R. et Cercal frequens»<br />

Août 1850; «ad caul. Zeae Maydis in Transtagana prope<br />

As Vendas <strong>de</strong> Azeitão» Fin Juillet 1852, Welwitsch.<br />

4. Ustilago Carieis Fuckel Symb. Myc. p. 39 ; Uredo Carieis Persoon<br />

Syn. Fung. p. 225.<br />

Sur le Carex longiseta Brot. Serra d'Arrabida, près Convento da<br />

Serra, Avril 1878, Welwitsh.<br />

OBS. Plante nourricière nouvelle.<br />

5. Enlyloma fuscum Schroeber in Cohn Beitr. z. Biol. d. Pfl. II, p. 373.<br />

Sur les feuilles du Papaver Bhoeas «inter segetes <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong><br />

Monsanto rarius» Avril 1879, Welwitsch.<br />

6. Doassansia Lilhropsidis nov. spec.<br />

D. soris arnphigenis, rotundato­pulvinatis, punctiformibus, parvis,<br />

gregariis, prominulis, I'uscis; sporis arete conjunctis, polygonis,<br />

incoloribus, membrana tenui levi praeditis, 12­16 μ. in diam.<br />

tegumento communi cellularum polygonarum, brunnearum, levium<br />

circumdatis.<br />

Habit, in foliis Lythropsidis peploidis in ericelis humidis inter<br />

Torre et Perum tr. Tagum in Lusitânia ubi mense Julii cl.<br />

Welwitsch legit.<br />

7. üromyces Scillarum Winter Pilze, p. 152; Uredo Scillarum Greville<br />

in Smith Engl. Fl. V, p. 376.<br />

Sur les feuilles du Scilla pumila Brot, «prope Vendas in Val <strong>de</strong><br />

Pinuleiro tr. Tagum » Mars 1848; sur les feuilles et les tiges<br />

du Scilla Bertolonii «pr. Vendas br. Τ.» 4<br />

/ί 1877; sur les<br />

feuilles <strong>de</strong> l'Agraphis cernua «in Serra <strong>de</strong> Palmella» Avril 1877.<br />

Welwitsch.<br />

OBS. Toutes ces plantes nourricières sont nouvelle.<br />

8. Uromyces Kalmusii Saccardo in Michelia II, p. 45.<br />

Sur les feuilles <strong>de</strong> l'Euphorbia baetica Boiss. près <strong>de</strong> Faro (Algarve),<br />

Mai 1847, Welwitsch.<br />

OBS. Cette espèce doit être distincte <strong>de</strong> l'U. scutellatus (DC.) Berk.;<br />

la plante nourricière est nouvelle.


128<br />

Uromyces scutellatus Léveillé Disp. Meth. p. 371 ; Lycopordon scutellatum<br />

Schrank Bair. FI. Il, p. 631.<br />

Sur les feuilles d'un Euphorbia «in sylvis Galliae borealis prope<br />

Compiégne» Juin 1851, Welwitsch.<br />

Uromyces Erythronii Passerini Comm. Soc. crilt. ilal.. II, p. 452;<br />

Aecidium Erythronii DC. Fl. Franc. II, p. 246.<br />

Sur les feuilles <strong>de</strong> l'Allium Yitorialis, Serra da Estrella, Août 1848,<br />

Welwitsch.<br />

Uromyces (Uromycopsis) purpureus nov. spec.<br />

U. SBcidiis cum soris teleutosporiferis amphigenis in maculis elongatis<br />

amoene purpureis insi<strong>de</strong>ntibus; pseudoperidio fere nullo;<br />

aecidiosporis sphaeroi<strong>de</strong>o­angulatis 20­24


129<br />

15. Uromyces appendiculatus Link, Obs. II, p. 28; Uredo appendiculalus<br />

Persoon, Obs. I, p. 17.<br />

Sur les feuilles du Dolichos monachalis Brot, «in arvis Insular. Tagi<br />

(Le/irias) cuit, freq.» Octobre 1851, Welwitsch.<br />

16. Uromyces Poœ Rabenhorst in Un. It. 1866 n. XXXVIII.<br />

Aecidies sur le Ficaria verna, Vincennes (France), 6 Avril 1651,<br />

E. Bornet.<br />

17. Puccinia (Leptopuccinia) Cynanchi nov. spec.<br />

Soris teleutosporiferis rotundato­pulvinatis, compactis, fuscis, in<br />

pagina inferiore folii in maculis pallidis congregatis; teleutosporis<br />

rotundatis, ovoi<strong>de</strong>is vel ovalibus, apice rotundatis vel in<br />

pedicellum angustatis, ad septum non constrictis, episporio crasso,<br />

brunneo, levi, ad apicem paullulum incrassato, pedicello persistente,<br />

longo, dilute brunneo, varie inserto (plerunque lateralitér)<br />

prœditis, 24­30 μ longis, 22­28 μ. latis.<br />

Hab. ad folia viva Cynanchi parviflori in insula Martinique Ind.<br />

occi<strong>de</strong>nt., Merat.<br />

OBS. Cette espèce intéressante est bien distincte d'autres Puccinies<br />

sur les Asclepiadées (P. Araujœ Léveillé sur Arauja, P. Gonolobi<br />

Ravenel sur Gonolobus, P. Pachycarpi Kalchbrenner et Cooke sur<br />

Pachycarpus) ; sur les Cynanchum on n'a pas, jusqu'à présent,<br />

trouvé une Puccinie. Le pédicelle est ordinairement inséré au côté<br />

<strong>de</strong> la spore ; souvent il est inséré à la base <strong>de</strong> la spore comme<br />

chez la plupart <strong>de</strong>s espèces <strong>de</strong> ce genre et, enfin, pas rarement, il<br />

est inséré comme chez les espèces du genr^e Diorchidium.<br />

18. Puccinia Buxi DC. Fl. Franc. VI, p. 60; Berkeley 1. c. p. 7.<br />

Sur les feuilles du Buxus sempervirens, Cevennes; «in Territ. cintrano<br />

frequentissima» Mars 1840; «Q. do Lumiar» Dec. 1845; «in<br />

Cerca da Rainha (Caldas da R.) freq.» Août 1850, Welwitsch.<br />

19. Puccinia Asteris Duby Botan. Gall. II, p. 888.<br />

Sur les feuilles du Cirsium oleraceum, Paris.<br />

20. Puccinia Circœa Persoon Disp. Meth., p. 39.<br />

Sur les feuilles d'un Circœa, Paris.<br />

21. Puccinia Jasmini DC. Fl. Franc., 2, p. 219.<br />

Sur les feuilles du Jasminum fruticans, Cévennes; «in Serra <strong>de</strong><br />

Arrábida» Avril 1848; Août 1839, Welwitsch.<br />

9 vu


130<br />

22. Puccinia Gladioli Castagne, Obs. II, p. 17.<br />

Sur les feuilles du Gladiolus illyricus Koch «prope Vendas, Setúbal,<br />

etc., frequentiss.» Juillet 1842; sur les feuilles d'un<br />

Gladiolus «in arvis <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong> Monsanto agri Olisipponensis<br />

freq.» Mars 1839, Welwitsch.<br />

OBS.^Puccinia Gladioli n'est pas encore trouvé sur le G. illyricus.<br />

23. Puccinia Âdoxœ DC. Flor. Franc. II, p. 220.<br />

Sur les feuilles <strong>de</strong> l'Adoxa Moscatellina, Vincennes (France) 6<br />

Avril 1851, E. Bornet.<br />

24. Puccinia Allii Castagne Cat. p. 201.<br />

Sur les feuilles <strong>de</strong> l'Allium ampeloprasum «in oleraceis pr. Cintram»;<br />

sur les feuilles et les tiges <strong>de</strong> l'Allium sphserocephalum<br />

(?) «pr. Pieda<strong>de</strong> tr. Tagum» Juillet 1840, Welwitsch.<br />

25. Puccinia Sorghi Schweinitz North, amer. Fungi p. 295.<br />

Sur les feuilles du Zea Mays «prope Caldas da Rainha freq.»<br />

Août 1850; «in sabulosis humidiusculis prope As Vendas tr.<br />

Tagum» Fin Août 1852; «in horto: Hospital da Marinha<br />

Olisipp.» 1 Novembre 1862, Welwitsch.<br />

26. Puccinia suaveolens Rostrup Scand. naturf. Forh. 1874; Uredo suaveolens<br />

Persoon Obs. II, p. 24.<br />

Sur les feuilles du Cirsium arvense «in insula: Isle <strong>de</strong> St. Denis<br />

dicta» Paris Juin 1851, Welwitsch.<br />

27. Puccinia Bupleuri Rudolphi Linnea IV, p. 514; Aecidium Falcarise<br />

Berkeley 1. c. p. 12.<br />

Sur les feuilles du Bupleurum protractum Link «in Serra <strong>de</strong> Monsanto»,<br />

Mars 1819; «Serra <strong>de</strong> Monsanto pr. Olisipp. freq. inter<br />

Fabœ seget.» Avril 1849, Welwitsch.<br />

28. Puccinia Tragopogonis Corda Icon. Fung. V, p. 50, t. II, f. 11 ;<br />

Aecidium Tragopogonis Persoon Syn. p. 211; Puccinia variabilis<br />

Berkeley 1. c. p. 11.<br />

Sur les feuilles du Rhagadiolus edulis «inter segetes <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong><br />

Monsanto pr. Olisip.» Avril 1849; «in arvis <strong>de</strong> Serra <strong>de</strong> Monsanto<br />

retro Alcantara» Mars 1849 ; sur les feuilles du Picridium<br />

vulgare «prope Arcos das aguas livres retro Alcantara» Mars<br />

1879, Welwitsch.<br />

OBS. C'est seulement provisoirement que je donne ce nom aux <strong>de</strong>ux


131<br />

Puccinia sur le Khagadiolus et le Picridium ; sur la même feuille il<br />

se trouve <strong>de</strong>s œcidîums <strong>de</strong>s Uredo et <strong>de</strong>s léleutospores.<br />

29. Puccinia Pimpinellœ Link Sp. II, p. 77 ; Uredo Pimpinellœ Strauss<br />

Wett. Ann. II, p. 102; P. umbelliferarum var Tragii Berkeley<br />

1. c. p. 5.<br />

Sur les feuilles du Pimpinella villosa Schousb. «prope Almada tr.<br />

Tagum frequentiss., imprimis locis subumbrosis-limoso-humidis,<br />

ad summa juga collinum» Août 1871, Welwitsch.<br />

OBS. Plante nourricière nouvelle.<br />

30. Puccinia Cressœ Nobis; Aecidium Cressœ DC. Fl. Franc. V, p. 89;<br />

Berkeley 1. c. p. 10.<br />

Teleutosporibus ovalibus ovoi<strong>de</strong>is, apice parum angustatis vel rotundatis,<br />

medio constrictis, basi in pedicellum attenuatis, membrana<br />

ad apicem non vel paullulum incrassala, levi, fusca instructis<br />

; long. 4-0-44- [A, lat. 24-26 JA. Uredosporis ovoi<strong>de</strong>is<br />

membrana fusca, aculeata prœditis, long. 25-32 (A, lat. 22-24 [A.<br />

Sur les feuilles du Cressa villosa Hofîm. «in Extrem, subsaisis ad<br />

Tagum prope Villa nova da Rainha rarior» Août 1850, Welwitsch.<br />

OBS. L'état œcidien seul était jusqu'à présent connu ; les œcidiospores<br />

sont polygonales et pourvues d'une membrane incolore,<br />

finemment verrucueuse. Le pedicelle <strong>de</strong>s téleutospores semble être<br />

fragile. La plante nourricière est nouvelle.<br />

31. Puccinia Crepidis Schroeter Schles. Pilz. p. 319.<br />

Sur les feuilles du Crépis sp. (lusitanica?), Campo gran<strong>de</strong>, Juin<br />

1845, Welwitsch.<br />

32. Puccinia Asperifolii Wettstein ; Aecidium Asperifolii Persoon Syn.<br />

Fung. p. 208.<br />

Sur les feuilles du Koeleria phlœoi<strong>de</strong>s «agro Lumiariensi» Juillet<br />

1844, Welwitsch.<br />

33. Puccinia (vel Uromyces ?) Dorsteniœ nov. spec.<br />

Aecidiis in pagina inferiori folii in maculis pallidis suborbiculatis<br />

gregatim dispositis; pseudoperidiis cupulatis, sat brevibus, margine<br />

parum lacinulato ; œcidiosporis polygonis 20-24 p in<br />

diam., episporio hyalino, ruguloso; soris uredosporiferis in pagina<br />

folii dispersis, parvis, ochraceis (siccis !), epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> primo<br />

tectis <strong>de</strong>mum epi<strong>de</strong>rmi<strong>de</strong> lissa circumdatis; uredosporis rotun-


132<br />

datis vel ovatis vel ovato-oblongis, 18-26 JA longis, 17-20 JA<br />

latis, episporio hyalino aculeolalo ; paraphysibus null is ; teleutosporis?<br />

Hab. ad folia viva Dorsteniae Psiluri Wehv. in sylvis primaevis<br />

<strong>de</strong> Mata <strong>de</strong> Pungo Andongo et ad Luxillo in Angola Africae,<br />

Febr. 1857, Dec. 1859, Welwitsch N.° 184.<br />

Ons. Malheureusement je n'ai pas trouvé l'état téleutosporien <strong>de</strong><br />

cette espèce; c'est donc impossible à déci<strong>de</strong>r si elle est un Puccinia<br />

ou un Uromyces.<br />

34. Gymnosporangium juniperinum Fries Syst. Myc. III, p. 506 ; Tremella<br />

juniperina L. Sp. plant, p. 1625.<br />

Aecidies sur les feuilles du Sorbus Aucuparia «in summis jugis<br />

(ad Cântaros) <strong>de</strong> Serra d'Estrella» Août 1848, Welwitsch.<br />

35. Phragmidium subcorlicium Winter Pilze p. 228; Lycoperdon subcorticium<br />

Schrank in Hoppe Bot. Taschenb. 1793, p. 68. ,<br />

Sur les feuilles <strong>de</strong>s roses cultivées «frequens in hortis Olisipponensibus<br />

(Hortus Alvesian. 25 Jun. 1852), Welwitsch.<br />

36. Puccinaslrum Circœa Spegazzini Dec. Myc. N. 65; Uredo Circœa<br />

Schumacher Pl. Sœll. p. 228.<br />

Sur <strong>de</strong>s feuilles vivantes du Circœa sp., Paris.<br />

37. Melampsora Vilellinœ Thümen in Hedw. 1878, p. 79; Uredo Vitellinœ<br />

DC. FI. Franc. Il, p. 231.<br />

Sur les feuilles du Salix-(vitelline ?) «juxta rivulum <strong>de</strong> Alcantara<br />

non infrequens» 27 Juin, 4 Juillet 1852, Welwitsch.<br />

38. Melampsora Helioscopiœ Castagne Cat. Plant. Mars. p. 205 ; Uredo<br />

Helioscopiœ Persoon Disp. p. 13; Lecylhea Euphorbiœ Berkeley<br />

1. c. p. 7.<br />

Sur les feuilles dé l'Euphorbia rupicola Boiss. «pr. Ru<strong>de</strong>ras» Juin<br />

1847; sur les feuilles <strong>de</strong> l'Euphorbia pterococca «prope Alcantara<br />

et S. Domingos agri Olisip.» Avril 1840, Welwitsch; sur<br />

les feuilles <strong>de</strong> l'Euphorbia hyberna, Mt. Dore (France).<br />

OBS. Toutes ces plantes nourricières sontjnouvelles.<br />

39. Coleosporium Euphrasia Winter Pilze p. 246; Uredo Euphrasiœ<br />

Schumacher Pl. Sjœll. II, p. 230.


133<br />

Sur les feuilles du Bartsia Trixago «prope Farol do Cabo <strong>de</strong> S. Vincente<br />

freq.» Juin 1847, Welwitsch.<br />

OBS. Plante nourricière nouvelle.<br />

40. Coleosporium Sonchi­arvensis Léveillé Ann. Sc. nat. 1847, p. 373;<br />

Uredo Sonchi­arvensis Persoon Syn. Fung. p. 217.<br />

Sur les feuilles du Tussilage Farfara, Paris.<br />

41. Coleosporium Pini Lagerheim Rev. Krypt. Bad. p. 7; Lycoperdon<br />

Pini Will<strong>de</strong>now in Rom. et Ust Mag. 1788, IV, p. 16.<br />

Uredo et téleutospores «ad folia caulesque Senecionis gallicse in<br />

arenosis tr. Tagum pr. Seixal» Avril 1848, Welwitsch.<br />

OBS. Plante nourricière nouvelle.<br />

42. Cronartium flaccidum Winter Pilze, p. 236 ; Sphœria flaceida Albertini<br />

et Schweinitz Consp. p. 31.<br />

Sur les feuilles d'un Paeonia, Juillet 1848, Paris.<br />

43. Endophyllum Sempervivi Bary Morphol. p. 307 ; Uredo Sempervivi<br />

Albertini et Schweinitz Consp. p. 252.<br />

Sur les feuilles d'un Sempervivum Paris.<br />

44. Aecidium cissigemum Welwitsch. Herb. ; Aecidium sp. Welw. et<br />

Curr. 1. c. p. 293.<br />

«Peridiis stipatis, minime profundis, petiolum tegentibus, etsubin<strong>de</strong><br />

in folia transeuntibus, margine subcrenulato, laciniis brevissmis;<br />

sporis vivis aurantiacis, siccitate pallidis, subglobosis vel ovatooblongis,<br />

forma et crassitudine varus, 0,0009­0,0012 longis».<br />

Hab. ad folia Cissi spec, prope Caghuy, Pungo Andongo in Angola<br />

Africœ, Nov. 1856, Welwitsch 1t. Angol. N.° 105.<br />

OBS. A cette diagnose <strong>de</strong> Welwitsch et Currey je peux ajouter que<br />

les œcidies poussent surtout à la face supérieure et inférieure du<br />

pétiole <strong>de</strong> la feuille qui dévient grosse et <strong>de</strong> couleur pourpre. Les<br />

spores sont polygonales, pourvues d'une membrana incolore, finemment<br />

rugueuse, longues <strong>de</strong> 24 [Λ et larges <strong>de</strong> 16 u.. Aecidium<br />

Cissi Winter in Hedwigia 1887, p. 168 est une espèce très différente.<br />

45. Aecidium Euphorbia; Gmelin in L. Syst. Nat. Il, p. 1473 p. p.<br />

Sur les feuilles d'une Euphorbia «in pascuis dumetosis siccis prope<br />

Lopollo (Huilla)» (Afrique), Mars 1860, Welwitsch lt. Beng.<br />

N.° 1280.


134<br />

OBS. Cette forme a tout à fait l'aspect <strong>de</strong> l'Aecidum sur l'Euphorbia<br />

Cyparissias qui appartient à l'Uromyces Pisi ; les spores sont polygonales<br />

et pourvues d'une membrane incolore, rugueuse ; leur<br />

diamètre est <strong>de</strong> 20­24 f*.<br />

46. Aecidium Valerianellœ Bivona­Bernhardi Stirp. rar. Sic. IV, p. 26.<br />

Sur les feuilles et la tige du Valerianella sp. «pr. Linda Pastora»<br />

Avril 1847, Welwitsch.<br />

47. Aecidium Benguellense nov. spec.<br />

A. spermogoniis in maculis rubris congregatis aecidiis circumdatis;<br />

aecidiis in maculis magnis, Ut vi<strong>de</strong>tur aurantiacis, congregatis<br />

in pagina inferiori, rarissime in pagina superiore foliorum ;<br />

pseudoperidiis breviter cylindricis vel cupulatis, margine lacinulato<br />

recto vel parum recurvato ; sporis polygonis membrana<br />

incolori subtiliter verrucosa praeditis, ca 24 γ. in diam.<br />

Hab. ad folia viva suffructis Rubiacearum a Welwitschi ad interim<br />

nomine Stephanostigmatis Fuchsioidis <strong>de</strong>signati in sylvestribus<br />

prope lacum magnum <strong>de</strong> Ivantala (Huilla) in Africa,<br />

Jan. et Febr. I860, Welwitsch It. Beng, N.° 127.<br />

48. Aecidium Welwitschii nov. spec.<br />

A. aecidiis totam superficiem folii qccupantibus ; pseudoperidiis<br />

cupulatis brevibus, margine lacinulato et recurvato ; sporis polygonis,<br />

membrana incolori subtiliter verrucosa praeditis, 22­25 μ<br />

longis, 16­20 μ latis.<br />

Hab. ad folia viva fruticuli e familia Ebenacearum in rupestribus<br />

<strong>de</strong> Morro <strong>de</strong> Monino (Huilla) in Benguella, Africae, Apr. 1860,<br />

Welwitsch It. Beng. N.° 128.<br />

OBS. Aecidium ebenaceum Montagne Syll. crypt, η. 1151, dont j'ai<br />

pu examiner un échantillon original, est une espèce différente.<br />

49. Aecidium Compositarum Martius Fl. Erl. p. 314.<br />

Sur les feuilles du Trincia grummosa «in Tapada d'Ajuda; etiam<br />

ad fol. Bellidis sylvestris in S. <strong>de</strong> Monsanto rarius» Fevr. 1848,<br />

Welwitsch.<br />

50. Aecidium penicillalum Persoon in Gmelin Syst. II, p. 1472; Lycoperdon<br />

penicillatum Müller in Fl. Dan. t. 839.<br />

Sur les feuilles du Sorbus Aria «in montosis territ. Parisiensis leg.<br />

et com. Men<strong>de</strong>».


13 S<br />

51. Cœoma Mercurlalis Link Sp. II, p. 35; Uredo conduens var. Mercurialis<br />

Martius Prodr. Fl. Mos'q. p. 229 ; Uredo confluens Berkeley<br />

!. c. p. 11.<br />

Sur les tiges et les feuilles du Mercurialis annua «prope Pedrouços<br />

et Rio <strong>de</strong> Archeis frequens», 13 Fevr. 1849; in agro Olisipp.<br />

pr. Archeis freq.» Mars 1849, Welwitsch.<br />

52. Caeoma Ricini Schlechtendal in Linnea I, p. 612; Uredo Ricini<br />

Bivona­Bernhardi Man. III, p. 10; Physonema Ricini Berkeley<br />

1. c. p. 6.<br />

Sur les feuilles du Ricinus communis «in horto bot. Aju<strong>de</strong>nsi, sat<br />

frequens temp, pluv.» Nov. 1843, Welwitsch.<br />

OBS. Les spores sont ovi<strong>de</strong>s, pourvues d'un épisporium incolor aculéé,<br />

longues <strong>de</strong> 20­24 μ et larges <strong>de</strong> 16­20 υ.; elles sont accompagnées<br />

<strong>de</strong> paraphyses capitellés.<br />

53. Uredo africanus nov. spec.<br />

U. soris hypophyllis, aureis, numerosis, angulosis, confluenlibus, superficiem<br />

inferiorem folii infecti saepe obducentibus ; uredosporis<br />

plus minusve reniformibus, 27­33 υ. longis, ca. 18 μ. latis, membrana<br />

ochroa aculeata praeditis ; paraphysibus nullis.<br />

Hab. «frequens (etiamsi hoc único loco a me observât.) ad folia<br />

plantae herbaceae ex ordine Rubiacearum, in pratis humidis inter<br />

rivum Ema et lacum Ivantala» in Angola Africae; Apr. 1860,<br />

Welwitsch It. Angol. N. 130.<br />

54. Uredo Hijdrocolyles Montagne Prodr. J. Fern. η. 59.<br />

«Ad folia Hydrocotyles», Fontainebleau (France, 7 Sept. 1850.<br />

Bridgetown, Barbados, le 16 Oct. 1889.


136<br />

ALGAS DO NORTE DE PORTUGAL<br />

Ern 1881 publiquei um catalogo 1<br />

das algas colhidas em Portugal e <strong>de</strong><br />

que havia exemplares no herbario <strong>de</strong> Coimbra. Tinham sido todas <strong>de</strong>terminadas<br />

pelo sábio algologo Kutzing e pelo sr. Μ. A. Wolfi <strong>de</strong> Wurzburgo.<br />

N'esse catalogo eram enumeradas muitas espécies colhidas pelo sr. I.<br />

Newton.<br />

Ultimamente este distincto cultor da Historia natural, com o fim dè<br />

publicar catálogos das cryptogamicas do norte <strong>de</strong> Portugal, sujeitou as suas<br />

preciosas collecções a especialistas dislinctos, que examinando as espécies,<br />

n'ellas contidas, fizeram correcções e aditamentos importantes ao que tinha<br />

sido publicado.<br />

Já aqui inseri o catalogo ,dos lichenes, revisto pelo sábio lichenologo<br />

dr. Nylan<strong>de</strong>r. Hoje transcrevo do Boletim da Soe. <strong>de</strong> Geographie <strong>de</strong> Lisboa<br />

o catalogo das algas, feito pelo distincto botanico dr. F. Hauck, cuja perda<br />

o mundo scientifico <strong>de</strong>plora.<br />

Não ficou completo o trabalho do dr. Hauck. A isso obstou uma moléstia<br />

terrivel — a loucura — . A parte publicada é porém importante e,<br />

querendo reunir n'este Boletim tudo quanto respeite á Hora portugueza, não<br />

<strong>de</strong>via <strong>de</strong>ixar <strong>de</strong> fazer esta transcripção, para isso auctorisado amavelmente<br />

não só pelo sr. Newton, como pela illustre redacção do Boletim da Socie<strong>de</strong><br />

Geographia <strong>de</strong> Lisboa. /. H.<br />

Algu.es marines<br />

PAR<br />

M. le dr, Ferd.ina.nd. Hauck<br />

La liste suivante <strong>de</strong>s algues maritimes du nord du Portugal renferme<br />

Gontributiones ad floram cryptogamicam lusitanicam. Gonimbricae, 1881.


137<br />

toutes les espèces qui se trouvent dans l'herbier <strong>de</strong> M. Isaac Newton et<br />

que ce savant, si compétent en cette matière, a recueillies pendant nombre<br />

d'années. Quoiqu'une partie <strong>de</strong> ces plantes aient déjà été décrites d'ans<br />

l'ouvrage <strong>de</strong> M. le dr. J. A. Henriques : «Contibutiones ad floram Cryptogamicam<br />

Lusitanieam», publié en 1881, on a néanmoins reconnu qu'un<br />

certain nombre <strong>de</strong>s espèces contenues dans cette liste avaient besoin d'être<br />

revues.<br />

M. I. Newton a eu l'amabilité <strong>de</strong> m'envoyer son herbier afin que j'en<br />

fisse la revision, c'est alors que j'ai pu déterminer, pour la majorité, la<br />

synonymie <strong>de</strong>s algues du nord du Portugal.<br />

En jetant un coup d'œil sur cette liste, on restera convaincu que la flore<br />

<strong>de</strong> ces plantes marines a tout le caractère <strong>de</strong> la flore européenne atlantique<br />

et que les côtes du Portugal sont riches en algues les plus gracieuses.<br />

En outre, en considérant que ces rivages n'ont été que très superficiellement<br />

étudiés et seulement pendant les mois d'été, qu'on ne connaît presque rien<br />

<strong>de</strong>s algues microscopiques et <strong>de</strong> celles du fond <strong>de</strong> la mer, on pourra en<br />

conclure que la flore maritime du nord du Portugal peut passer pour <strong>de</strong>s<br />

plus riches et, qu'en résumé, un vaste champ à exploiter reste ouvert à<br />

l'activité <strong>de</strong>s collectionneurs.<br />

Ordo I. — FLOUIDEAE<br />

Porpltyraceae<br />

Bangia Lyngb.<br />

1. B. fuscopurpurea (Dillw.) Lyngb. Hauck, Meeresalgen, p. 22. Harv.<br />

Phyc. brit. pl. 96 B. amethystina, bicolor lueofusca Henr., Crypt.<br />

lus., p. 14.<br />

Foz do Douro, juin, août.<br />

Porphyra Ag.<br />

2. P. leucosticta Tur. Hauck, Meeresalgen, p. 25. P. vulgaris Henr., Crypt.<br />

lus., p. 25 (partim).<br />

Foz do Douro, août.<br />

3. P. laciniata (Lightf) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 26 Harv. PhyC. brit.


138<br />

pl. 92. P. linearis Harv. Phyc. brit. pl. 211. P. vulgaris Harv.,<br />

I. c., pl. 311. P. vermicellifera, linearis, miniata (partim) Henr.,<br />

Crypt. lus., p. 23.<br />

Foz do Dourp, Povoa <strong>de</strong> Varzim, Leça,<br />

Squamariaoeae<br />

Peyssonèllia Dßcne.<br />

4. P. sp? Cruoria pellita Hen., Crypt. lus., p. 21.<br />

Foz do Douro.<br />

Wrangeliaceae<br />

Spermothamniom Aresch.<br />

5. Sp. Turneri (Mert.) Aresch. Hauck, Meeresalgen, p. 42. Harv. Phyc.<br />

brit. pl. 179. Callithamnion scopulorum, repens, floccosum Henr.,<br />

Crypt. lus., p. 24.<br />

Foz do Douro, août. Pampoli<strong>de</strong>, juin.<br />

Spondylothamnion Näg.<br />

6. Sp. multifidum (Huds) Näg. Hauck, Meeresalgen, p. 49. Wrangelia<br />

multifida Harv. Phyc. brit. pl. 27. Callithamnion multifidum Kütz.<br />

Foz do Douro, août, Leça, août.<br />

Helminthocladiaceae<br />

Helminthocladia J. Ag.<br />

7. H. purpurea (Harv.) J. Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 57. Nemalion purpureum<br />

Harv. Phyc. brit. pl. 161.<br />

Foz do Douro,


139<br />

Nemalion Duby.<br />

8. Ν. lubricum Duby; Hauck, Meeresalgen, p. 59. Kütz., Tab. phyc. XVi.<br />

Tab. 62.<br />

Foz do Douro.<br />

Scinaia Bivona<br />

9. Sc. furcellata (Turn.) Biv. Hauck, Meeresalgen, p. 61. Ginannia furcellata<br />

Harv. Phyc. brit. pi. 69.<br />

Foz do Douro, juillet.<br />

Oeramiaceae<br />

Rhodochorton Näg.<br />

10. Rh. Rothii (Engl. Bot.) Näg. Hauck, Meeresalgen, p. 68. Callithamnion<br />

Rothïï Harv. Phyc. brit. pl. 120 Β.<br />

Foz do Douro, juillet.<br />

11. Rh. floridulum (Dillw.) Näg. ­ Hauck, Meeresalgen,||p. 521. Callithamnion<br />

floridulum Harv. Phyc. brit. pl. 120 A.<br />

Senhor da Pedra, décembre. Povoa, Foz do Douro, juillet, août.<br />

Pampoli<strong>de</strong>, juin.<br />

Antithamnion Näg.<br />

12. A. plumula (Ellis) Thür β. crispum Hauck, Meeresalgen, p. 73. Callithamnion<br />

refractum et polyacanthum Kütz. C. Plumula, Henr.,<br />

Crypt. lus., p. 24.<br />

Foz do Douro, juillet, août. Povoa, Leça, août. Pampoli<strong>de</strong>, juin.<br />

Callithamnion Lyngb.<br />

13. C. tetricum (Dillw). Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 81. Harv. Phyc. brit.<br />

pl. 188. Phlebothamnion tetricum Kütz.<br />

Foz do Douro, août. Povoa, septembre.


140<br />

14. C. tetragonum (Wither) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 81. Trichothamnion<br />

gracile Henr., Crypt. lus., p. 30. Plebothamnium spinosum,<br />

tetragonum, arbuscula et granulatum. Henr., Crypt. lus.,<br />

p. 24.<br />

ß. genuinum Callithamnion tetragonum Harv. Phyc. brit.<br />

pl. 136.<br />

a. brachiatum Callithamnion brachiarum Harv. Phyc. brit.<br />

pl. Í37.<br />

Foz do Douro, août. Povoa, juin, juillet.<br />

15. C. polyspermism Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 80. Harv. Phvc. brit.<br />

pl. 281.<br />

Foz do Douro.<br />

16. C. roseum Harv. Phzc. brit. pl. 230. J. Ag. Spec. alg. II, p, 36.<br />

Foz do üouro, août.<br />

Pleonosporium Näg.<br />

17. Pl. Borreri (Engl. Bot.) Nag. Hauck, Meeresalgen, p. 88. Callithamnion<br />

Borreri Harv. Phyc. brit. pl. 159. Call, tenuissimum<br />

Henr., Crypt. lus., p. 24,<br />

Foz do Douro, août. Povoa, juin, juillet.<br />

Halurus Kütz.<br />

18. H. equisetifolius (Lightf.) Kütz J. Ag. Spec. alg. il, p. 90. H. compactue<br />

Kütz in Henr., Crypt. lus., p. 24.<br />

Foz do Douro, février, juillet. Leça, août.<br />

Ceramium Lyngb.<br />

19. C. rubrum (Huds.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 108. Harv. Phyc.<br />

brit. pl. 181. C. barbatum, obsoletum, Derbesii Henr.. Crypt.<br />

lus., p. 25. Polysiphonia Agardhiana Henr., 1. c. p. 31. Polysiphonia<br />

miniata Hen., 1. c. p. 31.<br />

Foz do Douro, juin. Pampoli<strong>de</strong>, juin. Povoa, juin.


141<br />

20. C. äiaphanum (Lightf.) Roth. Hauck, Meeresalgen, p. 107. Harv.<br />

Phyc. brit. pl. 193. Hormoceras polyceras etß. proliferurn Kütz<br />

in Henr., Crypt. lus., p. 25.<br />

Foz do Douro, mai, août. Pampoli<strong>de</strong>, août.<br />

21. C. slrictum Grev. et Harv. Hauck, Meeresalgen, p. 106. Harv. Phyc.<br />

brit. pl. 334. Hormoceras transfugum, siliquosum, Gongroceras<br />

fastigiatum Henr., Crypt. lus., p. 25.<br />

Foz do Douro, juillet, août. Povoa, juillet.<br />

22. C. flabelligerum S. Ag. ; J. Ag., Spec. alg. II, p. 137. Harv. Phyc.<br />

brit. pl. 144. Ceramium spiniferum Henr., Crypt. lus., p. 25.<br />

Foz do Douro, août. Leça, septembre.<br />

23. C. echionotum J. Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 1-11. Harv. Phyc. brit.,<br />

pl. 141. Acanthoceras echionotum, distans et transcurrens Hénr.,<br />

Crypt. lus., p. 25.<br />

Foz do Douro, août. Pampoli<strong>de</strong>, juin. Povoa juillet.<br />

24. C. acanlhonotum Carm. J. Ag., Spec. alg. II, p. 132. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 140. Acanthoceras Shutllewortianum Kütz.<br />

Povoa, juillet.<br />

25. C. ciliatum (Ellis) Duel. Hauck, Meeresalgen, p. 110. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 139.<br />

Povoa, juillet.<br />

Dumontiaeeae<br />

Dumontia Lamour.<br />

26. D. filiformis (F. Dan.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 129. Harv.<br />

Phyc. brit., pl. 59.<br />

Foz do Douro, août.<br />

Oryptonemiaoeae<br />

Schzymenia J. Ag.<br />

27. Sch. Dubyi (Chauv.) J. Ag.; J. Ag., Spec. alg. II, p. 171. Kallymenia


142<br />

Dubyi Harv. Phyc. brit., pl. 123. Euhymenia Dubyi Kütz. Iridaea<br />

elliptica Henr., Crypt. lus., p. 27.<br />

Foz do Douro.<br />

Sarcophyllis Kütz<br />

28. S. edulis (Stackh.) J. Ag., Hauck, Meeresalgen, p. 120. Iridaea edulis<br />

Harv. Phyc. brit., pl. 97. Sarcophyllis lobata Kütz.<br />

Foz do Douro.<br />

Grateloupia Ag.<br />

29. Gr. filicina (Wulf.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 123. Harv. Phyc.<br />

brit., pi. 100.<br />

Foz do Douro, août.<br />

30. Gr. dichotoma J. Ag.; J. Ag., Spec. alg. II, p. 178. Kütz. Tab.<br />

phyc. XVII, tab. 28.<br />

Povoa, août.<br />

31. Gr. Cosentinii Kütz. J. Α., Spec. alg. III, p. 153. Halarachnion ligulatum<br />

et elongatum Henr., Crypt, lus., p. 27.<br />

Foz do Douro.<br />

Gigartinaoeae<br />

Chondrus Stackh.<br />

32. Ch. crispus (L.) Stackh. Hauck, Meeresalgen, p. 134. Harv. Phyc.<br />

brit., pi. 63.<br />

Foz do Douro.<br />

Gigartina Stackh.<br />

33. G. acicularis (Wulf.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 136. Harv.<br />

Phyc. brit., pi. 104.<br />

Povoa. Foz do Douro.<br />

34. G. falcata Kütz. J. Ag., Spec. alg. II, p. 266. Kütz, Tab. phyc,<br />

XVIII, tab. 3.<br />

Foz do Douro.


143<br />

35. G. Teedü (Roth) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 136. Chondroclonium<br />

Teedïï et horridum Henr., Crypt. lus., p. 27.<br />

Foz do Douro.<br />

36. G. pîstillata (Gmel.) J. Ag., Spec. alg. II, p. 264. Harv. Phyc. brit.,<br />

pl. 232.<br />

Foz do Douro, août.<br />

37. G. mamillosa (Good, et Woodw.) J. Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 137.<br />

Harv. Phyc. brit., pl. 199. Mastocarpus mamillosus Kütz.<br />

Foz do Douro.<br />

Kallymenia J. Ag.<br />

38. K. reniformis (Turn.) J. Ag.; J. Ag., Spec. alg. II, 28. Harv. Phyc.<br />

brit. pl. 13. Euhymenia reniformis Kütz. Euh. divisa et schizophilla<br />

Henr., Crypt. lus., p. 27.<br />

Foz do Douro. Povoa, juillet, août.<br />

Gymnogongrus Martius.<br />

39. G. plicatus (Huds.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 138. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 288. Catenella opuntia Henr., Crypt. lus., p. 27.<br />

Leça, juillet.<br />

40. G. Grißthsiae (Turn.) Martius. Hauck, Meeresalgen, p. 139. Harv.<br />

Phyc. brit., pl. 108. G. furcellatus Kütz.<br />

Foz do Douro, juillet. Povoa, août.<br />

41. G. norvégiens (Gunn.) J. Ag.; J. Ag., Spec. alg. II, p. 320. Chondrus<br />

norvegicus Harv. Phyc. brit., pl. 187. Oncotylus norvegicus Kütz.<br />

Foz do Douro.<br />

Gallophyllis Kütz.<br />

42. C. laciniala (Huds.) Kütz. J. Ag., Spec. alg. II, p. 299. Rhodymenia<br />

laciniata Harv. Phyc. brit., pl. 121.<br />

Foz do Douro. Leça. Povoa, août.


144<br />

Rhodimeniaceae<br />

Chylocladia Grev.<br />

43. Ch. clavellosa (Turn.) Grev, Hauch, Meeresalgen, p. 154. Chrysymenia<br />

clavellosa Harv. Phyc. brit., pi. 117. Chondrothamnion clavellosum<br />

Kütz.<br />

Foz do Douro, août. Leça.<br />

44. Ch. arliculala (Huds.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 156. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 156). Lomentaria articulata, Kaliformis, phalligera<br />

Henr., Crypt. lus., p. 33.<br />

Foz do Douro, mai, août. Povoa, juillet.<br />

45. Ch. párvula (Ag.) Hook. Hauck, Meeresalgen, p. 157. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 210,. Lomentaria párvula Gaill. Gastroclonium Salicornia<br />

et proliferum Henr., Crypt. lus., p. 33.<br />

Foz do Douro, mai.<br />

Rhodymenia Grev.<br />

46. Rh. Palmetta (Esper.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 161. Harv.<br />

Phyc. brit., pl. 134. Sphaerococcus Palmetta Ag. Fauchea repens<br />

Henr., Crypt. lus., p. 30.<br />

Foz do Douro, août. Leça, août.<br />

47. Rh. palmala (L.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 163. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 217. Sphaerococus palmatus Kütz.<br />

Foz do Douro, août. Leça. Povoa, juillet, août.<br />

Cordylecladia J. Ag.<br />

ι<br />

48. C. erecta Grev. J. Ag.; J. Ag., Spec. alg. II, p. 704. Gracilaria erecta<br />

Harv. Phyc. brit., pl. 177. Sphaerococcus erectus Kütz.<br />

Foz do Douro.<br />


145<br />

Plocamium Lamour.<br />

49. Pl. cnccinium (Iluds.) Lyngb. Hauck, Meerrsalgen, p. 163. Harv.<br />

Phyc. brit., pi. 44.<br />

Foz do Douro. Povoa, septembre.<br />

Rhodophyllis Kültz.<br />

50. Rh. bifida (Good, et Woodw.) Kütz. Hauck, Meeresolgen, p. 166.<br />

­Harv. Phyc. brit., pl. 32.<br />

Povoa, juillet.<br />

Hydrolapathum Rupr.<br />

51. H. sanguineum (L.) Stackh. Hauck, Meeresalgen, p. 168. Delesseria<br />

sanguinea Harv. Phyc. brit., pl. 151.<br />

Foz do Douro.<br />

Delesseriaceae<br />

Nitophyllum Grev.<br />

52. N. uncinalum (Turn.) J. Ag.; J. Ag., Spec. alg. II, p. 657. Aglaophyllum<br />

maculosum Henr., Crypt. lus., p. 33. Cryptopleura lacerata<br />

B. uncinata Külz.<br />

Foz do Douro, août. Leça, août.<br />

53. Ν. laceratum (Gmel.) Grev. J. Ag., Spec. alg. II, p. 657. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 267. Cryptopleura lacera ta Kütz.<br />

Foz do Douro. Leça, août. Povoa, août. Pampoli<strong>de</strong>, juin.<br />

5Í­. Ν. Bonnemaisoni Grev. J. Ag., Spec. alg. II, p. 665. Harv. Phyc.<br />

brit., pi. 23. Aglaophyllum ocellatum, punctatum, versicolor.<br />

Henr., Crypt, lus., p. 33. Cryptopleura Bonnemaisoni Kütz. Cr.<br />

Hilliae Henr., Crypt, lus., p. 34.<br />

Povoa, juillet. Leça, août.<br />

10 . vu


146<br />

Delesseria Grev.<br />

55. D. Hypoglossum (Woodw.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 174.<br />

Harv. Phyc. brit. pi. 2. Hypoglossum Woodwardi Kütz.<br />

Foz do Douro.<br />

Sphaerococcaoeae<br />

Gracilaria Grev.<br />

56. Gr. eonfervoi<strong>de</strong>s (L.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 182. Harv. Phyc.<br />

brit. pl. 65. Sphaerococcus eonfervoi<strong>de</strong>s Kütz.<br />

Foz do Douro, septembre.<br />

57. Gr. multipartita (Clem.) Harv. J. Ag. Spec. alg. II, p. 600. Harv.<br />

Phyc. brit. pl. 15. Sphaerococcus multipartitus Kütz.<br />

Foz do Douro, Povoa, juillet.<br />

Calliblepharis Kütz.<br />

58. C. ciliata (Huds.) Kütz, J. Ag., Spec. alg.Al, p. 619. Rhodymenia<br />

ciliata Harv. Phyc. brit., pl. 127.<br />

Povoa, août.<br />

59. C. jubata (Good, et Woodw.) Kütz. J. Ag., Spec. alg. II, p. 620.<br />

Rhodymenia jubata Harv. Phyc. brit., pl. 175.<br />

Foz do Douro.<br />

Gelidiaceae<br />

Gelidium Lamour.<br />

60. G. capillaceum (Gmel.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 190.<br />

Pterocladia capillacea Born, et Thür. G. corneum, capillaceum<br />

et pinnatum Kütz.<br />

Foz do Douro.


147<br />

61. G. sesquipedale (Turn.) Thür. Not. algoi. p. 61,<br />

Foz do Douro.<br />

62. G. spinulosum J. Ag. Spec. alg. Ill, p. 552. Kütz. Tab. phyc. XVIII<br />

tab. 63.<br />

Foz do Douro.<br />

63. G. asperulum Kütz. ; Kütz. Tab. phyc. XVIII, tab. 43. G. claviferum<br />

Kütz. 1. c. tab. 54. F. setaceum Kütz. 1. c. tab. 54. G. pulchellum<br />

Kütz. 1. c. p. 53. G. corneum abnorme Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 53, fig. 7.<br />

Foz do Douro, août. Povoa, juillet, septembre.<br />

64. G. crinale (Turn.) J. Ag. var. genuinum Hauck, Meeresalgen, p. 193.<br />

Foz do Douro, août.<br />

65. G. (?) miniatum Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 195. Hypnea spongiaeformis<br />

Zanard !!<br />

Foz do Douro.<br />

Caul acanthus Kütz.<br />

66. C. ustulalus (Mert.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 197.<br />

Foz do Douro.<br />

Lomentariaceae<br />

Lomentaria Gaill.<br />

67. L. Kaliformis (Good, et Woodw.) Gaill. ß. squarrosa Hauck, Meeresalgen,<br />

p. 201. L, fasciata Kütz.<br />

68. L. ovalis (Huds.) Endl. Hauck, Meeresalgen, p. 202. Chylocladia ovalis<br />

Harv. Phyc. brit., pl. 18. Gastroclonium uvaria, ovale et umbellatum<br />

Henr., Crypt. lus., p. 33.<br />

Foz do Douro, août. Povoa, juillet.


148<br />

Rhodoraelaceae<br />

Laurencia Lamour.<br />

69. L. obtusa (Huds.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 206. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 148.<br />

Foz do Douro.<br />

70. L. pinrwtifida (Gmel.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 208. Harv.<br />

Phyc. brit., pl. 60.<br />

Foz do Douro.<br />

Chondria Ag.<br />

71. Ch. dasyphylla (Woodw.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 210. Laurencia<br />

dasyphylla Harv. Phyc. brit., pl. 152.<br />

Foz do Douro. Povoa.<br />

72. Ch. coerulescens (Crouan) Hauck. Chondriopsis coerulescens J. Ag.<br />

Spec. alg. II, ρ. 8θ8.<br />

Foz do Douro, juillet. Povoa, septembre.<br />

Polysiphonia Grev.<br />

73. P. simpliciuscula Crouan. J. Ag., Spec. alg. il, p. 944.<br />

Foz do Douro, août.<br />

74. P. urcpolata (Lightf.) Grev. Hauck., Meeresalgen, p. 221, Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 167. P. formosa Harv. I. c. pl 168. P. stricta, patens,<br />

atrorubescens, lusitanica, etc. Henr., Crypt. lus., p. 31.<br />

Foz do Douro, mai, août.<br />

75. P. sertularioi<strong>de</strong>s (Grat.) J. Ag. Hauck., Meeresalgen, p. 219. P. pulvinata<br />

Harv. Phyc. brit., pl.' 102. P. hamulifera Külz. P. subtilissima,<br />

subadunca, pulvinata, badia Henr., Crypt. lus., p. 31.<br />

Foz do Douro, juin, août.


149<br />

76. P. Brodiaei (Dillw.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 237. Harv. Phyc.<br />

brit., pi. 195. P. penicillata, elongate (partim) Henr., Crypt,<br />

lus., p. 31.<br />

Povoa, juin. Foz do Douro, mai, août.<br />

77. P. elongata (Huds.) Harv. Hauck, Meeresalgen, p. 227. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 292 et 293.<br />

Foz do Douro, août.<br />

78. P. variegata (Ag.) Zanard. Hauck, Meeresalgen, p. 236. Harv. Phyc.<br />

brit. pl. 155. P. Perreymondi Henr., Crypl. lus., p. p. 31.<br />

Foz do Douro, juillet.<br />

79. P. byssoi<strong>de</strong>s (Good, et Woodw.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 238.<br />

Harv. Phyc. brit., pl. 284. P. byssacea Kütz.<br />

Foz do Douro, août.<br />

80. P. pennata (Roth) J. Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 238. P. pinnulata<br />

Kütz.<br />

Foz do Douro, août.<br />

81. P. thuyoi<strong>de</strong>s Harv. Ag., Spec. alg. II, p. 938. Harv. Phyc. brit., pi.<br />

221. P. cymosa, fruticulosa et Wulfeni Henr., Crypt, lus., p. 32.<br />

Foz do Douro, août.<br />

82. P. cotnplanala (Clem.) J. Ag. ; J. Ag., Spec. alg. II, p. 933. Rytiphlaea<br />

complanata Harv. Phyc. brit., pi. 170.<br />

Foz do Douro. Povoa, décembre.<br />

83. P. nigrescens (Dillw.) Grev. Hauck, Meeresalgen, p. 244. Harv. Phyc.<br />

brit., pi. 277. P. opaca, umbellifera, tenui-striata, (labelliformis,<br />

etc. Henr., Crypl. lus., p. 31.<br />

Povoa, Foz do Douro, Leça, juin, août.<br />

Bostrychia Mont.<br />

84. B. scorpioi<strong>de</strong>s (Gmel.) Mont. J. Ag., Spec, alg., p. 868. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 48.<br />

Foz do Douro.


150<br />

Dasya Ag.<br />

85. D coccinea (Huds.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 257. Harv. Phyc.<br />

brit., pi. 253. Trichothamnion coccineum Kütz. T. gracile (partira)<br />

Henr., Crypt. lus., p. 30.<br />

Foz do Douro, juillet, août. Povoa, août.<br />

Gorallinaceae<br />

Malobesia Lamour.<br />

86. M. membranacea (Esper) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 265.<br />

Sur Rhodymenia palmata, Gigartina mamillosa, Gelidium capillaceum,<br />

etc.<br />

Foz do Douro.<br />

87. M. pustulata Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 265.<br />

Sur diverses algues.<br />

Foz do Douro.<br />

Lithophyllum Phil.<br />

88. L. cristatum Menegh. Hauck, Meeresalgen, p. 270, Taf II et III. Spongites<br />

agariformis et <strong>de</strong>cussata Henr., Crypt. lus., p. 26. -<br />

Povoa.<br />

Lithothamnion Phil.<br />

89. L, polymorphum (L.) Aresch. Hauck, Meeresalgen, p. 271, Taf. I.<br />

Spongites confluens, crustácea et polymorpha Henr., Crypt. lus.,<br />

p. 26.<br />

Povoa.<br />

Corallina L.<br />

90. C. rubens L. Hauck, Meeresalgen, p. 278. Jania rubens Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 252.<br />

Povoa.


151<br />

91. C. oßcinalisL. Hauck, Meeresalgen, p. 281. Harv. Phyc. brit., pl. 222.<br />

C. phaetonaphora et <strong>de</strong>nsa Henr., Crypt. lus,, p. 28.<br />

Povoa.<br />

92. C. squamata Ellis. Harv. Phyc. brit., pl. 201.<br />

Povoa.<br />

Ordo II. — FUCOIDEAE<br />

Fucaceae<br />

Himanthalia Lyngb.<br />

93. H. lorea (L.) Lyngb. Hauck, Meeresalgen, p. 287. Harv. Phyc. brit.<br />

pl. 78.<br />

Foz do Douro.<br />

Bifurcaria Stackh.<br />

94. Β. tuberculata (Huds.) Stackh. Pycnophycus tuberculatus. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 89.<br />

Pelvetia Decne. et Thür.<br />

95. P. canaliculata (L.) Decne. et Thür. Fucus canaliculatus Harv. Phyc.<br />

brit. pl. 229.<br />

Povoa, Pampoli<strong>de</strong>.<br />

Fucus L.<br />

96. F. serratus (L.) Hauck, Meeresalgen, p. 292. Harv. Phyc. brit. pl. 47.<br />

Foz do Douro.<br />

97. F. ceranoi<strong>de</strong>s (L.) Hauck, Meeresalgen, p. 292. Harv. Phyc. brit.<br />

pl. 271.<br />

F. vesiculosus Henr., 1. c, p. 22.<br />

Foz do Douro.


152<br />

Ascophyllum Stackh.<br />

98 A. nodosum (L.) Le Jol.­Hauck, Meeresalgen, p. 289, Fucus riodosus<br />

Harv. Phyc. bril. pl. 158. Ozothalia vulgaris Kütz.<br />

Foz do Douro.<br />

99. A. nodosum var. Mackaii Harv. Phyc. brit., pi. 52.<br />

Foz do Douro.<br />

Cystosira Ag.<br />

100. C. fibrosa (Huds.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 298. Harv. Phyc. brit.,<br />

pi. 133. Phyllacantha fibrosa Kütz. Halerica amentacea Henr.,<br />

Crypt, las., p. 23. Halopilhys pinastroi<strong>de</strong>s, Henr., 1. c, p. 32.<br />

Foz do Douro.<br />

Halidrys Lyngb.<br />

101. H. siliquosa (L.) Lyngb. Hauck, Meeresalgen, p. 292. Harv. Phyc.<br />

brit., pi. 66.<br />

Foz do Douro.<br />

Ordo III. — DICTYOTACEAE<br />

Dietyoteae<br />

Dictyota Lamour.<br />

102. D. Dichotoma (Huds.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 304. Hary.<br />

Phyc. brit., pi. 103. D. volubilis Henr., Crypt, lus., p. 22.<br />

Povoa, juillet. Foz do Douro, août.<br />

Padina Adans.<br />

103. P. Pavonia (L) Gaill. Hauck, Meeresalgen, p. 309. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 91.<br />

Foz do Douro. -,.Λ\


153<br />

Dictyopteris Lamour.<br />

10Í­. D. polypodioi<strong>de</strong>s (Desf.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 311. Halyseris<br />

polypodioi<strong>de</strong>s Harv. Phyc. brit., pi. 19.<br />

Povoa, juin, août.<br />

Ordo IV. — PHAEOZOOSPOREAE<br />

Ectocarpaceae<br />

Ectocarpus Lyngb.<br />

105. E. fasciculalus Harv. Hauck, Meeresalgen, p. 332. Harv. Phyc. brit.,<br />

pi. 273 E. approximatus Henr., Crypt, lus., p. 18.<br />

Povoa, juillet. Foz do Douro, août.<br />

106. E. Hincksiae Harv. ; Harv. Phyc. brit., pi. 22. E. uncinatus Kütz.<br />

in Henr., Crypt, lus., p. 18. E. refractus, rufulus Henr., I. c.<br />

Foz do Douro, juillet, août. Povoa, août.<br />

107. Ε. granulosus (Engl. Bot.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 332. Harv.<br />

Phyc. brit., pl. 200. Ε. acanthophorus et Tilopteris Mertensii<br />

Henr., Crypt. lus., p. 18.<br />

Foz do Douro, août;<br />

108. E. secundus Kütz.; Kütz. Tab. phyc. vol V. Tab. 47.<br />

Foz do Douro, août.<br />

109. E. replans Crouan. Hauck, Meeresalgen, p. 325.<br />

Sur Chondrus crispus.<br />

Foz do Douro, novembre.<br />

110. E. terminalis Külz. Hauck, Meeresalgen, p. 326.<br />

Sur Membranipora.<br />

Foz do Douro, novembre.


154<br />

Pilayella Bory.<br />

111. P. littoralis (L.) Kjellm. f. fluviatilis Hauck, Meeresalgen, p. 341.<br />

Ectocarpus gracillimus, macroceras et littoralis Henr., Crypt,<br />

lus., p. 18.<br />

Rio Douro, août.<br />

Sphacelaria Lyngb.<br />

112. Sph. scoparia (L.) Lyngb. Hauck, Meeresalgen, p. 347. Harv. Phyc.<br />

brit., pi. 37. Stypocaulon scoparium Kütz.<br />

Foz do Douro.<br />

Cladostephus Ag.<br />

113. CI. spongiosus (Lightf.) Ag. Hauck, Meeresalgen, p. 350. Harv.<br />

Phyc. brit., pi. 138.<br />

Foz do Douro.<br />

Punctariaceae<br />

Desmarestia Lamour.<br />

114. D. aculeata (L.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 378. Harv. Phyc.<br />

brit., pi. 312.<br />

Foz do Douro. Povoa.<br />

115. D. ligulata (Lightf.) Lamour. Hauck, Meeresalgen, p. 380. Harv.<br />

Phyc. brit., pi. 115.<br />

Foz do Douro.<br />

Sporocbnaceae<br />

Asperococcus Lamour.<br />

116. A. compressus Griff. Hauck, Meeresalgen, p. 389. Harv. Phyc. brit.,<br />

pi. 72. Chorda filum lomentaria Henr., Crypt, lus., pl. 21.<br />

Foz do Douro, août.


155<br />

Laminariaceae<br />

Haligene Decne.<br />

117. H. bulbosa (Huds.) Decne. Laminaria bulbosa Harv. Phyc. brit.,<br />

pi. 241. Laminaria saccharina Henr., Crypt, lus., p. 22. Saccorhiga<br />

bulbosa Kütz.<br />

Leça.<br />

Laminaria Lamour.<br />

118. L. digitata (L.) β. Cloustoni Hauck, Meeresalgen, p. 398. L. digitata<br />

var. stenophilla Harv. Phyc. brit., pl. 338.<br />

Foz do Douro, octobre.<br />

Ordo V. — CHLOROZOOSPOREAE<br />

TJlvaceae<br />

Monosthroma Thür.<br />

119. M. quaternarium (Kütz.) Desmaz. Hauck, Meeresalgen, p. 422.<br />

Rio Douro,, juin.<br />

ülva L.<br />

120. U Lactuca (L.) Le Jolis. Hauck, Meeresalgen, p. 435. Uiva latissima<br />

Harv. Phyc. brit., pl 171. Phycoseris australis Kütz.<br />

Aveiro. Foz do Douro. Povoa.<br />

121. U. fimbriataWe\yv. U. rigida β. cribrosa J. Ag. TilV. alg. syst. III,<br />

p. 168 Phycoseris reticulata Henr., Crypt, lus., p. 19* Ph. Linz a<br />

Henr., 1. c.<br />

Leça, août. Povoa, juillet,


Enteromorpha Link.<br />

122. Ε. intestinalis (L.) Link. Hauck, Meeresalgen, p. 426. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 134. E. complanata Henr., Crypt. lus., p. 19.<br />

Foz do Douro. Pampoli<strong>de</strong>. Rio Douro. Rio Leça.<br />

123. E. compressa (L.) Grev. Hauck, iïJcerrsalgen, p. 428. Harv. Phyc.<br />

brit, pl. 335. E. complanata (partim), marginata Henr., Crypt.<br />

lus., p. 19.<br />

Foz do Douro, juillet, août.<br />

124. E. clathrata (Roth) J. Ag. Hauck, Meersalgen, p. 429.<br />

Rio Douro.<br />

125. E. ramulosa (Engl, bot.) Hook. f. robusta. Hauck, Meersalgen,<br />

p. 432. E. spinosa Henr., Crypt. lus., p. 19.<br />

Povoa, juillet. Leça, septembre.<br />

126. Ε. Jüngensil Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 433. Schizogonium contortum<br />

Kütz.? in Henr., Crypt. lus., p. 13.<br />

127. Ε. minima Näg. Hauck, Meeresalgen, p. 432. E. micrococca Henr.,<br />

Crypt. lus., p. 19.<br />

Foz do Douro.<br />

Confervaoeae<br />

Chaetomorpha Kütz.<br />

128. Ch. aérea (Dillw.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 438. Conferva<br />

aerea Harv. Phyc. brit., pi. 99 B. Ch. linoi<strong>de</strong>s, Linum Henr.,<br />

Crypt, lus., p. 15.<br />

Povoa. Foz do Douro. Pampoli<strong>de</strong>.<br />

129. Ch. linum (Fl. Dan.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 439. Ch. vasta<br />

Henr., Crypt. lus., p. 15.<br />

Foz do Douro.


157<br />

130. Ch. tortuosa (J. Ag.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 439.<br />

Sur diverses algues.<br />

Povoa, juillet.<br />

Ulothrix Kütz.<br />

131. U. flacca (Dillw.) Thür. Hauck, Meeresalgen, p. 4i2. Hormolrichum<br />

bangioi<strong>de</strong>s et penicilliforme Henr., Crypt. lus., p. 15.<br />

Foz do Douro, août.<br />

Cladophora Kutz.<br />

132. Cl. arcta (Dillw.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 445. Harv. Phyc.<br />

brit. pl. 135. Cl. plumula Henr., Crypt lus., p. 16.<br />

Foz do Douro, mai, août.<br />

123. Cl. Hulchinsiae Külz. Hauck, Meeresalgen, p. 453. Harv. Phyc.<br />

brit., pl. 124.<br />

Foz do Douro, mai. Povoa, juillet.<br />

134. Cl. utriculosa Kütz. Hauck, Meeresaigen, p. 454. Cl. rupeslris, falcata,<br />

etc. Henr., Crypt. lus., p. 15 et 16.<br />

Foz do Douro, juillet, août. Povoa, juillet.<br />

135. Cl- albida (Huds.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 458. Cl. réfracta<br />

Kütz. Conferva albida Harv. Phyc. brit,, pl. 275.<br />

Foz do Douro, août.<br />

136. Cl. fracta (Fl. Dan.) Kütz. Hauck, Meeresalgen, p. 461. Conferva<br />

fracta Harv. Phyc. brit., pl. 294.<br />

Aveiro, juin.<br />

137. Cl. laelevirens Külz. Hauck, Meeresalgen, p. 458.<br />

Foz do Douro.


158<br />

Oodiaoeae<br />

Codium Stackh.<br />

138. C. tomentosum (Huds.) Stackh. Hauck, Meeresalgen, p. 479. Harv<br />

Phyc. brit., pi. 43.<br />

Leça.<br />

Ordo VI. — SCeiZOPHYCEAE<br />

Npstocaceae<br />

Lyngbya Ag.<br />

139. L. semiplena (Ag.) J. Ag., Hauck, Meeresalgen, p. 505. L. luteola<br />

Henr., Crypt, lus., p. 12.<br />

Foz do Douro.<br />

140. L. luteofusca (Ag.) J. Ag- Hauck, Méeresalgen, p. 505.<br />

Foz do Douro.<br />

141. L. aestuarii (Jiirg.) Liebm. Hauck, Meeresalgen, p. 504.<br />

Leça, septembre.<br />

142. L. majuscula (Dillw.) Harv. Hauck, Meeresalgen, p. 504. Harv.<br />

Phyc. brit., pi. 62.


159<br />

Nouvelles contributions à la Flore mycologique<br />

<strong>de</strong>s Iles Saint-Thomé et du Prince, recueillies par MM.<br />

AD. F. MOLLBR, F. QUINTAS, et F. NEWTON, étudiées par MM. G. BRESADOLA et G.<br />

ROUMEGUÈRB *.<br />

La Flore Mycologique <strong>de</strong>s Iles <strong>de</strong> «San Thomé», et <strong>de</strong> «Principe»<br />

voisines <strong>de</strong> la côte <strong>de</strong> Guinée (Afrique occi<strong>de</strong>ntale) a été explorée en 1885,<br />

par M. Ad. F. Moller, Inspecteur du Jardin Botanique <strong>de</strong> Coimbra,<br />

et plus tard par MM. F. Quintas et Newton, explorateurs botanistes<br />

portugais. La première collection fut étudiée par le D r<br />

G. Winter et le<br />

remarquable résultat parut dans le Boletim da Socieda<strong>de</strong> Broteriana, IV,<br />

1886. Il s'agissait alors <strong>de</strong> 100 espèces. Nous avons vu dans l'Herbier du<br />

Musée royal <strong>de</strong> Berlin les types <strong>de</strong> cette collection, ce qui tout d'abord<br />

nous a permis <strong>de</strong> relever quelques erreurs <strong>de</strong> détermination, par exemple<br />

le Pol. caperatus <strong>de</strong> Winter est un Fomes Senex M. et le Stereum fasciatum<br />

Winter, une forme <strong>de</strong> Stereum lobatum K. Plusieurs espèces étaient<br />

restées indéterminées (On sait que l'herbier particulier du regretté mycologue<br />

ne fut placé au Musée <strong>de</strong> Berlin qu'après sa mort), et nous avons<br />

étudié ces Reliquiae. Le résultat <strong>de</strong> cette première étu<strong>de</strong> a été déjà<br />

publié en partie par nous, dans le Bulletin <strong>de</strong> la Société Mycologique <strong>de</strong><br />

France, Tom. V, 1889, et Tom. VI, 1890; c'est la suite que nous insérons<br />

dans ce Mémoire. Le second travail sur les champignons <strong>de</strong>s côtes<br />

<strong>de</strong> Guinée est dû. á MM. Saccardo et Berlése, il a été donné par cette<br />

Revue (Octobre 1889) et comprend 25 espèces, dont 4 avaient déjà été<br />

signalées par Winter* savoir: le Pol. affinis Sacc. et Rerl. (Pol. flabelliformis<br />

<strong>de</strong> Wint.) ; Anthostomella Itálica Sacc; (Anlh. Molleriana W'.);<br />

Phyllachora Bromi Fuck.<br />

Mont.<br />

(Phyll. graminisW.), et le Zygosporium oschoi<strong>de</strong>s<br />

Le travail actuel est la troisième contribution et comprend 84 espèces<br />

dont 64 nouvelles pour la Flore mycologique <strong>de</strong>s îles San-Thomé et du<br />

Prince et 40 nouvelles pour la science.<br />

1<br />

Este artigo é transcripto da Revue Mycologique <strong>de</strong> janeiro <strong>de</strong> 1890.


160<br />

Le nombre <strong>de</strong>s espèces mycologiques propres à ces îles s'élève en ce<br />

moment à 187, et il est fort à présumer que les habiles et zélés explorateurs<br />

pourraient augmenter beaucoup encore ce chiffre. Le sol <strong>de</strong> San­Thomé<br />

et <strong>de</strong> «Principe» comme celui <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux autres îles situées à l'entrée du<br />

golfe <strong>de</strong> Biafra offre la luxuriante végétation <strong>de</strong> l'Afrique tropicale. Par<br />

suite du voisinage <strong>de</strong> l'équateur, la chaleur y est extrême pendant toute<br />

l'année, et ne diminue quelque peu que pendant la saison <strong>de</strong>s pluies, qui<br />

en général và <strong>de</strong> juin à octobre, mais qui sur certains points du pays se<br />

reproduit <strong>de</strong>ux fois chaque année et alors dure peu et est accompagnée<br />

d'ordinaire d'orages effroyables. Si le littoral est sablonnex ou marécageux<br />

même, en revanche, la parte montagneuse qu'on recontre un peu plus loin<br />

offre le climat <strong>de</strong> l'Italie, est richement boisée et douée d'une fertilité extrême.<br />

Ces conditions climatériques sont, on le conçoit, très favorables<br />

pour le développement <strong>de</strong>s champignons surtout <strong>de</strong>s gran<strong>de</strong>s espèces charnues<br />

ou cartilagineuses.<br />

Les Agaricinées méritent principalement d'être explorées <strong>de</strong> nouveau<br />

et les collecteurs <strong>de</strong>vront les renfermer aussitôt dans l'alcool, car il est<br />

difficile (nous venons d'en faire l'expérience), <strong>de</strong> déterminer exactement<br />

<strong>de</strong>s spécimens <strong>de</strong>sséchés. Nous ferons la même recommandation pour les<br />

Polyporées, dont on pourra étendre la récolte spécifique. Tout réduit qu'il<br />

est, notre relevé <strong>de</strong>s espèces fongines <strong>de</strong> cette partie <strong>de</strong> l'Afrique occi<strong>de</strong>ntale<br />

permet <strong>de</strong> formuler quelques indications sur sa géographie spéciale,<br />

l'aire d'extension <strong>de</strong> plusieurs espèces européennes et la constance <strong>de</strong><br />

formes <strong>de</strong> mêmes espèces, quoique elles croissent sur le sol fertile <strong>de</strong> la<br />

zone torri<strong>de</strong>. Nous avons comparé les types africains avec les types européens<br />

et dans la plupart <strong>de</strong>s cas, nous avons constaté une parfaite i<strong>de</strong>ntité.<br />

Ainsi les Polyporus imberbis, adustus, igniarius, versicolor, Psalhyrella disseminata,<br />

Trameles campestris, Deadalea quercina, Stereum hirsutum, purpurascens,<br />

spadiceum, bicolor, Corlicum coeruleum, Uelotium herbarum,<br />

Lycogala epi<strong>de</strong>ndron, etc., paraîtront avoir été récoltés sur le sol d'Europe.<br />

Quelques différences nous sont cependant offertes par le Pol. velutinus et<br />

hirsulus. Le premier est toujours plus grand et plus lornenteux et le second<br />

présente un tissu tout­à­fait jaunâtre, et est très voisin du Pol. occi<strong>de</strong>ntalis<br />

Kl. '//?, υϊ«ι>... «·.


CHAMPIGNONS DES ILES SAN THOME ET PRINCIPE Wrique Ocdd.)


161<br />

Hymenomyceteae Fr.<br />

Collybia coUina Scop. Carn. p. 132. Fr. S. M. I, p. 124. Hym. Europ.<br />

p. 119. Sacc. Syll. Hym. I, p. 226.<br />

Habitat ad terram in Ins. St. Thomas Leg. Moller, 1885.<br />

Obs. Spora qui<strong>de</strong>m quam in typo europaeo major, latior, sed omnia alia<br />

conveniunt, nec ad unicum specimen siccum novam speciem con<strong>de</strong>ndam<br />

esse omnes rationes sua<strong>de</strong>nt.<br />

Mycena Tinlinabulum Fr. Ep. p. 107. Hym. Europ. p. 140. Icon. T. 80<br />

f. 4. Sacc. Syll. Hym. I, p. 270.<br />

Habitat in Ins. St. Thomae. Leg. Moller.<br />

Cantharellus buccinalis Mont. Guy. n. 300. T. 11 f. 4. Patouillard Tab.<br />

anal. n. 651 cum ic. Sacc. Syll. Hym. I, p. 488.<br />

Habitat ad cortices in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas (Herb. Winter<br />

in R. Museo Berol).<br />

Obs. Specimina visa consueto fere duplo majora, stipite basi dilatata,<br />

bulbo hemisphaerico, non globoso, praedita, sed a typo non sejungenda.<br />

Marasmius ama<strong>de</strong>lphus (Bull.) Fr. Epicr. p. 380. Hym. Europ. p. 474.<br />

Sacc. Syll. Hym. I, p. 531. Quel. Fl. Myc. p. 317. Agaricus Bull.<br />

T. 550 f. 3.<br />

Habitat ad ramos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton.<br />

Obs. A typo europaeo aliquantulum recedit, sed, cum sporae non sint<br />

visae, separare nequeo.<br />

Marasmus Splachnoi<strong>de</strong>s Fr. Epicr. p. 384. Hym. Europ. p. 478. Sacc.<br />

Syll. Hym. I, p. 546.<br />

Habitat ad folia <strong>de</strong>cidua in Ins. St. Thomae ad «S. João dos Angolares».<br />

Leg. Newton. Août 1888.<br />

Lentirius villosus Klotzen in Linnea 1883 p. 479. Fr. Epicr. p. 388.<br />

Sacc. Syll. Hym. I, p. 574.<br />

Habitat ad truncos in Ins. Principis. Leg. Newton, 1888.<br />

11 vu


162<br />

Lentinus striqosus Fr. Epicr. p. 388. Schw. Carol, η. 800. Sacc. Syll.<br />

Hym. I, p. 273.<br />

Habitat ad truncos in Ins. Principis. Leg. Newton.<br />

Obs. Specimina Lentini falheis Speg. vix diversa, villus modo aliquantulum<br />

brevior.<br />

Lentinus <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>m Fr. Afzel Guin. t. X, f. 22. Epicr. p. 290. Sacc. Syll.<br />

Hym. I, p. 587.<br />

Habitat in Ins. St. Thomae, altid. 1000. Leg. Moller.<br />

Obs. Species gigatea; pileus pulchre maculis squamiformibus tigratus,<br />

15 cm. latus; stipes 7­9 cm. crassus. — Lentinus inquinam, et giganleus<br />

B. e diagnosibus parum vi<strong>de</strong>ntur distineti.<br />

P anus Sprucei Berk. Dec. η. 358. Sacc. Syll. Hym. II, p. 621.<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Newton.<br />

Obs. Specimina nostra potius obsoleta. Habitus omnino Pani conchati,<br />

sed lamellae fuscidulae, postice acie villosulae. Sporae non visae.<br />

Lenziles applanataVr. Epicr. p. 401. Klotzsch Linn. 1883, p. 481. Sacc.<br />

Syll. I, p. 614.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton, f. a; Ad. Moller,<br />

Leg. f. b.<br />

Obs. a Sistit formam typicam lamellis dichotomis acie acute crenulata,<br />

pileo postice <strong>de</strong>presso; b offert formam longe slipitatam, stipite inferne<br />

lamellis sinuoso­anastomosantibus praeditus.<br />

Lenziles aspera Kt. f. platyphylla Lev. Champ, exot. p. 179 (ut species)<br />

Sacc. Syll. Hym. I, p. 645.<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae «Bom successo» 1050 altit. 1885.<br />

Leg. Moller.<br />

Obs. Specimina nostra cum exemplaribus authenticis Lenz, plathyphyllae<br />

in Museo parisiensi asservata, et a cl. N. Patouillard bénévole comparata,<br />

prorsus concordant; et a Lenzile aspera Klotzsch, cujus exemplaria<br />

authentica vidimus non speeißce diversa, et tantum ut forma<br />

consi<strong>de</strong>randa.<br />

Schizophyllum commune Fr. var.: multifidum Batsch f. 126 a d. Schizophyllum<br />

multifidum Fr. in Berk. Fung. Ceyl. n. 430. Hym. I, p. 655.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas ad «Angolares»<br />

10 m. altit. Leg. Newton.<br />

Obs. Sporae hyalinae, cylindraceae, exacte ut in Sch. commune europeo,<br />

6­7x2 1/2 μ. Pileus luteo­brunneus, tomento albido hirsutus, pro­


163<br />

fun<strong>de</strong> lacinato­incisus, laciniis flabellatis, ápice 2­5 lobato­incisis. A<br />

Schizophyllo commune omnino sejungi nequit ; notae enim differentiales<br />

haud constantes et formae mediae continuo obviae.<br />

Pholiota aculeata n. sp. Pileus carnosulus, e campanulato convexo­expansus,<br />

luteus, squamis primitus, praesertim centro, aculeiformibus<br />

.hirtis, <strong>de</strong>in subadpressis, saturatioribus praeditus, 1­1 1/2 cm. latus;<br />

lamellae confertae, adnatae, luteofulvae ; stipes farctus, furfuraceus,<br />

ilavidus, <strong>de</strong>orsum ferruginascens 11/2 2 cm. longus, 1­2 mm. crassus;<br />

annulus inferus, non laceratus, evanidus. Caro flavida. Sporae luteofulvae,<br />

subamygdaliformes, 7­6x4­4 1/2 μ.<br />

Habitat ad truncos putrescentes caespitosus, in Ins. St. Thomae ad Ango­<br />

Iares. Leg. Newton, altit. 80 m. 1887. Cum formis minimis Ph. luciferae<br />

comparanda.<br />

Naucoria fusco­olivacea n. sp. Pileus e conico­campanulato expanso­<strong>de</strong>­ .<br />

pressus, submembranaceus, pruinatus, e radiato­striáto sulcatus,<br />

primo laevis, <strong>de</strong>in centro vel ubique reticulato­venosus, fusco­olivaceus,<br />

2 cm. cirçiter latus; lamellae concolores <strong>de</strong>in ferruginascentes,<br />

plus minusve subdistantes, postice rotundato­adnatae, acie<br />

pruinatae; stipes membranaceus, flaccidus, cavus, rufo­fuscus, ex<br />

olivaceo­velutino glabrescens, basi incrassata et villosa, 6­7 cm.<br />

longus, 2 mm. circiter crassus. Sporae flavo­aureae, obverse obovatae<br />

8­10xS­6 JA. ; basidia clavata 25­30x8­9 [/..<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton, 1887, «S. Pedro»<br />

et 1100 m<br />

altit. A. Moller, 1885.<br />

Obs. Vegetus totus fusco­olivaceus, siccus rufo­fuscus, pileo viridulo,<br />

Naucoriae centtmculae Fr. admodum affinis, a qua habitu, statura<br />

majore, forma et magnitudine sporarum, et substantia tenaciori optime<br />

distincta.<br />

Psathyrella disseminata Pers. Syn. pag. 403 (Agar.) Fr. Syst. Mvc. I,<br />

p. 305, Hym. Europ. p. 316. Sacc. Syll. Hym. I, p. 1134.' Coprinus<br />

disseminata Quel. Fl. Myc. p. 43.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae «S. João dos Angolares». Leg.<br />

Newton, avril, 1888. Quintas, 1886.<br />

Obs. Sporae sub micr. fulvo­fuscescentes, obovato­truncatae, vel ellipsoi<strong>de</strong>ae,<br />

8­10x4­5 p..<br />

Polyporus diclyopus Mont. Fl. I. Fern. n. 14, et Fl. Chil. VII, p. 356,<br />

Fr. Epicr. p. 440. Sacc. Syll. Hym. II, p. 87.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller, 1885.


164<br />

Obs. Parum a Pol. picipe<strong>de</strong> distinctus. Species Polypororum melanoporum<br />

plusquam aequo, nostro sensu, multiplicatae ; differentiae<br />

enim vix acutae, et fortasse tantum formae ejus<strong>de</strong>m speciei ; specimina<br />

a nobis visa vix distincta, eliamsi sub varus speciebus venditata.<br />

Accuratius in vivo essent observanda, et praesertim notae carpologicae<br />

eruendae.<br />

Polyporus gihus Schw. Carol, n. 897, Fr. EI. p. 104, Hym. Europ.<br />

p. 548. Sacc. Syll. Hym. II, p. 121.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae «Bom successo» alt. 1200<br />

«Pico» 2I40 m<br />

«S. Maria» 1300 m<br />

. Leg. Moller, 1885.<br />

— var. b. scruposus Fr. (ut species) Epicr. p. 473. Sacc. Syll. 1. c.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae, altit. 1200 m<br />

. Leg. Ad. Moller.<br />

Obs. Inter has duas praesumptas species tot existunt formae mediae,<br />

ut nullo modo limites specierum stalui possit ; i<strong>de</strong>oque conjungendae.<br />

Polyporus licnoi<strong>de</strong>s Mont. Ann. Sc. Nat. 1840. Cuba, p. 401, Tab. 16,<br />

f. 2. Sacc. Syll. Hym. II, p. 281.<br />

Habitat ad truncos Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1886.<br />

Obs. Species baec prorsus Pol. gilvo affinis.<br />

Polyporus Auberianus Mont. Cuba, tab. XVI, f. 1, Syll. η. 500. Sacc.<br />

Syll. Hym. II, p. 145.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. MoJIer. In Ins. Principis<br />

leg. Quintas.<br />

Polyporus zonalis Berk. Fung, Brit. Mus. p. 375, tab. X, fig. 5. Sacc.<br />

Syll. Hym. II, p. 145.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton.<br />

Polyporus rugulosus Lev. Champ, exot. p. 189. Sacc. Syll. Hym. II,<br />

p. 168. Zollinger Plantae Javan. exsicc. n. 2032! Polyporus contractus<br />

Berk. Dec. of Fung. η. 176. Polyporus torquescens Sacc. el<br />

Berl. in Revue Mycologique, n. 44, oct. 1889!<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller et Quintas.<br />

06s. Cl. Cl. Saccardo et Berlese 1. c. contendunt speciem ab ipsis conditam<br />

a Pol. ruguloso Lev. diversam esse. Nos specimina authentica<br />

a Zollinger 1. c, edita inspeximus, et cum speciminibus africanis sedulo<br />

comparavimus, at nullam notam differentialem inveniri contigit.<br />

Polyporus atypusLev. Champ, exot. p. 184. Sacc. Syll. Hym. II, p. 148.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton ad « Angolares» 1887.


165<br />

Gano<strong>de</strong>rma amboinense (Lam.) Fr. Syst. Myc. I, p. 354, Epier, p. 442.<br />

Sacc. Syll. Hym. II, p. 156. Agaricus Lam. Ene. I, p. 49. Polyporus<br />

cochlear Nees, Act. N. Cnr. ViU, t. 6.<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae, altit. 1200 m<br />

. Leg. Moller.<br />

Obs. Specimen exhibitum differt a typica forma stipite brevissimo vix<br />

1 cm. longo, ex contextu obscuriore.<br />

Gano<strong>de</strong>rma lucidum (Leys.) Fr. N. S. p. 61, Syst. Myc. p. 353. Hym.<br />

Europ. p. 337. Sacc. Syll. Hym. II, p. 137.<br />

Habitat in Ins. St. Thomae «Nova Moka» altit. 900 m<br />

et «Bacia do<br />

Rio Contador» altit. 1250. Leg. Ad. Moller, 1885.<br />

(iano<strong>de</strong>rma australe Fr. Elench. p. 108, Nov. Symb. p. 47, Hym. Eur.<br />

p. 556. Sacc. Syll. Hym. II, p. 176.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton.<br />

Gano<strong>de</strong>rma ochrolaccatum Mont.? Syll. Crypt. 497. Sacc. Syll. Hym. II,<br />

p. 173.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St.. Thomae. Leg. Quintas, 1887.<br />

Obs. Specimen missum nimium mancum, et obsoletum, i<strong>de</strong>oque dubium<br />

; attamen contextos et cutis prorsus Gano<strong>de</strong>rmalis ochrolaccati<br />

M. Sporae non visae, quia hymenium fere <strong>de</strong>est.<br />

Gano<strong>de</strong>rma multiplicatum Mont. Guy. n. 357, Syll. Cryp. n. 493. Sacc.<br />

Syll. Hym. II, p. 173.<br />

Habitat ad ligna in Ins. «Principe» Leg. Newton, august. 1887.<br />

Obs. Sporae obovato­oblongae, flavo­aureae, 8­10x6 μ. eleganter verruculosae<br />

<strong>de</strong>in laeves. Pileus primitus crusta tabacino­rubiginosa evanida<br />

tectus.<br />

Gano<strong>de</strong>rma fulvellum Bres. in Bull. Soc. Myc. Fr.­Tom. V, p. 69, et<br />

Tom. VII, f. 1. Polyporus umbraculum Thum. (nec. Fr.) Myc. Univ.<br />

n. 708.<br />

Habitat ad ligna in Ins.­St. Thomae. Leg. Quintas 1887, Α. Moller,<br />

1885.<br />

Obs. Specimina haec sistunt formam juniorem, quae tota tomento<br />

albido­lutescente obducta est.<br />

Fomes senex N. et Mont. Ann. 2, V, page 70 et Fl. Chil. VII, p. 358.<br />

Sacc. Syll. Hym. II, p. 198.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Moller et Quintas.<br />

Obs. Sporae globosae, fu'yae, 3 1/2­4 p.. diam. Durissimus, pon<strong>de</strong>rosus;


166<br />

strati pororum vix visibiles. A<strong>de</strong>st quoque var. B. prorsus glabra.'<br />

antice <strong>de</strong>nsius concentrice sulcata, exacte uti in Fomile pectinato, cu<br />

affinis.<br />

Fomes pectinalus Klotzsch in Linn. VIII, p. 485 (non Quel.) Fr. Epicr.<br />

p. 367, Hym. Europ. 559. Sacc. Syll. Hym. II, p. 193 exclus, syn.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1886 C. «Bom<br />

Successo» 1200 m altit. Legit. Ad. Moller, 1885.<br />

Oòs.: Fomes pectinalus in Europa nondum lectus, nam Pol. pectinatus<br />

Quel, prorsus. Pol. conchatus Pers. f. Evonymi prouti ex comparatione<br />

speciminum clare nobis êlicuit.<br />

Fomes igniarius (Linn.) Fr. Syst. Myc. I, p. 375, Hym. Europ. p. 559.<br />

Boletus Linn. Suec. n. 1250. Bull. t. 454.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae «Angolares». Leg. Newton, 1888.<br />

Obs. Specimina haec plane cum speciminibus europeis ad Sauces obviis<br />

congruentia. Sporae hyalinae, globosae, vel globoso-subinaequilalerales,<br />

6-7 p. diam.<br />

Polysticlus xanthopus Fr. Obs. 2, p. 255. Epicr. p. 437. Sacc. Syll. II,<br />

p. 215, Hym. P. crassipes Currey F. Pug. p. 122. P. cupro-nitens<br />

Kalchbr. in Thum. Myc. Univ. n. 1702! P. Kalui Ehremb. Flor.<br />

Ber. tab. 19, f. 12. P. saccalus Pers. in Freyc. Voy. tab. I, f. 3.<br />

Habitat ad truncos in Ins. Principis («Oqué Nazareth»). Leg. Newton,<br />

1887.<br />

Polysticlus flabelliformisK]. var. glabriceps. Polyporus flabelliformis Winter.<br />

Contrib. para o Est, da Fl. d'Africa, p. 3, n. 23 ! Polystictus affinis<br />

Sacc. (nec Nees) in Rev. Mycolog. n. 44, Oct. 1889, p. 202. Roumeguere<br />

Fungi Gall, exsicc. n. 5008 et var. cyathoi<strong>de</strong>a n. 5009<br />

(lusus abnormis).<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton ad «Angolares»<br />

1888.<br />

Obs. Fungus hic differt a typica forma pileo glabro, ét poris interdum<br />

lilacino-coloratis, cetera omnia concordant ; a Pol. affmi Nees magis<br />

recedit, et tantum nitore pilei similis.<br />

Polystictus carneo-niger Berk. Grev. XII, p. 15. Sacc. Syll. Hym. II,<br />

p. 219. Polystictus Mollerianus Sacc. Berl. et Roum. in Rev. Mycolog.<br />

n. 44, Oct. 1889.<br />

Habitat ad truncos in Ins. Principis «San João» Leg. Newton [f. apoda).<br />

August. 1887.


167<br />

Obs. Variât stipitátus et apodus, quae ultima forma (Polyporus baãius<br />

Jungh. Zollinger Plant Jav. η. 10) a Pol. vinoso Berk, vix distinguenda.<br />

— Polysticlus Mollerianus 1. c. statum juniorem Pol. carneonigri<br />

Berk, sisiit. In speciminibus junioribus enim color laetior est,<br />

ut ab auctoribus citatis indicatur, in vetustis vero color pilei et sti—<br />

pitis prorsus ater, zonae vix evi<strong>de</strong>ntes, tuncque pileus distinctius<br />

longitudinaliter radiato­rugulosus. Stipes autem etiam in formis africanis<br />

non prorsus glaber, sed basi velutino­tomentosula.<br />

Po'ystictus Kurzianus Cooke Grev. XV, p. 22. Sacc. Syll. Hym. II, p. 232.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae, altit. 1050 m<br />

. Leg. Moller.<br />

Obs. Pileus e pallido­ochraceo albidus,.8 cm. latus; pori prorsus irregulares,<br />

elongati, sinuosi, angulati, tubuli curti ita, ut hymenium fere<br />

reticulato­porosum appareat.<br />

Polyüictus hirsutus (Wulf.) Fr. Syst. Myc. I, p. 367. Hym. Europ. p. 567.<br />

. Sacc. Syll. Hym. II, p. 257. Boletus Wulf, in Jacq. Collet. II, p. 149.<br />

Habitat ad ­truncos in Ins. St. Thomae, a f. tenuis altit. 800 m<br />

. Leg.<br />

Moller, 1885; b. crassa. Quintas, 1887.<br />

O'JS. Forma tropica tenuior, magis producta, ­<br />

et semper contextu lutescente<br />

ita, ut cum Pol. occiäentali facillime confundatur.<br />

Polystictus velutinus Fr. Syst. Myc. I, p. 368. Hym. Europ. p. 568. Sacc.<br />

Syll. Hym. II, p. 258.<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller.<br />

Obs. Specimina quam europea majora, evi<strong>de</strong>ntius zonata, magisque tomentosa,<br />

poris <strong>de</strong>mum laceratis.<br />

Po'ystictus versicolor (Linn.) Fr. Svst. Myc. I, p. 368, El. p. 94, Hym.<br />

Europ. p. 568. Sacc. Sylt Hym. II, p. 253. Boletus Linn. Suec. 1254.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas.<br />

Poria ferruginosa Schrad. Fr. Syst. Myc. I, p. 378. Hym. Europ. p. 571.<br />

Berk. Outl. p. 249. Sacc. Syll. Hym. II, p. 327. Quélet. Flor. Myc.<br />

p. 379.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller. ,<br />

Obs. Species haec potius Fomiti conchalo, et F. salicini etc. affinis, cum<br />

quorum formis resupinatis comparanda.<br />

Trameies cubensis Mont. Cent. I, n. 52 (sub Polyporo), Cuba p. 401. Syll.<br />

Crypt. η. 507. Sacc. Syll. Hym. II, p..146.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller, 1885.


168<br />

Obs. Species haec omnino Trametes, penes Tr. Mülleri locanda. Specimina<br />

africana 12-15 cm. lata, marginibus lobata.<br />

Trametes hydnoi<strong>de</strong>s (Sw.) Fr. Ep. p. 490. Sacc. Syll. Hym. II, p. 246.<br />

Boletus hydnoi<strong>de</strong>s Swartz. Boletus crinitus Sprengel.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Moller (Herb. Winter in<br />

Museo Berol).<br />

Trametes badia Berk, in Hook Journ. 1842, p. 151. Polystictus badius<br />

Sacc. Syll. Hym. II, p. 281. Trametes discolor Sacc. et Berl. in Rev.<br />

Mycolog. n. 44, Oct. 1889.<br />

Habitat ad truncos in Ins. Principis (Afric. occid.) Leg. Newton.<br />

Obs. Specimina Trametes badiae a Cl. Berkeleyo ipso <strong>de</strong>terminata cum<br />

exemplaribus Trametes discoloris Sacc. et Berl. comparavimus, et<br />

prorsus nullam notam vere spécifiée differentialem imenimus. Pileus<br />

etiam in speciminibus africanis non albidus, uli auctoris 1. c. asserunt,<br />

sed badius, aetate canescens ; pori utique subhexagoni, sed haec nota<br />

etiam in fungo Berkeleyano verificatur ; dimensio vero pororum non<br />

atten<strong>de</strong>nda quia ex aetate pen<strong>de</strong>t. Pileus vero in Tramele badia typica<br />

lineato-scabriusculus, et transitum ad Tr. fuscellam Lev. signans,<br />

dum e contra in nostris laevis est, sed hoc certe ex aetate provenit,<br />

nam specimina africana a nobis inspecta omnia vetusta sunt, i<strong>de</strong>oque<br />

laevia et canescentia.<br />

Trametes campestris Quel. Jur. II, p. 271, t. 2 ; f. 6. Flor. Myc. p. 370.<br />

Fr. Hym. Europ. p. 486. Sacc. Syll. Hym. II, p. 355.<br />

Habitat ad ligna in Ins. Thomae. Leg. A. Moller.<br />

Obs. Specimina africana plane cum speciminibus europaeis a Cl. Quélet<br />

habitis concordant.<br />

Hexagonia tenuicola (Pal.) Favolus tenuicidus Pal. Fl. Ow. tab. 42 f. 2.<br />

Fr. Epicr. p. 499. Sacc. Syll. Hym. II, p. 395.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1886; Newton,<br />

1887.<br />

Obs. Alveoli regulares, hexagoni, nitentes, plane Hexagoniae, cui generi<br />

prorsus adscribenda species et penes Hexag. apiariam Pers.,<br />

cui affinis, locanda. In speciminibus nostris pileus cupreo-rubiginosus<br />

postice nigrescens, et cuneato adnatus, apodus 5-6 cm. latus. Quod<br />

species nostra genuinum sistat Fav. lenuiculum Pal. ex comparatione<br />

cum speciminibus authenticis ex Oware satis comprobatum habemus.<br />

Daedalea quercina (Linn.) Pers. Syn. p. 500. Fr. Syst. Myc. I, p. 333,


169<br />

Hym. Europ. p. 586. Agaricus Linn, Succ. n. 1213. Ag. labyrinlhiformis<br />

Bull. tabl. 352, 442 f. 1.<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller.<br />

Obs. Specimina africana cum europaeis prorsus congruentia ; sporae hyalinae,<br />

cylindraceae, 6-7+3 [A.<br />

Daedalea Newtonii n. sp. Pileus suberoso-lignosus, applanatus flabelliformis,<br />

postice cuneatus, sessilis vel substipitatus, velutinus, sulcis<br />

concentricis <strong>de</strong>nse zonatus, versus marginem acutum obsoletioribus,<br />

albido-stramineus, 6-10 cm. latus, 5-8 cm. antice productus ; sinuli<br />

ligneo-pallidi, subfuscescentes, labyrinthiformes, ad marginem porosi.<br />

Substantia suberoso lignosa, ligneo-pallens, 3-4 mm. crassa. Sporae<br />

non visae.<br />

b. forma: Obesior (=Polyslictus velutinus f. africana Sacc. et Berl. in<br />

Revue mycplogique n, 44, Oct. 1889). Difïert a typo statura minore<br />

sed crassiore, margine obtuso, pileo sulcis rarioribus, sed interdum<br />

profundioribus, etc.; quae differentiae forsan ex aetate tantum pen<strong>de</strong>nt.<br />

Habitat ad truncos in Ins. Principis. Leg. Newton, 1888.<br />

Obs. Species haec cum Pol. velutino confundi nequit; contextus enim<br />

crassior, sublignosus et hymenium plane diversum, labyrinthicum,<br />

dissepimentis crassis lignosis uti in Daeäaleis, Daedaleae ochraceae<br />

Kalchbr. praesertim forma obesior manifeste próxima, a qua colore<br />

pallidiore, pileo <strong>de</strong>nsius concentrice sulcatus, hymenio nunquam lamellas<br />

simulante, et indumento pilei tenuiori distincta. Dc cctero<br />

hae duae species pileum ex duplici stratum efformatum habent, scilicet<br />

stratu superiore tomento separabili contextu, et stratu inferiori<br />

suberoso lignoso.<br />

Favolus multiplex Lev. Champ, exotiq. p. 203. Sacc. Syll. Hym. II, p. 398.<br />

• Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas.<br />

Obs. Variât simplex, et caespitosus. Pileus tenuis, subflaccidus, tomentoso-glabrescens,<br />

flabellatus, ochraceus, 3-5 cm. latus : pori elongati,<br />

subhexagonales, <strong>de</strong>mum laceri et fusco-rufi ; stipes brevissimus, hirtellus,<br />

pileo concolor, basi dilatata adfixus.<br />

Favolus Jacobeus Sacc. et Berl. in Rev. Myc. Oct. 1889, n. 44, p. 203.<br />

Habitat ad truncos in Ins. Principis. Leg. Newton.<br />

Obs. Vi<strong>de</strong>tur forma favoloi<strong>de</strong>a Pol. grammocephali Berk.<br />

Favolus cucullatus Mont. Cub. p. 378. tab. 14 f. 2. Syll. Crypt, p. 553.<br />

Sacc. Syll. Hym. II, p. 400.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae, Leg. Ad. Moller.


170<br />

Favolus plalyporus Berk, et Curt. M. S. Expl. Exp. p. 199, tab. I, f. 4.<br />

Sacc. Syll. Hym. II, p. 401.<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas.<br />

Laschia auriscalpium, Mont. Guy. n. 397. Syll. Cryp. n. 560. Sacc. Syll.<br />

Hym. II, p. 405.<br />

Habitat ad corticem arborum, interdum subcaespitosa in Ins. St. Thomae.<br />

Leg. Moller.<br />

Obs. Pileus subdimidiatus, glaber, luri<strong>de</strong> citrinus, 4­7 mm. latus, pori<br />

breves, ampli, hexagoni, 1 mm. lati, concolores; stipes lateralis, verticalis,<br />

filiformis, 2­4 mm. longus, vix 1/2 mm. crassus. Sporae<br />

chlorino­luteolae, subglobosae, vel ellypsoidae, interdum inaequilaterales,<br />

10­12x8­10 JA.; basidia anguste clavata, spurie pluriseptata,<br />

protoplasmate luteo repleta.<br />

Irpex flavus Klolzsch in Lin. VIII, p. 448. Fr. Epicr. 522. Berk. Exot.<br />

Fung. p. 395. Sacc. Syll. II, p. 485. Polyporus flavus Junh. Java,<br />

p. 46.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1887.<br />

Obs". Pileus dimidiato­sessilis, regularis, expkinatus, vel conchatus, concentrice<br />

sulcatus, tomentoso­hirtellus, luteo­griseus, 4­6 cm. latus ;<br />

<strong>de</strong>ntes compressi, seriati, basi reticulati, ad marginem omnino porosi,<br />

poris rotundis vel sinuosis, sulphureis.<br />

Thelephora radicans Berk, in Hook. Lond. Journal 1874, p. 190. Dec.<br />

n. 8. Sacc. Syll. Hym. II, p. 525.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Molier.<br />

Telephora auranliaca Pers. in Freyc. Voy. tab. I. Fr. Epicr. p. 536. Nov.<br />

Symb. p. 108. Sacc. Syll. Hym. II, p. 526.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Moller, 1885. (Herb.<br />

Winter in B. Museo Berolinensi).<br />

Stereum obliquum Mont, et Β. in Berk. Dec. Fung. n. 17. Sacc. Syll.<br />

Hym. H, p. 558.<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas.<br />

Obs. Specimen africanum a forma typica quacum comparari contigit<br />

(Zollinger Jav. n. 1000 a Berkeleyo <strong>de</strong>terminata) aliquantum diversum,<br />

scilicet latius pileo flabellato, undulalo­lobato, etc., et ad<br />

St. Surinamensem potius acce<strong>de</strong>ns, sed ad unicum exemplar, quod<br />

nobis prostat distinguere nequivimus.


171<br />

Stereum fasciatum Schw. var. pulchellum Sacc. et Berl. in Revue Mycologique<br />

Oct. 1889, p. 203.<br />

Habitat ad truncos in Ins. Principis. Leg. Newton.<br />

Obs. Specimina nostra, quae, libenter fatemur, potius manca sunt, cum<br />

speciminibus St. fasciali in «Fungi Cubenses Wrightiani» editis comparaviuius,<br />

at parum nobis visa sunt diversa. Notandum insuper quod<br />

St. fasciatum prouti ab auctoribus plurimis est intellectus et in Herbariis<br />

servatur nihil aliud est quam forma ma gis zonata St. lobati<br />

Kunze.<br />

Stereum involutum Klotzsch. in Linnaea VII, p. 546. Sacc. Syll. Hym. II,<br />

p. 560. Stereum Kalchbrenneri Sacc. in Revue Myc. Oct. 1889,<br />

p. 203 (non Stereum ama'enum K. nec Stereum Kalchbrenneri Sacc.<br />

Syll. Hym. II, p. 568).<br />

Habitat ad truncos in Ins. Principis. Leg. Newton, 1887.<br />

Obs. Specimina nostra cum exemplaribus authenticis S lerei involuti comparavimus,<br />

nec ullam invenimus diversitatem. Pileus primitus totus<br />

velutinus, azonus, luteus, <strong>de</strong>in postice glabrescens et tunc longitudinaliter<br />

striato-ruguloso-apparens. Hymenium purpureo-aurantiacum.<br />

Stereum purpureum Pers. Obs. Myc. 2, p. 92. Fr. Hym. Europ. p. 639.<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller.<br />

Obs. Specimina exhibita omnino cum formis europeis hymenio carneoflavido<br />

concordant.<br />

Stereum hirsutum (Willd.) Fr. Ep. p. 549. Hym. Europ. p. 639. Sacc.<br />

Syll. Hym. II, p. 566. Telephon hirsuta Willd. Ber. p. 397. Fr.<br />

Syst. Myc. I, p. 339. Auricularia reflexa Bull. tab. 274. Stereum<br />

amaenum Kalchb. in Thum. Myc. univ. 1108! Ster. Kalchbrenneri<br />

Sacc. Syll. Hym. II, p. 568.<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Moller.<br />

Obs. Specimina authentica Sterei amaeni Kalchbr. et Mac-Ow. (-Stereum<br />

Kalchbrenneri Sacc. 1. c.) in Thum. I. c. edita, et in Plerbario Regii<br />

Musei Berolinensi visa, omnino ad Stereum hirsutum (W.) Fr. ducenda<br />

sunt.<br />

Stereum bellum Kunze in Flora, 1830, p. 370 (sub. Telephora) Sacc. Syll.<br />

Hym. II, p. 563.<br />

Habitat in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1886.<br />

Stereum, spadiceum Fr. var.: venosum Quel Enchiridion, p. 205. Stereum<br />

venosum Quel. Quelq. espec. in Assoc. franc. 1883, p. 8. Sacc. Syll,


172<br />

Hym. II, p. 564. Hymenochaele crassa Lev. in Vog. Bon. t. 139, f. 1.<br />

Stereum papyrinum Mont, ex Wright Fung. Cubens. exsicc. n. 400 !<br />

Stereum membranaceum Fr. ex Wrigt, 1. c. n. 398 !<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller. (Herb. Winter<br />

in R. Museo Berol.).<br />

Obs. Specimina africana cum specimibus authenticis Sterei venosi ex<br />

Gallia a cl. Quélet communicatis ad unguem concordant. Pileus late<br />

effusus, breviterque reflexus, tomentoso­subhirsutus ; hymenium brunneum,<br />

in parte resupinata saepe vage venoso­reticulatum, e cystidiis<br />

(?) clavatis, basi longe pedicellatis, exacte ut in Stereo spadiceo<br />

Fr. typico, velutinum. Cystidia (?) 50­120x6­10 μ. Inter Hymenochaelas<br />

haec species haud adnumeramus, quia habitus, contextus, et<br />

setulae differunt; quoad setulas Peniophorilo potius próxima.<br />

Relate ad synonimiam hie allatam dicendum, quod specimina authentica<br />

Sterei papyrini Mont, et St. membranacei Fr. non vidimus, at si<br />

exemplaria in Fungi Cubenses Wrightiani I.e. ad has species revera<br />

sunt referenda, tunc procul dubio a fungo nostro non differunt.<br />

Stereum bicolor (Pers.) Fr. Epicr. p. 349. Hym. Europ. p. 640. Icon. Sel.<br />

lab. 197, f. 2. Sacc. Syll. Hym. II, p. 565.<br />

Habitat ad truncos in Ins St. Thomae. Leg. Moller. (Herb. Winter in<br />

R. Museo Berol.)<br />

Stereum lobalum (Kunze) Fr. Epicr. p. 547. Sacc. Syll. Hym. II, p. 568.<br />

Stereum luteo­badium Kalchbr. Ic. Hung. p. 60, tab. 33, f. 2, nec Fr.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae «Bacia do rio Contador» altit.<br />

1200 m<br />

. Leg. Ad. Moller, 1885.<br />

Obs. Hymenium saepe luteolo­cinnamomeum. (Stereum luteo­badium<br />

Kalchbr. prorsus=Si. lobalum prouti ex speciminibus ab ipso beat.<br />

Kalchbrenner habitis nobis comprobatum est.)<br />

Stereum subpilcatum Berk, et Curt. North. Am. Fung. p. 32. Sacc. Syll.<br />

Hym. Π, p. 585.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae; «Pico» altit. 2140 m<br />

. Leg. Ad.<br />

Moller.<br />

Obs. Pileus durus, sublignosus, et duobus stratibus in vetusto fere secernibilibus<br />

constans. In hymenio hujus speciei invenimus Nectriam<br />

parvisporam Winter, et Trichosporium splenicum Sacc. et Berl.<br />

Stereum duriusculum Berk, et Br. Fungi of Ceyl. n. 599. Sacc. Syll.<br />

Hym. II, p. 585.<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae (Angolares). Leg. Newton, 1887.


173<br />

Obs. Val<strong>de</strong> effusum, <strong>de</strong>in a matrice fere ex integro solutum. Externa<br />

facie Corticium giganleum simulât, sed substantia prorsus diversa sc.<br />

suberoso­sublignosa, non vero cartilaginea ut in C, giganteo. Sporae<br />

non visae.<br />

Hymenochaete damaecornis (Link) Lev. Ann. Seien. Nat. 1846, p. 151.<br />

Stereum damaecornis Link Diss. I. Fr. Epier. I, p. 546. Sacc. Syll.<br />

Hym. Π, p. 589.<br />

Habitat in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller. (Herb. Winter in Regio<br />

Museo Berolinensi).<br />

Obs. Species haec pulcherrima in statu juniori gau<strong>de</strong>t pileis margine<br />

aurantiacis, hymenioque pariter ex aurantio badio. Stipes regularis,<br />

teretes, sed saepe quoque torulosus et <strong>de</strong>fformis. Hymenochaete labacina<br />

(Sow.) Lev. in Ann. Sc. Nat. 1847, p. 152. Stereum tabacinumFr.<br />

Epicr. 550. Hym. Europ. 641. Sacc. Syll. Hym. II, p. 550.<br />

Habitat ad ligna Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller. (Herb. Winter in<br />

B. Museo Berolinensi).<br />

Hymenochaete lenuissima Berk. Cuban Fungi n. 408. Sacc. Syll. Hym. II,<br />

p. 593.<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller. (Herb. Winter<br />

in R. Museo Beronin.)<br />

Corsicium caeruleum (Schrad.) Fr. Epicr. p. 562. Hym. Europ. p. 561.<br />

Thelephora Sehr. Dec. Fl. Fr. II, p. 107,<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1887.<br />

06s. Spora hyalinä, obovato­oblonga 10­12+5 1/2 p..<br />

Corticium Quintasianum n. sp. Latissime effusum, arete adnatum, grumoso­induratum<br />

; strato 1 1/2 mm. crasso, e lácteo subalutaceum<br />

ambitu similari ; hymenium laeve, glaber.<br />

Habitat ad ligna mucida in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1887.<br />

Obs. Species gigantea, val<strong>de</strong> effusa, mycelio ligna mucida penetrante et<br />

conglobante, colore prorsus ad Corticium lacleum acce<strong>de</strong>ns, a quo<br />

substantia crassiore et duriore praesertim distincta. Spora aliqua sub<br />

microscópio nobis obvia, majuscula, late ellyptica, at plane haud<br />

compertum habemus an revera hujus speciei sit, nec ne.<br />

Lachnocïadium Mollerianum η. sp.<br />

Caespitosum, stipitibus basi connatis, vel liberis, 4­6 mm. longis<br />

1 1/2­2 mm. crassis, <strong>de</strong>in ramosis ; ramis repetito­dichotomis, tenacellis,<br />

subrugulosis, apicibus subacutis et subbifidis, axillis arcuatis,


m<br />

siilcatisque. Tota planta 34 cm. alta, 1­1 1/2 cm., lata, unicolor,<br />

brunneo­rubiginosa, glabra, pulvere tobacino ex sporis conspersa.<br />

Sporae sub microscópio flavidae, laeves, protoplasma granuloso,<br />

6­7x4­4 1/2 '(/,. Lachnocladio furcellato Lev. proximum, a quo habita<br />

et sporis satis distinctum.<br />

Habitat ad ligna in Ins. St. Thomae. Leg. Moller, 1885.<br />

Pterula subaquática η. sp.<br />

Gregária, fiiiformis, brunneo­rufa, glabra 1 1/2­2 cm. alta, rarissime<br />

simplex, generatim caule b.isi albo tomentoso, 1­2 mm. longo praedita,<br />

mox in ramos duos, terëtes, apicibus subulatis, quorum unus<br />

simplex, alter bi vel trichotomus diviso. Sporae flavidae, obverse piriformes,<br />

laeves, 12­13x6 [λ.<br />

Habitat ad herbas aquáticas putrescentes in Ins. St. Thomae. Leg.<br />

Newton.<br />

Obs. Forma simplex omnino Clavariam junceam Fr. reddit, a qua tarnen<br />

substantia cartiiaginoa, et sporis statim distinguitur.<br />

Clavaria Henriquesii n. sp.<br />

Truncus 2­3 cm. longus, 1 cm. circiter crassus, glaber, palli<strong>de</strong> flavus;<br />

rami breves, subdicholomi, teretes vel compressi, subrugulosi flavovitellini,<br />

glabri. Caro albida inodora et insapora. Sporae sub microscópio<br />

flavidae, globoso­ellypsoi<strong>de</strong>ae, interdum inaequilaterales<br />

9­11x9 (i.. Claro Professori Henriquesio <strong>de</strong> Flora Lusitanica meritissimo<br />

dicata species.<br />

Habitat in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller, 1885.<br />

Obs. Totus fungus 5­6 cm. altiis, 4­5 cm. latus, sed adhuc inquirendus,<br />

nam specimina visa potius manca. Ε grege Clavariae aureae, cujus<br />

habet etiam colorem, sed forma ramorum et sporis optime distincta<br />

species.<br />

Hirneola polylricha Mont, in Bel. Veg. Ind. Or. Crypt, p. 154 (sub<br />

Exidia) Exidia purpurascens Jungh.<br />

Hym. II, p. 766.<br />

Jav. p. 25, f. 13. Sacc. Svll.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae altit. 1400 m<br />

. Leg. Ad. Moller,<br />

1885. «Angolares» Newton, 1887.<br />

Obs. Pili hyalino­straminei, continui, basi bulbillo napiformi praediti.<br />

Hirneola fusco­succinea Mont. Cub. 364 (sub Exidia). H. nigra var.: fuscosuccinea<br />

Fr. Fung. Nat. p. 27. Sacc. Syll. Hym. II, p. 768. Laschia<br />

tremellosa Fr. Summ. V. S. p. 325. Pat. in Journ. <strong>de</strong> Botan. sept.


m<br />

1887, p. 226, t. 4, f. 8-10 (ipso teste in litteris). Sacc. Syll.<br />

Hym. II, p. 407. Laschia <strong>de</strong>licata Fr. Epicr. p. 499.<br />

Habitat in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller.<br />

Obs. Sporae hyalinae, cylindraceo-curvulae, 2-3 guttulatae,40x5 p..<br />

Tremella sar,coi<strong>de</strong>s (Dicks) Fr. Syst. Myc. II, p. 207. Sacc. Syll. Hym. II,<br />

p. 792. Elvella purpurea Schaeff. Fung. tab. 323, f. 1-3-6. Tr.<br />

Amellujstea Bull. Champ, p. 229, tab. 499, f. 5.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Newton, 1887, et Quintas.<br />

Obs. Corynis sarcoidis Fr. status conidicus (Cfr. Tulasne Carp. III,<br />

p. 190, tab. XVII, f. 1-6).<br />

Gasteromyceteae Willd.<br />

Clathrus parvulus n. sp.<br />

Receptaculum obovatum, undique cancellatum, 2 cm. altum, 1-1 1/2 cm.<br />

latum, interstitiis poligönalibus ápice duplo quam basi majoribus, ramis.<br />

quadrangulis, compressis, transverse rugosis 1 1/2 mm. latis, exlus<br />

rufescentibus, intus fusco-olivaceis, humectatis undique olivaceö-fuscis<br />

; volva albido-alutacea, subrufescens, lobata, in radicem multipartitam<br />

<strong>de</strong>sinens. Sporae chlorino-hyalinae, cylindraceae, 4x1 1/2 p..<br />

Habitat ad truncos cariosos pútridos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas,<br />

1887.<br />

Obs. Fungus hic a Cl. cancellato quocum habitu omnino convenit, forma<br />

multo minore, colore, "etc. vi<strong>de</strong>tur spécifiée distinguendus ; melius<br />

tarnen in vivu observandus, et accuratius.<strong>de</strong>scribendus.<br />

Tylostoma Mollerianum n. sp.<br />

Peridium subglobosum, papyraceum, albidum, glabrum, basi circa umbilicum<br />

stipitis circulo floccoso-hirto. concolore cinctum 12-18 mm.<br />

latum, 10-13 mm. altum, ore plano, rotundo, <strong>de</strong>mum lacerato<br />

oblungo, haud fimbriato praeditum ; stipes fistulo„sus, subquadrangularis,<br />

longitudinaliter 4-5 sulcis exaratus, aequalis, luri<strong>de</strong> albidus,<br />

subsquaruloso-glabrescens, a peridio discretus, et in acetabulum peridii<br />

immersus, basi marginato-volvaceus, volva bombycina evanida,<br />

2-4 cm. longus, 3-4 1/2 mm. crassus, gleba ochracea; substantia<br />

stipitis alba, lignoso-coriacea ; capillitii llocci hyalini, cylindracei ;<br />

haud septati, 4-5 p.. crassi ; sporae flavo-aureae, laxe et tenuiter<br />

asperulae, 3 1/2-5 p.. diam.<br />

Habitat in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller, 1885.


176<br />

Obs. Tyloslomati Berleroani Lev. vi<strong>de</strong>tur proximus, a quo tarnen notis<br />

datis diversus. Cum Tyloslomate Giovanellae Bres. quoque comparandus,<br />

cujus aspectu externo vi<strong>de</strong>tur forma minor, at osculo baud<br />

prominente, stipite quadrangulari, et statura duplo minore satis<br />

distinctus.<br />

Discomyceteae Fr.<br />

Cudonia circinans (Pers.) Fr. S. V. Sc. p. 348. Fuckel Symb. Myc. p. 332.<br />

Quel. Enchir. p. 267. Leolia circinans Pers. Comm. Clav. p. 31.<br />

Icon, et Descrip. p. 16, tab. 5, f. 5­7. Cooke Mycogr. f. 172.<br />

Habitat ad acus coniferarum in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas, 1887.<br />

Helotium herbarum (Pers.) Fr. S. V. Sc. p. 356. Peziza herbarum Pers.<br />

Syn. p. 664. Myc. Europ. p. 295. Fr. Syst. Myc. IL p. 136.<br />

Habitat ad caules herbarum in Ins. St. Thomae «Bom Successo» altit.<br />

1200 m<br />

. Leg. Ad. Moller, 1885.<br />

Obs. Asci clavato­subfusoi<strong>de</strong>i 60­70x8 [Λ., iodo operculo minutissimo<br />

leviter coerulescentes ; sporae hyalinae subcurvulae, utrinque attenuatae,<br />

<strong>de</strong>mum 1 septatae.<br />

Pyrenomyceteae Fr. em. <strong>de</strong> Not.<br />

Xylaria digitata (Linn.) Grev. Fl. Ed. 356 Nitke Pyr. Germ. p. 9. Sacc.<br />

Syll. I, p. 339. Ciavaria digitata Linn. S. Veg. ed. XV, p. 1010.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Ad. Moller.<br />

Xylaria ßiformis (Alb. et Schw.) Fr. Summ. Veg. Scand. p. 382. Sacc.<br />

Fungi ital. t. 584. Syll. Fung. I, p. 342. Sphaeria filiformis Alb. et<br />

Schw. Lus. p. 2.<br />

Habitat in pericarpio fructus alicujus in Ins. St. Thomae 1. d. «Angolares».<br />

Leg. Newton.<br />

Uslulina vulgaris Tul. Sel. Fung. Carp. II, p. 23, lab. Ill, f. 1­6. Sacc.<br />

Syll. Vol. I, p. 351. Sphaeria <strong>de</strong>usta Hoffm. Veg. Crypt. I, p. 3,<br />

t. I, f. 2. Hypoxylon usttdatum Bull. t. 487, f. 1.<br />

Habitat ad truncos in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas.<br />

Obs. Specimina africana quam europaea (saltem tri<strong>de</strong>ntina) minora, pulvinulo<br />

vix undulat'o­tumuloso, vel tuberculoso, sed contiguo, regulari;


177<br />

cetera concordant. Nummularia macrospora Pat. in Bull. Soc. Myc.<br />

<strong>de</strong> Fr. Torn. ΠΙ, p. ITS, Pl. XVII, f. 6, vi<strong>de</strong>tur parum diversa.<br />

Myxomyoeteae Wallr.<br />

Lycogala epi<strong>de</strong>ndrum Buxb. Hall. p. 203. Fr. Syst. MYC. IH, p. 80. Rost.<br />

Mon. p. 285, f. 1, 7, 12. Cooke Myx. p. 75, fig. 1, 7, 12. Sacc.<br />

Syll. Vol. VII, p. 435.<br />

Habitat ad ligna in Ins St. Thomae. Leg. Quintas.<br />

Obs. Specimina optime in spiritu* vini conservata vidimus, quae, cum<br />

europacis exacte concordant.<br />

Hyphomyeeteae Martius p. m. p.<br />

Isaria arbuscula n. sp.<br />

Stroma gregarium, candidum, arboriforme, stipite filiforme, 2 mm. circiter<br />

alto praeditum, apice in ramos plurimos intricatos protensum,<br />

2 1/2­3 mm. altum, extensumque; conidia hyalina, globoso­ellypsoi<strong>de</strong>a,<br />

vel obovata, 8­9x6 μ.<br />

Habitat ad eorticem lignorum putrescent, in Ins. St. Thomae «San João<br />

dos Angolares». Leg. Newton, april. 1888.<br />

Epiccocum purpurascens Ehrenh. Sylv, p. 12. Sacc. Syll. IV, p. 736.<br />

Habitat in hymenio Corticii Quintasiani in Ins. St. Thomae. Leg. Quintas.<br />

Obs. Cum formis europaeis ad caules herbarum obviis plane congruit.<br />

Explicatio tabulae LXXXXII bis<br />

1. Pholiota aculeata magn. nat. a spora. — 2. Naucoria fusco­olivacea;<br />

Ù spora. — 3. Daedaha Newlonii 1/2 exemplar. — 5. Corticium Quintasianmn.<br />

— 5. Clavaria Henriquesii; a spora. — 6. Lachnocladium Mollerianum;<br />

a spora. — 7. Pterula subaquática; a spora. — 8. Clalhrusparvulus,<br />

junior, volva adhuc clausus; a I<strong>de</strong>m, bene evolutus, b spora.—<br />

9. Tylostoma Mollerianum; a spora.— 10. Helotium herbarum, magn.<br />

natur. ; a I<strong>de</strong>m, auctus, b ascus, c sporidia.<br />

12 VII


178<br />

TJeber einen nenen phospliorescireii<strong>de</strong>n Polyporus<br />

(P. noctiiucensxi. sp.) atxs Angola nebst Bemerkungen<br />

iilber die biologische Be<strong>de</strong>utung cies Selostlenclatens<br />

<strong>de</strong>r F»ilze.<br />

VON<br />

Gustav von Lsger\h.eim<br />

PROF. AB DER UNIVERSITÄT QUITO<br />

Ebenso wie die tropischen Wäl<strong>de</strong>r am Tage unsere Sinnen durch die<br />

Gewaltigkeit ihrer Bäume, die Pracht ihrer Blumen und die Schönheit und<br />

das Reichthums ihrer Thierwelt berauschen, so fin<strong>de</strong>n wir auch in <strong>de</strong>r<br />

finsteren Nacht Erscheinungen, die unserem Auge einen Ersatz <strong>de</strong>r Blumen<br />

und Schmetterlinge bieten. Wie fliegen<strong>de</strong> Sternen schwärmen liberale<br />

lebhaft leuchten<strong>de</strong> Insecten umher und beleben das imponiren<strong>de</strong> Stillleben<br />

<strong>de</strong>r Tropen-Nacht. Hin und wie<strong>de</strong>r erblicken wir auch an einem morschen<br />

Baumsbrunk eine sanft leuchten<strong>de</strong> Masse, welche wir, bei näherer Untersuchung,<br />

als einen Pilz erkennen. Einige dieser tropischen, selbstleuch-<br />

.ten<strong>de</strong>n Pilze, z. B. Pleurolus noclilucens Léveillé, leuchten so hell, dass<br />

man an ihrem Licht lesen kann. Ein beson<strong>de</strong>rs schönes Beispiel dieser<br />

tropischen, phosphoresciren<strong>de</strong>n Schwämmen erwähnt Herr Jules Garnier<br />

in seiner Reize um die Welt (Vol. II, 1871, pag-. 140). Er betheiligte<br />

sich an einer nächtlichen Festlichkeit <strong>de</strong>r Kanala-Indianer -auf Neu-Caledonien<br />

und bemerkte, das die jungen Mädchen in ihrem Haar eine Art<br />

selbstleuchten<strong>de</strong>r Blumen trugen. Nicht ohne Schwierigkeit gelang es ihm<br />

eine dieser «Blumen» zu bekommen, und wie überrascht wur<strong>de</strong> er nicht<br />

als er bei <strong>de</strong>m Licht eines Feuers erkannte, dass die «selbstleuchten<strong>de</strong><br />

Blume» nichts -an<strong>de</strong>rs als ein kleiner Agaricus war.<br />

An<strong>de</strong>re in <strong>de</strong>n Tropen vorkommen<strong>de</strong>, selbstleuchten<strong>de</strong> Pilze sind Agaricus<br />

igneus Rumph, A. Emerici Berkeley (Andaman-Insel), Plerolus nidiformis<br />

Berkeley (Australien), P. Lampas Berkeley (Australien), P. Prometheus<br />

Berkeley et Curtis (Hong-Kong), P. can<strong>de</strong>scens v. Müller et Berkeley<br />

(Australien), P~. phosphoreus Berkeley (Tasmanien), P. Gardneri<br />

Berkeley (Australien, Brasilien), P. illuminans v. Müller et Berkeley (Aus-


179<br />

tralien), Didymium sp. (Jamaica), Polyporus mycenoi<strong>de</strong>s Patonillard (Neu<br />

Calédonien). Aber auch in Europa kommen mehrere selbstleuchten<strong>de</strong> Pilze<br />

vor, z. B: Armillaria mellea Vahl, Agaricus fascicularis Hudson, A. socialis<br />

Fries (?), A. acerbus Fries (?), Collybia tuberosa Bulliard, Collybia<br />

cirrhata Shum.,'Pleurolus olearius DC, Nancoria semiorbiciäaris Bulliard,<br />

Panus stiplicus Fries, Heterobasidion annosum Brefeld, Trameies Pini<br />

Fries, Polyporus sulphureus Fries, Corticium coeruleum Schrad., C. lacleum<br />

Fries, Xylaria hypoxylon Greville, etc. In NordAmerika kommen, unter<br />

an<strong>de</strong>ren, folgen<strong>de</strong> zwei phosphoresciren<strong>de</strong> Pilze vor: Clilocybe illu<strong>de</strong>ns<br />

Schweinitz und Pleurotus facifer Berkeley et Curtis.<br />

Diesen Beispielen von phosphoresciren<strong>de</strong>n Pilzen kann ich jetzt ein<br />

neues zufügen. In <strong>de</strong>r grossartigen Sammlung von Polyporeen, welche<br />

Webmtsch auf seinen Reisen in Angola und Benguella (West Afrika)<br />

zusammengebracht hat und die jetzt in <strong>de</strong>r botanischen Abteilung <strong>de</strong>s<br />

Museu nacional in Lisboa aufbewahrt sind, fand ich einen, mit Diagnose<br />

versehenen, Polyporus, bei welchem Welwitsch bemerkt hatte : «nocte<br />

eximie phosphorescens». Die Diagnose <strong>de</strong>r neuen Art lautet:<br />

Polyporus noctilucens nov. spec.<br />

« P. lignosus, apus, ad marginem circularem truncorum <strong>de</strong>slruct. pullulans,<br />

aureo fulvus, exsiccalus flavus. Nocte eximie phosphorescens». (Welw.<br />

in sched.).<br />

Hab. in sylvis lucidis (raris) prope Condo et Candumba in Angola, Africae,<br />

übt leg. cl. Welwitsch (Iter Angol. N. 385) Mart. Ί857.<br />

Mit diesen Beispielen ist aber sicher nicht die Anzahl <strong>de</strong>r selbstleuchten<strong>de</strong>n<br />

Pilzen erschöpft ; manche wer<strong>de</strong>n noch ent<strong>de</strong>ckt wer<strong>de</strong>n. Fragen<br />

wir uns nun, ob diese merkwürdige Eigenschaft vieler Pilze irgend eine<br />

biologische Be<strong>de</strong>utung hat. Ich glaube diese Frage mit ja beantworten zu<br />

dürfen. Neuere Untersuchungen haben dargethan, dass die Sporen <strong>de</strong>r<br />

höheren Pilze oft durch Insecten verschleppt und ausgesaht-wer<strong>de</strong>n; Ich<br />

verweise auf die diesbezüglichen Arbeiten von Berlese 1<br />

und Fulton^.<br />

Durch die Arbeit von Fullon dürfte es sicher anzunehmen sein, dass die<br />

Phalloi<strong>de</strong>en Pilze sind, welche auf Insectenbesuch beson<strong>de</strong>rs angepasst<br />

sind. Einige <strong>de</strong>rselben (z. B. Dictiophora campanulata Nées, D. daemonum<br />

Fischer, D. multicolor Berkeley et Broome, Ithyphallus impudicus Fries,<br />

I. rubicundus Fischer, Mulinus bambusinus Fischer, M. borneensis Cesati,<br />

M. ? curlus Fischer, Kalchbrennera Tuckii Berkeley, K. corallocephala Kal-<br />

1<br />

Berlese, La diffusione délie spore <strong>de</strong>i funghi a mezzo <strong>de</strong>i piccoli artropodi (Bull. d.<br />

1. Soc. Venet. Trent, d. Sc. Nat. t. III, N. 2, Padova, 1884)."<br />

2<br />

Fulton,The dispersion of the spores of Fungi by the agency of Insects, with special<br />

reference to the Phalloi<strong>de</strong>i (Ann. of Botan., May, 1889, Oxford).


180<br />

ehrenner, Simblum Klotsch, Clalhrus Micheli, etc.), welche durch einen<br />

stinken<strong>de</strong>n Geruch ausgezeichnet sind, wer<strong>de</strong>n von Fliegen (z. B. Musen<br />

vomitória und M. Caeser) besucht, welche die Sporen verschleppen. An<strong>de</strong>re<br />

Phalloi<strong>de</strong>en (z. B. Anlhurus Kalchbrenner, Aseroë La Billardière, etc.)<br />

locken die Insecten durch ein lebhaft gefärbtes, augenfälliges, sogar blumenähnliches<br />

Receptaculum an. Die Uredineen locken die Insecten durch<br />

ihre goldgelben, einem zuckerhartigen Saft enthallen<strong>de</strong>n und wohlriechen<strong>de</strong>n<br />

Pycni<strong>de</strong>n an. Wir sehen also, dass viele Pilze ganz dieselben Anlockungsmittel<br />

besitzen wie die Phanerogamen (Geruch, schöne Farben,<br />

augenfällige Form und Nectar). Aber ebenso wie es Phanerogamen giebt,<br />

welche an <strong>de</strong>n <strong>de</strong>s Nachts schaffen<strong>de</strong>n Insecten durch weisse o<strong>de</strong>r nur <strong>de</strong>s<br />

Nachts duften<strong>de</strong> Blumen angepasst sind, so giebt es anch Pilze, <strong>de</strong>ren<br />

Sporen durch diese Nacht­Insecten verschleppt wer<strong>de</strong>n. Es sind dies gera<strong>de</strong><br />

die phosphoresciren<strong>de</strong>n Pilze, welche durch ihr Leuchten die Insecten<br />

zu sich locken. Es ist ja eine allgemeine Erfahrung, dass je<strong>de</strong>s Licht<br />

auf die Nacht­Insecten einen grossen Reiz ausüben. Ein Freund von mir<br />

hat einmal mit einer Laterne eine Menge von Männchen von Lampyris<br />

angelockt, die wohl glaubten ein riesiges Weibchen zu sehen: wie bekannt<br />

ist das Weibchen dieses Insects phosphorescirend. Ganz ähnlich dürften<br />

die selbstleuchten<strong>de</strong>n Pilze auf verschie<strong>de</strong>ne Nacht­Insecten einwirken.<br />

Dazu kommt noch, dass man constatirt hat, dass es das Hymenium, also<br />

gera<strong>de</strong> <strong>de</strong>r sporeutragen<strong>de</strong> Theil <strong>de</strong>s Pilzes ist, welches ausschliesslich o<strong>de</strong>r<br />

beson<strong>de</strong>rs stark leuchtet. Dies ist z. B. <strong>de</strong>r Fall mit Pleurotus olearius DC.<br />

und Panus slipticus Fries (Ellis, Champignons phosphorescents, pag. 189).<br />

Bei vielen Pilzen wer<strong>de</strong>n aber die Sporen durch <strong>de</strong>n Wind ausgestreut, und<br />

so kann man von entomophilen und anemophilen Pilzen sprechen ebenso<br />

gut wie entomophilen und anemophilen Phanerogamen<br />

Quito (Ecuador), d. 3 Febr. 1890.<br />

1<br />

Denjenigen, welche sich über selbstleuchten<strong>de</strong> Pilze näher informiren wollen,<br />

empfehle ich das Studium folgen<strong>de</strong>r Schriften :<br />

G. F. Atkinson, Another phosphorescent mushroom (Botan. Gaz., 1889, Ν. 1).<br />

Dultac, Un nouvel Agaric lumineux (Rev. mycol., 1882).<br />

J. B. Ellis, Champignons phosphorescentes (Rev. mycol, 1886).<br />

H. Fabre, in Compte­rendu <strong>de</strong> l'Acad. d. Se. t. LXI.<br />

F. Ludicig, Pilzwirkungen, Greiz, 1882.<br />

— lieber die spectroscopische Untersuchung photogener Pilze (Zeitschr. f.<br />

wissensch. Mikrosk., 1884).<br />

— Agaricus cirrhatus Pers., ein neuer phosphoresciren<strong>de</strong>r Pilz (Hedwigia,<br />

1885, Heft VI).<br />

U. Martellij Sur la phosphorence <strong>de</strong> l'Agaricus olearius DG. (Nuov. giorn. bot. Ital. XXI,<br />

N. 1; Rev. mycol., 1889).<br />

N. Patonillard, Observations sur quelques Hyménomycètes (Rev. mycol., 1882).<br />

W­ Phillips, La luminosité <strong>de</strong>s Champignons (Rev. mycol­, 1888).


181<br />

OS MUSGOS<br />

Por toda a parle, sobre a terra formando tapetes <strong>de</strong> verdura; nas pare<strong>de</strong>s<br />

por mais velhas que sejam, na agua corrente, sobre as arvores, á<br />

sombra das florestas ou vestindo as rochas <strong>de</strong>scobertas das altas montanhas,<br />

apparecem estas pequenas plantas. Umas vezes, associadas, cobrem largos<br />

tratos <strong>de</strong> terreno; n'outros sitios a área occupada é mais restricla. Pela<br />

sua pequenez parecerão seres inúteis, se é que ha alguns <strong>de</strong> tal or<strong>de</strong>m na<br />

natureza. Trabalham porém efncazmente e alguns são mesmo úteis ao<br />

homem.<br />

Todos elles representam um papel importante — são os primeiros agentes<br />

da transformação das rochas em terra e isto conseguem-no elles conservando<br />

certo grau <strong>de</strong> humida<strong>de</strong> a superficie das rochas, <strong>de</strong>senvolvendo pequenas<br />

porções <strong>de</strong> acido carbónico, que actua sobre as substancias mineraes<br />

e que é posto em contacto com estas pelos pêllos <strong>de</strong>licados, que<br />

pouco a pouco se introduzem nas estreitas fendas que nas rochas possa<br />

haver. A essas substancias mineraes assim <strong>de</strong>saggregadas vão-se junctando<br />

as folhas mortas, restos dos mesmos musgos, concorrendo assim por vários<br />

modos para a formação da terra vegetal.<br />

Os que vivem nas aguas produzem também effeitos curiosos e <strong>de</strong> não<br />

pequena importância. Nas regiões frias, tanto nas montanhas, como nas<br />

planicies, os musgos aquáticos e com especialida<strong>de</strong> os Sphagnums formam<br />

tal massa <strong>de</strong> plantas, que accumulando-se, dá logar á formação extraordinária<br />

da lurfa, materia <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> utilida<strong>de</strong> para os povos, que habitam os<br />

paizes on<strong>de</strong> ella se forma. Estes mesmos Sphagnums, bem seccos, formam<br />

uma cama macia para os animaes. Os jardineiros procuram-n'os com cuidado<br />

para certas culturas, como a das orchi<strong>de</strong>as epiphyticas.<br />

Se o papel d'estes pequenos vegetaes é bem util na natureza, para o


182<br />

botanico tem elles especial interesse, consi<strong>de</strong>rados em relação ά estructura<br />

e modo <strong>de</strong> vida.<br />

Os musgos reproduzem-se, como a gran<strong>de</strong> maioria dos vegetaes, quer<br />

por sementes, quer por divisão. Como em todas as plantas mais rudimentares<br />

a semente é uma simples cellula. É <strong>de</strong>nominada sporo. Sob a influencia<br />

da humida<strong>de</strong>, do calor e do ár atmospherico, o sporo germinado<br />

produz uma planta extremamente simples, formada <strong>de</strong> filamentos ramosos,<br />

cellulares, contendo grânulos chlorophyllinos. Esta planta tão simples encosta-se<br />

á terra, da qual recebe humida<strong>de</strong> e em tudo se assemelha a uma<br />

alga. Este apparelho vegetativo é o prolonema. Só no fim <strong>de</strong> algum tempo<br />

começa a organização do musgo propriamente dicto. No protonema, por<br />

multiplicação cellular, formam-se pequenos corpos, em parte comparáveis<br />

aos gommos dos vegetaes superiores.e esses, <strong>de</strong>senvolvendo-se produzem<br />

um eixo pericellular do qual nascem folhas regularmente dispostas. Da<br />

base- d'esté eixo nascem pêllos <strong>de</strong>licados, que penetrando na terra, na<br />

casca das arvores, nas fendas das pedras ou adherindo simplesmente â<br />

superficie dos diversos corpos, seguram a pequena planta e po<strong>de</strong>m receber<br />

do meio ambiente alimentos para a nutrição. Funccionam como verda<strong>de</strong>iras<br />

raizes.<br />

N'estas plantas pô<strong>de</strong> pois dizer-se que ha — raizes, caule e folhas —<br />

isto é os apparelhos essenciaes d'um vegetal completo e regularmente<br />

differenciado.<br />

A estructura do apparelho radicular é extremamente simples por que<br />

todos os pêllos são formados <strong>de</strong> longas cellulas <strong>de</strong> pare<strong>de</strong>s finas. O pequeno<br />

caule é constituido por tecido cellular homogéneo : quando muito encontram-se<br />

as cellulas centraes mais longas, formando um — eixo central. As<br />

folhas são em geral <strong>de</strong> estructura muito simples. Em geral são formadas<br />

d'uma única camada <strong>de</strong> cellulas <strong>de</strong> formas bastante variadas, contendo<br />

grânulos chlorophyllinos em abundância. Em muitas plantas pô<strong>de</strong> observar-se<br />

uma espécie <strong>de</strong> nervura, simples ou dividida, percorrendo toda a folha<br />

ou parte. As formas d'estas folhas variam <strong>de</strong> espécie para espécie. O estudo<br />

da folha dos musgos é óptimo meio para conhecer as principaes partes <strong>de</strong><br />

que se compõem as cellulas vegetaes e os modos porque eilás se formam<br />

e <strong>de</strong>senvolvem. Em alguns musgos são as cellulas das folhas <strong>de</strong> organização<br />

muito singular. Os Sphagnums são próprios para essa observação.<br />

O caule ou eixo com folhas pô<strong>de</strong> ser simples ou ramoso ; pô<strong>de</strong> crescer<br />

vertical ou arrastar-se sobre a terra ou sobre outro qualquer corpo.<br />

D'esta parte vegetativa po<strong>de</strong>m <strong>de</strong>stacar-se pequenas parles, que \ão<br />

constituir uma nova planta. É a multiplicação por divisão.


183<br />

N'aquelles que crescem encostados a qualquer outro corpo, como vão<br />

produzindo pêllos radicaes nas partes que estão em contacto com o corpo<br />

sobre que vivem, pô<strong>de</strong> a parte mais velha morrer, ficando as partes novas<br />

constituindo outros tantos individuos. É a multiplicação por — innovações<br />

— que é uma forma particular da divisão.<br />

Os musgos produzem apparelhos <strong>de</strong> fecundação, e esses apparelhos,<br />

masculinos e femininos, segundo o papel que representam, po<strong>de</strong>m encontrar-se<br />

separados em individuos ,diversos (dioicos) ou junctos na mesma<br />

planta (monoicos), po<strong>de</strong>ndo ainda os órgãos masculinos e femininos estar<br />

a par (synoicos).<br />

Em geral as folhas que ficam próximas dos órgãos sexuaes tem forma e<br />

disposição caracteristica. Constituem elles a —perichese — se os dois apparelhos<br />

estão junctos; o—perigoneo — se acompanha só órgãos masculinos<br />

e—perigyneo — se involve só órgãos femininos.<br />

A forma d'esté invólucro é muito variada, bem como a disposição d'elle,<br />

que pô<strong>de</strong> ser terminal ou lateral.<br />

Os apparelhos <strong>de</strong> fecundação só apparecem quando as plantas tem attingido<br />

seu completo <strong>de</strong>senvolvimento e em algumas espécies raras vezes se<br />

formam, multiplicando-se a planta por divisão.<br />

Estes apparelhos po<strong>de</strong>m <strong>de</strong>senvolver-se quer na extremida<strong>de</strong> do eixo<br />

único da planta, ou na extremida<strong>de</strong> <strong>de</strong> pequenos ramos lateraes, ou simplesmente<br />

na axilla das folhas. O apparelho masculino é formado pelo antheridio,<br />

acompanhado <strong>de</strong> paraphyses. Aquelle é um sacco pericellular,<br />

cujas cellulas internas produzem os anthérozoï<strong>de</strong>s, ou corpos fecundantes. São<br />

elles constituidos pelo protoplasma d'essas cellulas ; tem forma d'um filamento<br />

em espiral com cilios vibrateis com os quaes executam mo'vimentos<br />

semelhantes aos <strong>de</strong> alguns animaes. As pare<strong>de</strong>s das cellulas, que produzem<br />

estes corpos, transformam-se em tempo proprio n'uma espécie <strong>de</strong> materia<br />

gelatinosa e esta absorvendo facilmente a agua, augmenta consi<strong>de</strong>ravelmente<br />

<strong>de</strong> volume, o que <strong>de</strong>termina a ruptura do antheridio e facilita a<br />

sahida dos anthérozoï<strong>de</strong>s..<br />

O apparelho feminino ó o arehegoneo, cuja forma se assemelha á d'uma<br />

garrafa arredondada e <strong>de</strong> longo gargallo. Na parte inferior, mais <strong>de</strong>senvolvida,<br />

fórma-se uma cellula central muito maior que todas as outras e o<br />

protoplasma que n'ella é contido constitue o corpo fecundavel. Esta parte do<br />

arehegoneo é <strong>de</strong>nominada — ventre—. A outra parte — o collo—- é longa<br />

e estreita tendo, uma camada <strong>de</strong> cellulas periphericas e uma serie <strong>de</strong> cellulas<br />

centraes. Estas a seu tempo soffreu uma transformação egual a que<br />

solfieram as cellulas internas do antheridio. Assim modificadas absorvem<br />

agua, augment am <strong>de</strong> volume e separam as cellulas terminaes do collo. Se<br />

um ou mais anthérozoï<strong>de</strong>s movendo-se na agua que pô<strong>de</strong> molhar estas<br />

partes dos musgos vem a encontrar a extremida<strong>de</strong> do collo, entram n'elle e


184<br />

moveiido-se na substancia gelatinosa, que o enche, vài até ao ventre aon<strong>de</strong><br />

encontra o corpo fecundavel, no qual se fun<strong>de</strong>, fecundando-o.<br />

Este, que era composto só <strong>de</strong> protoplasma, revesle-se <strong>de</strong> membrana<br />

cellulosica e dividindo-se repetidas vezes forma o ovo, que tem <strong>de</strong> produzir<br />

sementes ou sporos.<br />

O ovo <strong>de</strong>senvolve-se, germina mesmo <strong>de</strong>ntro do ventre do archegoneo,<br />

implanta-se nos tecidos do ramo e crescendo disten<strong>de</strong> a pare<strong>de</strong> do archegoneo,<br />

que por fim rasga circularmente, ficando parle a involver a base e<br />

a outra parte cobrindo a extremida<strong>de</strong> do corpo produzido pelo <strong>de</strong>senvolvimento<br />

do ovo. A primeira tem o nome <strong>de</strong> BAINHA (vagina); a segunda<br />

é a COIFA (calyptra).<br />

O ovo <strong>de</strong>senvolvendo-se forma um corpo, que <strong>de</strong>pois <strong>de</strong> completo constitue<br />

o fructo do musgo — o sporogoneo. Uma parte é longa fina — o pé<br />

do fructo (seta), a outra, que se <strong>de</strong>senvolve na extremida<strong>de</strong> d'esta é <strong>de</strong><br />

estructura assaz complicada. É a urna <strong>de</strong>ntro da qual por divisão das cellulas<br />

se formam òs sporos.<br />

A urna tem ao centro uma serie <strong>de</strong> cellulas formando uma espécie <strong>de</strong><br />

pequena columna (columella), em volta da qual ficam as cellulas productoras<br />

dos sporos. Terminada a formação d'estes <strong>de</strong>sapparecem as pare<strong>de</strong>s<br />

das cellulas que os produziram e resta então uma cavida<strong>de</strong> em volta da<br />

columella contendo os sporos. É o chamado sacco sporifero. Uma ou mais<br />

camadas cellulares revestem o todo exteriormente e n'estas dão-se modificações<br />

especiaes ten<strong>de</strong>ntes a facilitar a abertura ou <strong>de</strong>hiscencia da urna<br />

para que os sporos possam sabir e ser espalhados sobre a terra. No maior<br />

numero <strong>de</strong> musgos a parte que concorre para este efïeito esta disposta circularmente<br />

perto da extremida<strong>de</strong> da urna. Quando completa, a parte extrema<br />

separa-se, ficando a urna como troncada. A parte separada é o —<br />

operculo —. Não fica logo a urna aberta porque uma ou mais membranas<br />

a fecham, mas como n'estas nem todas as cellulas se modificam d'um modo<br />

egual, ficando umas mais grossas que as outras, o contacto do ar, mais<br />

ou menos secco, disten<strong>de</strong> <strong>de</strong>sigualmente essas diversas cellulas e <strong>de</strong>termina<br />

a ruptura das membranas. É digno <strong>de</strong> notar-se na gran<strong>de</strong> maioria dos<br />

musgos a regularida<strong>de</strong> com que essas membranas fen<strong>de</strong>m. Formam lacinias<br />

(<strong>de</strong>ntes) <strong>de</strong> forma triangular dispostas nos bordos da urna com a maxima<br />

regularida<strong>de</strong> quer na forma, quer no numero. Constituem elles o—peristoma—<br />

que. pô<strong>de</strong> ser simples ou duplo. Aberta a urna, as distensões<br />

das membranas ou a posição da urna <strong>de</strong>terminam a sabida dos sporos, que<br />

os movimentos do ar transportarão a distancia e os <strong>de</strong>ssiminarão.<br />

É do fructo que se tiram os melhores caracteres para a classificação<br />

d'estas pequenas plantas. A parte vegetativa fornece caracteres auxiliares<br />

<strong>de</strong> gran<strong>de</strong> importância especialmente para a <strong>de</strong>finição das espécies.<br />

A parte fructificante constitue para muitos botanicos uma phase perfei-


185<br />

tamente distincta, quasi uma planta que vive e se <strong>de</strong>senvolve como parasita<br />

sobre a parte vegetativa. Sendo assim o musgo tem duas phases ou é<br />

formado <strong>de</strong> dois individuos — um <strong>de</strong>riva do sporo ; tem folhas com chlorophylla<br />

e por isso se nutre do ar e da terra, e produz apparelhos <strong>de</strong> fecundação—<br />

è sexuada: — o outro provém da germinação do ovo; não tem<br />

folhas nem chorophylla, não pô<strong>de</strong> elaborar alimentos e e só pô<strong>de</strong> viver á<br />

custa do primeiro, como parasita. Não produz órgãos sexuaes, mas produz<br />

corpos reproductores. Uma phase succe<strong>de</strong>-se sempre á outra.<br />

Como se vé, muito ha que observar e estudar n'estas pequenas plantas.<br />

O material é fácil <strong>de</strong> encontrar, porque em toda a parle os musgos po<strong>de</strong>m<br />

ser encontrados. O estudo da parte anatómica exige o emprego do microscópio.<br />

As formas variadas das diversas partes dos musgos e algumas<br />

extremamente notáveis darão logar a largas horas <strong>de</strong> trabalho instructivo<br />

e <strong>de</strong>licioso.<br />

As collecçôs <strong>de</strong> musgos são fáceis <strong>de</strong> formar. Pô<strong>de</strong> dizer-se que em<br />

todos os mezes do anno o bryologo po<strong>de</strong>rá fazer boas colheitas. Como os<br />

melhores caracteres são tirados do fruclo, é indispensável procurar sempre<br />

exemplares em fructificaçào. Esta, como está dicto, é em geral coberta<br />

pela coifa, que, quando o fructo está maduro, cahe facilmente. Convém<br />

colher exemplares que ainda tenham essa coifa.<br />

Os exemplares colhidos <strong>de</strong>vem ser embrulhados em papel, cada um<br />

sobre si para evitar misturas, que mais tar<strong>de</strong> dariam trabalho. A preparação<br />

pô<strong>de</strong> fazer-se quando para isso houver occasiâo, bastando hume<strong>de</strong>cer<br />

os exemplares seccos para elles retomarem a forma e quasi o viço primitivo.<br />

Conseguido isto são dispostos entre folhas <strong>de</strong> papel passento, ligeiramente<br />

comprimidos. Em pouco tempo ficam no estado <strong>de</strong> serem guardados.<br />

No herbario po<strong>de</strong>m os exemplares ser collados ou presos por pequenas<br />

tiras <strong>de</strong> papel gommado ou antes postos <strong>de</strong>ntro d'uma pequena porção <strong>de</strong><br />

papel convenientemente dobrado, para que os exemplares fiquem seguros.<br />

J. H.


186<br />

Catalogo dos musgos encontrados em Portugal<br />

0 único catalogo geral dos musgos encontrados em Portugal é dado por<br />

Brotero no segundo volume da Flora lusilanica publicada em 1804.<br />

A enumeração d'estas plantas na obra citada está bem longe <strong>de</strong> representar<br />

as espécies hoje conhecidas, pois que exploradores nacionaes e estrangeiros<br />

tem feito trabalhos ten<strong>de</strong>ntes a tornar conhecidas as espécies,<br />

que vivem em diversas localida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Portugal.<br />

Brotero cita na Flora apenas 60 espécies.<br />

O dr. Welwitsch durante as herborisações feitas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1842 até 1850,<br />

quer por conta propria, quer por <strong>de</strong>terminação da Aca<strong>de</strong>mia Real das<br />

Sciencias <strong>de</strong> Lisboa, não <strong>de</strong>scurou este ramo do reino vegetal. No pequeno<br />

folheto — An enumeration of lhe Musci and Hepaticae collected in Portugal,<br />

'1842-50. By dr. F. Welwitsch with brief notes and observations by W.<br />

Mitten, A. L. S. são enumeradas 76 espécies. Além d'estas mais algumas<br />

são citadas na Synopsis muscorum <strong>de</strong> Schimper.<br />

A exploração botanica feita pelo con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Solms no Algarve foi proficua<br />

em relação a estas plantas. No — Tentamen Bryo-geographiae Algarviae<br />

regni lusilani provinciae — publicado em 1868, o numero <strong>de</strong> espécies<br />

mencionadas attinge o numero <strong>de</strong> 106, sendo 4 consi<strong>de</strong>radas como espécies<br />

novas e duas como novas varieda<strong>de</strong>s <strong>de</strong> espécies já <strong>de</strong>scriptas.<br />

Se o catalogo organisado pelo con<strong>de</strong> <strong>de</strong> Solms é digno <strong>de</strong> menção, não<br />

o merece menos o estudo bryo-geographico, que o prece<strong>de</strong>.<br />

Na mesma época (1867-1868) publicou o professor D. Miguel Colmeiro<br />

a — Enumeracion <strong>de</strong> les cryptogamas <strong>de</strong> Espana y Portugal, na qual menciona<br />

73 espécies <strong>de</strong> musgos em Portugal, comprehen<strong>de</strong>ndo os que foram<br />

mencionados por Brotero, por Van<strong>de</strong>lli e pelo dr. Baptista e alguns em<br />

duvida.<br />

O sr. Estácio da Veiga, a quem o estudo da Historia natural tem merecido<br />

especial attenção, publicou também em 1870 no Jornal <strong>de</strong> sciencias<br />

mathematicas, physicas e naturaes, tomo II, um catalogo <strong>de</strong> plantas do Algarve,<br />

entre as quaes enumerou 42 espécies <strong>de</strong> musgos.<br />

Na Synopsis Muscorum europaeorum <strong>de</strong> Schimper encontram-se indic<br />

adas como existindo em Portugal 32 espécies.<br />

Em 1878 o sr. E. Levier, visitando Portugal em companhia do gran<strong>de</strong>


187<br />

botanico suisso Ε. Boissier e do sr. L. Leresche, colheu alguns musgos<br />

(30 esp.) na serra da. Estrella, que mencionou na narração <strong>de</strong> viagem —<br />

Deux excursions bol. dans le nord <strong>de</strong> l'Espagne el Portugal en 1878 et<br />

1889, par L. Leresche et E. Levier, 1880.<br />

As herborisações por mim feitas e pelos empregados do Jardim botanico,<br />

com especialida<strong>de</strong> pelo sr. A. Molieiy <strong>de</strong>ram­me elementos para publicar<br />

catálogos locaes <strong>de</strong> musgos; sendo o primeiro o que se encontra na publicação<br />

da Socieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> geographia <strong>de</strong> Lisboa — Expedição scienlißca ά<br />

serra da Estrella — Secção <strong>de</strong> <strong>Botânica</strong> — publicada em 1883. N'elle enumerei<br />

59 espécies. A outra publicação encontra-se no vol. III d'esté Boletim<br />

sob o titulo — A vegetação da serra do Gerez. Ahi mencionei 57<br />

espécies.<br />

No herbario da Universida<strong>de</strong> existem hoje elementos para a confecção<br />

d'um catalogo geral, não completo <strong>de</strong> certo, mas representando uma<br />

gran<strong>de</strong> parle da vegetação bryologica do paiz. A publicação d'elle pô<strong>de</strong><br />

ter utilida<strong>de</strong> e por isso a faço.<br />

Todos os musgos, que existem no herbario, com excepção d'um pequeno<br />

numero <strong>de</strong> espécies colhidas por Welwitsch, são <strong>de</strong>vidos aos trabalhos <strong>de</strong><br />

exploraçôas botanicas feitas pelos empregados do Jardim botanico ou <strong>de</strong>vidos<br />

ά generosida<strong>de</strong> do sr. Ε. da Veiga e do sr. I. Newton, do Porto, a<br />

quem o estudo da flora cryptogamica tanto agrada. Ë um colleccionador<br />

enthùsiasta, que tem explorado com todo o cuidado as visinhanças do<br />

Porto e muitos pontos do norte <strong>de</strong> Portugal. As suas collecções <strong>de</strong>lcrminadas<br />

por homens <strong>de</strong> sciencia segura tem servido <strong>de</strong> base a publicações<br />

importantes, que tem vindo a lume no Boletim da Socieda<strong>de</strong> <strong>de</strong> geographia<br />

<strong>de</strong> Lisboa.<br />

O sr. Newton tem sido d'uma generosida<strong>de</strong> verda<strong>de</strong>iramente extraordinária<br />

em beneficio do herbario <strong>de</strong> Coimbra.<br />

Os musgos do herbario <strong>de</strong> Coimbra foram <strong>de</strong>terminados pelos srs. Schimper<br />

e Lindberg. Ultimamente o sr. V. Brotherus, <strong>de</strong> Helsingfors, prestou­me<br />

um gran<strong>de</strong> serviço, revendo toda a collecção e corrigindo qualquer erro,<br />

que por ventura existisse. Foi um serviço que mal posso agra<strong>de</strong>cer <strong>de</strong>vidamente.<br />

No catalogo, que se segue, inclui não só as espécies que existem no<br />

herbario da Universida<strong>de</strong>, como todas as espécies, que são enumeradas<br />

nas différentes publicações mencionadas 1<br />

.<br />

J. Henriques.<br />

1<br />

As espécies que se não acham representadas no herbario por exemplares portuguezes<br />

vão marcadas com o signal #.


1. S. muticum Schimper.<br />

188<br />

Brylnae 1<br />

v ACROCARPAE<br />

Ordo I. — CLEISTOCARPAE<br />

Tribus.—Pottioi<strong>de</strong>ae<br />

Fam. —Phasceae<br />

Sphaerangium Schimper<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms); na estrada p. <strong>de</strong> Arietas (Wel<br />

Phascum L.<br />

2. P. cuspidatum Schreber.<br />

Nos terrenos calcareos do Lumiar (Welw. n.° 3B).<br />

3. P. bryoi<strong>de</strong>s Dickson.<br />

Mafra (E. da Veiga).<br />

* 4. P. nitidum Brid. et Sch.<br />

1<br />

> Fam. — Pleuri<strong>de</strong>ae<br />

Pleuridium Brid.<br />

Serra d'Arrábida (Welw. n.° 33).<br />

Schimper—Synopsis Muscorum europaeorum, 1876.


189<br />

5. P. subulatum Brid. et Sch.— Brot. II, p. 418, 1.<br />

Quinta do Noval (Douro), Serra do Pilar (F. Newton), Aveiro,<br />

Coimbra nos logores húmidos (Brot , J. Henriq.), Mafra (Ε. da<br />

Veiga), Cintra (Welw. n. os<br />

34, 37, 45, 65), Algarve (C. <strong>de</strong><br />

Solms).<br />

6. P. alternifolium Sch.<br />

Serra do Pilar (J. Newton).<br />

* 7. S. crispum Sch.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms). .<br />

Ordo II. — STEGOCARPAE<br />

Tribus. — Weisiaceae<br />

Fani. — Weisieae<br />

Systegium Sch.<br />

Hymenostomum<br />

8. II. microstomum R. Brown.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />

9. Η. tortile Br. et Sch.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms); Porto (J. Newton).<br />

Gymnostemum<br />

10 G. calcareum Nees et Hown.<br />

var. — brevifolium.<br />

S. ChristovSo <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>, Ramal<strong>de</strong>, Santa Cruz do Bispo p. Porto<br />

(J. Newton), Coimbra (J. Henriq.) ; sobre a terra em Cintra<br />

(Welw. n.° 30); no Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga),<br />

var. — nos calcareos da Serra <strong>de</strong> Monsanto, Serra da Arrábida<br />

(Welw. n.° 85).<br />

11. G. rupestre Schwaegr.<br />

Mafra (Ε. da Veiga).


12. G. curvirostrum Hedw.<br />

Algarve (E. da Veiga).<br />

Í90<br />

Eucladium Br. et Sch.<br />

13. E. verticillatum Br. et Sch.<br />

Mafra (E. da Veiga), serra d'Amoreira (Welw. n.° 18).<br />

Weisia Hedw.<br />

14. W. Wimmeriana Sch.<br />

Coimbra (J. Henriq.).<br />

15. W. viridula Brid. ; Brot. Π, p. 410, 12.<br />

Felgueiras (J. Henriq.), Porto (J. Newton), Aveiro, Coimbra (J.<br />

Henriq.), serra da Estrella (Levier), Algarve C. <strong>de</strong> Solms, E.<br />

da Veiga).<br />

16. W. Welwitschii Sch.<br />

Cintra junto á queda d'agua (Welw.).<br />

Dicranoweisia Lindl.<br />

17. D. cirrhata Br. et Sch.; Brot. II, p. 408, 3.<br />

Porto, Ovar (J. Newton); Alemtejo (Brot.).<br />

18. D. Bruntoni (Smith).<br />

Serra do Gerez (Welw. n.° 54) ; Santa Cruz do Bispo, Vallongo<br />

(J. Newton).<br />

19. D. robusta Venturi in Rev. bryol. 9.<br />

S. Christovão <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>, Vallongo, Penafiel (J. Newton).<br />

20. R. fugax Hedw.<br />

Porto (J. Newton).<br />

Rhabdoweisia Sch.


191<br />

21. C. gracilescens (W. et Mohr.).<br />

Farn. — Diacraneae<br />

Cynodontium Sch.<br />

Gerez (J. Henriq.); Mafra (Ε. da Veiga).<br />

22. C. polycarpum Sch.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />

23. D. pellucidum (L.).<br />

Mafra (E. da Veiga).<br />

Dichodontium Schirap.<br />

Dicranella Schimp.<br />

24. D. varia (Hedw.); Brot. II, p. 406, 5.<br />

Porto (J. Newton); visinhanças <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.); Guimarães,<br />

Lumiar (Welw. n.° 13, 22).<br />

25. D. heteromalla Sch.<br />

var. — Castanetorum C. <strong>de</strong> Solms.<br />

Porto (J. Newton); Foya, no Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

Dicranum Hedw.<br />

*26. D. Starkii Web. et Mohr.<br />

Serra da Estrella (Levier).<br />

*27. D. falcatum Hedw.<br />

Serra da Estrella (Levier).<br />

28. D. Blytii Sch.<br />

Serra da Estrella (J. Henriq.).<br />

29. D. fuscescens Turn.<br />

Serra do Pilar, Porto (J. Newton).


192<br />

30. D. scoparium Hedw —Brot. II, p. 405, 3.<br />

Gerez (Welw., J. Henriq.); Porto, Santa Cruz do Bispo (J. Newt.),<br />

Bussaco (J. Henriq., Moller); visinhanças <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.,<br />

M. Ferreira); serra da Estrella (Welw.)', serras <strong>de</strong> Montejunto<br />

e Cintra (Welw.), Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />

31. D. majus Turn.<br />

Mafra (E. da Veiga).<br />

Campilopus Brid.<br />

32. C fragilis (Biche.).<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms); Villar do Paraizo p. Villa <strong>de</strong> Gaya (J. Newt.).<br />

»33. C. longipilus Brid.<br />

Arrentella e Pera, nos pinhaes (Welw. n.° 42, b); Algarve (E. da<br />

Veiga).<br />

34. C. polytrichoi<strong>de</strong>s De Not.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga), Cintra (Welw. n.° 42, 6);<br />

Vallongo, Porto (J. Newt.).<br />

*35. C. brevipilus Br. et Sch.<br />

Algarve (E. da Veiga).<br />

Tribu. — Leucobryacéae<br />

Fam. — Leucobryeae<br />

Leucobryum Hampe<br />

36. L. glaucum (L.). — Brot. II, p. 406, 4.<br />

Porto (J. Newton); Bussaco (J. Henriq.).<br />

Tribu. — Fissi<strong>de</strong>ntaceae<br />

Fam. — Fissi<strong>de</strong>nteae<br />

Fissi<strong>de</strong>ns Hedw.<br />

37. F. bryoi<strong>de</strong>s Hedw.; Brot. II, p. 413, 2.<br />

Fonte da Moura, Fânzeres p. Porto (J. Newton); Coimbra (J.


193<br />

Henriq.); serra da Estrella (J. Henriq.); Cintra (Welw.), Algarve<br />

(C. <strong>de</strong> Solms, E. da Veiga).<br />

*38. F. exilis Hedw.<br />

Porto (J. Newton).<br />

39. F. incurvus Schwaegr.<br />

Coimbra (Molier); Lumiar (Welw. n.° 40); Areinho, Paranhos, nas<br />

visinhanças do Porto (J. Newton).<br />

*40. F. crassipes Willson.<br />

Visinhanças do Porto (J. Newton).<br />

41. F. rivularis Sch.<br />

Visinhanças do Porto (J. Newton).<br />

*42. F. algarvicus C. <strong>de</strong> Solms.<br />

Algarve, p. <strong>de</strong> Sylves (C. <strong>de</strong> Solms); visinhança do Porto (J. Newton).<br />

43. F. serrulatus Brid.<br />

Gerez, Cabeceiras <strong>de</strong> Basto (J. Henriq.) ; Valladares, Vallongo (J.<br />

Newton) ; Aveiro,, visinhança <strong>de</strong> Coimbra, em Valle <strong>de</strong> Cannas<br />

e na Zombaria (J. Henriq.); Cintra (Welw. n.° 27); Algarve e<br />

Monchique (C <strong>de</strong> Solms).<br />

44. F. dicipiens <strong>de</strong> Not.<br />

Gerez ; Bussaco ; visinhança <strong>de</strong> Coimbra, em valle <strong>de</strong> Cannas,<br />

Zombaria- (J. Henriq.) e S. Paulo <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s (M. Fer.).<br />

45. F. taxifolius Hedw.; Brot.-H, p. 413, 1.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, E. da Veiga).<br />

46. F. Welwitschii Sch.<br />

Gerez (\A elw. 1818, J. Henriq); Fânzeres, Bio Tinto, S. Cruz<br />

do Bispo nas visinhanças do Porto (J. Newton).<br />

O sr. A. Bottini (Ricerche briologiche nell'isola d'Elba. Pisa, 1886)<br />

consi<strong>de</strong>ra esta espécie como simples forma da var. polyphyllus do<br />

F. serrulatus.<br />

47. F. firmus Lindb. sp. nov.<br />

Valle <strong>de</strong> Cannas (J. Henriq. 1880).<br />

Conomitrium Montagne<br />

48. C. Julianum Mont.<br />

Coimbra p. do porto dos Bentos (M. Ferreira) ; Collares, Cintra<br />

nas fontes da Sabuga e da Pipa (Welw.).<br />

13 vu


*49. C. strictum C. Solms.<br />

194<br />

Tribu. — Seligeriaceae<br />

Fam. — Brachydonteae<br />

Campylosteleum Br. et Sch.<br />

Nas rochas graniticas junto á villa <strong>de</strong> Monchique (C. <strong>de</strong> Solms)i<br />

Tribu. — Oeratodontaceae<br />

Fam. — Geratodonteäe<br />

Ceratodon Brid.<br />

50. C. purpureus Brid. ; Brot. II, p. 405, 2.<br />

Gerez, serra da Estrella (J. Henriq.); Coimbra (J. Newton); Lisboa<br />

(Brot.); Porto, Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton).<br />

31. C. corsicus Sch.<br />

Porto (J. Newton); Guarda (J. Newton); Algarve na serra da Picota<br />

(C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />

52. C. chloropus Brid.<br />

Serra <strong>de</strong> Montemor, Calhariz (Welw. n.° 44, 88).<br />

Fam. — Leptotricheae<br />

Leptotrichum Hampe<br />

53v L. homomallum Sch.<br />

Serra da Estrella (Levier, J. Henriq.).<br />

54. L. subulatum Bruch.<br />

Porto, Santa Cruz do Bispo, Villar do Puraizo (J. Newton); arred.<br />

<strong>de</strong> Coimbra na Zombaria (J. Henriq.); serra <strong>de</strong> S. Luiz (Welw.<br />

n.° 94); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Moller).


19o<br />

Tribu. — Pottiaceae<br />

' Fam. — Pottieae<br />

Pottia Ehr.<br />

55. P. minutula Br. et Schimp.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms); Lumiar (Welw. n.° 31).<br />

56. P. truncata Br. et Schimp.; Brot. II, p. 410, 9.<br />

Porto (J. Newton); Coimbra, Aveiro (J. Henriq.); Lumiar (Welw.<br />

n.° 73, p. 15, 32.<br />

*57. Wilsoni Br. et Sch.?<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

58. P. cuneifolia C. <strong>de</strong> Solms.<br />

Porto nos jardins do Palacio <strong>de</strong> Crystal, Lor<strong>de</strong>llo (J. Newton);<br />

Algarve p. <strong>de</strong> Tavira (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

59. P. Starkeana C. Müller.<br />

Coimbra na cerca <strong>de</strong> S. Bento (J. Henriq.); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

*60. D. luridus Hornsch.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

Didymodon Hedw.<br />

Trichostomum Sm. ex p.<br />

61. T. tophaceum Brid.<br />

Coimbra na cerca <strong>de</strong> S. Bento (J. Henriq.).<br />

62. T. mutabile Br. et Sch.<br />

Serras <strong>de</strong> Cintra e Montejunto (Welw. n. 03<br />

14, 48).<br />

63. T. crispulum Bruch.<br />

Zombaria, p. <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.); Porto (J. Newton).<br />

64. T. flavo-virens Bruch.<br />

Porto (J. Newton); junto ao mar na Extremadura (Welw. n.° 2),


196<br />

65. T. Bárbula Schwaegr.<br />

Serra <strong>de</strong> Cintra (Welw. n.° 9); Algarve (E. da Veiga).<br />

*66. T. flexipes Br. et Sch.<br />

Serra da Picota no Algarve (C. <strong>de</strong> Solms e E. da Veiga).<br />

Bárbula Hedw.<br />

67. B. ambigua Br. et Sch.<br />

Visinhanças do Porto (J. Newton); Coimbra, estrada <strong>de</strong> Cellas<br />

nos muros (Moller) ; Queluz, Povoa, Mafra (Welw.) ; Algarve<br />

(C. <strong>de</strong> Solms).<br />

68. Β. aloi<strong>de</strong>s Br. et Sch.<br />

Paranhos p. do Porto (J. Newton); Coimbra na cerca <strong>de</strong> S. Bento<br />

e*p. <strong>de</strong> Cellas (J. Henriq.) ; Bio <strong>de</strong> Mouro na Extremadura<br />

(Welw. n.° 70).<br />

69. B. membranifolia Schultz.<br />

Coimbra na estrada <strong>de</strong> Cellas (Moller).<br />

70. Β. atro\irens Sch.<br />

Porto (J. Newton); Valle <strong>de</strong> Cannas p. <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.).<br />

71. B. cuneifolia Brid.<br />

Pinhão, no Douro, Porto (J. Newton); Coimbra no Penedo da<br />

Sauda<strong>de</strong> e na estrada <strong>de</strong> Cellas (Moller); Cintra, entre Seixal<br />

e Arrentalla (Welw. n.° 72); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da<br />

Veiga).<br />

72. Β. marginata Br. et Sch.<br />

Porto em S. Christovâo <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong> (J. Newton); Lisboa na<br />

Tapada d'Ajuda (Moller); Cabeço <strong>de</strong> Montachique, Alcácer do<br />

Sal (Welw. n.° 3); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

*73. B. Solmsii Sch.<br />

Sobre as rochas p. <strong>de</strong> S. Bartholomeu <strong>de</strong> Messines no Algarve<br />

(C. <strong>de</strong> Solms). '<br />

*74. B. canescens Br. et Sch.<br />

Porto (J. Newton); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

75. Β. muralis Hedw.; Brot. H, p. 409, 7.<br />

Porto, Serra do Pilar (J. Newton); Aveiro (J. Henriq.}; Coimbra<br />

(Moller); Lisboa (Moller); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />

76. B. unguiculata Hedw.<br />

Porto (J. Newton); Coimbra (J. Henriq.); Lisboa nas rochas calcareas<br />

(Welw. n.° 90).


197<br />

77. B. fallax Hedw.<br />

Massarellos p. do Porto (J. Newt.) ; Mafra (Wellw. n.° 28) ; Algarve<br />

(C. <strong>de</strong> Solms).<br />

78. B. rigidula Sch.<br />

Cellas p. <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.); serra <strong>de</strong> Monchique (Moller).<br />

79. B. cylindrica Sch.<br />

Porto (J. Newt.); Coimbra em Santo Antonio dos Olivaes (Moller).<br />

80. B. gracilis Schwaegr.<br />

Coimbra na estrada <strong>de</strong> Cellas (Moller).<br />

*81. B. revoluta Schwaegr.<br />

Paranhos p. do Porto (J. Newton).<br />

*82. Β. convuluta Hedw.<br />

Campo Gran<strong>de</strong> p. <strong>de</strong> Lisboa (Welw. n.° 47);. Porto (J. Newton);<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

83. B. squarrosa Brid.<br />

Repouso, Monte Real p. do Porto (J. Newton); Mafra (Ε. da<br />

Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

84. B. subulata Brid.; Brot. II, p. 409, 8.<br />

Coimbra (Brot.. J. Newton).<br />

*85. Β. Brebissonii Brid.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

86. B. laevipila Brid.<br />

Porto (J. Newton); Coimbra (Moller); Tapada d'Ajuda nas oliveiras<br />

(Welw., Moller); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />

87. Β. ruralis Hedw.; Brot, II, p. 411, 16.<br />

Foz do Douro p. Porto (J. Newton); serra da Estrella (J. Henriq.);<br />

Coimbra (Brot.).<br />

88. Β. intermedia Sch.<br />

Porto (J. Newton).<br />

*89. B. Muelleri Br. et Sch.<br />

Pinhao, Porto (J. Newton).<br />

Tribu. — Grimmiaceae<br />

Fam. — Cinclidoteae<br />

Cinclidotus Pal. Beauv.<br />

90. C. fontinaloi<strong>de</strong>s P. Beauv.; Brot. II, p. 417, 2.<br />

S. Cruz do Bispo, Avintes, Rio Sousa p. Porto, Penafiel, Gerez<br />

(J. Newton); serra dè Montejunto (Welw.).


198<br />

Fam. — Griminit ac<br />

Grimmia Ehrli.<br />

91. G. orbicularis Br. et Sch.<br />

Coimbra, na estrada <strong>de</strong> Cellas, nos muros (Moller).<br />

92. G. pulvinata Smith.<br />

Porto (J. Newton); serra <strong>de</strong> Monsanto (J. Daveau); Mafra (E. da<br />

Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, E. da Veiga).<br />

93. G. Schuitzii (Wilson).<br />

Pinhão (Douro); Gerez, Vallongo, serra do Pilar, serra da Estrella<br />

(Levier); serra <strong>de</strong> Cintra (Welw. n.° 49).<br />

*94. G. funalis Sch.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

95. Gr. trichophylla Grev.<br />

var. ß. meridionalis : Villar do Paraizo, Monte Pedral p. do Porto<br />

(J. Newton); serra da Estrella (Levier, Ε. da Veiga),<br />

var. γ. lusitanica : Nas rochas graniticas da serra <strong>de</strong> Foya (C. <strong>de</strong><br />

Solms).<br />

*96. G. fragilis Sch.<br />

Serra da Estrella sobre as rochas graniticas (Welwitsch, Levier).<br />

*97. G. elatior Br. et Sch.<br />

Pinhão, Douro (J. Newton).<br />

98. G. Hartmani Sch.<br />

Matta <strong>de</strong> Valle <strong>de</strong> Cannas p. <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.).<br />

*99. G. ovata (Web. et Mohr.<br />

Vallongo, Repouso p. do Porto (J. Newton).<br />

100. G. leucophaea Mont.<br />

Porto (J. Newton); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms); serra da Estrella (J.<br />

Henriq.).<br />

* 101. G. commutata Hiibener.<br />

Serra da Estrella (Levier).<br />

Racomitrium Brid. p. p.<br />

102. R. patens Sch.<br />

Serra da Estrella (Levier, J. Henriq.).


199<br />

103. R. aciculare Brid.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Rio Ferreira, era Vallongo, Santa<br />

Cruz do Bispo p. do Porto (J. Newton); serra da Estrella (J.<br />

Henriq.).<br />

*104. R. protensum Br. et Sch.<br />

Serra da Estrella (Levier); Santa Cruz do Bispo (J. Newton).<br />

105. R. Su<strong>de</strong>ticum Br. et Sch.<br />

Logar incerto (E. da Veiga).<br />

106. R. heterostichum Brid.; Brot. II, ρ· 409, 6.<br />

Gerez (Brot.); Porto em Villar do Paraizo, S. Christovão <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>,<br />

Monte Pedral, Vallongo, Guarda (J. Newton); serra<br />

da Estrella (C. <strong>de</strong> Solms e E. da Veiga).<br />

107. R. fasciculare Brid.<br />

(E. da Veiga).<br />

108. R. lanuginosum Brid.; Brot. II, p. 409, 5.<br />

Gerez (Brot., Link); serra da Estrella (Levier, J. Henriq.).<br />

109. R. canescens Brid.; Brot. II, p. 409, 4.<br />

var. γ. ericoi<strong>de</strong>s.<br />

Gerez (Brot., Link); Porto, Vallongo, Paranhos (J. Newton);<br />

serra" da Estrella (Levier).<br />

Fam. — Hedwigieae<br />

Hedwigia Ehr.<br />

110. H. ciliata Ehrh.; Brot. II, p. 410, 16.<br />

Serra do Gerez (Brot.. Link, J. Henriq.); Penafiel, Vallongo,<br />

Porto (J. Newton); Coimbra em Valle <strong>de</strong> Cannas (J. Henriq.);<br />

serra da Estrella (Levier); Mafra (E. da Veiga); Cintra<br />

(Welwitsch n.° 77) ; Algarve em Monchique (C. <strong>de</strong> Solms e<br />

E. da Veiga).<br />

111. P. polyphyllum Br. et Sch.<br />

Fam. — Ptychomitrieae<br />

Ptychomitrium Br. et Sch.<br />

Penafiel, Vallongo (J. Newton in Boo. Brot. n.° 152).


200<br />

Fam. 4-. Zygòdouteae<br />

Zygodon Hook, et Tayl.<br />

112. Z. viridissimus Brid.<br />

Coimbra na Zombaria (J. Henriq.); Mafra (E. da Veiga); Cintra<br />

(Welw. n.° 12); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

Fam. — Orthotricheae<br />

Ullota Mohr.<br />

113. U. crispa Brid.; Brot. II, p. 411, 14.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />

114. U. crispula Brid.<br />

Algarve? (F. da Veiga).<br />

115. U. Hutchinsiae Sch.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq., Welw. n.° 56).<br />

Orthotrichum Hedw.<br />

116. O. anomalum Kedw.<br />

Serra <strong>de</strong> Montejunto (Welw. n.° 602).<br />

117. O. pumilum. Swartz.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

118. O. affine Schrad.<br />

Serra da Estrella (Newton); S. Chrislovào <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>, Penafiel<br />

(J. Newton).<br />

119. O. tenellum Brid.<br />

Porto em Quebrantòes e Massarellos (J. Newton); Coimbra (J.<br />

Henriq.); Lumiar (Welw. n.° 5).<br />

120. O. diaphanum Schrad.<br />

Porto ÍJ. Newton); Coimbra (J. Henriq.); Algarve (E. da Veiga,<br />

C. <strong>de</strong> Solms).


201<br />

*121. O. Lyeliii Hook, et Tay].<br />

Gerez, Penafiel, Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton); serra da Estrella<br />

(J. Newton); serra <strong>de</strong> Montejunto (Welw. n. 60 b).<br />

Tribu. — Physcomitriaceae<br />

Fam. —Physcomitreae<br />

Physcomitrium Brid.<br />

122. P. pyriforme Brid.; Brot. It, ρ, 410, 10.<br />

Serra do Pilar p. do Porto (J. Newton).<br />

Entosthodon Schwaegr. p. p.<br />

123. E. ericetorum Sch.<br />

Vallongo, Serra do Pilar p. do Porto (J. Newton); Coimbra (J.<br />

Henriq., Moller); Arrábida; Cintra (Welw. n.° 29).<br />

124. Ε. Templetoni Schwaegr.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Paranhos, Serra do Pilar, Valle do<br />

Pereiro p. do Porto (J. Newton); Valle <strong>de</strong> Cannas p. <strong>de</strong><br />

Coimbra (J. Henriq.); Mafra (Ε. da Veiga); Cintra (Welw.<br />

n.° 68); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

Funaria Schreb.<br />

125. F. fascicularis Sch.<br />

Porto (J. Newton) ; Coimbra em Santo Antonio dos Olivaes<br />

(Moller).<br />

*126. F. curviseta Lindb.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

127. F. calcarea Wahlenb.<br />

Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton); Coimbra (Moller); Mafra (E.<br />

da Veiga); Lisboa no jardim d'Ajuda, Ameixoeira, Alcácer do<br />

Sal (Welw. n. os<br />

63, 105, 107); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da<br />

Veiga).<br />

128. F. hygrometrica Hedw.; Brot. II, p. 405, 1.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton);<br />

• , . · ( ( » .»IBUOTECA. *JJ


202<br />

Coimbra (J. Henriq,, Moller), Bussaco (F. Loureiro); Cintra,<br />

Palmella (Welw. n.° 8) ; Pinhal <strong>de</strong> vaile do Zebro (Moller) ;<br />

(Moller); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga), na serra <strong>de</strong><br />

Monchique (Moller).<br />

* 129. L. pyriforme Sch.<br />

Porto (J. Newton).<br />

Tribu. — Bryaceae<br />

Fam. — Bryeae<br />

Leptobryum Sch.<br />

Webera Hedw.<br />

* 130. W. polymorphe Sch.<br />

Serra da Estrella (Levier).<br />

131. W. elongata Schwaegr,<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Fânzeres p. do Porto (J. Newton).<br />

*132. W. longiçolla Hedw.<br />

Serra da Estrella (Levier),<br />

*133. W. nutans Hedw.<br />

Serra da Estrella (Levier).<br />

*13ί·. W. cruda Schpr.<br />

Serra da Estrella (Levier).<br />

*135. W. Tozeri Sch.<br />

Porto (J. Newton); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

Bryum Dillen.<br />

136. Β. torquescens Br. et Sch.<br />

Serra do Pilar (J. Newton); Bussaco (J. Henriq. e Moller); Coimbra<br />

(J. Henriq. e Moller); Mafra (E. da Veiga); serra <strong>de</strong> Monsanto<br />

(Welw. n.° 79); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).


203<br />

* var. brevifolium Lindb.<br />

Synoiciim,­ foliis elliptico­oblongis, eonoa\is, obtusiusculis, margine<br />

3<br />

/i" 2<br />

/3 reflexa, ad apicem serrulalá, limbata, narsa longiuscule<br />

excurrenle, remotissime serrulata, thecn quc­que breviore.<br />

S. Christovao <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>, maio <strong>de</strong> 1879 (J. Newton).<br />

137. B. murale Wils.<br />

S. Christovao <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>, p. <strong>de</strong> Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton<br />

in Soc. Brot. n.° 13).<br />

138. B. atropurpureum Br. et Sch.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); serra do Pilar p. do Porto (J.<br />

Newton); Coimbra (Moller); Torres Vedras, Arrábida, Ajuda<br />

(Welw. n. 08<br />

1, 16, 78); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />

139. Β. alpinum L. β. méridionale Sch.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Porto (J. Newton); serra da Estrella<br />

(Welw., Levier, J. Henriq., Moller); Mafra (E. da<br />

Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, E. da Veiga, Moller).<br />

140. Β. argenteum L.; Brot. II, p. 412, 18.<br />

Felgueiras (J. Henriq.); Serra do Pilar (J. Newton); Coimbra (J.<br />

Henriq.); Mafra (E. da Veiga); Alhandra (Welw. n.° 21);<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

141. Β. capillare L.; Brot. II, ρ 406, 8.<br />

Paranhos p. do Porto (J. Newton); Coimbra (J. Henriq.); serra<br />

da Estrella (Levier); Arrentella (Welw. n. 03<br />

52 e 76); Algarve<br />

(C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />

142. B. canariense Brid.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms); na serra <strong>de</strong> Monchique (Moller).<br />

143. Β. Donianum Greville.<br />

Porto, na serra do Pilar (J. Newton); Coimbra (J. Henriq. e<br />

Moller); Mafra (E. da Veiga); Algarve na serra <strong>de</strong> Monchique<br />

(C. <strong>de</strong> Solms e Moller).<br />

144. Β. juliforme Sch.<br />

Porto (J. Newton); serra da Estrella (Levier); Algarve (C. <strong>de</strong><br />

Solms).<br />

*145. B. pseudotriquetrum Schwaegr.<br />

Vallongo (J. Newton); Algarve (E. da Veiga).


204<br />

Mnium L.<br />

146. M. affine Schwegr.<br />

Porto (J. Newton); Valle <strong>de</strong> Cannas p. <strong>de</strong> Coimbra (J. Henriq.);<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

147. M. undulatum Hedw.; Brot. II, p. 407, 10.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Avintes, Aguiar <strong>de</strong> Sousa (J.<br />

Newton); Aveiro (J. Henriq.); Coimbra em S. Paulo <strong>de</strong> Fra<strong>de</strong>s<br />

(M. Ferreira).<br />

148. M. rostratum Schwaegr.<br />

Serra do Pilar (J. Newton).<br />

149. M. hornum L.<br />

Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton, Soc. Brot. n.° 15).<br />

150. M. serratum Schrad.<br />

Porto (J. Newton).<br />

151. M. punctatum Hedw.; Brot. II, p. 407, 12.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Beira e norte <strong>de</strong> Portugal (Brot.).<br />

152. M. Seligeri Jur.<br />

Porto (J. Newton); Coimbra em Valle <strong>de</strong> Cannas (J. Henriq.).<br />

Fam. — Aulocomnieae<br />

Aulocomnium Schwaegr.<br />

153. A. androgynum Schwaegr.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />

154. A. palustre Schwaegr.<br />

Porto (J. Newton); serra da Estrella (Levier, J. Henriq.).<br />

Fam. — Bartramieae<br />

Bartramia Hedw.<br />

155. B. stricta Brid.<br />

Pinhão (Douro); serra do Pilar (J. Newton); Coimbra, no Penedo


205<br />

da Sauda<strong>de</strong>, Valle <strong>de</strong> Cannas, na Zombaria (J. Henriq., Moller);<br />

Mafra (Ε. da Veiga); Lumiar e Larangeiras (Welw. n.° 91);<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε da Veiga).<br />

*15ö. Β. ithyphylla Brid.<br />

Serra da Estrella (Levier); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />

157. Β. pomiformis Hedw.; Brot. Il, p. 408, 1.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Porto, na serra do Pilar e no<br />

Areinho (J. Newton); Aveiro, serra da Estrella (J. Henriq.);<br />

Mafra (E. da Veiga); Al<strong>de</strong>ia dos Irmãos na Extremadura,<br />

serra da Peninha (Welw. n.° 20); Algarve (E. da Veiga).<br />

Phiionotis Brid.<br />

158. P. rigida Brid.<br />

Porto nos Guindães, Villar <strong>de</strong> Paraizo (J. Newton); Bussaco,<br />

Coimbra em Valle <strong>de</strong> Cannas (J. Henriq.).<br />

159. P. fontana Brid.; Brot. II, p. 406, 6.<br />

Serra do Gerez (Link, J. Henriq.); Vallongo (J. Newton); serra<br />

da Estrella (Levier, J. Henriq.).<br />

160. P. calcarea Br. et Sch.<br />

Porto (J. Newton).<br />

Tribu. — Polytriohaceae<br />

Fam. —Polytricheae<br />

Atrichum Pai. Beauv.<br />

161. A. uudulatum Pai. Beauv.<br />

Porto em Santa Cruz do Bispo, S. Christovao <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong> (J.<br />

Newton); Bussaco (Mariz); Mafra (E. da Veiga); Cintra (Welw.);<br />

Algarve (E. da Veiga).<br />

162. A. angustatum Sch.<br />

Villar do Paraizo p. a Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton).


206<br />

Pogonatum Pal. Beauv.<br />

163. P. nanum Pal. Beauv.<br />

Serra do Gerez, Vallongo, serra do Pilar (J. Newton) ; serra <strong>de</strong><br />

Cintra, Cabo da Roca (Welw, n. os<br />

23 a, 41).<br />

164. P. abi<strong>de</strong>s Pal. Beauv.<br />

Serra do Gerez (M. Ferreira); Aveiro, Bussaco, Coimbra (J.<br />

Henriq.); serra da Estrella (Levier); Mafra (E. da Veiga); Cintra<br />

(Welw. n.° 23 6); serra <strong>de</strong> Monchique no Algarve (C. <strong>de</strong><br />

Solms, Ε. da Veiga, Moller).<br />

165. P. alpinum Röhl.<br />

Serra do Gerez (Link.); serra da Estrella (J. Henriq.); Mafra<br />

(E. da Veiga).<br />

Polytrichuni Dill.<br />

166. P. formosum Hedw.<br />

Almofada na serra do Caramullo (J. Henriq.); serra da Estrella<br />

(Moller); Coimbra em Alcarraques (Moller) ; Bussaco (J.<br />

Henriq.); Mafra (E. da Veiga).<br />

167. P. juniperinum Hedw.; Brot. II, p. 403, 2.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Porto (J. Newton); Coimbra em<br />

Valle <strong>de</strong> Cannas (J. Henriq.); Arrentella (Welw. n.° 42 a);<br />

Mafra (E. da Veiga).<br />

168. P. piliferum Schreb.; Brot. II, p. 404, 3.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />

169. P. commune L. ex p.; Brot. II, p. 403, 1.<br />

Serra do Gerez, Porto (J. Newton); Bussaco (J. Henriq.); serra<br />

da Estrella (J.­Henriq.).<br />

Tribu'. — Buxbaumiaceae<br />

Diphyscium Mohr.<br />

170. D. foliosum Mohr.; Brot. II, p. 419, 1.<br />

Serra do Gerez (Link., J. Henriq., M. Ferreira); Fonte da<br />

Moura no Porto (J. Newton).


207<br />

Serie II. — PLEUROCARPAE<br />

Tribu. — Fontinalaceae<br />

Fam. — Fontinaleae<br />

Fontinalis Dill.<br />

171. F. antipyretica L.; Brot, II, p. 4-17, 1.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Penafiel, Porto (J. Newton); serra<br />

da Estrella (Welw. n.° 10 a, J. Henriq.); Mafra (E. da Veiga);<br />

serra <strong>de</strong> Monchique (Welw. n.° 7, C. <strong>de</strong> Solms).<br />

172. F. squamosa L.; Brot. II, p. 417, 2 (?).<br />

Serra do Gerez (Link., Brot., J. Henriq.); Vallongo (J. Newton);<br />

serra da Estrella (Welw. n.° 10 5).<br />

173. F. Duriaei Sch.<br />

Cintra na ribeira da Várzea; entre S. Thiago <strong>de</strong> Cacem e Rio <strong>de</strong><br />

Mouro; nos montes perto <strong>de</strong> Silves (Welw.).<br />

Tribu. Neokeraceae<br />

Fam. — Cryphaeae<br />

Cryphaea<br />

174. C. heteromalla Mohr.; Brot, II, p. 417, 3.<br />

Porto no cemitério do Bepouso, Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (J. Newton,<br />

Soc. Brot. n.° 18); Coimbra (J. Henriq.); Mafra (E. da Veiga),<br />

Cintra (Welw. n.° 84); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

175. C. Lamyi C. Müll.<br />

Autoka, robusta ; folia luri<strong>de</strong> fusco-viridia, parum concava, elli—<br />

ptica, superne semsin breviter acuta, summo ápice obtuso, marginibus<br />

optime planis, superne crenulatis, nervo luteolo-viridi,<br />

multo angustiore et breviore, subtereti et supra haud canaliculato,<br />

dorso parum prominente; cellulae duplo minores, regulariter<br />

subrotundae, dorso ápice suo distincte prominentes, ut<br />

folium scaberulum fiat, basilares multo minus divergenti-seriatae;<br />

bracleae perichaelii interiores elliptico-lanceolatae, fere


1<br />

208<br />

sensim aciilae, a nervo excurrente et crasso subulatae, subula<br />

lineari, obtusa et ubique serrulata a cellulis prominentibus,<br />

crasse textae et superne dorso scabrae, ad apicem serrulatae,<br />

cellulis superioribus elliplicis et optime incrassatis, marginalibus<br />

nullum limbum formanlibus ; theca magis immersa, ovalis,<br />

basi rotundata solum, ore lato, exotbecio brunneolo a cellulis<br />

magnis, irregulariter hexagonis et bene incrassatis, stomata<br />

nulla gerente; annulus latus, triplex, subpersistens; peristomium<br />

humile, album, hyalinum, conicum ; <strong>de</strong>ntes breviter dolabriformes,<br />

recto et plani, tenuiores ; processus ejus<strong>de</strong>m altitudinis<br />

vel fere longiores, alternatim (zig-zag) flexuosuli, in<br />

linea mediana non exarati, lateribus breviter appendiculati<br />

raro a trabeculis paucissimis coadunati, membrana basilari<br />

male evoluta ; spori brunneoli, ejus<strong>de</strong>m magnitudinis ut in antece<strong>de</strong>nte<br />

; operculum brunneolum, humile et nutans, perfecte<br />

conicum, acutiusculum ; calyptra operculum et partem quartam<br />

supremam thecae tegens, nutans, uno latere fissa, ut fere<br />

cucullata, elatius et <strong>de</strong>nse papulosa.—Androecium majusculum,<br />

bra<strong>de</strong>is numerosioribus, brevissime et obtuse acuminatis ; antheridia<br />

7-12, majuscula, elliptica; paraphyses nullae.<br />

— Dallonia Lamyi Mont, in Ann. sc. nat. 2. ser. 6, p. 327 n.° 1<br />

(1837); Svllog. p. 22 n.° 61 (18S6). De N. Syllab. musc,<br />

p. 73, in obs. (1838).<br />

— Cryphaea Lamyi C. Müll, in Linnaea, 18, p. 680, n.° 8 (1'844).<br />

— C. heteromalla forma Bryol. eur. fasc. 44 et 45, Monogr.<br />

p. 6 in obs. (1850). Berk. Handb. brit. Mas.<br />

p. 55 (1863).<br />

— C. » var. aquatilis Wils. Bryol. brit. p. 420 (1855).<br />

Schimp. Synops. 1 ed. p. 463 (I860) et 2 ed.<br />

• p. 561 (1876). M. T. Lange in Bot. Tidsskr,<br />

2, p. 245 (1868).<br />

— C. » var. açuetóca De Not. Epil.p. 218 inob. (1869),<br />

— C. » var. b. Lamayi ßoul. Fl. crypt. <strong>de</strong> l'Eest,<br />

p. 356 (1872).<br />

— Pilotrichum heteromallum var. ß. aquatile C. Müller Synops.,<br />

2, p. 168 (1851).<br />

var. lusitanica.<br />

Subimmersa no rio Leça (1880 e em maio <strong>de</strong> 1881) e em Santa<br />

Cruz do Bispo (novembro 1884) sobre as pedras (N. Newt.) *.<br />

O. Lindberg in Med<strong>de</strong>l. af. Soe. pro Fanna et Flora fennica, 6, 1881.


209<br />

Fam. — Leptodonteae<br />

Leptodon Mohr.<br />

176. L. Smithii Mohr.<br />

Porto (I. Newton); JBussaco> (Moller); Coimbra, no Jard m Botânico<br />

e na Baleia (Moller); Cintra nas rochas graniticas (Welw.<br />

n.° 86); Mafra (E.'du Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

Fam. — Neckereae<br />

Neckera Hedw. p. p.<br />

177. N. pumila Hedw.<br />

Bussaco (Moller).<br />

Var. elongata.<br />

Rami vix pinnati­simplices elongati (ad 0 m<br />

,08 usque), parum et<br />

irregulariter ramulosi ; seta perichaetium fere duplo superans ;<br />

<strong>de</strong>ntes vix limbati. Habitu fere inter N. pinnatam et N. crispam.<br />

Lindberg in litt.<br />

Matta <strong>de</strong> Foja (Moller, junho <strong>de</strong> 1880).<br />

178. Ν. crispa Hedw.; Brot. II, p. 413, 3.<br />

Serra do Gerez (Link, I. Newton); Bussaco (Moller).<br />

179. Ν. complanala Hüben; Brot. II, p. 414, 7.<br />

Bussaco (Moller); Mafra (Ε. da Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

Var. flagellifera.<br />

Bussaco (Moller).<br />

Homalia Brid.<br />

180. H. trichomanoi<strong>de</strong>s Br. et Sch.<br />

Serra do Pilar, em Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (I. Newton); Mafra (E.<br />

da Veiga).<br />

* 181. H. lusitanica Sch.<br />

Rio Tinto p. do Porto (I. Newton); Cintra nas pedras molhadas<br />

e nas arvores (Welw. n.° 6).<br />

14 vu


2l0<br />

Fam. — Leucodouteae<br />

Leucodon Schwaegr.<br />

182. L. sciuroi<strong>de</strong>s Schwaegr.<br />

Var. ß. morensis.<br />

Serra do Gerez (J, Henriq.); Coimbra no Penedo da Sauda<strong>de</strong><br />

(Moller); Mafra (E. da Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

Pterogonium Swartz.<br />

183. P. gracile Swartz; Brot. II, p. 414, 4.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Prelada p. do Porto (I. Newton),<br />

Coimbra, Bussaco (Moller); Serra da Estrella (J. Henriq.);<br />

Mafra (E. da Veiga); Algarve na Serra <strong>de</strong> Monchique (C. <strong>de</strong><br />

Solms, Welw. n.° 1-0, Moller).<br />

Antitrichia Brid.<br />

184. A. curtipendula Brid.; Brot. II, p. 414, 5.<br />

Serra do Gerez (Link, J. Henriq.); Coimbra (Molier); Serra da<br />

Estrella (J. Henriq.); Serra <strong>de</strong> Montejunto, sobre as rochas<br />

(Welw. n.° 64); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

Tribu. —Hookeriaceae<br />

Fam. — Hookerieae<br />

Plerygophyllum Brid.<br />

185. P. lucens Brid.; Brot. II, p. 415, 8.<br />

Serra do Gerez (Link, Welw. n.° 59, J. Henriq.); Coimbra em<br />

Valle <strong>de</strong> Cannas; matta <strong>de</strong> Foja (Moller); Mafra (E. da Veiga).


* 189. T. punclulatum De Not.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

211<br />

Tribu. — Fabroniaceae<br />

Fam. — Fabronieae<br />

Habrodön Sch.<br />

*186. Ii. Notarisii Sch.<br />

Algarve em Monchique nos Ironcos das larangeiras (C, <strong>de</strong> Solms).<br />

Tribu. — Leskeaoeae<br />

Fam. —Leskeeae<br />

Leskea Hedw.<br />

187. L. polycarpa Ehrh.<br />

S. Christovao <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong> p. do Porto (I. Newton).<br />

188. P. atrovirens Br. et Sch.<br />

Serra da Estrella.<br />

Fam. — Pseudoleskeae<br />

Pseudoleskea Br. et Sch.<br />

Fam. — Thui<strong>de</strong>ae<br />

Thnidium Sch.


212<br />

190. T. tamariscinum Br. et Sch.; Brot. p. 4-15, 10.<br />

Serra do Gerez (Welw. n.° 62, J. Henriq.); Rio Ferreira e Fânzeres<br />

p. <strong>de</strong> Vallongo (I. Newton) ; Coimbra (J. Henriq. e<br />

Moller); Bussaco (J. Henriq.); Mafra (E. da Veiga).<br />

191. T. <strong>de</strong>licatulum Lindb."<br />

Mafra (E. da Veiga).<br />

*192. P. filiforme Hedw.<br />

Serra da Estrella (Levier).<br />

Tribu. — Hypnaceae<br />

Fam. — Pterigynandreae<br />

Pterigynandrium Hedw.<br />

Fam. — Orthothecieae<br />

Isothecium Brid.<br />

193. I. myurum Brid.<br />

Bussaco (L Newton); Cintra (Welw. n.° 104).<br />

Homalothecium Sch.<br />

194. H. sericeum Br. et Sch.<br />

Santa Cruz do Bispo, Paranhos, Rio Tinto, Serra do Pilar p; do<br />

Porto (I. Newton) ; Coimbra (Moller) ; Bussaco (I. Newton);<br />

Mafra (E. da Veiga); Cintra, Ûdivellas (Welw. n. os<br />

17, 83).<br />

195. H. Philippeanum Br. et Sch.<br />

Mafra (E. da Veiga).


213<br />

Fam. — Camptothecieae<br />

Camptothecium Sch.<br />

196. C.lutescens Br. et Sch.<br />

Mafra (E. da Veiga).<br />

*197. C. nitens Sch.; Brot. II, p. 416, 19.<br />

Gerez nos logares húmidos 1<br />

(Brot.).<br />

*198. C. aureum Br. et Sch.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms)..<br />

Fam. — Brachythecieae<br />

Brachythecium Sch.<br />

199. B. laetum Br. et Sch. (?) estéril.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

200. Β. salebrosum Br. et Sch.;"Brot. Il, p. 415, 13.<br />

Nas sebes junto ás raizes das arvores no Alemtejo (Brot.); Algarve<br />

(C. <strong>de</strong> Sohns, estéril).<br />

201. B. veiutinum Br. et Sch.<br />

Porto (I. Newton); serra da Estrella (I. Newton).<br />

*202. B. Starkii Br. et Sch.<br />

Porto (I. Newton).<br />

203. B. rutabulum Br. et Sch.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Santa Cruz do Bispo p. do Porto,<br />

Penafiel (I. Newton); Mafra (E. da Veiga); Calhariz (Welw.<br />

n.° 74); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

204. Β. rivulare Br. et Sch.<br />

Serra do Gerez (M. Ferreira).<br />

205. B. plumosum Swartz ; Brot. II, p. 415, 13 (?).<br />

Porto (I. Newton).<br />

206. B. venustum De Not.<br />

Serra da Estrella nas rochas graniticas acima <strong>de</strong> S. Romão (Levier).<br />

207. Β. campestre Br. et Sch.<br />

Porto (I. Newton).


214<br />

Schieropodium Sch.<br />

208. S. illecebrum Sch.<br />

Serra do Gerez, Porto {I. Newton); Lisboa no Lumiar (Welw.<br />

n.° 51); Algarve: Monchique (Moller).<br />

Eurhynchium Sch.<br />

209. E. myosuroi<strong>de</strong>s Sch.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Santa Cruz do-Bispo p. do Porto'<br />

(I. Newton); Bussaco (Moller); Cintra, Cascaes (Welw. n.° 103);<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

*210. E. strigosum Br. et Sch.<br />

Porto (I. Newton) ; Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

211. Ε. circinatum Br. et Sch.<br />

Coimbra (J. Henriq.); Bussaco (Moller); Mafra (E. da Veiga);<br />

Lumiar (Welw. n.° 96); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

212. Ε. striatum Br. et Sch.; Brot. II, p. 415, 9.<br />

Rio Tinto p. do Porto (I. Newton); Bussaco (J. Henriq.); Serra<br />

da Estrella (Levier).<br />

* Var. Duriaeanum Montagne.<br />

Serra <strong>de</strong> Cintra nos logares sombrios (Welw. n.° 24).<br />

Var. méridionale Br. et Sch.<br />

Mafra (E. da Veiga).<br />

213. E. crassinervium Sch.<br />

Mafra (E. da Veiga); Cintra na Quinta da Regaleira (Welw.).<br />

214. E. praelongum De Not.; Brot. II, p. 415, 12.<br />

S. ChristovSo <strong>de</strong> Mafamu<strong>de</strong>, Rio Tinto p. do Porto (I. Newton);<br />

Coimbra, estrada da Beira (I. Newton); Mafra (Ε. da Veiga);<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

Var. atro-virens.<br />

Mafra (E. da Veiga).<br />

215. E. pumilum Sch.<br />

Porto (I. Newton).<br />

216. E. Stokesii Br. et Sch.<br />

Porto (I. Newton); Serra da Estrella (Levier); Algarve (C. <strong>de</strong><br />

Solms),<br />

Λ


215<br />

Rhynchostegium Sch.<br />

217. R. Welwitschii Sch.<br />

Fonte da Moura no Porto (I. Newton); Lisboa nas oliveiras da<br />

Tapada d'Ajuda e em Cintra nos logares sombrios e húmidos<br />

(Welw.); Algarve sobre os troncos dos carvalhos na Portella<br />

dos Termos (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

218. R. tenellum Br. et Sch.<br />

Mafra (E. da Veiga).<br />

219. R. curvisetum Sch.<br />

Cintra (Welw.); Montejunto (Welw. n.° 108).<br />

220. R. confertum Br. et Sch.<br />

Paranhos, Lor<strong>de</strong>llo do Ouro, serra do Pilar p. do Porto (1.<br />

Newton, Soc. Brot., n.° 19); Coimbra em Cellas, no Jardim<br />

Botânico, em Valle <strong>de</strong> Cannas (J. Henriq. e Moller); Mafra<br />

(E. da Veiga).<br />

221. R. megapolitanum Br. et Sch.<br />

Aveiro (J. Henriq.); Lumiar sobre o Arbutus Vnedo, Friellas nas<br />

oliveiras, Ameixoeira p. <strong>de</strong> Lisboa (Welw. n. os<br />

93, 97, 10Í).<br />

*222. R. murale Br. et Sch.<br />

Porto (I. Newton).<br />

223. B. rusciforme Br. et Sch.<br />

Serra do Gerez (Welw. n.° 67); Santa Cruz do Bispo, Vallongo,<br />

Paço do Rei p. do Porto, Penafiel, Ovar (I. Newton); Coimbra<br />

na Quinta das Lagrimas, cêrca <strong>de</strong> S. Bento, Valle <strong>de</strong> Cannas<br />

(J. Henriq. e Moller); Serra da Estrella (Welw. n.° 98, J.<br />

Henriq.); Algarve (G. <strong>de</strong> Solms).<br />

Var. julaceum Venturi.<br />

Thamnium Sch.<br />

224. T. alopecurum Sch.<br />

Gerez (M. Ferreira); Santa Cru/, do Bispo, Fânzeres, Areinho<br />

p. do Porto (I. Newton); Mafra (E. da Veiga); Cintra (Welw.);<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).


216<br />

Fam. —Hypneae<br />

Plagiothecium Sch.<br />

225. P. piliferum Br. et Sch.<br />

Mafra (E. da Veiga).<br />

*226. P. <strong>de</strong>nticulatum Br. et Sch.<br />

Serra da Estrella (Levier).<br />

227. P. elegans Sch.<br />

Serra da Estrella (J. Henriq.).<br />

228. P. undulatum Br. et Sch.; Brot. II, p. 407, 10.<br />

Mafra? (Ε. da Veiga).<br />

Amblystegium Sch.<br />

229. A. irriguum Sch.<br />

Vallongo (I. Newton).<br />

Var. γ. spinifolium.<br />

Gerez (I. Henriq.).<br />

230. A. riparium Br. et Sch.; Brot. II, p. 416, 18.<br />

Serra do Gerez (Brot., J. Henriq.); Valladares, S. ChristovSo <strong>de</strong><br />

Mafamu<strong>de</strong>, rio <strong>de</strong> Villar p. do Porto; Coimbra na Quinta das<br />

Lagrimas, na Pousada (Moller).<br />

Hypnum Dill.<br />

231. H. aduncum Hedw.<br />

Mafra (E. da Veiga).<br />

232. H. fluitans. L.<br />

Serra da Estrella (Levier, J. Henriq.); Foz do Douro (I. Newton).<br />

233. H. filicinum L. var. fallax.<br />

Coimbra na fonte das Lagrimas (Moller).<br />

234. H. ineurvatum Schrad.<br />

Mafra (Ε. da Veiga).<br />

*235. H. imponens Hedw.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).


217<br />

236. IT. cupressiforme L.; Brot. II, p. 416, 14.<br />

Serra do Gerez (J.'Henriq.); Paranhos p. do Porto (I. Newton);<br />

Bussaco (J. Henriq.); Coimbra em Valle <strong>de</strong> Cannas (Moller);<br />

Serra da Estrella (J. Henriq.); Mafra (E. da Veiga); Cintra<br />

(Welw. n. 0B<br />

100, 102); Serra <strong>de</strong> Monchique (C. <strong>de</strong> Solms e<br />

Moller).<br />

Var. filiforme.<br />

Porto (I. Newton).<br />

Var. mamillatum.<br />

Serra do Gerez (I. Newton); Mafra (E. da Veiga).<br />

*237. H. molluscum Hedw.<br />

Bussaco (I. Newton).<br />

*238. H. lusitanicum Sch.<br />

Nos ribeiros p. <strong>de</strong> Villar e nas Caldas do Gerez, na Serra da<br />

Estrella (Welw. n. 0B<br />

307, 308).<br />

*239. H. ochraceum Turner.<br />

Serra da Estrella.<br />

*240. H. <strong>de</strong>flexifolium C. <strong>de</strong> Solms.<br />

No ribeiro do Barranco da Bouça em Foya no Algarve (C. <strong>de</strong><br />

Solms).<br />

241, H. cuspidatum L.<br />

Serra do Gerez (M. Ferreira).<br />

242. H. purum L.; Brot. II, p. 416, 17.<br />

Serra do Gerez (Link, Brot., J. Henriq.); Serra do Pilar, Santa<br />

Cruz do Bispo, Fânzeres p. do Porto, Coimbra na estrada da<br />

Beira (I. Newton); Mafra (E. da Veiga); Algarve (C. <strong>de</strong> Solms).<br />

I Hylocomium Sch.<br />

243. H. splen<strong>de</strong>ns Sch.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />

244. H. triquetrum Sch.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />

245. II. loreum Sch.<br />

Serra do Gerez (Welw. η·° 57); Serra da Estrella (J. Henriq.).


218<br />

Bryinae ano m ala o<br />

0IÎD0 I<br />

HOLOCARPAE<br />

Tribu. — Aroliidiaceae<br />

*<br />

Archidium Brid.<br />

246. A. alternifolium Brid.<br />

Algarve (C. <strong>de</strong> Solms, Ε. da Veiga).<br />

0IÍD0 II<br />

SCHISOCARPAE<br />

Tribu. — Andreaceae<br />

Andreaea Ehr.<br />

247. A. Rothii Web. et Mohr.<br />

Brot. II, p. 424, 12 (?) ; J. Henriq. Bol. da Soc. Brot. III,<br />

p. 174, 139.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.).<br />

*248. A. crassinervia Br.<br />

Serra da Estrella (Levier).<br />

*2i9. A. falcata Sch.<br />

$erra da Estrella,


\<br />

219<br />

ORDO III<br />

STEGOCARPAE<br />

Tribu. — Sphagnaoeae<br />

Sphagnum Dill.<br />

250. S. acutilblium Dill.; Brot. II, p. 418, 1 p. p.<br />

Serra do Gerez (J. Henriq.); Avintes p. do Porto (I. Newton);<br />

Serra da Estrella na lagoa da Salga<strong>de</strong>ira (I. Newton); Cintra<br />

(Welw. n.° 22).<br />

251. S. squarrosum Persoon.<br />

f. subsimplex, elongata, submersa, sterilis.<br />

Rio Ferreira p. <strong>de</strong> Vallongo (I. Newton).<br />

*252. S. rigidum Sch.<br />

Serra da Estrella no Covão <strong>de</strong> Boi, Nave da Candieira, Valle <strong>de</strong><br />

Con<strong>de</strong>, Valle <strong>de</strong> barca (I. Newton).<br />

253. S. subsecundum Nees et Hönisch.<br />

Santo André <strong>de</strong> Cane<strong>de</strong>llo, Fânzeres p. do Porto (I. Newton);<br />

Serra da Estrella (Levier, J. Henriq.).<br />

Var. macrophyllum Boll.<br />

Vallongo, Villa Nova <strong>de</strong> Gaya (I. Newton); Pinhal <strong>de</strong> Foja<br />

(Moller).<br />

254. S. turgidum (C. Müll.).<br />

Porto (I. Newton).<br />

255. S. subnitens Buss, et Wormstorff.<br />

Pinhal <strong>de</strong> Foja.<br />

Var. versicolor. ,<br />

Zombaria p. <strong>de</strong> Coimbra (Moller).<br />

NOTAS<br />

33. Campilopus longipilus Brid.<br />

A propósito d'esla espécie escreve o sr. W. Mitten o seguinte:<br />

«These specimens exhibit the very curious male inflorescence which


220<br />

has not been <strong>de</strong>scribed. The flowers are about twelve, clustered<br />

together at lhe apex of the stem and surroun<strong>de</strong>d by a kind of<br />

involucrum, composed of leaves, wi<strong>de</strong>r towards the base than<br />

those of the other parts of the stem; they are terminal on<br />

short, mostly branched, pedicels. The perigonial leaves are<br />

ovate acuminate, concave, commonly forming a bud­like flower,<br />

the nerve vanishing below their apices. The antheridi'a are about<br />

eight, mingled with a few paraphyses of equal length. After the<br />

perfection of the flowers, the stem appear to resume their growth<br />

in the same manner as in Polytricha — by innovating from the<br />

centre, so that the plants have a very consi<strong>de</strong>rable analogy and<br />

ressemblance to the male plants of Polytrichum juniperinum.<br />

The fruit of this moss is, as yet, unknown.<br />

34. C. polytrichoi<strong>de</strong>s De Not.<br />

Na Revue hryologique, 1881, pag. 19 e seg. o sr. Venturi publicou<br />

o seguinte :<br />

Notes sur le Campylopus polytriehoï<strong>de</strong>s fructifié et<br />

quelques autres mousses <strong>de</strong> Portugal.­—Enfin il m'a<br />

été possible d'avoir le Campylopus polytriehoï<strong>de</strong>s, en fruits! Je<br />

dois à l'obligeance <strong>de</strong> M. Isaac Newton (botaniste à Oporto,<br />

Portugal), un échantillon <strong>de</strong> cette espèce ayant <strong>de</strong>s capsules,<br />

et, quoiqu'elles soient vieilles et par conséquent sans coiffe, sans<br />

opercule et sans <strong>de</strong>nts bien conservées, on voit néanmoins que<br />

chaque plante femelle a l'inflorescence agglomérée à l'extrémité,<br />

et par cela plusieurs fruits avec leurs pédicelles courbés à la<br />

manière <strong>de</strong> beaucoup d'autres espèces du même genre.<br />

Je crois qu'il ne serait pas hors <strong>de</strong> propos <strong>de</strong> constituer um genre<br />

nouveau <strong>de</strong> ces espèces <strong>de</strong> Campylopus, qui ont les fruits pleurocarpiques<br />

et disposés comme une association <strong>de</strong> capsules, ou<br />

comme une fleur <strong>de</strong>s Compositœ dans l'ordre <strong>de</strong>s phanérogames.<br />

On pourrait appeler ce nouveau genre Carpoccia (χάριτος οαια), et<br />

il serait intermédiaire entre le vrai Campylopus et le Thysanomitrium.<br />

Un caractère semblable a inspiré a M. Lindberg l'idée <strong>de</strong> son<br />

genre Pleurochœle, et si on voit les espèces exotiques voisines<br />

<strong>de</strong> notre C. polytriehoï<strong>de</strong>s, on sent le besoin <strong>de</strong> distinguer ce<br />

groupe par une dénomination spéciale.<br />

Les autres mousses reçues <strong>de</strong> Portugal, sont: Campylostelium<br />

strictum, Dicranoweisia cirrhata, Leptodon Smilhii, Cryphœa<br />

heteromalla, Leptotrichum subulalum, Orlhotrichum tenellum,<br />

Grimmia Schultzii, G. commutula et pulvinata, Pleuridium alternifolium,<br />

Bárbula marginata, Webera elongate, Bryum Donii, etc.


221<br />

Une espèce que je n'aurais jamais cru trouver dans <strong>de</strong>s mousses<br />

du Portugal, c'est le Weisia Wimmerianna. A la première vue<br />

<strong>de</strong>s détails microscopiques, je ne croyais pas à moi-même; mais<br />

après avoir <strong>de</strong> nouveau constaté le peristome ouvert, les <strong>de</strong>nts<br />

très-petites mais prononcées, et l'inflorescence synoïque, il n'y<br />

avait plus <strong>de</strong> doute sur l'i<strong>de</strong>ntité <strong>de</strong> l'espèce, car les feuilles, les<br />

capsules, les spores et les autres détails <strong>de</strong> la plante n'offraient<br />

pas un caractère suffisant pour constater une diversité spécifique.<br />

Une <strong>de</strong>rnière espèce enfin était remarquable ; il s'agit d'une<br />

Pollia ayant les anthéridies nues à l'aisselle <strong>de</strong>s feuilles supérieures.<br />

La Pollia eusloma n'ayant pas les organes mâles ainsi<br />

conformés, et ayant trouvé le bord <strong>de</strong>s feuilles presque entièrement<br />

droit, il se peut que l'espèce soit la P. cuneifolia <strong>de</strong><br />

M. le comte Solms Laubach. Néanmoins, en lisant dans le Synopsis<br />

une telle <strong>de</strong>scription <strong>de</strong>s feuilles périchétiales, qu'il semble<br />

qu'elles doivent être plus étroites que dans la P. eustoma, et<br />

• n'ayant pas un échantillon <strong>de</strong> la vraie P. cuneifolia, je ne crois<br />

pas pour le moment pouvoir émettre une opinion définitive.—<br />

Venluri»<br />

Une Mousse hybri<strong>de</strong>. — M. I. Newton m'a envoyé <strong>de</strong> Oporto<br />

plusieurs exemplaires <strong>de</strong> mousses récoltées dans son pays, et,<br />

parmi les espèces plus ou moins intéressantes, mon attention a<br />

été saisie par un débri <strong>de</strong> limon portant <strong>de</strong> petites mousses<br />

isolées, que je pus reconnaître à la loupe pour un Leplolrichum<br />

entremêlé d'un Pleuridium.<br />

Après un examen plus attentif, j'y trouvai un seul exemplaire qui<br />

me frappa par sa conformation semblable à un mélange <strong>de</strong>s <strong>de</strong>ux<br />

genres susdits.<br />

A l'ai<strong>de</strong> du microscope, je pus constater dans le Leplolrichum<br />

tous les caractères du Leplotrichum subulalum Bruch, qui semble<br />

commun dans les environs d'Oporto par la fréquence <strong>de</strong>s échantillon<br />

trouvés dans l'envoi. On le reconnaît très-aisément par sa<br />

capsule ovale d'une couleur bai-brun, son pédicelle allongé et<br />

droit et ses anthéridies nues dans l'axille <strong>de</strong>s feuilles ; ni le peristome,<br />

ni l'opercule n'avaient quelque chose <strong>de</strong> remarquable.<br />

D'autre part, j'ai vu le Pleuridium avoir l'inflorescence, la forme<br />

<strong>de</strong>s feuilles, <strong>de</strong> la capsule et <strong>de</strong> la coiffe conformes à l'espèce<br />

qu'on a nommée Pleuridium subulalum.<br />

Il restait encore la simple plante douteuse qui avait attiré d'abord<br />

mon attention. La forme <strong>de</strong> la capsule correspondait à celle du<br />

Leptolrichum subulalum, quoique un peu plus courte ; mais


222<br />

l'opercule, bien plus petit, y était attaché <strong>de</strong> manière qu'en<br />

coupant le fruit au milieu, dans le sens longitudinal, on pouvait<br />

bien voir une diversité du tissu au lieu où <strong>de</strong>vait être la conjonction<br />

<strong>de</strong> l'opercule ; mais le déchirement ne s'opérait qu'avec<br />

difficulté, comme dans la capsule du Pleuridium, on déchire difficilement<br />

la partie correspondant au convercle du reste <strong>de</strong> la<br />

capsule. Le passage <strong>de</strong> l'aréolation du convercle à la paroi <strong>de</strong><br />

la capsule était insensible, sans une trace <strong>de</strong> peristome, ainsi<br />

qu'on le voit dans plusieurs mousses appelées Cleistocarpi.<br />

Le pédicelle n'était que <strong>de</strong>ux fois plus long que la capsule, <strong>de</strong><br />

sorte que les feuilles périchêtiales étaient plus longues que le<br />

pédicelle avec la capsule. La vaginule, néanmoins, était cylindrique<br />

comme celle du Leptotrichum subulalum, et les anthéri<strong>de</strong>s<br />

disposées comme on les trouve dans le Pleuridium, seulement<br />

plus consistantes, et, sous ce rapport, semblables aux anthéridies<br />

du Leptotrichum subulatum.<br />

Les feuilles inférieures avaient la forme <strong>de</strong> celles du Leptotrichum,<br />

avec la nervure occupant le tiers <strong>de</strong> la largeur <strong>de</strong> la base ;<br />

mais les feuilles supérieures, et surtout les feuilles périchêtiales<br />

avaient une nervure bien plus étroite, s'évanouissant complètement<br />

dans la feuille intime, et la partie subulée passait peu à<br />

peu dans la partie vaginale.<br />

L'aréolation <strong>de</strong>s feuilles était, dans les feuilles inférieures, comme<br />

dans le Leptotrichum subulalum; dans les feuilles périchêtiales,<br />

au contraire, comme dans le Pleuridium subulalum.<br />

Après tous ces détails, je ne crois pas me tromper en exprimant<br />

l'opinion qu'il s'agit ici d'un hybri<strong>de</strong> du Leptotrichum subulalum<br />

et du Pleuridium subulatum, seulement je regrette <strong>de</strong> n'avoir<br />

pas eu la coiffe pour en voir la conformation.<br />

Quoique la partie supérieure <strong>de</strong> la capsule soit à peu près correspondante<br />

à la partie supérieure du fruit du Bruchia trobasiana,<br />

néanmoins je ne doute pas que mon hybri<strong>de</strong> n'ait aucune<br />

relation avec ce genre car la capsule n'avait pas une trace du<br />

col allongé propre au genre Bruchia qui le rattache au Tremalodon;<br />

au contraire, le col <strong>de</strong> la capsule <strong>de</strong> mon hybri<strong>de</strong> n'était<br />

pas différent <strong>de</strong> celui du Leptotrichum.<br />

Les rares notices sur l'hybridation <strong>de</strong>s mousses m'ont engagé à<br />

en entretenir les lecteurs <strong>de</strong> la Revue, et je ne doute pas qu'ils<br />

n'y trouvent <strong>de</strong> l'intérêt en voyant constatée l'hybridation entre<br />

<strong>de</strong>ux genres, qu'on a placés dans nos systèmes dans <strong>de</strong>ux classes<br />

différentes.<br />

Le fait <strong>de</strong> cette hybpidation est une argument très important


223<br />

pour abandonner enfin la classification tout artificielle et aucunement<br />

naturelle <strong>de</strong>s Musci cïeistocarpi, et pour placer les genres<br />

<strong>de</strong> cette classe dans les divisions dont ils font partie par leurs<br />

caractères anatomiques.<br />

Le premier qui a (à ce que je sache) appliqué ce principe est<br />

M. Lindberg, et il me semble toujours que c'est un pas en arrière<br />

<strong>de</strong> voir, dans les <strong>de</strong>rnières publications, conservée la classe<br />

<strong>de</strong>s Musci cleislocarpi, presque telle que l'avait constituée Hedwig<br />

ou Bri<strong>de</strong>i.—Venturi.»<br />

CONTRIBUIÇÕES PARA 0 CONHECIMENTO DA FLORA D'AFRICA<br />

Por vezes n'este Boletim 1<br />

tem sido publicadas relações <strong>de</strong> plantas colhidas<br />

por diversos portuguezes tanto na costa oriental, como na costa<br />

occi<strong>de</strong>ntal d'Africa. O catalogo, que vai em seguida, menciona não pequeno<br />

numero <strong>de</strong> espécies, algumas novas, e cuja colheita foi feita pelos mesmos<br />

individuos, anteriormente citados e por outros que também por <strong>de</strong>dicação<br />

têm procurado auxiliar­me.<br />

A ex. ma<br />

sr." D. Maria José Chaves offerëceu plantas colhidas perto da<br />

foz do Zaire; o reverendo José M. Antunes, director da florescente missão<br />

da Huilla, bem como o distincto naturalista J. d'Anchielta, a quem os<br />

estudos <strong>de</strong> Historia natural tanto <strong>de</strong>vem, têm feito remessas <strong>de</strong> plantas,<br />

algumas das quaes agora são mencionadas.<br />

Muito ha que fazer ainda nas possessões portuguezas, e bem é para<br />

<strong>de</strong>sejar que o exemplo dado por estes exploradores seja seguido.<br />

O estudo d'estas plantas foi feito pelo dr. Hoffmann, <strong>de</strong> Berlim, pelo<br />

sr. A. Coguieaux e pelo sr. Bolfe, <strong>de</strong> Kew. Foi serviço importante, que<br />

cor<strong>de</strong>almente agra<strong>de</strong>ço.<br />

J. Henriques.<br />

ι Boi. da Soe. Brot. III, pag. 129 e 226; IV, pag. 222; VI, pag. 137.


224<br />

CATALOGO DE PLANTAS DA AFRICA PORTUGUEZA<br />

COLHIDAS POR<br />

M. R. <strong>de</strong> Caralho (Zambezia); J. Cardoso (C. Ver<strong>de</strong>); F. Newton (Ajuda e Angola<br />

F. Quintas (Principe); J. Anchietla (Quiudumbo) ;<br />

D. Maria J. Chaves (Congo); padre J. M, Antunes (Huilla)<br />

Dicotyiedoneae<br />

Cappari<strong>de</strong>ae 1<br />

Gynandropsis pentaphylla D. C.<br />

Monhino e Capamgombe na provincia <strong>de</strong> Angola (F. Newton).<br />

Malvaceae<br />

Malvastrum spicatum A. Gray.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong> : ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Sida spinosa L.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong> ; ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

S. rhombifolia L.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong> -, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Pavonia macrophylla E. May.<br />

Gambos na provincia d'Angola (F. Newton).<br />

Hibiscus Trionum L.<br />

Gambos perto <strong>de</strong> Pongo-Pongo (F. Newton).<br />

H. articulatus Höchst.<br />

Gambos (F. Newton).<br />

1<br />

Det. polo dr. 0. Hoffmann <strong>de</strong> Berlim.


225<br />

H. atromarginalus Eckl. et Zeyh.<br />

Hay, provincia d'Angola (F. Newton).<br />

Gossypium Barba<strong>de</strong>nse L.,<br />

Cabo Ver<strong>de</strong> ; ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Sterculiaceae<br />

Melhania abyssinica Rich.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong> ; ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Hermannia filipes Harv.<br />

Hay, provincia d'Angola (F. Newton).<br />

Tiliaceae<br />

Grewia micrantha Boj.<br />

Itchicussi, Gambos (E. Newton).<br />

Corchorus trilocularis L.<br />

Biballa, na prov. d'Angola (F. Newton); Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> 9.<br />

Thiago (J. Cardoso).<br />

Turraea Vogelii Hook f.<br />

Ilha do Principe (F. Quintas).<br />

Meliaceae<br />

Leguminosae<br />

Crotalaria striata DC.<br />

Ilha do Principe no alto da Fortaleza (F. Quintas).<br />

Tephrosia huillensis Welw.<br />

Hunipata nos terrenos cultivados (F. Newton).<br />

Ormocarpum verrucosum Beauv.<br />

Ilha do Principe, Lapa d'Oeste (F. Quintas).<br />

Vigna radicans Welw.<br />

Humpnta (F. Newton).<br />

Rhynchosia minima D. C.<br />

Biballa, nos montes <strong>de</strong> Chella (F. Newton).<br />

15 va


226<br />

R. Memnonia D. C.<br />

Margens do rio Corocca (F. Newton).<br />

Drepanocarpus lunatus G. F. Meyer.<br />

Ilha do Principe (F. Quintas).<br />

Lonchocarpus sericeus H. B. e K.<br />

Ilha do Principe no littoral (F. Quintas).<br />

Caesalpinia pulcherrima Sw.<br />

Bolama (J. <strong>de</strong> Sousa).<br />

Mimosa pudica L.<br />

Ilha do Principe, Sundim (F. Quintas).<br />

Acacia pennata Willd.<br />

Humbe e Gambos (F. Newton).<br />

A. hebeclada I). C.<br />

Humbe (F. Newton).<br />

Melastomaoeae 1<br />

Osbeckia Zambeziensis Gogn. (sp. n.); rami's subsparse longeque hirsutis;<br />

foliis breviter petiolatis, inferionbus ovoto-oblongis superioribus<br />

oblongis, obtusiusculis, 5-nerviis, utrinque breviter sparseque setulosis;<br />

floribus 4-meris, sessilibus, capitatis; calyce setulis simplicibus<br />

breviuscule sparseque hirtei lo, tubo ovoi<strong>de</strong>o, lobis cum<br />

appendicibus crassis brevibus ápice penieillato-setosis alternantibus;<br />

antheris linearibus, connectivo infra loculos distincte producto.<br />

Herba 3-dm. alta, caule erecto, obscure tetragono, superne<br />

satis ramoso, rami's brevibus, erectis. Petiolus hirsutus, 2-4 mm.<br />

longus. Folia membranacea, obscure crenulato-<strong>de</strong>nticulata, 3-5 cm.<br />

longa, 8-16 mm. lata. Calycis tubus 4 mm. longus; lobi oblongotriangulares,<br />

oblusi, breviter ciliati, 3 mm. longi. Pétala purpurescentia,<br />

obovata, 7-8 mm. longa. Antherae 3-3 % mm. longae,<br />

connectivo basi 1<br />

/2- 2<br />

/3 mm. long, producto. Stylus 1 cm. longus.<br />

Zambezia (Rodrigues <strong>de</strong> Carvalho).<br />

OBS. Species huic aft. O. Senegambiensis, Guill. et Perrot., etc.<br />

flores 5-meras habent.<br />

Dissotis prostrala Triana et Cogniaux.<br />

Humtiolê em Dahomey (F. Newton).<br />

Det. pelo sr. A. Cogniaux.


D. plumosa Benth.<br />

Ilha do Principe (F. Quintas).<br />

227<br />

Passifloreae<br />

Passiflora foetida Cav.<br />

Ilha do Principe (F. Quintas); Mossame<strong>de</strong>s (J. A. <strong>de</strong> Sousa).<br />

Curcubitaceae 1<br />

A<strong>de</strong>nopus intermedius Cogniaux (sp. n.); foliis ambitu suborbicularibus,<br />

fere usque ad medium 5-7-lobatis, basi profun<strong>de</strong> emarginatis,<br />

supra tenuiter punctato-scabris, subtus sublaevibus ; petiolo ápice<br />

biglanduloso ; cirrhis bißdis ; racemis masculis folium subaequantibus<br />

; calycis tubo vix furfuraceo-puberulo, <strong>de</strong>ntibus eglandulosis<br />

vel margine pauciglandulosis; antheris in capitulum anguste oblongum<br />

cohaerentibus.<br />

Rami gracilis, elongati, sulcati, laeves, glaberrimi vel vix puberuli.<br />

Petiolus gracilis, sulcatus, tenuissime furfuraceo-puberulus,<br />

3 6 cm. longus; glandulae conicae, 1 mm. longae. Folia membranacea,<br />

intense viridia, 1-1 i<br />

/


228<br />

Ilha <strong>de</strong> S. Thomé (A. Molier); Ilha do Principe (F. Quintas).<br />

OBS. Species fere intermedia A. longißoro Benth. et A. brcvifloro<br />

Benth.<br />

A. brevifolius Benth.<br />

Malange (S. Marques).<br />

Momordica Charantia L.<br />

Malange na prov. d'Angola (Sisenando Marques).<br />

M. Henriquesii Cogniaux (sp. n.); foliis parvis, late ovato-cordats, integris,<br />

basi profun<strong>de</strong> emarginatis, margine vix undulato-<strong>de</strong>nticulatis,<br />

utrinque tenuissime puberulis praecipue subtus; pedunculis masculis<br />

foliis brevioribus, apice corymboso-mullilloris ; floribus majusculis,<br />

longe pedicellatis, ebracteatis ; calyce glabro, 5-costato,<br />

segmentis ovato-triangularibus, breviter acuminatis, apice recurvis.<br />

Rami gracillimi, leviter sulcati, glabrati. Petiolus gracilis, striatus,<br />

tenuissime puberulus, 1 V2 cm. longus. Folia tenuiter membranacea,<br />

viridi-cinerea, breviter acuminata, 4-6 cm. longa, ><br />

3-4 '/2 cm. lata ; sinus basilaris subrotundatus, cm. profundus.<br />

Cirrhi subfiliformes, elongaii, sulcati, glabri, bifidi. Pedunculus<br />

communis masculus satis gracilis, 1 VV-2 cm. longus, vix<br />

ramosus; pedicelli patuli, filiformes, flexuosi, 1-1 V2 cm. longi.<br />

Calycis tubus fuscescens, latissime campanulatus 6 mm. latus ;<br />

segmenta pallida, 4 mm. longa, 2 1 m m a t a<br />

/ä - ' - Corolla, ut vi<strong>de</strong>tur,<br />

flavescentia, vix furfuracea, segmentis obovatis, subacutis, multinervosis,<br />

1 l<br />

/% cm. longis. Staminum filamenta crassa, 2 mm. longa;<br />

antherae 2 mm. longae. Flores foeminei et fructus ignoti.<br />

Äff. M. corymbiferae Hook f.<br />

Zambezia (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

Coccinia jatrophaefolia Cogniaux.<br />

ß. auslralis. — Petiolus glaber 1 cm. longus. Folia satis minora,<br />

nervis utrinque glaberrimis. Corolla 2 cm longa.<br />

Zambezia (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

C. senensis Cogniaux (?).<br />

Mussaril e Cabeceira p. <strong>de</strong> Moçambique (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

Melothria punctata Cogniaux.<br />

Moçambique (R. <strong>de</strong> Carvalho).


Nesaea linearis Hiern.<br />

Chiloane (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

Ixora radiata Hiern.<br />

Bolama (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

Spermacoce ramisparsa Pohl.<br />

Ilha do Principe (F. Newton).<br />

229<br />

Lithrarieae<br />

Rubiaoeae<br />

Oompositae<br />

Tribu. —Vernoniaceae<br />

Thysanurus 0. Hoffm. in Engl, und Prantl Natürlichen Pflanzenfamilien<br />

lV­5, p. 127.<br />

Capitula mediocria, 8­fO­flora, in axillis foliorum superiorum<br />

sessilia ; involucrum setis longis onustum ; corollae (siccae) stramineae,<br />

limbo profun<strong>de</strong> 5­parlito, segmenlis aculissimis ciliatis et<br />

glândulas stipitatas gerentibus ; antherae basi in caudas ciliatas<br />

productae ; achenia villosa ; pappi squamae 10, aliae obtusae, aliae<br />

acuminatae.<br />

Herba basi lignosa, ramis numerosis anguste alatis prostatis. Folia<br />

sessilia, oblanceolata, val<strong>de</strong> reticulata, glandulis et pilis sparsis<br />

vestita.<br />

Quodammodo Geigeriam referens, sed stylus diversissimus.<br />

T. angolensis 0. Hoffm.<br />

Angola (Welwitsch, n.° 3989); Huilla (Mewton).<br />

Vernonia Petersii Oliv, et Hiern.<br />

No planalto superior <strong>de</strong> Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

ι Det. pelo dr. 0. Hoffmann.


230<br />

V. Steetziana Oliv, et Hiern.<br />

Humpata (F. Newton).<br />

V. cinerea Less.<br />

Borna (D. M. Chaves).<br />

V. senegalensis Less.<br />

Vista, no Zaire (D. M. Chaves).<br />

V. amygdalina Del.<br />

Quindumbo, prov. d'Angola (J. d'Anchieta).<br />

V. glabra Vatke.<br />

Margens do Zambeze (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

V. mossambiquensis Oliv, et Hiern.<br />

Montes da Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

Tribu. — Eupatoriaceae<br />

A<strong>de</strong>nostemma viscosum Forst.<br />

Huilla (P. e<br />

Antunes).<br />

Ageratum conysoi<strong>de</strong>s L.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Nicolau (J. Cardoso); Borna (D. M. Chaves);<br />

Bolama (J. A. <strong>de</strong> Sousa); Dahomé em Bamé; ilha do Principe (F.<br />

Newton).<br />

Mikania scan<strong>de</strong>ns Willd.<br />

Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho)..<br />

Tribu. — Asteroi<strong>de</strong>ae<br />

Grangea ma<strong>de</strong>raspatana Poir.<br />

Huilla (P. e<br />

Antunes) ; Zambezia (R. <strong>de</strong> Carvalho) ; Vista, no Zaire<br />

(D. M. Chaves).<br />

Erigeron linifolium Willd.<br />

Ilha <strong>de</strong> Santo Antão em Cabo Ver<strong>de</strong> (J. Cardoso).<br />

Microglossa volubilis DC.<br />

Ilha do Principe (F. Newton); Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

Conyza persicaefolia Oliv, et Hiern.<br />

Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).


231<br />

Tribu. —Inuloi<strong>de</strong>ae<br />

Tarchonarithus camphoratus L,<br />

Huilla (P. e<br />

Antunes).<br />

Blumea lacera DC. .<br />

Huilla (P. e<br />

Antunes); Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Antão (J. Card<br />

BI. gariepina D. C.<br />

Huilla (P. e<br />

Antunes).<br />

BI. cafra O. Hoffm. -<br />

Margens do Zambeze (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

Pluchea Dioscoridis DC.<br />

Moçambique (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

Denekia capensis Thumb.<br />

Huilla (P. e<br />

Antunes).<br />

Epalles gariepina Steetz.<br />

Margens do Coroca (Capello e Ivens).<br />

Sphaeranthus hirtus Willd.<br />

Margens do Zambeze (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

Phagnalon melanoleucum Webb.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong> na ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />

Achyrocline batocana Oliv, et Hiern.<br />

Huilla (F. Newton).<br />

A. glumacea Oliv, et Hiern.<br />

Monhino (F. Newton).<br />

Gnaphalium luteo-album L.<br />

Chiloane (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

G. indicum L.<br />

Margens do Zambeze p. do Senna (R. <strong>de</strong> Carvalho),<br />

G. luteo-fuscum Webb.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong> na ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />

Helichrysum sesamoi<strong>de</strong>s Thumb.<br />

Moçambique.<br />

H. foetidum Cass.<br />

Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

Inula glomerata Oliv, et Hiern.<br />

Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

Pegolletia senegallensis Gass.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão e do Sal (J. Cardoso).


232<br />

Pulicaria crispa Benth. et Hooker, var. subdiscoi<strong>de</strong>a.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha do Sal (J. Cardoso).<br />

Odontospermum Daltoni Webb.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />

Tribu. — Helianthoi<strong>de</strong>ae<br />

Eclipta alba Hassk. ,<br />

Vista, no Zaire (D. M. Chaves); ilha do Principe (F. Quintas).<br />

Sclerocarpus arabicus Boiss.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

S. africanus Jacq.<br />

Ajuda (F. Newton).<br />

Spilanthes tenella L.<br />

Quindumbo, Angola (J. Anchietta).<br />

Bi<strong>de</strong>ns pilosus L.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilhas <strong>de</strong> Santo Antão e Nicolau (J. Cardoso); ilha do<br />

Principe (F. Newton); Quindumbo (J. Anchietta); Gorungosa (R.<br />

<strong>de</strong> Carvalho).<br />

Chrysantellum procumbens Pers.<br />

Passé em Dahomé ; Gambos (F. Newton).<br />

Tribu. — Anthemi<strong>de</strong>ae<br />

Artemisia Gorgonum Webb.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />

A. afra Jacq.<br />

Humpata (F. Newton); Huilla (P. 8<br />

Antunes).<br />

Tribu. — Senecioni<strong>de</strong>ae<br />

Gynura miniata Welw.<br />

Lobango nos montes <strong>de</strong> Chella (F. Newton).<br />

Emilia sagitala DC.<br />

Quidumbo (J. Anchietta); Huilla (P. s<br />

Antunes); nas margens do rio<br />

Macussi (R. <strong>de</strong> Carvalho).


Senecio bupleroi<strong>de</strong>s DC.<br />

Quidumbo (J. Anchietta).<br />

S. apiifolius Benth. et Hóker.<br />

Huilla (P. c<br />

Antunes).<br />

S. longiflorus Oliv, et Hiern.<br />

Huilla (P. e<br />

Antunes).<br />

233<br />

Tribu. — Cynaroi<strong>de</strong>ae<br />

Centaurea melitensis L.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />

Dicoma sessiliilora Harv.<br />

Gorungosa (R. <strong>de</strong> Carvalho).<br />

Tribu. — Mutisiaceae<br />

Tribu. — Cichoriaceae<br />

Tolpis farinulosa Webb.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />

Lactuca goraeensis Sch. Bip.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Anto (J. Cardoso).<br />

L. laraxicifolia Schm. et Thonn.<br />

Dahomé (F. Newton).<br />

Sonchus Daltoni Webb.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha do Fogo (J. Cardoso).<br />

S. oleraceus L.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />

Microrhynchus picridioi<strong>de</strong>s Benth. et Hook.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso).<br />

Campamilaceae<br />

Campanula Jacobaea Chr. Sm.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> Santo Antão (J. Cardoso); serra <strong>de</strong> Chella (F<br />

Newton),


234<br />

Gentianeae<br />

Faroa salutaris Welw.<br />

Pallanca nas margens do Nene (F. Newton).<br />

Boragineae<br />

Heliotropium undulatum Vahl.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Oonvolvulaceae<br />

Ipomaea coptica Rth.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

I. Blicaulis Bl.<br />

Gambos (F. Newton).<br />

I. obscura Ker.<br />

Gambos (F. Newton).<br />

Selago Hoepfueriana Vatke et Rolf.<br />

Humpata (F. Newton).<br />

Selagineae<br />

Verbenaoeae<br />

Lantana camera L.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Labiatae<br />

Leucas martinicensis R. Br.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).


235<br />

Ajuga Iva Schreb.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Nyctagineae<br />

Boerhaavia repens L.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Amaranthaceae .<br />

Amaranthus Blitum L.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Aerua javanica Juss.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Gomphrena globosa L.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Chenopodiaceae<br />

Chenopodium murale L.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Euphorbiaceae<br />

Euphorbia arabica Boiss.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Phyllanlus rotundifolius Klein.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).<br />

Jatropha gossypifolia L. ß. elegans Müll. Arg.<br />

Cabo Ver<strong>de</strong>, ilha <strong>de</strong> S. Thiago (J. Cardoso).


Liparis guineeiisis Lindl.<br />

Ilha do Principe (F. Quintas).<br />

236<br />

lYEoixocotylecLoixea©<br />

Orcni<strong>de</strong>ae 1<br />

Tribu. — Epi<strong>de</strong>ndreae<br />

Tribu. — Van<strong>de</strong>ae<br />

Eulophia Welwitschii Rolfe. Orthochilus Welwitschii Rchb. in Flora XLV11I,<br />

p. 186.<br />

E. Antunesii Rolfe.<br />

Scapi fere pe<strong>de</strong>m alti, medio unibracteati. Racemi laxiusculi,<br />

10-20-flori. Bracteae anguste lanceolato-Iineares, acuminatissimae,<br />

1<br />

- 3<br />

A<br />

/4 unciam longae. Sepala lineari-lanceolata, acutissima 7-9 lin.<br />

longa. Pétala similia, paulo breviora et latiora. Labellum trilobum,<br />

petalis aequale, 6 lin. latum ; lobis lateralibus rotundatis, 8-9-nerviis,<br />

lobo medio late oblongo, subtruncato, 5-nervio, nervis longe<br />

fimbriatis; disco tricarinato ; calcare oblongo, obtuso, 2 lin. longo.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

This species is allied to E. a<strong>de</strong>noglossa Rchb. f., wich, however,<br />

has larger, more membranaceous flowers, the si<strong>de</strong> lobes of the lip<br />

more sharply angled, a different crest, and a more slen<strong>de</strong>r and<br />

more acute spur.<br />

Lissochilus Antunesii Rolfe.<br />

Scapus gracilis, 1<br />

/a ped. altus, duo-<strong>de</strong>cimflorus. Bracteae liniarilanceolatae,<br />

acutae, 5-7 lin. longae. Pedicelli 1 unciam longi. Sepala<br />

anguste cunealo-oblanceolata, brevissime apiculata, leviter<br />

carinata, 10 lin. longa, 2 V2 lin- lata. Pétala cuneato-oblonga,<br />

obtusa, 9 lin. longa, 2 x<br />

/% lin. lata. Labellum trilobum, 9 lin. lon-<br />

1<br />

Det. e <strong>de</strong>ser. pelo sr. R. A RoJfe, A. L. S. Além das espécies mencionadas receberam-se<br />

outras, que não po<strong>de</strong>ram ser <strong>de</strong>terminadas por serem incompletos os exemplares.


237<br />

gum ; lobis lateralibus semroblongis apice rotundato-obtusis ; lobo<br />

medio multo breviore et angustiore oblongo obtuso undulato ;<br />

carinis ternis incrassatis antice crenulatis ; calcare breve inflato<br />

obtuso. Columna trigona, anthera apiculata.<br />

Folia non vidi.<br />

Huilla (P. c<br />

J. M. Antunes).<br />

This species is closely allied to L. longifolius Benth, and L.<br />

Lindleyanus Rchb. fil. both from the Niger district. The former<br />

has somewhat smaller flowers, narrower sepals, shorter and less<br />

cuneate petals, a lip with the front lobe as long as the si<strong>de</strong> ones,<br />

the keels more strongly crested, and the spur schortly apiculate.<br />

The latter is a taller plant with a branched raceme, the petals<br />

twice as broad, the front lobe of the lip nearly equalling the si<strong>de</strong><br />

ones, and the veins of the lip strongly anastomosing. On a superficiel<br />

examination the three resemble each other very closely. The<br />

material to hand consists of a single scape without leaves.<br />

Platylepis glandulosa Bchb. f.<br />

Ilha do Principe (F. Quintas).<br />

Tribu. — Neottieae<br />

Tribu. — Ophry<strong>de</strong>ae<br />

Holothrix (§Scopularia) longiflora Rolfe.<br />

Planta 1 Va ped. alta. Folia radicalia, bina, reniformi-cordata,<br />

brevissime mucronulata, reticulato-venosa, 2 uncias longa, 2 YJ<br />

uncias lata. Scapus. pubescens ; racemus circa 16-20-florus. Bracteae<br />

lanceolato-ovatae, acuminatae, 2 ^/%-3 lin. longae,. villosae.<br />

Sepala ovato-oblonga, acuminato-apiculata, uninervia, villosa, 4 lin.<br />

longa. Pétala glabra, cuneato-linearia, Ya unciam longa, basi trinervia,<br />

<strong>de</strong>mum novem-nervia, ad medium in novem laciniis divisa.<br />

Labellum petalis subsimile, latius, ima basi uninerve, <strong>de</strong>mum<br />

15-nerve et in 15 laciniis divisum ; calcar arete incurvum vel circinnalum,<br />

ultra lineam longum, apice gracile. Columna brevissima,<br />

biauriculata.<br />

Huilla (P.° J. M. Antunes).<br />

A very fine species, with flowers much larger than any others<br />

in the genus. It is allied to H. grandi flora Rchb. f. (Scopularia


238<br />

grandiflora Sond), but in that species the flowers aTe only half<br />

as in the present one.<br />

Habenaria occultans Welw.<br />

HuiHa (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

H. protearum Rchb. f.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

The Hovers are a little smaller, than in the specimens collected<br />

bi Welwitsch, but there can be no doubt that all belong to the<br />

same species.<br />

H. huillensis Schb. f.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

Agrees so well with the <strong>de</strong>scription that I have little doubt of<br />

the <strong>de</strong>termination. The resemblance to the Abyssiniam H. reduplicata<br />

Höchst., pointed out by Reichembach, is especially marked.<br />

Satyrium Welwitschii Rchb. f.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

More slen<strong>de</strong>r than in the exemple collected by Welwitsch, but<br />

quite i<strong>de</strong>ntical in floral <strong>de</strong>tails, and evi<strong>de</strong>ntly belonging to the<br />

same species.<br />

S. longebracteatum Rolfe.<br />

Planta i ped. vel altior. Folia radicalia non vidi, caulina oblongolanceolata,<br />

acuta, 1 Va-2 uncia longa. Racemus <strong>de</strong>nsus, subglobatus.<br />

Bracteae longae exsertae, lineari-lanceolatae, acutae, septem-nerves,<br />

puberulae, 1 unciam longae. Ovarium villosum, 2 lin.<br />

longum. Sepala cuneato-oblonga, obtusa, v. sepalum dorsale emarginatum,<br />

2 lin. longum. Petala subsimiiia, paulo breviora. Labellum<br />

galeatum, ellipticum, truncatum, 5-7-nerve, laeviter carinatum,<br />

2 Va lin- longum, calcar breve, limbo sexto brevius. Columna gracilis,<br />

apice incurva ; stigma latiora quam longa ; rostellum bilobum.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

This species much resembles Satyrium Alherstonei Rchb. f.<br />

from S. E. Africa, and S. trinerve Lindl, from Madagascar, of<br />

wich species it is probably the geographical representative. From<br />

both, however, it may be readily distinguished by its smaller<br />

flowers with much shorter spurs. The bracts are quite three times<br />

as long as the flower, giving to the raceme a rather peculiar appearance.<br />

The single specimen has been gathered without the radical<br />

leaves, but in all probability they are linear, as in allied<br />

species.


Echinodorus humilis Buch.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

Licopodium cernuum L.<br />

Huilla P. e<br />

J. M. Autunes).<br />

L. carolinianum L.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

Equisetum variegatum Schleid.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

Pellaea consobrina Hook.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

P. pectiniformis Baker.<br />

Huilla (P. 8<br />

J. M. Antunes).<br />

1<br />

Det. por J. Henriques.<br />

239<br />

Alsimaceae<br />

Acotyledoneae 1<br />

Lycopodiaceae<br />

Equisetaoeae<br />

Filices<br />

Sub-ord. — Polypodiaceae<br />

Tribu. —Pteri<strong>de</strong>ae


P. calomelanos Link.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

P. geraniaefolia Fée.<br />

Huilla (P.* J. M. Antunes).<br />

Pteris quadriaurita Retz.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

P. cretica L.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

Asplenium furcatum Thumb.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

Nephrodium albo-punctatum Desv.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

Ν. pennigerum Hook.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

Nothochlaena lanuginosa Desv. "<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

Mohria caffrorum Desv.<br />

Huilla (P. e<br />

J. M. Antunes).<br />

240<br />

Tribu. — Asplenieae<br />

Tribu. — Grammiti<strong>de</strong>ae<br />

Sub-ord. — Schizaeaceae


241<br />

ΠIΒ LlOG R A Ρί ΤIA<br />

Colmeiro (D. Miguel) — Enumeration y revision <strong>de</strong> las planlas <strong>de</strong> la peninsula<br />

hispano­lusilanica é Islas Baleares—Tomo V. Madrid, 1889.<br />

Com a publicação do volume V ficou concluida esta obra, <strong>de</strong> que<br />

já foi dada noticia no volume VI do Boletim. Neste ultimo volume o sr.<br />

Colmeiro faz­ a enumeração <strong>de</strong> todas as plantas monoeotyledoneas e cryptogamicas,<br />

até hoje mencionadas como fazendo parte da flora da peninsula<br />

hispano­Iusitanica. Representa um trabalho consi<strong>de</strong>rável e que po<strong>de</strong> auxiliar<br />

po<strong>de</strong>rosamente os que se <strong>de</strong>dicam ao estudo d'esta flora.<br />

Esta obra mostra bem o génio trabalhador do professor Colmeiro.<br />

Willkomm (Dr. M.) — llluslrationes Florae Hispanicae insularumque Baleariam.<br />

Liv. XV e XVI.<br />

Continua com maxima regularida<strong>de</strong> a publicação d'esta obra magnifica<br />

e que é, como já tivemos occasião <strong>de</strong> dizer, indispensável a lodos os que<br />

se <strong>de</strong>dicam ao estudo da flora da peninsula ibérica. A perfeição das <strong>de</strong>scripçòes,<br />

a niti<strong>de</strong>z e exactidão das estampas dão a esta publicação um<br />

valor consi<strong>de</strong>rável.<br />

No ca<strong>de</strong>rno XVI é <strong>de</strong>scripta e optimamente representada uma planta<br />

portugueza, a Armeria Willkommi, que se encontra nas regiões mais elevadas<br />

da serra do Gerez.<br />

É bem para <strong>de</strong>sejar que obra <strong>de</strong> tanta utilida<strong>de</strong> em breve chegue ao<br />

seu fim.<br />

1Ü VII


242<br />

NECROLOGIA<br />

Falleceram no anno <strong>de</strong> 1889 très botanicos distinctissimos e que por<br />

vezes se tinham occupado do estudo <strong>de</strong> plantas portuguezas. Foram elles<br />

o dr. Sexlus Otto Lindberg, <strong>de</strong> Helsingl'ors, Fernando Hauck, <strong>de</strong> Trieste<br />

e o dr. Ernesto Cosson, <strong>de</strong> Pariz.<br />

O dr. O. Lindberg era professor <strong>de</strong> <strong>Botânica</strong> e director do jardim botanico e por ultimo reitor da Universida<strong>de</strong> <strong>de</strong> He<br />

favoritos tinham por objecto as muscineas, sobre as quaes fez gran<strong>de</strong> numero<br />

<strong>de</strong> publicações <strong>de</strong> máximo interesse. Seria longa a lista d'ellas. Deu<br />

sempre satisfação aos pedidos que por vez.es lhe di^i para <strong>de</strong>terminar as<br />

espécies <strong>de</strong> musgos <strong>de</strong> Portugal e pouco antes <strong>de</strong> morrer tinha coor<strong>de</strong>nado<br />

o catalogo dos musgos do norte <strong>de</strong> Portugal, fundando-se para isso na bella<br />

collecção do sr. I. Newton, do Porto.<br />

Este trabalhador incansável falleceu a 20 <strong>de</strong> fevereiro tendo apenas 52<br />

annos <strong>de</strong> eda<strong>de</strong>.<br />

Fernando Hauck era também cryptogamista, mas outras eram as plantas<br />

que estuda-ia. Dedicava-se especialmente ao estudo das algas.<br />

Escrevendo a biographia d'esté distincto botanico o dr. Levi Morenos<br />

diz — é um novo exemplo, que <strong>de</strong>monstra a possibilida<strong>de</strong> <strong>de</strong> cada um, seja<br />

qual fôr a posição social, ainda mesmo n'um modo <strong>de</strong> vida contrario á indole<br />

propria, fugindo da rotina, se elevar a uma vida superior, intellectual,<br />

util não só pelo bem que causa áquelle que a segue, como pelo progresso<br />

da verda<strong>de</strong> ; util para o proprio individuo, e não menos para os outros,—<br />

F. Hauck nasceu em Brum a 20 <strong>de</strong> abril <strong>de</strong> 1845. Teve por guia e<br />

mestra nos seus primeiros annos sua mãe, — que. lhe dirigia a attenção<br />

para a belleza do mundo real ; que o fazia contemplar o murmúrio das<br />

florestas, os prados floridos, os bosques silenciosos e os campos fecundos,<br />

para que em lace da magnificência da natureza po<strong>de</strong>sse apren<strong>de</strong>r a observar,<br />

pensar, investigar e^ conhecer<br />

1<br />

Dr. S. Z. F. Hauck; in Oesterr-botan. Zeitscrift. 1887, n.° 1.


243<br />

É <strong>de</strong> certo a esta primeira educação que foram <strong>de</strong>vidos os trabalhos<br />

scientificos que illustraram F. Hauck.<br />

Desejando progredir, estudou para seguir a carreira florestal, mas diversas<br />

circumstancias o <strong>de</strong>moveram d'isso e por fim, graças aos conselhos<br />

d'um empregado do serviço telegraphico, habilitou-se para esta carreira e<br />

foi nomeado para a repartição telegraphica <strong>de</strong> Trieste em 1866. Foi então<br />

que a par das obrigações ofïiciaes elle creou as obrigações scientificas. O<br />

estudo das algas do Adriático pren<strong>de</strong>u-lhe a attenção e pelas publicações<br />

feitas mereceu honras não vulgares e a consi<strong>de</strong>ração dos botanicos mais<br />

consi<strong>de</strong>rados.<br />

A obra capital <strong>de</strong> F. Hauck tem por titulo— Die Meeresalgen, — que<br />

faz o segundo volume da nova edição da Kryptogamen Flora do dr. Uabenhorst.<br />

Occupou-se do estudo das algas do norte <strong>de</strong> Portugal, servindo<br />

para tal trabalho a collecção do sr. I. Newton e algumas espécies do herbario<br />

<strong>de</strong> Coimbra.<br />

Falleceu em Trieste a 21 <strong>de</strong> outubro.<br />

O ultimo dia <strong>de</strong> 1889 foi enlutado com a morte do dr. Ernesto Cosson.<br />

Nascido a 22 <strong>de</strong> julho <strong>de</strong> 1819, E. Cosson começou cedo a <strong>de</strong>dicar-se ao<br />

estudo <strong>de</strong> sciencias naturaes e apesar da opposição que seu pae fazia, conseguiu<br />

terminar o curso <strong>de</strong> medicina em 1847, tendo dado provas <strong>de</strong><br />

profundos conhecimentos botanicos, pois já em 1840 linha publicado com a<br />

collaboração <strong>de</strong> G. <strong>de</strong> Sainl-Pierre obras <strong>de</strong> verda<strong>de</strong>iro valor scientifico L<br />

Em 1847 organisou e dirigiu com auxilio dos melhores botanicos francezes<br />

a — Associação françeza <strong>de</strong>/exploração botanica — que promoveu<br />

herborisações importantes não só na França, como na Italia, peninsula<br />

ibérica, Algeria, Canárias, Ma<strong>de</strong>ira, etc.<br />

Os seus mais importantes trabalhos tiveram por objecto a flora d'Alger.<br />

Encarregado <strong>de</strong> varias missões scientificas em différentes épocas com o<br />

fim <strong>de</strong> estudar a flora d'esta possessão franceza, o dr. E. Cosson <strong>de</strong>s<strong>de</strong><br />

1852 fez varias excursões n'esta provincia, arriscando a vida. A ultima<br />

expedição foi realisada ainda em 1888.<br />

As publicações que o dr. Cosson fez, quer em livros especiaes, quer nos<br />

Annaes <strong>de</strong> sciencias naturaes, ou no Boletim da Socieda<strong>de</strong> botanica <strong>de</strong><br />

França são <strong>de</strong> gran<strong>de</strong> valor e abriram-lhe em 1873 as portas da Aca<strong>de</strong>mia<br />

das sciencias, assim como já em 1865 o tinham feito merecedor do grau<br />

<strong>de</strong> cavalleiro da Legião d'honra.<br />

1<br />

Observations sur quelques plantes critiques <strong>de</strong>s environs <strong>de</strong> Paris.<br />

Flore <strong>de</strong>s environs <strong>de</strong> Paris.<br />

Atlas <strong>de</strong> la Flore <strong>de</strong>s environs <strong>de</strong> Paris.<br />

Synopsis analytique <strong>de</strong> la Flore <strong>de</strong>s environs <strong>de</strong> Paris.


â44<br />

A obra em que ultimamente trabalhava — Compendium Florae atlanticae<br />

— ficou incompleta. O dr. Cosson dispoz porém todas as cousas <strong>de</strong><br />

tal modo, que será fácil a conclusão d'ella, porque tudo quanto lhe diz<br />

respeito está na mais completa or<strong>de</strong>m e nas suas disposições elle teve<br />

em vista que tanto a sua rica bibliotheca, como o seu precioso herbario<br />

po<strong>de</strong>ssem continuar a servir, como durante a vida d'elle, para a conclusão<br />

dos trabalhos por elle encetados.<br />

O dr. Cosson, como director da Associação franceza <strong>de</strong> explorações botanicas, estudou e <strong>de</strong>terminou todas as planta<br />

peninsula ibérica <strong>de</strong>s<strong>de</strong> 1849 a 1851, sendo não poucas do Algarve. Esse<br />

trabalho foi publicado com o titulo <strong>de</strong> —Noies sur quelques plantes nouvelles,<br />

critiques ou rares du Midi <strong>de</strong> l'Espagne (1849-1851).<br />

O dr. E. Cosson tinha um excellente coração e era d'uma rara afiabilida<strong>de</strong>.


ÍNDICE POR ORDEM DOS AUCTORES<br />

Pag.<br />

λ­<br />

Brasadola (G.) et C. Roumeguéro — Nouvelles contibutions à la Flore mycologique<br />

<strong>de</strong>s iles <strong>de</strong> St. Thomé et du Prince 159<br />

ty Cognieaux (A.) — Cucurbitaceas e Melastomaceas africanas 226<br />

Hauck (F.) — Algues marines du Nord du Portugal 136<br />

Henriques (Dr. J. Α.) —Estudos phaenologieos 87<br />

Os musgos<br />

Bibliographia<br />

r. 181<br />

241<br />

­ Necrologia 242<br />

!>y Hoffmann (Dr. 0.) — Plantas africanas<br />

Lagerheim (G. <strong>de</strong>)—Révision <strong>de</strong>s Ustilaginées et <strong>de</strong>s Uredinées contenues dans<br />

224<br />

l'herbier <strong>de</strong> Welwitsch 126<br />

Uber einen neuen phosphoresciren<strong>de</strong>n Polyporus 178<br />

Mariz (B. c!<br />

J. <strong>de</strong>) — Uma excursão botanica em Traz os Montes 3 ­<br />

Outra excursão botanica na mesma provincia 35 ­<br />

Planta? colhidas em Traz os Montes 4,'i<br />

Catalogo das plantas distribuidas pela Soe. Broteriana 76<br />

Flora lusttaniea exsiccala: Cent. VII e VIII 93<br />

_ Nobre (A.) —Recherches histologiques sur le Podoearpus Mannii 115<br />

©Rolfe (R. Α.) — Orehi<strong>de</strong>as africanas ".... 236<br />

Saccardo (P. A.) et Berlese (Α. Ν.) —Mycetes aliquot guineenses HO


INDICE ALPHABETICO<br />

Pag.<br />

Acacia Nock 226<br />

Acunthacese 101<br />

Acanthus Τ »<br />

Aceras R. Β ­95<br />

Achillea Neck S3, 80<br />

Achyroeline.Cas 231<br />

Aconitum Τ 76, 85<br />

A<strong>de</strong>nopus Bimth : 227<br />

A<strong>de</strong>nosteinma Forst 230<br />

Adianthum L 76<br />

Aecidium Hill 133<br />

Aegilops I. 47<br />

Aerua Forsk 235<br />

Ageratum L · 230<br />

Agrimonia Τ '. 65, 104<br />

Agrqstempia L.. 71, 84<br />

Agrostis L T 46<br />

Aira L · »<br />

Airopsis Desv · · · 94<br />

AlchemillaT '· ·.· 65<br />

Ajuga L 81, 235<br />

Algas do Norte do Portugal 136<br />

Alisma J 47<br />

Allium L 49, 78, 95<br />

Alnus Τ , 50<br />

Alopecurus L 45<br />

Alsineae 71, 84, 107<br />

Alyssum L 74, 108<br />

Arnaranthus L 235<br />

Amarylli<strong>de</strong>as 77<br />

Amblyslegium Sch 216<br />

Ammi Τ ' 102<br />

Ampeli<strong>de</strong>ae 70<br />

Amygdajaceae 66, 83<br />

Amvgdalus L 66<br />

AnagallisL 61, 101<br />

Auarrhinum Desf 60, 101<br />

Anchusa L 58, 82<br />

Pag;<br />

Andreaea Ehr 218<br />

Andryala L 54<br />

Anthémis DC. 53<br />

Anthericum L 49<br />

Anthoxantum L 45<br />

Anthylis L 66<br />

Antirrhinum Juss.. 60<br />

Antithamnion Näg 139<br />

Antitriehia Brid 210<br />

Apocynaeeae 61<br />

Araliãceae 63<br />

Arbutus Τ 56<br />

Archidium Brid 218<br />

Arenaria L .' 71<br />

Aristolochieae 51<br />

Aristoloehia Τ 51, 97<br />

Armeria Willd....... 57, 81, 85, 99, 109<br />

Arnica L · · · 97<br />

Arnoseris Gaert 54<br />

Artemisia L 232<br />

Asclepi<strong>de</strong>ae 62<br />

Ascophylium Stackh ·. 152<br />

Asparagus L 48<br />

Asperifoliae · 58<br />

Asperococcus Lamour. 154<br />

Asperula L , 55<br />

Aspho<strong>de</strong>l us L 49<br />

Asplenium 1, 93, 240<br />

Astragalus DC 66<br />

Asterolinum Link, et II 61<br />

Astrocarpus Neck 75<br />

Atrichiuni P. B 205<br />

A triplex L 96<br />

Aulocomnium Schw 204<br />

Aurantiaceae 70<br />

Avena L 46, 77<br />

Ballota L 58, 100


Pag.<br />

Bangia Lyngb 137<br />

Barbarea R. Br 73<br />

Bárbula Hedw 196<br />

Bartramia Hedw 204<br />

Bellevalia Lapey 93<br />

Beliis L 52, 97<br />

Beta T.. 79<br />

BetulaT SO<br />

Betulaeeae 50<br />

Bifurcaria Staekh 151<br />

Bi<strong>de</strong>ns L 232<br />

Biscutella L 73<br />

Blechnura P. Br 93<br />

BlumeaDC 231<br />

Boerhaavia L 235<br />

Borragineas .58, 81, 23*4<br />

Borra go Τ 58<br />

Bostryehia Mont 149<br />

Brachypodium P. Β 77<br />

Brachythecium Sch 213<br />

Brassica L 74<br />

Brisa L 46, 99<br />

Bromus L 46<br />

Brunella Moeneh 58, 100<br />

Brvum Dillen 202<br />

Bryonia L 55, 98<br />

Bunias R. Br 73<br />

Bupleurum Τ "102<br />

Oaeoma DC 135<br />

Caesalpinia f, 226<br />

Calamintha Mönch 37, 100<br />

Calendula Neck 53, 98<br />

Calepina Adans 73<br />

Calliblepbaris Kütz 146<br />

Callithamion Lvnsb 139<br />

Callitriche L. 49<br />

Callitrichineae 49<br />

Callophyllis Kütz 143<br />

Calluna Salisb. 56<br />

CàlycotomeLink 105<br />

Calystegia H. Br 101<br />

Camelina Crantz 73<br />

Campanula L 55. 80, 88, 233<br />

Campanulacpae 55, 80, 98^ 233<br />

Campilopus Brid 192, 219<br />

Camptothecium Sch 213<br />

Campylosteleum B. et S 194<br />

Canlharellus Ad. 161<br />

Cappari<strong>de</strong>ae 224<br />

Gapsella Vent 73<br />

Carduus Ádans 54<br />

Carduncellus Adans 98<br />

Carex L 47, 77, 94<br />

Cariolopha Fisch 58, 81<br />

2*8<br />

Pag.<br />

Carlina ï 53<br />

CaucalisL. 62.<br />

Caulaeanthus Kütz 147<br />

Castanea ï · 50, 78<br />

Centaurea Less 53, 80, 98, 233<br />

Cemranthus DC , :. 52, 97<br />

Ceramiaeeae .· · · · 139<br />

Ceramium Lyngb 140<br />

Ceratodon Brid 194<br />

Ceratodonteae 194<br />

Cerastium Huds 71<br />

Cerinthe Rchb 100<br />

Chaerophyllum L.. 63<br />

Chaetomorpha Külz 156<br />

Chaeturus Link 94<br />

Cheilantes Swam · ­ · 93<br />

Chelidnnium Τ 74<br />

Chenopodiaceae , 51, 78, 96, 235<br />

Chenopodium L 51<br />

Chieorium Τ 98<br />

Chlora L..... 102<br />

Chlorozoosporeae 155<br />

Ghondria Ag 148<br />

Chondrus Sfackh 142<br />

Chrithmum Τ '. 102<br />

Chylocladia Grev 144<br />

Chrysantellutn llicli ; 232<br />

Chrysanthemum DC 53<br />

Cicendia Adans 82<br />

Cinclidoteae 197<br />

Cinelidotus P. B. 197<br />

Cirsium Less 53<br />

Cistineae .' 72, 107<br />

Cislus.T 1 .· 72<br />

Citrus L.. ­ .70<br />

Cladophora Kü'z 157<br />

Cladostephus Air 154<br />

Clavaria Vaill 174<br />

Clathrus Milh 175<br />

Clematis L 108<br />

Cnieus Sehreb 53<br />

Coccinia W. et A 228<br />

Codiaceae 158<br />

Codiurn Stackh 158<br />

Co.Icosporiurn Lev 130<br />

Collybia Fries 161<br />

Compositae 52, 79, 97, 229<br />

Coniferae 45, 94<br />

Goiiium Üesf 63<br />

Confcryaceae 156<br />

Conom'itrium Mont 193<br />

Connpodium DC 63<br />

Ctinvalaria Desf... .


Pag.<br />

249<br />

Conyza Less 97, 232<br />

Coprinus Pers 110<br />

Corallina L 180<br />

Corallinaceae... 150<br />

Corchorus L 225<br />

Cordylecladia J. Ag 144<br />

Corneae 63<br />

Cornicina Bpiss 66<br />

Cornus Τ · 63<br />

Corrigiola L · · · 64<br />

Corticium Pers 173<br />

Crassulaeeae . 63. 82, 103<br />

Crataegus L 65<br />

Crépis L 54, 80<br />

Crotalaria L 225<br />

Crucianella L 80<br />

Cruci ferae 73,. 108<br />

Crupina Cass 53<br />

Cryphaea Bridg · ­ · 207<br />

Cryphaeae 207<br />

Cryptonemiaceae · 141<br />

Cucurbitaceae 55, 227<br />

Cudonia Fr 176<br />

Cuseuta Τ 59<br />

Cuseuteae 59<br />

Cupuli ferae 50, 78, 96<br />

Cynodontium Sch 191<br />

Cynoglossum L 59, 82<br />

Cynosurus L 46<br />

Cyperaceae .· 47, 77, 94<br />

Cyperus L 77<br />

Cytineae 49, 78<br />

Cytinus L 49, 78<br />

Cytisus L 68<br />

Cystopteris Bornh 45<br />

Cystosira Ag '· · 152<br />

üaedalea Pers · 169<br />

DasyaAg. — 150<br />

Daums Τ 62, 82, 102<br />

Davallia Smith .· · 93<br />

Delesseria Grev 146<br />

Delphinium Τ 85<br />

Denekia Thunb 231<br />

Desmarestia Lamour. 154<br />

Dianthus L. .. 72<br />

Dicranella Sch 191<br />

Dichodrontium Sch »<br />

Dicoma Cass 233<br />

Dicranoweisia Lindl · · 190<br />

Dicranum Hedw 191<br />

Dictyopteris Lamour 153<br />

Dictyota Lamour 152<br />

Dictyotaceae 152<br />

Didymodon Hedw , 195<br />

Pag.<br />

<strong>Digital</strong>is Τ 60, 101<br />

Dioscoriae 48, 95<br />

Diphyscium Mohr 206<br />

Diplotaxis DC 74<br />

Dipsaceae 52, 79<br />

Dipsaeus Τ 52<br />

Dissotis Benth 226<br />

Doassancia Cornu.. 127<br />

Dorycnium Much. 67<br />

Dorycnopsis Boiss 83, 104<br />

Drepanocarpus G. W. Mey 226 ,<br />

Drosera L 107<br />

Dumontia Lamour 141<br />

Dumontiaceae »<br />

Echinochloa P. Β 46<br />

Echinodorus L. C. Rich 239<br />

EcliptaL 232<br />

Eehium T. 58<br />

Ectocarpeae 153<br />

Ectocarpus Lyng · — »<br />

Elo<strong>de</strong>s Spach 107<br />

Elymus L 47, 77<br />

Emilia Cass ,·· 232<br />

Endymion Dmrt 49<br />

Enterumorpha Link 156<br />

Entosthodon Schw 201<br />

Entvloma <strong>de</strong> Bary 127<br />

Epilobium L 64, 83, 103<br />

Epipaclis Β. Β 95<br />

Equiseteae 93, 239<br />

Equisetum L 93, 239<br />

Eragrostis P. B. 77<br />

Erica L 56, 80, 99<br />

Ericaceae 56, 99<br />

Erigeron L 230<br />

Erodium Heri't 69, 84, 106<br />

Erophila DC. 74<br />

Eryngium ï 62<br />

Erysimum T 73<br />

Erythraea Ren 61, 82<br />

Eucladium B. et S · 190<br />

Eafragia Grisb 61<br />

Eupatorium ï 79<br />

Euphorbia L 68, 84, 105, 109, 235<br />

Euphorbiaeeae 68, 84, 105, 235<br />

Euphrasia T 101<br />

Eurhynchium Sch 214<br />

Evax Gaert ^ 52, 97<br />

Fabronieae 211<br />

Faroa Welw 234<br />

Favolus Fr 169<br />

Fedia Mönch 79<br />

Festuca L , 46


250<br />

Pag.<br />

Fetos 45, 7^<br />

Fieus Τ 5"<br />

Filago Τ 52, 9?<br />

Fissi<strong>de</strong>ns Hedw 19 2<br />

Fissi<strong>de</strong>ntaceae »<br />

Fomes Fr 16^<br />

Fontinalaeeae 20 7<br />

Fontinalis Dill »<br />

Fraxineae 7"<br />

Fraxinus Τ »<br />

Fueaceae 151<br />

Fucus L. " ­ »<br />

Fumaria Τ 74, 90<br />

Fumariaceae 74<br />

Funaria Sehreb 201<br />

Galium L 55, 18<br />

Gano<strong>de</strong>rma 165<br />

Gaudinia P. Β 47<br />

Gelidiaceae 146<br />

Gelidium Lamour 146<br />

Genista L »<br />

Gentianaeeae 61, 82, 102<br />

Geraniaeeae 69, 84. 105<br />

Geranium Herit 69, 105<br />

Geum L 65<br />

Gigartina Stackh 142<br />

Gigartinaceae »<br />

Gladiolus Τ .· 47<br />

Glinus Löffl 82, 103<br />

Glveeria R. Br 46, 94<br />

Gnaphalium L 231<br />

Goinphrena L 235<br />

Gossypium L 225<br />

Graeilaria Grav 146<br />

Gramineae 45<br />

Grateloupia Ag 142<br />

Graneea Adans 230<br />

Grew ia L 225<br />

Grimmia Hedw 198<br />

Grimmieae , »<br />

Gymnogongrus Mart 143<br />

Gymnogramma Desv 46<br />

Gvmnostomum Hedw 189<br />

Gynandropsis DC 224<br />

Gynura Cass 232<br />

Habenaria Willd .' 238<br />

Habrodon Sch 211<br />

HalidrysLg 132<br />

Haligene Dcne · 155<br />

Halimium Dun 72, 83, 107<br />

Hal urus Kg 140<br />

Halymenia J. Ag 143<br />

He<strong>de</strong>ra L 63<br />

Pag.<br />

Hedwigia Ehr 199<br />

Hedypnois Gaert 54<br />

Heleocharis R. Β 47<br />

Helianthemum Τ 73<br />

Heliehryson DC 52, 80, 231<br />

Heliotropipm L 59, 234<br />

Helleborus Adans 76<br />

Helminthocladia J. Ag 138<br />

Helminthocladiaeeae »<br />

Helminthosporium Fries 114<br />

Hermannia L 225<br />

HerniariaT 103<br />

Hexagonia P. M 112, 168<br />

Hibiscus L 224<br />

Hieraeium Τ 54<br />

Himanthalia Lg 151<br />

Hirnei.la Fries 174<br />

Hispi<strong>de</strong>lla Barn 54<br />

Holeus L., 46<br />

Hol'olhrix L. Rich 237<br />

Homalia Brid 209<br />

Homalothecium Sch 212<br />

Hor<strong>de</strong>um L 46, 94<br />

Hutchinsia R. Br 108<br />

Hydrolapathus Rupr ·... 145<br />

Hylocomium Sch 217<br />

Hymenochaete 173<br />

Hymenostomum R. Br 189<br />

Hyoscyamus Τ 59<br />

Hypec'oeae 74<br />

Hy pecou m ï »<br />

Hypericinae 71, 106<br />

Hypericum L 71, 106<br />

Hvpochaëris L 54<br />

Hypnum Dill 216<br />

Iberis L. .'. 229<br />

IlexL 68<br />

Ilicineae 68<br />

Inula Gaertn 52, 97, 231<br />

Ipomaea L 234<br />

Iri<strong>de</strong>ae : 47, 95<br />

Iris L 47, 95<br />

Irpex Fries 170<br />

Isaria Pers 177<br />

Isothecium Brid 212<br />

IxoraL 229<br />

Jasmineae 62<br />

Jasminum Τ »<br />

Jasioné L 55<br />

Játropha L ·. 235<br />

Juglan<strong>de</strong>ae 68<br />

Juglans L »<br />

Juncaceae 48, 78


251<br />

Pag­<br />

Juncus DG 48, 78<br />

Juniperus L · 45, 94<br />

Kentrophyilum Neck ' 98<br />

Koeleria Pers 46<br />

Kohlrauschia Kunth 72, 85<br />

Labiatae 57, 81<br />

Lachnoeladium · 173<br />

Lactuca L 233<br />

Laminaria Lamour 155<br />

Laminariaceae »<br />

Lamium L 58, 81<br />

Lantana L 234<br />

Laserpitium Τ 62<br />

Lathyrus L 66, 104<br />

Laurencia Lamour 148<br />

Laurentia Neck 80, 85<br />

Lavandula L 57<br />

Lavatera L 84, 106<br />

Leguminosae 225<br />

Lepidium R. Β 73<br />

Lentinus Fr 161<br />

Lensites Fr »<br />

Leptobryum Sch 202<br />

Leptodon Mohr 209<br />

Leplotricheae... · 194<br />

Leptotrichum Hamp »<br />

Lepturus R. Br 94<br />

LeskeaHedw 211<br />

Leueas R. Br 234<br />

Leucobryaceae 192<br />

Leucobryom Hpe »<br />

Leueoium Mönch— 95<br />

Leucodon Sehwg 210<br />

Leusea DC 53<br />

Lichenes 45<br />

Ligustrum Τ 62<br />

Liliaceae 49, 78, 95<br />

Lilium L 49<br />

Limodorum Τ 78<br />

Linaria Τ 60, 101<br />

Lineae 70, 106<br />

Linum L 70, 106<br />

Liparis L Rich 236<br />

Lissochilus R. Br »<br />

Lithophyllum Phil 150<br />

Lithothammon Phil »<br />

Lobeliaeeae 80<br />

Lolium L 47<br />

Lomentariaceae 147<br />

Lomentaria Gaill »<br />

Lonchocarpus H. Β. Κ 226<br />

Lonicera Desf. 56, 99<br />

Lonicereae 56, 80<br />

Pag.<br />

Lotus L 67<br />

Lupinus Τ 68<br />

Luznla DC 48<br />

Lycpgala Mich 177<br />

Lycopodium L 239<br />

Lycopsis L 58<br />

Lyngbya Ag 158<br />

Lysimachia Moench 161<br />

Lythrarieae 64, 103<br />

Ly thrum L 64, 103<br />

Macrochloa Kuth 46<br />

Magydaris Koch.., 62<br />

Malva L 70<br />

Malvaceae 70, 224<br />

Malvastrum A. Gray 224<br />

Marasmius Fries 161<br />

Margotia Bss 82<br />

Marrubium L 58<br />

Medicago 1 67, 105<br />

Melandrium Röhl 71, 107<br />

Melampsora Cast 132<br />

Melampyrum Τ 60, 82<br />

Melhania Forsk '· · · ; · 225<br />

Meliea L · 46, 94<br />

Mentha L.... 57, 61<br />

Melothria L , ' .. 228<br />

Mercurialis L 105<br />

Metasphaeria 113<br />

Microglossa DC. 230<br />

Michroionchus DC.. 80<br />

Microrhynchus Less. 233<br />

Mikania Willd 230<br />

Mimosa L. . 226<br />

Mnium L 204<br />

Moëhringia L 71<br />

Mohria Schwz 240<br />

Mollugineae 103<br />

Momordica L · 228<br />

Monostroma Thur 155<br />

Moreae 50<br />

Morus Τ · · · · "<br />

Muscari. Τ 49<br />

Musgos 181<br />

D" <strong>de</strong> Portugal 188<br />

» hybrido 221<br />

Mycena Fries · 161<br />

Myosotis L : 38, 100<br />

Myrica L .96<br />

Naja<strong>de</strong>as ' .· 76<br />

Najas Willd »<br />

Naneoria Fr ^ 163<br />

Narcissus L 77, 85<br />

Nardurus Rchb............... — 47


Pag.<br />

Nardus L 58<br />

Nasturtium Β. Br 74<br />

Neckera Hedw 209<br />

Neekereae »<br />

Nemaliou Dubv 139<br />

Nepeta L " 58<br />

Nephrodium Rieh > 240<br />

NesaeaComm 229<br />

Nesiia Desv 73<br />

Nitophyllum Grev 143<br />

Nonnea Med 58<br />

Nostocaeeae : ". 158<br />

Notochlaena R. Br 240<br />

252<br />

Odontites Pers 61, 101<br />

Odontospermum Neck 232<br />

Oenanthe L 62<br />

Oenothera L 83<br />

Olea L 62, 102<br />

Oleac.eae 62<br />

Omphalo<strong>de</strong>s Moeneh ­. 59<br />

Onagrarieae 83, 103<br />

Ononis L 67, 103<br />

Onopordon L »<br />

Origanum L. 57, 81<br />

Ormenis Cass 53<br />

Ormocarpum P. Β 225<br />

Ornilhogalum L 49<br />

Or­nithopus L 66<br />

Orobanehe L »<br />

Orobanchaeeae 61<br />

Orobus L 66<br />

Orchi<strong>de</strong>ae · · 48, 95<br />

Orchis L 48<br />

Orthothecieae 212<br />

Orthotricheae »<br />

Ortbotrichum Hdw 200<br />

Oxali<strong>de</strong>ae · 105<br />

Oxalis L »<br />

Osbeckia DG 226<br />

Osmunda L 93<br />

Osmundaceae : »<br />

Osyris L 51, 97<br />

F*adina Adans 152<br />

Paeonia L 76<br />

Panicuin L 46<br />

Pa nus Fries : 162<br />

Papaver l 74, 108<br />

Papaveraceae 74, i08<br />

Papilionaceae . . 66,83<br />

Parietaria L 51<br />

Paronychia Juss 64<br />

Paronychiaceae 64, 103<br />

Passiflora L 227<br />

Pag.<br />

Pavonia L 224<br />

Pedicularis L 60<br />

Pegolletia Cass 231<br />

Pellaea 239<br />

Pelvctia Dene et Th 151<br />

Pénicillium Link 114<br />

Peplis 1 103<br />

Periballia Trin 46<br />

Peyssonellia Dcne 138<br />

Pbagnalon Cass "... 52, 231<br />

Pbascum L . 188<br />

Phelipaea Desf 61<br />

Philonotis Brid 205<br />

Phleum L 45<br />

PhlomisL 100<br />

Pholiota Fries 163<br />

Phragmidium Link 132<br />

Phragmites Trin 77<br />

Rhyllantb.es L 235<br />

Pbyliora Nitsehke 114<br />

Physanthyllis Bss 104<br />

Physeomilriaceae 201<br />

Physco'mitrium Brid 201<br />

Pilàyella Bory 154<br />

Pinus L ·. 45<br />

Pistacia L 68<br />

Plagiothecium Sch 216<br />

Plantasineae 56, 99<br />

Plantage L. 56, 99<br />

Platyeapnos Bernh ­75<br />

Platylepis A. Rich 237<br />

Plconosporiam Näg : 133<br />

Pleospora Tui 114<br />

Pleuri<strong>de</strong>ae 188<br />

Pleuridium Brid »<br />

Plocamium Lamour 145<br />

Pliimbagineae 57, 81<br />

Poa L 46<br />

Podocarpus L'Herit 115<br />

Podospermum DC 54<br />

Pogonatum P. Β 206<br />

Polycarpon L 64<br />

Polygala L 70, 84, 106<br />

Polygalaeeae 70, 84, 106<br />

Polysoneae 51, 79, 86<br />

Polygonum L 61, 79, 86<br />

Polypogon Desf. 94<br />

Polyporus Fries 110, 163, 178<br />

Polystictus 111, 166<br />

Polysiphonia Grev ' 148<br />

Polvtrichaceae 205<br />

Polytrichum Dill 206<br />

Pomaceae 64<br />

Populus L 49<br />

Poria Hill 167


Pag.<br />

253<br />

Porphyra Ag 137<br />

Porpharaceae »<br />

Potamogetoneae 77<br />

Potamogeton L »<br />

Potentilla L. · 104<br />

Poterium L · 64<br />

Pottia Ehr..... 195<br />

Pottiaeeae "<br />

Primulaceae 61, 101<br />

Prunus L...' 66, 83<br />

Psathyrella 163<br />

Pseudoleskea B. Sch 211<br />

Psoralia L 83, 104<br />

Pteris L 93, 240<br />

Pterosparlum Spach 68<br />

Pterigynandrium Hedw 212<br />

Ptercgonium Swtz 210<br />

Pterula Fries 174<br />

Pterygophyllum Brid. 210<br />

Ptychoraitreae 188<br />

Ptychomitriura B. et S. 199<br />

Ptychotis DC 102<br />

Puceinastruni ' 132<br />

Puccinia Pers 129<br />

Pulicaria Gaert 232<br />

Punctariaceae 154<br />

Pyrethrum Gaertn 53<br />

Pyrus L... 64<br />

Quercus L. - 50, 78, 86<br />

Itaeomitrium Brid 198<br />

Radiola Dill 106<br />

Ramalina Ach · 45<br />

Ranunculaceae 75, 85, 108<br />

Ranunculus Haller 75, 86, 108<br />

Raphanus Tournf 73<br />

Reseda L 75, 108<br />

Resedaceae 75, 108<br />

Rhabdoweisia Sell .·.-· 190<br />

Rhamnus Juss .. .· 68, 83<br />

Rhinanthus Bth 61<br />

Rhodochorton Näg 139<br />

Rhodophyllis Kz .145<br />

Rhodyinenia Grev 144<br />

Rhódymeniaceae 144<br />

Rhus L : 68<br />

Rhynchoria Lour 225<br />

Ridolfia Moris 102<br />

Roripa Scop 74<br />

Rosa Tournf 65<br />

Rosaceae 65, 104<br />

Rubia Tournf 55, 80<br />

Rubiaceae 55, 80, 98<br />

Rumex L 51, 79<br />

Pag.<br />

Ruscus Tournf. 48<br />

Ruta Tournf. · · · · · 69<br />

Sagina L 63<br />

Salicineae 49<br />

Salix L ' »<br />

Salvia L 58, 81<br />

Sambucus L · 56<br />

Sanguisorbeae 83, 103<br />

Santalaeeae 51<br />

Saponaria L · · · 84<br />

Sarcophyllis Külz 142<br />

Sarolhainnus Wimm 68<br />

Satyrium Sw 238<br />

Saxifragaceae 63<br />

Scabiosa L 79<br />

Scandix L 63<br />

Schizophyllum Fries 162<br />

Schyzimenia J. Ag 141<br />

Scilla L, 49<br />

Scinaia Biv 139<br />

ScirpusL, 47, 95<br />

Scleranthus L '-.· 64<br />

Sclerocarpus Jacq 232<br />

Seleropoa Grisb 94<br />

Scleropodiuni Sch 214<br />

Scorpiurus L .104<br />

Scorzonera L · 54<br />

Scrophulariaeeae 59, 82<br />

Serophularia L 59<br />

SelagoL 234<br />

Senebiera Poir 108<br />

Senecio L 53, 80, 98, 233<br />

Sedum L 63, 82, 103<br />

Serapias L 48<br />

Serrafalcus Pari 46<br />

Sida L 224<br />

Si<strong>de</strong>ritis L 100<br />

Silène L , 71, 84, 107<br />

Simethis Klh " 49<br />

Sinapis L .· 74<br />

Sisymbrium L .'.. 73<br />

Smilaceae 48, 78<br />

SmilaxL 78<br />

Smyrnium L 62<br />

Solanum L 59, 101<br />

Sonehus L 54, 80, 98, 233<br />

Spacelaria Lg 154<br />

Spergula L 64<br />

Spergularia Pers »<br />

Spermaeoce L 229<br />

Sphaerangium Sch—·.·. 188<br />

Sphaeranthus L 231<br />

Sphagnum Dill 219<br />

Spilanthes L 232


254<br />

Pag.<br />

Spondylothamnion Nag 138<br />

Sporobulus R. Br. 94<br />

Sporochnaeeae 154<br />

Staehelina L 98<br />

Stachis L 58, 81, 100<br />

Stábhybotris 114<br />

Statiee L 81. 99<br />

Stellaria L 71, 84<br />

Stereum Pers. 112, 170<br />

Suaeda Forsk 96<br />

Systegium Sch 189<br />

Tamus L 48, 95<br />

Tanacetum L 27<br />

Tarchonanthus L 231<br />

Teesdalia 11. Br 73<br />

Tephrosia Pers.. 215<br />

Terebinthaceae 68<br />

Teucrium L 58<br />

Thalictrum L 75, 108<br />

Thapsia L 62<br />

Thelephora Ehr 108<br />

Thesium L ,.. 57<br />

Thlaspi L 108<br />

Thriscia Roth 54<br />

ThuidiumSch 211<br />

Thvsanurus 0. HoiTm 229<br />

Thymus L 57, 100<br />

Tiliaceae ·.. 225<br />

Tolpis Adans 54<br />

Tordylium L 62<br />

Torilis Hoffm 62, 82, 102<br />

Trametes Fr 167<br />

Tremella Dill 175<br />

Tribulus L 69<br />

Trichera Sehrad 52<br />

Triehostomum Sm 185<br />

Trifolium L 67, 104<br />

Trixaso Moench ί.·- 61<br />

Tuberaria Dun 73, 85, 107<br />

Tulostoma Pers. 176<br />

Turraea L 225<br />

XJlex L 105<br />

Ulola Mohr .-. 200<br />

Ulolrix Kutz 157<br />

Clmaceae 50<br />

Pag.<br />

Ulmus L 50<br />

Uiva Lam 155<br />

Ulvaceae »<br />

Umbelliferae 62, 82, 102<br />

Umbilicaria Hoffm 45, 76<br />

Umbilicus DC." 63, 103<br />

Urospermum Jus. 54, 98<br />

Uromyces Link 127<br />

Urtica L 51<br />

Utticaceae 51<br />

Ustilago Link 126<br />

Ustulina.Tul 176<br />

Vaillantia DC 99<br />

Valeriana Neck 52<br />

Valeriancae 52, 97<br />

Valenanella Moench. 52<br />

Valeria L. 72<br />

Verbaseeae .· 57<br />

Verbaseum L »<br />

Verbena L 57<br />

Verbenaceae »<br />

Vernonia Schreb . 229<br />

Veronica L , 60<br />

Viburnum L 56, 80<br />

Viana Savi 225<br />

Vicia L 66, 83, 104<br />

Vinca L -. ι 61<br />

Vincetoxicum M 62<br />

Viola L 72, 107<br />

Violarieae 72, 107<br />

Viscum L 94<br />

Vitis L 70<br />

Vulpia Gmel 46<br />

Wahlenbeigia Schrad 80<br />

Webera Hedw 202<br />

WeisiaHedw 190<br />

Weisiaeeae 189<br />

Wrangeliaceae 138<br />

Xylaria Pers 113, 176<br />

Zygodon Heek 200<br />

Zygodonieae »<br />

Zygosporium 114

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!