PDF Dosyası - Ankara Üniversitesi Kitaplar Veritabanı

Prof. DrJVevin TA<br />

y Frof. DıCMa

---

<strong>Ankara</strong> <strong>Üniversitesi</strong><br />

Eczacılık Fakültesi Yayınları No:93<br />

FARMASÖTİK BOTANİK<br />

Prof. Dr. Nevin TANKER<br />

Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU<br />

Prof. Dr. Maksut COŞKUN<br />

<strong>Ankara</strong> - 2007

---

1. Baskı: 1998 (1000 adet)<br />

2. Baskı: 2004 (Değiştirilerek 1000 adet)<br />

3. Baskı: 2007 (Değiştirilerek 1000 Adet)<br />

Kapak resmi: Taxus baccata (M. Coşkun)<br />

ISBN No: 975-482-628-5<br />

Yazarların izni olmadan bu kitabın bir kısmı veya kısımları ya da tamamı aynen<br />

veya özetlenerek teksir edilemez, fotokopi ile çoğaltılamaz veya basılamaz.<br />

ANKARA ÜNİVERSİTESİ BASIMEVİ<br />

İncitaşı Sokak No: 10<br />

06510 Beşevler/ANKARA<br />

Tel: 0(312)213 66 55<br />

Basım Tarihi: 15/03/2007

---

İÇİNDEKİLER<br />

ÖNSÖZ<br />

Sayfa No.<br />

x<br />

Renkli Bitki ve Drog Fotoğraflarının Listesi<br />

xıv<br />

GİRİŞ 1<br />

BİTKİ SİSTEMATİĞİ J<br />

Bitkilerin sınıflandırılması r<br />

Bitkilerin isimlendirilmesi , Q<br />

Bitkilerin tayini -><br />

Drogların isimlendirilmesi<br />

Bitkiler aleminin grupları<br />

Bitki bölümlerinin isimleri<br />

Bölüm : BACTERIOPHYTA (Schizophyta)<br />

Bacteria<br />

Pseudomonadales<br />

Eubacteriales<br />

Clamydobacteriales<br />

Actinomycetales<br />

, r<br />

,<br />

17<br />

17<br />

23<br />

23<br />

24<br />

24<br />

Spirochaetales<br />

Microtatobiotes<br />

Rickettsiales<br />

Virales<br />

Bölüm : CYANOPHYTA<br />

32<br />

32<br />

32<br />

32<br />

34<br />

Bölüm : PHYCOPHYTA 35<br />

Flagellatae 35<br />

Chrysophyceae 36<br />

Centrales<br />

Pennales<br />

Chlorophyceae<br />

Phaeophyceae<br />

Ectocarpales<br />

Cutleriales<br />

Dictyotales<br />

Laminariales<br />

Laminariaceae<br />

37<br />

37<br />

38<br />

40<br />

40<br />

40<br />

41<br />

41<br />

41<br />

Fucales<br />

Rhodophyceae<br />

Gelidıales<br />

Gigartinales<br />

Ceramiales<br />

44<br />

45<br />

46<br />

46<br />

48<br />

III<br />

1

---

Sayfa No.<br />

Bölüm : MYCOPHYTA 49<br />

Myxomycetes 50<br />

Phycomycetes 50<br />

Mucorales 50<br />

Eumycetes 52<br />

Ascomycetes 52<br />

Saccharomycetales 53<br />

Saccharomycetaceae 53<br />

Aspergillales 55<br />

Aspergillaceae 55<br />

Pyrenomycetales 58<br />

Clavicipitaceae 58<br />

Pezizales (Discomycetales) 60<br />

Tuberales 61<br />

Basidiomycetes 61<br />

Agaricales 62<br />

Agaricaceae 63<br />

Yenen mantarlar 64<br />

Zehirli mantarlar 65<br />

Hydnaceae 68<br />

Polyporaceae 69<br />

Gastromycetales 69<br />

Uredinales 70<br />

Ustilaginales 70<br />

LICHENES 73<br />

Bölüm: BRYOPHYTA 85<br />

Hepaticae 87<br />

Musci 87<br />

Sphagnales 87<br />

Polytrichales 88<br />

Bölüm : PTERIDOPHYTA 89<br />

Equisetatae 90<br />

Equisetales 90<br />

Equisetaceae 90<br />

Lycopodiatae 92<br />

Lycopodiales 92<br />

Lycopodiaceae 92<br />

Filicatae 93<br />

Filicales 93<br />

Osmundaceae 94<br />

Aspidiaceae 96<br />

Atnyriaceae 100<br />

Hypolepidaceae 100<br />

Asplenıaceae 101<br />

Acfıantaceae 102<br />

Polypodiaceae 102<br />

Salvıniaceae 102<br />

IV

---

Sayfa No.<br />

Bölüm: SPERMATOPHYTA 103<br />

GYMNOSPERMAE 104<br />

Cycadinae 104<br />

Cycadaceae 106<br />

Ginkgoinae 106<br />

Ginkgoaceae 106<br />

Coniferae 107<br />

Taxales 108<br />

Taxaceae 108<br />

Pinales 108<br />

Araucariaceae 108<br />

Pinaceae 109<br />

Taxodiaceae 120<br />

Cupressaceae 121<br />

Gnetinae 126<br />

Ephedraceae 126<br />

Welwitschiaceae 128<br />

ANGIOSPERMAE 129<br />

Monocotyledones 130<br />

Alismatales 131<br />

Alismataceae 131<br />

Hydrocaritaceae 131<br />

Zosteraceae 132<br />

Pandanales 132<br />

Thyphaceae 132<br />

Poales 133<br />

Gramineae (Poaceae) 135<br />

Cyperaceae 138<br />

Arecales 138<br />

Palmae (Arecaceae) 13 8<br />

Arales (Spathiflorae) 141<br />

Araceae 141<br />

Lemnaceae 143<br />

Bromeliales (Farinosae) 143<br />

Bromeliaceae 143<br />

Liliales (Liliiflorae) 143<br />

Liliaceae 144<br />

Dioscoreaceae 153<br />

Amaryllidaceae 153<br />

Iridaceae 156<br />

Microspermae (Orchidales) 158<br />

Orcnidaceae 158<br />

Zingiberales (Scitamineae) 160<br />

Musaceae 160<br />

Zingiberaceae 161<br />

Maranthaceae 162<br />

Dicotyledones 163<br />

Apetalae 165<br />

V

---

Sayfa No.<br />

Casuarinales (Verticillatae) |66<br />

Casuarinaceae 166<br />

Piperales<br />

Piperaceae<br />

Salicales<br />

167<br />

169<br />

Salicaceae<br />

Juglandales<br />

169<br />

Juglandaceae<br />

Fagales<br />

j ^2<br />

Corylaceae J74<br />

Betulaceae<br />

Fagaceae<br />

!Z„<br />

179<br />

Urticales<br />

Moraceae<br />

Cannabinaceae<br />

J °1<br />

j 84<br />

Urticaceae<br />

Ulmaceae<br />

Santalales<br />

Santalaceae<br />

Loranthaceae<br />

Aristolochiales<br />

Aristolochiaceae<br />

Rafflesiaceae<br />

J85<br />

J 86<br />

|87<br />

J 87<br />

1 °8<br />

188<br />

188<br />

J|9<br />

Polygonales<br />

Polygonaceae<br />

189<br />

189<br />

Caryopyllales (Centrospermae)<br />

Caryophyllaceae<br />

190<br />

191<br />

Phytofaccaceae 193<br />

Portulacaceae<br />

Chenopodiaceae<br />

Nyctaginaceae<br />

Aizoaceae<br />

Amaranthaceae<br />

Dialypetalae<br />

194<br />

194<br />

195<br />

196<br />

196<br />

197<br />

Ranales<br />

Ranunculaceae<br />

Magnoliaceae<br />

Monimiaceae<br />

Nymphaeaceae<br />

Berberidaceae<br />

Menispermaceae<br />

|97<br />

197<br />

202<br />

204<br />

204<br />

205<br />

206<br />

Annonaceae<br />

Myristicaceae<br />

207<br />

207<br />

Lauraceae<br />

Papaverales<br />

Papaveraceae<br />

Fumariaceae<br />

207<br />

209<br />

210<br />

213<br />

VI

---

Sayfa No.<br />

Capparaceae 214<br />

Cruciferae (Brassicaceae) 214<br />

Sarraceniales 218<br />

Sarraceniaceae 218<br />

Nepenthaceae 218<br />

Droseraceae 218<br />

Rosales 218<br />

Crassulaceae 220<br />

Saxifragaceae 220<br />

Grossulariaceae 220<br />

Hamamelidaceae 220<br />

Platanaceae 221<br />

Rosaceae 222<br />

Spiraeoideae 224<br />

Rosaideae 224<br />

Pomoideae 227<br />

Prunoideae 228<br />

Leguminosae 230<br />

Mimosoideae 231<br />

Caesalpinioideae 232<br />

Papilionaceae 236<br />

Parietales 244<br />

Cistaceae 245<br />

Tamaricaceae 245<br />

Hypericaceae 246<br />

Violaceae 246<br />

Theaceae 248<br />

Passifloraceae 249<br />

Actinidiaceae 249<br />

Flacourtiaceae 249<br />

Caricaceae 249<br />

Opuntiales (Cactales) 250<br />

Opuntiaceae 250<br />

Malvales 250<br />

Malvaceae 250<br />

Tiliaceae 253<br />

Sterculiaceae 254<br />

Geraniales 255<br />

Meliaceae 255<br />

Simaroubaceae 255<br />

Burseraceae 256<br />

Rutaceae 256<br />

Geraniaceae 260<br />

Polygalaceae 260<br />

Oxalidaceae 260<br />

Erythroxylaceae 260<br />

Euphorbiaceae 261<br />

Linaceae 263<br />

VII

---

Sayfa No.<br />

Zygophyllaceae<br />

Sapindales<br />

uxaceae<br />

Salvadoraceae<br />

Aceraceae<br />

Anacardiaceae<br />

Hippocastanaceae<br />

263<br />

264<br />

264<br />

265<br />

265<br />

265<br />

267<br />

Rhamnales<br />

Rhamnaceae<br />

267<br />

268<br />

Vitaceae<br />

Myrtales<br />

Myrtaceae<br />

269<br />

*70<br />

270<br />

Punicaceae<br />

Lythraceae<br />

Onagraceae<br />

Thymelaeaceae<br />

Elaeagnaceae<br />

273<br />

273<br />

274<br />

274<br />

274<br />

Proteaceae<br />

Umbelliflorae (Apiales)<br />

Cornaceae<br />

Araliaceae<br />

Umbelliferae (Apiaceae)<br />

275<br />

275<br />

275<br />

275<br />

277<br />

Sympetale<br />

Ericales<br />

Ericaceae<br />

Primulales<br />

Primulaceae<br />

284<br />

284<br />

284<br />

286<br />

286<br />

Ebenales<br />

Ebenaceae<br />

Sapotaceae<br />

Styracaceae<br />

287<br />

287<br />

287<br />

288<br />

Contortae (Gentianales) 288<br />

Oleaceae<br />

Loganiaceae<br />

Gentianaceae<br />

Apocynaceae<br />

Asclepiadaceae<br />

288<br />

289<br />

290<br />

291<br />

294<br />

Tubiflorae (Solanales)<br />

Convolvulaceae<br />

Boraginaceae<br />

294<br />

294<br />

295<br />

Solanaceae<br />

Lamiales<br />

Labiatae (Lamiaceae)<br />

296<br />

301<br />

301<br />

Verbenaceae<br />

Scrophulariaceae<br />

Acanthaceae<br />

Pedaliaceae<br />

308<br />

308<br />

311<br />

311<br />

VIII

---

Sayfa No.<br />

Plantaginaceae 212<br />

Rubiales 312<br />

Rubiaceae 312<br />

Caprifoliaceae 314<br />

Valerianaceae 315<br />

Cucurbitales 316<br />

Cucurbitaceae 316<br />

Campanulales 313<br />

Campanulaceae 318<br />

Lobeliaceae 319<br />

Compositae (Asteraceae) 319<br />

Tubuliflorae 319<br />

Liguliflorae 325<br />

RENKLİ BİTKİ VE DROG FOTOĞRAFLARI 327<br />

BAZI ETKEN BİLEŞİKLER VE YAPILARI 385<br />

YARARLANILAN KAYNAKLAR 395<br />

İNDEKS 397<br />

IX

---

ÖNSÖZ<br />

<strong>Ankara</strong> <strong>Üniversitesi</strong> Eczacılık Fakültesinin Kuruluş (yıl 1960)<br />

Kürsülerinden(*) biri olan Farmasötik Botanik Kürsüsü'nde bu dersi,<br />

1962 yılından başlıyarak 1976 yılma kadar, kürsünün kurucusu olan<br />

Prof.Dr. Kamil Karamanoğlu vermiştir.<br />

Prof. Karamanoğlu'nun vefatı (1976) üzerine, birimde başka öğretim<br />

üyesi bulunmadığı için, kürsü Farmakognozi Kürsüsüne bağlanmış; dersi<br />

vermek üzere Prof.Dr.Nevin Tanker görevlendirilmiştir; 1981 'de bu iki<br />

kürsü tekrar ayrılmış, Prof. Dr. Nevin Tanker de Farmasötik Botanik<br />

kürsüsüne geçmiştir.<br />

Prof. Kamil Karamanoğlu tarafından, Eczacılık Fakülte ve<br />

Yüksekokul öğrencilerine verdiği derslere göre hazırlanmış ve<br />

A.Ü.Eczacılık Fakültesi yayınlarından olan "Farmasötik Botanik Ders<br />

Kitabı (1972)" uzun yıllar öğrencilerimize önerilen kitapların başında yer<br />

almıştır.<br />

Bugün hazırladığımız ders kitabı, Farmasötik Botanik Kiirsüsü'ünde<br />

yetişmiş kişilerin çalışma ürünüdür.<br />

Kitabın kapsamını, başlıca eczacılıkta kullanılan bitkiler<br />

oluşturmaktadır; izlenen sıra, Bitki Sistematiği'nde esas alınan ve 7<br />

bölümden oluşan dizidir; ancak öğretimde sömestre usülü benimsenmiş<br />

olduğundan, Dicotyledones'in ayrı iki yarıyıla bölünmemesi için, tümü<br />

Bahar Yarıyılı'na bırakılmış, Monocotyledones ise Güz Yarıyılı<br />

kapsamına alınmıştır.<br />

Bitki Sistematiği'nin esasları belirtildikten sonra taksonlara<br />

gelindiğinde, gerekli görüldüğü durumlarda bir sınıf veya takımın da<br />

karakteristik özeliklerine yer verilmiş fakat familyalarda her birinin<br />

çarpıcı özeliği vurgulanmış, cins ve türler tanıtılmaya çalışılmıştır.<br />

Familyadaki bitkilerin seçilmesi ve tanıtılmasında, dıog veren ve<br />

Türk Kodeksi veya Türk Farmakopesinde kayıtlı olanlara öncelik<br />

verilmiş, bunu halk arasında kullanılan bitkiler, zehirli olanlar, Türkive<br />

Florası'nda önemli yeri veya ekonomik açıdan ilgi çeken bitkiler<br />

izlemiştir.<br />

Anadolu'da yetişen bitkilerin morfolojik özelikleri daha ayrıntılı<br />

olarak anlatılmıştır. Türkiye Florası için karakteristik olan ve eczacının<br />

ileride de yararlanabileceği düşünülen bazı bitkiler için Türkiye'de<br />

yetiştiği yerleri gösteren yayılış haritaları hazırlanmış ve genus'un<br />

tanıtıldığı paragrafa yerleştirilmeye özen gösterilmiştir.<br />

(*) 1960 yılında yeni bir Fakültenin açılabilmesi için 5 kürsünün kurulması koşulu vardı.<br />

Farmasötik Botanik Kürsüsü, A.Ü.Eczacılık Fakültesi'ni oluşturan ilk 5 kürsüden biri<br />

X

---

Familyanın kapsadığı cinsler için DAVIS'te kayıtlı olan sayı esas<br />

alınmış; kişisel çalışmalarla bulunan yeni türler sayıya ayrıca ilave<br />

edilmiştir.<br />

Öğrencinin bitkileri tanımasını kolaylaştırmak çabası içinde, çoğu<br />

eldeki örneklerden olmak üzere açıklayıcı şekiller çizilmiştir, ancak<br />

bazıları, Prof.Karamanoğlu'nun ismini yaşatmak amacıyla, onun<br />

kitabından alınmıştır; temin edilemeyen örnekler için de başka<br />

kaynaklardan alıntı yapılmıştır. Konunun uzmanı olup olmadığına<br />

bakmaksızın bir çok kişinin bitkilerle tedaviye yöneldiği günümüzde,<br />

ilaç hazırlama yetkisi yasalarla sadece kendisine verilmiş olan eczacıya<br />

bitkileri daha yakından ve daha iyi tanıtabilmek için kitaba renkli<br />

fotoğraflar da konulmuştur. Fotoğraflar yazarlar tarafından çekilmiştir,<br />

resimler orijinal çizimlerdir. Bunların dışında kalan bitkilerle ilgili resim,<br />

fotoğraf hatta anatomik yapı şekilleri için örneğin, A.BAYTOP,<br />

T.BAYTOP, N. YAKAR, M.TANKER-N.TANKER; POLUNIN,<br />

HEYWOOD'un eserlerine başvurulabilir.<br />

Drog olarak, önce T.K veya T.F.'de kayıtlı olanlara, sonra diğer<br />

kodeks ve farmakopelerde bulunan veya henüz farmakopelere girmemiş<br />

fakat eczacılıkta, fitoterapide ve kozmetikte kullanılanlara yer<br />

verilmiştir. Bitki veya droğun eczacılıkta kullanılmasına neden olan<br />

etken bileşikler için, çoğunlukla etken madde grubu (alkaloit, flavonozit<br />

gibi) belirtilmekle yetinilmiş, ancak önemli ve çok bilinen bileşiklerin<br />

(striknin ve morfin gibi) ismi de verilmiştir. Etken madde gruplarının<br />

tanıtımı ile genel yapıları ve bazı önemli bileşiklerin açık formülleri,<br />

kitabın sonunda, ayrı bir bölümde yer almıştır.<br />

Yazarların kitaba yeni bilgi katabilecek bazı çalışmalarının sonuçları<br />

ilgili konuya dahil edilmiş ve bu kaynak dipnot olarak yazılmıştır.<br />

Kitabın yazımında benimsenen esasa göre, bitkilerin latince ismi<br />

italik, droğlar ve etken bileşikler( Türkçe'de okunduğu biçimde) koyu<br />

renkli harflerle yazılmıştır. Bitkilerin Türkçe isimleri olarak en yaygın<br />

kullanılanlar alınmıştır; yöresel isimler için T.BAYTOP'a başvurulabilir.<br />

Droglarm fizyolojik etkisi veya kullanılışı ile ilgili sözcükler ile<br />

bitkilerin morfolojik özeliklerinin anlatımında geçen latince deyimlerin<br />

bazılarının Türkçe karşılığı, sözcüğün ilk geçtiği konuda, dipnot halinde<br />

yazılmış, gerektiğinde tekrarlanmıştır; ilerlemiş sayfalarda ise giderek<br />

latince kullanıma ağırlık verilmiştir. Bu konuda TANKER-BRUNNER'e<br />

bitkilerin isimlendırilmesinde geçen sözcükler için de A.BAYTOP'a<br />

başvurulabilir.<br />

Kitabın basımında emeği geçen Farmasötik Botanik Anabilim Dalı<br />

öğretim elemanlarına; kitapta yer alan şekillerin büyük bir kısmını çizen<br />

Nevin KIZILGUL'e; kitab ın bilgisayara yazılmasını özveri ve büyük<br />

titizlikle gerçekleştiren Birgül KARA'ya; basımını kısa sürede<br />

XI

---

gerçekleştiren <strong>Ankara</strong> <strong>Üniversitesi</strong> Basımevi çalışanlarına teşekkür<br />

ederiz.<br />

<strong>Ankara</strong> - 1997<br />

Prof. Dr. Nevin TANKER<br />

Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU<br />

Prof. Dr. Maksut COŞKUN<br />

XII

---

ÖNSÖZ<br />

1998 yılında basılan Farmasötik Botanik kitabı Eczacılık Fakültesi<br />

öğrencileri ile halkımızın büyük ilgi göstermesi nedeniyle kısa sürede<br />

tükenmiştir. Kitabın bu baskısı kısmen değiştirilerek hazırlanmıştır.<br />

Günümüzde çok kullanılmaya başlanan tıbbi bitkiler ve bunlardan elde<br />

edilen droglar kitaba ya ilave edilmiş ya da güncelleştirilerek<br />

genişletilmiştir. Bunun yanında öğrencilere ve konu ile ilgilenenlere<br />

yardımcı olması için kitaba 274 adet renkli bitki ve drog resmi konmuş,<br />

en çok kullanılan Türkçe isimleri de yanına yazılmıştır.<br />

Kitabın ikinci baskısının hazırlanmasında emeği geçen Dr. Ecz.<br />

Ayşe Mine Özkan, Dr. Ecz. Ceyda Sibel Erdurak' a ve kısa sürede<br />

basımını gerçekleştiren <strong>Ankara</strong> <strong>Üniversitesi</strong> Basımevi mensuplarına<br />

teşekkür ederiz.<br />

<strong>Ankara</strong> 2004<br />

Prof. Dr. Nevin TANKER<br />

Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU<br />

Prof. Dr. Maksut COŞKUN<br />

ÖNSÖZ<br />

2004 yılında 2. baskısı yapılan kitaba, Eczacılık Fakülteleri öğrencileri<br />

ve halkımız büyük ilgi göstermiş ve 2 yıl gibi kısa sürede baskısı tükenmiştir.<br />

Kitabın 3. baskısında bundan önceki baskıda gözden kaçan hatalar düzeltilmiş<br />

ve bazı yeni konular ilave edilmiştir.<br />

Kitabın Üniversitemiz bütçe imkanı ile basımını sağlayan <strong>Ankara</strong><br />

<strong>Üniversitesi</strong> Rektörlüğüne ve kısa sürede titiz bir çalışma sonucu baskıyı<br />

gerçekleştiren <strong>Ankara</strong> <strong>Üniversitesi</strong> Basımevi çalışanlarına teşekkür ederiz.<br />

<strong>Ankara</strong>, 2007<br />

Prof. Dr. Nevin TANKER<br />

Prof. Dr. Mehmet KOYUNCU<br />

Prof. Dr. Maksut COŞKUN<br />

XIII

---

Renkli Bitki ve Drog Fotoğraflarının Listesi<br />

Resim la - Morchella esculenta (Kuzugöbeği)<br />

Resim lb- Morchella esculenta<br />

Resim 2- Gyromitra esculenta<br />

Resim 3- Agaricus campestris (Adi mantar, Şampinyon mantarı)<br />

Resim 4- Agaricus bitorquis<br />

Resim 5- Cantharellus cibarius (Cüce kız)<br />

Resim 6a- Lactarius deliciosus (Kanlıca mantarı)<br />

Resim 6b- Lactarius deliciosus<br />

Resim 7- Boletus edulis (Taşmantarı)<br />

Resim 8- Amanita phalloides (Yeşil şeytan, Evcikkıran)<br />

Resim 9- Amanita muscaria (Sinek mantarı)<br />

Resim 10- Coprinus atromentarius<br />

Resim 11- Fomes fomentarius (Kav mantarı)<br />

Resim 12- Lobaria pulmonaria (Ciğer likeni)<br />

Resim 13- Cladonia pyxidata (Kadeh likeni)<br />

Resim 14- Usnea barbata (Sakal likeni)<br />

Resim 15a- Dryopteris filix-mas (Erkek eğreltiotu)<br />

Resim 15b- Rhizoma Filicis (Erkek eğreltiotu rizomu)<br />

Resim 16a- Dryopteris abbreviata<br />

Resim 16b- Dryopteris abbreviata<br />

Resim 17- Phyllitis scolopendrium (Geyikdili)<br />

Resim 18- Ceterach offıcinarum (Altmotu)<br />

Resim 19- Adiantum capillus-veneris (Baldırıkara, Venüs saçı)<br />

Resim 20a- Ginkgo biloba (Kızsaçı, Japon eriği)<br />

Resim 20b- Ginkgo biloba - yaprak, meyva ve tohum<br />

Resim 21a- Taxus baccata (Porsuk ağacı)<br />

Resim 21b- Tcucus baccata<br />

Resim 22- Abies bornmuelleriana (Uludağ göknarı)<br />

Resim 23- Abies cilicica (Toros göknarı, Adana göknarı)<br />

Resim 24- Juniperus nana (Cüce ardıç, Bodur ardıç)<br />

Resim 25a- Juniperus drupacea (Andız)<br />

Resim 25b- Fructus Juniperi drupaceae (Andız meyvası)<br />

Resim 26- Cupressus sempervirens (Servi)<br />

Resim 27- Ephedra majör (Dağburuğu)<br />

Resim 28- Oryza sativa (Pirinç)<br />

Resim 29- Zea mays (Mısır)<br />

Resim 30- Acorus calamus (Azakeğiri, Eğir)<br />

Resim 31a- Colchicum speciosum (Çiğdem, Acı çiğdem)<br />

Resim 31b- Colchicum speciosum<br />

Resim 31c- Colchicum speciosum<br />

Resim 32a- Veratrum albüm (Beyaz çöpleme)<br />

Resim 32b- Veratrum albüm<br />

Resim 32c- Veratrum albüm<br />

Resim 33- Aloe vera (Sarısabır)<br />

XIV

---

Resim 34- Allium schoenoprasum<br />

Resim 35a- Asphodelus microcarpus (Çirişotu)<br />

Resim 35b- Asphodelus microcarpus<br />

Resim 36a- Urginea maritima (Adasoğanı)<br />

Resim 36b- Urginea maritima<br />

Resim 37- Smilcuc aspera (Sapama)<br />

Resim 38- Convallaria majalis (Müge, İnci çiçeği)<br />

Resim 39a- Ruscus aculeatus (Tavşanmemesi)<br />

Resim 39b- Ruscus aculeatus<br />

Resim 39c- Ruscus aculeatus<br />

Resim 39d- Radix Rusci aculeati (Tavşanmemesi kökü)<br />

Resim 39e- Ruscus aculeatus<br />

Resim 40- Asparagas officinalis (Kuşkonmaz)<br />

Resim 41- Pancratium maritimum (Kum zambağı)<br />

Resim 42- Galanthus elwesii (Kardelen)<br />

Resim 43- Leucojum aestivum (Gölsoğanı)<br />

Resim 44- Agave americana<br />

Resim 45- Rhizoma Iridis (Süsen rizomu)<br />

Resim 46a- Crocus sativus (Safran)<br />

Resim 46b- Crocus (Safran)<br />

Resim 47a- Orchis anatolica (Anadolu salebi, Yayla salebi)<br />

Resim 47b- Tubera Salep (Salep yumrusu)<br />

Resim 48- Fructus Vanillae (Vanilya meyvası)<br />

Resim 49- Rhizoma Zingiberis (Zencefil rizomu)<br />

Resim 50- Fructus Piperis nigri (Karabiber meyvası)<br />

Resim 51- Fructus Piperis albi (Beyaz karabiber meyvası)<br />

Resim 52- Fructus Cubebae (Kübabe meyvası)<br />

Resim 53- Fructus Piperis longi<br />

Resim 54- Salix sp. (Söğüt)<br />

Resim 55- Populus nigra (Kara kavak)<br />

Resim 56- Juglans regia (Ceviz)<br />

Resim 57a- Quercus infectoria (Mazı meşesi)<br />

Resim 57b- Gallae Quercinae (Meşe mazısı)<br />

Resim 58- Quercus ithaburensis ssp. macrolepis (Palamut meşesi)<br />

Resim 59- Morus alba (Akdut)<br />

Resim 60- Morus nigra (Karadut)<br />

Resim 61- Ficus carica (İncir)<br />

Resim 62a- Humulus lupulus (Şerbetçiotu)<br />

Resim 62b- Humulus lupulus<br />

Resim 63a- Viscum albüm (Okseotu)<br />

Resim 63b-Viscum albüm<br />

Resim 63c- Viscum albüm<br />

Resim 64a- Rheum palmatum (Ravent) - kültür alanı<br />

Resim 64b- Rheum palmatum<br />

Resim 64c- Rheum palmatum - rizomları<br />

Resim 64d- Rhizoma Rhei (Ravent rizomu)<br />

Resim 65- Rheum rhaponticum (İngiliz raventi)<br />

Resim 66a- Rheum ribes (Işgın)<br />

Resim 66b- Rheum ribes - ışgın satıcıları<br />

Resim 67a- Gypsophila sp. (Çövenotu)<br />

XV

---

Resim 67b- Gypsophila sp. - çövenotu kökü söken çocuklar<br />

Resim 67c- Radix Saponariae albae (Çövenotu kökü)<br />

Resim 68- Saponaria officinalis (Sabunotu)<br />

Resim 69- Beta vulgaris (Pancar)<br />

Resim 70a- Aconitum napellus (Kurtboğan)<br />

Resim 70b- Aconitum napellus<br />

Resim 71- Delphinium staphisagria (Hezaren, Bitotu)<br />

Resim 72- Thalictrum minus<br />

Resim 73a- Helleborus orientalis (Çöpleme)<br />

Resim 73b- Helleborus orientalis<br />

Resim 74- Helleborus vesicarius<br />

Resim 75a- Paeonia mascula (Şakayık)<br />

Resim 75b- Paeonia mascula<br />

Resim 76- Nigella sativa (Çörekotu)<br />

Resim 77- Podophyllum peltatum<br />

Resim 78a- Berberis crataegina (Kadın tuzluğu, Karamuk)<br />

Resim 78b- Berberis crataegina<br />

Resim 79- Laurus nobilis (Defne)<br />

Resim 80- Cortex Cinnamomi cassiae (Çin tarçın kabuğu)<br />

Resim 81a- Papaver somniferum (Haşhaş)- kültür alanı<br />

Resim 81b- Papaver somniferum<br />

Resim 81c- Papaver somniferum<br />

Resim 8 İd- Papaver somniferum<br />

Resim 81e- Papaver somniferum<br />

Resim 81f- Fructus Papaveris (Haşhaş kapsülleri)<br />

Resim 82- Chelidonium majus (Kırlangıçotu)<br />

Resim 83a- Capparis spinosa (Kebere, Gilik, Kapari)<br />

Resim 83b- Capparis spinosa - kapari toplayanlar<br />

Resim 83c- Capparis spinosa -çiçek tomurcukları<br />

Resim 84- Brassica napus var. oleifera (Kolza)<br />

Resim 85- Is a t is tinctoria (Çivitotu)<br />

Resim 86- Ribes nigrum (Kasis)<br />

Resim 87- Ribes grossularia (Bektaşiüzümü)<br />

Resim 88- Liquidambar orientalis (Sığala ağacı, Günlük ağacı, Amber ağacı)<br />

Resim 89- Hamamelis virginiana (Cadıfındığı)<br />

Resim 90a- Rosa canina (Kuşburnu, Yabangülü)<br />

Resim 90b- Rosa canina<br />

Resim 91- Rubus idaeus (Ahududu)<br />

Resim 92- Rubus fruticosus (Böğürtlen)<br />

Resim 93- Sarcopoterium spinosum (Aptesbozan otu)<br />

Resim 94- Fragaria vesca (Çilek)<br />

Resim 95- Crataegus sp. (Alıç, Yemişen)<br />

Resim 96- Mespilus germanica (Muşmula, Beşbıyık)<br />

Resim 97- Eriobotrya japonica (Malta eriği, Yenidünya)<br />

Resim 98- Prunus laurocerasus (Taflan, Karayemiş)<br />

Resim 99- Folia Sennae (Sinameki yaprağı)<br />

Resim 100a- Astragalus sp (Geven) - genel görünüş<br />

Resim 100b- Astragalus microcephalus (Bozgeven)<br />

Resim 100c- Tragacantha (Kitre zamkı)<br />

Resim 101a- Glycyrrhiza glabra (Meyan)<br />

XVI

---

Resim 101b- Glycyrrhiza glabra<br />

Resim 101c- Radix Liquiritiae (Meyan kökü)<br />

Resim 10İd- Succus Liquiritiae (Meyan balı)<br />

Resim 102a- Trigonellafoenum-graecum (Çemenotu, Buyotu)<br />

Resim 102b- Semen Trigonellae (Çemenotu tohumu)<br />

Resim 103- Cistus salviifolius (Laden)<br />

Resim 104a- Cistus laurifolius<br />

Resim 104b- Cistus laurifolius<br />

Resim 105a- Cistus creticus<br />

Resim 105b- Cistus creticus - yaprak satışı<br />

Resim 106- Cistus monspeliensis<br />

Resim 107- Cistus parviflorus<br />

Resim 108- Hypericum calycinum (Kantaron, Koyunkıran)<br />

Resim 109- Viola odorata (Kokulu menekşe)<br />

Resim 110- Thea sinensis (Çay) -genç sürgün<br />

Resim 111- Actinidia chinensis (Kivi)<br />

Resim 112- Opuntia ficus-indica (Hintinciri, Frenkinciri, Kaynanadili)<br />

Resim 113a- Malva sylvestris (Ebegümeci)<br />

Resim 113b- Malva sylvestris<br />

Resim 114a- Althaea officinalis (Hatmi)<br />

Resim 114b- Flores Althaeae (Hatmi çiçeği)<br />

Resim 115- Althaea rosea (Gülhatmi)<br />

Resim 116- Gossypium hirsutum (Pamuk)<br />

Resim 117- Tilia platyphyllos (Yaz ıhlamuru)<br />

Resim 118a- Theobroma cacao (Kakao)<br />

Resim 118b- Theobroma cacao -meyva<br />

Resim 119- Semen Colae (Kola tohumu)<br />

Resim 120a- Citrus aurantium var. dulce (Portakal)<br />

Resim 120b- Citrus aurantium var. dulce<br />

Resim 121 - Pelargonium endlicherianum (Solucanotu)<br />

Resim 122a- Polygala senega - kültür alanı<br />

Resim 122b- Polygala senega<br />

Resim 123- Erythroxylon coca (Koka)<br />

Resim 124a- Ricinus communis (Hintyağı bitkisi) - kültür alanı<br />

Resim 124b- Ricinus communis<br />

Resim 124c- Semen Ricini (Hintyağı tohumu)<br />

Resim 125a- Linum usitatissimum (Keten, Zeyrek)<br />

Resim 125b- Semen Lini (Keten tohumu)<br />

Resim 126a- Peganum harmala (Üzerlik)<br />

Resim 126b- Peganum harmala<br />

Resim 126c- Peganum harmala- Nazarlık<br />

Resim 127- Pistacia ver a (Antepfıstığı, Şamfıstığı)<br />

Resim 128a- Rhus coriaria (Sumak, Tetir)<br />

Resim 128b- Rhus coriaria<br />

Resim 128c- Rhus coriaria<br />

Resim 129- Schinus molle (Yalancı karabiber)<br />

Resim 130a-Aesculus hippocastanum (Atkestanesi)<br />

Resim 130b- Aesculus hippocastanum<br />

Resim 131a- Frangula alnus ssp. alnus (Akdiken, Barutağacı)<br />

Resim 131b- Frangula alnus ssp. alnus<br />

XVII

---

Resim 131c- Cortex Fraııgulae (Akdiken, Barutağacı kabuğu)<br />

Resim 132- Rhamnus petiolaris (Cehri)<br />

Resim 133a- Myrtus communis (Mersin, Murt)<br />

Resim 133b- Myrtus communis<br />

Resim 134- Fructus Pimentae (Yenibahar meyvası)<br />

Resim 135- Elaeagnus angustifolia (Kuşiğdesi)<br />

Resim 136- Cornus mas (Kızılcık)<br />

Resim 137a- Panax ginseng (Ginseng) - kültür alanı<br />

Resim 137b- Panax ginseng<br />

Resim 137c- Radix Ginseng (Ginseng kökü)<br />

Resim 138a- Foeniculum vulgare (Rezene)<br />

Resim 138b- Fructus Foeniculi (Rezene meyvası)<br />

Resim 139a- Conium maculatum (Baldıran)<br />

Resim 139b- Conium maculatum- gövde<br />

Resim 140- Rhododendron ponticum (Ormangülü, Komar)<br />

Resim 141- Arbutus unedo (Kocayemiş)<br />

Resim 142- Vaccinium myrtillus (Yabanmersini, Ayıüzümü)<br />

Resim 143- Arctostaphylos uva-ursi (Ayıüzümü)<br />

Resim 144- Olea europea (Zeytin ağacı)<br />

Resim 145- Jasminum officinale (Yasemin)<br />

Resim 146a- Gentiana lutea (Gentiyan, Centiyane, Jansiyan)<br />

Resim 146b- Gentiana lutea<br />

Resim 146c- Radix Gentianae (Gentiyan kökü)<br />

Resim 147- Nerium oleander (Zakkum)<br />

Resim 148- Vinca herbacea (Cezayir menekşesi)<br />

Resim 149a- Atropa belladonna (Güzelavratotu)<br />

Resim 149b-Atropa belladonna<br />

Resim 150a- Mandragora autumnalis (Adamotu)<br />

Resim 150b- Mandragora autumnalis<br />

Resim 150c- Mandragora autumnalis -kök<br />

Resim 151- Physalis alkekengi (Güveyfeneri, Kandilotu)<br />

Resim 152- Solanum nigrum (Köpeküzümü)<br />

Resim 153a- Hyoscyamus niger (Banotu, Gavurhaşhaşı)<br />

Resim 153b- Hyoscyamus niger<br />

Resim 154- Hyoscyamus reticulatus<br />

Resim 155- Hyoscyamus aureus<br />

Resim 156- Datura stramonium (Tatula, Boru çiçeği)<br />

Resim 157- Nicotiana tabacum (Tütün)<br />

Resim 158- Nicotiana rustica (Delitütün, Hasankeyf tütünü)<br />

Resim 159- Mentha piperita (Nane)<br />

Resim 160- Lavandula cariensis (Lavanta)<br />

Resim 161 -Melissa officinalis (Oğulotu, Melisa)<br />

Resim 162- Thymus sipyleus (Kekik)<br />

Resim 163- Teucriumpolium (Mayasılotu)<br />

Resim 164- Sideritis congesta (Dağçayı)<br />

Resim 165- Salvia officinalis (Tıbbi adaçayı)<br />

Resim 166a- Salvia triloba (Boz şalba, Elma çalbası)<br />

Resim 166b- Salvia triloba<br />

Resim 167- Salvia sclarea (Ayıkulağı, Tüylüadaçayı)<br />

Resim 168- Rosmarinus officinalis (Biberiye, Kuşdili)<br />

XVIII

---

Resim 169- Vitex agnus-castus (Hayıt)<br />

Resim 170- Digitalis purpurea (Kırmızı çiçekli yüksükotu)<br />

Resim 171- Digitalis lanata (Yünlü yüksükotu)<br />

Resim 172- Digitalis ferruginea (Pasrenkli yüksükotu)<br />

Resim 173- Verbascum sp. (Sığırkuyruğu, Kral şamdanı)<br />

Resim 174a- Sesamum indicum (Susam)<br />

Resim 174b- Sesamum indicum<br />

Resim 174c- Sesamum indicum<br />

Resim 175- Semen Psylli (Karnıyarıkotu tohumu)<br />

Resim 176- Cortex Chinae (Kınakına Kabuğu)<br />

Resim 177a- Rubia tinctorum (Kökboya, Boyacı kökü)<br />

Resim 177b- Radix Rubiae (Kökboya kökü)<br />

Resim 178- Sambucus ebulus (Cüce mürver)<br />

Resim 179- Viburnum opulus (Gilaburu, Geleboru)<br />

Resim 180- Valeriana officinalis (Kediotu)<br />

Resim 181- Valeriana alliariifolia<br />

Resim 182- Valeriana dioscoridis<br />

Resim 183- Ecballium elaterium (Acıkavun, Cırtatan, Acıdülek, Eşek hıyarı)<br />

Resim 184a- Matricaria chamomilla (Mayıs papatyası)<br />

Resim 184b- Flores Chamomillae (Adi papatya çiçekleri)<br />

Resim 185- Tanacetum coccineum (Oltuotu)<br />

Resim 186a- Tussilago farfara (Öksürükotu)<br />

Resim 186b- Tussilago farfara<br />

Resim 1 Helichrysum plicatum (Ölmezçiçek, Altınotu, Gudemaotu)<br />

Resim 188- Calendula officinalis (Nergiz, Susi)<br />

Resim 189- Echinaceae purpurea<br />

Resim 190a- Gundelia tournefortii (Kengerotu)<br />

Resim 190b- Gundelia tournefortii<br />

Resim 191a- Cichorium intybus (Hindiba)<br />

Resim 191b- Cichorium intybus- kök<br />

XIX

---

GİRİŞ<br />

Farmasötik Botanik, kısa tanımla, doğrudan ilaç olarak ya da ilaç<br />

yapımında kullanılan bitkileri inceleyen bir bilim koludur. Bu incelemeyi<br />

yaparken söz konusu bitkilerin bitki sistematiğindeki yerini esas alarak<br />

özel yapılarını, ilaç yapımında kullanılan kısımlarını, yani drogları,<br />

kullanımlarına neden olan etken maddelerin başlıcalarmı ve hem bu<br />

maddelerin hem de drogların etkisini belirtmeye birinci derecede önem<br />

verir.<br />

Tarihçe<br />

Tarih dizisine bir göz atınca, bitkilerin insan yaşamında ne kadar<br />

geniş bir yer kapladığı hemen görülür. İlkel insan, başta besin olmak<br />

üzere korunma, ısınma ve savunma aracı olarak bitkiden yararlanmıştır;<br />

bunlara ek olarak, hastalandığı zaman da aklına ilk gelen ve yarar<br />

umduğu nesne yine bitki olmuştur. Bazı bitkilerin özellikle bazı<br />

hastalıkları iyileştirdiğini gören insanlar bitkileri, hastalıktan koruyucu<br />

olarak kullanmayı da düşünebilmiştir. Bu olgu, M. Ö. 3000 yıllarına<br />

kadar uzanan araştırmalardan ve bu dönemlerden kalan kil tabletlerden,<br />

tapınak ve mezar duvarlarındaki resimlerden anlaşılmaktadır.<br />

Doğal kaynakların (hayvan ve bitkilerin) ve dolayısıyla drogların<br />

insan sağlığında ilk kullanılışına kadar uzanan ayrıntılı bilgi, her ne<br />

kadar eczacılık tarihi derslerinin kapsammda yer almakta ise de droglarla<br />

ve drog veren bitkilerle ilgili önemli noktalara burada da değinmekte<br />

yarar görülmüştür. Örneğin, drog veren bitkiler konusundaki yazılı<br />

belgelerin en eskisi Ebers Papyrus' larıdır (M. Ö. 1550); bunlarda<br />

bitkisel ve hayvansal 700 kadar drogdan söz edilmektedir. Materia<br />

Medica (M. S. 77-78), Anadolu' da doğmuş bir Grek hekim olan<br />

PEDANIUS DIOSCORIDES tarafından yazılmış bir eserdir; bu eser<br />

Akdeniz ve dolaylarında kullanılan 500 kadar bitkinin tanıtıldığı bir<br />

inceleme ürünüdür.<br />

ZİYAEDDİN İBN BAYTAR, İspanya'da yaşayıp Şam' da ölmüş bir<br />

Arap hekimidir. Anadolu' yu gezmiştir. Baytarname isimli eserinde 1800<br />

kadar bitkisel ve 130 hayvansal drog tanıtmıştır (M. S. 13. yüzyıl).<br />

Hekimlerin, hazırladıkları çoğu bitkisel doğal ilaçlarla hastaları<br />

tedavi etmeleri uzun yıllar devam etmiştir. Seneler ilerledikçe<br />

yararlanılan bitkilerin sayısı giderek çoğalmış, hekimlerin uğraşı<br />

artmıştır. Bir hastalığı teşhis etmek ile ilacı hazırlamanın ayrı<br />

uzmanlaşma gerektirdiği gerçeği açıkça görülünce de hekimlik ve<br />

eczacılık iki dal olarak ayrılmış, herbiri kendi alanında gelişmesini<br />

sürdürmüştür. Tedavi amacıyla kullanılan bitkilerin sayısında süregelen<br />

1

---

artış, bu bitkilerle uğraşacak ayrı bir bilim dalının, Farmasötik Botaniğin<br />

ortaya çıkmasına neden olmuştur.<br />

Farmasötik Botanik bağımsız yani tamamen ayrı bir bilim kolu<br />

haline 19. yüzyılda geçebilmiştir. Bağımsızdır, çünkü ilaç veren<br />

bitkilerle uğraşır; bunların bitki sistematiğindeki yerini, özel yapılarını,<br />

verdikleri drogları incelediği gibi, bu drogların içerdiği etken maddeleri<br />

ve kullanılış alanlarını da konuları içine alan bir bilim koludur. Ayrıca<br />

baharat ve boya maddesi olarak bilinen bitkiler yanında zehirli olanları<br />

ve besinler arasında yer alan bitkileri de inceler.<br />

Farmasötik Botanik, aynı yüzyılda Türkiye'de de önemli bilim<br />

dalları arasında yerini almıştır. 1839 yılında, Galatasaray Tıbbiye Okulu'<br />

nda meslek uzmanlık bilim dallarından biri olarak Eczacılık sınıfı açılmış<br />

ve Farmasötik Botanik dersi eczacılık öğretimine girmiştir ve o tarihten<br />

beri kesintisiz okutulmaktadır.<br />

Farmasötik Botanik konusunda yazılan ilk eser (1842) Fransızca<br />

yayınlanmış olan Elemens de Botanique' dir(*); yazarı Galatasaray<br />

Tıbbiye Okulu Müdürü Dr. C.A.BERNARD'dır. İlm-i Nebatat-ı Tıbbiye<br />

isimli iki ciltlik eser Dr. MEHMET ALİ PAŞA tarafından<br />

yayınlanamıştır(1875). Aynı yazarın Kitabül Nebatat isimli tercüme bir<br />

Farmasötik Botanik kitabı da vardır(1900). Bir diğer yayın Nebatat-ı<br />

Saydelaniye'dir. Tıp Fakültesi Botanik hocası Dr. ESAD ŞEREFEDDİN<br />

(KÖPRÜLÜ)* tarafından hazırlanmış ve eski harflerle basılmıştır (1910).<br />

Aynı yıl bir Farmasötik Botanik kitabı daha yayınlanmış: ilmi Nebatat-ı<br />

Tıbbi; bu, Tıp Fakültesinin Eczacı ve Dişçi şubelerinde nebatat<br />

muallimliği yapan ŞERAFETTÎN TERTEMİZ' 'in eseridir; aynı yazar<br />

tarafından ikinci baskı olarak, bu kez latin harfleriyle ve Tıbbi Nebatlar<br />

(Botanique Medicale) adıyla (1932) basılmıştır. Üniversite reformu(1933)<br />

ile yurdumuza bir çok yabancı, özellikle Alman öğretim üyesi gelmiştir.<br />

İstanbul <strong>Üniversitesi</strong> Fen Fakültesi'ne bağlı Eczacı Mektebi programında<br />

İspençiyari Botanik adıyla yer alan bu ders Ord. Prof. Dr.<br />

A.HEILBRONN tarafından anlatılmıştır ve hazırladığı ders kitabı,<br />

Prof.Dr. S. AKDiK tarafından tercüme edilerek ispençiyari Nebatat<br />

(Pharmakobotanik) adıyla yayınlanmıştır (1940). Prof. Dr .A.<br />

HEILBRONN' un yurduna dönüşünden sonra bu dersi veren Doç. Dr. H.<br />

DEMİRİZ, Farmakobotanik isimli ders notlarını teksir halinde (1961,<br />

1963) öğrencilere vermiştir.<br />

Eczacı Okulu 1944' te İ.Ü. Tıp Fakültesine bağlanmış, dersler aynı<br />

kapsamla ve Farmasötik Botanik adı altında verilmeye devam edilmiştir.<br />

Eczacı Okulu'nun 1962' de İ.Ü.Eczacılık Fakültesi haline geçmesi sonucu<br />

Farmasötik Botanik bağımsız bir kürsü olarak bu fakülteye alınmıştır. O<br />

tarihten itibaren bu dersi veren ilk eczacı öğretim üyesi Prof. Dr.<br />

A.B AYTOP, gerçek anlamda Farmasötik Botanik konularını içeren bir<br />

(*)Baytop, A.,1839-1960 yılları arasında İstanbulda basılmış Farmasötik Botanik ders<br />

kitapları. Mar. Üniv. Ecz. Der., 8 (1),65-84(1992).<br />

2

---

ders kitabı hazırlamıştır (1967). Bu kitap Eczacılıkta kullanılan tıbbi<br />

bitkiler yanında, aşağıda açıklayacağımız şekilde, Farmasötik Botanik<br />

kapsamına giren diğer konuları da içermektedir.<br />

Farmasötik Botanik dersinin esas amacı eczacı adaylarına, ilaç<br />

olarak kullanılan ya da drog veren bitkileri yani kısa bir deyimle tıbbi<br />

bitkileri öğretmektir. Bunun dışında eczacı adayı, yararlı (besin-baharatboya<br />

gibi) bitkiler ile zehirli olanları da öğrenmeli, özellikle kendi<br />

ülkesinde yetişenler hakkında geniş bilgiye sahip olmalı, bu bitkilerin<br />

yetiştikleri yöreleri, kullanılışlarını bilmelidir. Ayrıca, belirli ölçüde,<br />

ülkesinin florasını da tanımalıdır.<br />

BİTKİ SİSTEMATİĞİ<br />

Bitki sistematiği, bitkileri tanıtan botanik koludur; şu halde bizim<br />

konumuzun temelini de sistematik botanik oluşturacak ve aynı yolu<br />

izlememiz uygun olacaktır.<br />

Bitki sistematiğinin bir bilim kolu düzeyine erişmesi ancak 19.<br />

yüzyılda gerçekleşebilmiştir. Mikroskobun icadı, anatomi ve sitoloji<br />

(hücre bilimi) kollarının ilerlemesi, genetik ilminin gelişmesi, evolusyon<br />

(evrim) teorisinin ortaya atılması... bütün bu gelişmeler sonucu botanik<br />

alanında büyük ilerlemeler kaydedilmiştir.<br />

Bitki sistematiği (Sistematik Botanik = Bitki Taksonomisi), botanik<br />

ilminin diğer kolları ile yakından ilgilidir ve bunlardan büyük ölçüde<br />

yararlanır. Bu kollar şunlardır:<br />

Morfoloji (morph- =Gr. şekil; morphologia = şekil bilimi):<br />

Bitkilerin iç ve dış yapılarını, şekilleri bakımından inceler. Duyarlı bir<br />

inceleme sağlayabilmek için sitoloji (cyto- =Gr. hücre), histoloji (hist(o)-<br />

=Gr. doku), anatomi (anatomia = canlı varlığın yapısını araştıran ilim),<br />

organografi (organum = organ; graphia = tarif, anlatma) ve embriyoloji<br />

(embryo- = embriyon, dölüt; embryologia = oluşum anatomisi) gibi daha<br />

spesifik kollara ayrılmıştır.<br />

Fizyoloji (physi(o)- =Gr. doğa; fizik): Canlıların normal işlevlerini<br />

inceleyen bu bilim dalı, bitkilerdeki yaşamsal olayları fizik ve kimya<br />

yasalarına dayanarak araştırır. Burada daha doğru deyim, Bitki<br />

Fizyolojisi olmalıdır.<br />

Ekoloji (oec(o)-=Gr. ev): Bitkilerin yaşadıkları çevre ile (ortamla)<br />

olan ilişkilerini inceleyen bir bilim dalıdır.<br />

Paleontoloji (=Paleobotanik=Phytopalaeontologia), (palaeo-=Gr.<br />

eski; phyt-= Gr.bitki): Jeolojik çağlarda yaşamış bitkilerin kalıntılarını,<br />

yani bitkisel fosilleri inceler.<br />

3

---

Fitocoğrafya (Bitki Coğrafyası = Geobotanik (gae(o)-=Gr. dünya,<br />

toprak): Bitkilerin yeryüzünde yayılışını ve bunun nedenleri ile ilgili<br />

konuları inceler.<br />

Genetik (=Kalıtım) (genesis=gelişme; genetica= gelişme ile ilgili<br />

olan bilim dalı): Yeteneklerin nesilden nesile geçiş biçimini ve<br />

kurallarını inceler.<br />

Evolusyon (=Evrim):Yeryüzünün oluşumundan günümüze kadar<br />

bitkilerin geçirdiği bireysel ve toplu değişiklikleri araştırır.<br />

Son yıllardaki gelişmeler sonucu özellikle bitkilerde bulunan etken<br />

maddelerin kimyasal yapısına ait bilgilerimizdeki artışa paralel olarak ve<br />

bitkilerin kimyasal özeliklerine dayanarak, bir sınıflandınna daha<br />

geliştirilmiştir ve böylece büyük bir hızla önem kazanan yeni bir bilim<br />

dalı, kemotaksonomi, ortaya çıkmıştır.<br />

Kemotaksonomi (Gr. tax(i)-=sıra, düzen; bir düzene göre sıralama)<br />

Bitkilerdeki aktif bileşiklerin kimyasal yapılarına dayanarak<br />

sınıflandırılması ile uğraşır.<br />

Sitotaksonomi (cyto-; taxi-) Kromozom sayısı ve kromozom yapısı<br />

ile ilgili sitolojik oulgulara dayanarak bitkilerin sınıflandırılmasını<br />

araştırır.<br />

Bütün bu bilim dallarından Farmasötik Botanik' te de<br />

yararlanılmaktadır ve Farmasötik Botanik bu konuları Bitki<br />

Sistematiğinin Prensipleri içerisinde anlatmaktadır.<br />

Farmasötik Botanik dersinin pratik bir amacı da eczacı adaylarının<br />

bitki ve drogları, familya karakterine dayanarak tanımalarını sağlamaktır.<br />

Burada, bu alanda uygulanan yöntemlerin ana hatları verilecektir.<br />

Görüldüğü gibi Farmasötik Botaniğin de temelini oluşturan Bitki<br />

Sistematiği' dir. Bitki Sistematiğinin Başlıca uğraşları şunlardır:<br />

1. Klasifikasyon (classis=sımf): Bitkilerin sınıflandırılması,<br />

2. Nomenklatür (nomen=isim): Bitkilerin isimlendirilmesi,<br />

3. İdentifikasyon, Determinasyon (determinare=tayin<br />

etmek,teşhis etmek; idens=benzerlik; benzerliği bulmak);<br />

Bitkilerin tanınması; teşhisi ve tayini.<br />

Bitkilerin Sınıflandırılması<br />

Sınıflandırmanın amacı, dünya üzerinde yaşamakta olan bitkileri<br />

benzerliklerinden ye farklılıklarından yararlanarak, gruplar halinde bir<br />

araya toplamaktır. însanlar çevrelerindeki bitkileri önceleri, yararlanma<br />

4

---

içimine göre yenebilen bitkiler, zehirli bitkiler, yakmaya elverişli<br />

olanlar v.b. şeklinde gruplandırmışlardır. Yıllar ilerledikçe tanınması<br />

gereken bitki sayısı artmış, bunun sonucu olarak da bitkilerin bilimsel<br />

olarak sınıflandırılması gereği ortaya çıkmıştır.<br />

Sınıflandırma sırasında çok değişik özellikler göz önünde<br />

bulundurulmuştur; önce hayat formuna göre, ağaçlar, otsu bitkiler olarak<br />

sınıflandırma hakim olmuştur (M. Ö. 300 yıllarında). Botaniğin babası<br />

diye tanınan THEOPHRASTUS (M. Ö. 370-285) bitkileri ağaç, ağaçsı,<br />

çalı, otsu diye gruplandırdıktan başka tek/iki/çok yıllık olarak,<br />

ovaryumun durumuna göre ve hatta korollanın gamopetal-polipetal<br />

oluşuna dayanarak da ayırmıştır. İlk bitki taksonomisti olarak kabul<br />

edilen İtalyan botanikçi A.CAESALPİNO (1519-1603), ağaç ve otlar diye<br />

ayırdığı bitkileri meyva ve tohum şekillerine göre gruplandırmış daha<br />

sonra da ovaryumun durumu; bitkinin soğanlı olup olmayışı, gövdede süt<br />

taşıyıp taşımaması gibi karakterleri de dikkate almıştır. J. P.<br />

TOURNEFORT' un (1656-1708) sınıflandırmasında ağaç ve ot diye<br />

ayrılan grupların herbiri, petal taşıyan /taşımayan, çiçekleri aktinomorf<br />

/asimetrik olanlar diye ayrılmıştır.<br />

Taksonomide uygulanan sınıflandırmalar başlıca 3 sistem altında<br />

toplanır.<br />

1.Doğal Sistem (Tabii Sistem): Bu sistemde bitkilerin arasında bir<br />

yakınlık, bir akrabalık olduğuna inanılır. Türler cinsler içinde, cinsler<br />

familyalar içinde, familyalar takımlar içinde (gruplar büyüyerek devam<br />

eder.) incelenir. Bu sistem 18. yüzyılda ortaya atılmıştır ve bir çok<br />

değişikliğe uğramıştır.<br />

2. Yapay Sistem (Sun'i Sistem): Bu sınıflandırma sisteminde<br />

bitkilerin gelişigüzel seçilmiş bir ya da birkaç karakteri esas alınır;<br />

burada bitkilerin yakınlığı ve akrabalığı değil, morfolojik özelikleri,<br />

örneğin, ot, çalı, ağaç oluşu ya da stamen sayısı göz önünde<br />

bulundurulur. Gözle görülebilen belirli bir karakteri taşıyanlar ve<br />

taşımayanlar olarak bitkiler önce iki grupta toplanır, sonra herbiri, bu kez<br />

başka bir karakter ele alınarak tekrar ikiye ayrılır ve bu şekilde devam<br />

edilerek dikotomik anahtarlar hazırlanır ve bitkilerin tayinine gidilir.<br />

3. Filogenetik Sistem: 19. yüzyılın 2. yarısında LAMARCK ve<br />

DARWIN' le gelen evolusyon (evrim) teorisine dayanan bir<br />

sınıflandırmadır. Buna göre dünyanın oluşmasından bu yana bitkiler,<br />

gruplar halinde, birbiri arkasma ve bir önceki grubun değişmesiyle<br />

meydana gelmiştir; yani aralarında bir yakınlık vardır; bu nedenle,<br />

bitkilerin geçirdiği evrime göre bağlantı kurulmuş olan bu sistem de bir<br />

doğal sistemdir.<br />

Klasifikasyon, 19. yüzyıla kadar bilim düzeyine erişememiştir.<br />

Mikroskobun icadından sonra anatomi, sitoloji, genetik alanındaki<br />

5

---

ilerlemelerin botanik alanına da yansıması, sınıflandırmada yeni<br />

sistemlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bugün sistematikte en çok<br />

kullanılan, Doğal Sistem'dir. Bu sisteme göre bitkiler alemi (=Regnum<br />

Vegetabile), büyük gruptan küçüğe doğru taksonlara ayrılır(*):<br />

Divisio = bölüm<br />

Subdivisio = altbölüm<br />

Classis = sınıf<br />

Subclassis = altsınıf<br />

Ordo = takım<br />

Subordo = alttakım<br />

Familia = familya<br />

Subfamilia<br />

Tribus = oymak<br />

Subtribus<br />

Genus = cins<br />

Subgenus<br />

sectio<br />

Subsectio<br />

series<br />

Subseries<br />

Species = tür<br />

Subspecies = alttür<br />

Varietas = varyete<br />

Subvarietas<br />

Forma = form<br />

Subforma<br />

Bitkilerin İsimlendirilmesi<br />

Bitki sistematiğinin kapsamına giren konulardan biri de<br />

isimlendirmedir (Nomenclature); amacı, bir taksonun yani bir bitki veya<br />

bitki grubunun kesin ve tereddütsüz bir biçimde anlatılabilmesi için ona<br />

basit ve tek anlamı olan bilimsel bir isim vermeyi sağlamaktır. Bu amaca<br />

ulaşabilmek için kurallar oluşturmak da bu uğraşın kapsamına girer.<br />

İsimlendirmede kullanılan dilin uluslararası bir dil olması gerekir; işte bu<br />

nedenlerle ve uluslararası tartışmalar sonucu, eskiden de bilim dili olarak<br />

kabul edilmiş fakat günümüzde artık konuşulmayan ve tarafsız bir dil<br />

olan latince, taksonomide kullanılacak dil olarak benimsenmiştir. Ayrıca,<br />

isimlendirme işlemlerinde birlik sağlamak üzere bir takım ilke ve kural<br />

da tespit edilmiş ve onaylanmıştır.<br />

Bilimsel olarak geçerli latince bitki adına karşılık farklı dilleri<br />

konuşan toplumlar, ülkelerinde yetişen bitkilere kendi dillerinde<br />

verdikleri yerli isimleri kullanırlar.<br />

(*)Herhangi bir taksonomik birime veya gruba takson adı verilir. Taksonların temel birimi tür<br />

dür. Değişmez karakterleri her bitkide aynı olan ve tek bireyin dölü olarak kabul edilen<br />

topluluğa tür denir. Bir türün bireyleri ancak kendi aralarında döllenebilir, diğer türlerle<br />

döllenmez. Cins, familya, takım da birer taksonomik gruptur, birer taksondur.<br />

6

---

Yöresel isimlerin herzaman doğru ve kesin olması beklenemez,<br />

çünkü aynı bitkinin yöreden yöreye değişen, mahalli bir ismi<br />

bulunmaktadır; aynı şekilde, farklı iki bitki de değişik bölgelerde aynı<br />

yerli adıyla tanınmaktadır; kekik kokusundaki Thymus, Orişanum,<br />

Corydothymus, Satureja türlerinin kekik diye isimlendirilmesi; iğne<br />

yapraklı ağaçların hepsine (bu bazen bir Pinus, bazen bir Picea veya<br />

Abies'tir) çoğunlukla çam denmesi çarpıcı örneklerdir; Anadolu' da<br />

Casuarina 'ya bile çam denilmektedir. Bu nedenlerle yöresel ismi kabul<br />

etmeden önce o ismi taşıyan bitkiden o yöreye ait bir örneği görmek ve o<br />

örneği tayin ederek bitkinin latince adını bulmak gerekir.<br />

Bitkileri latince isimlendirmede olduğu gibi yöresel adlandırmada da<br />

o bitkiye ait bir özelik, dış görünüş, yetiştiği ortam, fayda veya zararı,<br />

etkisi v.b. hususlar vurgulanmak istenir. Örn. tespih ağacının (Styrax<br />

officinalisj meyyaları tespihe benzer; canavarotu, verem otu (Orobanchej<br />

parazit bir bitkidir, üzerinde yaşadığı bitkiyi zayıf düşürür; patpatı'nın<br />

(Leontice leontopetalum) olgunlukta kese şelclinde olan meyvaları<br />

sıkılınca patlar. Bitkiler 18. yüzyıla kadar birkaç kelime ile<br />

adlandırılmıştır. Fakat botanikçilerin eline geçen yeni bitkilerin sayısında<br />

büyük bir artış kaydedilince isimlendirmenin bazı kurallara bağlanması<br />

gereği ortaya çıkmıştır. İsveçli botanikçi CAROLUS LINNAEUS<br />

(=LINNE) binominal (*) isimlendirmeyi benimsemiştir. Bu<br />

adlandırmada bitkiler, latince iki kelimeden yapılmış bir kombinasyon<br />

(**) ile isimlendirilir. LINNE Species Plantarum (1753) isimli eserinde<br />

bu sistemi kullanmıştır ve binominal (=biner) isimlendirme (iki adla<br />

isimlendirme) o zamandan beri kullanılmaktadır<br />

Bir bitki adındaki ilk sözcük, bitkinin genus (cins), ikincisi species<br />

(tür) adıdır. Genus özel isimdir, bir isim veya isim olarak kabul edilen bir<br />

kelimedir. Kökeni çok farklı olabilir, örneğin, bitkinin eski veya yerli<br />

adıdır (Rosa), ya da tanınmış bir kişinin ismidir (Cinchona). Cins adı<br />

tekildir ve ilk harfi büyük, majiskül yazılır.<br />

Bir cinse (örn.Allium) bağlı Subgenus, Sectio gibi alt birimlerin<br />

(taxon) adı (örn.Codonoprasum), bu altbirimin kısaltılmış şeklinden<br />

sonra taksonu belirten kelimenin yazılması suretiyle düzenlenir ve büyük<br />

harfle başlar (Allium Sect. Codonoprasum).<br />

Bir bitki adındaki ikinci sözcük, tür için özel olan, türü tanımlayan<br />

bir kelimedir, çoğunlukla bir sıfattır, bazen isim de olabilir; eğer bir<br />

sıfatsa genus adınm cinsiyetine uygun olarak ve latincedeki çekim<br />

kurallarına göre yazılır, örneğin Juniperus nana (***).<br />

(*)bi(s)- = iki defa; nomen = isim<br />

(**) Bir cins adı ile bunu izleyen ve bir taksonu belirleyen bir isim veya bir sıfattan oluşan<br />

birleşime kombinasyon denir.<br />

(***)Juniperus ( feminin isim); nanus,-a, -um: cüce, bodur sıfatı; maskulin(m) ve<br />

neutrum (n) isimler yanında, nanus ve nanum. feminin(f) isimler yanında nana olarak<br />

da kullanılır.<br />

7

---

Bu sıfat bazen bitkinin morfolojik bir özelliğini anlatır:<br />

Juniperus nana (nanus, -a, um = cüce): boyu kısa.<br />

Pinus nigra (niger, nigra, nigrum = siyah):gövdesi koyu renkli.<br />

Bazen bir organın özelliği anlatılır:<br />

Quercuspedunculata (pedunculus = sap): meyvası saplı.<br />

Krameria triandra (andr(os)- = erkek): stamen sayısı 3.<br />

Colchicum autumnale (autumnus = sonbahar): sonbaharda çiçek<br />

açar.<br />

Bazen yetiştiği ortam belirtilir:<br />

Equisetum palustre (palustris = bataklıkta yetişen): bataklık<br />

bitkisi.<br />

Saxifraga (saxum =kaya; frangere =kırmak): kayalar<br />

arasında yaşar<br />

Bazen yetiştiği ülke vurgulanır:<br />

Orchis anatolica: Anadolu bitkisidir.<br />

Rosa damascena (Damascus = Şam): Şam'da yetişir<br />

Bazen yetiştiği yöre önemlidir:<br />

Lavandula cariensis (Caria = Muğla-Ay dm yöresi): Muğla<br />

civarında yetişir.<br />

Bazen bitkinin kullanılışı ya da etkisi ifade edilir:<br />

Papaver somniferum (somnus = uyku, fera =getiren): uyutucu<br />

etkidedir.<br />

Chenopodium anthelminthicum (helmins = bir cins solucan,<br />

anti = karşı): solucan düşürücü.<br />

İkinci sözcük eğer bir kişi veya coğrafi yer adı ise, ya kelimeden bir<br />

sıfat türetilir veya genitifı ile bir tamlama yapılır; örneğin, Allium<br />

nevsehirense, Gundelia tournefortii, Digitalis davisiana.<br />

İkinci kelime mitolojiden gelebilir:<br />

Origanum heracleoticum (Heracles = Hercules) Herküle ait;<br />

Herkül tarafından tedavi amacıyla kullanılmış.<br />

İkinci kelime, bazen, iki sözcükten oluşmuş bir kelimedir, o takdirde<br />

iki sözcük arasına kısa bir çizgi koyarak kelimeler birleştirilir:<br />

Dryopteris fılix-mas gibi; türe ait olan bu ikinci sözcük de hemen daima<br />

küçük harfle başlar.<br />

Bir bitkinin ismini bilimsel olarak belirleyen latince bu iki sözcüğün<br />

ardından bir şahıs adı da yazılıdır. Bu kişi, latince adı o. bitkiye ilk defa<br />

veren kişidir ve kendisine latince adın yazarı denir. Örneğin: Orchis<br />

anatolica BOISSIER, Papaver L.; görüldüğü gibi kişinin adı bazen tam<br />

8

---

azen kısaltılmış olarak yazılmaktadır, genellikle 3' ten fazla heceden<br />

oluşan isimler kısaltılır (Boiss.), çok tanınmış kişilerin adı ise çok<br />

kısaltılarak, tek harfle (LINNAEUS, Linne yerine L.) ifade edilir.<br />

Bitki sistematiğinde benzer karakterleri taşıyan genuslar (cinsler)<br />

biraraya getirilerek familyalar oluşturulur. Familya adı, isim gibi<br />

kullanılan çoğul bir sıfattır. O familyadaki bir genus adından hareketle ve<br />

ismin gövdesine -aceae sonekinin ilavesiyle türetilir:<br />

Malva - Malvaceae Tilia - Tiliaceae<br />

Rosa - Rosaceae Lilium - Liliaceae<br />

Bu kurala uymayan fakat uzun zamandan beri kullanıldığı için<br />

yerleşmiş bazı familya isimleri de vardır: Gramineae, Labiatae,<br />

Çompositae. Son yıllarda aynı kural bu familyalara da uygulanmış<br />

Örneğin: Gramineae'nin yerini Poaceae, Labiatae'nin yerini Lamiaceae<br />

ve Leguminosae'nin yerini Fabaceae almıştır; fakat yine de botanikçiler<br />

eski ya da yeni şekli kullanmakta serbest bırakılmıştır.<br />

Familyaya bağlı alt birimlerden, taksonlardan, altfamilya ismi, yine<br />

ismin gövdesine -oideae ilavesiyle yapılır (Prunus - Prunoideae).<br />

Ordo (takım), benzer familyaların topluluğunu ifade eden bir<br />

taksondur; isimlendirmede o takımdaki önemli familyalardan biri<br />

alınarak -ales soneki ile kelime tamamlanır: Malvales, Rosales, Fagales<br />

gibi. Takım isimleri arasında da kurala aykırı olanlar vardır:<br />

Umbelliflorae, Campanulatae, Liliiflorae gibi.<br />

Sınıf (classis) isimlerinde sonek çok değişik olabilmektedir;<br />

Ornr<br />

algler : -phyceae ile biter<br />

mantarlar : -mycetes " "<br />

likenler : -lichenes<br />

borulu kriptogamlar: -atae " "<br />

: örn Cyanophyceae<br />

: örn. Ascomycetes<br />

: örn. Basidiolichenes<br />

: örn.Filicatae<br />

Bölüm isimlerinin hepsi -phyta son ekini alır; bu sözcük grekçe bitki<br />

demektir.<br />

Bitkiler, bitkilerin kısımları veya bitkisel kökenli maddeler, bir ilacın<br />

hazırlanmasında kullanılan hammaddelerdir ve drog adını alırlar.<br />

Droglar da latince 2 sözcükle ve belirli kurallara bağlı olarak<br />

isimlendirilirler. Ancak bu konu bitki sistematiğinin kapsamına<br />

girmediğinden daha sonra ele alınacaktır.<br />

9

---

Bitkilerin Tayini<br />

Bitki sistematiğinin uğraştığı kollardan biri de bitkilerin teşhisi,<br />

tayini, identifikasyon (veya determinasyon) dur (*). Bir bitkinin tayin<br />

veya teşhis edilmesi, onun bilinen bitkilerden birisi ile aynı olduğunun<br />

saptanması anlamına gelir.<br />

Bir bitkiyi tayin edebilmek için, bitkileri tanımak karakteristik<br />

yapıları görebilmek ve anlayabilmek başta gelen koşullardır. Teşhis<br />

edilecek bitki, bilinen bir yöreye aitse, o yöreden toplanmış bitkileri<br />

tanıtan bir kitaba (Flora veya el kitabı) başvurulur. Bu kitaplarda türlerin<br />

tanımı yanında analitik anahtarlar da bulunur. Bu anahtarlarla tayinde<br />

önce bitkinin dahil olduğu familya saptanır, sonra cinse ve türe inilir; bu<br />

aşamada monografi veya revizyonlara da başvurmak yararlıdır. Dar bir<br />

bölge veya yöre ile ilgili floralarda bitki listeleri de verilir; teşhisin bir<br />

kademesinde bu listelere de bakılır. Bu çeşit floralardaki tayin<br />

anahtarlarını yeterli olmadığı durumlarda bitkinin yetişme ortamı,<br />

yayılışı ve bolluk derecesi gibi ayrıntılar da teşhiste yardımcı olmaktadır.<br />

Yukarıda sözü edilen kitapların içeriğini biraz daha ayrıntılı olarak<br />

tanımak gerekirse flora, genel anlamda, bir bölgede yetişen bütün<br />

bitkiler, yani o bölgenin bitki çeşidi demektir. Bu sözcük, bir bölgede<br />

yetişen bütün bitkilerin yer aldığı kitaplara da verilen bir isimdir.<br />

Örneğin DAVIS' in Flora of Turkey and East Aegean Islands isimli<br />

eseri, Türkiye ve Doğu Ege Adaları'nda yetişen bitkileri kapsamına alan<br />

bir yaymdır. Flora kitaplarında bitkilerin deskripsiyonu yanında familya,<br />

cins ve türler tayin için anahtarları, bazı ayırıcı karakterleri vurgulayan<br />

çizimler ve hatta bazı türlerin yayılışını gösteren haritalar da yer alır.<br />

Monografi, bir familya veya bir cinsin, yeryüzündeki tüm türlerini<br />

ayrıntılarıyla inceleyen, taksonomik bir araştırma ürünüdür.<br />

Revizyon, bir ülkenin veya bir bölgenin belirli bitki gruplarını<br />

inceleyen bir araştırmadır; burada bitkiler için tayin anahtarları da verilir.<br />

Bitki teşhisinde sık sık tayin anahtarlarından söz edilmektedir. Tayin<br />

anahtarı, bitkileri yapay olarak gruplara ayıran analitik bir düzendir. Öyle<br />

karakterler seçilir kı bu seçilmiş karakterler, bir grup (veya tek) bitkide<br />

bulunurken diğerlerinde hiç rastlanmaz. En çok uygulanan anahtarlar<br />

dikotomik (**) anahtarlardır. Burada her grup a, b şeklinde tekrar tekrar<br />

ikiye ayrılarak en küçük taksona kadar inilir. Şematik olarak şöyle<br />

gösterilebilir:<br />

(*)determinare: tayin etmek,teşhis etmek, idens = benzerlik<br />

(**)dichotomus: ikiye kesilmiş, ikiye ayrılmış.<br />

10

---

la 2<br />

2a Takson<br />

2b 3<br />

3 a Takson<br />

3b Takson<br />

lb 4<br />

4a 5<br />

5 a Takson<br />

5b 6<br />

6a Takson<br />

6b Takson<br />

4b 7<br />

7a Takson<br />

7b<br />

Örnek olarak Euphorbiaceae (Sütleğengiller) familyasındaki<br />

genuslar aşağıdaki anahtarla tayin edilebilir:<br />

1. Çiçeklerde periant bulunmaz; latex içerirler Euphorbia<br />

1. Çiçeklerde periant var; latex taşımazlar 2<br />

2. Yapraklar karşılıklı dizilmiş; meyva 2 gözlü Mercurialis<br />

2. Yapraklar sarmal dizilmiş; meyva 3 gözlü 3<br />

3. Yaprak kenarı tam; çiçek tek/demet halinde; meyvanın<br />

yüzeyi düz; her gözde 2 tohum Andrachne<br />

3. Yaprak kenarı loblu/dişli; çiçek durumu salkım; meyvanın<br />

yüzeyi dikenli/küçük çıkıntılı; her gözde 1 tohum 4<br />

4. Bitki çıplak; stamen çok sayıda Ricinus<br />

4. Bitki yıldız tüylü; stamen sayısı 3-15 Chrozophora<br />

Yurdumuzda yetişen çiçekli bitki türlerinin sayısı 9.500 kadardır. Bu<br />

büyük rakamın nedeni, Türkiye'nin çok farklı iklim ve coğrafi koşullara<br />

sahip ve çok değişik bölgelerden ibaret oluşu, dolayısıyla bitki çeşidinin<br />

zenginliğidir.<br />

Türkiye florasına ait bilgilere Hitit tabletlerinden itibaren<br />

rastlandığından, DIOSCORIDES' in İBN BAYTAR' ın bunları<br />

izlediğinden tarihçe satırlarında söz edilmiştir. Anadolu' ya gelen yabancı<br />

araştırıcılar, gezdikleri yerlerde yetişen bitkileri incelemiş ve<br />

toplamışlardır; Örneğin, Fransız hekim P. BELON (19. yüzyıl) Anadolu<br />

ve İstanbul civarı bitkileri hakkında bilgi vermiştir. Alman hekim<br />

L.RAUWOLF (16. yüzyıl), Fırat-Dicle havalisinde; Fransız J. P.<br />

TOURNEFORT (17. yüzyıl), Ege, Trakya, İç ve Batı Anadolu'da<br />

gezerek bitki toplamışlar dır. P. M. R. AUCHER-ELOY, bir Fransız<br />

eczacıdır, Anadolu' nun bir çok bölgesini gezmiştir. Bu araştırıcılar<br />

topladıkları bitkilerle hem değerli koleksiyonlar oluşturmuşlar hem de bu<br />

bitkiler hakkındaki bilgileri yayın haline getirmişlerdir. Yurdumuz<br />

bitkilerini, 11600 kadar bitkiyi, tanım ve yayılışları ile birlikte biraraya<br />

toplayan ilk eser, isviçreli botanik bilgini P. E. BOISSIER' ye aittir.<br />

1867-84 yılları arasında ve 5 cilt halinde yayınlanmış olan bu eserin adı<br />

11

---

Flora Orientalis'tir ve latince kaleme alınmıştır. Yakındoğu bitkilerini<br />

de bu ciltler arasında bulmak mümkündür. BOISSIER' den sonra<br />

memleketimiz bir çok botanikçiye cazip gelmeye başlamıştır. Toplanan<br />

ve isimlendirilen yeni bitkiler, çeşitli yayın organlarında yayınlanmıştır<br />

(*). İngiliz botanikçi P. H. DAVIS tarafından hazırlanan ve 11 cilt<br />

halinde yayınlanmış olan Flora of Turkey and the East Aegean<br />

Islands (1965-2000) isimli eser, Flora Orientalis' ten sonra en geniş<br />

kapsamlı yayındır. Bu yayınlara bazı örnekler aşağıdadır:<br />

K. H. RECHINGER<br />

K. H. RECHINGER<br />

K. AULICH<br />

K. KRAUSE<br />

A. BAYTOP<br />

E.TUZLACI<br />

N.TANKER, KOYUNCU<br />

ve M.COŞKUN<br />

N.TANKER, KOYUNCU<br />

ve M.COŞKUN<br />

Flora Aegaea (1943)<br />

Flora Iranica (1963)<br />

İstanbul Florası (1943)<br />

Türkiye'nin Gymnospermleri (1936)<br />

İSTE Herbaryumundaki Türkiye<br />

Bitkileri (1984,1988)<br />

Honaz Dağı Bitkileri<br />

Ermenek-Mut-Gülnar Yöresi Bitkileri<br />

İdris Dağı Bitkileri<br />

Bitkilerin tayininde yardımcı olan bir başka kaynak da herbaryum'<br />

lardır. Herbarium, kurutulmuş bitki örneklerinden oluşan bir<br />

kolleksiyondur. Sistematik düzene uyularak saklanan bu bitki<br />

örneklerinden karşılaştırıcı materyal olarak ve bilimsel çalışmalar için<br />

yararlanılır. Teşhis çalışmaları tamamlanmış olan bir bitki, eğer varsa,<br />

evvelce toplanmış olan herbaryum örneği ile de karşılaştırılarak teşhisi<br />

kesinlik kazanabilir.Türkiye'de, yerli bitkilerimizden örnekleri içeren<br />

herbaryumlar vardır. Bunlar, Üniversitelerimizin bitki sistematiği ile<br />

uğraşan bilim dallarının sorumluluğu ve denetimi altında bulunur. Bu<br />

herbaryumlar şunlardır.<br />

AEF <strong>Ankara</strong> <strong>Üniversitesi</strong> Eczacılık Fakültesi Herbaryumu<br />

ANK <strong>Ankara</strong> <strong>Üniversitesi</strong> Fen Fakültesi Herbaryumu<br />

İSTE İstanbul <strong>Üniversitesi</strong> Eczacılık Fakültesi Herbaryumu<br />

ISTF İstanbul <strong>Üniversitesi</strong> Fen Fakültesi Herbaryumu<br />

ISTO İstanbul <strong>Üniversitesi</strong> Orman Fakültesi Herbaryumu<br />

EGE Ege Üniverşitesi Fen Fakültesi Herbaryumu<br />

HUB Hacettepe <strong>Üniversitesi</strong> Fen Fakültesi Herbaryumu<br />

ATA Atatürk <strong>Üniversitesi</strong> Fen Fakültesi Herbaryumu<br />

GAZI Gazi <strong>Üniversitesi</strong> Fen-Edebiyat Fakültesi Herbaryumu<br />

(*)T.Baytop: Türkiye Florasının taranmasına katkıda bulunan yabancı<br />

araştırıcılar: Prof.Dr. Asuman Baytop onuruna bilimsel toplantı, Eskişehir, 1991<br />

12

---

Ayrıca, yabancı ülkelerde de Türkiye bitkilerinden zengin<br />

koleksiyonları bulunan herbaryum ve tabii ilimler müzeleri vardır;<br />

Londra (Kew, British Museum), Edinburg, Paris, Cenevre ve Viyana'<br />

daki herbaryumlar bunlara örnektir.<br />

Bitki tayini için yapılan bütün çalışmalar sonunda benzeri bir takson<br />

bulunamazsa, bunun yeni bir tür olabileceği düşünülür. O zaman bitki<br />

örnekleri spesiyalistlere yani çalışmalarını bir cins veya türde toplamış<br />

kişilere yollanır. Bu aşamada bitkinin literatüre geçmemiş ve evvelce<br />

tanımı yapılmamış bir bitki, yani yeni bir tür olduğu kesinlik kazanırsa<br />

bitkiye, uluslararası kurallara bağlı kalarak, bir isim verilir ve latince<br />

deskripsiyonu yapılarak yayınlanır.<br />

Drogların İsimlendirilmesi<br />

Drog, ilaçların hazırlanmasında kullanılan, hayvansal ya da bitkisel<br />

kökenli, yani sentezi bitki veya hayvan hücresi tarafından yapılan ilk<br />

maddelere, ham maddelere, ilaç hammaddelerine verilen isimdir. Elde<br />

edildiği kaynağa göre: Bitkisel Droglar; Hayvansal Droglar olarak<br />

ayrılırlar. Bitkisel drogların sayısı hayvansal droglardan çok çok fazladır;<br />

bunun sebebi bitkilerin insan sağlığındaki yerinin ve öneminin çok daha<br />

büyük olmasıdır.<br />

Bitkisel drog, ya bitkinin tamamı veya bir organıdır ya da bitki veya<br />

organdan bir işlemle elde edilen bir üründür. Mentha piperita'mn<br />

yaprakları (Folia Menthae); yapraklardan subuharı distilasyonuyla elde<br />

edilen uçucu yağ (Oleum Menthae) ve buradan kristallenairilerek<br />

ayrılan Mentholum, birer drogdur.<br />

Bir bitkinin tamamından oluşan drog sayısı azdır, fakat bitkinin bir<br />

parçasının drog olarak kullanılışına çok sık rastlanır. Bunlara örnek<br />

verelim:<br />

Herba (ot)<br />

Gemmae veya Turiones (dal tomurcukları<br />

Stipes, Stipites (dal, sap; dallar, saplar)<br />

Summitates (dal uçları)<br />

Folium, Folia (yaprak, yapraklar)<br />

Flos, Flores (çiçek, çiçekler<br />

Stylus,Stvli (stilus-boyuncuk, boyuncuklar<br />

Fructus (meyva)<br />

Pericarpium (meyva kabuğu<br />

Pulpa (etli mezokarp)<br />

Semen (tohum)<br />

Cortex (kabuk)<br />

Lignum (odun)<br />

Radix (kök)<br />

Rhizoma (toprakaltı gövdesi, köksap, rizom)<br />

13

---

Tuber, tubera (yumru, yumrular)<br />

Bulbus (soğan)<br />

Gland, glandulae (salgı tüyü, tüyleri)<br />

Sporae (sporlar<br />

Bitkide patolojik olarak meydana gelen, bir işlemle elde edilen ya da<br />

yan ürün olarak ortaya çıkan droglar ise başlıca şu tip ürünlerdir:<br />

Gallae (mazılar)<br />

Gummi (zamk)<br />

Gummi resina (reçineli zamk)<br />

Resina (reçine)<br />

Amylum, Amyla (nişasta, nişastalar)<br />

Succus (usare)<br />

Cer a (mum)<br />

Pix (katran)<br />

Oleum (sabit veya uçucu yağ)<br />

Oleoresina (uçucu yağ ve reçine karışımı)<br />

Balsamum (balsam)<br />

Droglar da bitki ve hayvanlar gibi 2 kelime ile isimlendirilir. Dil<br />

olarak yine latince kullanılır, fakat kurallar bitki isimlendirmedeki kadar<br />

kesin değildir. Genel kural, ilk sözcüğün bitkinin kullanılan kısmını ya<br />

da organını belirtiyor olmasıdır, ikinci kelime ise elde edilen drog ya da<br />

maddenin adıdır ve bir tamlama yapılır. Örnek:<br />

Melissa offıcinalis : Oğulotu (bitki)<br />

Folia Melissae: oğulotu yaprakları (drog)<br />

Bu tamlama hazırlanırken:<br />

1- Bitki kısmını belirleyen sözcüğün arkasında ikinci kelime olarak<br />

genus adı yer alır ve latince kurallarına göre genitifı (-in hali) yapılır:<br />

Salvia offıcinalis Folia Salviae<br />

Scilla maritima Bulbus Scillae<br />

Aconitum napellus Tubera Aconiti<br />

Digitalis purpurea Folia Digitalis<br />

2- İkinci kelime olarak tür adı kullanılmıştır: Bu kural Türk<br />

Farmakopesi tarafından kullanılmıştır. Ancak bazı ülkelerde genus adı<br />

birinci kelime olarak da kullanılmaktadır, örn. Senegae Radix:<br />

Atropa belladonna Folia Belladonnae<br />

Aesculus hippocastanum Folia Hippocastani<br />

Polygala senega Radix Senegae<br />

Artemisia absinthium Herba Absinthii<br />

Pimpinella anisum Fructus Anisi<br />

Zea mays Amylum Maydis<br />

14

---

3- İkinci kelime bitkinin yöresel adı olabilir:<br />

Orchis anatolica Tubera Salep (Salep bitkisinin ortadoğuda<br />

kullanılan adı)<br />

4- İkinci ve üçüncü kelime hem cins hem tür adıdır:<br />

Cinnamomum cassia Cortex Cinnamomi cassiae<br />

Ammi visnaga Fructus Ammi visnagae<br />

5- Hiç ilgisi olmayan isimlendirmelere de rastlanır:<br />

Glycyrrhiza glabra Radix Liquiritiae<br />

Smilax ornata Radix Sarsaparillae<br />

Drog, bitkiden bir .işlemle kazanılmış bir ürünse bazen sadece tek<br />

kelime ile ifade edilir; Örneğin,<br />

Astragalus microcephalus Tragacantha(veya Gummi<br />

Tragacanthae<br />

Papaver somniferum Opium (veya Succus Papa ver is^)<br />

Bitkiler Aleminin Grupları<br />

Farmasötik Botanik dersinin Bitki Sistematiği esas alınarak<br />

işlenmesinde, önce bitkiler alemindeki gruplar hakkında bilgi edinmenin,<br />

soma bu gruplarda yer alan ve eczacılıkta kullanılan yararlı, zehirli v.b<br />

bitkileri tanıtmanın daha uygun olacağı düşünülmüştür. Bitkiler alemi<br />

(Regnum vegetabile) yedi büyük bölüme (divisio) ayrılır. Bunlardan<br />

1.Bölüm bölünebilen canlılar dır. 2.-6. Bölümler Cryptoeamae(*)<br />

(Çiçeksiz bitkiler) olarak isimlendirilir. 5. bölüme kadar olan bitkilerde<br />

gerçek kök, gövde ve yaprak bulunmaz; bu nedenle bunların organlarına<br />

thallus, bu bitkilere de Thallophyta (Talluslu bitkiler) adı verilir. 6.<br />

Bölüm' deki bitkiler (Eğreltiler), anatomik yapılarında iletim demeti<br />

taşıdıkları için Borulu kriptogam'lar olarak isimlendirilir. 7. Bölüm<br />

Spermatophyta (Tohumlu bitkiler) dır, bu bölüme Phanerogamae de<br />

denir. Ayrıca bu bölüm bitkileri Anthophyta (Çiçekli bitkiler) olarak da<br />

bilinir.<br />

(*) crypt (o)- Gr.saklı, saklanmış antho (o)- Gr. çiçek phaner (o)- Gr. görünebilir, görünür;<br />

gymn (o)- Gr.çıplak angi (o)- Gr. dar; dia - Gr.arada ; dialy - ayrı sym, syn - beraberlik<br />

gösterir; ortak.<br />

15

---

Spermatophyta iki alt bölüm (subdivisio) altında incelenir:<br />

Gymnospermae (Açık tohumlu bitkiler) ve Angiospermae (Kapalı<br />

tohumlu bitkiler).<br />

Angiospermae'de iki sınıf (classis) bulunur: Monocotyledones (Tek<br />

çenekli bitkiler) ve Dicotyledones (iki çenekli bitkiler).<br />

Dicotyledones sınıfı bitkileri çiçek örtü yapraklarının durumuna<br />

göre 3 altsınıfa (subclassis) ayrılır.<br />

1. Altsınıf; Apetalae (Petalsiz): çiçek örtü yaprakları az gelişmiş<br />

veya yok.<br />

2. Altsınıf; Dialvpetalae: çiçek örtü yaprakları (kaliks ve<br />

korolla) gelişmiş ve petaller serbest.<br />

3. Altsınıf; Sympetalae: çiçek örtü yaprakları gelişmiş, petaller<br />

birleşik.<br />

BİKİ BÖLÜMLERİNİN İSİMLERİ<br />

1. Bacteriophyta (Schizophyta,Bölünen Bitkiler)<br />

2. Cyanophyta (Mavi-yeşil algler)<br />

3. Phycophyta (Algler)<br />

4. Mycophyta (Mantarlar)<br />

5. Bryophyta (Yosunlar)<br />

6. Pteridophyta (Eğreltiotları)<br />

7. Spermatophyta (Tohumlu bitkiler)<br />

Gymnospermae<br />

Angiospermae<br />

Monocotyledones<br />

Dicotyledones<br />

Apetalae<br />

Dialypetalae<br />

Sympetalae<br />

16

---

Divisio BACTERIOPHYTA (SCHIZOPHYTA)<br />

Bölüm :Bölünen Bitkiler<br />

Bakteriler, bitkiler arasında morfolojik bakımdan yapıları en ilkel<br />

olan, tek başına veya koloni halinde birleşmiş olarak yaşayan saprofit<br />

veya parazit organizmalardır. Çoğunlukla tek hücreli ve çok küçüktürler;<br />

boyutları mikron olarak ölçülebilir, hücre çapı çoğu kez 1 mikrondan<br />

küçüktür. Gerçek nukleus (çekirdek) ve tipik plastitleri yoktur. Klorofil<br />

taşımazlar.<br />

Classis : Bacteria<br />

Sınıf : Bakteriler<br />

Bakteri hücresinin %90' ı sudur. Hücre çeperi selülozik değildir,<br />

azotça zengin bileşiklerden yapılmıştır. Ozamınlerden oluşan büyük<br />

moleküllerden mukopoliholozitler (mukopolisakkaritler) ve belli amino<br />

asitlerden meydana gelen polipeptitler, bakteri hücre çeperinin ana<br />

maddeleridir. Sitoplazma ise dezoksiribonükleik asit (DNA) yapısındadır<br />

(Şek. 1).<br />

A B<br />

Şekil 1. A:Bir bakteri hücresinin şematik şekli, k: kamçı; kp: kapsül;<br />

sz: sitoplazma zarı; n: DNA molekülü. B: Kamçılanma tipleri,<br />

m: monotrik; 1: lofotrik; p:peritrik kamçılanma.<br />

Bakteriler ikiye bölünerek, vejetatif olarak çoğalırlar. Uygun ortam<br />

ve koşullarda hücre doğrudan doğruya ve genellikle uzun eksene dikey<br />

olarak ikiye bölünür. Her bakteri hücresi, genellikle 20-30 dakika içinde<br />

bölünür; bazı mikroorganizmalarda bu hız daha fazladır, 1 saat içinde<br />

çok kez bölünebilirler. Aynı koşulların devamı halinde, 1 bakteri<br />

hücresinden 24 saatte 17 milyon, 48 saat içinde de 281 milyar bakteri<br />

meydana gelir. Ancak sayıları gerçekte bu kadar fazla değildir, çoğalan<br />

17

---

u mikroorganizmaların metabolizma ürünleri ortam koşullarının<br />

uygunluğunu bozduğu için çok artamamaktadırlar.<br />

Yeryüzünde, çok yaygın bir biçimde, 1200 kadar bakteri türü<br />

yaşamaktadır. Cildimizin yüzeyinde, dünya insan nüfusundan daha çok<br />

sayıda bakteri bulunur. 1 g tarla toprağında 50-100 milyon; 1 g taze insan<br />

dışkısında 20-165 milyon bakteri sayılmıştır. Orman toprağının 1<br />

gramında 3 milyar, içecek suların 1 mililitresinde 200 bakteri vardır.<br />

Bakterilerdeki bu yaygınlığın nedenleri olarak:<br />

-Boyutlarının çok küçük ve dolayısıyla kütlesine göre yüzeyinin<br />

fazla olması,<br />

-Metabolik aktivitesinin yüksek düzeyde olması, değişik besin<br />

maddelerinden yararlanabilmesi,<br />

-Fizyolojik aktivitesinin yüksek olması ve bunun sonucu olarak hızla<br />

çoğalması,<br />

-Vejetatif hücrenin ve sporunun dayanıklılığı sayılabilir.<br />

En elverişsiz ortamlarda bile beslenebildiklerinden yeryüzünde suda,<br />

toprakta, toz içinde, havada bulunurlar ve buralarda yaşarlar. Bakteri<br />

sporları havada tozlara asılı olarak bulunur; dağlarda toz olmadığından<br />

sporlar da yok denecek kadar azdır. Bakteri sporlarının uygun olmayan<br />

koşullarda dayanıklı bir biçim alma yetenekleri vardır. Şartlar uygun<br />

değilse protoplazma, hücrenin bir tarafında toplanır ve etrafını dirençli,<br />

yeni bir zar çevirir. Böylece iklim şartlarına(+100° C, -253° C gibi<br />

sıcaklığa ve kuruluğa) dayanabilen ve endospor adı verilen sürekli<br />

sporları oluşur. Yaşamını uzun zaman sürdürebilme yeteneğinde olan bu<br />

endosporlar, çevre koşulları uygun olunca yeni bir bakteri meydana<br />

getirirler. Örneğin şarbon hastalığı yapan Bacillus anthracis'in<br />

endosporları toprakta 15 yıl canlı kalabilmektedir. Fakat 100° C deki<br />

suyun buharına tutulursa 3-12 dakikada ölür. Aynı şekilde tetanoz<br />

mikrobunun (Clostridium tetani) endosporu da çok dayanıklıdır. Bir çok<br />

bakteri endosporu 15 dakika kaynatmakla ölür. Bazı bakteriler ise kaynar<br />

suda uzun süre (30 saat kadar) canlı kalabilir.<br />

Bakterilerin beslenmesi, büyümesi ve gelişmesi için zorunlu olan<br />

maddelerin başında su sayılmalıdır; % 15-20 den az su içeren ortamda ya<br />

da yiyecekler üzerinde gelişemezler. Anaerob mikroorganizmaların<br />

topraktaki yaşamı su ile devam eder çünkü bu canlıların biyolojik<br />

aktivitesi ve çoğalması ancak belirli oranda su varlığında gerçekleşebilir.<br />

Pratikte, endüstri ve laboratuvarlarda mikroorganizma suşları,<br />

liyofılizasyon veya freeze drying (dondurarak kurutma) yöntemleriyle<br />

saklanır. Yoğun tuz çözeltisi veya yoğun şeker çözeltisi, gelişmelerine<br />

engel olan ortamlardır.<br />

Ortamın sıcaklığı da bakterilerin yaşamında etkilidir. Yaşama ve<br />

gelişmeleri için en uygun sıcaklık 0° C ile 50° C arasıdır. Ancak, bu<br />

18

---

koşulların dışında canlı kalabilen bakteriler de vardır, örneğin,<br />

kaplıcalarda yaşayanlar. Her mikroorganizma için optimum sıcaklık<br />

farklıdır. Genellikle 20° C, çimlenme için elverişlidir; 37°C, bakterilerin<br />

bir kısmı için en uygun sıcaklıktır (mantarlar için ise 28°C), bazıları örn.<br />

Lactobacillus delbruckii 60°C'ye dayanır; bu suretle sanayide, ısıya<br />

dayanmıyan (termolabil) mikroorganizmaların kontaminasyonu kolayca<br />

önlenmiş olur.<br />

Endüstride, farklı.2 sıcaklık uygulanarak üretimde optimum verim<br />

sağlanabilmektedir. Örneğin penisilin üretilirken l.nci evrede yani<br />

miselyumun gelişmesinde uygulanan sıcaklık, antibiyotiğin şekillendiği<br />

2.nci evrenin sıcaklığından daha düşüktür. Mikroorganizmaların üreme<br />

pH sı herbiri için değişiktir; örneğin bakteriler için pH=7 en uygun<br />

olduğu halde mantarlar için 4.5 dolaylarındadır; genelde pH, 4 ile 8<br />

arasında değişir.<br />

Kültür vasatında bir enerji ve besin kaynağı (karbohidrat, azotlu<br />

bileşik, vitamin, mineraller vb.) bulunmalıdır; çoğalma için gerekli olan<br />

enerji ya ortamdaki bileşiklerin oksidasyonuyla ya da ışık ile sağlanır.<br />

ATP, enerji trasferinde hücre için bilinen önemli bileşiktir, eğer<br />

termodinamik açıdan uygun olmayan bir ortam oluşmuşsa gereken nız<br />

ATP sayesinde sağlanabilir.<br />

Bakterilerin gelişmesi için beslenme ortamının yeterli olması<br />

gerekir. Aslında bakterilerin çoğu heterotroftur (kendi kendini<br />

besleyemez:) ya parazit(asalak) olarak bir canlı üzerinde veya saprofit<br />

(çürükçül) olarak canlı olmayan ve çürümekte olan maddelerle yaşarlar;<br />

obligat parazitler nadirdir. Bazı bakteriler ise ototroftur (kendini besler),<br />

fotosentez ya da kemosentez yaparlar. Fotosentez yapan bakteriler ve<br />

algler ATP oluşturmak için ışık enerjisini kullanabilirler. Ototrof<br />

bakteriler anorganik bileşiklerden ATP üretebildikleri halde heterotrof<br />

olanlar, mayalar (örn. bira mayası) ve mantarlar, ancak organik<br />

bileşiklerin oksitlenmesiyle ATP yapabilirler.<br />

Bakterilerin bir kısmı aerobiktir, yani yaşayabilme ve<br />

gelişebilmeleri için hava oksijeni zorunludur; bir kısmı ise oksijensiz<br />

ortamda gelişebilir, bunlara anaerobik bakteriler denir. Fakültatif<br />

anaerobik olanlar ise hem oksijenli hem de oksijensiz ortamda<br />

yaşayabilenlerdir. Bakterilerin çoğu renksizdir, bu .nedenle<br />

mikroskopta görülebilmeleri için boyanmaları gerekir. Özellikle<br />

mikrobiyolojide uygulanan Gram yöntemi (*) ile bakteriler boyanır.<br />

Birinci boyanın mor rengini koruyan bakterilere Gram pozitif<br />

bakteriler, fuksin ile boyanan ve kırmızı renk alanlara Gram negatif<br />

bakteriler denir. Gram (+) bakterilerde bulunan Mg ribonükleat, mor<br />

rengin tutulmasını ve alkolle yıkamada geri verilmemesini sağlar.<br />

(*)Bu bir çift boyamadır. Bakteri preparatı, kristal viyole veya jansiyan moru çözeltisi içinde<br />

bekletilir, boya dökülür, preparat alkol ve su ile yıkanır. Sonra aynı preparat fuksin ile<br />

boyanır ve arkasından su ile yıkanır.<br />

19

---

Bakteriler çok yönlü fizyolojik aktivite gösteren<br />

mikroorganizmalardır. Diğer canlılarda hastalık meydana getirmeleri<br />

dışında bakterilerden gerek eczacılıkta gerekse başka alanlarda kullanılan<br />

ürünlerin elde edilmesinde yararlanılır; Örneğin bazı bakteriler<br />

fermentasyon yapar (laktik asit, butirik asit; aerobik asetik asit<br />

fermentasyonu), bazı bakteriler gaz, renkli maddeler veya ışık<br />

(oksidasyonla ışık veren bir madde-lusiferin-) meydana getirir, bazı<br />

bakteriler kimyasal işlemler sonucu yararlı ürünler verirler.<br />

Bakterilerin bazen kendileri bazen da meydana getirdikleri ürünler<br />

eczacılık bakımından önem taşır. Bakterilerin rol oynadığı kimyasal<br />

olaylar, taşıdıkları enzimlerden (fermentlerden) ileri gelir. Salgıladıkları<br />

enzimler yardımıyla üzerinde yaşadıkları besin ortamını çözerek ayrışma,<br />

kokma ve çürümeye neden olurlar. Hastalık yapanların toksinleri, insan<br />

ve hayvanlarda hastalıklara neden olur.<br />

Bakteriler toksisite bakımından farklıdırlar.<br />

a) Endotoksin (*) meydana getirenler : Ürettikleri toksinleri üzerinde<br />

yaşadıkları konağın hücresi içinde biriktirirler; hücre parçalanınca<br />

toksinler serbest kalır ve yayılır, b) Eksotoksin meydana getirenler:<br />

Eksotoksinler enfeksiyon yerinden büyük bir hızla yayılır. Bu toksinler<br />

çok zehirli proteinlerdir, örneğin Clostridium botulinum bir toprak<br />

bakterisidir, sebzelerin üzerinde bulunabilir. Basınçlı ısıya dayanıklı olan<br />

endosporlar konserve yapımı sırasında ölmez, ortam soğuyunca<br />

çimlenir; meydana gelen yeni bakteri büyür, ekzotoksin salgılar. Bu<br />

bakterilerin oluşturduğu gaz, konserve kutusunda şişkinlik meydana<br />

getirir. Bu durumdaki konserveler kesinlikle yenmemelidir. Aksi halde<br />

botulizm (botulismus) denilen besin zehirlenmesi görülür ki yiyenlerin %<br />

70-80' i acı içinde ölür. Ancak bu tip zehirlenmelere çok sık rastlanmaz<br />

çünkü, konserve besinler, çoğunlukla, ısıtılarak yenir; protein yapısında<br />

olan ekzotoksin, sıcakta kolayca bozulur ve parçalanır.<br />

Bakterilerdeki özel enzimler, özel bazı reaksiyonlara neden olur<br />

ve bu suretle belirli maddeler sentezlenir. Örneğin, insanlarda hastalık<br />

yapan mikroorganizmalardan biri olan Clostridium türlerinden butanol<br />

elde etmede; Lactobacillus türlerinden laktik asit, bazı Bacillus ve<br />

Streptomyces türlerinden de B]2 vitamini üretiminde yararlanılır.<br />

Bakterilerin salgıladığı enzimler substratı parçalar: Pratik olarak<br />

bütün doğal ürünler (mineral yağlar, parafın ve asfalt dahil) bakterilerle<br />

parçalanırlar, sadece bazı sentetik reçineler ve plastikler dayanıklıdır.<br />

(*)endo-Gr. iç; exo-Gr. dış, dışarıda, dışarıya<br />

20

---

Bakteriler bazen bitkilerde hastalıklara neden olur. Bitkiye açılan bir<br />

yaradan veya stomalardan giren bakteriler, hücrelerarası boşluklarda<br />

ürerler, selüloz ve pektin zarı eriten enzimler salgılayarak Örn. zamk<br />

oluşmasını sağlar. Bu enzimler hücrelerin ölmesine de neden olurlar;<br />

bazen iletim dokusunu tıkayarak bitkiyi soldururlar. Ancak her bakteri<br />

zararlı değildir; Örneğin toprakta bulunan fakat Fabaceae (Baklagiller)<br />

bitkilerinin köklerine girerek orada yaşayan Bacillus radicicola<br />

(Rhizobium radicicola) küçük yumrucuklar meydana getirir (Şek.2).<br />

Nodozit (*) adı verilen bu yumrucuklarda gelişen bakteriler bitkiye azot<br />

sağladığı için yararlı bakterilerdir.<br />

Bakteriler büyümenin bazı evrelerinde kamçı (kirpik) taşır, areketi<br />

sağlayan ve plazma ipliklerinden oluşan kamçılar ya uçlarda, bir tane<br />

(monotrichus) veya birkaç tane, demet halinde (lophotrichus),ya da bütün<br />

yüzeydedir (peritrichus) (**) (Şek.l).<br />

Bakteriler çok küçük olduklarından belirgin morfolojik farklar her<br />

zaman bulunamayabilir. Genellikle çubuk, burgu veya küre<br />

şeklindedirler (Şek. 3). Bazı hücreler bölündükten sonra birarada kalır,<br />

koloniler, iplikler veya bir ağ meydana getirir, ve buna göre değişik isim<br />

alırlar.<br />

(*)nodus,-i: düğüm: nodosus, -a, -um: (çok) düğümlü<br />

(**)peri-Gr. etrafında; tricho-Gr. kıl, saç<br />

21

---

Şekilleri esas alınırsa bakteriler 3'e ayrılır:<br />

1-Coccus, cocci (koklar): Yuvarlak veya oval tanelerdir. Koklara her<br />

zaman tek başına rastlanmaz.<br />

Diplococcus (diplo-=çift, iki katı) koklar ikişer ikişer bulunur;<br />

Streptococcus: hücre hep aynı yönde bölünmüştür ve koklar bir<br />

zincir meydana getirmiştir;<br />

Staphylococcus (staphyl(o)-üzüm salkımı) :hücrenin her yönde<br />

bölünmesi sonucu düzensiz kümeler oluşmuştur;<br />

Sarcina: hücre üç yönde bölünmüş ve küp biçiminde kütleler<br />

meydana gelmiştir.<br />

Küçük ve büyük gruplar halinde bulunan bakterilere şekilleri<br />

Staphylococcus'a benzediği halde, bazen Micrococcus denir. Genellikle<br />

bu isim, bakterinin patojen olmadığını (hastalık yapmadığını) belirtmek<br />

için seçilir, hastalık yapanlar için ise Staphylococcus adı kullanılır.<br />

f 9 h<br />

Şekil 3. Bakteri şekilleri. a:tek Coccus; b:Diplococcus; c:Streptococcus;<br />

d:Sarcina; e:Staphylococcus; f:Bacillus; g:Vibrio; h:Spirillus.<br />

2- Bacillus (çubuk, çomak, basil): Boyu eninden uzun bakterilerdir.<br />

Çoğu zaman tek başına bazen ikişer ikişer ya da zincir şeklinde bulunur.<br />

Bazılarında kirpik vardır. Bazıları spor meydana getirir.<br />

3- Spirillum (helezon, spiral şeklinde). Burgu şeklinde kıvrılmış<br />

bakterilerdir, bu isim bir kaç kıvrımı olan kalın ve kısa bakterilerde<br />

kullanılır; sadece tek kıvrımı olanlara ise Vibrio adı verilir (Şek. 3).<br />

Bakterilerin taksonomisi fevkalade zordur . Çünkü çok küçüktürler<br />

ve morfolojik karakterleri birbirine çok benzer. Sistematikçilere göre<br />

bakterileri 10 takım altında toplamak uygundur; burada, Farmasötik<br />

Botanik dersi kapsamına girmesi uygun olan takımlardan bahsedilecektir.<br />

22

---

Ordo: Pseudomonadales<br />

Bu takımdaki mikroorganizmalar çubuk (basil), spiral, bazen küre<br />

(kok) biçiminde, hareketsiz ve gram negatiftir; spor meydana<br />

getirmezler. Aralarında çok değişik olaylara neden olanları vardır;<br />

örneğin, oksidasyon yapanlardan Acetobacter aceti ve A.suboxydans<br />

sayılabilir; birincisi etanol' den asetik asit veya sirke oluşmasmda,<br />

ikincisi de D-sorbitol' den L-sorboz' a geçişte, oradan da C vitamini<br />

elde edilişinde etkili rol oynar.<br />

Bakteriler etkinliklerine göre de isimlendirilir, örneğin azotu tutan<br />

ve amonyağı nitrite, sonra da nitrata oksitleyen azot bakterileri<br />

(Nitrobacterium, Nitrosomonas)\ hidrojen (.Hydrogenomonas), kükürt<br />

(Thiobacterium, Thiobacillus); metan {Methanobacterium,<br />

Methanococcus) ya da ışık (Photobacterium) bakterileri denir. Demir<br />

(.Ferribacterium) bakterileri, bitki hücresine girerek hastalık yapan<br />

(örneğin, Pseudomonas tabaci) ve insanlarda hastalıklara neden olan<br />

bazı bakteriler de bu takımdandır.<br />

Ordo: Eubacteriales<br />

Bakterilerin çoğu bu takımdandır. Çubuk (Bacillaceae familyası) ya<br />

da küre (Coccaceae) biçimindedir. Bunlar zincir, levha veya paket<br />

halinde bulunurlar. Bazısı hareketlidir ve hareketi sağlayan kirpikler<br />

bakterinin bütün çevresinde yer almıştır (peritrichus); saprofit veya<br />

parazittirler.<br />

Bacillaceae familyasından olan ve spor meydana getiren türler Gram<br />

(+)tir. Bacillus anthracis, ROBERT KOCH (1876) tarafından, bir<br />

hastalık ajanı olarak gösterilen ilk bakteridir. B.subtilis'in proteini tahrip<br />

etme özelliği vardır.<br />

Gerek eczacılık, gerekse eczacılık dışı sanayide yararlanılan Bacillus<br />

ve Lactobacillus'laıdan başka butanol elde edilişinde yardımcı olan<br />

Clostridium'lar, amino asit fermentasyonu yapan ve bu nedenle glutamik<br />

asit elde etmede kullanılan Micrococcus glutamicus, adı akla hemen<br />

gelen bakterilerdir. Sıcak kanlı hayvanlarda, barsakta doğal olarak<br />

bulunan Escherichia coli aynı zamanda bir enzimin (L-asparaginaz)<br />

üretiminde gerekli olan bir bakteridir. Toprakta bulunan ve havanın<br />

serbest azotunu tutan Azotobacter, Rhizobium, bitkilerde tümör oluşturan<br />

(Agrobacterium) ve insanlarda hastalık yapan (Clostridium tetani<br />

tetanoz, Corynobacterium diphteriae - difteri, Diplococcus pneumoniae -<br />

zatürree, Salmonella paratyphi - paratifo, Shigelta dysenteriae - dizanteri<br />

cerahata neden olan Staphylococcus ve Streptococcus 1 lar) bakteriler;<br />

polipeptit yapısında bazı antibiyotikleri üreten Bacillus brevis,<br />

B.licheniformis, B.polymyxa ve bazı aşıların (tetanoz, difteri)<br />

hazırlanmasında yararlanılan bakteriler de bu takımdandır.<br />

23

---

Ordo: Chlamydobacteriales<br />

Bu takımdaki bakterilerden ikisi ilgi çekici olup demir<br />

bakterilerindendir; Leptothrix ochracedmn oluşturduğu tabakalar<br />

arasında ferri hidroksit tutulur. Crenothrix polyspora'aa çoğalma<br />

sırasında serbest hale geçen hareketsiz koklar, su borularının<br />

tıkanmasına neden olur.<br />

Ordo: Actinomycetales<br />

Bu takımdaki bakteriler,gerçek bakteriler kadar bol bulunur, tür<br />

sayısı da fevkalade çoktur. Bundan öncekilerden farklı olarak bu<br />

takımdaki bakteriler hem hareketsizdir hem de miselyum meydana getirir<br />

(Şek. 4). Yapay ortamda çapı bazen birkaç santimetreye varan miselyum,<br />

ekseriya çok dallanmış tek bir hücreden (çapı 0.1 - 1.5p ) ibarettir, çok<br />

sayıda nukleoidi vardır, fakat ara zarlar bulunmaz. Bazı bitkilerin<br />

köklerinde bulunan azot tutucu simbiyontlar muhtemelen bu<br />

takımdandır. Bu takımda bazı patojen bakteriler, örn. Mycobacterium<br />

tuberculosis (verem), M. leprae (cüzzam) vardır.<br />

Bu takım sistematik bakımdan 3 familyaya ayrılırsa da bizce en<br />

önemlisi Streptomycetaceae'dir. Bu familyadaki bakteriler anaerobiktir,<br />

sporları zincir oluşturur. Bazı Streptomyces'ler (örn. S.scabies) patates<br />

ve pancarda hastalık meydana getirebilir. Ancak bizce daha önemli olan,<br />

ozamin heterozidi yapısında, makrolit yapısında, tetrasiklin türevi<br />

antibiyotikler ile kloramfenikolü veren Streptomyces' lerdir.<br />

Streptomyces' lerin ikisi, S.griseus ve S.aureofaciens, Bı2 vitamini de<br />

üretir, bu vitamin (=siyanokobalamin = antianemik faktör),<br />

streptomisin'in elde edilişi sırasında meydana gelir.<br />

Şekil 4. Actinomycetes'de miselyum<br />

24

---

Antibiyotik elde edildikten sonra arta kalan miselyumların besleyici<br />

ve kilo arttırıcı etkisi gözlendiğinden, son zamanlarda, büyümekte olan<br />

hayvanların yemine veya içme suyuna az miktarda antibiyotik katılmaya<br />

başlanmıştır.<br />

Bakteriler, eczacılıkta kullanımları dikkate alınarak şöyle<br />

gruplandırılmıştır.<br />

I- Süt Bakterileri, Laktik Bakteriler<br />

Bu gruptaki bakterilerin çoğu laktik asit (CH3-CHOH- COOH)<br />

meydana getirir, bazılarında üretim çok yüksektir, bu nedenle bu isim<br />

verilmiştir.<br />

Laktik bakterilerden insan sağlığında yararlanılmaya XX. yüzyılda<br />

başlanmışsa da bu bakterilerin ampirik olarak kullanılması (örneğin<br />

Kafkasya'da kefir, Balkanlarda yoğurt ve Asya'da kısrak sütünden kımız<br />

yapılması) uzun zaman öncelerine kadar gider. Barsak hastalıklarında,<br />

alkali ortamda yaşayan bozulma ürünü mikroplar ürediği saptanmıştır;<br />

laktik bakterilerin ürettiği asit ortam sayesinde antagonızma sağlanmış<br />

olur. Benzer durum antıbiotiklerle tedavide de ortaya çıkar, gidermek<br />

için yine süt bakterilerinin yardımına başvurulur.<br />

Laktik bakteriler şekil olarak ya çubuk ya da küre biçimindedir.<br />

Basiller bazen kirpik taşır ve hareket eder. Süt bakterileri arasında besin<br />

endüstrisinde önemli olan türler vardır. Örneğin, Lactobacillus lactis süt<br />

ve peynirden izole edilmiştir; L.bulgaricus, yoğurt yapımında<br />

kullanılmıştır ve süt ürünlerinde bulunur. L.caucasicus, Kafkaslarda kefir<br />

yapımında kullanılan bakteridir.<br />

Bunların üçü de eni 1 mikrondan az, boyu ise birkaç mikron olan,<br />

hareketsiz mikroorganizmalardır. Termofıldırler, yani sıcağı severler;<br />

yaşama ve çoğalmaları için saptanmış optimum sıcaklık 40° C dir.<br />

Lactobacillus delbruckii ve L.thermophilus da termofıl bakterilerdir.<br />

Şekerli ortama ekilmeleri sonucu laktik asit meydana gelir ki bugün,<br />

laktik asit elde edilişinde bu yöntem uygulanmaktadır.<br />

II- Dekstran Veren Bakteriler<br />

Dekstran, ikinci dünya savaşmda kan plazmasının yerini almak üzere<br />

kullanılmaya başlanan, bugün fazla miktarda tüketilen büyük moleküllü<br />

bir poliholozittir, yani bir şekerdir. Eczacılıkta kullanılmaya elverişli<br />

olan dekstranlar molekül ağırlığı 40.000 ila 70.000 arasında olanlardır.<br />

Dekstran sentezi, sanayide sakkarozdan, yani çay şekerinden<br />

hareketle gerçekleştirilmektedir. Bu sentez bakteriler tarafından<br />

yürütülür. Bakteri bir Leuconostoc türüdür: L.mesenterioides. 20-25°C<br />

de yaşayan bu koktan hazırlanan bir suş, içerdiği fermentler yardımıyla<br />

önce sakkarozu glukoz ve fruktoza ayırır soma da glukozların 1-6<br />

25

---

ağlarıyla bağlanmasını sağlar. Bu yolla sakkarozdan dekstran oluşması<br />

için 48 saatlik süre yeterli gelmektedir.<br />

III- Enzim Elde Etmede Kullanılan Bakteriler<br />

Penisilinaz,bir çok bakteri suşu ve bazı streptokoklar tarafından<br />

meydana getirilebilen bir enzimdir; ancak bugün Bacillus cereus'tan<br />

(Bacillaceae) elde edilmektedir. Termolabil olan bu enzim penisilinin<br />

kimyasal yapısını değiştirerek allerjik reaksiyonu önlediğinden penisilin<br />

allerj isinde IM (adale içi, intramüskuler)(*) olarak verilir.<br />

Streptokinaz ve Streptodornaz, Streptococcus pyogenes<br />

(=S.hemolyticus) (Streptococcaceae) tarafından meydana getirilen<br />

enzimlerdir. Gram(+) bir mikroorganizma olan bu bakteri doğal olarak<br />

ağızda bulunur, ancak bazı suşları belirgin bir şekilde patojendir.<br />

Streptokinaz, fibrini eriten plazmin'in oluşmasını sağlıyarak etki<br />

etmektedir. Fibrinli salgıları ve cerahat sıvılaştırmada lokal enjeksiyonlar<br />

halinde veya dışardan enfekte yaraların ve çıbanların pansumanında<br />

kullanılır. Bu iki enzim genellikle beraber verilir.<br />

L-Asparaginaz, Escherichia coli (Eubacteriales) suşlarının<br />

kültüründen elde edilmiş bir enzimdir. Hücrelerin anormal<br />

büyümesinden sorumlu olan L-asparagin'in parçalanmasına neden<br />

olduğundan antikanser etki gösterir. Akut lösemili çocuklarda ve<br />

hematolitik olgularda önerilir.<br />

IV- Antibiyotik Üreten Bakteriler<br />

Antibiyotikler mikroorganizmaların meydana getirdiği ve başka bir<br />

takım mikroorganizmaların gelişmesini yavaşlatan, çok seyreltik<br />

çözeltilerde bile etki gösteren maddelerdir(**). İlk antibiyotik (penisilin)<br />

XX.yüzyılın ortalarında keşfedilmiştir; 1970 yılından beri de<br />

memleketimizde antibiyotik üretilmektedir.<br />

Mikroorganizmalar kadar yüksek bitkiler de antibiyotik taşır;<br />

sentetik antibiyotikler de vardır, ama bunlar konumuzun dışındadır.<br />

Antibiyotikler daha çok Bacillaceae, Actinomycetales ve<br />

Mycophyta'daki canlılar tarafından üretilir. Yüksek bitkilerden elde<br />

edilen Cortex Chinae gibi kinin de antibiyotik etkilidir. Likenler,<br />

Liliaceae, Ranunculaceae, Compositae, Leguminosae familyasmdaki<br />

bitkiler de antibiyotik etkili bileşikler taşır; ancak yüksek bitkilerden elde<br />

edilen antibiyotiklerin çoğunun etkisi daha zayıftır, bu nedenle kullanımı<br />

ve önemi de azdır.<br />

(*) intra- = içeri, içeride; musculus = kas, adale<br />

(**) anti-: Gr. karşı; bi(oııt)-: Gr. hayat, canlı; antibioticus, antibiyotik, mikroorganizmaların<br />

üremesine engel olan<br />

26

---

Antibiyotikler genelde bir mikroorganizmanın faaliyeti sonucu<br />

üretilen ilaçlardır. Son zamanlarda bazı mikroorganizmalardan izole<br />

edilen fermentlerin antibiyotik eldesinde daha elverişli olduğu<br />

görülmüştür. Hatta izole DNA ile bir mikroorganizmadan diğerine<br />

genetik bilgilerin taşınması sayesinde, fermentasyonu daha<br />

mükemmelleştirerek yeni antibiyotikler hazırlama olanağı bulunmuştur.<br />

Örn. Bacillus subtilis antibiyotik üreten bir bakteri değildir; fakat<br />

antibiyotik yapan bir organizmadan tüketilen DNA ile muamele edilirse<br />

Basitrasin meydana gelebilir.<br />

Antibiyotiklerin genel özelikleri olarak şunlar söylenebilir:<br />

-Antibiyotikler genellikle amorf maddelerdir, bazıları kristallenebilir<br />

(örn. Penisilin G kolay kristallenir).<br />

-Antibiyotikler sulu çözeltide dayanıklı değildir, bu nedenle nemli<br />

ortamda saklanmaz.<br />

-Genellikle renksizdir, bazısı sarı veya koyu renkli olabilir.<br />

Mikroorganizmaların ürettiği antibiyotiklerin, molekül yapısı<br />

birbirinden farklıdır. Antibiyotiğin kimyasal yapısı esas alınıp buna göre<br />

gruplandırma yapılırsa, başlıca 5 grup ortaya çıkar:<br />

-Polipeptit sınıfı antibiyotikler: Bunlar peptit bağlarıyla<br />

birbirlerine bağlanmış aminoas itlerden meydana gelmiştir; örn.<br />

Basitrasin A:<br />

-Ozamin yapısındaki antibiyotikler, heterozit yapısında olup 1<br />

veya daha fazla ozamin taşırlar; örn. Streptomisin<br />

-Tetrasiklinler dörtlü bir halka sistemi taşıyanlardır ; örn.<br />

Klortetrasiklin<br />

-Makrolit yapısındakiler,makrosiklik laktonlardır, halka en az 12<br />

karbonludur ve bir lakton bağı vardır, heterozit halindedir; örn.<br />

Eritromisin<br />

Bu grupların dışında bir de penisilinler vardır; bunlar 6 Âkarboksamido<br />

penisilanik asit türevleri ile bir B-laktam halkası<br />

taşır.Penisilinlere benzeyen bir başka grup da Sefalosporinler' dir;<br />

aralarındaki fark penisilanik asit yerine sefalosporanik asit taşımalarıdır.<br />

Bu gruplar daha ayrıntılı incelenmiştir.<br />

27

---

A) Polipeptit Sınıfı Antibiyotik Üreten Mikroorganizmalar<br />

Polipeptit sınıfı antibiyotikler genel olarak bakterisit (*) etki gösterir<br />

ve lokal olarak kullanılır.<br />

Bacillus brevis, 0.6-0.9 p kalınlıkta, 1.5-4p uzunlukta aerob bir basildir,<br />

kirpiklerle hareket eder; koloniler oluşturur. Kültürü için optimum<br />

sıcaklık 38-40° C dir.<br />

Bu basilden üretilen antibiyotik Tirotrisin adını alır. Bu, aslında bir<br />

antibiyotik karışımıdır. Karışımda (%20 oranmda) bulunan gramisidin'<br />

in, aktivitesi daha yüksek fakat toksik etkisi daha azdır. Pnömokok,<br />

stafılokok ve streptokoklara etkilidir. Oral alındığında toksiktir;<br />

parenteral (**) verildiğinde karaciğer bozukluğuna neden olur. Daha çok<br />

dışarıdan, gargara ve pastil halinde anjin tedavisinde; pomat halinde yara<br />

ve yanıklarda kullanılır.<br />

Bacillus licheniformis, fakültatif anaerob bir bakteridir. Optimum<br />

kültür sıcaklığı 32-35° C dir. Bu basilden elde edilen Basitrasin<br />

(Bacitracinum, T.F.) hem ağız-boğaz enfeksiyonlarında ,pastil halinde<br />

hem de dışardan solüsyon veya pomat halinde kullanılır.<br />

Bacillus polymyxa, boyu uzunca (2.5-6p) olan bir basildir. Kültürü<br />

30° C de yapılır. 1947'de elde edilen Polimiksin B sülfat (Polymyxini B<br />

sulfas,T.F.) oral (*** '") veya intramüsküler olarak (idrar) boşaltım veya<br />

sindirim yolları enfeksiyonlarında, E.coli, Brucella ve Salmonella<br />

türlerine etkilidir; ayrıca boğmacada ve dışardan göz, kulak ve deri<br />

hastalıklarında kullanılır.<br />

B.polymyxa var. colistinus kültüründen Kolistin (Polimiksin E) elde<br />

edilir; bu antibiyotik polimiksin B ile aynı spektrumu gösterir ve aynı<br />

alanda kullanılır.<br />

Bu üç antibiyotik de Gram(+) bakterilere etki eder. Parenteral<br />

kullanıldığında karaciğer, böbrek veya sinir sistemi üzerinde toksik etki<br />

yapar bu nedenle çok dikkatli uygulanması gerekir.<br />

Polipeptit sınıfı antibiyotik üreten mikroorganizmaların bir kısmı<br />

Streptomyces ve Actinomyces türleri arasında yer alır.<br />

Streptomyces floridae, S.purıiceus ve Actinomyces vinaceus' tan<br />

Viomisin isimli antibiyotiğin elde edilmesinde yararlanılır; bu<br />

antibiyotik yalmz tüberküloz tedavisinde ve streptomisine cevap<br />

vermeyen durumlarda kullanılır.<br />

(*)bacterium = bakteri; stat-Gr.dur(dur)ma; -cid- = öldürücü<br />

bacterostaticus = bakterilerin yaşamını durduran ; bactericidus = bakteri öldürücü<br />

(**)parenteral= enjeksiyon yoluyla (verilen ilaçlar)<br />

(***)oralis= ağız ile ilgili<br />

28

---

Streptomyces orientalis, Vankomisin adı verilen glukopeptit<br />

yapısında (bir cok amino asit ve glukozdan oluşan) ve organik klor<br />

taşıyan bir antibiyotik üretir. Ağızdan etkisiz olan bu antibiyotik HC1<br />

tuzu halinde IM yolla verilir. Vankomisin Gram(+) bakterilere ve<br />

özellikle stafılokoklara etkilidir; stafılokokların neden olduğu septisemi<br />

veya endokardit vak'alarında kullanılır.<br />

B) Ozamin Heterozidi Yapısında Antibiyotik Üreten<br />

Mikroorganizmalar<br />

Ozamin heterozitleri, asit ortamda hidroliz edilince aglikon yanında<br />

en az biri ozamin yapısında olan ozlara ayrılırlar. Aglikon altı üyeli bir<br />

halka yapısındadır amin (-NH2) veya guanidin (-NH-C(NH)-NH2)<br />

gruplarını taşır; bu gruplardan dolayı bazik ortamda daha etkilidir.<br />

Sudaki çözeltileri oda sıcaklığında dayanıklıdır.Ozamin heterozidi<br />

antibiyotiklerde etki ve toksisite farkı, verilen miktarla ilgilidir; örn.<br />

streptomisin günde kg başına 15-25 mg hesabıyla, iki defada; gentamisin<br />

ise yine 2 defada fakat kg başına 3-6 mg hesabıyla verilir. Oral olarak<br />

çok az absorbe olur, bu nedenle parenteral veya lokal verilir.<br />

Bu yapıdaki antibiyotikler, Actinomycetales takımından<br />

Streptomyces (Streptomycetaceae) türlerinin ürünleridir. Streptomyces'ler<br />

1940 tan beri tedavi alanında birinci yeri almıştır. 1940 da WAKSMAN<br />

tarafından izole edilen Aktinomisin insanlar için çok zehirli idi. Bundan<br />

sonra 1944 de Streptomisin bulunmuştur. Aynı sakıncayı taşımadığı<br />

anlaşılınca Streptomyces'lerdeki çalışmalar arttırılmış ve sayıları 10'u<br />

geçen antibiyotik, tedavi alanına sokulmuştur.<br />

Ozamin heteroziti antibiyotikler, Gram(+) koklara ve aerobik<br />

basillere etkilidir. Bu antibiyotikler böbrek yoluyla atılırlar, bu nedenle<br />

böbrek yetmezliği olan hastalarda kullanılmamalıdır. îkinci bir yan etki<br />

de iç kulaktaki işitme ve denge organlarında görülen zararlı etkidir. Bu<br />

antibiyotikler narkotik-analjezik ilaçlarla birlikte kullanılırsa solunum<br />

depresyonuna neden olur, tehlikelidir.<br />

Antibiyotik veren mikroorganizmalardan Streptomyces griseus<br />

sporlu aerob bir bakteridir. Optimum gelişme sıcaklığı 37°C dir. Bu<br />

türün ancak bazı suşları Streptomisin (Streptomycini sulfas, T.F.)<br />

antibiyotiğini vermektedir. Streptomisin A ve Streptomisin B birlikte<br />

meydana gelir (litrede 1-3 g). Streptomisin heterozit yapısındadır;<br />

aglikonu azot taşır. S. griseus, streptomisin yanında, B12 Vitamini de<br />

verir (ortamdan litre başına 300-1500 mikrogram B12 Vitamini elde<br />

edilmektedir); bu iki ürün özel fıltrasyonla birbirinden ayrılır. Tedavide<br />

yalnız sülfat tuzu halinde Streptomisin A kullanılır.<br />

Streptomisin geniş spektrumlu antibiyotiklerdendir hem Gram(+),<br />

hem de Gram(-) bakterilere etki eder; mantar, virüs ve tripanazomlara<br />

etkisizdir. Mikrokristal yapısındadır, suda çözünür. Bu grup<br />

antibiyotiklerin sudaki çözeltileri oda sıcaklığında uzun süre aktivıtesi<br />

29

---

kaybolmadan saklanabilir. Parenteral olarak özellikle akciğer ve böbrek<br />

tüberkülozunda verilir; oral kullanılışı azdır. Lokal olarak (solüsyon,<br />

pomat, kolir (*) şeklinde) kullanılır. Streptomisin B, Streptomisin A'<br />

dan 3 kez daha zayıf etkilidir, bu nedenle pek kullanılmaz.<br />

Streptomyces fradiae Neomisin (Neomycini sulfas, T.F.)<br />

antibiyotiğini verir. Bu da Neomisin A, B, C karışımıdır; en çok<br />

kullanılan Neomisin B dir. Neomisin'in etkisi Streptomisininkine benzer,<br />

Gram(+) ve Gram(-) bakterilere karşı etkilidir. Dışardan (solüsyon,<br />

pomat, Kolir) ve oral kullanılışta (bağırsak enfeksiyonlarına karşı) toksik<br />

etkisi fazla değil ise de parenteral verilirse zararlıdır, sağırlık meydana<br />

getirebilir, böbreklerde nefrit yapabilir.<br />

Bir diğer Streptomyces türü, S.kanamyceticus ta Kanamisin adı<br />

verilen antibiyotikler karışımını üretir. En çok kullanılan Kanamisin<br />

A'dır. Bu gruptaki diğer antibiyotikler gibi Gram(+) ve Gram(-)<br />

bakterilere karşı etkilidir; ayrıca tüberküloz tedavisinde de kullanılır. Bir<br />

çok hastanın uzun süre tahammül gösterebildiği (mideyi bozmaz) bir<br />

antibiyotiktir.<br />

Paromomisin, S.rimosus var. paromomycinus' tan elde edilen bir<br />

antibiyotiktir; etkileri Kanamisine benzer, oral olarak, en çok<br />

gastroenterit ve akut amipli dizanteride verilir.<br />

Gentamisin Micromonospora purpurea' dan elde edilen ve<br />

yurdumuzda bir zamanlar iki fabrika tarafından üretilmiş bir<br />

antibiyotiktir. Daha geniş spektrumlu ve antibakteriyel gücü daha yüksek<br />

olduğundan düşük dozlarda alınabilmektedir. İdrar yollan<br />

enfeksiyonlarında; lokal olarak yanıklarda kullanılır. Penisiline sınerjik<br />

etkidedir.<br />

C) Tetrasiklin Türevi Antibiyotik Üreten Mikroorganizmalar<br />

Bu gruptaki antibiyotiklerin bir kısmı doğal kaynaktan bir kısmı da<br />

yarı sentetik olarak elde edilir. Tetrasiklinler, oktahidronaftasen türevi, 4<br />

halkadan oluşan bileşiklerdir.<br />

Geniş spektrumlu antibiyotiklerden olan tetrasiklinlerin spektrumları<br />

birbirinden farklı olmadığı halde absorbsiyon dereceleri, atılma hızları<br />

değişiktir. Doğal kaynaktan elde edilenleri veren mikroorganizmalar da<br />

Streptomyces türleridir.<br />

Streptomyces aureofaciens, altın sarısı renkte bir pigment taşır. Bu<br />

türden doğrudan doğruya üretilen antibiyotik Tetrasiklin hidroklorür<br />

(Tetracyclıni hydrocnloridum, T.F.) (Klortetrasiklin) adını alır ki bu da<br />

açık sarı renklidir. Gram(+) ve Gram(-) bakterilere karşı etkili ise de<br />

(*) collyrium=göz banyosu, göz damlası, kolir<br />

30

---

frengi (sifilis), amipli dizanteri ve benzeri ateşli hastalıklarda verilmiştir.<br />

Sindirim sisteminde dayanıksız olduğundan bu yolla kullanılışı azdır.<br />

Suda oldukça iyi çözünür, injektabl çözeltileri kullanılabilir; toksisitesi<br />

azdır.<br />

Bugün eczacılıkta daha çok Tetrasiklin kullanılır. S.aureofaciens<br />

kültüründe ortama klor iyonları yerine brom iyonları konursa halkaya<br />

bağlı klor ayrılır hidrojen girer ve Tetrasiklin meydana gelir.<br />

Tetrasiklin 4 halkalı bir yapı taşır. Polivalan bir antibiyotiktir.<br />

Gram(+) ve Gram(-) bakterilere etkilidir; sifilis, amipli dizanteri ve ateşli<br />

hastalıklarda verilir.<br />

Aynı mikroorganizmadan bir antibiyotik daha elde edilir(*)<br />

Demetilklortetrasiklin (DMCT, Demeklosiklin); bu, diğer<br />

tetrasiklinlerden daha dayanıklıdır. Bağırsaktan emilimi kolay, vücuttan<br />

atılması geç olan bu antibiyotiği dört saatte bir yerine, günde 1 veya 2<br />

defa almak yeterlidir; kandaki konsantrasyonu, bu şekilde yeterli<br />

düzeyde tutulabilir.<br />

Bir başka Streptomyces türünden de, çok tanınan bir antibiyotik elde<br />

edilmektedir; S. rimosus, Oksitetrasiklin (Terramisin, Oxytetracyclini<br />

hydrochloridum, T.F.) üreten bir mikroorganizmadır. Bu antibiyotik,<br />

klorhidrat tuzu halinde, bilhassa çocuklar için hazırlanan şurup ve<br />

damlalarda kullanılır. Suda en çok eriyen antibiyotiktir. Oral preparatları<br />

yanında pomat ve aerosol şekilleri vardır.<br />

Tetrasiklinlerin bazı yan etkileri vardır. Örneğin, bulantı, kusma ve<br />

kanlı feçese neden olur; diş ve kemiklerde birikme yapar, bu nedenle 4<br />

aydan sonra hamilelere, sütle geçtiği için emziklilere ve 8 yaşından<br />

küçüklere verilmez; karaciğer ve böbreklere zarar verir; ışığa duyarlılık<br />

yaratır.<br />

D) Makrolit Yapısında Antibiyotik Üreten Mikroorganizmalar<br />

Makrolitler makrosiklik (**),(örneğin halka 14 üyelidir)<br />

bileşiklerdir; bakterilerde temel protein sentezini yavaşlatır ve<br />

bakteriyostatik etki gösterirler. Streptomyces' lerden S.erythreus,<br />

aglikonu makrolit yapısında bir antibiyotik üretir: Eritromisin<br />

(Erythromycinum T.F.); bu, özellikle Gram(+) bakterilere etki eder.<br />

Akut difteri, tetanoz, pnömomide verilir. Sulu çözeltileri 1-2 ay<br />

bozulmadan kalabilir. Karaciğer üzerinde yan etkileri vardır.<br />

Streptomyces antibioticus, Oleandomisin'i veren canlıdır. Gram(+) ve<br />

bazı Gram(-) bakterilere (gonokok, menengokok) etki eden bir<br />

antibiyotiktir.<br />

(*) Klortetrasiklin elde edilirken ortama prekursor olarak aminopterin konursa<br />

DMCT meydana gelir.<br />

(**)macr(o)-Gr. büyük; cycl(o)-Gr daire, halka<br />

31

---

Streptomyces nodosus' tan Amfoterisin B isimli bir antibiyotik elde<br />

edilir. Oldukça geniş spektrumludur; başlıca fungusit olarak kullanılır.<br />

Bu antibiyotiğin de yan etkileri (anemi, nefrotoksik etki) vardır.<br />

Bu kimyasal yapı ayrımına göre yukarıdaki gruplara alınamayan bir<br />

antibiyotik te Kloramfenikol (Chloramphenicolum, T.F.) dur.<br />

S.venezuelae'den elde edilen bu antibiyotiğin yapısı oldukça basit<br />

olduğundan daha çok sentez yoluyla elde edilir. Gram(+) ve Gram(-)<br />

bakterilere etkilidir.<br />

En yaygın kullanılışı olan Penisilin grubu antibiyotiklerin doğal<br />

kökenlileri küf mantarların olduğu için bunlardan ileride, mantarlar<br />

bölümünde söz edilecektir.<br />

Ordo: Spirochaetales<br />

Bu takımın üyeleri ekseriya çok uzun (500 p kadar) silindir ve spiral<br />

şeklindeki canlılardır; yapılarının çok ince olmasıyla bakterilerden<br />

ayrılırlar. Çeperi yumuşaktır ve yılankavi hareket eder. Saprofit veya<br />

parazit olup insan ve hayvanlarda bulaşıcı hastalıklara neden olurlar;<br />

örneğin: frengi (sifilis) hastalığına sebep olan Spirochaeta pallidum' dur.<br />

Classis : Microtatobiotes<br />

Bu sınıftaki organizmalar ancak canlı hücre içinde gelişip üreyebilir;<br />

doku kültürü yöntemiyle canlı hayvan dışında da üretilebilmişlerdir.<br />

Çubuk veya küre şeklinde olup çok küçüktürler; bu nedenle ancak ultra<br />

mikroskopla görülebilir ve bakteri tutan filtrelerden geçebilirler.<br />

Ordo: Rickettsiales<br />

Yaşadıkları hücre içinde düzensiz topluluklar meydana getiren bu<br />

parazitler de bazı bulaşıcı hastalıklara sebep olurlar. Hastalık genellikle<br />

?ir portör, taşıyıcı hayvan (sinek, pire, bit v.b.) tarafından insan ya da<br />

ıayvana ulaşır; örneğin Rickettsia typhi, bit aracılığıyla insana geçer ve<br />

tifüse neden olur; Coxiella burnetii kene ile insana geçer ve Q humması<br />

denilen hastalığın amilidir.<br />

Ordo: Virales<br />

Bağlı bulundukları sınıfın özelliği olarak bunlar da canlı hücre içinde<br />

çoğalabilen, küçük (0.1 mp çapta) organizmalardır. Aslında gerçek bir<br />

organizma saymak doğru olmayabilir, çünkü bir virüs, nükleik asitlerden<br />

oluşan bir makromolekül ve bunu saran, protein bir kılıftan ibarettir. Su<br />

taşımaz, metabolik faaliyet göstermez; enerji alışverişi yoktur (örneğin:<br />

solunum yapmazlar); çoğalma şekli bile farklıdır. Bakteriler gibi<br />

32

---

ölünerek çoğalmaz, yaşayan bir bakteri, insan veya hayvan, hatta<br />

yüksek bitki hücresine girince kendi başına gerçekleştirdiği bir katalitik<br />

etki ile bu canlı hücrenin protoplazmasından kendine benzeyen yeni bir<br />

virüs meydana getirir. Bunun sonucu olarak da hastalık yayılır.<br />

Viruslarm etkili oldukları canlılar gözönünde bulundurularak bunları 3<br />

grup altında toplamak uygun olmaktadır.<br />

Bacteriophagineae (*) grubundaki viruslar nispeten büyüktürler<br />

(boyu 0.02 -O.lp). Sadece dezoksiribonükleik asit içeren bir baş kısmı ile<br />

bir kuyruk bulunur ve ikisi birden bir protein kılıf ile sarılmıştır. Bakteri<br />

ile karşılaşan virüs, özel bir çekim gücü sayesinde, kuyruk ucu ile bakteri<br />

hücresinin yüzeyine tutunarak baş kısmının içeriği, yani DNA hücrenin<br />

içine enjekte edilir, boş protein zar dışarıda kalır. Yukarıda açıklanan<br />

biçimde, hücreden daha hızlı bölünür, hücrenin plazmasını kullanıp<br />

çoğalan virüs kendi DNA sını sentezler ve sonra da protein<br />

sentezleyerek kapsülünü hazırlar ve kısa bir süre sonra yeni faj<br />

arçacıkları oluşur ve sonuçta bakteri çeperi erir, ölür ve yeni birçok<br />

akteriofaj etrafa yayılır.<br />

Bütün bakteriofajlar bakteriler için öldürücü olmayabilir, her iki<br />

canlının bölünme hızı aynı ise bazen bakteri hücresinde uzun süre<br />

beraber yaşarlar.<br />

Çiçekli bitkilerde hastalık yapan viruslar Phytophagineae<br />

taksonunda toplanır. Meyve ağaçlarında, sebzelerde görülen bitki virüs<br />

hastalıkları (vıroz) değişik şekillerdedir. Yapraklarda solma, açık renkli<br />

lekelenme, kenarların kıvrılması; mozaik hastalığı denilen ve sebzelerde<br />

görülen lekelenmeler; verim düşmesi veya gelişmede gerileme viroz<br />

görüntüleridir. Bu hastalıkların tedavisi ancak hasta olan bitkileri yok<br />

etmek suretiyledir, başka tedavi şekli yoktur; sağlıklı bireylerden yeni<br />

bitkilerin üretimi gerekir.<br />

insan ve hayvanlarda hastalık yapan viruslar Zoophagineae<br />

taksonunu oluşturur. Çiçek, su çiçeği, kızamık, poliyomiyelit; kuduz;<br />

uçuk gibi insanlarda ve ayrıca balık, kuş, memeli hayvanlarda görülen<br />

hastalıklar bu grubun virusları tarafından meydana getirilen<br />

hastalıklardır.<br />

(*)phag- = Gr. yemek<br />

33

---

Divisio : CYANOPHYTA<br />

Bölüm : Mavi-Yeşil algler<br />

Bu bölümde belirgin mavi-yeşil renkli, tek hücreli veya ipliksi algler<br />

bulunur. Bakterilerden daha büyükçedirler; tek başına veya müsilajımsı<br />

örtüyle sarılmış kütle ya da film oluşturmuş koloni halinde yaşarlar.<br />

Gerçek nukleusları yoktur. Bu algler ototrofturlar fakat organik besinleri<br />

de alabilirler. Kromatoforları yoktur; pigment olarak klorofil a,<br />

karotenoidler (özellikle fî-karoten), fıkosyanin (*) ve bazılarında da<br />

fikoeritrin(*) bulunur. Bu son iki boyanın oranı her zaman sabit<br />

olmadığından, bu alglerde bazen mavi, bazen yeşil renk daha baskmdır.<br />

Ayrıca kromatik absorbsiyon nedeniyle, yeşil ışıkta kırmızı pigment,<br />

kırmızı ışıkta ise mavi ve yeşil pigment meydana geldiğinden aynı türde,<br />

ışığa bağlı olarak da farklı renk görülebilmektedir.<br />

Fotosentez yapan bu bitkilerde başlıca fotosentez ürünü, gerçek<br />

nişasta değil fakat glikojene benzeyen ve küçük taneciklerde depolanmış<br />

olan Cyanophyta Nişastası dır. Mavi-yeşil alglerde hücre çeperi pektin,<br />

hemiselüloz, bazen da selüloz içerebilir, fakat bu çeper çoğu zaman<br />

şişerek erimiş ve jelatinimsi, müsilajımsı bir hal almıştır. Kamçı<br />

taşımazlar; hareket, şişmiş müsilajın çok küçük deliklerden suya<br />

salgılanmasıyla sağlanır. Vejetatif çoğalma (bölünerek) gösterirler ve<br />

hızla çoğalırlar. Suda, özellikle temiz sularda yaşarlar. Ilıcalarda, örneğin<br />

70° C lik kaynak sularında, nemli topraklarda, ağaç kovuklarında, duvar,<br />

havuz kenan ve çıplak kayalarda rastlanır. Bir çok genus mantarlarla<br />

simbiyoz halinde birleşerek likenleri meydana getirir.<br />

Mavi-yeşil alglerin bazıları kireci çözer, bazısı müsilajında kalsiyum<br />

karbonat salgılar; bazı termal sularda, yaşayanlar antienflamatuar etki<br />

gösteren maddeler içerirler ve bu nedenle bu kaplıcalardan romatizma<br />

şikayeti olan çok sayıda hasta yararlanır. Bazı algler balıklar için<br />

zehirlidir, bazıları başka bitkilerin içinde (yapraklarda, tallusta, köklerde)<br />

yaşar; bazı Nostoc türleri havanın azotunu tesbit etme özelliğine sahiptir.<br />

Bu bölüm bitkileri eczacılık bakımından çok önemli değildir.<br />

Bundan sonra ele alacağımız iki bölüm (Algler ve<br />

Mantarlar)Thallophyta adı altında birleştirilmiştir. Thallophyta<br />

(Talluslu bitkiler = Yatık bitkiler) üyeleri basit organizmalardır; tek<br />

başına ya da koloni halinde yaşayabilirler. İleri yapılılar gibi dallanmış<br />

olanları varsa da bunlar gerçek olmayan dokulardan meydana gelmiştir.<br />

Bacteriophyta' dakilerin aksine,gerçek çekirdek bulunur ve<br />

ökaryotiktirler. İletim dokuları ve karakteristik eşey organları<br />

bulunmadığı gibi spor ve gametleri üreten organların özel bir örtüsü de<br />

yoktur. Bu bitkilerde kök, gövde, yaprak bulunmaz, bunların yerine<br />

tallus denilen ve görünüşü yaprağa benzeyen bir oluşum vardır.<br />

(*) cyaneus = mavi: erythro-= Gr. kırmızı<br />

34

---

Divisio : PHYCOPHYTA <br />

Bölüm : Algler, Su Yosunları<br />

Su yosunları denizlerde veya tatlı sularda yaşayan, bir veya çok<br />

hücreli ototrof bitkilerdir. Hücrelerinde çekirdek (nukleus) ve klorofil<br />

bulunur.Üreme eşeysiz (sporla) veya eşeyli (gamet meydana getirerek)<br />

olur; ilkel gruplarında üreme hücreleri (sporlar, gametler) kamçılıdır.<br />

Eşeysiz üreme doğrudan doğruya hücrelerinin ikiye bölünmesi ile; eşeyli<br />

üreme ise çoğunlukla izogami ile (şekil ve büyüklük yönünden aynı olan<br />

gametlerle) olur.<br />

Algler kamçı taşımalarına veya içerdikleri renk maddelerine göre şu<br />

sınıflara ayrılır.<br />

1.Sınıf<br />

2. Sınıf<br />

3.Sınıf<br />

4.Sınıf<br />

5. Sınıf<br />

Classis : Flagellatae(**)<br />

Sınıf : Kamçılı Algler<br />

: Flagellatae (kamçılı algler)<br />

: Chrysophyceae (Altın renkli algler)<br />

(=Diatomae Silisli algler)<br />

: Chlorophyceae (Yeşil algler)<br />

: Phaeophyceae (Esmer algler)<br />

: Rhodophyceae (Kırmızı algler)<br />

Tek hücreli ve kamçılı olan bu algler, tatlı sularda veya denizlerde<br />

bulunur. Serbest veya koloni halinde yaşayan ve fıtoplanktonları<br />

oluşturan bu algler balıklar tarafından yenir; ancak bunların bir kısmı<br />

(örn. Gymnodium breve) toksik maddeler içerir, midye, balık gibi bazı<br />

deniz canlıları bunları yiyince toksik maddeler vücutlarında birikir; bu<br />

nedenle, böyle deniz ürünlerini yiyen insanlarda bazen zehirlenmeler<br />

görülebilir. Söz konusu toksik maddelerin zehirlenme belirtileri ışığa<br />

duyarlılık ve nöromüsküler bozukluk şeklinde kendini gösterir.<br />

Kamçılı alglerin bir kısmı ışık salma özelliğine sahiptir; bunlar<br />

denizin gece ışıklı görünmesine, yakamoz'a neden olur. Kamçılı<br />

alglerden bazıları, Euglena viridis, Peridinium tubulatum, Gymnodium<br />

breve ve Ceratium tripos, sık rastlanan türlerdir (Şek. 5).<br />

(*) phyco- = Gr. alglerle ilgi;<br />

(**) flagellum = kamçı<br />

35

---

Şekil 5. Euglena viridis. k:kamçı;<br />

kr: kloroplast; n: nukleus;<br />

v:vakuol (Doflain'den).<br />

Classis: Chrysophyceae(*)<br />

Sınıf : Altm renkli Algler<br />

Şekil 6. Diatomae{Centrales).<br />

Asteromphalus roperianus<br />

(K.Karamanoğlu'ndan).<br />

Bu sınıfta tek hücreli ve çeperleri silisli algler bulunur. Bu nedenle<br />

Diatomae (silisli algler) adı da verilmektedir. Bunlar nemli topraklarda,<br />

tatlı veya tuzlu sularda yaşayan canlılardır. Hücrelerinde çekirdek ve<br />

kromatoforları bulunur. Renk maddesi olarak izofukoksantin, klorofil a<br />

ve c vardır, klorofil b ve nişasta bulunmaz.<br />

Şekilleri değişik olan bu canlılarda hücre çeperleri, kapağı üzerine<br />

geçen bir kutu gibidir. Çeperlerine silis birikmiştir, ancak çeperin ana<br />

yapısında pektin vardır. Diyatomeler koloniler halinde yaşarlar ve<br />

sürünerek hareket ederler. Kolonileri mavimsi-yeşil renkli ve yağlı<br />

görünüşlü, çamurlu ortamlar meydana getirir. Denizde yaşayan<br />

diyatomeler diğer alglerle birlikte yine fıtoplanktonları oluştururlar;<br />

bunlar boynuzumsu çıkıntıları sayesinde suda yüzebilirler<br />

Diyatomeler eşeyli ve eşeysiz olarak üreyebilirler; çok zengin olan<br />

bu grup hemen hemen bütün dünyaya yayılmıştır. 10.000 kadar türü<br />

bulunan bu canlılar kapaklarının simetri durumuna göre gruplandırılırlar.<br />

Buna göre diyatomeler iki takım altında incelenir.<br />

(*) chrys(o) = Gr.altın<br />

36

---

Ordo : Centrales<br />

Silisli çeperleri ışınsal düzende süslü olan diyatomelerin bulunduğu<br />

takımdır. Şekilleri genellikle dairemsidir, rafe bulunmaz,<br />

hareketsizdirler. Çoğunluğu denizde yaşayan ve fıtoplanktonları<br />

oluşturan alglerdir. Bilinen en eski fosil diyatomeler bu takımda yer alır<br />

(Şek. 6).<br />

Ordo : Pennales(*)<br />

Silis çeperleri kuş tüyü şeklinde süslü olan diyatomelerin bulunduğu<br />

gruptur. Çoğunluğu göl ve durgun suların diplerinde veya birikinti<br />

sularda yaşar; çubuk, kayık veya elips şeklindedir. Bazı diyatomelerin<br />

hücrelerinde uzun eksen boyunca rafe adı verilen bir oluk vardır:<br />

Rafenin ortasında çeperin kalınlaşmasından oluşan bir orta boğum ve iki<br />

ucunda da yan boğumlar bulunur. Rafe bu türlerin hareket etmesinde rol<br />

oynar (Şek. 7).<br />

Diyatomeler silisli çeperleri sayesinde susuzluğa da dayanırlar;<br />

ayrıca hücre ölünce silis çeperleri çürümez. Diyatomeler jeolojik<br />

devirlerden Tersiyer'de (Tebeşir Devri) çok üremislerdir, bugün<br />

Diyatomit (Moskof toprağı, Tripoli) adı verilen toprak yığınları, bu<br />

alglerin silis çeperlerinin fosilleşmiş artıklarından., oluşmuştur.<br />

Yurdumuzda Diyatomit yatağı bulunan yöreler vardır. Örneğin: Ilıca<br />

yöresi (Erzurum); Boğazlıyan, Geyikçeli (Kayseri), Kızılcahamam,<br />

Güvem (<strong>Ankara</strong>).<br />

Diyatomit'lere Terra Silicea (**) (Diyatome toprağı, Kieselguhr) da<br />

denir. Terra Silicea bazı kodekslerde kayıtlı olan (örn. B.P.C. 1949)bir<br />

drogdur, organik maddelerden ve metallerinden temizlendikten soma<br />

eczacılıkta kullanılır.<br />

Temizleme işleminde diyatome toprağı yakılarak önce organik<br />

maddelerden kurtarılır. Sonra HC1 ile kaynatılarak metallerden<br />

arındırılır. Daha soma da yıkanıp kurutulur. Bu işlemler sonucu kirli<br />

beyaz renkli Terra Silicea elde edilmiş olur. Silisyum dioksitten oluşan<br />

bir üründür. Si oranı %65-90 kadardır. Bir miktar Fe ve Mg oksitler de<br />

bulunur.<br />

Temizlenmiş Terra Silicea, kurutucu özelliği nedeni ile deri<br />

pomatlarının bileşimine girer; şurup ve yağlı preparatların süzülmesinde<br />

filtre olarak kullanılır. Teknikte adsorban ve izolatör olarak, asit v.s.<br />

ambalajlamada ve fırınların izolasyonunda; betonun dayanıklılığını<br />

artırmak için çimentoya katılarak ve dinamit hazırlarken nitrogliserinin<br />

stabilizatörü olarak yararlanılır.<br />

(*) penna = tüy, kuş tüyü<br />

(**) terra= toprak, yer, silicum- silisyum<br />

37

---

Şekil 7. Diatomae(Pennales). A: Pinnularia viridis. a:kapak görünüşü;<br />

ob:orta boğum; r:rafe; s:silis çeper; k:kapak; yb:yanboğum;<br />

b:kemer görünüşü; c:enine kesit; B\Gomphonema geminatum.<br />

C'.Cymbella lanceolata. D:Navicula acuta. E: Synedra ulna<br />

(K.Karamanoğlu'ndan).<br />

Classis :Chlorophyceae<br />

Sınıf :Yeşil Algler<br />

Bir veya çok hücreli, hücrelerinde saf yeşil kloroplastları bulunan<br />

alglerdir. Renk maddesi olarak yüksek bitkilerdeki gibi klorofil a ve b<br />

taşıdığından assimilasyon sonucu nişasta oluştururlar. Her hücrede bir<br />

veya bir kaç tane çekirdek bulunur. Çeperlerinin ana maddesi selülozdur.<br />

38

---

Yaşama ortamlarını nemli yerler, tatlı ve tuzlu sular oluşturur.<br />

Assimilasyon yapabildikleri için ototrof canlılardır. Ancak bir kısmı<br />

mantarlarla ortak yaşama (simbiyoz) girerek Likenler' i meydana getirir.<br />

Çoğalma eşeysiz ve eşeyli yollarla olur.<br />

Eczacılık alanı için çok önemli bir grup değildir; ancak, bazı<br />

türlerinden besin ve antibiyotik olarak yararlanılabilir. Örneğin:<br />

Chlorella vulgaris : Kolay üretilebilen bir tatlı su algidir. Bundan<br />

klorelin antibiyotiği elde edilir.<br />

C.ellipsoides, ağaç kabuklarında ve nemli duvarlarda yeşil bir örtü<br />

meydana getirir. Bu algten besleyici olarak yararlanılabilir, çünkü yağ,<br />

protein, vitaminler (vitamin C ve provitamin A) içerir. Bu türler kolay<br />

yetiştirilebildikleri ve assimilasyon yaparak havanın karbondioksidini<br />

tutup oksijen verdikleri için kapalı yerlerdeki havanın temizlenmesi için<br />

üretilir.<br />

Diğer bazı önemli yeşil alg cinsleri de şunlardır:<br />

Scenedesmus, hücreleri mekik şeklinde olan bir algtır, tatlı sularda<br />

yaşar. Ulotrix, ipliksi bir tatlı su algidir; kloroplastları yaka şeklindedir.<br />

Hücreleri süslü levhacıklar halinde olan Pediastrum da bir tatlı su algidir.<br />

Cladophora, ipliksi alglerdendir, ancak tallus dallanmıştır; hem tatlı,<br />

hem de tuzlu sularda yaşayan türleri vardır. Spirogyra da ipliksi<br />

alglerdendir, ancak kloroplastlarının spiral şeklinde oluşu ile kolayca<br />

tanınır. Göl ve akar sularda kaygan parlak yeşil renkli topluluk halinde<br />

bulunur (Şek. 8).<br />

Şekil 8. Chlorophyceae. A -.Cladophora. B: Spirogyra. C:Acetabularia<br />

meditteranea. D:Ulva lactuca (A,B Strasburger'den).<br />

39

---

Acetabularia, tallusu şemsiye şeklinde olan bir deniz algidir.<br />

Akdeniz'de, Florida kıyılarından Hindistan sahillerine kadar, tropik ve<br />

subtropik bölgelerin sıcak denizlerinde yaşar. Tallusun boyu 10-12 cm<br />

dir. Çeperinde fazla CaCC>3 birikmiş olduğundan rengi beyaz görülür.<br />

Ulva, marul yaprağını andıran kloroplastı atnalı şeklinde olan bir deniz<br />

algidir; tallusları uzak doğuda sebze olarak yenir. Ulva lactuca bizim<br />

denizlerimizde de yetişen bir türdür (Şek. 8).<br />

Classis: Fhaeophyceae(*)<br />

Sınıf : Esmer Algler<br />

Çoğunluğu denizlerde, bir kısmı da tatlı sularda yaşayan, tallusları<br />

iplik veya şerit şeklinde olan alglerdir. Taşıdıkları pigmentlerden<br />

fıkoksantin (esmer renk maddesi) klorofile baskın geldiği için renkleri<br />

koyudur ve bu nedenle bunlara esmer algler adı verilmektedir. Denizin<br />

derinliklerinde 35 m'ye kadar olan alanda yaşarlar ve kayalık yerlere<br />

rizoidleri(**) ile tutunurlar. Bir kısmının tallusları metrelerce büyüktür.<br />

Tallusun büyümesi genellikle uç kısmında bulunan apikal(***)<br />

meristemin bölünmesi ile olur. Tallustan kopan parçalarla vegetatif<br />

olarak da üreyebilirler. Ototrof bitkilerdir. Assimilasyon sonucu biriken<br />

besin maddeleri nişasta değil, bir çeşit karbohidrat olan laminarin ile<br />

mannitol'dur. Ayrıca protein ve yağ da bulunur. Laminarin bir<br />

poliholozit olup şişme özelliğine sahiptir.<br />

Bu sınıftaki algler başlıca 5 takım altında incelenebilir.<br />

Ordo : Ectocarpales<br />

Esmer renkli, dallanmış eya ince iplikler halindeki alglerin<br />

bulunduğu bir gruptur. Ascophyllum nodosum, Fucus vesiculosus'tan<br />

daha derinlerde yetişir; iyot ve mineraller bakımından zengindir. Bu<br />

algden hazırlanan ekstreler kozmetikte, cilt ve saç preparatlarında<br />

kullanılır.<br />

Ordo : Cutleriales<br />

Tallusları el büyüklüğünde olan bu algler daha çok Akdeniz'de<br />

bulunur, eczacılık yönünden önemi yoktur.<br />

(*) phaeo- = Gr. kahverengi, esmer<br />

(**) rhiz(o)= Gr. kök; rizoid = köksü<br />

(***apicalis= uçta bulunan<br />

40

---

Ordo : Dictyotales<br />

Esmer alglerin daha gelişmiş bir grubu olan bu bitkilerin tallusları<br />

düzenli bir dikotomik (*) dallanma gösterir, örneğin; Dictyota dichotoma<br />

ve Padina pavonia 'da olduğu gibi. Bunlardan birincisi daha çok<br />

okyanuslarda yaygındır; ikincisi ise Karadeniz, Marmara ve Akdeniz<br />

sahillerimizde çok sık görülen ve tallusu yelpaze şeklinde olan bir türdür<br />

(Şek. 9). Bu takımdaki alglerin de eczacılıkta bir kullanımı yoktur.<br />

Ordo : Laminariales<br />

Bu takson, çoğunluğu soğuk denizlerde yaşayan alglerin bulunduğu<br />

takımdır. Tallusları bir kaç santimetreden metrelerce büyüklüğe kadar<br />

olabilir. Bir kısmının tallusu çok yıllık olup, kuvvetli bir sap ucunda<br />

geniş ye büyük bir yaprağa benzer. Sapın dip kısmında ise büyüme<br />

bölgesi vardır ve dalgalarla parçalanıp kopan kısımların yerine, buradan<br />

yenileri meydana gelir. Böylece algin tallusu her yıl yenilenir. Bu<br />

takımda eczacılık ve besin yönünden önemli alg türleri bulunmaktadır.<br />

Fam : Laminariaceae<br />

Laminaria cinsi, yalnız denizlerde yaşayan ve tallusları 2-3 m kadar<br />

olabilen alglerdir. Türlerinin çoğu Atlas Okyanusu ve Büyük Okyanus<br />

sahillerinde yetişir. Bu bitkilerin tallusları laminarin, mannitol, iyot ve<br />

aljinik asit yönünden zengindir. Bu nedenle hem eczacılıkta hem de<br />

besin olarak yararlanılır.<br />

Laminaria tallus sapları kurutularak Stipites Laminariae isimli<br />

droğ elde edilir. Bu drog içerdiği laminarin'in su alıp şişmesinden<br />

dolayı cerrahide yaraların temizlenmesi için; jinekolojide uterusun<br />

genişletilmesi amacıyla kullanılır. Drog parçaları basınçlı alkol buharı ile<br />

sterilize edildikten soma uygulanır. Drog, hacminin beş katı kadar<br />

şişebilmesi yanında kolaylıkla dağılma özelliğine de sahiptir, bu nedenle<br />

(*) dicho- = Gr. çift,iki; dichotomus= ikiye kesilmiş, ikiye ayrılmış<br />

41<br />

Şekil 9. Dictyotales.<br />

Padina pavonia

---

azı tabletlerin bileşimine girer; toz halinde ise mekanik müshil ve iyot<br />

lu preparat olarak kullanılabilir.<br />

Kodekslerde Stipites Laminariae droğunun elde edildiği türler<br />

arasında kayıtlı olan, Laminaria cloustoni tallusu 5 m kadar olabilen bir<br />

türdür. Kalın olan sapları (7-8 cm çapta), her yıl yenilenir. Tallus sapın<br />

ucunda geniş bir yaprak şeklindedir. L. digitata (*) (L. flexicaulis) tallusu<br />

elin parmakları şeklinde ve şerit halinde parçalıdır. L.saccharina tallusu<br />

ise parçalanmamış şerit şeklinde uzun (3 m kadar) ve kenarları<br />

undulattır. İzlanda ve İskoçya kıyılarında yetişir. Uzakdoğuda sapları<br />

besin olarak da tüketilir (Şek. 10A,B).<br />

Laminaria japonica, L.religiosa, L.hyperborea ve L.cichorioides<br />

türlerinin saplan da drog olarak kullanılır; ilk iki tür laminarin ve<br />

mannitol yönünden de zengindir.<br />

Laminaria türlerinin tallusları denizlerden uzun saplı çengellerle<br />

toplanır ve konserve fabrikalarına gönderilir. Yıkanıp temizlendikten<br />

sonra kaynar su havuzlarına daldırılarak malaşit yeşili ile boyanır. Soma<br />

kurutulup preslenerek pazarlanır. Bu şekilde hazırlanan tallusa kambu<br />

adı verilir. Kambu pirinç, et ve balık ile pişirilerek yenir. Japonya'da her<br />

yıl tonlarca kambu tüketilmektedir. Laminaria tallusları ayrıca tarlalarda<br />

yeşil gübre olarak da kullanılır. Bu gübreler azot ve fosfor yönünden<br />

fakir, fakat potasyum yönünden zengindir.<br />

Laminaria tallusları iyot yönünden de zengindir. Tallusları yakılarak<br />

elde edilen küle varec veya kelb adı verilir. Bu külden iyot elde edilir,<br />

iyot bilindiği gibi tiroit bezinin çalışmasını düzenler. Tiroit bezinin<br />

düzensiz çalışması goitre (boyun yumrusu) hastalığına neden olur. Deniz<br />

ürünlerini ve algleri besin olarak kullanan ülkelerde bu hastalığa az<br />

rastlanır (örneğin: Japonya'da hemen hemen hiç rastlanmadığı söylenir).<br />

Laminaria talluslarının bileşiminde aljin veya aljinik asit te bulunur.<br />

Aljinik asit sanayide ve eczacılıkta kullanılan bir bileşiktir. Laminaria<br />

türleri dışında Fucus, Macrocystis ve Nereocystis gibi diğer esmer alg<br />

türlerinden de aljinik asit elde edilir. Aljinik asiti elde etmek için talluslar<br />

özel aletlerle denizden toplanır,temizlenir, parçalanarak kurutulur. Soma<br />

hafif asitli su ile yıkanarak laminarin, mannitol ve mineral maddelerden<br />

arındırılır. Bundan soma seyreltik sodyum karbonat çözeltisi ile ekstre<br />

edilir ve aljinik asit, Na tuzu halinde suya çekilir. Soma da dilüe H2SO4<br />

ilave edilerek aljinik asit çöktürülür.<br />

Aljinik asit Na, Al ve Ca tuzları halinde, değişik amaçlarla kullanılır.<br />

Örneğin, diş macunu üretiminde, ilaç sanayiinde dolgu maddesi ve tablet<br />

dağıtıcı olarak; alüminyum aljinat mide ülseri tedavisinde; kalsiyum<br />

(*)digitus = parmak; (ortalama 8 cm lik uzunluk)<br />

42

---

alginat hemostatik (*) olarak; ayrıca gıda sanayiinde reçel, dondurma vs.<br />

yapımında. Alj inatlar başka alanlarda da kullanılır: tekstil sanayiinde,<br />

boya, kağıt ve karton imalinde, köpük kauçuğu yapımında; kumaş ve<br />

derilerin su geçirmez hale getirilmesinde; ateşe dayanıklı kumaşlar ve<br />

sun'i ipek yapımında; desenli kumaşların dokunmasında (aljinik asit<br />

farklı metal tuzları ile farklı renkler verir).<br />

A B C D E<br />

Şekil 10. Laminariales. A.Laminaria saccharina. B.L.cloustoni.<br />

C'.Nereocystis luetkeana. D.Lessonia flavicans. EıMacrocystis<br />

7?>rz/era(Strasburger'den).<br />

Aljinik asit ve İyot elde etmede yararlanılan Laminaria türleri<br />

dışında başka esmer alg türlerinden de yararlanılır.<br />

Macrocystis pyrifera : Tallusu 50- 70 m kadar olabilen en büyük<br />

deniz algidir. Ağırlığı bazen birkaç yüz kiloya ulaşır. Daha çok soğuk<br />

denizlerde (K.Amerika, Pasifik kıyıları) yetişir. Tallus şerit şeklinde<br />

parçalıdır, lobların tabanında hava baloncukları bulunur (Şek.lOE). Bu<br />

talluslar aljinik asit ve iyot elde etmede kullanıldığı gibi gübre olarak da<br />

değerlendirilir. Ayrıca B\2 vitamini bakımından zengindir; anemilerde<br />

(**) verilir.<br />

(*)haemostaticus= kan dindirici<br />

(**) aem=Gr. kan; an= Gr. yoksulluk; anemia=kansızlık<br />

43

---

Nereocystis luetkeana: Tallusu 20-30 m kadardır, şişkin bir kısımdan<br />

çıkar ve parçalıdır. Sapı uzundur, şişkin kısım hava ile doludur böylece<br />

tallus suda yüzer (Şek.lOC). Kaliforniya kıyılarında yetişen bu algin<br />

tallusundan aljinik asit ve iyot elde edilir, ayrıca gübre olarak da<br />

kullanılır.<br />

Lessonia nigrescens ve L.flavicans\ Peru ve Yeni Zelanda<br />

sahillerinde denizaltı ormanlarını meydana getirir, bu alg türlerinin<br />

tallusları 3-5 m uzunlukta olup şekil olarak bir ağacı andırır, uzun bir sap<br />

kısmının tepesinde yaprağa benzeyen şeritler vardır (Şek. 1 OD). Bu<br />

türlerinin tavuslarından da aljinik asit ve iyot elde edilmektedir<br />

Ordo : Fucales<br />

Daha çok soğuk denizlerde yaşayan bu takımdaki alglerin tallusları 1<br />

m kadar büyüklükte olabilir. Tallusun yapısı serttir, şeritler halinde ve<br />

dikotomik aallanmıştır. Tallusta alglerin dik durmasını sağlayan bir orta<br />

damar ve bunları su yüzünde tutan hava keseleri bulunur, iyot yönünden<br />

zengindirler;<br />

Fucus serratus (*) (testere algi). Bu algde tallusun kenarı testere<br />

gibi dişlidir, bunun için bu isim verilmiştir (Şek. 1İB).<br />

F.vesiculosus (**) (kabarcıklı alg). Bu tür, tallusunda hava<br />

keselerinin bulunuşu nedeniyle böyle isimlendirilmiş bir esmer alg<br />

türüdür (Şek. 1İA). F.spiralis' in tallusunda ise hava kesesi yoktur.<br />

Sargassum vulgare tallusu kahverengidir, yaprağa benzer ve küçük<br />

baloncuklar halinde hava keseleri taşır (Şek. 1 İD). Bu algin bazı<br />

denizlerde bulunduğu alanlara Sargassum denizi adı verilir ve bu yerler<br />

deniz haritalarında belirtilir; çünkü bu alglerin meydana getirdiği büyük<br />

topluluklar gemilerin hareketini engeller. Bu cinsin memleketimizde de<br />

rastlanan türleri vardır (örn.S.linifolium). S.confussum' un<br />

hipoglisemiyan etkisi vardır, mekanizması henüz bilinmemektedir.<br />

Cystoseira barbata : Bizim denizlerimizde de bol bulunan bu türün<br />

çok dallanmış bir tallusu ve tallusunda yumurta biçiminde hava keseleri<br />

vardır (Şek. 11C). Boyu 1.5 m ye ulaşabilir. Kuruyunca siyah lameller<br />

şeklini alır, tadı müsilajlı ve tuzludur.Taşıdığı glusitler (laminarin, aljin)<br />

%65 kadardır, ayrıca mineral maddeler, iyot, bir miktar C vitamini ve<br />

provitamin A bulunur. Talluslarından hem iyot, hem de aljinik asit elde<br />

edilmektedir. Toz veya sulu ekstre halinde iyotlu ilaç olarak guatr' da ve<br />

şişmanlamayı engelleme amacıyla kullanılır. Besin değeri de vardır. Kan<br />

şekerini ve plasma kollesterol düzeyini düşürür.<br />

(*) serra= testere<br />

(**) vesica= kese,torba<br />

44

---

Şekil 11. Fucales. A.Fucus vesiculosus. B\F.serratus. C\Cystoseira<br />

barbata. D.Sargassum linifolium-, b:baloncuk; t:tallus<br />

(Strasburger' den).<br />

Classis: Rhodophyceae<br />

Sınıf : Kırmızı Algler<br />

Rhodophyceae (*) sınıfındaki alglerin tallusları çok hücrelidir ve<br />

çeşitli şekiller gösterir. Hücrelerinde klorofile baskın olarak başlıca<br />

kırmızı renk maddesi fikoeritrin (**) yanında mavi renk maddesi<br />

fîkosiyanin veya ksantinler bulunur; bu nedenle tallusları kırmızımsı<br />

renkte görülür. Assimilasyon ürünü gerçek nişasta olmayıp Floride<br />

nişastası adı verilen ve iyot çözeltisi ile kırmızı renge boyanan başka bir<br />

karbohidrat çeşididir; kimyasal bakımdan glikojene daha yakındır. Bu<br />

nedenle bu taksona Florideae adı da verilebilir.<br />

(*)rhodo- Gr= gül rengi, kırmızı.<br />

(**)erythro= Gr. kırmızı; cyaııeus= mavi<br />

45

---

Kırmızı alglerin çoğu denizlerde, az bir kısmı da tatlı sularda<br />

yaşamaktadır; denizlerin 200 m derinliklerine kadar iner. Bazılarının<br />

hücre çeperinde fazla miktarda CaCC>3 birikir. Sıcak denizlerin<br />

sahillerinde yaygın olan bu algler pembe-kırmızı renkleri ile mercanları<br />

andırır. Bu sınıftaki bitkilerin bazısından eczacılıkta yararlanılmaktadır.<br />

Ordo : Gelidiales<br />

Bu takımdaki bazı alglerin talluslarından bakteri ve mantar<br />

kültürlerinde besi ortamı olarak kullanılan Agar-agar T.K. Jeloz droğu<br />

elde edilir. Agar-agar elde edilen başlıca türler şunlardır:<br />

Gelidium amansii-. Doğu Asya sahillerinde yetişen bir kırmızı alg<br />

türüdür. G.cartilagineum, Uzakdoğu ülkelerinin ve Kuzey Amerika' mn<br />

Pasifik sahillerinde yetişir; G.japonicum, Kore ve Japonya kıyılarında<br />

yetişmektedir. G.corneum'' a Akdeniz ülkeleri ve Brezilya sahillerinde<br />

rastlanır. Bütün bu türler küçük talluslu alglerdir. Tallusları taze iken<br />

kırmızı renkli ve çok dallanmıştır; yaşadıkları ortamda kayalara tutunmuş<br />

olarak bulunurlar.<br />

Ordo : Gigartinales<br />

Bu takımda da Agar-agar elde edilen alg türleri bulunmaktadır.<br />

Gracillaria lichenoides (Seylan yosunu), Hint Okyanusu kıyılarında;<br />

G.confervoides, Amerika ve Afrika sahillerinde yetişir; Eucheuma<br />

spinosum' a ise Hint Okyanusu, Java kıyılarında rastlanır.<br />

Phyllophora nervosa , Karadeniz kıyılarında ve Rusya' da yetişen bir<br />

algtir, iyot içerir. Bu nedenle bu türden hem Agar-agar, hem de iyot<br />

elde edilmektedir. Plazma kolesterol düzeyini düşürücü etkidedir.<br />

Gracillaria verrucosa sahillerimizde yetişen ve antilipemik (*) etkili<br />

bileşikler içeren bir alg türüdür.<br />

Kırmızı alg türlerinden Agar-agar hazırlamak için, talluslar toplanır,<br />

temizlenip kurutulduktan soma hafif asitlendirilmiş su ile kaynatılır. Jel<br />

haline gelince soğutulur ve bloklar halinde kesilir. Soma, henüz yumuşak<br />

iken ızgara veya eleklerden geçirilerek ince şeritler haline getirilir.<br />

Bundan soma kullanıma sunulur. Bu hali ile Agar-agar hafif kokulu,<br />

müsilaj lezzetinde bir üründür. Bileşiminde mineral maddeler yanında<br />

glusitler (poliholozitler) vardır ve su alınca şişer.<br />

Agar-agar bakteri ve mantar kültürü için çok kullanılan besi<br />

ortamıdır. Eczacılıkta tablet yapımında, emoliyan(**) ve mekanik müshil<br />

olarak; kozmetik sanayiinde; diş hekimliğmde protez hazırlanırken;<br />

ayrıca gıda sanayiinde kullanılır.<br />

(*) lipemia= kandaki lipit konsantrasyonunun normalden fazla oluşu.<br />

(**) emoliens= yumuşatıcı,deri ve mukoza tahrişini önler<br />

46

---

Şekil 12. Gigartinales. A:Chondrus crispus-, B:Gigartina mamillosa<br />

(K.Karamanoglu' ndan)<br />

Gigartinales takımında bir de Carrageen (Karagen, Deniz kadayıfı)<br />

isimli droğu hazırlamada yararlanılan alg türleri vardır. Bunlardan<br />

Chondrus crispus, 10-20 cm büyüklükte, tallusu dikotomik dallanmış,<br />

lobları düzgün olmayan, gevrek ve kayalara tutunan bir alg' tır.<br />

Tazeyken esmerimsi pembe renklidir; Atlantik kıyılarında çok iyi tanınır<br />

(Şek. 12 A).<br />

Gigartina mamillosa ve G.stellata da en çok tüketilenlerdir. Bu<br />

türlerin toplanıp temizlendikten sonra güneşte kurutulan tallusları droğu<br />

oluşturur (Şek.l2B). Karagen, % 50-60 oranında glusitler, poliholozit<br />

içerir, bu bileşikler su alarak şişer ve mekanik laksatif olarak kullanılır;<br />

bunun yanında mineral maddeler de bulunur. Drog emoliyan,<br />

ekspektoran (*), antikoagülan (**); emülsiyon yapıcı olarak ve diş<br />

macunu yapımında kullanılır.<br />

. (*) expectorans= göğüs temizleyici, balgam söktürücü<br />

(**) coagulum= pıhtı<br />

47

---

Ordo : Ceramiales<br />

Bu taksondaki bitkiler tallusları dallı ve iplik şeklinde olan alglerdir.<br />

Aralarında yararlı olan türler vardır. Ceramium 1 1ar Doğu Asya kıyıları<br />

ile Hint Okyanusunda yetişir ve Agar üretimi için toplanan alglerdendir.<br />

Alsidium helminthochorton (Korsika solucan yosunu): Akdeniz' de<br />

ve Korsika' nm kayalık kıyılarınaa yetişen bu algin dikotomik dallanmış,<br />

fıliform ve menekşe rengindeki kurutulmuş tallusları Helmintokorton<br />

isimli droğu oluşturur. Bu drog içerdiği kainik asit dolayısıyla<br />

anthelmintik (*) etkidedir ve bu amaçla kullanılır.<br />

Digenia simplex, Hint Okyanusu ve Japonya sahilleri, Pasifik<br />

kıyıları ve Akdeniz' de yetişen bir alg türüdür. Bunun da kurutulmuş<br />

tallusları kainik asit içerir ve talluslardan hazırlanan sulu ekstre özellikle<br />

askaris ve oksiyürlere karşı, kurt düşürücü olarak kullanılır.<br />

Delesseria sanguinea, tallusları yaprak gibi yassı olan bir kırmızı alg<br />

türüdür. Kuzey Atlantik ve Baltık Denizi kıyılarında yetişir.<br />

Antikoagulan etkilidir.<br />

(*) helmins = bir cins solucan<br />

48

---

Divisio : MYCOPHYTA, Fungi<br />

Bölüm : Mantarlar<br />

Mantarlar, gerçek kök, gövde, yaprak ve çiçek gibi organları<br />

bulunmayan klorofilden yoksun, heterotrof ve ilkel bir bitki grubudur.<br />

Bu takson, küf mantarlarından kırlarda yetişen zehirli veya yenen<br />

mantarlara kadar 60.000 türü kapsar. Şekil, büyüklük ve yaşadıkları<br />

ortam bakımından çok çeşitlidirler. Tek hücreli, ipliksi veya şapkalı<br />

olanları, tatlı suda, karada ve denizde yaşayanları vardır. Klorofil<br />

taşımadıkları için fotosentez (özümleme) yapamazlar; bu nedenle<br />

heterotrofturlar. Bir kısmı başka canlılar üzerinde parazit (asalak), bir<br />

kısmı cansız maddeler üzerinde saprofit (çürükçül) olarak yaşar. Bazı<br />

mantarlar ise algler (suyosunları) ile ortak yaşama girerek likenleri<br />

meydana getirirler.<br />

Mantar hücreleri bakteri hücrelerinden daha büyüktür. Bakteri<br />

hücresinde çekirdek bulunmadığı halde, mantar hücresinde bir veya daha<br />

fazla sayıda çekirdek vardır. Hücre çeperi çoğunlukla kitin içerir.<br />

Hücreler yanyana gelerek iplik şeklinde talluslar meydana getirirler; iplik<br />

şeklindeki tallusa hif adı verilir. Hifler bir araya gelerek ağ şeklindeki bir<br />

yapıyı oluştururlar, buna miselyum denir. Dış etken ve uygun olmayan<br />

koşullarda mantar hifı su kaybeder, hücre zarı kalınlaşır; böyle meydana<br />

gelen miselyum kütlesine sclerotium (sklerosyum) adı verilir.<br />

Mantarlar hem eşeysiz hem de eşeyli olarak ürerler. Eşeysiz üreme<br />

çeşitli sporlarla olur. Suda yaşayanlarda çıplak veya kamçılı zoosporlar<br />

yardımıyla, karada yaşayanlarda ise sporangiyum (kapalı keseler) içinde<br />

oluşan endospor (askospor) veya hiflerin uçlarında oluşan ekzospor<br />

(konidiospor)larla üreme sağlanır. Mantarların eşeyli üremesi benzer<br />

gametlerin birleşmesi ile izogami (*) (birleşen gametlerin morfolojik<br />

yapıları aynı fizyolojik özelikleri farklı), anizogami (gametler kamçılı,<br />

biri küçük, diğeri büyük) ve oogami (gametlerden biri büyük ve<br />

kamçısız; diğeri küçük ve kamçılı) şeklindedir. Ancak mantarlar<br />

genellikle eşeysiz olarak ve sporlarla ürerler.<br />

Mantarlar başlıca glikojen ve yağ depo eder; mannitol ve diğer<br />

maddeler de bulunur, fakat nişasta bulunmaz. Mantarların arasında<br />

yenilenler ve zehirli olanlar, tıbbi olanlar, antibiotik meydana getirenler,<br />

taşıdıkları enzimler nedeniyle alkolik fermentasyon yapanlar; ayrıca<br />

insanlarda, hayvanlarda ve bitkilerde hastalık meydana getirenler vardır.<br />

fungus, fungi = mantar<br />

(*)iso= Gr. eşit<br />

49

---

Mantarları başlıca üç classis (sınıf) altında incelenir.<br />

Myxomycetes (Cıvık Mantarlar)<br />

Phycomycetes (Algimsi Mantarlar)<br />

Eumycetes (Gerçek Mantarlar)<br />

Classis: Myxomycetes<br />

Sınıf : Cıvık Mantarlar<br />

Bu sınıf, mantarların en basit ve ilkel taksonudur. Bunlar<br />

plasmodium denilen çıplak, kamçısız bir protoplazma kütlesinden oluşan<br />

organizmalardır; amip gibi hareket ederler; nemli orman topraklarında<br />

veya çürümüş bitkisel artıklar üzerinde yaşarlar; üreme, sporangiyumlar<br />

içinde oluşan sporlarladır.<br />

Bu sınıfta 60 cins ve 500 kadar tür bulunursa da eczacılık yönünden<br />

önemli değildirler. Başlıca cinsler, Ceratomyxa, Didymium ve Fuligo'<br />

dur. Bir kısmına fosil olarak karbon ve perm devrinde rastlanır.<br />

Classis: Phycomycetes<br />

Sınıf : Algimsi Mantarlar<br />

Bu mantarlara, ilk tanınan türlerinin alglere benzemesi nedeniyle<br />

Algimsi mantarlar denir. Tallusları mikroskobik, hifleri bölmesizdir.<br />

Ordo: Mucorales<br />

Bu takımda, bitkilerde önemli hastalıklara neden olan mantarlar<br />

bulunur. Hifleri, yaprak dokusu içinde, hücreler arası boşluklarında<br />

gelişir ve hücrelerin içine emeçler (haustorium) uzatarak besin<br />

maddelerini emer. Ayrıca, stomalardan dışarı çıkan hiflerin ucunda<br />

oluşan ekzosporlarla hastalık yapraktan yaprağa ve bitkiden bitkiye<br />

bulaştırılır. Bitkilerde bu yolla hastalık yapan mantarlardan başlıcaları<br />

şunlardır:<br />

Plasmopara viticola, asma mildiyösü. Asma yapraklarında mildiyö<br />

hastalığına neden olur, yaprakların üst yüzünde ortası somadan kızaran<br />

sarı lekeler, alt yüzde ise beyaz bir misel örtüsü meydana gelir; kısa<br />

sürede yapraklar dökülür, bitki ölür.<br />

Peronospora tabacina: Bu mantar tütün fidelerine dadanır.<br />

Yapraklar sararır, ucu aşağı kıvrılır, alt yüzü grimsi-eflatun bir renk alır,<br />

sonuçta yapraklar ve bitki kurur. Bu hastalığa mavi küf veya tütün<br />

mildiyösü denir.<br />

50

---

Phytophtora infestans, patates mildiyösü hastalığı yapar; patateste<br />

3-6 mm çapında, 6-11 mm derinlikte esmer-mor-siyah ve sert lekeler<br />

meydana getirir. Phytophtora' lardan P. cambivora türü kestane<br />

ağaçlarının kök ve gövde diplerinde mürekkep hastalığı' na neden olur.<br />

P. citrophtora narenciye meyvalarında kahverengi çürükler, gövdelerinde<br />

zamklanma hastalığı yapar.<br />

Olpidium brassicae, genç lahanalarda fide yakma astalığına neden<br />

olur. Plasmodiophora brassicae ise lahana köklerinde urlar meydana<br />

getirir.<br />

Algimsi mantarlar arasında, ekmek gibi karbohidrat yönünden<br />

zengin besinler üzerinde esmer-gri renkli küf meydana getiren mantarlar<br />

da bulunur.<br />

Mucor mucedo, organik maddeler(ekmek, salça gibi) üzerinde<br />

saprofit yaşar. Çok dallanmış olan miselyumu beyaz bir örtü halinde<br />

ortamı kaplar; aralarından yükselen hiflerin tepesinde meydana gelen<br />

küremsi sporangiyumların içinde sporlar bulunur (Şek. 13).<br />

Rhizopus nigricans da karbohidratça zengin maddeler üzerinde<br />

esmer-gri renkli küf meydana getirir. Ayrıca bu mantardan, kortizon gibi<br />

bazı kortikosteroidlerin yarısentezinde yararlanılmaktadır; Örneğin,<br />

progesteron molekülünde ll.C atomuna bir (-OH) bağlar ve buradan<br />

kortizona geçilir.<br />

51<br />

Şekil 13. Mucor mucedo.<br />

s:sporangiyum; m: miselyum.

---

Classis : Eumycetes (*)<br />

Sınıf : Gerçek Mantarlar<br />

Çoğu toprakta yaşayan, hifleri dallanmış ve bölmeli olan bu<br />

mantarlar, diğer gruplardakilere göre daha ileri yapılı ve büyüktür.<br />

Bunların belirgin özelliği sporlarının askus adı verilen bir kese<br />

(sporangiyum) içinde veya bazidium denilen şişkin hif uçlarında ve<br />

açıkta meydana gelmesidir (Şek. 14). Askuslarda meydana gelen sporlara<br />

askospor, bazidiyumlarda meydana gelenlere de bazidiyospor adı<br />

verilir. Sporları taşıyan bu sporangiyumlar yalnız başına bulunmaz,<br />

parafiz adı verilen verimsiz hıflerle birlikte himenyum' u oluştururlar.<br />

Himenyum, diğer vejetatif yapılarla beraber fruktifikasyon' u meydana<br />

getirir.<br />

Bu sınıftaki mantarlar sporlarının oluşum biçimine göre iki altsınıfa<br />

ayrılır: Ascomycetes (Askuslu mantarlar) ve Basidiomycetes<br />

(Bazidiyumlu mantarlar).<br />

Subclassis: Ascomycetes<br />

Altsınıf : Askuslu Mantarlar<br />

Ascomycetes, sporları askus içinde meydana gelen mantarların<br />

bulunduğu altsınıftır. Askuslar bir tulum veya torbaya benzer. Bir askus<br />

içinde 4 veya onun katları olan 8, 16, 32, 64. gibi sayıda askospor<br />

meydana gelebilir. Askus bir tane değil, çok sayıdadır; yanyana, paralel<br />

olarak dizilidir; arada steril (**) hifler, parafızler vardır (Şek.l4B).<br />

a<br />

Şekil.14. A: askus. as:askospor. B: himenyum. p:parafiz.<br />

C: bazidiyum. bs: bazidiyospor.<br />

(*) eu= Gr. iyi<br />

(**) sterilis = kısır, verimsiz; temiz<br />

52

---

Ascomycetes' lerde üreme askosporlarla olmaktadır. Ancak<br />

bunlarda bir de ek çoğalma şekli vardır. Bu, miselyum uçlarının<br />

boncuklanması ile meydana gelen ve konidi veya konidiyospor denilen<br />

sporlarla olur.<br />

Bu altsınıfta yaklaşık 20.000 tür bulunur; aralarında eczacılık<br />

bakımından önemli olanlar da vardır.<br />

Ordo: Saccharomycetales<br />

Bu takımdaki mantarlarda miselyum örgüsü bulunmaz. Hücreleri ya<br />

tek başına ya da eliptik veya küremsi hücre dizileri halinde bulunur.<br />

Fam: Saccharomycetaceae (Maya Mantarları)<br />

Tomurcuklanma adı verilen özel bir hücre bölünmesi sonucu,<br />

eşeysiz olarak çoğalırlar (Şek.l5A).Taşıdıkları enzimler yardımıyla<br />

birçok ozu (şekeri) alkolik fermentasyona uğratırlar.<br />

Şekil 15. Maya mantarlarında tomurcuklanma ile üreme.<br />

A\Saccharomyces cerevisiae. B\S.ellipsoideus<br />

Saccharomyces genusunun 30 kadar türü vardır. Bunlardan biri olan<br />

S.cerevisiae (bira mayası), 2-7 |i çapmda, yumurta biçiminde hücre<br />

dizilerinden meydana gelen ve yalnızca kültüre alınmış olarak bulunan<br />

bir mantardır. Tomurcuklanma ile ve süratle çoğalır. İçerdiği simaz<br />

enzimi nedeniyle şekerli bileşiklerde fermentasyona neden olur.<br />

Biracılıkta arpa suyuna katılarak biranın fermentasyonu sağlanır.<br />

53

---

Saccharomyces cerevisiae' den ayrıca Tıbbi Bira Mayası da (Faex<br />

Medicinalis (Cerevisiae Fermentum) elde edilir(*). Bu drog yıkanıp<br />

acılığı giderilmiş, nem oranı %9' un altına inecek biçimde 30-40°C de<br />

kurutularak fermentasyon yeteneği azaltılmış olan bira mayasıdır.<br />

Beyazımsı-gri renkli hafif bir toz olup kokusu aromatik, lezzeti ise hafif<br />

acıdır. Kuru ortamda ve ışık görmeyen yerlerde saklanmalıdır; aksi halde<br />

bozulur ve kokusu fenalaşır.<br />

Bira mayasının çeşitleri vardır. Bir kısmı bulunduğu ortamın dibine<br />

çöker ve 6-8°C' de mayalanır; buna dip mayası denir. Bir kısmı da<br />

ortamın üst kısmında yüzer, 16-30°C' de mayalanır; buna yüzey mayası<br />

adı verilir. Bira mayası mikroskopta eliptik, oval veya küresel hücreler<br />

şeklinde görülür, bazılarında tomurcuklanma da seçilebilir; nukleus<br />

merkezin yakınında, küçük bir kütle gibidir, ancak özel bir boyama ile<br />

renklendirilince görünür hale geçer.<br />

Bira mayası %46-50 kadar protein, %30-35 kadar karbohidrat<br />

(glikojen şeklinde), %2-3 yağ içerir. Ayrıca enzim ve B grubu<br />

vitaminler Bj, B6, PP vitamini-anörin, nikotinik asit, riboflavin, folik<br />

asit ve B 12 vitamini, A ve C vitamini ve antibakteriyal maddeler ve taze<br />

maya %70-80, kuru maya ise % 8-10 kadar rutubet taşır. İçerdiği çeşitli<br />

bileşikler nedeniyle iyi bir gıda ve vitamin kaynağıdır; diyet ve besleyici<br />

olarak; kansızlıkta; fiırunculus(**) tedavisinde ve antibiyotiklerle<br />

tedavide verilir. Bazı deri hastalıkları ve görme bozukluklarına da iyi<br />

gelir. Ayrıca özellikle B grubu vitaminleri, bu arada B 2 vitamini<br />

eldesinde yararlanılır. Nükleik asit sanayiinde protein kaynağı olarak<br />

kullanılır.<br />

Bu familyada bir de tıbbi olmayan maya mantarı vardır.<br />

Saccharomyces ellipsoideus (S. cerevisiae var. ellipsoideus) (şarap<br />

mayası): Bu maya mantarı da bira mayası gibi tomurcuklanma ile çoğalır<br />

ve elips şeklinde hücre dizilerinden oluşur (Şek.l5B). Doğada en fazla<br />

bağlarda ve meyva bahçelerinin topraklarında bulunur. Buradan<br />

üzümlere veya meyva tanelerine bulaşır. Tanelerin ezilmesi sırasında<br />

meyvanın şekerli suyuna karışarak fermentasyona neden olur. Mantar ya<br />

direk olarak toprağa düşer, ya da mantarla bulaşmış üzüm tanesi ile<br />

tekrar toprağa geçer ve süretken sporlar meydana getirerek kışı toprakta<br />

geçirir.<br />

Şarap hazırlamak için toplanan üzümlerle şıraya geçen mantar<br />

anaerobik ortamda gelişecek olursa solunum için şırada bulunan glikozu<br />

parçalayarak onu CO2 ve etanole dönüştürür.<br />

(*)Tıbbi bira mayası, bira yapımı sırasında yan ürün olarak elde edilir. Fermentasyon için<br />

özel çözeltilere belli oranda mantar konur. Burada üreyerek çoğalan ve dibe çöken<br />

mantar alınır, yıkanarak temizlenir ve kurutulur.<br />

(**)furunculus = kan çıbanı<br />

54

---

C6H1206-> 2 C2H5OH + 2 C02<br />

Glikoz Etilalkol<br />

S.kephyr (kefir mayası): Kefir, sütün fermentasyonu ile elde edilen<br />

bir üründür(*). Kefir mayası mantarı hücreleri birleşerek kefir yumrusu<br />

adı verilen küçük, esnek kütleler oluşturur. Kefir, Lactobacillus<br />

caucasicus ve diğer bazı mantarları da içermektedir, yapılacağı zaman,<br />

kaynatılıp soğutulmuş süte, ılık iken bu mantardan ilave edilir ve bir gece<br />

bekletilir. Mayalanan süt, mantarı içinden almdıktan sonra içilir.<br />

S.octosporus: Kuru üzüm taneleri ve kuru incir üzerinde yaşayan bir<br />

mantardır.<br />

Familyadaki bir diğer takson, Torula cinsi, Saccharomyces' ten<br />

farklı olarak, hücrenin her tarafından tomurcuklanır. T.utilis' in besin<br />

değeri bira mayası kadar yüksektir; una ilave edilerek ekmeğin protein<br />

değeri yükseltilir.<br />

Pityrosporum pachydermatis ,deride parazit olarak yaşar, saç<br />

dökülmesine neden olan bir mantardır.<br />

Ordo : Aspergillales<br />

Fam: Aspergillaceae (Yeşil Küf Mantarları)<br />

Bu familya mantarları karbohidrat yönünden zengin besinler<br />

üzerinde (ekmek, peynir, marmelat v.b.) saprofit olarak yaşar ve yeşil<br />

renkli küf oluşturur. Askuslu mantarlar grubundan olmalarına karşın<br />

hiflerinin ucunda oluşturdukları konidiyosporlarla çoğalırlar.<br />

Bu familyada önemli iki cinsten söz edilebilir; Penicillium ve<br />

Aspergillus. Bunlar bilinen ve iyi tanınan küf mantarlarıdır. Penicillium,<br />

hiflerinin uç kısmında çatallanmış fırça şeklinde sterigmaları (spor<br />

meydana getiren kısımları) bulunan mantardır(**). Sporları yeşil renkli<br />

olup sterigmaların ucunda sıralanmıştır (Şek.löA). Bu mantarın bazı<br />

türlerinden {P.notatum ve P.chrysogenum) Penisilin antibiyotiği elde<br />

edilir. Bu antibiyotik kokuş tipi bakterilere (stafilokok, diplokok,<br />

streptokok) karşı etkilidir; bunlar Gram(+) koklardır. Yalnız<br />

Vibrio{kolera) ile Salmonella (tifo) ve Mycobacterium (tüberküloz) gibi<br />

çubuk şeklindeki bakterilere etki etmez.<br />

(*) kefir, sütün fermentasyonu ile elde edilen bir üründür.<br />

(**) penicillus = fırça<br />

55

---

İngiliz bakteriolog A. FLEMMLNG, 1929 yılında penisilin ile<br />

bulaşmış bir ortamda stafılokok kolonisinin harap olduğunu tesadüfen<br />

görmüştür. Bunun üzerine bu konudaki çalışmalarını yoğunlaştırarak<br />

sürdürmüştür. Araştırmalarının sonunda penisilinin kültür ortamında<br />

çözündüğünü; insan vücudu için toksik olmadığını ve dokulara, lökosit<br />

ve eritrositlere zarar vermediğini saptamıştır. Ancak bir kusur vardı ki,<br />

dayanıksızdı.<br />

İlerleyen çalışmalar sonucu, 1947 yılında Penisilinin sentezi de<br />

yapılmıştır. Fakat bu ancak teorik olarak başarılabilmiştir; çünkü verim<br />

çok düşük olmuştur. Bu nedenle penisilin daima Penicillium türlerinden<br />

elde edilmektedir. Penisilinin geniş bir kullanım alanı vardır. Türk<br />

Farmakopesi' nde (T.F.) penisilinin potasyum-, sodyum- ve benzatintuzları,<br />

Benzylpenicillinum Kalicum, Benzylpenicillinum Natricum<br />

ve Benzathini Benzylpenicillinum kayıtlıdır.<br />

Şekil lö.Küf mantarları. AıPenicillium. B.Aspergillus. h:hif;<br />

k:konidiyofor;st:sterigma; ks:konidiyospor(K.Karamanoğlu' ndan).<br />

56

---

Penicillium' un başka türlerinden de antibiyotik elde edilmiştir.<br />

P.patulum' dan elde edilen patulin toksik olduğu için tedavide<br />

kullanılmaz. P.citrinum türünden üretilen sitrinin de tedavide yer<br />

almamaktadır.<br />

Penicillum cinsinin bazı türleri birçok besin maddesinin, kitap,<br />

mobilya, deri gibi eşyaların bozulmasına neden olur, Örneğin:<br />

P.roquefortii ve P.camamberti peynirler üzerinde mavimsi-yeşil renkte<br />

küf meydana getirirler. Mantar bakteri üremesini önlediği gibi peynirdeki<br />

yağ ve kazeinlere etki ederek peynire özel bir tat ve aroma kazandırır.<br />

Rokfor peyniri böyle bir peynirdir.<br />

Aspergillus: cinsine ait mantar türleri de ekmek, peynir, meyva v.b.<br />

karbohidratça zengin ortamlarda yaşarlar ve mavimsi renkte küf<br />

meydana getirirler. Miselyumları beyaz renklidir. Spor meydana getiren<br />

hif uçları iğne topuzu büyüklüğünde ve küre şeklinde şişkindir, buradan<br />

ışınsal diziler halinde sterigmalar ve mavimtrak renkli konidiyosporlar<br />

meydana gelir (Şek.löB). Sık rastlanan Aspergillus türleri A.glaucus ve<br />

A.fumigatus' tur. Saprofit olarak bitki parçaları üzerinde küf meydana<br />

getirirler. A.fumigatus' tan fumagillin elde edilirse de bu antibiotik<br />

toksik olduğu için tedavide kullanılmaz.<br />

A.niger türü sakkarozu sitrik asite dönüştürme yeteneğinde olan bir<br />

mantardır; Sanayide, şeker fabrikalarındaki artık melastan sitrik asit<br />

eldesinde A. niger' den yararlanılır.<br />

Yeşil küf mantarlarının bazıları çeşitli toksinler meydana getirir.<br />

Bunların bir kısmı örneğin; A.flavus kötü koşullarda saklama sonucu,<br />

gıda maddeleri üzerinde Aflatoksin oluşmasına neden olur. Aflatoksin<br />

insan ve hayvanlarda başta karaciğer olmak üzere böbrek, akciğer ve<br />

diğer organlarda tedavisi güç bozukluklara yol açmaktadır. Besinlerle<br />

alınan aflatoksin miktarı 1 mg' ın üstüne çıkarsa ölüme neden olabilir.<br />

Bu miktarın altında ise aflatoksin B, nin DNA' da değişikliklere yol<br />

açarak kanserojen etki gösterdiği saptanmıştır. Bu durum besinlerin<br />

sağlıklı üretilmesinin, saklanmasının ve kontrollerinin ne kadar önemli<br />

olduğunu göstermektedir.<br />

Aspergillales takımında bitki, hayvan ve insanlarda hastalık yapan<br />

mantar türleri de vardır; Örneğin: Uncinula necator, asmalarda küllenme<br />

hastalığı yapar. Trichophyton ve Anchorion cinslerinin bazı türleri ise<br />

insan ve hayvanlarda kıl ve saç diplerinde veya deri üzerinde hastalıklara<br />

neden olur.<br />

57

---

Ordo : Pyrenomycetales<br />

Fam : Clavicipitaceae<br />

Diğer askomiçetlerde olduğu gibi askusları, peritesyum içinde<br />

bulunur; peritesyumlar şişe veya küre biçiminde olup tepesi açıktır<br />

(Şek. 17-8). Bu familyadaki mantarların bazısı parazit, bir kısmı<br />

saprofittir. Claviceps (10 tür), Cordyceps (100 tür) genusları familyanın<br />

başlıca taksonlarıdır. Cordyceps böceklerde rastlanan bir parazittir.<br />

Claviceps purpurea önemli bir türdür. Bu mantar çavdar, buğday,<br />

yulaf gibi Gramineae (Buğdaygiller) bitkilerinin başaklarında hastalık<br />

meydana getirir.<br />

Mantarın askosporları, baharda rüzgar ve böceklerin aracılığıyla<br />

bitkinin çiçeğinde yumurtalığa (ovaryuma) yerleşir; nemli havada ipliksi<br />

hifler, yani mantarın miselyumları gelişip sıkı bir örgü meydana getirerek<br />

siyahımsı-mor renkli bir sklerosiyum halini alır (bu sırada ovaryum zarar<br />

örmüştür). Bu hastalık çoğunlukla çavdar başaklarında görüldüğü için<br />

f<br />

u mantara çavdar mahmuzu (Ergot de Seigle)(*) adı verilmektedir.<br />

Boynuz veya horoz mahmuzu şeklinde olan sklerosyum sonbaharda<br />

toprağa düşer, kışı toprakta geçirir. İlkbaharda çimlenerek yuvarlak<br />

başçıkları olan, saplı şekiller stromalar meydana getirir. Bu başçıkların<br />

içinde çok sayıda peritesyum oluşur. Bunlar olgunlaşınca içinde askuslar<br />

ve askosporlar meydana gelir. Askosporlar rüzgarla dağılarak çavdar<br />

başağına, çiçeğin ovaryumuna ulaşıp orada çimlenerek yukarıda<br />

anlatıldığı gibi yeni bir sklerosyum meydana getirir (Şek. 7).<br />

Çavdar mahmuzu özellikle sıcak ve yağışlı yıllarda iyi gelişir.<br />

Sklerosyumlar, öğütülen çavdar tanelerine karışırsa bu undan yapılan<br />

ekmek zehirlenmelere neden olur. Çünkü bu mantarın bileşiminde zehirli<br />

alkaloitler ergo alkaloitleri bulunur. Zehirlenme sırasında vücudun<br />

çeşitli yerlerinde, uç organlarda, örn. parmaklarda, şiddetli yanmalar<br />

duyulur ve bu kısımlar gangren olur. Bu yolla meydana gelen<br />

zehirlenmeye ergotismus besin zehirlenmesi adı verilir. Zehirli ekmeği<br />

yiyenler bazen kol, bacak veya herhangi bir organını kaybederek<br />

kurtulabilirse de sonuç genellikle ölümdür.<br />

Zehirli etkisine rağmen çavdar mahmuzu içerdiği ergo alkaloitleri<br />

nedeniyle eczacılıkta kullanılır ve bundan elde edilen drog, Secale<br />

Cornutum (Çavdar mahmuzu) bir çok kodeks ve farmakopede<br />

kayıtlıdır.<br />

Bu drog Claviceps purpurea, C.microcephala, C.nigricans ve<br />

C.paspali isimli mantarların çavdar {Secale), buğday (Triticum) yulaf<br />

(Avena) ile Cyperaceae familyasmdaki bazı cınslerin(ö>«. Scirpus)<br />

ovaryumunda meydana getirdiği sklerosyumlardır.<br />

(*)ergot= Fr.horoz ,köpek gibi hayvanların arka tırnağı, seigle= çavdar; Ergot de<br />

Seigle=Çavdar Mahmuzu<br />

58

---

Şekil 17. Clavicepspurpurea' da hayat devri. l:askospor. 2:çiçeğin dişi organı.<br />

3-4:ovaryumda miselyum örgüsü ve sporlar. 5:sklerosyum taşıyan başak.<br />

6:çimlenmiş sklerosyum. 7:fruktifikasyon. 8:peritesyum ve skuslar.<br />

9:askus(K. Karamanoğlu' ndan)<br />

Çavdar mahmuzu 1-2 cm boyunda, 2-7 m çapında ve biraz kıvrık<br />

mahmuz şeklindedir. Kültürden elde edilen sklerosyumlar doğal olanlara<br />

oranla biraz daha büyüktür. Dış yüzü morumsu-siyah renkli, boyuna<br />

oluklu; kırılma yüzeyi ise beyazımsı, kenarı, morumsu-kahverengi<br />

kuşaklıdır. Kokusu nahoş, lezzeti acı ve bulandırıcıdır. Enine kesiti<br />

mikroskopta incelenirse, dışta esmer renkli ve kenarları hemen hemen<br />

köşeli hifler, ortada ise oval veya yuvarlak pseudoparenkima ile yağ<br />

damlacıkları ve protein taneleri görülür. Secale Cornutum' da bol<br />

miktarda yağ ve alkaloit bulunur. Drogtan 12 alkaloit izole edilmiştir.<br />

Bunlar liserjik asit ve izoliserjik asit türevidirler. Suda çözünüp<br />

çözünmediklerine göre iki gruba ayrılırlar.<br />

Ergobazin- ergobazinin çifti suda eriyen alkaloitlerdir; suda<br />

erimeyenler ise ergotamin - ergotaminin; ergokristin - ergokristinin ,<br />

ergozin - ergozinin, ergokriptin - ergokriptinin ve ergokornin -<br />

ergokorninin alkaloit çiftidir.<br />

Ergo alkaloitlerinin düz kasları, özellikle uterus (rahim) kaslarını<br />

kasıcı etkisi vardır. Bu nedenle doğumlardan veya düşüklerden soma<br />

devam eden kanamalara karşı hemostatik olarak eskidenberi<br />

kullanılagelmektedir. Farmakopelerde daha çok izole alkaloitler yer<br />

59

---

almıştır. Ergotamin ve yarısentetik dihidroergotamin tuzları, spesifik<br />

analjezik olarak migrende verilir.<br />

Çavdar mahmuzuna Doğu Avrupa' da, Rusya ve Polonya<br />

ovalarında, Batı Avrupa' da İber yarımadasındaki ekin tarlalarında<br />

rastlanmaktadır. Drog elde etmek amacıyla Macaristan,. Almanya,<br />

İsviçre, Fransa ve İspanya' da kültürü yapılır. Özellikle İspanya ve<br />

Portekiz' de yetiştirilenlerde alkaloit oranı daha yüksektir (%0.05-0.3).<br />

Rusya ve Polonya' dakilerde ise daha düşüktür (%0.02-0.1). Yıllara ve<br />

iklimdeki değişikliklere göre de alkaloit miktarı değişmektedir.<br />

Çavdar mahmuzundan alkaloitlerin elde edilmesinde kaynak olarak<br />

da yararlanılır.<br />

Ordo : Pezizales (Discomycetales)<br />

Bu takımdaki mantarların fruktifıkasyon organları gençken kapalıdır,<br />

soma yan büyümenin olşturduğu basınçla açılarak yassı bir çanalc veya<br />

tabak şeklini alır. Apotesyum adı verilen ergin fruktifıkasyonlarm iç<br />

yüzeyinde himenyumlar bulunur. Askuslar, himenyumlarm üst yüzünde<br />

dizilidir. Yetişme ortamı canlı veya ölü bitki parçaları ile humuslu<br />

topraklardır.<br />

Peziza, gübreli ve rutubetli topraklarda yetişen, fruktifikasyonu<br />

çanak şeklinde olan bir mantardır (Şek. 18B); üzeri girintili çıkıntılı,<br />

kırmızımsı kahverengidir. Baharda çam ormanları altında görülür. Zehirli<br />

bir mantardır, ancak doğu Avrupa ülkelerinde kaynatılıp suyu atıldıktan<br />

sonra pişirilerek yenir.<br />

Helvella crispa da yenen bir mantar türüdür.<br />

Morchella esculenta{*)(kuzugöbeği mantarı). Bu mantarda bir sap<br />

ve üzerinde koni şeklinae, gri-kahverengi, sık kıvrımlı bir baş kısmı<br />

bulunur. Hem sapın hem de baş kısmının içi boştur. Yurdumuzun bir çok<br />

yöresinde, özellikle Güney, Batı ve Kuzey Anadolu bölgelerimizde çam<br />

ormanlarında sık rastlanan bir türdür. İlkbaharın yağışlı dönemlerinde<br />

ortaya çıkar. Toplanıp iplere dizilerek kurutulur. Yenen ve lezzetli bir<br />

mantardır. Ayrıca ihraç edilmektedir (Şek.l8C, c ; Res. la, lb).<br />

Gyromitra esculenta, buharı bile zehirli olan bir mantardır.<br />

Morchella (kuzugöbeği) ile karıştırılabilir, ancak yetişme yeri farklıdır.<br />

Ayrıca dışı esmer renklidir; kırılınca beyin gibi kıvrımları görülür. (Şek.<br />

18A). Bu mantarın zehirli bileşiği helvellik asittir (Res. 2).<br />

(*) esculentus=edulis = yenir, yenilebilir<br />

60

---

Şekil 18. A:Gyromitra esculenta. B.Peziza leporina. C.Morchella<br />

esculenta. c:boyuna kesit(xl/2)<br />

Ordo : Tuberales<br />

Fruktifıkasyonları yumru şeklinde ve üzeri etli bir tabaka ile örtülü<br />

olan ve toprak altında bulunan mantarlardır. Askuslar yumruların içinde<br />

olup, her askusta 4 askospor bulunur.<br />

Bu mantarlar orman topraklarında saprofit olarak yaşar. Bazen<br />

mikorhiza' lar (köklerde simbiyoz hayat süren mantarlar) oluştururlar.<br />

Başlıca türleri: Tuber brumale, T.melanosporum, T.aestivum ve<br />

T.magnatum' dur. Bu türler domalan veya keme mantarı adı ile bilinen,<br />

yenen ve lezzetli mantarlardır.<br />

Subclassıs : Basidiomycetes<br />

Alt sınıf :Bazidiyumlu Mantarlar<br />

Bu altsınıftaki mantarlar, sporları bazidiyumlarda meydana gelen<br />

mantarlardır. Bazidiyum, hif ucunun şişkin bir şekil alması ile oluşur;<br />

bunun tepesinde tomurcuklanma ile 4 bazidiyospor meydana gelir.<br />

Miselyumları çok yıllıktır, kışı toprakta ya da kuru veya devrik ağaç<br />

61

---

gövdeleri üzerinde geçirir ve her yıl yeni fruktifıkasyon organı meydana<br />

getirir.<br />

Bu altsınıfta bulunan mantarlar, bazidiyumun şişkin bir torba<br />

şeklinde tek bir hücreden veya enine ve uzunluğuna çeperlerle ayrılmış 4<br />

hücreden meydana gelmiş olmasına göre iki taksona ayrılır (Şek. 19).<br />

Holobasidiomycetidae: Bazidiyumları bir hücreli olanlar.<br />

Phragmobasidiomycetidae: Bazidiyumları 4 hücreli olanlar.<br />

Holobasidiomycetidae<br />

Ordo : Agaricales (Hymenomycetales)<br />

Fruktifıkasyon organları üzerinde ve açık durumda bulunan<br />

himenyumlarda gelişen bazidiyumlar tek hücreli ve bölmesizdir. Takımın<br />

ileri familyalarında fruktifıkasyon organı şapka şeklinde gelişme gösterir.<br />

Bunlara orman ve çayırlık yerlerde rastlanır, çok sayıda spor meydana<br />

getirirler; halk arasında mantar denince bu bitkiler alda gelir.<br />

Bu takımdaki mantarlar himenyumlarının şekline göre başlıca 3<br />

familya altında incelenir (Şek.20).<br />

Agaricaceae familyasında himenyumlar, şapka şeklindeki<br />

fruktifıkasyon organının alt yüzünde, ışınsal olarak dizilmiş perdeler<br />

halindedir.<br />

Hydnaceae' de dikene benzeyen çıkıntılar şeklindedir.<br />

Polyporaceae familyasında ise himenyumlar tüp veya kanal şeklindeki<br />

delikler içerisindedir.<br />

A<br />

B<br />

62<br />

Şekil 19. Bazidiyum çeşitleri.<br />

A: Holobasidiomycetidae.<br />

B:Phragmobasidiomycetidae.;<br />

h:hif b:bazidiyum;<br />

bs: basidiyospor: st:sterigma

---

Şekil 20. Himenyum tipleri A:Agaricaceae. B:Hydnaceae.<br />

C:Polyporaceae.<br />

Fam: Agaricaceae (Şapkalı Mantarlar, Lamelli Mantarlar)<br />

Fruktifıkasyonu şapka, himenyumları ise lameller şeklinde olan<br />

mantarlardır (Şek.20A). Genç fruktifıkasyonlar velum (*) denilen bir<br />

örtü ile sarılmıştır. Velum iki şekilde olabilir. Bazı mantarlarda velum<br />

sadece şapkanın kenarından sap kısmına kadar uzanır, şapkanın kenarını<br />

sapa bağlar. Buna Velum partiale(**) (yarım örtü, kısmi örtü) denir. Bu<br />

mantarlarda şapka, başlangıçta kapalı olduğu halde gelişme sırasında<br />

açılınca velum değişik noktalardan yırtılır. Eğer iki yerden birden<br />

yırtılırsa velum gevşek bir halka şeklinde sap üzerinde kalır; buna<br />

annulus(***) adı verilir (Şek. 21).<br />

İleri yapılı mantar türlerinde velum sapın tabanından başlayarak<br />

genç fruktifıkasyonu tamamen örter; buna da Velum universale(****)<br />

(tam örtü) denir. Sap uzarken ve mantar gelişirken velum universale<br />

parçalanır. Üstteki velum artıkları şapka üzerinde lekeler halinde kalır.<br />

Alt kısmı ise sapın etrafında bir annulus ve sapın tabanında bir volva<br />

(çanak) şeklinde kalır. Bu familyada tıbbi bitkiler yoktur; ancak<br />

aralarında yenen mantarlar ile önemli zehirli mantarlar bulunur.<br />

(*) velum = peçe<br />

(**) partis = kısım; partiale= kısmen<br />

(***) annulus = küçük halka<br />

(****)universalis = genel<br />

63

---

T<br />

S-*<br />

Şekil 21. Agaricales' te fruktifıkasyon şeması. an:annulus; s:sap;<br />

vp:velum parsiyale; vu:velum universale; vuk:velum<br />

universale kalıntısı; vıvolva<br />

Yenen Mantarlar<br />

Agaricus campestris (*) (Psalliota campestris): Adi mantar,<br />

şampinyon (champıgnon), halk deyimiyle şampiyon mantarı (Şek. 22 A).<br />

Şapkası 3-10 cm çapında ve beyaz renklidir. Lameller pembedir,<br />

sonradan çikolata rengi veya siyaha yakın bir renk alır. Annuluslu ve<br />

beyaz renkli bir sapı vardır. Sporları kahverengi, kokusu ve lezzeti<br />

özeldir. Bu mantar çayırlık yerlerde yabani olarak yetişir. Yazın ve<br />

sonbaharda yağmurlu havalardan sonra gelişir ve ortaya çıkar. Makbul<br />

bir yemeklik mantar çeşididir; bu nedenle kültürü de yapılır. Mantar<br />

kültürü kireç ve at gübresi karıştırılmış toprakta, mağara gibi loş ve<br />

rutubetli yerlerde yapılır. Fruktifıkasyonlar meydana geldikçe ve<br />

gençken toplanır; taze veya konserve halinde tüketilir (Res. 3).<br />

A.bisporus: Şapkası 5-10 cm çapında, gri-kahverengidir. Lameller<br />

önce kirli pembe renklidir, sonradan koyulaşır. Sapı beyaz ve halkalı;<br />

sporları kahverengidir. Bu mantar bahçelerde ve yol kenarlarındaki boş<br />

alanlarda yetişir. Yazın ve sonbaharda yağışlardan sonra görülür.<br />

Lezzetli bir mantar türüdür. Kültürü yapılan bir çok mantar çeşidinin<br />

atası bu türdür.<br />

A.bitorquis : Şapkası 4-10 cm çapında olup önce konvekstir sonra<br />

düzlesir, beyaz renklidir. Lamelleri önce açık sonra koyu kahverengidir.<br />

Sap halkalı ve beyaz renkli sporları kahverengidir. Nemli ve boş<br />

alanlarda yetişir. Lezzetli bir mantardır, doğadan toplanarak pazarlarda<br />

satılır (Şek. 22 B ; Res 4).<br />

(*)campestris = tarlalarda yetişen<br />

64<br />

T

---

Cantharellus cibarius (*) (cüce kız): Şapka 3-10 cm çapında, ortası<br />

çukur huni şeklindedir. Mantarın bütün kısımları güzel sarı renklidir.<br />

Annulus yoktur. Sporları sarı-kahverengi ya da toprak rengindedir.<br />

Kayısı kokulu bir mantardır. İğne yapraklı ağaç(çam, göknar, sedir v.b.)<br />

ormanlarında ve orman açıklıklarındaki çayırlık alanlarda yetişir. Yazın<br />

ve sonbaharda görülür. Lezzetli bir mantardır (Şek. 22 E ; Res. 5).<br />

Lactarius deliciosus (**) (Kanlıca mantarı): Şapkası 3-10 cm<br />

çapında, ortası çukur, kenarları huni şeklinde kıvrık, rengi soluk sarı<br />

veya turuncudur, bekleyince grimsi-yeşile döner. Annulus yoktur.<br />

Sporları soluk kahverengidir. Kırılınca turuncu bir süt çıkarır, adını<br />

buradan almaktadır. Mantar iğne yapraklılar ve kayın ormanları altında<br />

sonbaharda yetişir. Lezzetli bir mantardır (Şek. 22 D ; Res. 6a, 6b).<br />

Boletus edulis, Şapka 8-20 cm çapında, sarımtrak kahverengi veya<br />

beyazımsı; şapkanın alt kısmı ve sapı ise beyaz renklidir. Ormanlık<br />

bölgelerde yetişir, sonbaharda görülür ve taze iken yenen bir mantardır<br />

(Res. 7).<br />

Armillaria mellea, Şapka 3-15 cm çapındadır, üzerinde tüysü pullar<br />

vardır. Alt kısmı zeytin yeşili kahverengi, sapı beyaz ve halkalıdır.<br />

Çoğunlukla çayırlık yerlerde ve gruplar halinde bulunur. Miselyumları<br />

ağaçlar için zararlıdır. Gençken yenen bir mantardır. Amanita caesarea<br />

(kral mantarı): Şapkası 6-18 cm çapında ve portakal kırmızısı renktedir;<br />

üzerinde büyük beyaz lekeler bulunur. Lameller, sap ve annulus portakal<br />

sarısı renktedir. Amanita türleri arasında çok önemli ve zehirli mantarlar<br />

bulunduğu halde A. caesarea yenen ve lezzetli bir mantardır (Şek. 22C) .<br />

Zehirli Mantarlar<br />

Amanita, zehirli mantar türleri yönünden zengin bir cinstir. Bu cinsin<br />

zehirli türleri sap, lamel ve sporlarının beyaz renkli oluşu, sap üzerinde<br />

annulus, tabanında da volva bulunması ile tamnır.<br />

Amanita phalloides (Yeşil şeytan, evcik kıran): Şapkası 4-12 cm<br />

çapında, üstü açık zeytin yeşili, lameller, sap, annulus, volva ve sporları<br />

ise beyaz renkli olan bir mantardır(Res. 8). Yaprak döken ağaç<br />

ormanlarında, özellikle meşe ormanlarında, yazm ve sonbaharda görülür.<br />

En zehirli mantar olarak bilinir; içerdiği toksik maddelerden önemli<br />

olanlar amanitin, falloidin ve fallen isimli, heterozit yapısında<br />

bileşiklerdir. Bu maddeler kan ve karaciğer zehiridirler. Kanı hemoliz<br />

eder, karaciğerde glikojen oluşumunu önler ve böylece hücreler aşırı yağ<br />

ile yüklenir. Zehirlenme, mantar yendikten 8-12 saat sonra anlaşılır.<br />

Belirtileri şiddetli karın ağrısı, bulantı, kusma ve ishaldir. Ölüm oranı<br />

çok yüksektir, bir iki mantar ergin bir insanı öldürmeye yeterlidir. Her yıl<br />

görülen mantar zehirlenmesi vakalarının çoğu bu mantardan ileri gelir.<br />

(*)cibus = yemek, yiyecek<br />

(**)deliciosus = lezzetli, lactis = süt<br />

65

---

Şekil 22. Yenen mantarlar.A: Agaricus campestris. B\A.bitorquis.<br />

C'.Amarıita caesarea. D\Ramaria botrytis. E:Cantharellus<br />

cibarius.<br />

A.muscaria (sinek mantarı): Şapka 8-20 cm çapında, önce kavislidir<br />

soma düz bir şekil alır; üzeri kırmızı renkli ve beyaz lekelidir, beyaz<br />

lekeler velum kalıntılarıdır. Lamelleri, sap, annulus ve sporları beyaz<br />

66

---

enklidir(Res. 9). Sonbaharda görülür. Ormanların en güzel görünüşlü<br />

mantarıdır. Fakat zehirli ve öldürücüdür; muskarin, muskaridin ve<br />

kolin isimli bileşikleri içerir. Muskarin zehirli bir alkaloittir. Mantar<br />

yendikten 2-3 saat sonra zehirlenme belirtileri görülür; sinir sistemine<br />

etkili olduğundan hastanın kalp hareketleri ve nabzı yavaşlar ayrıca<br />

bulantı, kusma, terleme ve gözyaşı ile birlikte ishal ve sarhoşluk başlar.<br />

Mide, bağırsak, karaciğer ve böbrekler çok zarar görür ve çoğu zaman<br />

ölümle sonuçlanır(Zehırlenme erken anlaşılırsa, ilk yardım olarak ılık<br />

tuzlu su içirilerek hasta kusturulur, sonra hastaneye götürülerek midesi<br />

ıkanır, serum verilir ve atropin tedavisi uygulanır, böylece hasta<br />

urtarılabilir).<br />

Şekil 23. Zehirli mantarlar. A: Amanita parıtherina\ B.Boletus satanas',<br />

C.Agaricus xantlıodermus<br />

A.panîherina: Şapkası 6-10 cm çapında ve önce küremsidir sonra<br />

tepesi düz bir şekil alır. Gri-kahverengi olup üzerinde çok sayıda beyaz<br />

leke bulunur (Şek. 23 A). Lamelleri, sap, annulus ve sporları beyazdır,<br />

iğne yapraklı ve yaprak döken ormanlarda, sonbahara doğru yetişir. Çok<br />

zehirli ve öldürücü bir mantar türüdür.<br />

Zehirli olan Amanita türleri arasında A.mappa, A.virosa, A.verna,<br />

A.gemmata türleri de sayılabilir.<br />

67

---

Başka cinsler arasında da zehirli türler vardır. Örneğin: Boletus<br />

saîanas (şeytan mantarı). Bu mantarın şapkası 8-25 cm çapında ve yarı<br />

küre şeklindedir; üzeri kirli beyaz, altı kırmızıdır; sapı şişkin, üzeri ağsı<br />

görünümdedir (Şek.23 B). Şapkanın altında tüp şeklinde delikler vardır.<br />

Sporları yeşilimsi-kahverengidir. Yaprak döken ormanlarda, yazın<br />

yetişen bir mantardır. Muskarin içerir ve öldürücü derecede zehirlidir.<br />

Zehirlenme daha çok çiğ veya iyi pişirilmeden yendiği zaman görülür,<br />

kusma ve ishal ile başlar.<br />

Agaricus xanthodermus (*) (Psalliota xanthoderma)\ Şapkası 5-15<br />

cm çapında, önce yarıküre biçimindedir, sonra düzleşir. Üzeri kirli<br />

beyazdır (Şek. 23 C). Lameller beyazımsı-pembe renktedir sonradan grikahverengiye<br />

döner. Sap ve annulus kirli beyaz, sporları ise kırmızımsıkahverengidir.<br />

Şapka çizildiğinde kükürt sarısı bir renk alır. Orman<br />

açıklıkları ve çayırlıklarda, sonbaharda yetişir. Zehirli bir mantar türüdür.<br />

Coprinus atromentarius (**) şapkası 3-7 cm çapında, önce konik<br />

olup, sonradan açılan bir mantardır. Gençken kirli beyazdır, kısa süre<br />

sonra rengi siyaha döner. İlkbahar ve sonbahar aylarında yaygın olarak<br />

görülür. Gençken yenir fakat alkol ile birlikte alınırsa zehirlenmeye<br />

neden olur (Res. 10).<br />

Psilocybe aztecorum ve P.semilanceata türleri de yaz sonu ve<br />

sonbahar aylarında, çayırlık alanlarda ve bahçelerde çıkar. Şapkaları 0.5-<br />

1.5cm boyunda ve küçüktür, toplu halde bulunurlar. Yendiği zaman<br />

halusinasyon yapan mantarlardır.<br />

Yenen ve zehirli mantarlar genel olarak ormanlarda, orman<br />

açıklıkları ve çayırlık alanlarda yetişir. Bunlar ilkbahar veya sonbahar<br />

aylarında çıkarlar. Bu tip mantarların toplanıp yenmesi zaman zaman<br />

tehlikeli zehirlenmelere neden olmaktadır. Çünkü mantarların yenen ve<br />

zehirli olanlarını ayırmak derin bir tecrübe ve alışkanlık işidir. En iyisi,<br />

bu tip mantarların zehirli olmadığmdan emin olmadıkça yenmemesi ya<br />

da sadece kültür mantarlarının yenmesidir.<br />

Fam : Hydnaceae<br />

Bu familyadaki mantarlar fruktifıkasyonları şapka biçiminde, alt<br />

kısmındaki himenyum çıkıntıları ise dikensi olan mantarlardır. Hydnum<br />

repandum' un, sapkası 3-17 cm çapında, ortası düz, kenarları kıvrık ve<br />

soluk sarı renklidir. Şapkanın altında himenyum çıkıntıları dikensidir<br />

(Şek.20B). Sap ve sporları beyaz renklidir, annulus bulunmaz. İğne<br />

yapraklı ve geniş yapraklı ormanlarda, yaz sonu ve sonbahar aylarında<br />

çıkar. Yenen ve lezzetli bir mantardır.<br />

(*) xantho- Gr. sarı, derma = deri<br />

(**) atro = koyu<br />

68

---

Fam : Polyporaceae(*) (Delikli Mantarlar)<br />

Ağaç gövdelerinde parazit olarak yaşayan ve fruktifıkasyon<br />

organları büyük olan mantarlardır. Himenyumlar, fruktifıkasyonların alt<br />

tarafında bulunan borular içindedir; miselyumlarını üzerinde yaşadığı<br />

ağacın dokusu içine salarak gelişmesini sağlar. Fruktifıkasyonu odun gibi<br />

serttir; bir kenarından ağaca yapışmış, bir at tırnağı veya raf şeklindedir.<br />

Çok yıllık olduğu için her yıl bir himenyum katı eklenir böylece<br />

ağaçlardaki yıllık halkalar gibi görülür (Şek. 20C). Bu mantarlara<br />

çoğunlukla kayın, elma ve söğüt ağaçlarının gövdesinde rastlanır.<br />

Fomes fomentarius (kav mantarı), Fruktifıkasyonu 5-45 cm çapında,<br />

3-25 cm kalınlığında, dışı sert ve odunsu yapıda olan bir mantardır. İç<br />

kısmı yumuşak, kahverengi miselyum örgüsü halindedir. Bu miselyum<br />

kısmı yanıcı olduğundan kav mantarı olarak isimlendirilir. Sporları limon<br />

sarısı rengindedir (Res. 11). Yenen bir mantar türü değildir, fakat,<br />

miselyum kısmı dıştaki sert tabakası atılıp temizlendikten soma, Fungus<br />

chirurgorum (Kav) adı altında, eskiden hemostatik olarak pamuk yerine<br />

kullanılmıştır. Antiseptik özelliği de vardır.<br />

Fomes laricis{F.offıcinalis), Larix (melez) ağaçları üzerinde<br />

yaşayan diğer bir kav mantarıdır. Bu mantar da sert olan dış kabuğundan<br />

kurtarıldıktan soma Fungus Laricis Beyaz kav adıyla müshil olarak<br />

kullanılmıştır.<br />

Polyporus squamosus (**) (pullu mantar), Fruktifıkasyonu 5-60 cm<br />

çapında, 0.5-5 cm kalınlıkta olan bir mantardır; üzeri sarımsı krem<br />

renklidir ve kahverengi pullar taşır. Alt kısmı himenyum boruları<br />

nedeniyle delikli bir görünümdedir. Sporları beyazdır. Yaprak döken<br />

ağaçlar üzerinde parazit olarak yaşar. Gençken yenir.<br />

Ramaria botrytis (keçi sakalı, halı saçağı mantarı), 7-15 cm<br />

boyunda, önce beyaz soma pembemsi veya sarımtrak renkte, etli uçları<br />

saçak şeklinde dallanan ve mercanlara benzeyen bir mantardır<br />

(Şek.22D). Sonbaharda, orman altında yetişir Lezzeti ve kokusu hoştur.<br />

Yenen mantarlardandır.<br />

Ordo : Gastromycetales<br />

Fruktifıkasyon organları küre veya topuz şeklinde olan mantarlardır.<br />

Olgunlaşınca dışta peritesyum (velum universaleye karşılık), denilen zar<br />

yırtılır ve sporlar siyah renkli bir toz halinde etrafa dağılır. İç kısmında<br />

bazidiyosporları meydana getiren miselyum kütlesine gleba adı verilir<br />

Çayırlık yerlerde yetişen bu mantarlar beyaz renkli olup açılmadan önce<br />

yumurtaya benzer.<br />

(*) poly = Gr. çok, porus = delik<br />

(**) squamosus = pullu<br />

69

---

Lycoperdon, sapsız veya kısa saplı, beyaz renkli ve küre biçiminde<br />

bir mantardır. Gençken yumuşaktır, olgunlaşınca dışı sertleşir. Sporları<br />

siyahtır. Yenen mantarlardan değildir.<br />

Geastrum (yer yıldızı), Fruktifikasyonu küremsi, peritesyum iki<br />

tabakalıdır. Olgunlaşınca dış tabaka belli sayıda parçalara ayrılarak yıldız<br />

şeklini alır. İğne yapraklı ağaç ormanlarında yetişir. Bu mantar da<br />

yenmez.<br />

Phallus impudicus (şeytan yumurtası), Genç fruktifikasyonu 3-6 cm<br />

çapında olan kuş yumurtasını andıran bir mantar türüdür. Peridiyum<br />

yırtıldıktan sonra ortadan bir sap yükselir. Bu hali ile Morchella' ya<br />

benzerse de peridiyum dipte bir volva şeklinde kalır ve böylece<br />

Morchella' dan kolayca ayıraedilir. Yenmiyen bir mantardır.<br />

Clathrus cancellatus, Phallus' a benzeyen bir mantardır. Sapsız<br />

oluşu ve peridiyumunun kırmızı rengi ile kolayca ayrılır. Fena kokulu ve<br />

yenmiyen mantarlardandır.<br />

Phragmobasidiomycetidae<br />

Basidiomycetes alt sınıfındaki mantarların bu grubunda bazidiyum,<br />

enine ve uzunluğuna çeperlerle ayrılmış 4 hücreden meydana gelmiştir.<br />

Ordo : Uredinales (Pas Mantarları)<br />

Pas mantarları, firuktifıkasyon meydana getirmeyen, bazidiyumları 4<br />

bölmeli ve sporları saplı olan mantarlardır. Tohumlu bitkiler üzerinde<br />

parazit olarak yaşarlar ve pas renginde lekeler oluşturarak pas hastalığı<br />

adı verilen hastalıklara neden olurlar. Üzerinde yaşadıkları bitkinin<br />

hücreleri arasına emeçler salarak beslenirler. Bu takımda kültür<br />

bitkilerinde önemli zararlara neden olan mantarlar vardır.<br />

Puccinia graminis (pas mantarı), Gramineae familyası bitkileri<br />

üzerinde yaprak ayası ve yaprak kınında lekelenmeye, kınacık<br />

hastalığına neden olur. Buradaki hücreleri öldürerek fotosentezi<br />

engeller. Böylece bitkiyi cılız ve zayıf düşürür. Bu hastalık özellikle<br />

yağışlı yıllarda %20-30 ürün kaybına neden olur. Buğdaygilleri<br />

ilaçlayarak bu mantarla mücadele zor olmaktadır, çünkü hayat devrini iki<br />

ayrı bitki üzerinde tamamlar. Hastalıkla mücadele ancak hastalığın<br />

görüldüğü çevrede yetişen ara konakçı bitki Berberis' lerin yok edilmesi<br />

ile yapılabilmektedir (Şek.24).<br />

Ordo: Ustilaginales<br />

Bu takımdaki mantarlarda da fruktifıkasyon görülmez. Bazidiyumlar<br />

4 bölmeli fakat sporları sapsızdır. Bu mantarlar da ileri yapılı bitkiler<br />

70

---

üzerinde parazit olarak yaşar ve yanık veya rastık (kömür, sürme)<br />

denilen hastalıklara neden olurlar.<br />

Ustilago zeae, mısır (Zea mays) bitkisinin dişi çiçek durumlarında<br />

(koçanlarında) hastalık meydana getirir. U.triticv, buğday (Triticum<br />

sativum) bitkisinde, U.avenae; yulaf (Avena sativa) bitkisinde; U.hordev,<br />

arpa (Hordeum sativum) bitkisinde rastık hastalığı yapar.<br />

Şekil 24.Puccinia graminis. A:hastalıklı bitki {Triticum). B:ara konakçı<br />

bitki {Berberis). C:spor oluşturan mantar.<br />

Tilletia tritici, buğday çiçeklerinin ovaryumunu tahrip ederek<br />

sürme hastalığına neden olan mantardır.<br />

Mycophyta bölümündeki bitkilerin (mantarların) bir kısmı<br />

mayalanma sonucu insanlar için yararlı ürünler meydana getirirken, diğer<br />

bir kısmı insan sağlığı yönünden faydalı antibiyotikleri üretir; bir çoğu<br />

da bakterilerle birlikte ayrıştırıcı veya parçalayıcı etki gösterdiğinden<br />

çeşitli maddelerin doğadaki devri sırasında önemli rol oynar. Bazı<br />

mantarlar insan, bitki ve hayvanlarda çeşitli hastalıklara neden olur.<br />

Özellikle bitkilerde mantarların sebep oldukları ve yukarıda sözü edilen<br />

hastalıklar oldukça önemlidir. Yapılan araştırmalara göre mantarların<br />

bitkilere verdiği zarar, bakterilerin insanlara verdiğinden daha fazladır.<br />

Mantarlar her yıl milyarlarca liralık besin maddesi, kereste ve deri<br />

eşyanın işe yaramaz hale gelmesine neden olarak büyük maddi zararlara<br />

yol açmaktadır. Bu arada her yıl bir çok insanın yaşamını sona erdiren<br />

mantar zehirlenmelerini de unutmamak gerekir. Bunun yanında çeşitli<br />

yemeği yapılan, lezzetli mantarlar da vardır. Bu amaçla bazı mantar<br />

çeşitleri, dünyanın bir çok ülkesinde mahzen, kiler veya özel yetiştirme<br />

71

---

yerlerinde kültüre alınıp üretilmektedir. Bir mantar her yıl milyonlarca<br />

spor meydana getirir, buna rağmen doğadaki mantar sayısı aşağı yukarı<br />

aynı kalır. Bunun nedeni mantar sporlarının çimlenme yüzdelerinin<br />

oldukça düşük olmasıdır.<br />

Taze yenilen bir mantarda su (%90), protein (%6-7), vitaminler,<br />

mineral maddeler ve amino asitler bulunur. Kuru mantarda ise su %2,<br />

rotein ve diğer maddeler %98 oranındadır. Mantar sindirimi kolay,<br />

alorisi düşük, kendine özgü kokusu ve lezzeti olan bir besindir.<br />

E<br />

Bazı mantarlarda, solunum ve dolaşımı engelleyen zehirli bileşikler<br />

bulunur. Bu tip zehirli bileşiklerin öldürücü olanlarına Amanita<br />

türlerinde rastlanmaktadır. Zehirli ve zehirsiz mantarı birbirinden<br />

ayırmak için pratik bir yol maalesef yoktur. Bu konuda halk arasındaki<br />

bazı inançların da bilimsel bir değeri bulunmamaktadır. Zehirlileri<br />

zehirsiz olanlarından ayırmak daha çok bilgi, alışkanlık ve tecrübe işidir.<br />

Bu nedenle mantarları önce, biri özel olarak yetiştirilip satılanlar, diğeri<br />

ise kırlardan toplananlar olarak ikiye ayırmak gerekir. Bundan sonra<br />

yapılacak şey, Kültür mantarlarını yemek, fakat kırlardan toplanmış<br />

olanları bir uzmana göstermedikçe yememektir.<br />

Kullanılan bir çok eşyanın bozulması ve çürümesine neden olan<br />

çeşitli mantar türleri de vardır. Bunlardan bazıları ağaç çürüten<br />

mantarlardır. Bu mantarlar yalnızca canlı ağaçları değil, demiryolu<br />

traversleri, parmaklıklar, telefon direkleri, köprü ayakları v.b. ağaçtan<br />

yapılmış çeşitli eşya ve yapı malzemesini de çürütürler. Yapılan<br />

tahminler mantarların, yangın ve insanlar da dahil olmak üzere ağaçları<br />

tahrip eden bütün etmenlerin yol açtığı zararların toplamından daha<br />

büyük zarara neden olduğu yolundadır. Bu mantarların canlı ağaç veya<br />

yapı malzemesi olarak kullanılan kerestelere verdiği zarar, çoğu zaman<br />

gizli olarak gelişmektedir, yani gözle görülebilen belirtilerin ortaya<br />

çıkmasından çok daha önce tamamlanmış olmaktadır. Gözle görülen bir<br />

belirti olarak bazı ağaçların gövdesinde büyüyen kav mantarı veya<br />

benzer diğer mantarlar gösterilebilir. Ağaçlarda, tahıl ve sebze<br />

bitkilerinde büyük tahribat yapan bu mantarlar, her yıl meydana<br />

etirdikleri milyonlarca, hatta milyarlarca spor ile sağlam ağaç ve<br />

G<br />

itkilere bulaşarak onlara da zarar vermeye devam ederler; sebze ve tahıl<br />

bitkilerinde meydana gelen zararın maddi değeri çok yüksek rakamlara<br />

ulaşmaktadır. Dünya nüfusunun artışı ve dünyanın bir çok bölgesinde<br />

besin sıkıntısının çekildiği günümüzde konu daha da önem<br />

kazanmaktadır. Bu konuda elden geldiğince zirai mücadele<br />

yapılmaktadır.<br />

72

---

LICHENES<br />

Likenler<br />

Likenler genellikle, mantarlar ile tek hücreli alglerin, morfolojik ve<br />

fizyolojik bir bütün, bir ünite biçiminde meydana getirdikleri, şekil ve<br />

yaşayış bakımından kendilerine hiç benzemeyen simbiyotik bitkilerdir.<br />

Görünüşü yosuna benzer; kök, gövde ve yaprak bulunmaz. Likenin<br />

yapısında yer alan algler, tek hücreli veya ipliksi algler Cyanophyceae<br />

(örn. Chrococcus; Nostoc, Rivularia) ile bazı Chlorophyceae (örn.<br />

Chlorella, Cladophora, Ulothrix) türleridir.<br />

Likenin oluşmasında yer alan alg sayısı 50 den fazladır. Mantara<br />

gelince, çoğunlukla Ascomycetes az sayıda da Basidiomycetes bu<br />

ortaklıkta yer alır. Likenlerde ortak yaşamın 2 biont sistem (1 mantar +1<br />

alg), 3 biont sistem (2 alg+1 mantar veya 1 alg+2 mantar) ya da 4 biont<br />

sistem (3 alg+1 mantar; 2 alg+2 mantar veya 1 alg+3 mantar) uyarınca<br />

kurulduğu saptanmıştır. Bu gelişigüzel bir beraberlik değildir; genel<br />

olarak belli bir alg türü belli bir mantar türü ile birlikte yaşayabilir, yani<br />

bir likeni meydana getirebilir. Fakat aynı likende farklı algler<br />

bulunabildiği gibi, aynı alge farklı likenlerde de rastlanabilir.<br />

Yapay olarak liken yetiştirmek yani kültürünü yapmak oldukça<br />

zordur. Ancak, mantar ve alg ayrı ayrı yetiştirilebilir; fakat kültürdeki<br />

algin büyümesi, likendekinden daha yavaştır ve daha zordur; mantar ise,<br />

büyüme yeteneğinin büyük kısmını kaybetmiştir; bu nedenle liken<br />

mantarlarının çoğuna doğada, algden ayrı olarak rastlamak zordur.<br />

Bu simbiyotik organizmada algin görevi (klorofıllidir) C02 alarak<br />

fotosentez yapmak ve birliğin karbohıdrat gereksinimini sağlamaktır;<br />

mantarınki ise bulundukları ortamdan gerekli su ve, mineral maddelerin<br />

alınması görevini yerine getirmektir. Mantar ayrıca, likeni bulunduğu<br />

yere tesbit eder. Eğer ağaç üzerinde yaşayan bir liken ise, tallusun alt<br />

yüzünde meydana gelen özel hifler kabuk hücrelerinin arasına girer,<br />

fakat canlı dokulara kadar ulaşamadıkları için ağaca zarar veremez,<br />

ancak kalker kayalar üzerinde yaşayan bazı likenlerde hiflerin 2 cm<br />

kadar derinlere indiği görülmüştür. Likenler bir takım asitler içerirler ve<br />

bu asitlerle kayaları parçalayarak mineral maddeleri, tuzları halinde<br />

alabilirler. Bu açıklamaya göre mantar, bu ortaklıktan daha çok<br />

yararlanıyor gibi görünüyorsa da aslında bu birlik, tek başmayken baş<br />

edemeyecekleri en sert koşullara ancak beraber oldukları zaman<br />

dayanabilmektedir.<br />

Likenler, yeryüzünde yaygın biçimde rastlanan bitkilerdir. Tropik<br />

kuşaktan kutuplara, deniz kıyısından dağlık bölgelere, yükseklere; ağaç<br />

gövdelerinden toprak yüzeylere kadar hatta diğer organizmaların<br />

73

---

yaşayamayacağı her ortamda yaşayabilirler. Çoğu epifit olarak, ağaçların<br />

gövde ve dal kabuklarını veya nemli toprakları seçer.<br />

Güneşli kayalıklarda, 70° C de yaşıyabildikleri gibi aylarca susuz<br />

kalabilirler. Arktik bölgelerde, soğuk çöllerde, -196° C ye kadar<br />

bozulmadan dayanabilir ve -24°C de fotosentez yapabilirler. Bu nedenle<br />

kuzey ülkelerde özellikle tundralarda, Norveç, İsveç, Finlandiya,<br />

İngiltere, İzlanda ve Kanada' da daha çok rastlanmaktadır. Likenler Alp<br />

Dağları' nda, Kuzey Afrika' da, Akdeniz ülkelerinde tropik bölgelerde<br />

de görülür. Tropikler tür sayısı bakımından zengindir; ancak kapladığı<br />

alan geniş değildir. Yurdumuzda kayın, kavak, söğüt, meşe, meyve ve<br />

iğne yapraklı orman ağaçları üzerinde ve orman kenarlarında kayaların<br />

üzerinde rastlanır, bunlar çoğunlukla kabuk likenleridir.Likenlerin<br />

yaşaması için besin maddesinden çok temiz hava gereklidir. Hava<br />

kirliliği olan yerde yaşayamazlar, dayanıksızdırlar. Bu nedenle endüstri<br />

bölgelerinde ve büyük şehirlerde liken florası çok fakirdir. Likenlerin<br />

yaşaması için önemli bir faktör de nemdir, rutubetli yerlerde kuzey<br />

yamaçlarda daha kolay yaşarlar. Likenler ışığı da sever, bu, fotosentez<br />

için gereklidir, bu nedenle ormanların iç kısımlarında değil kenarlarında,<br />

eski, yıkık duvarlarda görülürler. Likenin yapısının büyük kısmını<br />

mantar hifleri meydana getirir yani mantar dominan ortaktır, bu nedenle<br />

de likenin şeklini çoğunlukla mantar belirler; oysa ki ilkel likenlerde<br />

şekli belirleyen alg' tir.<br />

Şekil 25. Likenler. A, A^apotesyum. a:askus; m:mantar miselyumu; al:alg<br />

hücreleri.B:soredyum; Cıhaustoryum; hi:hücre içi; hz:hücre zarı<br />

haustoryumları .G. M.Smith' ten)<br />

74

---

Mantar hifleri alg hücresinin etrafını yumak gibi sarar ve<br />

haustoryum'larını (*) ya hücre çeperine gönderir (intramembranehaustorium)<br />

veya hücrenin içine uzatır (intracellular-haustorium)<br />

(Şek. 25), ilkel liken tiplerinde, mantarın miselyumu algin salgıladığı<br />

müsilajlı, ielatinimsi ortamda gelişir; örneğin, toprakta ve ağaç<br />

kabuklarında çok rastlanan Collema pulposum' da miselyum, Nostoc<br />

kolonisinin müsilajı içine gömülmüştür.<br />

Likenlerde tallusun dışta alt ve üst yüzünde ve dış kısmında mantar<br />

hiflerinden oluşan sık bir kabuk tabakası (pseudoparenkima) bulunur<br />

(Şek. 26); orta kısmında ise mantar miselyumundan oluşmuş, gevşek bir<br />

örgü (medulla, dokuma) yer alır, arasında gruplar halinde algler bulunur<br />

ki; bunların üst yüzde, ışığa yakın bir yerde, üst korteks tabakasının<br />

altında bir tabaka meydana getirmiş olduğu dikkati çeker, bu gibi likenler<br />

genellikle derimsi bir yapıdadır.<br />

İlkel likenlerde tallus müsilajımsı bir yapıdadır; alg ve mantar, liken<br />

tallusunda homojen bir biçimde her tarafa dağılmıştır, bunlara<br />

homomerik (**) tip denir. İleri yapılıların tallusunda bir tabakada alg,<br />

bir tabakada mantar olmak üzere ayrı ayrı yerlerde bulunurlar,<br />

Şekil 26. Liken talluslarından enine kesit.A: homomerik tip. B:heteromerik tip.<br />

k:korteks; al:alg hücreleri; m:mantar miselyumu (G.M.Smith' ten).<br />

(*) haustorium= emeç, emici kök<br />

(**) mer= Gr. kısım<br />

75

---

u nedenle de , bu likenler heteromerik tip olarak isimlendirilir (Şek.26).<br />

Çalımsı likenler arasında bu tipe sıklıkla rastlanır; Usnea, Evernia,<br />

Ramalina, Cladonia türleri bu gruba örnektir.<br />

Simbiyoz yaşayan bu bitkilerin özelliği, bir çok liken maddesi<br />

yapabilmeleridir. Metabolizma ürünü olan bu maddeler sadece liken<br />

tarafından meydana getirilebilir, ortaklar tek başlarına bunları<br />

üretemezler.<br />

Likenlerde bulunan bileşikler primer ve sekonder bileşikler olarak<br />

tanımlanır. Primer bileşikleri, alg fotosentezle hazırlar; başta glikoz ve<br />

mannitol, sorbitol gibi polioller olmak üzere likenin ve izolikenin gibi<br />

likenlere özgü poliholozitler sentezlenir.<br />

Likenlerdeki sekonder bileşikler, metabolizma ürünü olarak<br />

meydana gelen alifatik ve aromatik bileşiklerdir. Sekonder bileşikler<br />

ortaklardan mantar tarafından sentezleniyorsa da sentezin ön<br />

basamaklarındaki maddeleri algler hazırlamaktadır. Likendeki ortakların<br />

erçekleştirdiği uyumlu biyosentezler sonucu meydana gelen sekonder<br />

f<br />

ileşiklerin miktarı, kuru ağırlığın %30' una ulaşmaktadır. Bu maddeler<br />

genellikle ince kristaller biçimindedir, hifın dış yüzeyinde oluşur ve<br />

çoğunlukla likene karakteristik bir renk verir (Örn. Usnea' ya sarı rengini<br />

veren usnik asit veya oksidasyonuyla Xanthoria' nın sarı rengini<br />

meydana getiren parietik asit).<br />

Likenlerde 150 kadar liken asidi bulunur, bunlar sekonder<br />

bileşiklerin türevidir; örneğin usnik asit (dibenzofuran grubundan),<br />

evernik asit (depsid grubundan), setrarik asit (depsidon grubundan) ve<br />

vulpinik asit en önemli olanlarıdır. Çoğunlukla acı lezzetlidirler, bu<br />

nedenle likenler iştah açıcı olarak kullanılır. Ayrıca antibiyotik etki de<br />

gösterirler.<br />

Liken asitleri, üzerine tutundukları kayayı eritir, böylece liken<br />

derinlere doğru gider. Bu tip likenlere Endolitik likenler(*) denir.<br />

Bunlar ortama öylesine gömülmüşlerdir ki bir daha dış yüzeye<br />

erişemezler. Ayrıca, bir yandan sağladıkları mineral tuzlarla likeni<br />

beslerken diğer taraftan da kayaların ufalanmasına neden olduklarından<br />

yeni toprak oluşmasında rol oynarlar. Çıplak kayaların üzerini örten bu<br />

öncü organizmaların faaliyeti sonucu oluşan ince toprak tabakası üzerine<br />

karayosunları (Bıyophyta.) gelir; bunları da diğer bitkiler izlemiştir. Bu<br />

nedenle likenler, öncül (piyonir = pioneer) bitkiler olarak nitelendirilir.<br />

(*)endo= iç, lith(o)= Gr. taş<br />

76

---

Likenlerin yaşayabilmesi için rutubetin zorunlu olduğunu biliyoruz.<br />

Likenler genellikle çok çabuk kurur, bu nedenle fotosentez yapabilme<br />

süresi çok kısadır. Fakat kuru olarak da aylarca kalabilirler. Kurumuş bir<br />

liken, bilhassa yapraksı likenler nemlendirilince iç abuk büyük bir hızla<br />

su alır ve ıslandıktan kısa bir süre, birkaç dakika sonra fotosentez başlar.<br />

Medulladaki hifler ise hava alma görevini üstlenmiştir, çünkü bunların su<br />

alma gücü ve yeteneği salgılanan Tiken asitleri nedeniyle körelmiştir.<br />

Likenin büyümesi çok yavaştır, genellikle, yılda 0.5 cm den de az<br />

büyür (50 yılda el büyüklüğüne erişebilirler); örn. Rhizocarpon<br />

geographicum tallusu yılda 0.5 mm büyümektedir.<br />

Likenlerde üreme, eşeysel üremedir. Himenyum genellikle algden<br />

yoksundur. Mantar tabakasında apotesyum yıllar sonra görülür fakat<br />

uzun ömürlüdür (Şek.25). Askusların çeperi dayanıklıdır; 100 yıla kadar<br />

hatta daha uzun süre yaşayabilirler. Askosporlar uygun ortamda çimlenir,<br />

hifler meydana gelir. Bu çimlenme tesadüfen uygun bir alg hücresinin<br />

yanında olursa, yeni bir liken oluşur. Bir grup liken de (yapraksı ve<br />

çalımsı likenler) soridilerle (soredyum) çoğalır (Şek.25). Soredyum,<br />

mantar hifleri ile çevrilmiş bir kaç alg hücresi topluluğu yani küçük bir<br />

tallus parçacığıdır. Soridiler tallusun belirli bir yerinde oluşur, bu yere<br />

soral adı verilir. Soredyumlar kabuk tabakasında meydana gelen<br />

yarıklardan çıkarak rüzgarla dağılır ve uygun ortamda yeni bir liken<br />

meydana gelir; görülüyor ki likenlerin üremesinde algin hiç rolü yoktur.<br />

Bugün yaşayan liken türünün sayısı 20.000 kadardır. Likenler<br />

sistematik açıdan bir grup değildir, bu nedenle fılogenetik esasa dayanan<br />

bir sistematiği olduğu söylenemez. Ancak, değişik karakterlerine<br />

bakılarak gruplandırılmaktadırlar. Liken türünde bulunan mantar<br />

çeşidine göre likenler 2 sınıfa ayrılmıştır.<br />

Ascolichenes sınıfında mantar bir Ascomycetes' tir ve Pezizales<br />

ordosundakiler çoğunluktadır. Bu likenler daha çok ılıman iklimde<br />

yaşarlar.<br />

Basidiolichenes grubundaki likenler daha çok tropiklerde yaşarlar;<br />

örnek olarak uzun yıllar Orta ve Güney Afrika' da çıplak toprak ve<br />

ağaçlarda yaygın olarak görülen Cora pavonina' dan söz edilmiştir,<br />

ancak son yıllarda hem ılıman hemde tropik kuşakta yaşayan likenlerin<br />

bulunduğu saptanmıştır.<br />

Her liken türü yukarıdaki koşulların dışında, belli bir ortamda yetişir.<br />

Bu nedenle habitatına göre likenler şöyle gruplandırılabilir:<br />

1. Canlı ağaç gövde, dal veya yapraklarda yaşayanlar<br />

(Usnea, Cladonia).<br />

2.Devrik kütük, çit ve benzeri yerlerde yaşayanlar {Cladonia).<br />

3.Toprakta yaşayanlar {Cladonia).<br />

77

---

4.Kalkerli kayalarda yaşayanlar (Parmelia isidiotyla, P.consparsa,<br />

Rhizocarporı geographicum).<br />

5.Silisli kayalarda yaşayanlar.<br />

Tallusları değişik biçimde olduğundan likenler şekillerine dayanarak<br />

da gruplandırılmaktadır.<br />

1- Çalımsı likenler:<br />

a- Dalsı likenler : Cladonia, Evernia v.b.<br />

b- Ipliksi (veya sakalsı) likenler: Usnea v.b.<br />

Bu gruptaki likenler bulundukları ortama dar bir tabandan<br />

tutunmuştur, tallus dik veya dallanmıştır ve ince şerit şeklindedir,<br />

ağaçlarda dallardan aşağı sarkar.<br />

2- Yapraksı likenler : Cetraria, Parmelia, Sticta, Petigera,<br />

Xanthoria, Lobaria v.b. tallus yere yayılmış bir yaprak veya şerit gibi,<br />

loblu veya parçalıdır; bazı noktalardan tutunmuştur ve substrattan<br />

yükselir.<br />

3- Kabuksu likenler : Lecanora, Rhizocarporı, Graphis. Tallus<br />

yere, ağaç kabuğuna veya kayalara tamamen yapışık, kuru ve yassıdır;<br />

belirli bir şekli yoktur. Kabuksu likenler çok yavaş büyür, öncül<br />

likenlerdir.<br />

Likenler çok eskiden beri tıpta kullanılmıştır. Ancak bu<br />

kullanmanın bilimsel esaslara değil de Signatura plantarum (*)<br />

ekolünün kurallarına dayandığı görülmektedir. Yani bitkiden,<br />

benzetildiği hasta organın tedavisinde yararlanılmıştır. Örneğin: Usnea<br />

barbata (sakal likeni), saç çıkarmak için; Lobaria pulmonaria, akciğer<br />

hastalıklarında; tallusu sarı olan Xanthoria parietina sarılıkta<br />

kullanılmıştır.<br />

Bu benzetmeden bitkilerin isimlendirilmesinde de yararlanılmıştır:<br />

Peltigera, kuduzda kullanılan bir likendir, bu nedenle Peltigera canina<br />

olarak isimlendirilmişti^**). Letharia vulpina eskiden tilkileri öldürmek<br />

için kullanılmış olan(***), Arktik bölge ve Alplerde yetişen, Avrupa'<br />

daki zehirli tek likendir. Sarı renkli ve çalımsıdır.<br />

Likenler, birinci derecede ilaç veren bitkiler değillerdir. Ancak<br />

değişik açıdan ilginç tarafları vardır:<br />

-Antibiyotik etki gösterirler. Tüberküloz basiline etkisi kuvvetli olan<br />

likenler eskidenberi tanınmakta ve Kuzey Avrupa ülkelerinde akciğer<br />

hastalıklarında kullanılmaktadır.<br />

(*) sigııum = işaret; plantarum = bitkilerin<br />

(**) canus=köpek<br />

(***) vulpes= Gr. tilki<br />

78

---

Şekil 27. Likenler. A\Usnea barbata. a:apotesyum; t:tallus. B.Parmelia<br />

furfuracea. C'.Rhizocarpon geographicum.<br />

-Homojen polihozitler içerirler, dolayısıyla besin değeri vardır.<br />

-Renkli bileşikler (kinon türevi) içerdikleri için boya endüstrisinde<br />

yararlanılır.<br />

-Asit-fenoller içerirler (setrarik asit, lekanorik asit); bazılarından<br />

turnusol elde edilir.<br />

-Depsid grubundan bazı maddeler UV ışınlarını çok fazla absorbe<br />

ettiğinden bu asitleri içeren likenler bazı insanlarda kontakt dermatit) ve<br />

benzeri allerjik reaksiyonlara yol açar.<br />

79

---

Likenlerin bir kısmı eczacılıkta kullanılır ve kodekslere alınmıştır.<br />

Lichen Islandicus (T.K.) İzlanda Likeni. Bu drog Cetraria islandica'<br />

nın kurutulmuş talluslarıdır. Kuzey ve Orta Avrupa dağları ve<br />

İskandinavya' da yaygındır, Sibirya' da ve Kuzey Amerika' da da<br />

yetişmektedir. İskandinavya' da ve Orta Avrupa' dan tıbbi amaçla<br />

toplanır; daha çok Polonya' dan ihraç edilir, Cetraria islandica yapraksı<br />

likenlerdendir. Dallanma dikotomiktir; 0.5 mm kalınlıkta ve 12-15 cm<br />

kadar olan tallusu zeytin yeşili renkte ve kırmızı benekli, alt yüzü grimsiyeşil<br />

renkli ve beyaz beneklidir; bazen üst yüzü yeşilimsi kahverengidir;<br />

kenarları dikensi-tüylüdür (Şek.28). Kuru drog kolay kırılır, suyla<br />

nemlendirilirse yumuşar, zarımsı duruma geçer. Kokusu hafif, lezzeti<br />

acıdır, % 60 kadar glukozanlar içerir, başlıcaları likenin ve izolikenin'<br />

dir. Likenin yalnız sıcak suda çözünür, iyot ile maviye boyanmaz;<br />

izolikenin ise soğuk suda çözünürve iyot ile maviye boyanır. Her ikisi de<br />

hidrolizde glikoz verir. Drog ayrıca Bı2 Vitamini, folik asit,<br />

fumarprotosetrarik asit içerir. Tüberküloz basiline karşı kuvvetli<br />

aktiftir. Bugün Avrupa ülkelerinde, likenin ve izolikeninden dolayı<br />

dekoksiyon halinde olunum yolları hastalıklarında, ekspektoran olarak<br />

kullanılır. Taşıdığı çok acı lezzetli setrarik asitten dolayı iştah açar ve<br />

tonik etkilidir; az miktarda usnik asit de bulunur. Son zamanlarda bu<br />

bileşiğin ve polisakkaritlerin antitümoral etkili olduğu doğrulanmıştır.<br />

Şekil 28. Likenler. A:Cetraria islandica. aıapotesyum.<br />

B .Lobaria pulmonaria (A: H.Mitsuhashi).<br />

80

---

Şekil 29. Likenler. A.Everniaprunastri. B.Rocella tinctoria. C'.Cladonia<br />

rangiferina. D:C.pyxidata. E.Lecanora esculenta<br />

(C:H.Mitsuhashi,E:K.Karamanoğlu' ndan)<br />

Acılığı giderildikten sonra; Lichen Islandicus desamaratus (*) adı<br />

altında, pastil halinde kullanılır; ayrıca besin olarak ta tüketilir (2 kg<br />

Cetraria islandica 1 kg buğday unu ile eşdeğerdir).<br />

Lichen Pulmonariae (Ciğer likeni)<br />

Drog Lobaria pulmonaria' nın (Sticta pulmonaria - Stictaceae)<br />

talluslarıdır; dağlarda ve ormanlarda, kütükler üzerinde yetişen yapraksı<br />

likenlerdendir; özellikle Karadeniz ormanlarında bulunur, Uludağ' da da<br />

vardır. Tallusu 30 cm kadar ve derimsidir (Şek.28 ; Res. 12). Alt<br />

yüzündeki lobları akciğere benzediği için solunum yolları<br />

hastalıklarında, göğüs yumuşatıcı olarak kullanılmıştır. Hafif<br />

antibakteriyel etki de gösterir. Çay şeklinde hazırlanan preparatları<br />

(*) amarus= acı; de-,des= ayrılma<br />

81

---

laksatif olarak da kullanılmıştır. Ayrıca bira yapımında, şerbetçiotunun<br />

yerini alabilmektedir.<br />

Lichen Pyxidata (Kadeh likeni), Cladonia pyxidata' nm tallusları<br />

bu droğu oluşturur. C.pyxidata, ağaç diplerinde, çürümekte olan ağaç<br />

kütükleri üzerinde sık rastlanan bir likendir. Tallusları 1.5-2.5 cm<br />

boyunda, uzun saplı bir kadeh biçiminde ve beyazımsı-yeşil renklidir<br />

(Şek.29; Res. 13). Bu liken ekspektoran etkilidir, özellikle boğmaca<br />

öksürüğüne karşı verilmektedir.<br />

Likenlerin antibiyotik etki gösterdiği ilk defa 1944 te, Cladonia' da<br />

saptanmıştır. Antibiyotik etki bakımından. A.B.D. İsviçre, Rusya ve<br />

Japonya' da yapılan araştırmalar sonucu bugün likenlerden antibiyotik<br />

etkili 60 tane bileşik elde edilmiştir. Antibiyotik etkinin bazı liken<br />

cinslerinde (Cladonia) bulunan asitlerden (usnik, vulpinik, evernik asit<br />

ibi) ileri geldiği savunulmaktadır. Örneğin evernik asit ile usnik asit<br />

f<br />

arışımı, Evosin' i verir ki bu, kuvvetli antibiyotik etkili bir üründür. Bu<br />

maddeler Gram (+) koklara karşı etkilidir. Örn. Usnik asitin Na tuzu<br />

Staphylococcus, Streptococcus ve Mycobacterium tuberculosis' e karşı<br />

kuvvetli antibiyotik etki gösterir. Usnik asit preparatları bakteriyel<br />

egzema ve furunculus tedavisinde bugün de kullanılmaktadır.<br />

Usnea barbata ve U.florida (sakal likeni) çalımsı (ipliksi)<br />

likenlerdendir. U barbata yaygın bir likendir (Şek. 27 ;Res. 14). Daha<br />

çok iğne yapraklı ağaçlarda görülür. Sarkık, ipliksi ve çok dallanmış<br />

tallusu vardır. Geçen yüzyılda, Avrupa' da drog olarak, Muscus<br />

arborum veya Muscus offîcinarum isimleriyle bilinirdi. Bu liken usnik<br />

asit nedeniyle özellikle M. tuberculosis' e karşı etkilidir. Dışarıdan lapa,<br />

toz ve pomat halinde yara, çıban ve apselerde kullanılır. Bazı likenler<br />

ilaç olarak kullanılmaları dışında kozmetik ürün olarak da önem taşırlar.<br />

Evernia prunastri, Çalımsı-dalsı likenlerden olup kozmetikte<br />

Mousse de Chene adı ile bilinir. Ege ve Akdeniz' de yaygındır; bilhassa<br />

meşelerde, kayın, gürgen, ve akçaağaçta rastlanır. Tallusun üst yüzü<br />

yeşil, alt yüzü beyazımsıdır (Şek. 29). Bu tallusa Lichen Quercinus adı<br />

verilir. Usnik asit ve evernik asit yanında uçucu bileşikler de içerir;<br />

likenden petrol eteri veya benzol ile hazırlanan ekstreler veya konkretler<br />

kozmetolojide, parfümeri ve sabun sanayiinde koku fiksatörü olarak<br />

kullanılır. Bu liken astrenjan bileşikler de taşır ve antidiyareik etkisi<br />

bilinmektedir. Ayrıca Mısır' da besin olarak tüketilmektedir.<br />

Bazı likenlerden besin olarak yararlanılır. Likenlerde asimilasyon<br />

ürünü karbonhidratların arasında nişastaya yakın olanların (izolikenin<br />

gibi) sentezlendiğini görmüştük. Ancak bunların rezorbe olma oranı<br />

düşük olduğu için besin değeri çok yüksek değildir. Buna karşın besin<br />

sıkıntısı çeken kuzey halkı (İskandinavya ve izlanda gibi) tarafından<br />

kullanılanların sayısı az değildir.<br />

82

---

Lecanora esculenta (manna likeni, yürüyen liken), kabuksu<br />

likenlerdendir. Rusya ve İran steplerinde, Kuzey Afrika' da, çöllerde<br />

bazen bol miktarda görülen bir likendir. Anadolu' nun doğusundaki<br />

steplerde de rastlanır. Taşlara, kayalara yapışıktır. Tallusu 1-2 cm çapta,<br />

küremsi, üzeri beyine benzer, girintili çıkıntılıdır (Şek. 29) ve kırılması<br />

unludur.<br />

Liken rüzgarla uzaklara taşınır ve kurak havada hiç görülmez; fakat<br />

yağmurla ıslanınca poliholozit yapısındaki maddeler şişer ve liken<br />

görünür bir şekil alır bu nedenle gökten düşmüş zannedilir. Manna<br />

caelesta (*) (Kudret helvası) adı buradan verilmiş olabilir.<br />

L.esculenta' nın talluslarından oluşan ve Manna(Kudret helvası) adı<br />

verilen drog mannitol bakımından zengindir, ayrıca %25 likenin içerir.<br />

Lekanorik asit yanında bir antibiyotik olan lekanorin A da vardır.<br />

Tonik ve hafif laksatiftir. Besin olarak yararlanılır.<br />

Cladonia rangiferina (ren geyiği likeni), çalımsı likenlerdendir.<br />

Kuzey yarıkürenin kuzey kesimlerinde kalınlığı 30 cm kadar olan<br />

tundralar oluşturur (Şek. 29C). Bu liken likenin bakımından zengindir ve<br />

ren geyikleri için önemli bir besin maddesidir. C. rangiferina ve<br />

C.stellaris talluslarından İsveç ve Rusya' da alkol (1 kg likenden 0.5 İt<br />

etanol) elde edilmektedir.<br />

C.alpestris,her zaman canlı bitki olarak kullanılan ve ölmez<br />

çelenkler yapımında yararlanılan bir Cladonia türüdür.<br />

Likenlerin bazısından endüstriyel ürün kaynağı olarak yararlanılır,<br />

örneğin Rocella tinctoria. Turnesol likeni adı verilen bu likene Batı<br />

Akdeniz ülkelerinin sahil kayalarında, yurdumuzda Güney Anadolu' da<br />

rastlanır; dallan uzun, silindirik, beyazımsı veya esmerimsidir; tallusu<br />

küme oluşturur (Şek.29B). R.fusiformis' ten de turnusol elde edilir.<br />

Turnusol, Lakmus, Lacca Musci gibi isimler verilen droğun elde<br />

edilmesi için likenler toplanır, amonyaklı su ile fermentasyona bırakılır.<br />

Sonra kireç katarak kütleler haline getirilir ve kurutulur. Bu ürün eriyik<br />

ya da kağıt halinde asit-baz indikatörü olarak kullanılır.<br />

Evernia prunastri gibi Lobaria pulmonaria da parfümeride<br />

kullanılır.<br />

Yurdumuzda yetişen önemli liken türleri arasında Rhizocarpon<br />

geographicum (harita likeni) sayılabilir; yetişme ortamında yaygındır.<br />

Kabuksu likenlerdendir, 0.1-1 mm büyüklükte, sarı-yeşil veya limon ya<br />

da kanarya sarısı renginde bir kabuk meydana getirir (Şek. 27C).<br />

Evernia prunastri ve Cladonia pyxidata çok yaygın likenlerdendir<br />

(Şek. 29A).<br />

(*)caelum = gökyüzü<br />

83

---

Parmelia furfuracea' nın tallusları yaprak şeklindedir, ağaç kabukları<br />

veya kayalar üzerinde yaşar. Daha çok karaçam (P.nigra) üzerinde<br />

rastlanır. Tallus çalımsı, çatallanmış, üst yüzü kül rengi alt yüzü gri-siyah<br />

renklidir(Şek. 27B).<br />

84

---

Divisio : BRYOPHYTA<br />

Bölüm : Karayosunları<br />

Karayosunlarmın karada yaşayan 22000 kadar üyesi vardır. Talluslu<br />

bitkilerinen evrimleşmiş taksonudur. Kök yoktur, rizoitleri ile toprağa<br />

tutunur, ilkel gövde görülür fakat iletim demetleri yoktur. Yaprak vardır,<br />

hücrelerinde klorofil a ve b bulunur, her zaman yeşildirler; fotosentez<br />

ürünü nişastadır. Hücre çeperi selüloz yapısındadır.<br />

Yapraklı bitkiye gametofit (gametleri taşıyan bitki) denir; üzerinde<br />

gametangiyumlar (eşeysel hücreleri taşıyan organlar) bulunur. Şimdiye<br />

kadar incelenen Thallophyta bitkilerinde gametongiyumlar çoğunlukla<br />

tek hücrelidir, çok hücreli olanlarda ise koruyucu hücre tabakasına<br />

rastlanmaz. Karayosunlarında ise gametangiyumlar çok hücreli olup bir<br />

sıra, verimsiz koruyucu hücre tarafından çevrilmiştir.<br />

Mikrogametangiyum ve makrogametangiyum farklı yapıdadır.<br />

Makrogametangiyum = Arkegoniyum = dişi gametangiyum, (dişi<br />

organ) bir sıra hücre dizisinden meydana gelmiş ve şişe şeklindedir.<br />

Karın kısmında ve ortada büyük bir hücre yer alır. Bu hücre erginleştikçe<br />

tabanda yumurta hücresine, üstte ise boyun kanal hücrelerine ayrılır<br />

(Şek. 30A).<br />

Mikrogametangiyum = Anteridyum = erkek gametangiyum,<br />

(erkek organ) küre veya yumurta şeklinde olup iki tip hücreden meydana<br />

gelmiştir. En dışta verimli hücreleri saran tek sıra verimsiz hücre<br />

bulunur. Verimli hücreler çok sayıda olup, spermatozoit ana hücreleri<br />

adını alır ve spermatozoitleri meydana getirir (Şek. 30B).<br />

Bir karayosununun hayat devri şöyledir:<br />

Sporofit' in meydana getirdiği sporlar uygun çevre şartlarında<br />

çimlenir ve önce protonema adı verilen küçük çim bitkisini, daha sonra<br />

da bunun üzerinde oluşan tomurcuklardan gametofiti meydana getirir.<br />

Yosunun türüne bağlı olarak bu bitki ya dıoik (*) ya da monoik tir.<br />

Monoik bitkide arkegonyum ve anteridyum aynı bitki üzerinde, dioik<br />

bitkide ise aynı türün farklı bireyleri üzerinde bulunur. Gametofit<br />

haploid bitkidir, yumurta hücresinin spermatozoitler tarafından<br />

döllenmesi ve bu zigotun gelişmesiyle diploid bitki yani sporofit<br />

meydana gelir. Sporofit kendi kendini besleyemez, bütün hayatı boyunca<br />

gametofite bağlı kalır, yani parazittir.<br />

(*) oec(o) =Gr. ev; dioicus= iki evcikli; dioik (erkek ve dişi çiçekler ayrı bireyler üzerinde)<br />

85

---

Şekil 30.Bryophyta' da üreme organları. Aıarkegonyum. bk:boyun<br />

kanalı; y: yumurta hücresi. B. anteridyum. kh: koruyucu<br />

hücreler; sah: spermatozoit ana hücreleri;C: spermatozoit.<br />

(T.E.Weier'den).<br />

Sporofıtin meydana getirdiği sporların dağılması rüzgar aracılığıyla<br />

olduğu halde, spermatozoitlerin arkegonyuma taşınması su<br />

vasıtasıyladır.<br />

Bryophyta' nın somadan suya geçenleri dışında hepsi karada yaşar.<br />

Döllenme karada yaşayanlarda bile su aracılığıyla olur. Genellikle basit<br />

gövdeli ve yapraklı, bir kısmı ise sürünücü ve parçalı tallusludur.<br />

Yapraklar bir orta damar ve birkaç sıra parenkimatık hücre dizisinden<br />

meydana gelmiştir, mezofıle rastlanmaz. Kara yosunlarının bir kısmı<br />

kozmopolittir (Marchantia polymorpha) bir kısmı ise ancak belirli<br />

bölgelerde bulunur. Değişik ortamlarda (kaya, ağaç kabuğu, duvar,<br />

toprak) yetişirler. Karayosunlarında yaygın olarak rastlanan bileşikler<br />

başlıca terpenoid ve fenolik bileşikler' dir. Son yirmi yılda flavonlar,<br />

biflavonlar, izoflavonlar ve başka birçok madde bulunmuştur, ancak bu<br />

bileşiklerin biyosentez yolları hakkında hemen hemen hiçbir şey<br />

bilinmemektedir. Varlığı saptanan bileşikler bu bitkilerde az miktarda<br />

bulunduğundan Bryophyta bitkileri arasında eczacılık bakımından<br />

önemli olanlara rastlanmamaktadır.<br />

86

---

Karayosunları birbirinden kolaylıkla ayrılabilen 2 sınıf altında<br />

incelenir.<br />

Classıs : Hepaticae (*)<br />

Sınıf : Karaciğer Yosunları<br />

Karaciğer yosunları genelde nemli ortamlarda yaşayan (higromorf)<br />

(**) bitkilerdir. Kurak ortamda (kseromorf) ve ağaç üzerinde epifit<br />

olarak yaşayanlar da vardır.<br />

Marchantia polymorpha (Marchantiaceae) (ciğerotu), nemli toprak,<br />

kaya ve duvarlar üzerinde yetişir, tallusları şerit şeklinde, 2 cm<br />

genişliğindedir ve dikotomik dallanma gösterir; arkegonyum ve<br />

anteridyum ayrı bitki üzerinde bulunur (Şek. 31).<br />

Ciğerotunun yaprakları Herba Hepaticae fontinalis adı altında,<br />

eskiden karaciğer hastalığına karşı kullanılmıştır.<br />

Classis : Musci<br />

Sınıf : Yaprak Yosunları<br />

Yaprak yosunlan yeryüzünde geniş yayılış gösteren bitkiler olup<br />

değişik ortamlarda (karanlık mağaralarda, kaya ve ağaçların üzerinde,<br />

bataklıklarda ve nadiren su içinde) yaşayabilirler. Yaprak yosunlarının<br />

büyük bir kısmı higromorftur. Kurak ortamda yetişenler, hatta kuraklığa<br />

yıllarca dayanabilen türleri de vardır.<br />

Çimlenen sporlar önce ipliksi yapıda protonemayı meydana getirir.<br />

Asıl yosun bitk isi daha soma protonema üzerinde oluşur. Yaprak<br />

yosunlarında yaprak, gövde ve rızoit olmak üzere üç kısım kolayca<br />

ayrılabilir. Rejenerasyon yetenekleri vardır. Bitkiden kopan gövde veya<br />

yaprak parçası ya direkt olarak yeni bitkiyi ya da önce protonema ve<br />

daha soma da bitkiyi meydana getirir.<br />

Ordo: Sphagnales<br />

Sphagnum (Sphagnaceae) cinsinin 350 kadar türü bataklık alanlarda<br />

yetişir ve geniş çayırlıklar meydana getirir. Her yıl üstte yeni bitki<br />

meydana gelirken alt kısım ölür ve böylece kalın yosun tabakası<br />

(turbalık) oluşur .Sphagnum özel yapısından dolayı ağırlığının 20-25 katı<br />

su çekebilir. Bahçecilikte bitkileri bir yerden bir yere nakletme sırasında<br />

nemli ve canlı tutmak için kullanılır. Bileşiminde bulunan sfagnol<br />

antiseptik etki gösterir.<br />

(*) hepar = karaciğer; hepaticus = karaciğer ile ilgili<br />

(**) hygr(o) = Gr. yaş, ıslak, nemli<br />

87

---

Şekil 31. Karayosunları. AMarcharıtia polymorpha. dg: dişi gametofıt;<br />

eg: erkek gametofıt; R.Polythrichum commune. k: kapsül;<br />

s: seta; C: Mnium. g: gametofıt; r: rizoit; sp: sporofıt;<br />

(A: G. M. Smith, B: Strasburgers, C: T. E. Weier' den).<br />

Ordo: Polytrichales<br />

Polytrichum commune (Polytrichaceae) (karıncık), orman altında,<br />

gölgeli ve rutubetli yerlerde yetişen bir bitkidir (Şek. 31B). Bu türün<br />

tallusları Herba Adianti aurei isimli droğu verir; tanen, reçine, yağ<br />

içerir astrenjan, diyaforetik ve tonik olarak kullanılır. P.juniperinum'' un,<br />

talluslarından elde edilen Herba Polytrichi juniperinae ise diüretik<br />

etkilidir.<br />

Mnium' 1ar karayosunları arasında en yaygın olanıdır, ekseriya<br />

ormanlarda kütüklerin üzerinde, turbalıklarda yetişir ve koyu yeşil renkli<br />

geniş topluluklar oluşturur. İlkbaharda görülen sürgünlerin rengi ise açık<br />

yeşildir. Sporları taşıyan kapsüller uzun bir sapın bitiminde bulunur ve<br />

ucu kapaklı olup kuğu boynuna benzer (Şek. 31C).<br />

88

---

Divisio : PTERIDOPHYTA<br />

Bölüm : Borulu Kriptogamlar, Eğreltiler<br />

Bu bölümde sporlu bitkiler arasında en gelişmiş olan ototrof kara<br />

bitkileri bulunur. Borulu kriptogamlar en iyi gelişmeyi 300 milyon yıl<br />

önce, karbon devrinde göstermiştir. Eski jeolojik devirlerde yaşayanların<br />

ağaç formunda olduğu ve bugünkü maden kömürü yataklarının<br />

oluşmasında önemli rolleri bulunduğu kabul edilmektedir.<br />

Gametofit, karayosunlarında olduğu gibi haploittir ve<br />

protal(protalium) adını alır. Protal bir kaç santimetre çapında, kalp<br />

şeklinde küçük bir yaprakçığa benzer (Şek. 37B), sadece bir kaç hafta<br />

yaşar.<br />

Pteridophyta bitkilerinde sporlar çoğunlukla birbirine benzer, yani<br />

homospordurlar (izospor). Bu tip sporların çimlenmesiyle meydana gelen<br />

protal üzerinde hem arkegonyum hem de anteridyum bulunur ve<br />

monoiktir. Bazı borulu kriptogamlarda ise sporlar yapı bakımından<br />

birbirinden farklıdır yanı bunlar heterospordur. Bu durumda<br />

mikrosporangiyumdan mikrosporlar ve bunların çimlenmesi ile erkek<br />

protaliyum; makrosporangiyumdan ise dişi sporlar, bunların çimlenmesi<br />

ile de dişi protaliyum meydana gelir, yani protaller dioiktir. Sporofıtte<br />

birbirinden kolayca ayrılabilen kök, gövde ve yaprak bulunur. Şimdiye<br />

kadar incelediğimiz bitkiler içinde böyle bir farklılaşma ilk defa burada<br />

görülmektedir; ayrıca gövde çok yapraklanır; epiderma üstünde kutikula<br />

tabakası bulunur; iletim demetleri hadrosantrik' tir (*), ksilemde trakeit<br />

vardır, trakeye nadiren rastlanır (Pteridium).<br />

Günümüzde tropik bölgelerde yaşayan ağaç şeklindeki eğreltilerde<br />

kambiyum faaliyeti sonucu oluşan sekonaer kalınlaşma, görülür.<br />

Sporangiyum genelde sporofil adı verilen yaprağın alt yüzünde, ilkel<br />

yapıda olanlarda bazen gövde üzerinde bulunur.<br />

Pteridophyta bölümünden 3 sınıf (Equisetatae, Lycopodiatae ve<br />

Filicatae)ve 3 takım eczacılık açısından ilgi çekicidir.<br />

(*)hadro= Gr. kuvvetli, hadrocentricus= (kuvvetli kısmı) ksilemi ortada bulunan<br />

89

---

Classis : Equisetatae (*)<br />

Sınıf : Atkuyrukları<br />

Ordo: Equisetales<br />

Bu takımdan günümüzde yaşayan bir familya ve bir cins vardır.<br />

Fam : Equisetaceae<br />

Tropik ve subtropiklerde yetişen, nemli arazide bol bulunan,<br />

rizomlu, çok yıllık bitkilerdir. Sürünücü rizomdan yükselen sürgünler ya<br />

birbirine benzer ve yeşil renklidir; ya da verimsiz sürgünler yeşil, verimli<br />

sürgünler ise beyazımsı kahverengi olmak üzere farklı iki sürgün görülür.<br />

Verimli sürgünler ilkbahar başlangıcında meydana gelir ve sporofıl taşır,<br />

dallanmamıştır; verimsiz sürgünler ise yaz aylarında ya da sonbaharda<br />

oluşur ve dallanma gösterir. Sürgünlerde gövde, boğum (nodus) ve<br />

boğum aralarına (internodyum) ayrılmıştır. Yapraklar pul şeklindedir,<br />

tabanda birleşerek nodusu bir kın gibi sarar. Verimli (fertil) gövdenin<br />

tepesinde, saplı spika durumunda sporofıller bulunur. Sporangiyumlar,<br />

spikayı oluşturan altıgen şekilli ve peltat pulların (sporofillerin) alt<br />

yüzünde, pulun çevresine dizilmiş olarak bulunur ve 5-10 tanedir (Şek.<br />

32).<br />

Equisetum (atkuyruğu, zemberekotu, ekliot, ulama), familyanın tek<br />

cinsidir. Yeryüzünde 25 kşdar, memleketimizde ise 7 türü vardır. Çoğu<br />

nemli ve sulak yerlerde yetişen, hücre çeperi silis yönünden zengin çok<br />

yıllık bitkilerdir. Steril gövdeler dik, silindirik, oluklu, dallanmış ve yeşil<br />

renklidir; verimli olanlarda gövdenin ortası boştur, boşluğun etrafında<br />

iletim demetleri ile daha küçük hava boşlukları bulunur (Şek. 32C).<br />

Klorofil taşımaz, kırmızımsı renklidir, dallanmamıştır.<br />

E.arvense (tarla atkuyruğu). Trakya ve Anadolu' da su kenarlarında,<br />

orman altlarında sulak yerlerde yaygın olarak yetişir. Önce verimli, soma<br />

verimsiz sürgün olmak üzere iki çeşit sürgün meydana getirir. Verimliler<br />

25 cm boyundadır, yaprak kını 4-6 yapraktan oluşmuş, spika 1-4 cm<br />

kadar. Steril bireyler daha uzun, 20-80 cm, gövde 6-19 oluklu, ortası boş,<br />

boşluk çapın yarısı kadar (Şek. 32C). Steril bireylerin toprak üstü<br />

kısımları Herba Equiseti droğunu verir mineral maddeler, silis (%5-15<br />

kadar), saponin, flavonoidler, ekisetin ve nikotin taşır ve potasyum<br />

tuzlarından dolayı diüretik etki gösterir. Ayrıca akciğer hastalıklarında<br />

(örn. tüberküloz), kırıklarda, kullanılmıştır.<br />

(*) equus = at; seta = sert kısa kıl, tüy<br />

90

---

Şekil 32. Equisetum arvense. A: verimli birey, n: nodus. B: spika. p:pul<br />

yaprak. C: gövdenin enine kesiti, id: iletim demeti; k: korteks;<br />

o: orta boşluk. D: verimsiz birey, y: yaprak. E: Sporofıl. F:Elater<br />

E.ramosissimum ve E.telmateia (E.maximum), Anadolu' da yaygın<br />

olan diğer türlerdir. Birincisi, 75 cm kadar boyda ve tüylüdür, alt<br />

kısımlarda çok dallanmıştır; kurak, taşlık, kumluk arazide de<br />

yetiştiğinden yurdumuzun her bölgesinde rastlanır. E.telmateia' nin<br />

verimsiz bireyleri 2m., verimlileri 40cm kadar uzun olabilir; dalları 4<br />

kostalı, kostalar 2 lobludur; gövdenin ortasındaki boşluk çapın 2/3 ü<br />

kadardır.<br />

91

---

E.palustre ve kışın görülen E.hiemale (*) türleri de Anadolu' da<br />

yetişir. E.palustre' ye, İstanbul' dan, Bolu ve Rize' ye kadar rastlanır,<br />

1400 m' ye kadar çıkar. Boyu 10-60 cm, dallanmış, derin oluklu; ortadaki<br />

boşluk gövde çapının yarısından küçüktür. Başak 1-3 cm kadardır.<br />

Zehirli bir alkaloid olan palustrin taşır ve hayvan zehirlenmelerine<br />

neden olur. Tedavide kullanılmaz.<br />

Ecjuisetum türlerinin otsu kısımları, silis yönünden zengin olması<br />

nedeniyle, toz şeklinde madeni eşyaların parlatılmasında kullanılır.<br />

E.giganteum (**) en büyük Equisetum türüdür, boyu 10 m kadardır.<br />

Tropikal Amerika' da yetişir. Taşıdığı silisten dolayı tüberküloz<br />

tedavisinde kullanılmıştır.<br />

Classis : Lycopodiatae (***)<br />

Sınıf : Kibritotları<br />

Ordo: Lycopodiales<br />

Bu takımdaki bitkiler yaklaşık 300 milyon yıl önce, karbon devrinde<br />

büyük gelişme göstermiş, çoğu fosilleşmiş bitkilerdir. Bu taksonun<br />

günümüzde yaşayan örnekleri, herdem yeşil, sekonder kalınlaşma<br />

göstermeyen, çok yıllık otsu bitkilerdir. Tropiklerde epifit, subtropik<br />

bölgedeki ormanlarda ise kara bitkileri olarak yaşarlar. Bitki izosporiktir;<br />

sporangiyumlar dalların ucundaki spikalarda, yaprakların (sporofillerin)<br />

koltuğunda bulunur.<br />

Fam : Lycopodiaceae (Kurtayaklılar, Kibritotları)<br />

Bu familyada 3 genus 100 kadar tür bulunur. Yurdumuzda yetişen 5<br />

Lycopodium türünün hepsine Kuzeydoğu Anadolu' da rastlanır.<br />

Lycopodium clavatum (kibritotu, kurtayağı). Avrupa, Asya,<br />

Amerika' da yetişir. Yurdumuzda Kuzey Anadolu dağlarının alçak<br />

kesiminde, 500 m. üstünde, orman açıklıklarında görülür. Gövde<br />

sürünücüdür ve dikotomik dallanma gösterir (Şek. 33). Yaprakları küçük,<br />

linear-lanseolat, tepede aristat, imbrikat dizilişli; sporangiyumlar bir<br />

sapın ucunda 2 tane başak durumundadır; sporofıl geniş ovat, tepede<br />

akuminattır, sporangiyum üst yüzde, tabanda ve böbrek şeklindedir.<br />

(*) hiemis = kış<br />

(**) gigans = dev<br />

(***) lyco = Gr. kurt; pod=Gr. ayak<br />

92

---

Şekil 33. Lycopodium clavatum. s: spor; sp:sporofıl.<br />

Herba Lycopodii, bitkinin toprak üstü kısmındanoluşur. Bileşiminde<br />

likopodin, klavatin ve nikotin alkaloitleri bulunur, bu nedenle<br />

antipiretik etkilidir; diüretik olarak da kullanılır. Lycopodium T.K. (<br />

Sporae Lycopodii) bitkinin olgun sporlarından oluşan bir drogdur.<br />

Başak durumundaki sporofıller olgunlaşmadan önce toplanır, kurutulur,<br />

daha soma silkelenerek sporlar alınır. Sporların şekilleri aynı,<br />

büyüklükleri (25-40|i) ve ağırlıkları eşittir, üzeri ağımsı yapıdadır (Şek.<br />

33). Bileşiminde %40-50 sabit yağ, yanında mum, şeker ve flavonoit<br />

bulunur. Yara tedavisinde kurutucu ve yeni doğmuş bebeklerde göbek<br />

tozu olarak; eczacılık tekniğinde pilüllerin yapışmasını önlemek üzere<br />

Farmakognozi' de drogların saflığını kontrol etmek amacıyla kullanılır.<br />

Doğu Karadeniz' den toplanan Lycopodium ihraç edilmektedir.<br />

Classis : Filicatae<br />

Sınıf : Eğreltiotları<br />

Ordo: Filicales<br />

Bu takımda, yeryüzünde yetişen yaklaşık 170 cins. 9000 kadar tür<br />

bulunur. Sporlu bitkiler arasında en iyi gelişme gösteren ve ototrof olarak<br />

yaşayan kara bitkileridir. Boyları, otsu olanlarda birkaç mm' den<br />

{Trichomanes minutissimum), ağaç şeklinde olanlardaise (Alsophila<br />

crinita) 10-15m' ye kadar değişir. Jeolojik devirlerde (300 milyon yıl<br />

önce) yaşamış olanlar iyi gelişme göstermiş büyük ağaçlar şeklindedir.<br />

93

---

Günümüzde yaşayanların çoğu otsu, çok yıllık bitkilerdir; tropiklerde<br />

yetişen bazı türler ise ağaç formundadır.<br />

Eğreltilerin toprak altında yatay olarak uzanan bir toprakaltı gövdesi,<br />

rhizomu vardır, bundan kökler ile her yıl, yaprak şeklinde çok sayıda<br />

sürgün çıkar (Şek. 34, 35). Yapraklar gençken zemberek gibi kıvrık olup,<br />

keman başına benzer, geliştikçe zemberek açılır ve uzar (Şek. 34);<br />

genellikle büyük ve parçalı, pennat veya bipennattır; pinna ve pinnulaları<br />

değişik şekiller gösterir (Şek. 35, 36).<br />

Üreme organları olan sporangiyum toplulukları sorus adını alır ve<br />

değişik şekillerde, linear (Asplenium), reniform (Dryopteris), peltatorbikulat<br />

(Polystichum) olabilir. Soruşlar genelde yaprağın alt yüzünde<br />

damarların her iki yanında, bazen de lobların uç kısmında kenar<br />

kıvrımları içinde bulunur (Şek. 36).<br />

Sorus' un üzeri çoğu zaman ince bir zarla örtülüdür; induzyum (*)<br />

adı verilen bu zar aynı zamanda sorusun şeklini belirler. Sporangiyumun<br />

etrafı atnalı şeklinde kalınlaşmış hücrelerle annulus ile çevrilmiştir. Bu<br />

halka, sporangiyumun stomium (ağız)(**) adı verilen ince çeperli<br />

hücrelerin bulunduğu bölgeden (Şek. 37C) açılmasını ve içinde bulunan<br />

tetrasporların etrafa yayılmasını sağlar. Bu sporların uygun ortamda<br />

çimlenmesiyle 1-2 cm çapında kalp şeklinde bir protal gelişir. Protal<br />

rizoitleri ile toprağa tutunur, üzerinde anteridyum ve arkegonyumu<br />

oluşur (Şek.36B). Anteridyumda meydana gelen spermatozoitler suyun<br />

ve pozitif kimyasal çekimin (kemotaksi) etkisiyle arkegonyuma ulaşarak<br />

yumurta hücresini döller. Bu zigotun gelişmesi ile yeni bir sporofit<br />

meydana gelir.<br />

Fam : Osmundaceae<br />

Bu familyadaki bitkiler, ılıman ve tropikal bölgelerdeyetişen çok<br />

yıllık eğreltilerdir. Sporangiyumları verimli pinnulalarm her iki yüzünde<br />

yer almıştır; çok hücreli annulus ve induzyum bulunmaz. Osmunda<br />

regalis (kral eğreltisi), Kuzey Anadolu dağlarında ve Trakya' da orman<br />

altlarında yetişen çok yıllık bir bitkidir. Bipennat ve 60-150 cm boyunda<br />

olan yaprakların alt pinnulaları iyi gelişmiş, lanseolat ve verimsizdir, üst<br />

pinnulaları ise linear, daha küçük ve verimli olup her tarafı<br />

sporangiyumlarla örtülmüştür.Bu bitki eczacılıkta kullanılmaz fakat<br />

bahçecilikte değerlidir; rizom ve kökleri ufak parçalar halinde kesilip<br />

saksılara yerleştirilerek bazı çiçeklerin yetiştirilmesinde yararlanılır.<br />

(*) indusium= peçe; eğreltilerde sporangiyumları örten ince zar, örtü<br />

(**) stom(ato)= Gr. ağız<br />

94

---

Şekil 34: Dryopteris filix-mas. A: bitki. gy. genç yaprak; p: pul; r: rahis.<br />

B: Rhizoma Filicis. pk: petiol kalıntısı. C: pinnula üzerinde sorus<br />

ve induzyum. D: rizomdan enine kesit, p: petiol; id: iletim<br />

demeti. E: hadrosentrik iletim demeti, ks: ksilem; fl: floem.<br />

95

---

Şekil 35. Eğreltilerde yaprak şekilleri. A: basit y.{Phyllitis scolopendrium);<br />

r: rizom; s: sorus. B: pennat parçalı y.(Asplenium trichomanes);<br />

pi: pinna. C: bipennat parçalı y. (Asplerıium adiantum-nigrum);<br />

p: petiol; pu: pinnula.<br />

Fam : Aspidiaceae<br />

Bu taksondaki bitkiler nemli veya kuru yerlerde yaşayan çoğu<br />

rizomlu, çok yıllık otsu bitkilerdir. Toprak üstü kısımları pennat,<br />

bipennat veya tripennat parçalı yapraklardan meydana gelmiştir. Soruşlar<br />

yaprağın alt yüzünde, pinnula orta damarının her iki yanında iki sıra<br />

halinde dizilmiştir, peltat veya reniform induzyum bulunur (Şek. 34, 36).<br />

Eğreltiotlarında iletim demetleri hadrosentrıktir, yani endoderma ile<br />

çevrilmiş iletim demetlerinde ksilem ortadadır, floem ksilemin etrafında<br />

yer almıştır. İletim demetleri rizomda ve petiol kalıntılarında, her genusta<br />

farklı bir sayı ve diziliş şekli gösterir ve bu diziliş bitkilerin birbirinden<br />

ayrılmasında çok önemli bir karakter oluşturur (Şek. 39).<br />

96

---

Anadolu' da bu familyadan 2 cins ve 14 tür yetişir.<br />

Dryopteris fılix-mas (erkek eğreltiotu). Kuzey<br />

yarıkürede, yurdumuzda 650-1750 m<br />

yüksekliklerde, Kuzey Anadolu ve Trakya<br />

civarında yetişen 120cm boyunda çok yıllık bir<br />

bitkidir. Rizomlar çok yıllık kalın ve yatay bir<br />

silindir şeklinde olup her sene yaprak yapısında sürgünler verir<br />

Yapraklar kışın ölür fakat toprak altında bulunan yaprak sapı tabanları<br />

(petiol kalıntısı) rizom üzerinde canlı olarak kalır. Rizomdan tek tek<br />

çıkan yapraklar, bipennat parçalıdır, sap ve rahisin bir kısmı kahverengi<br />

ve zarımsı pullarla kaplıdır. Soruşlar, pinnula orta damarının her iki<br />

tarafına dizilmiş 9 çift kadar ve 1.5 mm çapındadır. İnduzyum çıplak,<br />

nadiren tüylü, ince zarımsı yapıda olup gençken sorusu tamamen örter ve<br />

böbrek şeklindedir (Şek. 34C ;Res. 15a).<br />

Şekil 36.Eğreltilerde pinnula şekilleri ve sorus dizilişleri. A: Dryopteris<br />

fılix- mas. B: Polystichum aculeatum. C: Pteridium aquilinum.<br />

D: Adiantum capillus-veneris. E: Asplerıium adiantum-nigrum.<br />

F: Polypodium vulgare. s: sorus.<br />

97

---

Rhizoma Filicis T. K ve T. F. (Erkek Eğreltiotu Rizomu). Erkek<br />

eğreltiotunun (Nephrodium fılix-mas\ Polypodium fılix-mas) toprakaltı<br />

gövdelerinden oluşan bir drogdur (Şek. 34 B ; Res. 15b). Topraktan<br />

çıkarılan rizomlar köklerinden ve kurumuş petiol kalıntılarından<br />

kurtarıldıktan sonradrog olarak kabul edilir, iç yüzeyi önce yeşildir<br />

zamanla esmerleşir. Rhizoma Filicis' te 6-18 adet iletim demeti bulunur,<br />

enine keşide, bir tarafı açık bir halka üzerine, at nalı şeklinde dizilmiş<br />

olarak görülür, uçtaki demetler daha büyüktür (Şek. 34C, 39A). Bu<br />

diziliş rizom üzerinde bulunan canlı petiol kalıntılarında da benzer<br />

şekilde ve daha net olarak görülür. Bu özelliği yardımıyla Rhizoma<br />

Filicis, ofısinal olmayan diğer eğrelti türlerinin rizomlarından ayrılabilir.<br />

Şekil 37.Dryopteris fılix-mas. A: sorusun enine kesiti, s: sporangiyum<br />

i: induzyum. B: protaliyum. ar: arkegoniyum; at: anteridyum:<br />

r: rizoit. C: sporangiyum. a:annulus; sa: spor ana hücreleri;<br />

sp:spor; st: stomiyum.<br />

Drog %2 kadar, ham filisin olarak da bilinen floroglusinol türevi<br />

bileşikler taşır. Anadolu' da yetişen Dryopteris fılix-mas rızomlarında bu<br />

miktar %2 olarak bulunmuştur. Floroglusinol türevi maddelerin<br />

başlıcaları flavaspidik asit, filisik asit ve aspidin dir. Rizom ve bundan<br />

hazırlanan ekstreler tenyalara karşı anthelmentik (*) olarak kullanılır. Bu<br />

bileşikler tenyada adale felci yapar, ilaç alındıktan belli bir süre sonra<br />

hareketsiz kalan parazitin vücuttan atılabilmesi için hastaya tuzlu müshil<br />

verilmelidir; yağlı ortam ilacın bağırsaktan absorbsiyonunu hızlandırır;<br />

hasta için toksiktir, bu nedenle yağlı müshil kullanılmamalıdır.<br />

(*) helmins= bir cins solucan; anthelmint(h)icus= bağırrsak solucanlarına karşı<br />

kullanılan,vermifuj<br />

98<br />

B

---

Şekil 38: Filicales. A: Adiantum capillus-veneris. B: Poylpodium vulgare.<br />

C: Pteridium aquüinum. D: Ceterach offıcinarum.<br />

D.abbreviaîa, 600 m' nin üzerinde, orman açıklıkları ve kayalık<br />

yerlerde yetişen, yaprakları dik olan ve 100 cm ye kadar boylanabilen<br />

çok yıllık bir eğreltidir (Res. 16a, 16b). Türkiye' de Doğu Karadeniz<br />

bölgesinde yetişenlerde ham filisin miktarı oldukça yüksektir (%4.3)(1).<br />

(1) Tanker, N., Coşkun, M, <strong>Ankara</strong> Ecz. Fak. Mec. 8 (1), 114-133(1978); 8 (2), 1- 16(1978)<br />

99

---

D.borreri, Kuzey Anadolu' da 1500 m' ye kadar olan yüksekliklerde<br />

ve orman açıklıklarında yetişen bir türdür. Yaprakları büyük 130 cm<br />

kadardır; yaprak sapı sık pullarla kaplıdır. Rizomları %2.6 kadar ham<br />

filisin taşır.<br />

D.caucasica, D.filix-mas' a çok benzer; pinna tabanının ortasından<br />

dar oluşu ile ayırt edilir. Bolu, Artvin arasında Abies (köknar) ve Fagus<br />

(kayın) ormanı altında yetişir. Bu türün rizomları %2.1 ham filisin içerir.<br />

D.abbreviata, D.borreri ve D.caucasica türlerinin rizomları ham filisin<br />

içeriği bakımından Dfilix-mas rizomlarına göre daha zengindir. Bu<br />

nedenle bu türlerden de Rhizoma Filicis elde edilmesinde<br />

yararlanılabilir.<br />

Polystichum aculeatum (Aspidium aculeatum) (batıcı eğreltiotu),<br />

Kuzey Anadolu' da yetişen ve yaprakları parçalı olan bir türdür. Pinnula<br />

tabanında bulunan dip lob diğerlerine göre büyük ve tepesi batıcı diken<br />

şeklinde (Şek.36B,39C), induzyum peltattır. Polystichum türlerinin<br />

rizomları bağırsak parazitlerine etkisizdir. Rhizoma Filicis ile<br />

karıştırılabilir, ancak rizomda iletim demeti sayısının az olması ile<br />

ayırtedilir (Şek. 36).<br />

Fam : Athyriaceae<br />

Athyrium filix-foemina {Polypodium fılix-foemina) (dişi eğreltiotu),<br />

Kuzey Anadolu' da yaygın olan çok yıllık bir eğreltidir. Yaprakları<br />

büyük, tripennat parçalıdır. Rizomları etken bileşikleri içermeyen ve<br />

erkek eğreltiotu rizomu ile karışabilen bir başka türdür; anca farkı,<br />

petiolde iletim demeti iki tane ve karşılıklıdır; ayrıca yaprakların lobları<br />

dentat,dişler de tekrar 3 dişlidir. Soruşta induzyum kenarı saçaklıdır<br />

(Şek. 36C, 39D).<br />

Fam : Hypolepidaceae<br />

Soruşların şerit şeklinde oluşu bu familyanın karakteristik<br />

özelliğidir. Pteridium aquilinum (kartal eğreltisi), sahillerimizde ve<br />

orman açıklıklarında yaygın olarak yetişen 40-200 cm boyunda, kalın<br />

rizomlu bir eğrelti türüdür. Yaprakları 30 cm den büyük, tripennat<br />

parçalı; petiol dik ve yüzeyi parlak; soruslar loblarm kenar kıvrımları<br />

içinde devamlı bir şerit şeklinde uzanmıştır.İnduzyum lobların kenar<br />

kıvrımlarına bağlı ve saçaklıdır. Saptan alınan enine keşide iletim<br />

demetinin iki başlı kartala benzemesi nedeniyle kartal eğreltisi adı<br />

verilmiştir (Şek. 36D, 38C, 39B). Bu bitkinin rizomları da Rhizoma<br />

Filicis ile karışabilir; fakat sorus şekli ve iletim demetlerinin görünüşü<br />

yardımıyla kolayca ayrılır. Hayvanlara verilen kuru otlara karışması ve<br />

bunların da yenmesi sonucu besi hayvanlarında mesane kanserine neden<br />

olduğu saptanmıştır.<br />

100

---

Şekil 39: İletim demetlerinin rizomda-r ve petiolde-p dizilişi(enine kesi)).<br />

A: Dryopteris filix-mas, i: iletim demeti. B: Pteridium aquilinum.<br />

C: Polystichum aculeatum. D: Athyrium filix-foemina.<br />

Fam : Aspleniaceae<br />

Anadolu' da 3 cins ile temsil edilen bir familyadır; daha çok nemli<br />

yerlerde yetişir. Soruşlar burada da linear, fakat devamlı değildir;<br />

induzyum bulunur.<br />

Phyllitis scolopendrium (Scolopendrium offîcinale) (geyikdili) bir<br />

kuzey yarıküre bitkisidir. Yaprakları basit, enli şerit şeklindedir; soruslar<br />

yaprağın alt yüzünde, orta damarın iki tarafında bulunur, linear ve<br />

birbirine paraleldir (Şek. 35A ; Res. 17). Kurutulmuş yapraklarından<br />

oluşan Herba Scolopendrii,diüretik, diyaforetik ve ekspektoran etkilidir.<br />

Asplenium ruta-muraria, duvar diplerinde, nemli ve gölgeli<br />

kayaların arasında yetişen, 5-10 cm boyunda bir eğreltidir. Yapraklar<br />

triangular-lanseolat, sorusları lineardır; induzyum bulunur. Toprak üstü<br />

kısımları Herba Rutae-murariae droğunu Verir, ekspektoran olarak<br />

kullanılır.<br />

101

---

Ceterach officinarum (altınotu), Avrupa ve Akdeniz havzasında,<br />

Anadolu' da kayaların arasında yetişen rizomlu, 10-12 cm büyüklükte bir<br />

bitkidir (Şek. 38D ; Res. 18). Asplenium türlerine benzer. Yaprakları<br />

pennatifıt, alt yüzü açık renkte, zarımsı tüylerle kaplı olup altın renginde<br />

görülür. Soruş linear, induzyum körelmiş veya yoktur. Yaprakları<br />

diüretik etkilidir ve idrar yolları hastalıklarında kullanılır.<br />

Fam : Adiantaceae<br />

Bu familya bitkilerinde rizomlar sürünücü ve bol tüylü; petiol ve<br />

rahis koyu kahverengi veya siyah ve parlaktır. Yurdumuzda 1 cins ve 1<br />

türü yetişmektedir. Adiantum capillus-veneris (*) (baldırıkara, venüs<br />

saçı), nemli ve gölgeli kayalarda, pınar taşları ve kuyu ağızlarında<br />

yetişen ince rizomlu, yaprakları parçalı bir eğreltidir. Yaprak parçalan<br />

siyah saplı, flabelliförm, tabanı kuneattır ve dikotomik damarlanma<br />

gösterir. Yaprak kenarları tepe kısımlarda alt yüze doğru kıvrılmıştır;<br />

soruslar bu kıvrımların içinde bulunur (Şek. 36D, 38A ; Res. 19).<br />

Herba Adianti (Folia Adianti)T.K. Adiantum capillus-veneris' in<br />

yapraklarından oluşan drogdur. Müsilaj ve acı madde içerir;<br />

müsilajından dolayı emoliyan, antitüssif ve ekspektoran etki gösterir,<br />

özellikle çocuklarda kullanılır.<br />

Fam : Polypodiaceae<br />

Bu familya bitkilerinde karakteristik özelik olarak soruslar yuvarlak<br />

veya ovoid, benek şeklindedir, yaprak loplarında orta damarın yanlarında<br />

iki sıra halinde bulunur.Yurdumuzda 1 cins ve 2 türü yetişir.<br />

Polypodium vulgare (kaya eğreltisi, benekli eğreltiotu), çok yıllık,<br />

etli ve sürünücü rizomlu, kayalar arasında veya ağaç diplerinde yetişen<br />

bir türdür. Yapraklar pennatifıt, lobları uzunca oblong, kenarları tam<br />

veya hafif dişli; soruslar yuvarlak, belirgindir; induzyum taşımaz (Şek.<br />

36F, 38B). Rhizoma Polypodii, tatlı lezzetlidir, bol miktarda sakkaroz,<br />

glisirizin ve saponozitler içerir, ekspektoran, kolagog ve laksatif olarak<br />

kullanılır.<br />

Fam: Salviniaceae<br />

Bu familya üyeleri tropik ve subtropiklerde yetişen ve su üzerinde<br />

yüzen tek senelik bitkilerdir. Salvinia natans' a (**) Trakya ve Anadolu'<br />

da rastlanır, Yapraklar üçlü vertisillat dizilişli olup bunlardan iki tanesi<br />

basit, üst yüzü papilliair ve su üzerinde yüzer, üçüncü ise çok<br />

parçalanmış ve kök görünümünde olup suyun içinde bulunur.<br />

(*) venus, veneris = güzellik ve aşk ilahesi; Gr.Aphrodite<br />

(**) natare = yüzmek; natarus = suyun yüzünde duran<br />

102

---

Divisio : SPERMATOPHYTA<br />

Bölüm : Tohumlu Bitkiler, Çiçekli Bitkiler<br />

Bitkiler aleminde evrimsel yönden en fazla gelişme göstermiş, kök,<br />

gövde, yaprak ve iletim demetleri taşıyan bitkilerin bulunduğu bölümdür.<br />

En önemli özelikleri çiçek ve tohum meydana getirmeleridir. Bu nedenle<br />

bu bölüme Anthophyta (Çiçekli bitkiler) veya Spermatophyta (*)<br />

(Tohumlu bitkiler) adı da verilmektedir. Çiçek, bu bitkilerin eşeyli<br />

üremesini, tohum ise bitkilerin yayılmasını ve devamını sağlayan<br />

organlardır.<br />

Bu bölümdeki bitkilerde de döl değişimi vardır, ancak gametofît çok<br />

küçülmüş, sporofıt ise çok gelişmiştir. Erkek gametofît polen tanesi, dişi<br />

gametofît embriyo kesesi halini almıştır. Sporofıt evre ise bitkinin<br />

kendisidir. Buna göre çok küçülmüş olan gametofît, gelişmiş olan<br />

sporofıt tarafından örtülmüştür. Bunun nedeni, sucul bitkilerin kara<br />

bitkileri durumuna gelirken yapmak zorunda kaldıkları ekolojik<br />

adaptasyondur. Yani gametofît evre, alglerden karayosunlarına ve<br />

buradan tohumlu bitkilere doğru yavaş yavaş küçülürken, sporofıt evre<br />

aksi yönde bir gelişme göstererek alglerden tohumlu bitkilere doğru<br />

giderek büyümüştür. Karayosunları ve Eğreltilerde döllenme sonucu<br />

oluşan embriyo, eşey hücresini (gamet) meydana getiren bitkide<br />

(gametofît) kalarak gelişmesini sürdürür ve sporofıti meydana getirir.<br />

Tohumlu bitkilerde ise, karada yaşamaya uyum sağlama ve yavruyu<br />

koruma yeteneği daha ileri bir gelişme gösterdiğinden, tohum<br />

taslağından meydana gelen tohum ve içindeki embriyo özel bir örtü ile<br />

sarılarak ana bitkiden ayrılır, uygun ortam bulduğunda çimlenir veya<br />

çimlenme için uygun ortam oluşmasını bir süre bekleyebilir. Tohumlu<br />

bitkilerin, sporlu bitkilere göre gelişmiş olan diğer bir karakteri de<br />

polenlerin (mikrospor) dişi organa ulaşmasında suya bağlılığın azalmış<br />

olmasıdır. Spermatozoitlerin arkegonyumlara taşınması Alglerde,<br />

Karayosun'larında ve Eğreltiotları'nda su aracılığı ile olmaktadır.<br />

Tohumlu bitkilerde ise polenin tohum taslağına ulaşması rüzgar veya<br />

böceklerle sağlanmaktadır.<br />

Spermatophyta bölümü bitkileri, çiçekte tohum taslaklarının açıkta<br />

oluşu veya kapalı bir ovaryum içinde bulunuşuna göre iki altbölümde<br />

toplanır: Gymnospermae ve Angiospermae (**).<br />

(*)anth(o)= Gr. çiçek; sperm(ato) = Gr. Tohum<br />

(**)gymn(o)= Gr. çıplak; angio= Gr. dar (kapalı)<br />

103

---

Subdivisio : GYMNOSPERMAE<br />

Altbölüm : Açık Tohumlu Bitkiler<br />

Bu altbölüm bitkilerinde övül ve övülün gelişmesi ile oluşan tohum<br />

açıktadır; yani karpel kendi üzerine kapanmamış, ovülleri koruyan bir<br />

ovaryum oluşmamıştır. Ovaryum olmayınca stılus ve stigma (*) da<br />

yoktur. Mikropil açık olduğundan polen taneleri doğrudan övülün<br />

tepesindeki polen odacığına girer ve burada çimlenir. Tozlaşma rüzgarla<br />

olur, yani anemogam (**) bitkilerdir.<br />

Açık tohumlu bitkiler çalı, ağaççık veya ağaç formundadır. Otsu<br />

olanlarına rastlanmaz. Gövdede iletim demetleri açık kollateral (***)<br />

tipte ve muntazam dizilidir. Kambiyumun faaliyeti ile gövdede sekonder<br />

büyüme ve kalınlaşma görülür. Odun yapıları kapalı tohumlu bitkilere<br />

oranla daha basittir; trakeit var, trake yoktur.<br />

Floem'de kalburlu boruların yanında arkadaş hücreleri yoktur.<br />

Gövde ve yapraklarda oleoresin içeren salgı kanalları bulunur.<br />

Yaprakları iğne, pul veya değişik şekilde, uzun ömürlü ve kalıcıdır<br />

(Şek.40).<br />

Çiçekleri tek eşeyli, basit yapılı, periantsız (****); bitki monoik<br />

veya dioiktir. Erkek çiçekler polen keselerine, dişi çiçekler ise ovüllere<br />

indirgenmiştir. Hem erkek, hem dişi durumları kozalak (strobil) (*****)<br />

şeklindedir. Dişi kozalakta pullar odunlaşmıştır, karpel tabanının iç<br />

yüzünde bir veya daha çok övül vardır. Erkek kozalakta pullar<br />

odunlaşmamıştır, alt yüzünde polen keseleri bulunur, tozlaşma<br />

rüzgarladır (Şek. 41). Bu altbölümdeki bitkilerin bazıları fosilleşmiş,<br />

bazıları günümüze kadar gelmiştir. Burada, günümüzde yaşayan<br />

örnekleri bulunan taksonlardan söz edilecektir.<br />

Classis: Cycadinae<br />

Fam : Cycadaceae<br />

Tropikal veya subtropikal bölgelerde yetişen 9 cins ve yaklaşık 100<br />

türü kapsayan bir familyadır. Dioik ağaç veya ağaççıkları palmiyelere<br />

benzer. Kaim, dik ve dallanmayan gövdeleri vardır. Yaprakları büyük,<br />

sert, pennat (******) parçalı, gövdenin tepesinde demet halinde ve<br />

kalıcıdır.<br />

(*)stylus= boyuncuk, stilus; stigma= başçık, stigma<br />

(**)anemo= Gr. rüzgar; anemogam=rüzgaria tozlaşan<br />

(***)lateralis=yanda bulunan; collateralis=yanlarda veya yanyana bulunan<br />

(****)peri=Gr.etrafında; periant=çiçek örtü yaprakları<br />

(*****)strobulus= strobilus= conus= kozalak<br />

(******)pinnatus= tüy şeklinde, kuştüyüne benzer<br />

104

---

Erkek çiçekler kozalak durumundadır. Kozalak küçük pulcuklardan<br />

meydana gelmiştir, her pulcuğun altında bir çok polen kesesi<br />

(mıkrosporangıyum) bulunur. Dişi çiçekle genellikle kozalak şeklinde<br />

ise de bazen ovüller pennat bir sporofıt ekseninin kenarlarında yer<br />

almıştır. Çiçek örtü yaprakları yoktur.<br />

Şekil 40. Gymnospermae' de yaprak tipleri. A: iğne yaprak {Pinus). B: pul<br />

yaprak (Juniperus). C: Flabellat yaprak (Ginkgo).<br />

Şekil 41. Pinus nigra. A: dişi kozalak; b: övül; c:tohum. B: erkek kozalak;<br />

d: polen.<br />

105

---

Cycas revoluta (sikas)' nın vatanı Japonya ve Avustralya' dır.<br />

Ülkemizde Güney ve Batı Anadolu gibi sıcak bölgelerde, parklarda<br />

yetiştirilen kıymetli bir süs bitkisidir. Büyümesi çok yavaştır. Gövdenin<br />

kabuk ve öz bölgeleri bol miktarda nişasta taşır; buradan elde edilen<br />

nişastaya Sago Nişastası adı verilir ve yetiştiği yörelerde besin olarak<br />

tüketilir.<br />

Classis: Ginkgoiae<br />

Fam: Ginkgoaceae<br />

Jeolojik devirlerde yaşamış, fakat bugün sadece 1 cins ve 1 tür ile<br />

temsil edilen bir familyadır. Ginkgo biloba (kızsaçı ağacı, Japon eriği),<br />

vatanı Uzakdoğu ülkeleri olan, 30 m kadar boyda, dallanmış, kışın<br />

yaprak döken, dioik bir ağaçtır. Yaprakları flabellat(*) tepesi bilobat ve<br />

damarlanması dikotomiktır (Şek. 40C ; Res 20a, 20b). Bitki tür adını<br />

yapraklarının 2 loblu oluşundan alır. Çiçekleri tek eşeyli; erkek çiçekler<br />

kısa sürgünlerin ucunda, kozalak oluşturmuştur. Dişi çiçekler bir sap<br />

ucuna yerleşmiş iki ovülden ibarettir. Tozlaşma rüzgarla olur.<br />

Ginkgo biloba, Budizm dininde kutsal bir ağaçtır. Japonya' da yol,<br />

park ve bahçelerde yetiştirilir. Dünyanın en eski ağaçları olmaları<br />

nedeniyle ayrı bir öneme sahiptirler. İstanbul ve <strong>Ankara</strong>' da yetiştirilmiş<br />

örnekleri vardır. Folium Ginkgo bitkinin yapraklarından elde edilen<br />

drogdur. Drog elde etmek amacıyla bitkinin kültürü Fransa ve Amerika'<br />

da yapılır. Yaprağın kendisi yanında hazırlanan standardize edilmiş<br />

ekstreler daha çok kullanılmaktadır. Droğun bileşiminde ginkgolitler<br />

(ginkgolid A, B, C, J ve M) bilobalid ve ginkgo flavonozitleri bulunur.<br />

Damar genişletici etkisi nedeniyle ileri yaşlarda görülen unutkanlık<br />

bunama, hafıza kaybı ile işitme kaybı, kulak çınlaması ve vertigo<br />

hastalıklarında kullanılır.<br />

Classis : Coniferae<br />

Sınıf : Kozalaklı Bitkiler<br />

Kozalaklı bitkiler açık tohumlu bitkilerin en zengin sınıfıdır. Kuzey<br />

ve Güney yarıkürenin ılıman bölgelerinde yayılış gösteren ağaç veya<br />

ağaççık formunda, düzgün dallanan bu bitkilerde yapraklar genellikle<br />

iğne veya pul şeklindedir ve dalda birkaç yıl kalır. Gövdede sekonder<br />

kalınlaşma görülür, yaprak ve odununda reçine kanalları vardır. Odun<br />

dokusu trakeit hücrelerinden oluşmuştur, trake bulunmaz. Çiçekleri tek<br />

eşeyli ve kozalak durumundadır. Erkek çiçek durumları, uzun sürgünde<br />

bir yaprağın koltuğundan çıkan büyümesi sınırlı bir eksen ile, bunun<br />

üzerinde birkaç pul yaprağı ve sık bir şekilde dizilmiş<br />

mikrosporofıllerden meydana gelir. Mikrosporofıllerin içinde polen<br />

(*)flabellum= yelpaze<br />

106

---

Şekil 42: Coniferae A:erkek kozalak ve boyuna kesiti. mi:mikrosporofîl;<br />

me: mikrosporofilin enine kesiti; p: polen; pkıpolen kesesi.<br />

B: dişi kozalak ve boyuna kesiti; y:yaprak; e: eksen; o:ovül;<br />

öp: örtü pulu; tp: tohum pulu; (K. Karamanoğlu' ndan).<br />

keseleri (mikrosporangiyumlar) bulunur, sayısı bu sınıftaki familyalara<br />

göre 2-20 arasında değişir. Dişi çiçekler de kozalak halinde ve bir eksen<br />

üzerinde sık ve sarmal dizilmiş kozalak pullarından (makrosporofıl)<br />

meydana gelmiştir. Kozalak pullarından dıştakine örtü pulu, ıçtekine<br />

tohum pulu adı verilir (Şek. 42).<br />

Coniferae sınıfında inceleyeceğimiz 5 familya aşağıdaki anahtar<br />

yardımıyla, birbirinden kolayca ayrılabilir:<br />

1-Dişi kozalak yok; meyva drupa etrafında arillus var..Taxaceae<br />

1-Dişi kozalak var; meyva drupa değil.<br />

2-Yaprak dizilişi oppozit veya vertısillat; yapraklar pul şeklinde<br />

veya subulat Cupressaceae<br />

2-Yaprak dizilişi alternan; yapraklar tek tek, veya imbrikat<br />

dizilişli; pul veya iğne şeklinde<br />

3-Yapraklar iğne şeklinde Pinaceae<br />

3- Yapraklar pul şeklinde.<br />

4-Dişi kozalakta her pulda tek övül var Araucariaceae<br />

4-Dişi kozalakta her pulda 2 den fazla övül var... .Taxodiaceae<br />

107

---

Ordo: Taxales<br />

Fam: Taxaceae<br />

Reçine taşımayan ve yaprak dökmeyen dioik, büyük ağaçlardır.<br />

Yapraklar alternan ve 2 sıra üzerine dizilmiş; şerit şeklinde 1-3 cm, Abies<br />

yaprağına benzer,ancak tepesi akuttur, alt yüzünde ise orta damara<br />

paralel iki mum çizgiye rastlanmaz. Tohum küçük, olgunlaşınca<br />

etrafında kadeh şeklinde ve kırmızı renkli etli bir yapı oluşur ki buna<br />

arillus adı verilir (Şek. 43B, C).<br />

Taxus baccata (porsuk ağacı), Avrupa' da, Kuzey ve Güney Anadolu<br />

bölgelerinde yetişen büyük bir ağaçtır. Arillusu kırmızı renkli olup<br />

yenebilir (Res. 21a, 21b). Ancak gerek tohum gerek bitkinin diğer<br />

kısımları zehirlidir. T.brevifolia, Amerika kıtasında yetişir. Bu türün<br />

kabuklarında bulunan taksol diterpen yapısında olup antitümoral<br />

aktiviteye sahiptir.<br />

Ordo: Pinales<br />

Fam : Araucariaceae<br />

Bu familyadaki bitkiler, Güney yarıkürede yayılış gösteren ve yaz<br />

kış yeşil kalan, monoik veya dioik büyük ağaçlardır. Muntazam<br />

dallanmış olmaları nedeniyle karşıdan bakınca kat kat görünür (Şek.<br />

43A); park ve bahçeler için sevilen süs ağaçlarıdır. Familyada bugün<br />

yaşayan 2 cins ve 30 kadar tür vardır.<br />

Şekil 43. A:Araucaria araucana. B: Taxus baccata. y: yaprak. C: arillus<br />

ve içinde tohum(t) kozalak, t: tohum.<br />

108

---

Araucaria araucana (maymun ağacı), vatanı Şili olan ve 50 m kadar<br />

boylanabilen, daima yeşil bir ağaçtır. Yaprakları koyu yeşil, üçgenimsi,<br />

sertve ucu batıcıdır. Park ve bahçelerde süs ağacı olarak yetiştirilir (Şek.<br />

A.excelsa (salon çamı), vatanı Avustralya olan bir ağaçtır. Soğuğa<br />

dayanıklı olmadığı için ancak evlerde, saksılarda yetiştirilir. Güney<br />

Anadolu' da (Antalya' da) ise parklarda yüksek ağaçlar halinde<br />

gelişmiştir.<br />

Agathis, familyanın diğer cinsidir. Güneydoğu Asya ve Avustralya'<br />

da yetişen, sert ve spatulat yapraklı yüksek ağaçlardır. Gövdesinde bol<br />

reçine bulunur. Hem fosilleşmiş hem yaşamakta olan türlerden elde<br />

edilen reçineye Kopal reçinesi veya Dammar reçinesi denir. Bu reçine<br />

endüstride cila ve vernik yapımında; eczacılıkta da yakı hazırlamada<br />

kullanılır.<br />

Fam : Pinaceae (Çamgiller)<br />

Genellikle Kuzey yarıkürede yayılış gösteren düzgün gövdeli ağaç<br />

veya ağaççıkları kapsayan bir familyadır. Yaprakları linear veya iğne<br />

şeklinde olup bir kısmı dökülürken bir yandan yeni yapraklar gelişir, bu<br />

nedenle familyadaki ağaçlar yaz kış yeşildir, kışın yaprak dökmez diye<br />

nitelendirilir. Çiçekleri tek eşeyli, bitkiler monoiktır. Erkek kozalaklar<br />

küçük ve otsudur; polen taneleri hava keseleri taşır. Dişi kozalaklar kısa<br />

sürgünlerin ucunda ve büyüktür, ovüller her pulun üst yüzünde ve<br />

tabanında, 2 tane birarada bulunur, kozalak pulları odunludur,<br />

olgunlaşınca pullar aralanır veya düşer. Tohumlar genellikle kanatlıdır<br />

(Şek. 41,42).<br />

Pinaceae familyası bitkileri yeryüzünde geniş ormanlar meydana<br />

getirmenin yanında verdikleri odun, kereste, reçine ve kağıt hamuru gibi<br />

ürünler nedeniyle ekonomik açıdan çok değerlidir. Familyada 9 cins ve<br />

300 kadar tür bulunur; ülkemizde ise 4 cins ve 9 tür ile temsil edilir.İğne<br />

yapraklı ve kışın yaprak dökmeyen, ormanlar oluşturan ve sevilen<br />

Pinaceae ağaçlarının çoğunu halkımız çam olarak nitelendirmektedir,<br />

öyle ki Picea' lara ladin çamı; Cedrus' lara sedir çamı, Abies' lere de<br />

göknar çamı denilmektedir. Yurdumuzda yetişen cinsleri: Abies<br />

(göknar), Picea (ladin), Cedrus (sedir) ve Pinus (çam) tur. Bu cinsler<br />

aşağıdaki anahtar yardımıyla birbirinden ayırdedilebilir:<br />

I. Yapraklar yalnız uzun sürgünlerde bulunur.<br />

2 Yapraklar yassı, linear, ucu küt; kozalaklar dalda dik,<br />

olgunlukta kozalak pulları düşer Abies<br />

2. Yapraklar 4 köşeli, ucu sivri; kozalaklar sarkık, olgunlukta<br />

kozalak tümüyle düşer Picea<br />

l. Yapraklar hem uzun, hem kısa sürgünlerde bulunur.<br />

3. Kısa sürgünler 30-40 yapraklı Cedrus<br />

3. Kısa sürgünler 2 yapraklı Pinus<br />

109

---

Pinus' ları diğer cinslerden ayıran en çarpıcı özellikleri,<br />

yapraklarının uzun 6-15 cm kadar, asikular (*) oluşu, uzun sürgünlerde<br />

tek tek, kısa sürgünlerde ise ikişer ikişer bulunuşu ve kozalaklarının<br />

olgunlukta düşmesidir. Uzun sürgünler gençken yapraklıdır, somadan<br />

yapraklar dökülür. Pinus cinsinde kısa sürgünler 2, 3 veya 5 yaprak taşır,<br />

ancak Anadolu' dakiler 2 yapraklıdır ve bu 2 yaprak tabanda zarımsı,<br />

kısa bir kın ile sarılmıştır. Gövdede bulunan reçine kanalları yapraklarda<br />

da devam etmektedir. Erkek kozalaklar dalların ucunda bulunur; polenler<br />

sarı renklidir, tozlaşma rüzgarla olur. Dişi kozalaklar dalların gövdeye<br />

yakın kısımlarında bulunur, olgunlaşınca tümüyle düşer. Tohumlar<br />

kanatlıdır (Şek. 44).<br />

Çam cinsinin, çoğunluğu Kuzey yarıkürenin ılıman bölgelerinde<br />

yetişen ve ormanlar oluşturan 90 türü vardır; yurdumuzda 5 tür yerli<br />

olarak yetişmektedir. Bu türler yetiştikleri yere göre ayrılabileceği gibi<br />

morfolojik özeliklerine dayanarak da kolayca tanınabilmektedir. Pinus<br />

Şekil 44. Pinus sylvestris. A: genel görürüş. B: kozalaklı dal. dk:dişi<br />

kozalak; ek: erkek kozalak; t:tohum. C: kısa sürgünde iğne<br />

yaprak; y: yaprağın enine kesiti<br />

(*)acicula= küçük iğne; acicularis= küçük iğne şeklinde<br />

110

---

uîia ve P.halepensis kıyı kesiminde yetişen türlerdir; P.nigra! ya 800-<br />

1300 metreler arasında, P.silvestris' e daha da yükseklerde, 1800-2000<br />

metrelerde rastlanmaktadır. P.pinea türü, dallarının taç oluşturması ve<br />

tohumlarında kanat bulunmayışı ile kolayca tanınmaktadır (Şek. 45).<br />

* Pinus brutia, • P.halepensis 1 Pinus nigra, • P.sylvestris<br />

Anadolu' daki Pinus türleri aşağıdaki tayin anahtarı yardımıyla<br />

ayırtedilebilir:<br />

1. Yapraklar yumuşak, açık yeşil; tomurcuklar reçinesiz<br />

2. Taç şemsiye şeklinde; tohum kanatsız P.pinea<br />

2. Taç düzensiz; tohum kanatlı:<br />

3. Kozalaklar saplı; sarkık P.halepensis<br />

3. Kozalaklar sapsız; sarkık değil P. bruîia<br />

1. Yapraklar sert, grimsi veya koyu yeşil; tomurcukları reçineli:<br />

4. Yapraklar grimsi, burulmuş; sürgünler kırmızı; kozalaklar<br />

sarkık P.silvestris<br />

4. Yapraklar koyu yeşil, düz; sürgünler siyahımsı;<br />

kozalaklar dik P. nigra<br />

Pinus pinea (fıstık çamı, şemsiye çamı), Akdeniz' de ve Karadeniz'<br />

in Akdeniz iklimi gösteren yörelerinde, kumluk arazide, nehir<br />

vadilerinde yetişen ve orman oluşturan bir türdür; ayrıca Akdeniz çevresi<br />

ülkelerinde, tohumları nedeniyle kültürü de yapılır. Boyu 15-30 m' ye<br />

varabilen bu ağaçlarda, yaşlılarda, gövdenin üst yarısında gelişen<br />

dallanma nedeniyle şemsiye şeklinde bir taç oluşmuştur böylece çok<br />

kolay tanınır (Şek. 45). Yaprakları 8-10 cm boyunda, açık yeşil ve<br />

silindirik; kozalakları büyük, 10-15 cm, küremsi, parlak kırmızıkahverengidir<br />

ve dalların koltuğunda tek tek bulunur. Tohumlar dar, 1.5-<br />

2 cm boyunda, elipsoid ve etlidir. Çam fıstığı adı verilen ve sert bir testa<br />

ile korunmuş olan bu tohumlar yağ bakımından zengindir, bazı yemek ve<br />

tatlılarda aranan, lezzet verici bir üründür. İhraç ta edilmektedir.<br />

Pinus brutia (kızıl çam), bir Akdeniz bölgesi çamıdır; yurdumuzda<br />

özellikle Batı ve Güney Anadolu' da, sahil bölgelerinde ormanlar<br />

oluşturmaktadır. Boyu 25 m kadar olabilen bu ağaçların gövdesi çok<br />

düzgün değildir. Genç sürgünleri ve fidanları birinci yıl kırmızımsıdır,<br />

dalları giderek grimsi kahverengine döner; yapraklarının açık yeşil ve<br />

uzun, 10-20 cm kadar oluşu, tomurcuklarında reçine görülmeyişı çarpıcı<br />

özelikleridir. Kozalakları çok kısa saplı veya sapsız olup 6-10 cm kadar<br />

boydadır, dal üzerinde dik ve çifter çifter, karşılıklı yerleşmiştir.<br />

111

---

Batı ve Güney Anadolu' da P.brutia gövdelerine yapılan V<br />

şeklindeki yarıklardan bir oleoresin (*) toplanır (Şek. 46A), buna çam<br />

sakızı veya terementi ismi verilir ki aynı zamanda Terebinthina (T.K.)<br />

adı ile bilinen bir drogdur. Bu oleoresınden subuharı distilasyonu ile bir<br />

uçucu yağ, Oieum Terebinthinae (T.K.) Terementi esansı elde edilir.<br />

Geriye kalan artık,yani reçine de bir drogdur, Colophonium(T.K.)<br />

Kolofan adıyla kodekslerde kayıtlıdır.<br />

Şekil 45. Pinuspinea. A: genel görünüşü. B:dişi kozalak.<br />

Terementi, bal kıvamında ve renginde veya soluk sarı renkli,<br />

kendine özgü reçine kokulu, acı lezzetli bir üründür; % 10-30 uçucu yağ<br />

ve %70-90 reçineden oluşan bu drog havada bırakılırsa uçucu yağın<br />

büyük bir kısmı uçar, geriye kolofan denilen reçinesi kalır.Kolofan adı,<br />

eski Lidya (**) Krallığının bir şehri olan Kolophan' dan gelmektedir; bu<br />

reçine ülkemizde eskidenberi bilinmekte ve çeşitli amaçlarla<br />

kullanılmaktadır.<br />

Terebinthina' dan veya çam odunundan elde edilen Oleum<br />

Terebinthinae, kendine özgü kokulu, hemen hemen renksiz, yakıcı<br />

lezzette bir sıvıdır. Vernik, cila ve boya sanayiinde kullanılan bu yağ<br />

Neft yağı veya Çam terementisi ismiyle anılır. Ofısinal olan Oleum<br />

Terebinthinae eczacılık tekniğinde, pomat yapımında, parfümeride,<br />

insektisitlerin hazırlanmasında kullanılır. Dışarıdan romatizma ağrılarını<br />

gidermek için uygulanır; veteriner hekimlikte ağrı kesici, solunum ve<br />

idrar yolları hastalıklarında antiseptik etkisi vardır.<br />

(*)oleum= yağ; resina= reçine; oleoresin= uçucu yağ ve reçineden oluşan ürün.<br />

(**)Lydia= Manisa-Eşme çevresi<br />

112

---

Colophonium (çam reçinesi, kolofan) (T.K.), uçucu yağından<br />

kurtarılmış terementidir. Bu reçine, açık veya koyu sarı renkli, parlak,<br />

kolay kırılabilen bir üründür. Suda çözünmez fakat organik çözücülerde<br />

kolay çözünür. Eczacılıkta yakı hazırlamada; sabun sanayiinde,<br />

dezenfektan madde yapımında; boya, vernik ve kağıt endüstrisinde<br />

önemli bir katkı maddesidir. Kolofan müzik aletlerinin tellerine sürülür,<br />

ayrıca spor çalışmalarında kaymayı önleyici toz olarak oldukça önemli<br />

bir yeri vardır.<br />

Şekil 46. APinus brutia. B:Terebinthina elde edilişi. C: P.halepensis.<br />

DP.nigra. EP.sylvestris.<br />

P.brutia ve P.nigra' nın dal ve gövde odunlarının, kapalı fırınlarda<br />

ve düşük ısıda yavaş yavaş yakılması yani kuru kuruya dıstilasyonu ile<br />

bir katran elde edilir; buna Pix Pini (Pix Liquida, Çam katranı) ismi<br />

verilir. Güney Anadolu' da hazırlanan bu ürün siyah veya koyu renkli,<br />

özel kokulu, acı lezzetli ve kıvamlı bir sıvıdır. Eczacılıkta solunum ve<br />

idrar yolları hastalıklarında ve özellikle hayvanların cilt hastalıklarında<br />

kullanılır.<br />

Akdeniz bölgesinde rastlanan ikinci tür Halep Çamı' dır. Pinus<br />

halepensis 15-20 metreye kadar boylanabilir. Bu türün Türkiye' deki<br />

yayılışı sınırlıdır, Torosların eteğinde, Seyhan-Ceyhan arasındaki alanda<br />

113

---

zeytin ağaçlan ile birlikte rastlanır. Bu tür P.brutidya çok benzemekle<br />

beraber, genç sürgünleri ile fidanlarının sarı renkte; yapraklarının kısa, 8-<br />

10 cm, yumuşak ve çok dar (1 mm); kozalaklarının uzun, kalın saplı ve<br />

sarkık oluşuyla kolayca ayırtedilir (Şek.46). Halep çamı gençken piramit<br />

görünüşündedir, somadan düzensiz bir taç meydana getirir. Dallan kül<br />

rengi, seyrek ve yukarı doğrudur; odunu reçinelidir. Bu türden, ispanya'<br />

da Terebinthina elde edilir.<br />

P. nigra (karaçam) yurdumuzda dağlık bölgelerde ve belirli<br />

yüksekliklerde yetişir; bu türün bir varyetesi, P. nigra \ ar.pallasiana<br />

oldukça yaygındır. Gövdesi koyu gri, yaprakları 8-0 cm boyda, koyu<br />

yeşil renkli, sert ve sıktır; bitki ismini bu karanlık görüntüsünden<br />

almıştır. Boyu 30 m' yi geçen bu ağaçların tomurcukları reçineli ve gri<br />

renklidir. Kozalakları dik, yapraklardan kısa, 4-8 cm, hemen hemen<br />

sapsız, sarımsı-kahverengi ve parlaktır (Şek. 46D). Tohumları kanatlıdır.<br />

Karaçam Avrupa' da da yaygın olan bir türdür. Orta Avrupa' da<br />

Avusturya, Macaristan ve Yugoslavya' da bol yetişen bir varyetesi,<br />

P. nigra var.austriaca bol miktarda reçine içermektedir ve Avusturya' da<br />

Terebinthina elde etmede yararlanılır.<br />

P.silvestris (P.sylvestris) (sarı çam). Bu tür Kafkasya' dan Avrupa'<br />

ya kadar uzanan alanda, dağlık kesimlerde yetişir. Yurdumuzda Kars-<br />

Sarıkamış çevresi ve Kuzey Anadolu dağlarında, genellikle 1300-2400<br />

metreler arasında ormanlar meydana getirmiştir. Sarı çam 5-15 m veya<br />

daha boylu, düzgün gövdeli bir ağaçtır (Şek. 44E); kabuk ve yaşlı dallar<br />

sarımsı renktedir. Tomurcukları reçineli; iğne yaprakları 2 mm kalınlıkta,<br />

kozalaklar kadar, 3-7 cm uzunlukta ve mavi-yeşil renklidir; kozalaklar<br />

ovoid ucu sivri, 4-8 cm boyunda hemen hemen sapsız, donuk sarımsı<br />

kahverengi ve sarkıktır. Kozalak pulları dışa doğru kanca gibi çıkıntı<br />

meydana getirmiştir. Bu türün tomurcukları Turio Pini, Turiones Pini<br />

adıyla, diüretik ve ekspektoran olarak kullanılır. İlkbahar aylarında dal<br />

uçlarında meydana gelen büyüme tomurcukları, dal uçları ile kesilerek<br />

havadar bir yerde kurutulur. Drog reçineli bileşikler ve uçucu yağ içerir.<br />

Ayrıca dalların odun kısmından kuru distilasyonla elde edilen katran, Pix<br />

Pini haricen deri hastalıklarında kullanılır. Gövde ve dal kabuklarında<br />

bol miktarda tanen bulunur.<br />

Yurdumuzda yetişen bu çamların dışındaki Pinus' lardan P.pinaster<br />

(P.maritima), Batı Akdeniz' de yetişen bir türdür; bazı Akdeniz<br />

ülkelerinde kumulların ağaçlandırılması için yetiştirilmiştir. Fransa' da<br />

terementi bu türden elde edilir.<br />

P.palustris, Kuzey Amerika' da yaygın olan, kısa sürgünü 3 yaprak<br />

taşıyan bir türdür. Amerika' da terementi elde etmede bu türden<br />

yararlanılır.<br />

P.griffiihii (Himalaya çamı), Himalaya' larda 1600-4000 m' 1er<br />

arasında yetişen ve kısa sürgünde 5 yaprak taşıyan türdür. Kozalakları 25<br />

cm den uzun ve silindiriktir; iğne yaprak ve kozalakların üzerinde reçine<br />

114

---

damlaları bulunur, bu nedenle bu ağaca ağlayan çam adı da verilmiştir.<br />

Bu türden Pakistan' da terementi elde edilmektedir.<br />

P.succinifer, eskiden Baltık sahillerinde yetişmiş bol reçineli bir<br />

ağaçtır. Bu türün fosilleşmiş reçinesi Succinum(kehribar), süs eşyası<br />

yapımında kullanılır.<br />

Çamlar çevre etkilerine oldukça dayanıklıdır, bu nedenle diğer ağaç<br />

çeşitlerinin yaşıyamadığı koşullarda yetişebilirler. Orman oluşturmaları<br />

yanında, odun, kereste ve kağıt hamuru vermeleri yönünden değerli<br />

ağaçlardır. Bunun dışında başka amaçlarla da bu ağaçlardan yararlanılır,<br />

örneğin çeşitli çam türlerinin gövde kabukları (Cortex Pini-çam<br />

kabuğu), tanen bakımından zengin olup deri sanayiinde sepileyici olarak<br />

kullanılır. Çam polenleri, Sporae Pini Pinus' ların olgun polenlerinden<br />

oluşan, açık sarı renkli bir tozdur. Taşıdığı vitaminler, enzimler v.b.<br />

bileşikler nedeniyle tonik olarak kullanılmaktadır.<br />

Çam türlerinin taze yapraklarından su buharı distilasyonu ile Oleum<br />

Pini adı verilen renksiz, güzel kokulu ve keskin lezzetli bir uçucu yağ<br />

elde edilir. Pinen ve terpineol bakımından zengin olan bu ürün<br />

antiseptik, sedatif ve ekspektoran etkilidir; haricen romatizma ağrılarında<br />

kullanılır.<br />

Çam ağaçlarının gövde kabuklarının, mantar ve destek doku<br />

hücreleri temizlendikten soma kalan kısmına çam soymuğu adı verilir.<br />

Floem hücrelerinin bulunduğu bu tabaka halk arasında kuvvet verici<br />

olarak, özellikle veremli hastalara yedirilir. Ancak bu şekilde yaralanmış<br />

ağaçlar ormanların yok olmasına neden olmaktadır.<br />

Abies (göknar,köknar). Kuzey yarıkürenin ılıman bölgelerinde<br />

yetişen, düzgün gövdeli dalları vertısillat, piramit görünümünde, yaz-kış<br />

yeşil. 20-30 m kadar boylanan, büyük ağaçlardır. Yapraklar linear,<br />

tepede retustur, altyüzünde birbirine paralel, beyaz iki çizgi bulunur.<br />

Yapraklar düştüğü zaman dalda yuvarlak ve<br />

açık renkte bir iz kalır (Şek.47C). Büyüme<br />

tomurcukları yumurta biçiminde ve<br />

reçinelidir. Çiçekler tek cinsli, bitki<br />

monoiktir.<br />

S Abies nordmanniana, • A. cilicica,<br />

$ A.bornmuelleriana, • A ,equi-trojani<br />

Erkek kozalaklar küçük, yumurta şeklinde ve sarkık; dişi çiçekler<br />

10-30 cm, boyunda silindirik ve dik kozalak durumundadır. Olgunlukta<br />

dişi kozalak pullar dökülür ve kozalak eksenidalda dik olarak kalır.<br />

Tohumlar sivri uçlu, üç köşeli ve kanatlıdır (Şek. 47). Anadolu' da 4<br />

Abies türü yetişir ki bunlar Avrupa' da yoktur. Bunlardan ikisine Kuzey<br />

Anadolu' nun yüksek kesimlerinde rastlanır.<br />

115

---

Şekil 47. Abies equi-trojani. A: kozalaklı dal; e; eksen; tp: tohum pulu;<br />

öp: örtü pulu; t: tohum. B: iğne yaprak; ye: yaprağın enine<br />

kesiti; c: yaprağın dalda bıraktığı iz.<br />

Abies nordmanniana (Kafkasya göknarı, Kuzey Anadolu göknarı).<br />

Bu tür yalnız kuzeyde, daha çok Kuzeydoğu Anadolu dağlarındaki<br />

ormanlarda yetişir. Boyu 35 m' ye kadar yükselebilir; yaprakları 1.5-3.5<br />

cm sık dizilmiş ve yukarı doğru yönelmiştir. Kozalakları koyu<br />

kahverengi, 20 cm kadardır, Örtü pullan kanca şeklinde geriye kıvrıktır.<br />

A.bornmuelleriana (Uludağ göknarı), daha çok Bursa ve Bolu<br />

çevresinde yayılış göstermekle beraber doğuya doğru, Ordu' ya kadar<br />

rastlanabilir. Kozalakları daha küçük 10-13 cm, ağaç daha kısadır, 20-25<br />

m (Res. 22). A.equi-trojani (*) (Kazdağı köknarı). Balıkesir-Edremit-<br />

Kazdağmda ve Bolu, Tokat civarında, 1400-1800 m' lerde yetişir,<br />

kozalaklar 10-15 cm boydadır (Şek. 47). Endemik (**) bir türdür.<br />

A.cilicica (***) (Toros göknarı, Adana göknarı). Bu, Güney<br />

Anadolu türüdür, Toroslarda 1100-2000 metreler arasında yetişir, 20-30<br />

m' ye kadar boylanabilir, kozalakları 20-30 cm boyda; örtu pulu tohum<br />

pulundan kısadır (Şek.48; Res. 23). Tomurcuklarının reçineli veya<br />

reçinesiz oluşuna göre 2 alttüre ayrılır, reçineli olan subsp. isaurica<br />

(****) endemiktir ve Antalya, Konya' da yetişir; diğeri subsp. cilicica;<br />

Antitoroslar ve İçel' de yetişir.<br />

(*)Troja = Truva<br />

(**)endemicus =yerli, yurdumuza özgü<br />

(***)Cilicia=Ermenek-Amanos dağlarına kadar Adana ovası çevresi;<br />

cilicica=Cilicia' da yetişen<br />

(****)Isaura = Pisidia ile Cilicia arasında kalan (Beyşehir' den Alanya' ya doğru uzanan) alan<br />

116

---

Yurdumuz park ve bahçelerinde süs amacıyla yetiştirilen başka<br />

Abies türleri de vardır; örneğin A.pinsapo (parmak çamı, İspanya<br />

göknarı), yaprakları sert ve kısa (1-1.5 cm) olup dalın her tarafından<br />

çıkan bir türdür; A.concolor, kokulu göknar veya Kaliforniya göknarı<br />

ismiyle anılan bir türdür. Anadolu dışında yetişen Abies türlerinden<br />

uçucu yağ ve balsam elde etmede yararlanılmaktadır.<br />

A.alba, orta Avrupa' da, Pirene' lerden Balkanlara kadar dağlarda<br />

yetişen bir türdür; yapraklardan Oleum Abietis (göknar esansı) elde<br />

edilir. Hoş kokulu olan bu ürün aromatik olarak ve parfümeride<br />

kullanılır. Ayrıca Fransa' da gövdesinden terementi elde edilir.<br />

A.balsamea, Amerika' da yaygın olan bir türdür. Gövdenin<br />

yaralanmasıyla Balsamum Canadense (Kanada balsamı) ismi verilen<br />

bir oleoresin elde edilir. Önce biraz akıcı olup sonra sertleşme<br />

özelliğinde olan bu ürün soluk sarı renkli ve saydamdır. Mikroskopta<br />

incelemeye uygun ince ve kalıcı preparat hazırlamada, optik sanayiinde<br />

mercekleri birbirine yapıştırmada Kanada balsamından yararlanılır.<br />

Köknar ağaçlarının odunu reçinesiz, açık renkli, hafif ve yumuşaktır.<br />

A ~ 9<br />

Şekil 48. A: Abies cilicica. B: Picea orierıtalis<br />

Yaprakları yalnız uzun sürgünlerden çıkan bir cins de Picea<br />

(ladin)dir; Abies ten ayıran başlıca farklar, yapraklarının enine keşide 4<br />

köşeli, kozalaklarının sarkık oluşu ve olgunlukta pulların değil kozalağın<br />

kendisinin düşmesidir (Şek. 48, 49).<br />

Picea' 1ar Kuzey yarıkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, düzgün<br />

görünüşlü, yaz-kış yeşil, boyu 50 m' ye varan ağaçlardır. Dallar gövdede<br />

vertisillat dizilmiştir. Yaprakların dört yüzü bellidir bazen her yüzde<br />

beyaz bir çizgi bulunur, koparılınca dal üzerinde diken gibi bir çıkıntı<br />

kalır, bu nedenle yaprakları düşmüş dal bir törpüye benzer (Şek.49).Dişi<br />

117

---

kozalaklar silindirik ve aşağıya doğru sarkıktır. Kozalak pulları ince,<br />

tohumları küçük kanatlıdır, kanat tohumdan kolay ayrılır. Olgunlukta<br />

kozalaklar tümüyle düşer. Ladin' in Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika' da<br />

yetişen 40 kadar türü vardır; yurdumuzda ise yalnız bir tür yetişir.<br />

Picea orientalis (doğu ladini), vatanı Doğu Karadeniz ve Kafkasya<br />

olan bir ağaçtır. 1000 m' nin üzerinde geniş ormanlar oluşturur (örn.<br />

Artvin, Ordu, Trabzon Meryemana). Boyu 60 m' ye ulaşan ağaçlar sık<br />

dallı, piramit görünümündedir. Dallar gençken yukarı doğru, sonraları<br />

düz veya aşağıya doğru sarkıktır. Yapraklar çok kısa, 4-11 mm kadar,<br />

sert, ucu küt, sık ve dala yatık dizilişlidir (Şek. 49). Dişi kozalaklar 5-9<br />

cm kadar silindirik; pulların tepesi yuvarlaktır. Tohumları küçük, 4 mm<br />

kadar, koyu kahverengi olup kanatları incedir.<br />

Şekil 49.Picea orientalis. a: genel görünüş; b:kozalaklı dal; i: iğne yaprak;<br />

ie:iğne yaprak enine kesiti; iz: iğne yaprağın dalda bıraktığı iz;<br />

kp: kozalak pulu; t: tohum; dk: dişi kozalak.<br />

P.excelsa (P.abies), İskandinavya' dan Balkanlar' a kadar Avrupa<br />

dağlarında orman oluşturan ağaçlardır. Avrupa ladini, Norveç ladini gibi<br />

isimlerle anılır. Kereste bakımından ekonomik değeri en yüksek<br />

ağaçlardır. Avrupa' da, terementi elde etme amacıyla da yararlanılır.<br />

P.pungens (mavi çam), Vatanı Kuzey Amerika' nın güneyi olan bu<br />

bitki, yapraklarının güzel yeşilimsi-mavi rengi nedeniyle dekoratif olarak<br />

yetiştirilen ve bir ladin olduğu halde çam diye isimlendirilen, dayanıklı<br />

bir park ağacıdır. Dişi kozalakları kırmızı renklidir.<br />

Pinaceae familyasındaki bazı genuslar, yapraklan hem uzun hem de<br />

kısa sürgünlerinde taşımalarıyla diğer cinslerden ayrılabilmektedir.<br />

118

---

Bunlardan biri Cedrus (sedir ağacı)' dır. Sedir ağaçları güzel görünüşlü,<br />

düzgün gövdeli, kışın yaprak dökmeyen, boylu ağaçlardır. Genç iken<br />

geniş bir piramit biçimindedir, yaşlandıkça yayvan ve düzensiz bir taç<br />

oluşturur. Sürgünler, uzun ve kısa sürgün şeklindedir. Yapraklar kısa, 1-3<br />

cm kadar, iğne şeklinde, sert, sivri, batıcı, enine kesiti 3-4 köşeli, 3-6 yıl<br />

ömürlüdür; uzun sürgünlerde tek tek, kısa sürgünlerde ise 30-40 yapraklı<br />

demetler halinde bulunur (Şek. 50). Dişi kozalaklar dik, silindirik veya<br />

ovoid, tepede basıktır, olgunlukta yelpaze şeklindeki ince pulları<br />

dökülür, orta eksen kalır. Tohumlar 3 köşeli ve üzeri reçineli, tohum<br />

kanadı büyüktür.<br />

Sedir cinsinin yeryüzünde 4 türü vardır. Bu türler Akdeniz çevresi ve<br />

Hindistan gibi sıcak bölgelerde yayılış gösterirler.Sedir odunu yumuşak,<br />

kolay işlenir, dayanıklı ve güzel kokuludur. Bu özelikleri nedeniyle<br />

eskiden beri çok kullanılmış ve bu yüzden ancak dünyanın belirli<br />

yerlerinde, az sayıda sedir ormanı kalmıştır. Yurdumuzda bir sedir türü<br />

yetişir.<br />

Cedrus libani (Lübnan sediri, Toros sediri, katran ağacı). Toros<br />

Dağları' nda 1000-2000 m' 1er arasında yetişen, 40 m kadar boylanabilen<br />

ağaçlardır. Yapraklar iğne şeklinde 1.5-3.5 cm uzunlukta, dört köşeli,<br />

sivri uçlu, yeşil veya mavimsi yeşil renklidir; kısa sürgünlerde 30-40<br />

tanesi bir arada, demet halinde bulunur (Şek. 50). Tomurcukları reçinesiz<br />

ve yuvarlaktır. Kozalaklar 8-10 cm,yumurta şeklinde ve saplıdır.Tohum<br />

kanatları kahverengi, yarım yelpaze şeklindedir. C.libani yaprakları,<br />

Folia Cedri, taşıdığı uçucu yağ nedeniyle parfümeri sanayiinde kulanılır.<br />

Ayrıca bitkinin gövde ve dallarından bir katran elde edilir, bu ürün<br />

Oleum Cedri, Sarı katran isimleriyle bilinen bir halk ilacıdır; içerden<br />

idrar yolları hastalıklarında ve diüretik olarak, dışardan deri<br />

hastalıklarında antiseptik olarak, veteriner hekimlikte de hayvanların cilt<br />

hastalıklarında kullanılır. Odunu güzel kokuludur ve doğramacılıkta<br />

makbuldur. Lübnan ve Suriye' de son derece azalmış olan bu ağaca<br />

yurdumuzda Güney ve Batı Anadolu dağlarında rastlanmaktadır. Ancak<br />

eskiden beri fazlaca tahrip edilmiş olduğundan geniş olmayan ayrı<br />

ormanlar halinde bulunmaktadır.<br />

Bu türe çok benzeyen ve Kıbrıs' ta yetişen Cedrus brevifolia (Kıbrıs<br />

sediri) da bazı yazarlara göre Toros sedirinin bir varyetesidir.<br />

C.atlantica (Atlas sediri), Kuzey Afrika' da Atlas dağlarında, Tunus,<br />

Fas' ta yetişen, boyu 30-40 m' ye ulaşan, odunu makbul bir ağaçtır. Kısa<br />

sürgünlerinde demet halinde ve çok sayıda yaprak taşımasıyla Cedrus' a<br />

benzeyen bir ağaç da Larix (melez) dir. Bu, Coniferae' nin kışın<br />

yapraklarını döken cinsidir. Sedir ağaçlarının aksine Kuzey yarıkürenin<br />

soğuk-dağlık bölgelerinde yayılış gösterir ve Türkiye' de yetişen bir türü<br />

yoktur. Cedrus' tan bir diğer farkı da dallarının sarkık, dişi kozalakların<br />

küçük ve 2-4 cm kadar olmasıdır.<br />

119

---

Şekil 50. Cedrus libani. a: kozalaklı dal; b: kısa ve uzun sürgünde<br />

iğne yapraklar; ks: kısa sürgün; u: uzun sürgün;<br />

Larix decid.ua (*) (Avrupa melezi), boyu 35 m kadar olabilen, bir<br />

orta Avrupa ağacıdır. Genç sürgünlerde yapraklar tek başına, yaşlı<br />

dallarda demet halindedir. Bu ağacın gövdesinde bir kav mantarı {Fomes<br />

officinalis) yetişir. L.decidua' nın gövdesinden bir terementi elde edilir.<br />

Terebinthina Laricina (Venedik Terementisi) adıyla bilinen bu<br />

oleoresin %20 uçucu yağ (terementi esansı) içerir, reçine %60-65<br />

kadardır. Eczacılık tekniğinde, parfümeride ve boya sanayiinde<br />

kullanılır.<br />

Fam: Taxodiaceae<br />

Yeryüzündeki ağaçların en yaşlıları ve en büyükleri bu familyadır.<br />

Kışın yaprak dökmeyen, yaprakları çoğunlukla pul şeklinde olan bu<br />

familyada 10 cins, 16 tür bulunuyorsa da yurdumuz için yerli bir tür<br />

yoktur. Sequoiadendron giganteum (**) (dev ağacı, mamut ağacı),<br />

vatanı Kaliforniya dağları olan, 90-100 m boyunda, çapı 12 m kadar<br />

olabilen uzun ömürlü bir ağaçtır. Bu bölgedeki Sierra Nevada dağlarında,<br />

yaşı 3000' i geçen, dünyanın en yaşlı ağaçları bulunur; büyük oluşundan<br />

ötürü halk tarafından bıg tree adıyla bilinir, Sequoia sempervirens (***)<br />

dev ağacı gibi boylu bir ağaçtır; gövdesi çok kalınlaşmıştır. Kaliforniya<br />

için endemik bir ağaçtır. Odunu kırmızı renklidir, redwood diye bilinir,<br />

çok dayanıklıdır.<br />

(*)deciduus= düşücü; olgunlaştıktan sonra düşen<br />

(**)gigant(o)= Gr.dev; giganteus= dev gibi büyük<br />

(***)semper= daima; sempervirens= her zaman yeşil<br />

120

---

Taxodium distichum (*) (bataklık servisi), bataklıklarda yetişen bu<br />

ağacın vatanı Kuzey Amerika kıtasının Güney-doğu bölgesidir. Kışın<br />

yaprak döker, yaprakları karşılıklı 2 sıra üzerine dizilmiştir. Solunum<br />

kökleri bulunur, bu kökler toprak üzerinde, gövdeden çıkıp toprağa<br />

uzanan dirsek şeklindedir. Değerli bir park ağacıdır.<br />

Fam: Cupressaceae<br />

Bu familyadaki bitkiler yaz kış yeşil kalan, monoik, bazen dioik,<br />

ağaç veya çalı formundadır. Yapraklar pul şeklinde veya subulat, bazen<br />

dımorfîtur (Şek. 51, 52). Dişi kozalakta kozalak pulları yassı veya peltat<br />

ya da etli ve birleşiktir, buna göre olgun kozalaklar ya odunludur ya da<br />

etli bir bakkaya benzer.<br />

Anadolu' da yetişen cinsler şu özelikleriyle ayrılabilir.<br />

1. Dişi kozalak etli,pullar etli ve birleşik; bakka,<br />

2. Meyva çapı 1 cm kadar; 1-6 tohumlu; tohumları saran<br />

sert bir kılıf yok Juniperus<br />

2. M ~ ~ 5 cm; 3 tohumlu, tohumlar sert kılıflı bir<br />

1. Dişi kozalak odunlu; kozalak pulları peltat, olgunlukta<br />

aralanır; tohum kanatlı ve çok sayıda Cupressus<br />

Juniperus (ardıç) türleri monoik ya da dioik, ağaç veya çalı<br />

formunda bitkilerdir. Dişi kozalak etli pullardan oluşmuştur, bakka<br />

tipindedir. Bu cinsteki türlerin bir kısmında yapraklar subulattır(**).<br />

Juniperus oxycedrus (katran ardıcı), bu cinsin en yaygın olan<br />

türüdür. Bir Akdeniz bitkisi olmasına karşın, Trakya' da ve Anadolu'<br />

nun bir çok yöresinde rastlanır. Dioik ve sık bir çalı, bazen küçük bir<br />

ağaç formundadır. Yaprakları subulat, dala dik ve üçlü vertisillat (***)<br />

dizilişli olup üst yüzünde boyuna, beyaz iki çizgi görülür. Bakka<br />

tipindeki meyvaları 6-9 mm çapında, küre şeklinde, kırmızımsı<br />

kahverengidir; tepesinde 3 karpelin izi belirgindir (Şek. 51). Katran<br />

ardıcı dallarının kuru distilasyonu ile Pix Juniperi (T.K.)(Ardıç katranı,<br />

Oleum Cadinum) (****) isimli bir drog elde edilir. Kuvvetli antiseptik<br />

etki gösteren bu katran dışarıdan cilt hastalıklarında, uyuz, egzema,<br />

saçkıranda verilen pomatların, sabunların bileşimine girer, yağlı saçların<br />

tedavisinde kullanılır.<br />

J.nana' ya (cüce ardıç, bodur ardıç, dağ ardıcı), Kuzey yarıkürenin<br />

yüksek dağlarında, Anadolu' da 1800 m' den daha yükseklerde rastlanır.<br />

40-50 cm boyunda sık kümeler meydana getiren bu çalı monoiktir.<br />

(*)distichus= karşılıklı iki sıra üzerine dizilmiş, diştik<br />

(**)subula= biz; subulatus = biz şeklinde<br />

(***)verticillatus=çevrel;üçlü vertisillat =nodustan çevrel çıkan 3 yaprak<br />

(****)reçetelerde Huile de Cade, Goudron de Cade olarak geçer.<br />

121<br />

.Arceuthos

---

Yaprakları J.oxycedrus' unkinden daha dar ve kısa olup vertisillat<br />

dizilmiş ve dala yaklaşmış durumdadır (Şek. 51 ; Res. 24). Meyvalar 2<br />

yılda olgunlaşır, ilk yıl yeşildir ikinci yıl rengi mavimsi siyaha döner;<br />

çapı 1 cm kadar olan bakkanın tepesinde üç karpelin izi kolayca görülür.<br />

Meyvalar çok sayıda salgı cebi ve 3 tane de tohum taşır, lezzeti ve<br />

kokusu hoş, kendine özgüdür; meyvalar yenir, diüretik etkilidir.<br />

J.communis (*)(adi ardıç) de Kuzey yarıküre bitkisidir ve Avrupa 'da<br />

sık rastlanır; yurdumuzda Trakya' da varlığı saptanmıştır. Bu dioik çalı<br />

J.nana' ya çok benzer, meyvaları biraz daha küçük, 5-6 mm çapındadır.<br />

Bu türden biri Türk Kodeksi' nde kayıtlı olan 2 drog elde edilir: Fructus<br />

Juniperi T.K. (Ardıç meyvası) acı madde içerir, tonik ve stomaşik<br />

etkilidir. Halk arasında hipertansiyonda kullanılır. Ayrıca içki sanayiinde<br />

cin yapımında çok tüketilir. Meyvalardan subuharı distilasyonu ile elde<br />

edilen uçucu yağ Oleum Juniperi bazı kodekslerde kayıtlıdır; kendine<br />

özgü kokusu bulunan bu drog diüretik ve emenagog (**) etkilidir, ancak<br />

uzun süren tedavilerde hematüriye neden olabilir; dikkatle kullanılması<br />

gerekir. Dışarıdan nevraljilerde ve romatizmal ağrılarda kullanılabilir.<br />

J.drupacea (Arceuthos drupacea) (andız), Toros Dağları' ndan<br />

Lübnan' a kadar uzanan alanda, 1300-2000 m yetişen bir türdür. Bu da<br />

yaprak dökmez; yaprakları daha uzun ve geniştir, 2.5 cm x 3 mm ve<br />

subulattır. Andız meyvası, pulları etlenmiş ve birleşik, grimsi-mavi<br />

renkli mumlu bir tabaka ile kaplanmış, 2-2.5 cm çapında küremsi bir<br />

bakkadır (Şek. 51 ; Res. 25a). Diğer ardıç meyvalarmdan farklı olarak<br />

sert ve odunlaşmış bir endokarpı bulunur, 3 tohum bu çekirdeğin<br />

içindedir(Res. 25b). Etli kısmı reçine yanında şeker de içeren bu<br />

meyvalardan andız pekmezi hazırlanır.<br />

Juniperus genusundan meyvası bakka olan bazı türlerde yapraklar<br />

pulsu ve imbrikat (***) dizilişlidir.<br />

J.sabina (sabin ardıcı), Anadolu' nun kuzey kesiminde yetişen dioik<br />

bir çalıdır. Orta ve Güney Avrupa ile Amerika' da da rastlanır. Yaprakları<br />

dekusat ve imbrikat dizilişlidir, dörtlü gruplar halinde bulunur;<br />

yaprakların sırt kısmında boyuna-eliptik bir leke görülür ki bu, uçucu<br />

yağı taşıyan salgı cebidir. Alçak boylu, hoş olmayan kokulu bu türün<br />

meyvaları 5-7 mm çapında, mavimsi, siyah renkli ve 2 tohumludur. Bu<br />

bitkinin dal uçları Summitates Sabinae isimli droğu oluşturur; buradan<br />

su buharı distilasyonuyla elde edilen uçucu yağ, Oleum Sabinae başlıca<br />

sabinol ve sabiniol asetat ile pinen ve sabinen de içerir;düşük dozlarda<br />

emenagog etkilidir, yüksek dozda abortusa (****) neden olur, toksiktir.<br />

(*)communis= ortak, adi<br />

(**)emenagogus= adet söktürücü<br />

(***)imbricatus= kiremit şeklinde dizili<br />

(****)abortus=düşük; abortivus=çocuk düşürmeye neden olan<br />

122

---

Şekil 51. A Juniperis oxycedrus. B: J.nana. C: J.drupacea.<br />

dk: dişi kozalak; i: iğne yaprak.<br />

J.foetidissima (*) (kokar ardıç, koca ardıç). Doğu Akdeniz bitkisi<br />

olan bu ağaç Kuzey, Batı, Güney ve orta Anadolu' nun dağlık yerlerinde<br />

yetişir. Monoik bir ağaçtır, dallanma dipten itibaren görülür; boyu 20 m,<br />

çapı 1 m' ye erişir; pulsu yapraklarının dizilişi nedeniyle sürgünleri 4<br />

köşeli görülür. Yaprakların sırtında salgı bezi yoktur (Şek. 52B). Bakka<br />

mavimsi-siyah renkli, 12 mm kadar çapta ve 1-2 tohumludur.<br />

J.excelsa (yüksek ardıç), boyu 30 m' ye kadar ulaşabilen monoik bir<br />

ağaçtır. J.foetidissima ile aynı yerlerde yetişir; aralarındaki fark bu tür<br />

dipten dallanmaz, sürgünler 4 köşeli değildir; yaprakların sırtında salgı<br />

cebi vardır (Şek. 52A); meyva 8-10 mm çapındadır ve 4-6 tohum taşır.<br />

J.phoenicea (Finike ardıcı). Bu türe Anadolu' nun batı ve güneyinde<br />

rastlanır. Dioik bir çalı veya boyu 4 m kadar olabilen küçük bir ağaç<br />

formundadır. Bakka kırmızı-kahverengi olup 4-9 tohum taşır, ayrıca<br />

pulpası (**) liflidir.<br />

(*)foetidus= fena kokulu<br />

(**)pulpa= etli mezokarp (bir organın yumuşak kısmı)<br />

123

---

Anadolu dışında yetişen türlerden biri J.virginiana' dır. Virjinya<br />

ardıcı adı verilen bu bitki Kuzey Amerika' nın doğu kesiminde yetişen<br />

dioik bir ağaçtır. Odunundan subuhan distilasyonu ile bir yağ, Oleum<br />

(Ligni) Cedri (sedir yağı) elde edilir ki bu yağ mikroskobide<br />

immersiyon yağı olarak kullanılır. Virjinya ardıcı, odunu kurşun kalem<br />

yapımında kullanılan başlıca ağaçtır.<br />

Cupressaceae familyası bitkilerinden iki genusta dişi kozalaklar<br />

odunlaşmış peltat pullardan meydana gelmiştir ve pullar olgunlukta<br />

aralanır.<br />

Cupressus sempervirens (servi), bir Akdeniz bitkisidir, Batı ve<br />

Güney Anadolu' nun sahil kesiminde yetişir. Yaprakları koyu yeşil<br />

renkli, pul biçiminde ve küçüktür; karşılıklı ve imbrıkat dizilmiştir. Her<br />

zaman yeşil kalan bir ağaçtır. Dişi kozalaklar 2.5-3.5 cm çapında küreye<br />

benzer şekildedir, tek başına bulunur, rengi gençken sarımsıkahverengidir<br />

sonradan griye döner; olgunlukta birbirinden ayrılan, 8-12<br />

tane, köşeli ve peltat puldan meydana gelmiştir. Dallarının biçimi ile<br />

ayırt edilebilen 2 varyetesi vardır; C.sempervirens var.horizontalis' te (*)<br />

dallar yataydır (Şek. 53B; Res.26). Anadolu' da yerli olan bu varyeteye<br />

Şekil 52. A: J.exelsa. B: J.foetidissima. p: pul yaprak, sc: salgı cebi.<br />

(*)horizontalis= yatay<br />

124

---

karışık ormanlarda rastlanır. Dalları yukarı yönelmiş olan,<br />

C.sempervirens var.pyramidalis Güney ve Batı Anadolu' da yetişir (Şek.<br />

53A), ayrıca mezarlıklarda, rüzgarı tutması için de park ve bahçelerde<br />

yetiştirilir.<br />

Olgunlaşmamış servi kozalakları tanen bakımından zengindir,<br />

eskiden astrenjan (*) olarak kullanılmış, bugün ven dolaşım<br />

bozukluklarında, özellikle hemoroid ve varis ilaçlarında yer almakta;<br />

aktivitesi flavonoidlerden, prosiyanidollerden ileri gelmektedir. Bu<br />

bitkinin genç dallarından elde edilen uçucu yağ, Oleum Cupressi<br />

antiseptik ve antispazmodik etkilidir, boğmacalı hastaların odalarına,<br />

elbise ve çamaşırlarına püskürtülür.<br />

Şekil 53. A: Cupressus sempervirens var.pyramidalis. B: C.sempervirens<br />

var.horizontalis. a: kozalaklı dal; C:Thuja orientalis. p: pul<br />

yaprak; d: dişi kozalak<br />

(*)astringent= doku ve damarları büzen ilaç; astrenjan, kabız<br />

125

---

Thuja cinsinin de kozalakları odunludur; bir türü batıda, diğeri<br />

doğuda yetişir. T.occidentalis (batı mazısı), vatanı Kuzeydoğu Amerika<br />

olan dioık bir ağaççıktır. Süs bitkisi olarak yetiştirilir. Kozalakları ovoid,<br />

15 mm kadardır, odunlaşmış 6-8 puldan meydana gelmiştir ve pulların<br />

sırtı boynuzludur. Bu türün genç dal uçları, Summitates Thujae,<br />

astrenjan, diüretik ve emenagog etkili fakat aynı zamanda toksik bir<br />

drogdur.<br />

T.orientalis (doğu mazısı). Bu türün vatanı Çin, Moğolistan gibi<br />

Uzakdoğu ülkeleridir. Dallar aynı düzlem üzerindedir, yelpazeye benzer.<br />

Kozalakları 6 puldan meydana gelmiş olup sırtı geriye kıvrık,<br />

mahmuzludur (Şek. 53C). Tohumları kanatsızdır. Kültürü kolay ve çok<br />

yapılan bir türdür, kurak yerlerde yetiştirilir; park ve bahçelerde çit<br />

yapmak üzere çok sık ekilmektedir.<br />

Classis : Gnetinae<br />

Gymnospermae' nin son sınıfı olan bu taksondaki bitkiler<br />

Gymnospermae ile Angiospermae' yi bağlayan özellikler taşır, bunlar<br />

gimnospermlerin en ileri, angiospermlenn ise en ilkel özelikleridir,<br />

birlikte görülür, bu nedenle bir köprü, bir geçiş taksonudur. Gnetales<br />

ordosunaa ağaç, ağaççık veya tırmanıcı formda bitkilere rastlanır;<br />

familyalarda Angiospermae' ye yakınlık vardır. Sekonder odunda trake<br />

bulunur. Yapraklar pul şekline indirgenmiştir, karşılıklı veya noduslarda<br />

birbiriyle birleşmiştir. Reçine kanatları yoktur. Erkek çiçeklerde biraz<br />

farklılaşmış periant veya pul şeklinde perigon bulunur, stamenlerin<br />

filamentleri birleşerek bir kolon meydana getirmiştir, tepede 2-3 polen<br />

kesesi taşıyan ve delikle açılan çok sayıda anter ile son bulur. Dişi<br />

çiçekler terminaldir (*), tek başına veya ikili üçlü gruplar halinde<br />

bulunur. Perigon 2 veya 4 tane imbrikat dizili puldan meydana gelmiştir,<br />

en içteki 2 pul övülün etrafında tepesi açık bir kese meydana getirir; bu<br />

haliyle Angiospermae karpelini hatırlatırsa da farkı, burada tepede geniş<br />

bir açıklık bulunmasıdır, kapalı değildir. Tohum tek, integumenti de bir<br />

tanedir ve övülün üzerinde dik bir silindir veya bükülebilen bir dilcik ile<br />

biter. Meyva çoğunlukla etli pullarla çevrilmiştir.<br />

Fam : Ephedraceae<br />

Bu familya bitkilerine tropikal ve subtropikal bölgelerde rastlanır;<br />

dalları sık, dik veya sarkık, dioık çalı tipinde olan bu bitkilerde yapraklar<br />

küçük, üçgen şeklinde pulsu, karşılıklı veya çevrel dizilişlidir. Erkek<br />

çiçekler stamene dişi çiçekler de ovüle indirgenmiştir. Her ikisi de ayrı<br />

ayrı durumlar meydana getirirler. Erkek çiçek durumu küçüktür;<br />

brakteler bir eksen üzerinde çifter çifter ve karşılıklı, dekussat dizilmiş<br />

(*)terminus= uç, son; terminalis= uçta, sonda bulunan<br />

126

---

olup her brakte çiftinin koltuğundan stamenler çıkar. Dişi çiçek<br />

durumları da küçüktür, brakte çiftleri sık ve karşılıklıdır; çiçek, en üstteki<br />

braktenin ortasında tek ve çıplak bir ovülden meydana gelmiştir. Çiçek<br />

durumunda bazen 2 veya 3 çiçek bulunabilir. Tohum etli bir kılıf ile<br />

çevrilmiştir. Bu familyanın tek cinsi ve 40 kadar türü vardır,<br />

Yurdumuzda deniz üzümü, dağ buruğu isimleriyle tanınan 3<br />

Ephedra türü yetişmektedir; ortak özelikleri olarak, dalları ince silindirik,<br />

oldukça sert, üzeri ince veya derin oluklu, her zaman yeşildir; yapraklar<br />

karşılıklı küçük pullar şeklinde olup noduslarda bir km gibi birleşmiştir;<br />

lobları üçgen şeklindedir.<br />

Çiçekleri Ağustos-Eylül aylarında açar; çiçek durumunda 8-14 çift<br />

brakte ve 6-12 erkek çiçek bulunur. Erkek çiçek, tabanda birleşmiş,<br />

zarımsı 2 yapraktan meydana gelmiş periant tabanına bağlıdır,<br />

filamentlerin oluşturduğu kolon periantın içinde kaldığı halde anterler<br />

dışarı doğru uzamıştır. Erkek çiçek durumunun ortasında, karşılıklı,<br />

verimsiz 2 dişi çiçek yer almıştır. Dişi çiçek durumundaki karşılıklı<br />

çapraz braktelerden yalnız birinde (veya ikisinde) verimli dişi çiçek<br />

bul iunur. Övül olgunlaşırken dişi çiçeğin etrafındaki 4-6 brakte etlenir,<br />

bakkaya benzeyen bir meyva meydana gelir; 1 veya 2 tohum taşır (Şek.<br />

54^<br />

Ephedra campylopoda (*); bir Doğu<br />

Akdeniz bitkisidir; Batı ve Güney<br />

Anadolu' da ayrıca Trakya' da rastlanır.<br />

Taşlık ve kayalık yerlerde veya<br />

kumsallarda yetişir; kumsallardakilerin<br />

dalları yatık, duvarlarda yetişenlerin<br />

__, , — dalları sarkık ve tel gibi kıvrıktır böylece<br />

J Ephedra majör diğer iki türden kolayca ayrılabilir.<br />

campylopoda »E.distachya °<br />

J J<br />

Erkek çiçek durumları 7-8 mm boyundadır. Dişi çiçek durumunda 2<br />

çiçek bulunur, meyva çilek kırmızısı renkte, 8-9 mm çapında ve 2<br />

tohumludur.<br />

E.majör ve E.distachya türlerinde dallar sarkık değil diktir, Anadolu'<br />

nun yüksek bölgelerinde, beraber rastlanır, E.major' da dallar birbirine<br />

yakın ve sık, 0.5-0.9 mm çapında koyu yeşil ve üzeri çok ince çizgilidir<br />

(Res.27). E.distachya' da dallar karşılıklı dizilmiş, daha kalın, 0.6-1.6 mm<br />

çapında, sarımsı yeşil renkli ve üzeri derin çizgilidir. Bu görünüşleri ile<br />

iki tür birbirinden kolayca ayrılabilir. Ayrıca erkek çiçek durumlarının<br />

E.distachya' da çok çiçekli (8-18); dişi çiçek durumlarının tek ve uzun<br />

saplı ve küçük oluşu da kolay farkedilir. Meyva E. majör' da küçük (3<br />

mm), kırmızı ve tek hohumlu olduğu halde E. distachya' da büyük (6<br />

mm) ve iki tohumludur.<br />

(*)campy(o) = eğik, eğilmiş, bükülmüş<br />

127

---

Ephedra türlerinin yeşil dalları Herba Ephedrae isimli droğu<br />

mevdana getirir. Solunum uyarıcı ve damar daraltıcı etkisi, droğun<br />

içerdiği alkaloitlerden, özellikle efedrin den ileri gelir. Son araştırmalar,<br />

yurdumuzda yetişen türlerden E. majör' un Temmuz-Ağustos,<br />

E.distachya ve E.campylopoda' nın ise Ağustos-Ekim aylarında en<br />

yüksek miktarda alkaloit taşıdığını ve E.distachya' da psödoefedrin,<br />

E. majör' da psödoefedrin yanında efedrin de bulunduğunu<br />

göstermiştir(l).<br />

c: dişi çiçek durumu; m: meyve; y: yaprak; eç: iki erkek çiçek.<br />

Kodekslerde ofısinal bitki olarak işaret edilen türler, E.sinica,<br />

E.equisetina, E.intermedia uzakdoğuda, Çin' de yetişen bitkilerdir.<br />

Fam: Welwitschiaceae<br />

Welwitschia mirabilis bir çöl bitkisidir. Gövde kumun içine gömülü<br />

ve yumru şeklindedir. Kazık kökleri çok derinlere kadar iner. Toprak<br />

üzerinde paralel damarlı, 1-2 m uzunluğa erişebilen 2 adet yaprak taşır ve<br />

bunlar uzun yıllar yaşar, kurudukça dipten tekrar büyüyerek eski<br />

büyüklüğünü ve diriliğini korur.<br />

(l)Tanker, N., Altun, L., Türkiye' de Yetişen Ephedra Türleri Üzerinde bir Araştırma, Yüksek<br />

Lisans Tezi, A.Ü.Sağlık Bilimleri Enstitüsü <strong>Ankara</strong>, 1992<br />

128

---

Subdivisio ANGİOSPERMAE<br />

Altbölüm : Kapalı Tohumlu Bitkiler<br />

Bu altbölüm bitkilerinde tohum taslakları (ovüller) bir veya bir kaç<br />

karpelin kapanmasıyla meydana gelmiş bir ovaryum içinde bulunur.<br />

Ovaryuma bağlı bir stilus ve bir stigma vardır. Çiçeğe ulaşan polen<br />

taneleri, stigma üzerinde çimlenir.<br />

Angiospermae altbölümü bugün yeryüzünde yaşayan en zengin bitki<br />

rubudur. Yaklaşık 300000 bitki türü içermektedir. Bu taksonda bulunan<br />

itkiler diğer bölümlerdeki bitkilere oranla bazı üstünlüklere sahiptir:<br />

a) Embriyoyu içerisinde saklayacak olan ovülü (tohum taslağını)<br />

daha iyi korumak üzere karpellerin meydana getirdiği kapalı bir örtü<br />

(ovaryum) bulunur.<br />

b) Çiçeğin tozlaşması ve döllenmesi de güvence altına alınmıştır.<br />

Tozlaşma böcekler, kuşlar, rüzgar, su gibi çeşitli aracılarla olur, buna<br />

göre bitkiye sırasıyla entemogam, ornitogam, anemogam ve hidrogam<br />

(*) adı verilir. Dişi organın başçığına (stigmaya) ulaşan polen tanesi,<br />

stilustan geçerek yumurta hücresme ulaşacağından, döllenmede sulu<br />

ortama gereksinim kalmamıştır. Tohum taslağı da tohum haline gelene<br />

kadar meyva içerisinde korunur. Geliştikten sonra tohum meyvadan<br />

çıkabilir.<br />

c) Açık tohumlu bitkilerde çiçeklerin erkek ve dişi kozalak<br />

durumlarında toplu olarak bulunmalarına karşılık, kapalı tohumlu<br />

bitkilerde çiçekler olağanüstü bir çeşitlilik gösterir.<br />

d) İletim demetlerinde sadece trakeitler değil, trakeler de bulunur.<br />

Ayrıca floemde kalburlu borular yanında arkadaş hücreleri de vardır. Bu<br />

durum gelişme ve inorganik besin maddelerinin iletimini kolaylaştırıcı<br />

yönde yararlıdır.<br />

e) Yaşayan Gimnospermlerin bütün türlerinin odunsu bitkiler<br />

olmasına karşılık, Angiospermae' de odunsular yanında çok sayıda otsu<br />

bitki de bulunmaktadır.<br />

(*)entemo= Gr. böcek; entemogam= polenleri böcek tarafından taşınarak tozlaşan;<br />

ornith(o)= Gr. kuş; hydr(o)= Gr.su<br />

129

---

Görüldüğü gibi kapalı tohumlu bitkilerde, önceki bölümlere oranla,<br />

özellikle üreme organlarında ve anatomik yapılarında önemli<br />

değişiklikler olmuştur.<br />

Kapalı tohumlu bitkiler, büyük çeşitlilik göstermeleri nedeniyle çok<br />

değişik yapısal ve fonksiyonel özelliklere sahiptirler. Bu bitkiler çim<br />

yapraklarının (çenek, kotiledon) sayısına göre iki sınıf altında incelenir:<br />

Monocotyledones, Dicotyledones (*).<br />

Classis : Monocotyledones<br />

Sınıf : Bir Çimyapraklı Bitkiler, Tek Çenekliler<br />

En belirgin özelikleri embriyoda bir kotiledon bulunmasıdır.<br />

Çoğunluğu otsu, küçük bir kısmı odunlu, bir veya çok yıllık bitkilerdir.<br />

Gövde kabuğunda mantar doku bulunmaz. Gövde basittir, dallanma<br />

çiçek durumunda olabilir. Gövdenin enine kesitinde iletim demetlerinin<br />

bir düzene göre yerleşmiş olmadığı görülür. Demetlerde ksilem ve floem<br />

arasında kambiyum bulunmaz, bu yüzden gövdede sekonder büyüme<br />

olmaz. Birçoğu, toprakaltında soğan, rizom ve yumru taşıyan geofıtlerdir<br />

(**). Kökleri saçak kök tipindedir; kökteki iletim demetleri radyal,<br />

ksilem kolları çok sayıdadır.Yapraklar genellikle alternan (***) dizilişli,<br />

basit, sapsız,linear. paralel damarlı ve stipulasızdır, tabanda bir kın ile<br />

gövdeyi sarar(Şek. 55). Çiçek halkalarındaki (kaliks, korolla, androkeum,<br />

ginekeum) üye sayısı 3 veya katları yani trimer, çiçek örtü yaprakları<br />

(periant) kaliks ve korolla olarak farklılaşmadığından perigon<br />

seklindedir ve her bir örtü yaprağı tepal adını alır; tepaller serbest veya<br />

birleşik olabilir. Ovaryum üst veya alt durumludur. Çiçekler aktinomorf<br />

veya zigomorf (****) olup pentasiklik yani 5 halka üzerine dizilmiştir<br />

(perigon 2, androkeum 2, ginekeum 1) (*****). Genel çiçek formülü P3+3<br />

A3+3 G(3) (burada P: perigon, A: androkeum, G: ginekeumu gösterir).<br />

Polenler monokolpat tiptedir; tozlaşma böceklerle olur, bitkiler<br />

entemogamdır.<br />

(*)cotyledon= bitki taslağında yaprakçık<br />

(**)gae(o)= Gr.toprak; geophyt= yıllık yaşamında uzun süre toprak altında kalan bitki<br />

(***)alternus= almaşık, alternan<br />

(****)actin(o)= Gr. ışın; bir çok simetri ekseni olan; zyg(o)= iki eşit parça ile ilgili; 1<br />

simetri ekseni olan<br />

(*****)andr(os)= erkek; androeceum= erkek organların topluluğu;<br />

gyn(aeco)= kadın; gynaeceum= dişi organların topluluğu; pistillum=<br />

ginekeumu oluşturan organların herbiri.<br />

130

---

Monocotyledones takımları aşağıdaki basit tayin anahtarı ile<br />

birbirinden kolayca ayrılabilir:<br />

1. Periant yok Alismatales(Helobiae)<br />

1. Periant yok ,basit ya da gelişmiş<br />

2. Periant yok veya basit<br />

3. Çiçek durumu spika veya spadiks<br />

4. Çiçek durumu spadiks<br />

5. Spata yok Pandanales<br />

5.Çiçek durumu büyük Arales(Spathiflorae)<br />

4. Çiçek durumu spika Poales(Glumiflorae)<br />

3. Çiçek durumu çok çiçekli, salkım Arecales(Principes)<br />

2. Periant iyi gelişmiş<br />

6. Çiçekler aktinomorf<br />

7.Tohumun endospermasında nişasta yok Liliales(Liliflorae)<br />

7. Tohumun endospermasında nişasta var.Bromeliales(Farinosae)<br />

6. Çiçekler zigomorf<br />

8. Androginostemiyum var Orchidales(Microspermae)<br />

8. Androginostemiyum yok Zingiberales (Scitamineae)<br />

Monocotyledones için karakteristik olan bu özelikleri göstermeyen<br />

taksonlar vardır. Örneğin bazı bitkilerde sekonder büyüme görülür<br />

(Dracaena); mantar bulunur (Zingiberaceae); yaprakları saplı (Smilax),<br />

damarlanma palmat (Palmae) veya pennat (Musaceae) olabilir.<br />

Ordo : Alismatales (Helobiae)<br />

Fam: Alismataceae<br />

Suda ve bataklıklarda yaşayan bir veya çok yıllık otsu bitkilerdir.<br />

Yaprakları dipte, basit ve uzun saplıdır, çiçekleri rasemus (**) bazen<br />

şemsiyeye benzer durumdadır. Kozmopolit bir familyadır. Yurdumuzda<br />

4 cins ve 6 türü yetişir.<br />

Alisma plantago-aquatica (su sinirliotu). Bu tür Afrika, Avrupa ve<br />

Asya' da yaygındır; yurdumuzda da geniş bir yayılış gösterir, fakat tıbbi<br />

bir önemi yoktur.<br />

Fam : Hydrocharitaceae<br />

Çok yıllık, otsu, bir veya iki evcikli su bitkileridir. Vallisneria<br />

spiralis ve Elodea canadensis akvaryumlarda dekoratif bir görüntü<br />

meydana getirmelerinin yanında, yaptıkları fotosentez ile süs balıklarına<br />

oksijen temin eden türlerdir.<br />

(**)racemus= salkım<br />

131

---

Fam: Zosteraceae<br />

Ilıman denizlerde yaşayan sürünücü gövdeli, linear yapraklı, çok<br />

yıllık, rizomlu bitkilerdir. Çiçekler periantsız, stamen 1 tane ovaryum 1<br />

karpelli. Zostera maritima ve Z.noltii, yurdumuzda yetişen türlerdir.<br />

Dalgalarla sahillere sürüklenen ve plajları kirleten bu bitkilerin şerit<br />

şeklindeki yaprakları eskiden kurutularak yatak ve yastık doldurulurdu.<br />

Kırılacak eşya naklinde ambalaj dolgu malzemesi olarak da kullanılır.<br />

Şekil 55. Gramineae. A: bitki. B: yaprak tabanı.C: gövdenin boyuna kesiti.<br />

D: gövdenin enine kesitinde iletim demeti. 1: ligula; n: nodus;<br />

in: internodyum; v: vagina<br />

Ordo: Pandanales<br />

Fam: Typhaceae<br />

Bataklık ve su kenarlarında yetişen otsu, çok yıllık, rizomlu<br />

bitkilerdir. Yaprakları tabanda, uzun linear; spadiks silindirik, çiçekler<br />

küçüktür; koçan üzerinde dişi çiçekler alt kısımda, erkek çiçekler üstte<br />

bulunur. Periant tüysü yapıdadır.<br />

Familyanın tek cinsi olan Typha (aksaz, semerci sazı), yurdumuzda 6<br />

türle temsil edilir. Bu türlerin yapraklarından hasırcılıkta yararlanılır,<br />

132

---

uzun sapların ucundaki silindirik ve kahverengi çiçek durumları ise<br />

çiçekçilikte kuru demet hazırlamada kullanılır.<br />

Ordo: Poales (Glumiflorae)<br />

Fam: Gramineae (Poaceae) (Buğdaygiller)<br />

Çoğunluğu tek, bir kısmı çok yıllık, genellikle otsu bitkilerin<br />

toplandığı bir familyadır.Gövde üzerinde nodus (*)ve internodyum (**)<br />

belirgin olarak ayrılmıştır. Gövdenin içi boş, fakat noduslarda doludur.<br />

Yapraklar her nodusta tek olacak şekilde gövde boyunca iki sıra üzerine<br />

dizilmiştir (Şek. 55). Lamina uzun linear ve paralel damarlıdır; taban<br />

kısmı gövdeyi sarar fakat bir tarafından yarık bir vagina (***)<br />

biçimindedir. Lamina ile vagina arasında bulunan zar şeklindeki ligula<br />

(dilcik) bu familyaya özgü bir yapıdır (Şek.55). Çiçekler erdişi, bazen tek<br />

eşeylidir, spikulaların içinde toplanmıştır; spikulalar bir araya gelerek<br />

spika (****), spadiks veya panikula (*****) meydana getirirler. Her<br />

spikulanın tabanında iki dış brakteye karşılık gluma (******) bulunur.<br />

Bunlardan alttakine alt gluma, üsttekine de üst gluma adı verilir.<br />

Spikula ekseni üzerinde bulunan çiçekler glumella (*******) adı verilen<br />

iki brakteolun koltuğundan çıkar, alttaki glumellaya lemma, üsttekine<br />

palea denir. Çiçeğin periantı 2-3 lodikula' dan meydana gelmiştir.<br />

Stamenler çoğunlukla 3 bazen 1 veya 6 tanedir, fılamentleri uzun ve<br />

ipliksidir (Şek. 56). Tozlaşma rüzgarla olur, bitki anemogamdır.<br />

Ovaryum üst durumlu, 3 karpelden meydana gelmiş, 1 gözlü; stigma 2<br />

kollu ve tüy gibi parçalıdır. Meyva tipi karyopstur (********)<br />

Gramineae, yaklaşık 650 cins ve 9000 kadar türü kapsayan zengin ve<br />

geniş yayılışlı bir familyadır. Eczacılıkta kullanılan bir çok drog verir.<br />

Bir çok türleri tahıl ve yem bitkisi olarak önemlidir. Ayrıca şeker ve yağ<br />

içeren türler de vardır. Çayır ve meraları oluşturan bitkilerin de büyük<br />

kısmı bu familyadadır. Yurdumuzda bu familyaya ait 142 cins ve 500'<br />

den fazla tür yetişmektedir.<br />

(*)nodus= düğüm; nodosus = çok düğümlü<br />

(**)internodium= düğümler arası bölge<br />

(***)vagina= kın<br />

(****)spica= başak ; spicula= küçük başak, başakçık<br />

(*****)panicula= bileşik salkım (çiçek durumu)<br />

(******)gluma = graminelerde zarımsı brakte, kavuz<br />

(*******)glumella= graminelerde, spikula ekseninde, çiçekle beraber bulunan<br />

brakteol, sekonder brakte<br />

(********)karyops= açılmayan kuru meyvalardan, perikarp testa ile yapışıktır birlikte büyür<br />

133

---

(A. Baytop' tan).<br />

Şeki. 57. Gramineae. A: Zea dç: dişi çiçek dummu;^ erkek çiçek<br />

durumu; in: internodyum; n: nodus;, B. Oryza satım.<br />

C: Triticum sativum. se: spıka ekseni.<br />

134

---

Triticum sativum (buğday), tek yıllık otsu bir bitkidir. Çiçek durumu<br />

yoğun bir spikadır (Şek. 58C). Binlerce yıldan beri kültürü<br />

yapılagelmektedir ve bir çok kültür formu vardır. Doğu Akdeniz bölgesi<br />

özellikle Anadolu bu bitkinin gen merkezi olarak kabul edilir. Karyops<br />

tipi meyvaları (buğday taneleri), nişasta ve protein yönünden zengindir.<br />

Bu tanelerden Amylum Tritici T.K.(Buğday nişastası) elde edilir(*). Bu<br />

nişasta beslenme ve besin sanayiindeki tüketimi yanında eczacılıkta<br />

enflamasyon (**) giderici olarak pudra, pomat, lavman halinde verilir,<br />

eczacılık tekniğinde granül, tablet v.b. ilaç şekillerini hazırlamada<br />

kullanılır. Ayrıca etken madde oranının düşürülmesi istendiğinde, tozlara<br />

ilave edilir, zararsız bir drogdur.<br />

Oryza sativa (pirinç), vatanı Güneydoğu Asya olan, sulu yerlerde<br />

yetişen bir yıllık otsu bir bitkidir. Ülkemizde ve dünyada geniş çapta<br />

kültürü yapılır. Çiçekleri panikula durumunda(Şek. 57B; Res.28), spikula<br />

tek çiçekli, stamen 6 tane; glumalar küçük ve pul şeklindedir.<br />

Meyvalarmda bol miktarda nişasta bulunur fakat proteince fakirdir.<br />

Amylum Oryzae T.K. (Pirinç nişastası), buğday nişastası gibi<br />

kullanılır ayrıca, nişasta tanelerinin küçük olması nedeniyle pudra, tablet<br />

ve dondurma külahları yapımında tercih edilir.<br />

Zea mays (mısır), vatanı Güney Amerika olan ve ılıman bölgelerde<br />

kültürü yapılan, monoik, bir yıllık, otsu bir bitkidir, iki çiçekli erkek<br />

spikulalar gövdenin tepesinde panikula durumunda; dişi çiçekler ise<br />

gövdede, yaprakların koltuğunda gelişen spadiks durumunda<br />

toplanmıştır. Spadiks kına benzeyen büyük brakteler tarafından<br />

sarılmıştır. Ovaryum üst durumlu, stilus iplik gibi olup çiçek durumunun<br />

tepesinden demet gibi dışarı uzamıştır (Şek.57A; Res. 29). Stylus<br />

Maydis (Mısır püskülü) adı verilen bu drog diüretik olarak kullanılır.<br />

Karyops meyvaların endospermasından Amylum Maydis (Mısır<br />

nişastası) elde edilir. Bu nişastadan gıda olarak ve eczacılıkta tablet<br />

yapımında yararlanılır. Ayrıca tanelerden elde edilen zein tabletlerin<br />

kaplanmasında, dekstrin ise yapıştırıcı olarak kullanılır. Meyvaların<br />

embriyolarından presyonla Oleum Maydis (Mısır özü yağı) elde edilir.<br />

Mısır özü yağı B.P. = British Pharmacopeia 1980'de kayıtlıdır. Bu sabit<br />

yağın bileşiminde bol miktarda, doymamış yağ asitlerinden oleik asit ve<br />

palmitik asit' in trigliseritleri bulunur, bu yüksek doymamışlık<br />

nedeniyle de kan-kolesterol düzeyini ayarlamada diyet olarak önerilir.<br />

(*)Nişasta başlıca mısır,pirinç ve buğday tanelerinden elde edilir. Taneler önce un haline<br />

getirilir, elekler üzerine serilir ve üzerinden bol su akıtılır. Burada nişasta su ile<br />

sürüklenerek eleğin altına geçer, selüloz ve glüten ise üstte kalır. Sulu kısım alınır,<br />

dinlenmeye bırakılır, nişasta dibe çöker. Üst tabaka aktarılır. Geriye kalan kısım santrifüj<br />

edilir, birkaç kez su ile yıkandıktan sonra kurutulur.<br />

(**)inflamatio=iltihap<br />

135

---

Agropyron repens (ayrıkotu), 30-80 cm boyunda, uzun, ince<br />

sürünücü rizomlu, geniş yayılışlı çok yıllık bir bitkidir. Çiçekler basit ve<br />

sık bir spika durumunda ve gövdenin tepesindedir. Sonbaharda topraktan<br />

çıkarılıp temizlenen rizomları, Rhizoma Graminis T.K. (Ayrıkotu<br />

rizomu) isimli droğu oluşturur ve diüretik etkisinden dolayı kullanılır.<br />

Cynodon dactylon (domuz ayrığı) da ayrıkotu olarak bilinir; çok<br />

yıllık, tarla ve bahçelerde kolaylıkla yayılan ve istenmeyen bir bitkidir.<br />

Çiçek durumu basit spika değil, gövdenin tepesinden, aynı noktadan<br />

çıkan 2-7 taneli spika demeti şeklindedir (Şek. 58B). Bu bitkinin<br />

rizomları da diüretik etkilidir.<br />

Asya' nın güney ve güneydoğusunda tropikal bölgelerinde yetişen<br />

bazı Cymbopogon ve Vetiveria türleri, eczacılık ve parftimeri sanayiinde<br />

kullanılan uçucu yağlar içerirler; bu nedenle bu bitkilerin geniş çapta<br />

kültürü yapılır.

---

Cymbopogon citratus türünün şerit şeklindeki büyük yapraklarından<br />

su buharı aistılasyonuyla elde edilen uçucu yağ limon kokusunda olup,<br />

%75 kadar sitral içerir. Ticarette Lemon grass esansı olarak bilinen bu<br />

yağdan sitral elde edilir. C.nardus (sitronellal içerir), C.winterianus,<br />

C.f lexuosus türlerinin verdiği uçucu yağ da limon kokusundadır ve daha<br />

ucuz olması nedeniyle limon kokulu melisa esansı yerine<br />

kullanılmaktadır.<br />

C.martini ve C.schoenanthus türlerinin yapraklarından gül<br />

kokusunda bir uçucu yağ elde edilir. Ticari adı Palma-rosa esansı olan<br />

bu yağ parfümeride gülyağı (Oleum Rosae) yerine kullanılır.<br />

Bileşiminde %75-95 oranında geraniol bulunur.<br />

Vetiveria zizanoides türünü köklerinden (khus-khus) bir uçucu yağ<br />

elde edilir; Vetiver esansı adı ile parfümeride kullanılan bu ürün<br />

diğerlerinden daha ucuzdur.<br />

Saccharum officinarum (şeker kamışı), 3-5 metreye kadar boylanan,<br />

çok yıllık, rizomlu bir bitkidir. Gövde boğumlardan oluşur ve her<br />

boğumda tomurcuklar bulunur. Yaprakları ince uzun şeritsi, tabanda<br />

gövdeyi sararak boğumlardaki tomurcukları korur. Çiçekler gövdenin<br />

tepesinde gevşek panikula durumundadır (Şek. 58A).<br />

Bitkinin gövdesindeki özsudan Saccharum T.F. (Şeker) elde edilir.<br />

Eczacılıkta kullanılan bir drogdur. Geriye kalan artık, yani melas ise rom<br />

üretiminde ve hayvan yemi olarak tüketilir.<br />

Şeker kamışının anavatanı Malezya' dır. Dünya şeker üretiminin<br />

büyük bir bölümü bu bitkiden sağlanır. Bitki yurdumuzda Adana ve<br />

Antalya çevrelerinde üretilmektedir.<br />

Buğday, pirinç ve mısıra ek olarak tohumları (meyva) besin olarak<br />

değer taşıyan ve bu amaçla kültürü yapılan bitkiler arasında Secale<br />

cereale (çavdar), Hordeum sativum (arpa), Avena sativa (yulaf),<br />

Panicum miliaceum (darı, akdarı) sayılabilir.<br />

Phalaris canariensis (kuşyemi) meyvaları kuş yemi olarak tüketilir.<br />

Panicum miliaceum (darı) taneleri boza yapımında kullanılır.Sorg/zum<br />

bicolor' un değişik kültür formlarının çiçek durumlarından süpürge<br />

yapılır; S.durra ve S.cornuum ise Marmara Bölgesi ile Batı ve Güney<br />

Anadolu' da yetiştirilir ve taneleri (akdarı) hayvan yemi olarak kullanılır.<br />

Bu familyada çok zehirli bileşikler taşıyan bitkiler yoktur. Ancak<br />

bazı çayır bitkileri hayvanlarda çeşitli zehirlenmelere neden olabilir;<br />

örneğin Lolium temulentum 'un (delice) tohumları narkotik etkilidir.<br />

Gramineae bitkileri çiçeklenme zamanı havaya bol miktarda polen verir,<br />

bunlar bazı kişilerde allerjik reaksiyonlara, örneğin bahar nezlesi adı<br />

137

---

verilen polinoz hastalığına neden olur. L.perenne ve L. italicum park ve<br />

bahçelerde çim olarak çok ekilen başlıca türlerdir.<br />

Stipa tenacissima' nın (alfa) Kuzey Afrika ülkelerinde, selüloz elde<br />

etmek için kültürü yapılır. Demetler haline getirilen ve boyanan çiçek<br />

durumları dekoratif olarak kullanılır.<br />

Arundo donax (kargı), çok yıllık, uzun boylu, çiçek durumu panikula<br />

olan bir bitkidir; su ve hendek kenarlarında oldukça yaygındır.<br />

Yurdumuzda çit, çardak ve sepet yapımında, sarılıcı ve tırmanıcı bahçe<br />

bitkileri yetiştirmede destek olması için yetiştirilir. Ayrıca içi boş olan<br />

övdesinden bir çalgı aleti, ney yapılır. Su kenarlarında yetişen<br />

G'hragmites australis türünün gövde ve yapraklarından çardak ve dam<br />

örtmede yararlanılır.<br />

Fam: Cyperaceae<br />

Görünüşü Gramineae familyası bitkilerine benzeyen, onlardan,<br />

gövdede nodus görülmeyişi, yapraklarının tristik (*), vaginanın kapalı<br />

oluşu ve ligula bulunmaması gibi karakterlerle ayrılan bir familyadır.<br />

Ayrıca çiçek durumları da küçük spikalar halindedir. Ilıman ve nemlisoğuk<br />

bölgelerde geniş yayılış gösteren ve 90 cinsi içeren bu familya<br />

Eczacılık yönünden önemli değildir.<br />

Cyperus papyrus (papirüs), gövdesi 5 m' ye kadar yükselebilen bu<br />

bitki, eski Mısırlılar (M.O. 2400) tarafından papirüs kağıdı yapımında<br />

kullanılmıştır.<br />

Ordo: Arecales (Principes)<br />

Fam: Palmae (Arecaceae)<br />

Çoğunluğu monoik ve odunlu olan bitkilerin bulunduğu bir<br />

familyadır. Genellikle tropik veya subtropik bölgelerde yetişir. Gövde<br />

basit, silindirik, yapraklar genellikle gövdenin tepesinde küme halinde<br />

toplanmış, bazen sarmal dizilişlidir. Gelişmiş yapraklarda lamina palmat<br />

veya pennat parçalıdır. Çiçekler tek eşeyli, çiçek durumu dallanmıştır.<br />

Çiçek örtü yaprakları küçük 6 üyeli, stamen 6 tane, ovaryum 3 karpelden<br />

meydana gelmiş 3 gözlü ve üst durumlu, meyva bakka veya drupa.<br />

Zengin bir familya (200 'ün üstünde cins, 3000' e yakın tür)<br />

olmasına karşın yurdumuzda yabani olarak yetişen 1 hurma türü Phoenix<br />

theophrasti vardır. Yetiştirilen cins ve türler de bulunur.Palmiye bitkileri<br />

arasında gıda ve eczacılık yönünden önemli türler vardır.<br />

(*)tristichus= üç sıra üzerine dizilmiş<br />

138

---

Şekil 59. A: Areca cathechu. B: Cocos nucifera. e:endosperma<br />

ek: ekzokarp; en:endokarp; mz: mezokarp(H. Mitsuhashi' den).<br />

Cocos nucifera (hindistancevizi), tropikal bölgelerde Asya' da<br />

Hindistan, Seylan, Endonezya ve Filipinlerde, yetişen veya yetiştirilen<br />

20-25 m boyunda bir ağaçtır. Yaprakları büyük, 3-6 m kadar ve<br />

pennattır. Meyva 20-25 cm büyüklükte drupadır; ekzokarpı derimsi ve<br />

düz, mezokarpı lifli ve gevşek, endokarpı serttir. Tohum kabuğu (testa)<br />

esmer renkli, endosperma ise beyaz 1-2 cm kalınlıkta ve etlidir.<br />

Tohumun ortasında geniş bir boşluk, içinde de süte benzeyen beyaz bir<br />

sıvı bulunur (Şek. 59B). Mezokarptan elde edilen lif coir adı ile bilinir,<br />

bundan halat, şilteve Kaba tekstil yapımında yararlanılır. Endosperma<br />

kısmına kopra denir. Yağ bakımından zengin olan bu kısmın sıkılması<br />

ile bir yağ elde edilir, oda sıcaklığında katı olan bu yağa hindistancevizi<br />

yağı adı verilir. Sabun ve mum yapımında kullanılır. Ayrıca, rafine<br />

edilerek yemeklik yağ olarak da kullanılabilir. Endosperma kısmı taze<br />

olarak yendiği gibi kurutulup rendelenerek tatlıların üzerine serpilir.<br />

Serenoa repens (Sabal serrulata) (Cüce palmiye, Saw Palmetto)<br />

K. Amerika' da, kumlu topraklarda yetişen alçak bir çalıdır. Sürünücü<br />

rizomdan çıkan kısa bir sürgün ve tepesinde sık yaprak demeti bulunur.<br />

Çiçek durumu sık tomentoz ve yapraklardan kısadır. Meyva tek tohumlu<br />

139

---

akkadır, Fructus Serenoae repentis. Meyvada yağda çözünen<br />

(liposterolik) yağ asitleri esterleri ve fıtosteroller bulunur, laurik,<br />

linoleik, kaprilık asitleri içerir. Drog başlıca üriner sistem hastalıklarında,<br />

prostat hipertrofısinde, kronik idrar yolları enfeksiyonları, idrar<br />

gecikmesi veya aşırı gece idrarı gibi bozukluklarda etkilidir.<br />

Areca catechu, Asya' nın Güneydoğusunda yetişen, 10-20 m<br />

boyunda, büyük pennat yapraklı bir ağaçtır. Gövdesinde enine paralel<br />

halkalar bulunur. Meyva şeftali büyüklüğünde, sarı-turuncu renklidir.<br />

Tohumları kahverengi ve üzeri damarlıdır (Şek. 5 9A), Semen Arecae<br />

(arek cevizi, betel cevizi) isimli droğu verir. Bol miktarda tanen ve<br />

alkaloit içerir; alkaloitlerden biri olan arekolin yağ kıvammdadır, ter ve<br />

tükürük salgısını artırır, bağırsağın peristaltik hareketlerini hızlandırır;<br />

ayrıca veteriner hekimlikte, kurt düşürücü olarak kullanılır. Tohumlar<br />

yetiştiği yerlerde yerliler tarafından, biraz kireç, karanfil v.b. baharat ile<br />

birlikte Piper betle bitkisinin taze yaprakları arasına sarılarak çiğnenir.<br />

Elaeis guineensis. Afrika ve Asya' nın tropikal bölgelerinde yetişen<br />

ve 10-20 m boyundaki bu ağaçların yaprakları 3-5 m olup, sapı<br />

dikenlidir. Erik büyüklüğündeki 2000 kadar meyva bir arada sık bir<br />

durum meydana getirmiştir. Meyvanın mezokarpı ve tohumlar yağ<br />

bakımından zengindir; bu kısımlardan elde edilen yağ hem gıda olarak<br />

hem de kozmetik ve sabun sanayiinde kullanılır.<br />

Metroxylon sagu ve M.rumphii, Güney Asya 'da bataklıklarda<br />

yetişen, yaprak ve spatası dikenli 1-10 m boyunda ağaçlardır. Gövdenin<br />

yumuşak öz kısmında bol nişasta bulunur, buradan elde edilen nişastaya<br />

Sago Nişastası denir; besin olarak tüketilir.<br />

Copernicia cerifera, Güney Amerika' nın tropikal bölgelerinde<br />

yetişen, 10 m kadar boyda palmat yapraklı bir ağaçtır. Yapraklarının<br />

üzeri kalın bir mum tabakası ile kaplıdır. Bu tabaka sıyrılarak veya<br />

yapraklar kaynar su içine konularak Cera Carnauba, Cera Palmarum<br />

(karnauba mumu) elde edilir. Bu mum bitkisel bir ürün olup,<br />

balmumundan daha serttir, 83°C' da erir. Eczacılık tekniğinde drajelerin<br />

cilalanmasında; bunun dışında cila, vernik ve masa mumu yapımında<br />

kullanılır.<br />

Phoenix dactylifera (hurma ağacı), boyu 30 m' ye varan, dioik bir<br />

ağaçtır. Afrika' dan Hindistan' a kadar, sıcak bölgelerde kültürü yapılır.<br />

Gövde dik ve silindiriktir, dip kısmından bir çok sürgün meydana getirir.<br />

Yapraklar büyük ve pennattır. Meyva silindirik, sarımsı-kızılımsı renkte<br />

mezokarpı etli ve şeker yönünden zengin bir bakkadır. Tohum silindirik<br />

ve bir yüzü olukludur. Meyvaları yenir; Güney ve Batı Anadolu' nun bazı<br />

yörelerinde rastlanır. P.canariensis, anavatanı Kanarya Adaları olan bir<br />

türdür. Yurdumuzda Batı ve Güney Anadolu' da parklara ve yol<br />

kenarlarına dikilir. P.dactylifera' dan farklı olarak tohumları kısa ve<br />

şişkindir, gövde dip tarafından sürgün vermez. P.theophrasti,<br />

140

---

yurdumuzda yabani olarak yetişen tek türdür. Boyu 10 m' yi bulan<br />

ağaçlara, Datça Yarımadası' nda (Muğla), dere yataklarında rastlanır.<br />

Washingtonia fılifera (*), vatanı Kaliforniya olan ve yurdumuzda<br />

Batı ve Güney Anadolu' da park ve bahçelerde yetiştirilen büyük bir<br />

ağaçtır. Palmat yapraklarının lopları iplik şeklinde uzamıştır. Raphia<br />

ruffıa ve R.vinifera, Afrika' nm tropikal bölgelerinde ve Madagaskar'da<br />

yetişen 15-20 m boyunda büyük yapraklı ağaçlardır. Yapraklan gençken<br />

plili katlanmıştır; henüz katlı iken üst epiderması 3 cm kadar genişlikte<br />

uzun şeritler şeklinde çıkarılır. Esnek, parlak ve yumuşak liflerden<br />

oluşan bu şeritlere rafya adı verilir; çanta örmede ve bahçecilikte<br />

kullanılır.<br />

Phytelephas macrocarpa (**) (fildişi ağacı), Amerika' nın tropikal<br />

bölgelerinde yetişen bir ağaçtır. Tohumlarının endosperması çok sert ve<br />

beyaz renklidir; bu nedenle bitkisel fildişi diye isimlendirilir. Satranç<br />

takımı, biblo, düğme yapılır, kakmacılıkta da bu tohumlardan<br />

yararlanılır.<br />

Ordo: Arales (Spathiflorae)<br />

Fam: Araceae<br />

Tropik ve subtropik bölgede yetişen, çok yıllık, rizomlu veya<br />

yumrulu, otsu bitkilerin bulunduğu bir familyadır.Yapraklar basit veya<br />

parçalı, damarlarıma paralel, palmat, pennat veya pedattır. Çiçekler<br />

spadiks durumunda olup durum büyük bir spata (***) ile sarılmıştır.<br />

Çiçekler erdişi veya tek eşeyli, küçük, parçaları serbest veya birleşiktir.<br />

Stamen sayısı 4-6, pistil 1, ovaryum üst veya alt durumlu; meyva<br />

bakkadır; yurdumuzda 6 cins ve 20' den fazla türü bulunur.<br />

Arum (yılan yastığı, danaayağı) cinsi yumrulu, çok yıllık bitkilerdir.<br />

Yapraklar uzun saplı, lamina sagittat (****) veya hastat (*****), çiçekler<br />

tek eşeyli ve penantsızdır; spadiksin alt kısmında dişi, üst kısmında<br />

erkek, ikisinin arasında da kıl şeklinde verimsiz çiçekler bulunur.<br />

Spadiks büyük bir spata tarafından sarılmıştır. Spadiksin tepesinde etli,<br />

şişkin,renkli ve uzun 10-15 cm kadar bir apendiks (***•**) bulunur<br />

(Şek. 60A). Spata, durumun çiçekli kısmını örter ve sarar,yukarı<br />

kısmında genişlemiş ve yayvanlaşmıştır. Çiçekler protogin' dir<br />

(*******) bu düzen çiçeğin kendi kendini döllemesini yani otogamiyi<br />

önlemek içindir. Polenle bulaşmış böcek apendiksin renk veya<br />

kokusundan gelen çekiciliğe kapılarak spatadan içeri girer, yönü<br />

(*)filum= lif; filiformis= iplik şeklinde ; filifera = iplik taşıyan<br />

(**)elephas, elephanthis= fil<br />

(***)spata= çiçek durumunu saran brakte<br />

(****)sagittatus= ok şeklinde<br />

(*****)hastatus= cirit ucu şeklinde<br />

(******)apendix= ek, ilave<br />

(*******)prot(o)=Gr.önde; gyn=kadın; protogynus=dişi çiçeği önce gelişen<br />

141

---

aşağıya doğru olan kıl şeklindeki çiçeklerden geçerek dip taraftaki dişi<br />

çiçekleri döller; dışarı çıkabilmek için verimsiz çiçeklerin pörsümesini<br />

beklemek zorundadır, bu sırada erkek çiçekler de olgunlaşmasını<br />

tamamlamıştır ve böcek polenleri bulaşmış olarak çiçeği terkeder. Meyva<br />

kırmızı-turuncu renkli bakkadır.<br />

Arum' 1ar zehirli bitkilerdir, taze bitki rafitlerden dolayı tahriş<br />

edicidir; yumrularında bol nişasta, saponin ve alkaloit vardır. Bu cinsin<br />

yurdumuzda yetişen türleri, A.italicum, A.maculatum, A.dioscoridis,<br />

A.orientale, alkaloitleri nedeniyle hayvanlar ve insanlar için zehirlidir.<br />

Fakat kurutulmuş ve suda kaynatılmış yumrular bazı yörelerde yenir.<br />

Ayrıca yumruları doğadan sökülerek, süs bitkisi olarak yurt dışına satılır.<br />

Dracunculus vulgaris, 1 m' ye kadar boylanabilen, yumrulu, çok<br />

yıllık bir bitkidir. Yapraklar uzun saplı ve pedat parçalı, spadiksi büyük<br />

ve koyu kırmızı renkli olup hoş olmayan bir kokusu vardır. Ülkemizde<br />

yaygındır; bunun yumruları da Arum' 1ar gibi süs amacıyla ihraç edilir.<br />

Acorus calamus (azakeğiri, eğir ), 50-100 cm boyunda, hoş kokulu,<br />

rizomlu, bir bitkidir. Yaprakları geniş linear, paralel çizgili ve kokuludur.<br />

Spadiks 5-9 cm uzunlukta ve diktir (Şek. 60A ; Res. 30). Bitki durgun su<br />

ve dere kenarlarında yetişir. Yurdumuzda Eğirdir, Beyşehir, Sapanca ve<br />

Şekil 60. A:Arum orientale. B.Acorus calamus. a:apendiks; e:erkek<br />

çiçek; d:dişi çiçek; mımeyva durumu; s:spata; vç:verimsiz çiçek.<br />

142

---

Yeniçağa göllerinde rastlanır. Rhizoma Calami (eğir kökü) isimli droğu<br />

elde etmek amacıyla rizomları sonbaharda topraktan çıkartılır, temizlenip<br />

kurutulur. Kokusu baharlı ve hoş, lezzeti acıdır. Uçucu yağ içerir. Halk<br />

arasında tonik, stomaşik ve karminatif olarak, rizomlan çiğneme<br />

suretiyle çok kullanılır.<br />

Colocasia esculenta (kolokaz, gölevez). Güney-doğu Asya, Kıbrıs<br />

ve yurdumuzda Mersin ve Anamur yörelerinde yetiştirilen bu bitki çok<br />

yıllık ve yumruludur. Yaprakları uzun saplı, laminası büyüktür, 1 m<br />

kadar olabilir. Yumruları nişasta bakımından zengindir, haşlanarak<br />

patates gibi yenir.<br />

Fam: Lemnaceae<br />

Tatlı sularda yetişen ve su üzerinde yüzen bitkileri kapsayan bir<br />

familyadır. Lemna (sumercimeği), Anadolu' da durgun ve tatlı sularda<br />

yaygın olarak bulunur, su üzerinde yeşil bir tabaka meydana getirir.<br />

Ordo: Bromeliales (Farinosae)<br />

Fam : Bromeliaceae<br />

Bu familya hemen hepsi Amerika bitkisi olan 50 kadar cinsi ile<br />

zengin bir taksonudur. Yurdumuzda doğal olarak yetişmez. Genellikle<br />

kısa gövdeli, rozet yapraklı, otsu ve epifit bitkilerdir. Çiçekler<br />

hermafrodit, aktinomorf; ovaryum 3 karpelden meydana gelmiş; meyva<br />

bakka veya kapsüldür. Bazı türlerinden lif elde edilir. Meyvası yenen ve<br />

süs bitkisi olarak kullanılan bitkiler de vardır.<br />

Ananas comosus (ananas), vatanı Amerika' nın sıcak bölgeleri olan<br />

bir türdür. Ancak meyvaları için diğer ülkelerin sıcak bölgelerinde de<br />

yetiştirilir. Yaprakları rozet şeklinde, sert yapılı ve kenarları dişlidir.<br />

Çiçek durumu sık, ekseni kalın ve tepesinde bir yaprak demeti bulunan<br />

bir spikadır, olgunlukta, meyvalar brakteler ve durumun ekseni birlikte<br />

etlenir ve çam kozalağını andıran bileşik, büyük bir meyva meydana<br />

elir. Meyvanın ortasındaki odunsu kısım çıkarıldıktan sonra geriye<br />

f<br />

alan etli kısım yenir. Ananasın meyva ve gövdesinden çıkarılan<br />

usareden bromelin adı verilen bir enzim elde edilir; bu, proteini sindiren<br />

ve sütü pıhtılaştıran bir enzimdir, nekahat dönemindeki hastalara verilir.<br />

Bu familyada Aechmea, Billbergia, Guzmania gibi süs bitkileri de<br />

bulunur.<br />

Ordo: Liliales (Liliiflorae)<br />

Bu takım, hem drog veren hem kesme çiçek olarak değerli bitkilerin<br />

yer aldığı familyaları kapsayan bir taksondur. Çoğunlukla çok yıllık,<br />

otsu; soğan, kormus veya rizomlu bitkilerdir. Çiçekler aktinomorf,<br />

hermafrodit, pentasiklik ve trimer, çiçek örtü yaprakları çoğunlukla<br />

143

---

enkli perigon halindedir. Ovaryum alt veya üst durumlu, meyva kapsül<br />

veya bakka, tohum endospermalı, ekseriya nişastasızdır.<br />

Çoğunluğu geofıt olan bu takımdaki familyalar basit bir anahtar<br />

yardımıyla kolayca ayrılır.<br />

1. Çiçek hipogin Liliaceae<br />

1. Çiçek epiğin<br />

2. Çiçek diklin; Dioscoreaceae<br />

2. Çiçek hermafrodit:<br />

3. Stamen sayısı 6 A3+3<br />

Amaryllidaceae<br />

3. Stamen sayısı 3 A3+0<br />

Iridaceae<br />

Fam: Liliaceae (Zambakgiller)<br />

Bu familyadaki bitkilerin çoğunluğu çok yıllık ve otsu, az bir kısmı<br />

da odunlu bitkilerdir. Yapraklar sarmal dizilişli, yassı, şeritsi, paralel<br />

damarlı, bazen kalp şeklinde veya etli bazen da pul şeklindedir. Bazı<br />

türlerde stipulalar çarpıcıdır; bazı türlerde fillokladlar (*) karakteristiktir.<br />

Çiçekler çoğunlukla iri, güzel ve gösterişli, bazı türlerde ise küçüktür.<br />

Dalda alternan dizilmiş veya salkım ya da umbella durumundadır. Genel<br />

çiçek formülü: a P3+3 A3+3 G(3), çiçekler aktinomorf; perigon 2 halka<br />

üzerine dizilmiş, stamen 6 tane, onlar da iki halka üzerindedir. Ovaryum<br />

sinkarp, 3 karpelden meydana gelmiş, üst durumludur, yani periant (veya<br />

çiçek veya anarokeum) nipogindir. Meyva kapsül veya bakkadır.<br />

Liliaceae kozmopolit bir familyadır; ancak daha çok tropikal ve<br />

ılıman bölgelerde yayılış gösterir. Çiçekli bitkilerin büyük ve önemli<br />

familyalarından biridir, drog veren bitkiler yanında önemli süs bitkileri,<br />

aromatik bitkiler ve sebzeler bulunur. Yeryüzünde 250 cins ve 3500<br />

kadar türü vardır, ülkemizde ise 35 cins ve 400' ün üzerinde türü yetişir.<br />

Monokotil bitki olmalarına karşın bazı genusların gövdesinde,<br />

korteks parenkiması hücrelerinin somadan bölünme yeteneği kazanması<br />

sonucu, sekonder büyüme görülür.<br />

Dracaena draco (ejder ağacı, kardeş kanı), Kanarya Adaları' nda<br />

yetişen 15-20 m boyunda bir ağaçtır. Yaprakları sert ve kılıç şeklinde<br />

olup dalların ucunda demet halinde bulunur. Yaşlı gövdelerinden kırmızı<br />

renkli bir reçine akar, buna Sanguis draconis (**) adı verilir. Boya<br />

sanayiinde kullanılır. Salon süs bitkisi olarak da yetiştirilir.<br />

(*)phyllocladum= yaprak görevi yapan, laminaya benzer şekilde genişlemiş ve<br />

yassılaşmış kısa sürgün.<br />

(**)sanguis~ kan; draco= ejder<br />

144

---

Yucca fılamentosa (avize ağacı), 1-1.5 m boyunda, gövdesi odunlu,<br />

yaprakları kılıç şeklinde bir bitkidir. Çiçekleri ampul şeklinde 3-4 cm<br />

boyunda, beyazımsı renkli ve sarkıktır, avizeye benzeyen bir durum<br />

meydana getirir. Yapraklarından steroidal saponozit elde edilir. Park ve<br />

bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.<br />

Liliaceae familyasmdaki bitkilerin bir grubunda 3 stilus vardır ve<br />

serbesttir. Bunların da bir kısmı rizomludur.<br />

Colchicum autumnale (*) (çiğdem, acı çiğdem), Orta ve Güney<br />

Avrupa' da yaygın, çok yıllık, kormuslu bir bitkidir. Sonbaharda çiçek<br />

açar, ertesi yıl ilkbaharda yapraklar ve aralarında meyvası görülür. Çiçek<br />

tabanı kormusa yan taraftan bağlıdır, bu nedenle ovaryum toprağın<br />

altındadır; perigon aşağı doğru daralan huni biçiminde, parçaları ovattır<br />

(Şek. 61 A). Stamen 6 tane; meyva 3 gözlü, septisit kapsüldür.<br />

Tohumları, Semen Colchici T.K. (Çiğdem tohumu) adı ile drog olarak<br />

kullanılır. Bileşiminde bol miktarda yağ yanında kolşisin ve demekolsin<br />

isimli alkaloitler bulunur. Romatizma ve gut (nikris) hastalığında ağrı<br />

kesici olarak kullanılır. Kolşisin hücre bölünmesi sırasında,<br />

kromozomları kutuplara çekecek olan sitoplazmik ipliklerin meydana<br />

gelmesini engeller. Bu nedenle bölünme metafaz evresinde durur ve<br />

kromozom sayısı iki katına çıkar. Böylece poliploit bitkiler elde edilir.<br />

Bu tip bitkilerden tarımsal üretimde yararlanılır. Kolşisin insan hücresi<br />

için zehirli olduğundan kansere karşı kullanılmaz. Ancak daha az zehirli<br />

olan demekolsin kronik lösemide kullanılmaktadır. Semen Colchici' den<br />

kolşisin elde etmede yararlanılır.<br />

C.speciosum Kuzeydoğu Anadolu bölgesi<br />

yaylalarında yaygın olarak yetişir. Sonbaharda<br />

çiçek açan bu türün çiçekleri pembemsi leylak,<br />

perigonun boğazı beyazımsı, anterleri sarı<br />

renklidir. Yapraklarının geniş ve küt uçlu<br />

(obtus), çiçeklerinindaha büyük olması ile C.autumnale' den ayrılır Res.<br />

31a, 31b, 31c). Bu türün de tohumlarında ve kormusunda kolşisin<br />

benzeri alkaloitler bulunur; bu nedenle tohumları ihraç edilmektedir.<br />

Zehirli bir bitkidir(l)<br />

Merendera genusu Colchicum cinsinden perigon tübünün boyuna<br />

kolayca yırtılması ile ayırdedilir. Doğu Anadolu ve Erzurum civarında<br />

yaygın olan M.caucasica ile Orta Anadolu ve <strong>Ankara</strong>' da yetişen<br />

M.attica türlerine kardelen adı verilir. Her iki türün de herbasında ve<br />

soğanlarında alkaloit bulunmaktadır.<br />

(*)autumnus= sonbahar<br />

(1) Tanker,M., Koyuncu, M., Coşkun, M., Altun, L., Türkiye' de yetişen Bazı Colchicum<br />

Türlerinin Kolşisin ve Kolşikozit Yönünden İncelenmesi, TÜBİTAK TBAG-1138 No' lu<br />

Proje, <strong>Ankara</strong> 1995.<br />

145

---

yapraklar; ç: çiçeğin boyuna kesiti; k: kormusun boyuna kesiti;<br />

o: ovaryum. B: Veratrum albüm.<br />

Schoenocaulon offîcinale (Sabadilla offîcinarum) (bitotu), Meksika'<br />

da, And Dağlarında yetişen, soğanlı, büyük ve zehirli birbitkidir.<br />

Anadolu' da yetişmez. Çiçek durumu da büyük ve çokçiçeklidir.<br />

Tohumları bir çok kodekste yazılı olan Semen Sabadillae' yi verir, Türk<br />

Kodeksi' nde kayıtlı değildir. Siyah ve parlak renkli 5-6 mm boyunda,<br />

linear-lanseolat, hafif kıvrık şekilli tohumları saç dökülmesine karşı ve<br />

parazitisit (*) olarak kullanılırsa da zehirli ve tehlikelidir. Tohumlarından<br />

elde edilen ekstre Veratrinum T.K. (veratrin) adını alır; alkaloitler<br />

karışımından oluşan bu ürün romatizmada dışarıdan, ağrı kesici olarak<br />

kullanılır.<br />

Bu gruptaki bitkilerin bazısı soğan veya kormuslu değil, fakat<br />

rizomludur.<br />

Veratrum albüm (beyaz çöpleme), familyanm<br />

rizom taşıyan cinsidir. Orta ve Güney Avrupa<br />

Ç 4 V dağlarında, yurdumuzda Kuzeydoğu Anadolu<br />

Â, *> yaylalarında orman açıklıklarında, çayırlık<br />

••y^r^^ir— yerlerde yetişir; 50-100 cm boyunda yeşilimsi<br />

beyaz çiçekli, çok yıllık bir bitkidir. Gövde dik, yapraklar büyük, geniş<br />

(*)parazitisit= parazitleri öldüren<br />

146

---

ovat, sapsız, alternan dizilişli ve belirgin paralel damarlıdır. Çiçek<br />

durumu büyük ve bileşik salkım, çiçekler çok sayıda ve yeşilimsi-beyaz<br />

renklidir (Şek. 61B; Res.32a, 32b, 32c). Zehirli bir bitkidir. Bitkinin<br />

sonbaharda kökleri ile birlikte toplanan rizomları Rhizoma Veratri albi<br />

droğunu verir. Bileşiminde başlıca protoveratrin A ve B alkaloitleri<br />

bulunur. Tansiyon düşürücü olarak, ayrıca romatizmada kullanılırsa da<br />

zehirli bir drogdur. Rizomun iç kısmını bıçakla kazıyarak alınan toz<br />

enfiye gibi buruna çekilir, burun tıkanıklığını giderici etkisi olmakla<br />

birlikte bu, tehlikeli zehirlenmelere sebep olabilir. Avrupa' da yetişen<br />

Veratrum nigrum (siyah çöpleme) ve Kuzey Amerika' da yetişen<br />

V.viride (*)(yeşil çöpleme) türlerinin kök ve rizomları da aynı etkilere<br />

sahiptir.<br />

Familyada stilusları bitişik ve meyvası lokulusit kapsül olan<br />

bitkilerin bir kısmında, perigon tüp şeklinde, yapraklar etlidir.<br />

Aloe (sarısabır) cinsi,Güney Afrika' da yetişen Kuzey Afrika' da<br />

kültürü yapılan sukkulent (**) bitkilerdir. Gövde kısa, odunsu, yapraklar<br />

dipte rozet şeklinde, lamina dar üçgen biçimde 15-50 cm uzunlukta, etli<br />

ve kenarları sert dişlidir. Çiçek durumu sık ve dik bir salkımdır<br />

(Şek.62B; Res.33). Çiçekler sarımsı-kırmızı renkli; meyva lokulisit<br />

kapsüldür.<br />

Aloe türlerinin (A.vera, A.africana, A.ferox ve A.spicata gibi)<br />

yapraklarının kesilmesi veya ezilmesi ve alman ürünün suyunun<br />

uçurulmasıyla elde edilen usare Aloe T.K, T. F. (Sarısabır) isimli droğu<br />

oluşturur. Bu drog parlak siyah renkli özel kokulu ve acımsı lezzetli<br />

kütleler halindedir. Tozu sarı renklidir. %15-30 kadar antrasen türevi<br />

bileşikler içerir, bu nedenle pürgatiftir (***), kalın bağırsağa etki eder.<br />

Aloe vera' nın soyulmuş ve dikensiz yapraklarında, orta silindire<br />

yakın bölgedeki parenkima hücrelerinde bulunan müsilaj, Aloe vera gel<br />

adı altında son yıllarda giderek önem kazanmaktadır. Bu ürün antrasen<br />

türevleri içermez, ancak müsilaj bakımından çok zengin olup bu miktar<br />

%99.5 oranındadır. Ham ürün lifli bir jeldir, temizlenir, süzülür ve<br />

stabilize Aloe jeli hazırlanmış olur. Bileşiminde müsilaj yanında,<br />

polisakkaritler (glukomannan, mannoz türevleri; pektin), saponozit,<br />

vitamin, aminoasit, enzim ve bazı steroller bulunur. Aloe jeli<br />

nemlendirici olarak kozmetik preparatlarda çok kullanılmaktadır, ayrıca<br />

güneş yanığı, yaralar, egzemada iyi edici etkisi vardır. Saç<br />

preparatlarmın, el ve vücut losyonlarının bileşiminde de yer almaktadır.<br />

Aloe arborescens (testere kaktüsü) süs bitkisi olarak yurdumuzda<br />

da yetiştirilir.<br />

Bu familyadaki bitkilerin bir kısmında perigon serbest, çiçek durumu<br />

umbelladır.<br />

(*)viridis= yeşil<br />

(**)succulens,succulentis=etli(dokusu çok hücreli,sulu)<br />

(***)purgatio= temizleme; purgans= purgatif<br />

147

---

Allium (soğan) cinsi, familyanın en çok türe sahip olan ve en<br />

popüler cinsidir. Umbella şeklindeki çiçek durumu spatalıdır. Bazı türleri<br />

sebze ve çeşni verici olarak bilinir, A.cepa (soğan), A.sativum (sarımsak)<br />

ve A.porrum (pırasa) en çok kullanılan ve yetiştirilen türlerdir.<br />

Şekil 62. Liliaceae. A: Allium cepa. s:soğan; B: Aloe ferox. ç: çiçek;<br />

çd: çiçek durumu; y: yapraklar.<br />

Allium saîivum (A.sativum var.vu/gare) (sarmısak), Soğanlı bir<br />

kültür bitkisi olan sarımsakta çiçekler pembe veya beyaz renklidir.<br />

Umbella durumundaki çiçekleri saran bir spata vardır.Bulbus kısmına<br />

sarmısak başı adı verilir ve bir çok sarmısak dişinden (soğancık) oluşur<br />

(Şek. 64). Sarımsağa karakteristik kokusunu veren, kükürtlü bileşiklerden<br />

allil disülfür, alliin isimli bileşiğin hidrolizi ile açığa çıkar. Sarmısak bu<br />

bileşikten dolayı tansiyon düşürücü etki gösterir. Kodekslerde kayıtlı<br />

olmadığı halde bu amaçla çok kullanılır. Sarımsakta ayrıca A ve C<br />

vitamini ve antibiyotik etkili bileşikler de bulunur, ağızda bakterisit etki<br />

gösterir; ayrıca diüretik ve antelmentiktir. İştah açıcı ve lezzet vericidir.<br />

Çok eskidenberi bilinen bir bitkidir. Anadolu Allium türleri açısından çok<br />

zengindir(l).<br />

(l)Koyuncu, M., İç ve Güney Anadolu Bölgelerinde yetişen AIlium(soğan) Türleri<br />

Üzerinde Taksonomik Araştırmalar, Doçentlik Tezi, <strong>Ankara</strong>-1978<br />

148

---

A.cepa (soğan) da kültür bitkisidir (Şek. 62A). A, C ve B2 vitamini<br />

ile flavonozitler içerir. Sindirim yollarındaki salgıları arttırdığı için iştah<br />

açıcıdır; ayrıca antibiyotik etkisi de vardır. Sebze olarak tüketilir. Bazı<br />

Allium türleri güzel çiçekleri nedeniyle süs bitkisi olarak da kullanılır;<br />

Örneğin A.schoenoprasum (Res.34), A.roseum, A.neapolitanum,<br />

A.pulchellum, A.nigrum, A.moly.<br />

Asphodelus cinsinde de periant serbesttir, ancak çiçek durumu<br />

şemsiye değil salkımdır ve bitkiler ya rizomlu ya da yumruludur.<br />

Asphodelus microcarpus (çirişotu), Batı ve Güney Anadolu' da yaygın,<br />

1-1.5 m boyunda, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yaprakları dar linear, rozet<br />

oluşturur; çiçekler beyaz, tepalleri 1-2 cm kadar ve salkım<br />

durumundadır; kökler mekik şeklinde şişkin ve yumru tipindedir (Şek.<br />

65; Res 35a, 35b), yumrularında bol miktarda inüiin bulunur. Kökleri toz<br />

edilip ıslatılır, çiriş adıyla yapıştırıcı olarak kullanılır.<br />

.Eremurus spectabilis, bu bitki de çirişotu olarak bilinir. Doğu ve<br />

Güney Anadolu' nun dağlık kesimlerinde yetişir, çok yıllık ve otsu olan<br />

bu bitkinin de kökleri şişkindir ve sarı renklidir; çiriş elde edilir. Bitkinin<br />

baharda yeni gelişen genç yaprakları Güney ve Doğu Anadolu' da<br />

pişirilerek sebze gibi yenir.<br />

Urginea maritima (Scilla maritima) (*) (ada<br />

soğanı), Akdeniz çevresindeki ülkelerde yayılış<br />

gösteren, iri soğanlı, zehirli bir bitkidir.<br />

Yurdumuzda Batı ve Güney Anadolu bölgelerinin<br />

kıyı kesimlerinde taşlı ve boş alanlarda, orman altlarında yetişir. Muğla,<br />

Antalya' da yaygındır; soğanları 5-15 cm çapında ve toprak yüzeyinin<br />

hemen altında bulunur, ilkbahar başlarında gelişen yapraklar dipte<br />

toplanmıştır, 17-50 x 2-6 cm boyutlarında, geniş linear ve etlidir. Yaz<br />

sonunda kurur. Sonbaharda ağustos-ekim aylarında yaprakları kurumuş<br />

olan soğanlardan çiçek durumu yükselir; bu, çok sayıda beyaz çiçekleri<br />

bulunan sapı ile birlikte boyu 1-1.5 m' ye ulaşan bir rasemustur (Şek.<br />

63A; Res. 36a, 36b). Bitkinin soğanları sonbaharda toplanır, dıştaki<br />

kurumuş tabakalar temizlenir; boyuna dilimler halinde kesilir ve<br />

kurutularak Bulbus Scillae T.K. droğu hazırlanır; bileşiminde başlıca<br />

sillarozit (sillaren) A ve sillarozit (sillaren) B heterozitleri bulunur.<br />

Bunlar kardiyotonik(**) etkili bileşiklerdir, dolaylı olarak diüretik etki<br />

de gösterir. Droğun mezofil hücrelerinde bol miktarda rafit demetleri<br />

vardır. İğne şeklindeki bu kristaller nedeniyle tahriş edicidir, bu nedenle<br />

drog hazırlanırken, soğanların dilimlenmesi sırasında elleri tahriş eder ve<br />

kaşıntıya neden olur; eldivenle çalışılması gerekir. Halk arasında<br />

dışarıdan romatizma ağrılarında kullanılır. Tahriş edilen kısma kan<br />

toplamasını sağlayarak etki etmektedir.<br />

(*)maritima = denize ait, deniz kenarında bulunan<br />

(**)cardiotonicus= [card(io)= Gr. kalp; tonicus=kuwetlendirici] miyokardi(kalp adalesini)<br />

kuvvetlendiren.<br />

149

---

Urginea maritima' nın Kuzey Afrika' da yetişen, bir varyetesi vardır,<br />

bunun kırmızı renkli soğanları Bulbus Scillae rubrae, taşıdığı sillirozit<br />

isimli heterozitten dolayı fare zehiri hazırlamada kullanılır. Farelerdeki<br />

etkinin merkezi sinir sistemi üzerine olduğu söylenir.<br />

C: Tamus communis .<br />

Familyada çiçek örtü yapraklan serbest olan başka cinsler de vardır.<br />

Bunların başlıcaları Tulipa (lale), Fritillaria (ağlayan gelin), Lilium<br />

(zambak), Ornithogalum (akyıldız) ve Scilla 1 dır. Bunların çoğu soğanlı<br />

ve güzel çiçeklidir, süs bitkisi olarak değerlidir. Ancak eczacılıkta<br />

kullanımları yoktur. Liliaceae familyasındaki bitkilerin bazılarında<br />

meyvalar etli olup bakka tipindedir.<br />

Smilax (saparna) cinsi tırmanıcı, dikenli gövdeli çok yıllık<br />

bitkilerdir. Yaprakları alternan dizilişli lamina ovat kordat veya sagittat<br />

ve saplı olup stipulları metamorfoze (*) olarak sülük şeklini almıştır.<br />

Çiçekler yaprakların koltuğunda, salkım veya basit şemsiye<br />

durumundadır. Meyva kırmızı veya kahverengidir. Bu cinsin Orta<br />

Amerika' da yetişen Smilax ornata, S.medica, S.officinalis ve S.utilis<br />

türlerinin kökleri Radix Sarsaparillae T.K. (Saparna kökü) adı verilen<br />

ve bir çok kodeks ve farmakopede kayıtlı olan bir drogdur. Bileşiminde<br />

saponozit yapısında bileşikler bulunur, başlıcaları sarsaponozit ve<br />

smilasaponozit' tir ayrıca nişasta da vardır. Deri hastalıklarında ,<br />

diüretik olarak ve cüzzamda yani antileprö (**) olarak kullanılır.<br />

(*)metamorphosis=(meta=değişme;morph=şekil) değişik şekilalma metamorfoz<br />

(**)lepra= cüzzam, lepra<br />

150

---

Smilcuc cinsinin yurdumuzda iki türü yetişir. Biri yapraklan kordat,<br />

meyvaları küremsi olan ve daha çok Kuzey Anadolu' da yayılış gösteren<br />

S.exelsa, diğeri de yaprakları sagittat, meyvaları armut şeklinde ve<br />

kahverengi olan ve genellikle Batı ve Güney'de yetişen S.aspera' dır<br />

(Şek. 63B ; Res.37). Birincinin tohumlarındakı zar (arillus) gıcır ismiyle<br />

esneklik vermek için sakıza katılır. Ayrıca kırmızı renkli bakkalardan<br />

oluşan meyva durumları Ruscus aculeatus veya Ilex dallarının tepesine<br />

bağlanarak kokina adıyla süs çiçeği olarak satılır. Her iki türün de genç<br />

sürgünleri Anadolu' aa sebze olarak, haşlandıktan soma yumurta ile<br />

pişirilerek yenir.<br />

Convallaria majalis (müge, inci çiçeği), Avrupa ormanlarında doğal<br />

olarak yetişen, yurdumuzda da park ve bahçelerde süs bitkisi olarak<br />

yetiştirilen, rizomlu, çok yıllık, otsu bir bitkidir. Boyu 10-30 cm olup her<br />

sürgünde geniş eliptik 2 yaprak bulunur (Şek. 64A; Res. 38). Çiçek<br />

durumu az çiçekli bir salkımdır, çiçekler beyaz, çan şeklinde aşağıya<br />

sarkık ye zarif görünümlü, kendine özgü güzel kokuludur. Yaprak ve<br />

çiçekleri Herba Convallariae majalis droğunu verir. Bileşiminde<br />

konvallatoksozit isimli kardiyoaktıf heterozit bulunur; hem kalp<br />

kuvvetlendirici hem de diüretiktir. Çiçeklerinden petrol eteri ile<br />

hazırlanan ekstre, parfümeri ve kozmetik sanayiinde makbul bir üründür.<br />

Polygonatum multiflorum (mührüsüleyman), Karadeniz Bölgesinde<br />

orman altı ve çayırlıklarda, Abant' ta yetişir. İnci çiçeğine benzeyen, 15-<br />

90 cm boyunda, rizomlu, çok yıllık bir bitkidir. Yapraklar gövde<br />

üzerinde, 10-15 cm uzunlukta, basit, sapsız veya saplıdır. Çiçekler<br />

yeşilimsi-beyaz renkli olup her yaprağın koltuğundan 2-6 çiçek sarkar;<br />

kokusuzdur. Meyvaları mavimsi-siyah renklidir. Bitkinin rizomları,<br />

Rhizoma Polygonati saponozit içermektedir. Dışarıdan romatizma<br />

ağrılarını giderici olarak kullanılır (Şek.64C).<br />

Ruscus aculeatus (tavşanmemesi), Kuzey ve<br />

Güney bölgelerimizde yaygın, 30-100 cm<br />

boyunda, yaz kış yeşil, çok yıllık rizomlu bir<br />

bitkidir (Şek. 64B; Res. 39a, 39b, 39c).<br />

Yaprakları pul şekline indirgenmiş, yan dallar ise<br />

ovat, tepesi akuminat, batıcı ve sert fılloklad şeklini almıştır. Çiçekler<br />

yaprağa benzeyen fılloklatın üst yüzünde görülür, meyvası kırmızı renkli,<br />

tek tohumlu bir bakkadır ve fıllokladların üzerinde gelişir. Kök ve<br />

rizomları, Radix Rusci aculeati (Res. 39d, 39e) ruskogenin taşır,<br />

diüretik ve antienflamatuvar etkilidir. Daima yeşil olan dallarının ucuna,<br />

kış aylarında özellikle yılbaşı zamanı Smilax exelsa meyva durumları<br />

bağlanarak süs bitkisi olarak satılır.<br />

Ruscus hypoglossum (Yalova mercanı). Daha büyük ve yumuşak<br />

yaprakları olan bu tür Kuzey Anadolu' da yetişir. Süs bitkisi olarak da<br />

bazı bölgelerimizde yetiştirilmektedir.<br />

151

---

Asparagus officinalis (kuşkonmaz), Kuzey Afrika Avrupa, Asya ve<br />

yurdumuzda doğal olarak yetişen, 75-100 cm boyunda dikensiz, çok<br />

yıllık, rizomlu, otsu bir bitkidir. Fillokladları yeşil 5-6 mm boyunda, ince<br />

iğne şeklinde ve demetler halindedir Yapraklar zarımsı küçük pullar<br />

şeklindedir, ve kolay düşer. Çiçekler küçük ve yeşilimsi renkli; meyva<br />

kırmızı renkli bakkadır (Res. 40). Kök ve rizomları, Radix Asparagi,<br />

asparagin, vitaminler içerir, diüretik etkilidir. Kuşkonmazın genç<br />

sürgünleri sebze olarak tüketilir; bu amaçla bitkinin kültürü de yapılır.<br />

A.acutifolius, Kuzeybatı, Batı ve Güney Anadolu' da yaygın olan bu<br />

türün dalları dikensi, meyvaları siyah renklidir; genç sürgünleri baharda<br />

kırlardan toplanarak pazarlarda satılır ve sebze olarak yenir.<br />

Şekil 64. Liliaceae. A: Convallaria majalis. B: Ruscus aculeatus.<br />

C: Polygonatum multiflorum.<br />

152

---

Fam: Dioscoreaceae<br />

Liliales ordosundaki familyalardan periantı petaloid ve ovaryumu alt<br />

durumlular grubundan olan bu familyada çiçeklerin tek eşeyli olması<br />

ayırıcı bir özelliktir. Genellikle tropikal veya subtropikal bölgede yayılış<br />

gösterirler, gövde tırmanıcıdır, yumrulu veya rizomlu ve çok yıllık<br />

bitkilerdir. Yapraklan saplı, ovat-kordat, alternan veya bazen karşılıklı<br />

dizilişlidir; Smilax l a benzerse de damarlanması palmattır ve stipula<br />

verinde sülük yoktur. Çiçekler yaprakların koltuğunda, salkım veya<br />

başak durumunda, aktinomorf ve tele eşeylidir. Periant iki sıra üzerine<br />

dizilmiş 6 parçalı, parçalar tabanda birleşik ve yeşilimsi renklidir. Erkek<br />

çiçeklerde 3 veya 6 stamen bulunur. Dişi çiçekte ovaryum alt<br />

durumludur, 3 karpelli, sinkarp ve 3 gözlüdür. Meyva kapsül veya<br />

bakkadır. Familya 10 cins ve 650' den fazla türü kapsar. Yurdumuzda<br />

sadece 1 cins ve bunun 1 türü yetişir.<br />

Tamus communis (dövülmüşavratotu), Güney ve Batı Anadolu<br />

bölgelerinde yetişen sarılıcı gövdeli, otsu, dioik bir bitkidir (Şek. 63 C).<br />

Rizomu büyüktür. Yapraklar saplı, kordattır; çiçekler yaprakların<br />

koltuğunda küçük salkım durumundadır. Meyva kırmızı renkli bakkadır.<br />

Rizomlarda bol miktarda rafit bulunur, bu nedenle tahriş edicidir. Halk<br />

arasında haricen cilde sürülerek romatizma ağrısını gidermede kullanılır.<br />

Ancak cildi morartır ve dövülmüş gibi yapar. Bazı bölgelerde yanlış<br />

olarak Ecballium veya Mandragora (adamotu) kökü diye satılır.<br />

Dioscorea türlerinin yumrularında steroidal saponozitlerden,<br />

diosgenin vardır. Buradan hareketle kortizon benzeri hormonları<br />

(kortikosteroitleri) hazırlamada kaynak olarak bu bitkiden yararlanır. Bu<br />

amaçla D.mexicana ve D.sylvatica türlerinin kültürü yapılır. Tropikal<br />

bölgelerde yetişen Dioscorea türlerinin yumruları nişasta yönünden<br />

zengindir, patates gibi kaynatılarak gıda olarak yenir. Bu amaçla<br />

D.batatas, D. esculenta ve D.alata gibi türleri yetiştişrilir.<br />

Fam: Amaryllidaceae<br />

Tropik ve subtropik bölgelerde yayılma gösteren ve toprakaltı<br />

kısımları soğan, kormus veya rizom şeklinde olan çok yıllık otsu<br />

bitkilerdir. Yaprakları yassı, linear, bazen etli, sert ve liflidir. Çiçekler<br />

hermafrodit; aktinomorf olup tek başına veya umbellaya benzer<br />

durumlarda ve tabanı spatalıdır. Tepaller iki halka üzerinde, serbest veya<br />

birleşiktir, bazen parakorolla (*) taşır. Stamen (3+3) 6 tanedir, ovaryum<br />

alt durumlu, sinkarp, 3 karpelli, 3 gözlü ve çok ovüllüdür. Meyva tipi<br />

lokulusit kapsül, bazen bakkadır. Genel çiçek formülü P3+3 A3+3 C(3)<br />

Liliaceae' ye benzeyen bu familya, ovaryumun alt durumlu olması,<br />

perigonun bazen parakorolla taşıması, ve yapraklarının hiç bir zaman<br />

kladot şekline dönüşmemiş olması gibi özellikleriyle ondan ayrılır. Çoğu<br />

(*)paracorolla= [par(a)- Gr. boyunca, yanında] korollanın eki<br />

153

---

güzel çiçekli olduğu için süs bitkileri yönünden önemli bir familyadır.<br />

Familyada 85 cins ve 1300 tür bulunur. Yurdumuzda 8 cins ve 28 türü<br />

yetişir.Pancratium maritimum (kum zambağı), Akdenizi çevreliyen<br />

ülkelerde, ayrıca yurdumuzun Kuzey Güney ve Batı sahillerinde kumlar<br />

içinde yetişen çok yıllık, büyük soğanlı bir bitkidir. Yapraklar yassı,<br />

uzun, lineardır (Res. 41). Bitki haziran-ekim aylarında çiçek açar;<br />

çiçekleri beyaz renkli, 10-15 cm boyunda huni şeklinde ve kokuludur, 3-<br />

10 tanesi bir arada, bir sapın tepesindedir. çiçeklerde parakorolla bulunur<br />

ve stamenler parakorollaya bağlıdır (Şek. 65C). Ovaryum 3 gözlü, meyva<br />

tipi kapsüldür. Tohumlar çok sayıda ve siyah renklidir. Bitki Eczacılıkta<br />

kullanılmaz; çünkü adasoğanındaki gibi bir etkisi yoktur, bu nedenle<br />

karıştırılmamalıdır. Bulbus Scillae' den farklı olarak soğanlarında iri<br />

taneli nişasta bulunur. Soğanları çok fazla olmamakla birlikte, süs<br />

amacıyla ihraç edilir; ayrıca yetişme ortamı nedeniyle turizmin etkisi<br />

altında bulunduğundan bitki yıldan yıla azalmaktadır.<br />

Galanthus (kardelen) cinsi, baharın ilk aylarında beyaz renkli<br />

çiçekler açan, soğanlı bitkilerdir. Yaprakları tabanda, linear-lanseolat;<br />

çiçek sapı çiçeklenme sırasında dik, meyvada eğiktir, çiçek tek ve<br />

sarkıktır; tepaller üçü dışta, üçü içte olmak üzere iki halka üzerine<br />

dizilmiştir, ıçtekiler daha kısa olup tepede veya tabanda yeşil bir leke<br />

bulunur (Şek. 65A). Stamenler 6 tane, anterlerin ucu sivridir. Meyva tipi<br />

kapsül, tohumlar çok sayıda ve açık kahverengidir. Bitki genellikle<br />

ilkbahar başlarında kar kalkar kalkmaz çiçek açar, kardelen adı da<br />

buradan gelmektedir. Galantus' un Kuzeydoğu ve Güney Anadolu' da<br />

yaygın olarak; yetişen 8 türü bulunur. Bunlardan G.elwesii (Res. 42)<br />

Toros dağlarından; G.ikariae ise Doğu Karadeniz bölgesinden olmak<br />

üzere soğanları süs bitkisi olarak yaklaşık bir asırdan beri ihraç<br />

edilmektedir. Doğadan sökülerek yurtdışına satılan bitkilerin başında bu<br />

türler gelir. Soğanlarında bulunan galantamin alkaloidi nedeniyle<br />

Rusya' da ve Çin' de kullanılmıştır.<br />

Leucojum aestivum (gölsoğanı) kardelene çok benzeyen, göl<br />

kenarlarında nemli ve bataklık yerlerde yetişen soğanlı bir bitkidir; çiçek<br />

sayısının 2-5, tepallerinin eşit, anter ucunun küt oluşu ve yetişme ortamı<br />

gibi özeliklerle ayırtedilir (Res. 43). Samsun, Beyşehir çevreleri ve<br />

Trakya' da yetişir. Bu türün soğanlarında da galantamin bulunur,<br />

soğanları da uzun yıllardan beri süs amacıyla ihraç edilmektedir.<br />

Agave cinsi, vatanı Amerika olan Akdeniz çevresindeki ülkelerde,<br />

yurdumuzun güney ve batı kesimlerinde natüralize(*) olmuş, sürünücü<br />

rizomlu bitkilerdir. Yaprakları tabanda ve etli, 1 m kadar büyük olabilen<br />

üçgen şeklinde, tepesi sivri ve batıcı, kenarları seyrek dişli ve lifli<br />

yapıdadır; çiçek durumunun sapı ağaç şeklinde 2-4 m kadar boylanır ve<br />

dallanmıştır (Şek. 65B). Agave americana, Güney ve Batı Anadolu' da<br />

natüralize olmuş bir türdür (Res.44). A.rigida ve A.sisalana türlerinin<br />

yapraklarından dokumacılıkta ve halat yapımında kullanılan bir lif, Sisal<br />

(*)natura= doğa, doğal özelik; naturalis= doğal<br />

154

---

lifi elde edilir. Ayrıca yapraklardan tüketilen steroidlerden hekogenin<br />

kortikosteriodlerin sentezinde yararlanılmaktadır.<br />

Şekil 65. A: Galanthus elwesii. B: Agave americana. C: Pancratium<br />

maritimum. pkıparakorolla<br />

Polyanthes tuberosa (sümbülteber), çiçekleri beyaz renkli ve<br />

kuvvetli kokulu, uzun salkımlar oluşturan bir bitkidir. Güney Fransa' da<br />

kültürü yapılan bitkinin tepallerinden hazırlanan konsantre, parfümeride<br />

kullanılır. Bu familyadaki bitkilerin bir kısmı, örneğin: Amaryllis,<br />

Cilivia, Narcissus türleri çiçekçilikte değerli süs bitkileridir.<br />

155

---

Fam: Iridaceae (Süsengiller)<br />

Bu familya bitkileri daha çok sıcak ve ılıman bölgelerde yayılış<br />

gösterir; çok yıllık ve otsu olan bitkilerin toprak altında soğan, kormus<br />

veya rizomları bulunur. Yaprakları genellikle tabanda, çok sayıda, linear<br />

veya ensiform (*) ve paralel damarlıdır. Çiçekler tek tek, salkım veya<br />

değişik durumlarda bulunur. Çiçek aktinomorf veya zigomorf olup renkli<br />

perigon çoğunlukla tabanda tüp şeklinde birleşmiştir. Stamen 3 tanedir,<br />

ikinci halkadakiler körelmiştir. Ovaryum alt durumlu, 3 karpelli, sinkarp,<br />

3 gözlü ve çok ovüllü, plasentalanma marginal-sentraldır. Stilus 3<br />

kolludur, parçaları bazen tepal görünümündedir. Meyva tipi lokulusit<br />

kapsüldür. Genel çiçek formülü: P3+3 A3+o G(3) Yeryüzünde 70 cins ve<br />

1800 kadar türü, yurdumuzda ise 6 cins ve 86 türü yetişmektedir.<br />

Genusların bir kısmında çiçekler çok sayıda ve spatalıdır, spata birkaç<br />

çiçeği sardığı gibi (iris), her çiçeğe bir spata şeklinde de (Gladiolus)<br />

olabilir. Crocus cinsinde spata yoktur.<br />

iris (süsen) cinsinde bitkilerin çoğu rizomlu, bir kısmı soğanlıdır.<br />

Çiçekleri simoz durumunda veya tek ve aktinomorfîtur, spata bulunur.<br />

Perigonun dıştaki 3 parçası geriye doğru kıvrılmıştır, orta damar üzerinde<br />

fırça biçiminde dik tüyler vardır. Stilus 3 tane ve petaloittir yani her biri<br />

bir petal şekil ve rengindedir (Şek. 66B). Stamen 3 tane, tepallerin sırtına<br />

saklanmış; ovaryum alt durumlu ve meyva lokulusit kapsüldür.<br />

iris türlerinin toprakaltı gövdesinden Rhizoma Iridis T.K. (Menekşe<br />

kökü) isimli drog elde edilir (Res. 45). Kodekslerde kayıtlı olan ofısinal<br />

bitkiler I.florentina, I.pallida ve I.germanica türleridir. Rizomları<br />

topraktan çıkarılır, köklerinden temizlenir ve dış kısmı soyulduktan soma<br />

5-10 cm lik parçalara ayrılıp kurutulur. Drog beyazımsı renkli, genellikle<br />

ikiye çatallanmış, az çok silindirik ve güzel menekşe kokuludur. Uçucu<br />

yağ ve müsilaj içerir; uçucu yağda bulunan başlıca bileşik iron' dur.<br />

Drog özellikle parfümeri sanayiinde tüketilir; ekspektoran bir karışım<br />

olan Species Pectorales (T.K.) ile diş tozlarının hazırlanmasında da<br />

kullanılır. Drog veren türlerden I.florentina' nın beyaz, I.pallida' nın<br />

mavi, I.germanica' nın mor renkli çiçekleri kesme çiçek olarak da<br />

değerlendirilir; ayrıca natüralize olmuş türlere yurdumuzun bir çok<br />

bölgesinde rastlanır, 40 kadar iris türü yabani olarak yetişmektedir. Süs<br />

bitkileri arasında güzel ve kuvvetli kokulu Freezia ile gösterişli çiçekli<br />

Gladiolus da sayılabilir.<br />

Crocus cinsi genel olarak Akdeniz çevresindeki ülkelerde yayılış<br />

gösteren, kormuslu, çok yıllık otsu bitkilerdir. Kormusun üzeri esmer<br />

veya kahverengi, düz veya ağsı yapıda pullarla örtülüdür. Yapraklar<br />

tabandadır, çiçeklerle birlikte veya çiçeklerden soma gelişir, dar, linear<br />

olup üst yüzü düz veya kanallıdır. Çiçekler kısa bir skapus ucunda tek<br />

veya birkaçı birarada bulunur, spata yoktur. Perigon aktinomorf, tepal 6<br />

(*)ensis= kılıç; ensiformis= kılıç şeklinde(oldukça düz, tepesi sivri)<br />

156

---

tane ve tabanda birleşmiştir. Meyva tipi kapsüladır. Crocus genusunun<br />

80 türü vardır, yurdumuzda ise 32 türü yetişir; bunlardan bir tür eczacılık<br />

açısından önemlidir.<br />

Şekil 66. A: Crocus sativus. st: stigma. B: iris. dt: dış tepal; it: iç tepal;<br />

s: stamen; ç: çiçek; k: kök; r: rizom; sr: sürgün.<br />

Crocus sativus (safran) bir kültür bitkisidir. Yurdumuzda, İran,<br />

İspanya, Fransa ve İtalya' da yetiştirilir. Sonbaharda Eylül, Ekim<br />

aylarında, yapraklardan önce tek (bazen 2) çiçek açar. Çiçekler mor<br />

renkli, perigon tüpü aşağıda dar, tepede huni şeklinde genişlemiştir;<br />

tabanı zarımsı bir brakte ile çevrilidir. Stigma kırmızı renkli 1.5-2 cm<br />

boyunda 3 kolludur, kollar tepede genişlemiş ve çukurlaşmıştır (Şek.<br />

66A; Res. 46a). Yapraklar çiçeklerden hemen sonra görülür dar lineardır.<br />

Toprak altında küçük, sert ve yuvarlak bir kormusu bulunur, üzeri<br />

kahverengi, ağımsı pullarla örtülüdür.<br />

Crocus sativus çiçeklerinden Crocus T.K. (safran) droğu elde edilir<br />

(Res. 46b). Drog bitkinin çiçekli iken toplanıp kurutulan 3 çatallı<br />

stigmalarıdır. Safrana kendine özgü kokusunu veren, uçucu yağında<br />

bulunan (siklositral türevi) safranal isimli aldehittir; droğun kırmızıturuncu<br />

rengi ise krosin isimli bileşikten ileri gelir. Safran eczacılıkta<br />

başlıca renk ve koku verici olarak kullanılır; emenagog etkisi vardır, çok<br />

miktarda alınırsa uterus hareketlerini arttırarak abortus (*) yapabilir.<br />

Besin sanayiinde, özellikle tatlılarda kullanılır.<br />

(*)abortus= düşük;abortivus= çocuk düşürmeye neden olan<br />

157

---

Ordo: Microspermae(*) (Gynandrae, Orchidales)<br />

Yeryüzünün bir çok bölgesinde fakat en çok da tropiklerde rastlanan<br />

bu takımdaki bitkilerin bir kısmı toprakta, bazıları da ağaçlar üzerinde,<br />

epifit yaşar. Bazılarında gövde tırmanıcıdır; klorofilsiz olanlar da vardır.<br />

Hepsi entemogam, hepsi çok yıllık ve otsudur. Toprakta yaşayanların<br />

toprak altında yumru veya rizomları bulunur ki bunlara daha çok<br />

suotropik ve soğukça bölgelerde rastlanır. Epifit olanlar tropiklerde,<br />

ağaçların üzerinde görülür; gövdesi yalancı bir soğan biçiminde ve<br />

şişkin; kökleri ise sarkıktır. Kökleri örten özel bir doku sayesinde<br />

havadaki suyu emer. Yaprakları basit, linear, bazen ovattır; alternan,<br />

nadiren karşılıklı dizilmiştir, tabanda gövdeyi sarar. Çiçekler<br />

hermafrodit, zigomorf, saplı veya sapsızdır, bazen tek genellikle salkım,<br />

gevşek bir spika ya da panikula durumundadır. Çiçekleri brakteli ve<br />

resupinat' tır, yani goncadan olgun hale geçip açarken çiçek 180<br />

derecelik bir dönüş yapmış ve ovaryum burulmuştur. Periant 6 üyeli<br />

(P3+3), parçalar eşit değildir; dış halka petaloid (**), renkli ya da<br />

yeşilimsi olabilir, üyeleri birbirine benzer. Iç halkadaki orta petal, şekil<br />

ve yapı bakımından değişmiş, labellum şeklinde genişlemiştir, çoğu<br />

zaman mahmuzludur, içinde bazen nektar bulunur. Stamen sayısı 1, 2<br />

veya 3 tür; Anadolu' dakiler monandr (***) dır. Verimli anter 2 tekalıdır<br />

ve her tekada 1-4 polinyum bulunur (polenler ayrı ayrı dağılmaz, viskoz<br />

bir madde ile yapışarak bir kütle oluşturur, buna polinyum denir;<br />

çoğunlukla her tekada 1 polinyum yer alır). Ginekeum 3 karpelden<br />

oluşmuş, tek gözlü ve alt durumludur (çiçek epiğindir). Stigma 3<br />

lobludur, bazen hepsi, bazen ikisi fertildir; ikisi fertil ise bunlar<br />

yanlardadır, üçüncü modifıye olarak küçük, steril bir rostellum (****)<br />

şekline dönüşür ve fertil anterin altında ve aralarında yerini alır. Verimli<br />

loblar çukurdur; tozlaşma burada olur. Stilus, stigma ve stamen<br />

birleşerek bir kolumna (sütun) oluşturur, buna ginostemiyum adı verilir<br />

(Şek. 67). Genel çiçek formülü z P3+3 A 1^3) G(3). Meyva tipi kapsül,<br />

tohum çok sayıda ve çok küçüktür.<br />

Fam: Orchidaceae<br />

Yeryüzünde 450 cins ve 15000 kadar türü bulunan, yurdumuzda 25<br />

kadar cins ve 100' e yakm tür ile temsil edilen bir familyadır. 30 dan<br />

fazlası Orchis genusuna aittir. Bitkilerin çoğu yumruludur, az bir kısmı<br />

rizomludur. Anadolu' da yetişenlerin hepsi Monandrae alt<br />

familyasındandır. Toprakta yaşayan bu bitkilerin bir ana yumrusu<br />

vardır, o yılki bitkiyi verir; bir de daha genç olan kardeş yumru bulunur<br />

ki bundan ertesi yılın gövdesi sürecektir. Anadolu' da yetişen Orchis,<br />

(*)microspermus= küçük tohumlu<br />

(**)petaloideus= petale benzer, petaloid (aynı şekilde sepaloid, sepale benzer)<br />

(***)monandrus= tek stamenli<br />

(****)rostrum= gaga; rostellatum= küçük gagalı<br />

158

---

Ophrys, Serapias, Aceras, Anacamptis, Dactylorhiza türlerine salep adı<br />

verilir. Orchis anatolica (Res. 47a), O.italica, O.simia, 0.laxiflora,<br />

O. mas çula çiçekleri mahmuzlu olan türlerden bazılarıdır; Ophrys<br />

speculum, O.atrata, 0.fuciflora\ Serapias laxiflora ise çiçekleri<br />

mahmuzsuz olan türlerdir. Bu çok yıllık, otsu ve yumrulu bitkilerin<br />

kardeş yumruları, bitki henüz çiçekliyken topraktan çıkarılır, özenle<br />

kurutularak Tubera Salep (T.K.) (Salep yumrusu) adı verilen drog elde<br />

edilir (Res. 47b), %40-50 kadar müsilai ve nişasta içerir, yumuşatıcı<br />

olarak kullanılır. Salep türleri yumrularıyla ürerler, bu nedenle bilgisizce<br />

salep toplanması bu bitkiler için giderek azalma ve kaybolma tehlikesini<br />

taşımaktadır. Rizomlu orkidelerden salep elde edilmez; klorofilsiz<br />

olanlar ise parazittir.Çok değerli süs bitkilerinin ikisinin, Cypripedium<br />

(Venüs papucu) ve Cattleya' nm çiçeklerine çiçekçilerde<br />

rastlanmaktadır; birincinin labellumu çanta şeklinde ve kirli yeşil, diğeri<br />

ise esmer morumsu renklidir.<br />

Şekil 67. Orchis çiçeği, m: mahmuz; 1: labellum; r: rostellum; pl: polinyum;<br />

s: sepal; p: petal; o: ovaryum; k: kolumna.<br />

Vanilla planifolia (vanilya), familyanın tırmanıcı bitkisidir.<br />

Tropiklerde yetişir, bir çok yerde ve Meksika' da kültürü yapılır. Gövde<br />

yeşil renkli, esnek, 10-15 m kadar olabilir. Yaprakları basit, tam, sapsız,<br />

etli ve paralel damarlıdır. Çiçek durumu salkımdır. Meyva 15-20 cm<br />

boyunda silindirik, etli bir kapsüldür. Bu meyvalar henüz yeşilken<br />

toplanır, fermentasyona bırakılır (bir gün kuru, bir gün nemli ortamda<br />

tutarak) böylece vanilinin oluşması sağlanır. Fermentasyon sonucu elde<br />

159

---

edilen droğa Fructus Vanillae T.K. (Vanilya meyvası) adı verilir.<br />

Siyahımsı, parlak renkli drog karakteristik vanilya kokuludur (Res. 48).<br />

Vanilin' den dolayı koku verici, iştah açıcı olarak, ayrıca parfümeride<br />

kullanılır. Meyvalar doğal vanilin kaynağıdır.<br />

Ordo: Zingiberales (Scitamineae)<br />

Tropiklerde yetişen, çok yıllık, bazen ağaç formunda fakat daha çok<br />

otsu bitkilerin bulunduğu bir taksondur. Yapraklar büyük; çoğunlukla<br />

vaginalıdır. Çiçekler hermafrodit, zigomorf; stamenierin bir kısmı<br />

sterildir ve staminodyumları petallere benzer.<br />

Fam: Musaceae<br />

Tropik ve subtropiklerde yetişen, çok yıllık, ağaca benzeyen otsu<br />

veya yarı odunlu, rizomlu bitkilerdir. Yaprakları büyük, 250 x 40 cm<br />

boyutlarında, eliptik, pennat damarlı ve sekonder damarları paraleldir;<br />

yaşlandıkça lamına bu damarlar boyunca yırtılır ve yaprak saçaklı bir<br />

şekil alır. Gövde, laminaların dökülmesiyle geride kalan ve sık bir diziliş<br />

gösteren vaginalardan meydana gelmiş yalancı bir gövdedir. Çiçekler<br />

erdişi veya tek eşeyli, infloresans terminaldir, bir çeşit büyük ve sarkık<br />

spika meydana getirir. Durumun alt tarafmdakiler verimli ve dişi, orta<br />

kısımdakıler hermafrodit, üsttekiler ise erkek çiçeklerdir. Perigon 6<br />

parçalı, petaloit; stamen çoğunlukla 5, bazen 6 tanedir. Meyva, bakka<br />

veya kapsüldür.<br />

Musa acuminata (muz), vatanı Asya, Yeni Gine, Burma olan ve<br />

meyvası için tropiklerde çok yetiştirilen bir bitkidir. Çiçek durumu<br />

büyüktür, yalnız dip taraftaki dişi çiçekler meyva verir, meyva uzamış bir<br />

bakkadır (Şek. 68A). Türkiye 1 de bilhassa Alanya ve Anamur' da<br />

yetiştirilmiştir. Nişasta bakımından zengin bir üründür, kabuğu<br />

çıkarılmış muz meyvaları %60 glusit taşır.<br />

Musa textilis türü, Filipinlerde kültürü yapılan ve vaginalarından lif<br />

elde edilen bir bitkidir. Lifler Manila keneviri adıyla bilinir, gemici<br />

halatı yapımı v.b. örme işlerinde kullanılır.<br />

Strelitzia reginae (*) (cennet kuşu, kraliçe çiçeği) familyanın en<br />

kıymetli süs bitkisidir. Vatanı Güney Afrika olan bitki seralarda<br />

yetiştirilir. Çiçek durumu turuncu renklidir ve kuş kafasına benzer.<br />

(*)regalis: (krala ait), çok güzel, olağanüstü, reginae: kraliçenin<br />

160

---

Fam: Zingiberaceae<br />

Tropiklerde yetişen, etli ve sürünücü rizomlu ya da yumrulu, çok<br />

yıllık bitkilerdir. Gövde kısa, çoğunlukla yapraksızdır, yaprak varsa<br />

saplı, eliptik veya linear ve vaginalıdır. Bu familya bitkilerinden ilaç,<br />

baharat, süs olarak ve parfümeri ve boya sanayiinde yararlanılır.<br />

Elettaria cardamomum (kakule), Asya ve Hindistan' da yetişen,<br />

büyük, otsu, rizomlu bir bitkidir. Çiçek durumunda 5-6 tane zigomorf<br />

çiçek bulunur. Meyva 1-2 cm boyunda, boyuna çizgili, üç köşeli bir<br />

kapsüldür; tamamen olgunlaşmadan toplanarak Fructus Cardamomi<br />

T.K. (kakule meyvası) isimli drog elde edilir. Kullanılan kısımları,<br />

uçucu yağ taşıyan tohumlarıdır; stomaşik ve baharat olarak tanmır.<br />

Zingiberaceae familyasında bir kaç bitki daha vardır ki, Hindistan ve<br />

Tropikal Asya' da yetiştirilir ve rizomları baharat ve stomaşik olarak<br />

kullanılır. Bu rizomlar nişasta, uçucu yağ ve reçine içerirler.<br />

Şekil 68. A: Musa paradisiaca. B: Rhizoma Galangae. C: Rhizoma<br />

Zingiberis. D: Rhizoma Zedoariae. E: Rhizoma Curcumae.<br />

161

---

Zingiber officinale, Rhizoma Zingiberis (Zencefil) isimli droğu<br />

verir (Res. 49). Toz edilmiş haldeki drog son yıllarda araç tutmasına<br />

karşı önerilmektedir (Şek. 68C).<br />

Curcuma longa' dan Rhizoma Curcumae (Zerdeçöp) droğu elde<br />

edilir, sarı renkli olan bu rizomlar yün boyamada kullanılır; ayrıca Curry<br />

isimli baharata renk ve kokusunu verir (Şek. 68E).<br />

Curcuma zedoaria, Rhizoma Zedoariae (Cedvar) droğunu verir.<br />

Baharat olarak kullanılır (Şek. 68D).<br />

Alpinia officinarum, Çin' de yetişir rizomları Rhizoma Galangae<br />

(Havlican) isimli baharat droğunu oluşturur (Şek. 68B).<br />

Fam: Marantaceae<br />

Tropik ve subtropiklerde nemli ormanlarda yetişen, çok yıllık,<br />

rizomlu otsu bitkilerin bulunduğu bir familyadır.<br />

Maranta arundinacea, Amerika' nın sıcak bögelerinde yetişir.<br />

Rizomlarından Amylum Marantae (Ararot) adı verilen bir nişasta elde<br />

edilir. Sindirilmesi kolay olduğundan yaşlılara ve çocuklara verilir.<br />

162

---

Classis: Dicotyledones<br />

Sınıf : İki Çenekliler<br />

Angiospermae altbölümünde bulunan bitkilerin büyük çoğunluğu bu<br />

sınıfta yer almaktadır. Dikotil bitkilerin genel karakterleri aşağıda<br />

vurgulanmış ve bu özelikler belirtilirken monokotillerdeki farklı<br />

karakterler de parantez içinde hatırlatılmıştır (Şek. 69):<br />

a-Embriyo 2 kotiledonlu ( kotiledon tek).<br />

b-Bitkiler bir veya çok yıllık, otsu ya da odunlu(otsu).<br />

c-Kök dallanmış, ana kök genellikle kazık kök şeklinde (saçak<br />

kök, çoğunda rizom, soğan, yumru var).<br />

d-Gövde genellikle dallanmış; (gövde basit, dallanma<br />

infloresansta).<br />

e- iletim demetleri, gövdenin enine kesitinde, bir daire üzerine<br />

dizilmiş olarak görülür genellikle kollateraldır; kambiyum daire<br />

şeklindedir (kambiyum yok). Her yıl meydana gelen sekonder<br />

dokuların eklenmesiyle, gövde ve kök kalınlaşır. Kabuk ve merkezi<br />

silindir belirgindir.<br />

f- Mantar dokusu bulunur (yok).<br />

g- Yapraklar saplı (sapsız); lamina tam ya da parçalanmış, çok değişik<br />

şekillerdedir; damarlanma genellikle pennat (paralel) ise de<br />

palmat, pedat, retikülat ve paralel damarlanma sistemlerine de<br />

rastlanır.<br />

h-Çiçek parçaları siklik dizilişli (sarmal). Çiçekte halka sayısı<br />

genellikle beştir; her halkada genellikle 5 üye bulunur (pentamer<br />

çiçek) ve temel çiçek formülü K5 C5 A5+5 G5 dir. Her halkadaki<br />

parça sayısı bazen değişebilir, örneğin çiçek tetramer olabilir. Sepal ve<br />

petal ayrı renk ve şekildedir (halkalardaki üye sayısı 3, çiçek trimer,<br />

sepal ve petal aynı renk ve şekilde, çiçek örtüsü perigon). Her<br />

halkasında 3 üye bulunan yani trimer olan dikotil bitkiler de vardır<br />

(Berberidaceae familyası).<br />

i- Polenler trikolpat (monokolpat).<br />

j- Tohumda endosperma yok veya var (çoğunlukla var).<br />

163

---

Kotiledon<br />

Dallanma<br />

Gövdede iletim<br />

demeti dizilişi<br />

Polen<br />

Çiçek Ks C5 A5+sG5<br />

K4 C4 A4+4 G4<br />

Gövdenin<br />

enine kesiti<br />

Dicotyledones Monocotyledones<br />

P3+3 A34.3G0)<br />

Şekil 69. Dicotyledones ve Monocotyledones bitkilerinin karşılaştırılması, c: kabuk;<br />

k: kambiyum; m:mantar; ms: merkezi silindir; ep:epiderma; en:endodermis.<br />

164

---

Dicotyledones sınıfı, çiçek örtü yapraklarının özellikleri dikkate<br />

alınarak 3 altsınıfa ayrılır:<br />

Apetalae (*) (Petalsizler); Periantı bulunmayan veya pul biçiminde az<br />

gelişmiş olan ya da periantın sadece 1 halkasını taşıyan bitkiler.<br />

Dialypetalae(Ayrı petalliler); Petalleri (ya da hem sepal hem de<br />

petalleri) ayrı olan bitkiler.<br />

Sympetalae (Birleşik petalliler); Petalleri (ya da hem sepal hem de<br />

petalleri) az ya da çok birleşik olanlar.<br />

Subclassis : Apetalae<br />

Altsınıf : Petalsizler<br />

Bu altsınıftaki bitkilerde çiçek örtüsü (periant) ya hiç yoktur<br />

(Achlamideae) (**) ya da sadece 1 halkası bulunur (Monochlamideae);<br />

bir kısmı otsu fakat çoğu odunludur. Çiçekler monoik ya da dioik,<br />

gösterişsiz olup amentum (***) oluşturmuştur; bazıları erdişidir.<br />

Tozlaşma genellikle rüzgar aracılığıyladır (anemogam); bazıları<br />

entemogamaır (böceklerle tozlaşır).<br />

APETALAE AYIRIM ANAHTARI<br />

1. Petaloid/sepaloid bir periant yok. Yapraklar pul biçiminde<br />

Casuarinales<br />

1. Periant var. Yaprak gelişmiş<br />

2. Periant pul biçiminde.<br />

3-Otsu veya çalımsı bitkiler. Çiçekler erdişi; çiçek durumu<br />

rasemus Piperales<br />

3-Odunlu monoik/dioik bitkiler. Çiçek durumu amentum<br />

Salicales<br />

2. Periant kaliks/korolla şeklinde<br />

4. Periant tek halkalı. Ovaryum üst/alt durumlu<br />

5. Ovaryum üst durumlu<br />

6. Ovaryum çok gözlü. Çiçek durumu amentum Fagales<br />

6. Ovaryum tek gözlü; çiçekler tek/grup halinde<br />

7. Çoğunluğu parazit/yarıparazit S antalales<br />

(*)a-; an-= Gr.(birşeyden) yoksunluk belirtir;-sız; apetalus= petalsiz<br />

(**)chlamyd-= Gr. bir çeşit manto<br />

(***)amentum= tırtıl; kedicik (çiçek durumu tiplerinden biri)<br />

165

---

7. Böyle değil Urticales<br />

5. Ovaryum alt durumlu<br />

8. Ovaryum tek gözlü. Çiçek durumu amentum.<br />

Meyvadrupa/nuks Juglandales<br />

8. Ovaryum çok gözlü. Çiçek durumu salkım.<br />

Meyva kapsül Aristolochiales<br />

4. Periant 2 halkalı. Ovaryum üst durumlu.<br />

9. Yapraklar okrealı. Çiçekler erdişi. Meyva 3 köşeli nuks<br />

Polygonales<br />

9.Yapraklar okreasız, bazen pul. Çiçekler erdişi/tek eşeyli.<br />

Meyva nuks/bakka/drupa Centrospermae<br />

Ordo: Casuarinales (Verticillatae)<br />

Fam : Casuarinaceae<br />

Kuru ortama uyum sağlamış, kseromorf, ağaç ve çalılardan oluşan<br />

tek genuslu bir familyadır. Kuzey-doğu Avustralya Malezya ve Yeni<br />

Kaledonya gibi adalarda yetişir.Akdeniz Bölgesi' nde yetiştirilmektedir.<br />

Çoğu uzun boylu ağaç şeklindedir. Dalları ince silindir biçiminde ve<br />

eklemli, internodyumları (*) kısadır. Yapraklan çok dişli, ince zar<br />

şekline indirgenmiş olup noduslarda çevrel (vertisillat) olarak dizilmiştir<br />

(ordo adı). Çiçekler çok indirgenmiş, tek eşeylidir, dişi ve erkek çiçekler<br />

ağacın farklı kısımlarında yer alır; erkek çiçekler tepede ve spika<br />

durumunda, dişiler ise alt taraftaki yan dallarda, küresel ya da yumurta<br />

biçimindeki çiçek durumları halinde bulunur.<br />

Casuarina equisetifolia (demirağacı), kültürü en çok yapılan, Batı ve<br />

Güney Anadolu' da yol kenarlarında yetiştirilen, 7-8 m boyunda bir<br />

ağaçtır. Görünüşü çam ağacına benzer; gövde çok dallanmıştır, dallar<br />

çok ince olup çamın iğne yapraklarına benzer; dal üzerinde yapraklar 4-<br />

16 tanedir, tabanda birleşmiş tepede dişli bir zar biçiminde olup gövdeyi<br />

sarar, vertisillattır, bu şekliyle ae Equisetum yapraklarını andırır (tür adı).<br />

İnternodyumlar, boyuna derin oluklu, sık ve çok sayıdadır.<br />

Gövde kabuğu tanen yönünden zengindir. Odunu çok sert olan bazı<br />

türleri mobilyacılıkta makbul ağaçlardır.<br />

Ordo: Piperales<br />

Yaprakları basit olan çoğu otsu bitkilerdir. Çiçekler küçük,<br />

periantsız, çoğunlukla erdişi, sık salkım ya da başak durumunda.<br />

(*)node: nodus, düğüm; gövde üzerinde 1 veya daha fazla yaprağın çıktığı nokta;<br />

internodyum:birbirini izleyen iki düğüm noktası arasındaki uzaklık.<br />

166

---

Fam: Piperaceae<br />

Tropiklerde, yağışlı ormanlarda yetişen, çok yıllık, çalımsı veya<br />

otsu, dik veya tırmanıcı bitkilerdir; odunlu olanlar daima yeşildir.<br />

Yapraklar basit, tam, palmat veya pennat damarlı, alternan dizilişli;<br />

taşıdığı salgı ceplerinden ötürü benekli ve yakıcı kokuludur. Çiçekler çok<br />

küçük, hermafrodit, sık rasemus veya spika durumundadır. Periant<br />

yoktur, fakat brakte bulunur. Ovaryum üst durumlu ve tek ovüllüdür.<br />

Meyva tek tohumlu, etli bir drupa olup braktelerle kaynaşmış veya<br />

infloresans eksenine gömülmüştür. Tohum yağlı ve zengin<br />

perispermalıdır.<br />

Piper cinsi, bütün tropiklerde yetişen ve yüzlerle türü (700' den<br />

fazla) olan bir cinstir. THEOPHRASTUS' tan beri bilinmekte olan<br />

karabiber, Ortaçağda en önemli baharat olarak kabul edilirdi.<br />

Piper nigrum (karabiber). Doğu Hindistan' ın yağışı bol olan<br />

ormanlarında yabani olarak yetişen ve bir çok sıcak ülkede örn. Malaya'<br />

da, Güney Hindistan' da kültürü yapılan tırmanıcı bir bitkidir. Kışın<br />

yapraklarını dökmez. Yaprakları saplı, lamina geniş ovat, derimsi ve az<br />

çok palmat damarlıdır. 20-30 tane sapsız çiçek bir spika meydana<br />

getirmiştir ve sarkıktır. Meyva küçük, küremsi, sapsız ve çok sayıdadır<br />

(Şek. 70A). Bu meyvalardan iki çeşit drog hazırlanır: Fructus Piperis<br />

nigri (T.K.), henüz olgunlaşmadan (çiçek durumunda en alttaki meyva<br />

kırmızılaşınca) toplanmış ve kurutulmuş meyvalardır (Res. 50). Droğun<br />

taze iken yeşil olan rengi kuruma sırasında esmerleşir, gri siyaha döner.<br />

Drog uçucu yağ (%l-2.5), piperin isimli bir alkaloit (%5-9) ve bir<br />

reçine taşır. Kol cusu uçucu yağdan, acılığı piperin ve reçineden ileri<br />

gelir. Stomaşik ve antipiretik etkisi var ise de en çok baharat olarak<br />

tüketilir. Halk arasında, soğuk algınlıklarında bal ve yağ ile birlikte veya<br />

pekmez ile beraber ağızdan verildiği gibi, üzerine karabiber serpilmiş bir<br />

tülbentin boğaza sarılması ya da sırta konması gibi dışardan kullanılışı da<br />

vardır. Fructus Piperis albi' de meyvalar tamamen olgunlaştıktan soma<br />

toplanır; kurutulduktan soma siyah renkli perikarpı soyularak açık renkli<br />

drog elde edilir (Res. 51). Karabiber gibi baharat olarak ve dolayısıyla<br />

iştan açıcı olarak kullanılır.<br />

Piper cubeba (kübabe). Yaprakları oblong olan bu bitkinin vatanı<br />

Endonezya, Bomeo, Sumatra, Batı Afrika, Kongo dolaylarıdır. Karabiber<br />

gibi olgunlaşmadan toplanan ve güneşte kurutulan meyvaları Fructus<br />

Cubebae (T.K.), karabibere çok benzerse de sapa benzeyen bir<br />

uzantı(psödopedunkul) (*) taşıması nedeniyle kolayca ayırt edilebilir<br />

(Şek. 70B ; Res. 52). Bu drog uçucu yağ yanında kokusuz bir madde,<br />

kübebin ve bir rezinol içerir ki bu madde kuvvetli antiseptik etkilidir;<br />

böbrek ve idrar yolları antiseptiği olarak çok kullanılmıştır. Ayrıca<br />

karabiber gibi baharat olarak kullanılırsa da lezzeti onun kadar yakıcı<br />

değildir.<br />

(*)pedunculus= çiçek durumunun, çiçeğin veya meyvanın sapı;<br />

pseud(o)- Gr.= yalancı, yanlış, taklit, benzer.<br />

167

---

Şekil 70. A: Piper nigrum. a:meyva ve boyuna kesiti; e: endokarp; m:<br />

mezokarp; t: tohum; eb: embriyo. B: Fructus Cubebae.<br />

C: FructusPiperis longi(A: Karsten ve Baillons' tan).<br />

Piper longum. Endonezya, Cava, Sumatra ve Filipin adalarında<br />

yetişen bu bitkinin meyvaları tamamen olgunlaşmadan, tüm durum<br />

olarak toplanır ve kurutularak Fructus Piperis longi drogu elde edilir.<br />

Fructus Piperis nigri ve Fructus Cubebae' de çapı 1 cm den küçük ve<br />

küresel drupalar droğu oluşturduğu halde, Piper longum' da, farklı<br />

olarak, boyu 4 cm, çapı 6 mm kadar olan silindir biçimindeki sçikanın<br />

(çiçek durumunun) tümü baharat olarak kullanılır (Şek. 70C; Res.<br />

53).Karabiber veya yalancı biber adı bir bitkiye daha verilir; bu,<br />

Anacardiaceae familyasından Schinus molle' dir.<br />

Piper methysticum(kava. kava), Yeni Zellanda ve Havai gibi tropikal<br />

ülkelerde yetişen ve kültürü yapılan, 7 m. kadar boylanabilen bir çalıdır.<br />

Yapraklar kordat, 25 cm, petiol 4-6 cm. Çiçekler spadiks. Rizom 60 cm x<br />

8 cm boyutunda. Rhizoma Piperis methystici, klava laktonları olarak<br />

bilinen kavain, dihidrokavain, metistisin ve yonganin taşır. Total kava<br />

laktonları miktarı % 3.5 ten az olmamalıdır. Strese ve sinirsel<br />

bozukluklara bağlı uykusuzluk ve anksieti de kullanılır. Antikonvulzan<br />

ve antispazmodik etki de gösterir. P.betle de vatanı doğu Asya olan bir<br />

Piper türüdür. Yerliler tarafından, salya salgısını arttırıcı ve midedeki<br />

aşırı asitliği giderici bir karışım hazırlamada yararlanılır. Sakız gibi<br />

çiğnenen bu karışım, taze P. betle yapraklarına bir miktar kireç sürdükten<br />

sonra üzerine bir parça Areca catecnu tohumu, biraz karanfil v.s. koyup<br />

sarmak suretiyle hazırlanır.<br />

168

---

Ordo: Salicales<br />

Bu takımda yaprakları düşücü, çiçekleri dioik ve amentum<br />

oluşturmuş bitkiler bulunur. Her amentumda bir orta eksen ve çok sayıda<br />

küçük çiçek bulunur. Her çiçek zarımsı bir braktenin koltuğundadır.<br />

Erkek çiçekler 2 veya çok stamenlidir;dişi çiçekler ise tek bir ovaryum<br />

taşır. Tek familyalı bir takımdır.<br />

Fam: Salicaceae<br />

Daha çok Kuzey Yarıkürede yetişen, odunlu, ağaç ya da çalılardır.<br />

Yaprakları alternan dizilişli, düşücü, basit ve stipulalıdır. Çiçekler dioik,<br />

nadiren monoiktir. Periant yoktur fakat her çiçekte zarımsı bir brakte ve<br />

nektaryum bulunur. Çiçekler dik ya da sarkık, sık amentumlar meydana<br />

getirir, bunlar yapraklardan önce ya da yapraklarla beraber görülür.<br />

Erkek çiçekler 2 veya daha çok stamenli; dişi çiçekte ovaryum 2<br />

kaıpelden yapılmış, 1 gözlü ve üst durumludur. Lokulusit kapsül<br />

tipindeki meyvalar küçüktür, olgunlukta 2(-4) yarık ile açılarak beyaz<br />

tüylerle kaplanmış çok sayıda tohum etrafa dağılır. Familyada, dünyanın<br />

hemen her tarafında rastlanan 2 genus bulunur: Salix ve Populus (Şek.<br />

71; Res. 54). Bu iki cinsin memleketimizde, 30 kadar türü yetişir. Salix<br />

(söğüt), entemogan olan ve tomurcukta 1 pul taşıyan cinstir; braktelerinin<br />

tam kenarlı, yapraklarının lanseolat linear ya da eliptik, stamen sayısının<br />

az (2-5) ve erkek amentumlarm dik oluşu ile Populus türlerinden ayırt<br />

edilir.<br />

Söğütlerin çoğu bodur ağaçlardır, aralarında orman ağacı olanlara da<br />

rastlanır. Söğüt ağaçları sulak yerleri sever ve buralarda çabuk büyür;<br />

dere boylarında çok rastlanır. Genç dallar kırılmadan bükülebildiği için<br />

sepet yapımında kullanılır ve bu amaçla yetiştirilir. Kesilen dallar çabuk<br />

köklendığinden kolaylıkla üretilen bir ağaçtır. Anadolu' da 23 kadar türü<br />

yetişmektedir.<br />

Salix alba (ak söğüt), boyu bazen 25 m' ye kadar erişen, kısa ve<br />

kalın bir gövdesi, yayvan dalları olan bir ağaçtır. Tomurcuklar, yapraklar<br />

ve genç dallar gümüşi tüylerle kaplıdır bu nedenle yapraklı dallar<br />

uzaktan, beyaz gölgeli görülür. Yapraklar eliptik-lanseolat, tepede<br />

akuminat, ince dişli ve ince tüylü olup tüyler alt yüzde daha fazladır, üst<br />

yüzde bazen hiç bulunmayabilir. Amentumlar yapraklarla beraber<br />

örülür. Stamen sayısı 2 dir. Genç dalları sepet yapımında<br />

ullanıldığından, yetiştirilen bir ağaçtır.<br />

S.fragilis (gevrek söğüt). Bu türün dalları eklem yerlerinden kolayca<br />

kırıldığı için bu isim verilmiştir. S.alba' ya çok benzerse de yaprakları<br />

daha geniş olup üzeri mumlu bir tabaka ile örtülüdür; ayrıca genç dal ve<br />

tomurcuklan çıplak, parlak ve çoğunlukla kırmızı renklidir. Avrupa' da<br />

yaygın olan bir türdür.<br />

169

---

Şekil 71. A: Populus alba. a:amentum; g: Gemma Populi. B: Salix<br />

babylonica yaprağı; b: erkek çiçek ve brakte; c: dişi çiçek.<br />

S.babylonica (salkım söğüt), boyu 6 m' ye kadar uzayabilen bir<br />

ağaçtır. Nemli ortamlarda sık rastlanır. Yapraklar lanseolat-oblanseolat,<br />

tepede obtus ya da akut, alt yüzü sık tüylü grimsidir. Stipula kalıcıdır.<br />

Erkek amentumları sarı, dişileri grimsi-yeşil renklidir, her ikisi de ovoid.<br />

2.5-5 cm kadardır (Şek. 71B).<br />

Bu türlerden başka S.caprea (sorgun), S.cinerea (boz söğüt),<br />

S.viminalis (sepetçi söğüdü), S.triandra, S.tetrandra, S.purpurea,<br />

Anadolu' da rastlanan türlerin başlıcalarıdır.<br />

Söğüt ağacının odunundan bitkisel kömür, Carbo Ligni hazırlanır;<br />

bu, bağırsak gazlarını absorbe eden (karminatif) bir drogdur. S. alba ve<br />

diğer türlerin dal kabukları Cortex Salicis (Söğüt ağacı kabuğu) isimli<br />

droğu meydana getirir. Salikozit isimli bir heterozit ve bol tanen içeren<br />

bu drog antipiretik, astrenjan ve hemostatik etkilidir. Son zamanlarda<br />

daha çok taneni nedeniyle kullanılmaktadır.<br />

170

---

Populus (kavak) ağaçları, yapraklarının geniş eliptik, ovat, triangular<br />

ya da kordat oluşuyla söğütten ayırt edilir. Yapraklarının rüzgarda<br />

titremesi de kavak ağaçlarının karakteristik özelliğidir, bunun sebebi,<br />

yaprak sapının laminaya dik olacak şekilde yassılmış olmasıdır. Kavakta<br />

tomurcuk birkaç pul taşır. Erkek amentumlar uzun ve sarkıktır, stamen<br />

sayısı 4-40 kadar olup anemogam bitkilerdir. Brakteleri tarak gibi dişli<br />

ya da saçaklıdır (Şek. 71b).<br />

Kavak ağaçları da suyu bol olan yerlerde kolay büyür. Ayrıca yol,<br />

park ve bahçelere gölge verici, tarla kenarlarına rüzgar kesici olarak<br />

dikilir. Yetiştirilmesinin ekonomik amacı da vardır çünkü odunu<br />

kerestecilikte, kibrit ve kağıt yapımında kullanılır.<br />

Anadolu' da yetişen söğüt türlerinin çokluğuna karşılık kavak türü 4<br />

tanedir. Bunlar; P.nigra (kara kavak), P.alba (ak kavak), P.tremula<br />

(titrek kavak) ve P.euphratica (Fırat kavağı) dır. Ppyramidalis (servi<br />

kavağı, italya kavağı) ise yetiştirilmekte olan türdür.<br />

Populus nigra (kara kavak). Boyu 30 m' ye kadar ulaşan bu ağaçta<br />

övde kısa, dallar çok yüksektir ve geniş bir taç meydana getirir. Kara<br />

avak gövdesi soluk kahverengidir ve yumrular şeklinde çıkıntılar<br />

bulunur. Yapraklar baklava şeklınde-oval, akuminat, kenarları serrattır.<br />

Meyva taşıyan amentumlar 10-15 cm kadardır. Brakteler çıplak<br />

olduğundan genç amentumlar tüylü ve kabarık görülmez (Res. 55).<br />

P.nigra' nın henüz açılmamış yaprak ve çiçek tomurcuklan Gemmae<br />

Populi (T.K.), Kara Kayak tomurcuğu isimli droğu oluşturur (Şek. 71g).<br />

Salikozit ve populozit isimli heterozitleri, uçucu yağ, tanen ve reçine<br />

içeren bu drogla hazırlanan pomatlar yanık ve hemoroid (*) tedavisinde<br />

uygulanır. P. nigra odunundan da bitkisel kömür, Carbo Ligni hazırlanır<br />

ve karminatif olarak kullanılır.<br />

P.alba (ak kavak), kara kavak gibi yüksek bir ağaçtır. Avrupa için<br />

yerli olan bu ağaç kerestesi için ve süs olarak çok yetiştirilir, kolay<br />

büyür. Odunu hafif ve gözeneklidir. Üst yaprakları 3-5 loblu olup<br />

gençken her iki yüzü de beyazdır, somadan üst yüz parlak yeşil olur. Alt<br />

yaprakların şekli ovat olup lobları derin değildir. Genç dallar ve<br />

tomurcuklar beyaz renklidir, somadan açık kahverengine döner; önce<br />

beyaz ya da grimsi, soma esmerleşen kabuk üzerinde baklava şeklinde<br />

lentiseller bulunur. Erkek amentumlar yapraklardan önce görülür, kırmızı<br />

renkli, büyük ve yumuşak tüylüdür. Dişi amentumların rengi ise<br />

yeşilimsi sarıdır (Şek. 71 A).<br />

P.tremula (titrek kavak), daha çok dağlık yerlerde, nehir<br />

kenarlarında rastlanan en yaygın türdür. Yaprakları az çok rotundat ve<br />

kenarlar sinuat olduğu için kolay tanınır ve diğer türlerden ayırt edilir.<br />

Yaprak sapı basık ve laminaya diktir, hafif bir rüzgarla bile sallanır.<br />

Tomurcuklar reçineli, tombul; erkek amentumlar pembemsi gri, ipek gibi<br />

tüylerle kaplı ve sarkık; dişi amentumlar yeşil renkli ve tüylüdür. Kuzey<br />

(*)haemorrhagia=kanama, hemoraji, haemorrhoides= hemoroid, basur<br />

171

---

Amerika' da yetişen P.balsamifera (P.canadensis) ve P.candicans' ın<br />

tomurcukları da eczacılıkta kullanılır.<br />

Ordo: Juglandales<br />

Bu takım ovaryumu alt durumlu olan ve yaprak döken bitkileri<br />

kapsar. Çiçekler monoik, erkek amentumlar sarkıktır.<br />

Fam: Jugiandaceae<br />

Kuzey Yarıkürenin ılıman kesiminde daha çok olmak üzere sıcak<br />

bölgelerde de yetişen, Hindistan' a Güney Amerika ve And Dağları' na<br />

kadar inen, kışın yaprak döken monoik ağaçlardır. Yapraklar alternan<br />

dizilişli, pennat, büyük ve stipulasız olup salgı tüylerinden ötürü benekli<br />

ve kokuludur. Çiçekler tek eşeylidir. Erkek çiçekler birkaç brakte ve 3çok<br />

sayıda stamenden oluşan silindirik, sarkık bir amentum meydana<br />

getirir. Dişi çiçekler ise sapsız, tek başına ya da küçük kümeler halinde,<br />

dik spika durumundadır. Çiçeklerde periant 4 ya da daha fazla sayıda<br />

tepalden oluşur, etrafında primer (genel olarak tek) ve sekonder (2 tane)<br />

brakteler yer almıştır; bazen da örtü hiç bulunmayabilir. Erkek çiçekte<br />

fılament kısadır. Dişi çiçekte ovaryum alt durumlu, 2 karpelden meydana<br />

gelmiş tek gözlü ve tek ovüllüdür. Meyva tipi drupa (Juglans ve Carya),<br />

bazılarında nukstur (.Pterocarya); tohumda endosperma bulunmaz. Drupa<br />

meyvalarda endokarp düz ya da pürüzlü, kotiledonlar derin girintilidir.<br />

Yeryüzünde 6 cins ve 60 kadar türü vardır;_ en çok tanınan yukardaki<br />

genuslardır. Yurdumuzda 2 cins ve 2 tür yetişir.<br />

Juglans regia (ceviz), vatanı Anadolu olan bir ağaçtır; yurdumuzda<br />

ve Güney Avrupa' da çok yetiştirilir. Boyu 18-20 m kadardır, 30 m' ye de<br />

erişebilir. Kısa ve kalın olan gövde çok dallanarak geniş bir taç oluşturur;<br />

kabuğu grimsi renktedir, yaşlandıkça derin çatlaklar meydana gelir.<br />

Yapraklar imparipennat, 5-9 foliollüdür, folioller büyük 10-15 cm kadar,<br />

ovat-eliptik, tam kenarlı ve parlak yeşil renklidir; ezilince çok kuvvetli<br />

koku duyulur. Erkek çiçekler çok sayıda, sarkık amentum durumunda bir<br />

önceki yılın dallan üzerinde bulunur, stamenler serbest, 3-4 tane,<br />

fılamentleri kısadır. Dişi çiçekler 2-3' ü birarada ve o yılın genç dalları<br />

üzerindedir; ovaryum 2 karpelden yapılmış, stilus kısa, stigma geniş 2<br />

kolludur. Meyva 4-5 cm kadar küremsi bir drupadır. Perikarp yeşildir,<br />

ekzokarp ile mezokarp zamanla siyahlaşır, kurur ve yüzeyi girintili<br />

çıkıntılı olan odunlu endokarptan ayrılır (Şek. 72 ; Res. 56). Ceviz<br />

ağacının yapraklan eczacılıkta kullanılır, tohum ve odunu ise endüstride<br />

tüketilir. Folia Juglandis, Ceviz Yaprağı adıyla tanınan drog, aslında<br />

foliollerden oluşur; tanen, uçucu yağ yanında acı madde ve yuglon<br />

(naftakinon yapısında) içerir. Astrenjan ve tonik olarak kullanılır.<br />

Tohumları yağ bakımından zengindir, yenir; tohumlardan çıkarılan yağ<br />

sabun ve kozmetik sanayiinde, boyacılıkta kurutucu ajan olarak<br />

kullanılır. Yeşil renkli perıkarptan yün boyamada yararlanılır; ayrıca<br />

yaprak ve perikarp ekstresi kozmetikte saç preparatlarına girmektedir.<br />

172

---

Ceviz ağacının odunu da kıymetlidir, güzel desenli, sert ve dayanıklı<br />

olması nedeniyle mobilyacılıkta çok makbuldur.<br />

Şekil 72. Juglans regia. a: yaprak; b: erkek amentum; c: dişi çiçekler;<br />

d: meyve, p: perikarp; t: tohum.<br />

J.nigra (kara ceviz), Kuzey Amerika' da yetişen bir ağaçtır. Boyu 5<br />

m' ye kadar uzayabilir; gövde kabuğu koyu kahverengi, derin çatlaklı,<br />

yaprakları büyük ve 15-23 foliollüdür/ Folioller ovat, uzun saplı,<br />

kenarları dişli, alt yüzde yıldız tüylü, 8-9 cm kadar büyüklüktedir. Meyva<br />

tüylü 3-3.5 cm kadardır fakat değersizdir. Orta ve Doğu Avrupa' da<br />

kerestesi için yetiştirilir.<br />

Pîerocarya fraxinifolia (kanatlı ceviz, yalancı ceviz, yalankoz). Bu<br />

bitki Kuzey Anadolu' da, Güney Anadolu' da Nur Dağları' nda rastlanan,<br />

İran ve Kafkasya için yerli olan bir ağaçtır. Rutubetli yerlerde yetişir.<br />

Boyu 20-25 m' ye erişir. Pennat yaprakları 9-12 foliollüdür; folioller<br />

oblong-eliptik, serrat ve kokusuzdur. Dişi amentumları dalların ucunda<br />

sarkık ve yeşil renklidir. Meyva kanatlı nukstur, nuksun büyüklüğü<br />

bezelye tanesi kadardır. J. regia, yapraklarının aromatik kokum,<br />

meyvalarının kanatsız ve büyük oluşuyla P.fraxinifolia' dan kolayca<br />

ayrılır.<br />

Bu familyadan meyvaları bilinen bir başka cins de Carya' dır. Kuzey<br />

Amerika bitkileri olan Carya' ların meyvaları da drupadır fakat<br />

tohumlarının boyu eninden daha uzundur; endokarp cevizdeki gibi<br />

pürüzlü değil düz, tohumları ise cevizinki gibi derin girintilidir. Perikarp<br />

olgunlukta 4 yarıkla açılır. Ceviz gibi bazı Carya türlerinin tohumları da<br />

173

---

yenir, örn. Hickory cevizi Carya ovata' nın, Pecan cevizi C.illinoensis' in<br />

tohumlarıdır, Amerika ve ingiltere' de değerli kuru yemişler arasında yer<br />

alır. Bu çeşitli ceviz ağaçları, park ve bahçelerde, süs bitkisi olarak da<br />

yetiştirilmektedir.<br />

Ordo : Fagales<br />

Bu takımda ağaç veya ağaççık şeklinde monoik bitkilere bulunur.<br />

Çiçekler genellikle yapraklardan önce açar.<br />

Fam: Corylaceae<br />

Kışın yaprak döken monoik ağaç ve ağaççıkların bulunduğu bu<br />

familya bitkilerinin çoğu Kuzey Yarıkürede yetişir. Yaprakları basit,<br />

kenarları serrattır. Erkek çiçekler tek başına, her braktede 1 tane ve<br />

periantsız olup amentumlar sarkıktır. Dişi çiçek durumu sarkık amentum<br />

veya dik spikadır; dişi çiçekte periant bulunur, çiçekler her braktede 2<br />

tanedir; yeşilimsi renkli otsu brakte, olgunlukta nuks tipi meyvayı sarar<br />

ve ikisi birlikte düşer; Anadolu için 3 cins yerlidir: Corylus (fındık),<br />

Carpinus (gürgen) ve Ostrya (kayacık ağacı). Fındık cinsinde büyük<br />

nukslar topluluk oluşturmuştur; gürgende nukslar küçüktür, yaprağa<br />

benzeyen, dişli bir brakte ile çevrilmiştir, meyvalar sarkık bir amentum<br />

meydana getirmiştir. Kayacık ağacında ise küçük nukslar torbamsı bir<br />

zar ile çevrilmiştir, mey vah amentum Humulus lupulus' unkine benzer.<br />

Corylus (fındık ağacı). Kışın yaprak döken, Avrupa ve Asya' nın<br />

kuzeyinde, yurdumuzda izmit' ten Trabzon' a kadar Kuzey Anadolu<br />

boyunca yetişen ve yetiştirilen bu küçük ağaçlarda yapraklar kordat,<br />

rotundat, tepede uzun akuminat, kenarları bidentattır. Erkek amentumlar<br />

uzun ve sarkıktır, yapraklardan önce görülür ve kolay tanınır; her çiçekte<br />

çoğunlukla 2 stamen bulunur. Dişi çiçekler 2 tane olup dikasyum<br />

durumundadır. Nuks tipindeki meyvamn etrafını 3 braktenin<br />

birleşmesiyle oluşmuş otsu ve kenarları saçaklı, yeşil bir involukrum<br />

(kupula)(*j çevreler, meyvadan ya biraz kısa veya uzun ya da<br />

çokuzundur (Şek.74,E,F,G). Tohumlar bol yağ içerir, yenilen ve besin<br />

değeri yüksek olan kuruyemişler arasındadır.<br />

C.avellana , 6 m kadar, yayvan bir çalı tipinde olan türdür. Genç<br />

dalların yüzeyi düzgün, kırmızımsı renkli olup sık tüylerle kaplıdır.<br />

Yapraklar geniş ovat, 12 x 10 cm boyutlarındadır (Şek. 73C). Erkek<br />

amentumlar sonbaharda görülür, boyu 9 cm kadardır; dişi amentumlar<br />

ilkbaharda gelişir, tomurcuğa benzer ve tepede kırmızı renkli stigma<br />

topluluğu taşır. Meyva ovoittir; involukrum çan biçiminde olup boyu<br />

hemen hemen meyva kadardır ve tepede dişli ya da yırtıktır (Şek. 74G).<br />

Bu tür Kuzey Anadolu' daki yayılışı dışında Batı, Güney ve Doğu<br />

Anadolu' da yetişmektedir.<br />

(*)cupula = kubbe; kadeh<br />

174

---

Şekil 73. Fagaceae yaprakları. A\Betula pendula. B: Alnus glutinosa.<br />

C: Corylus avellana. D: Carpinus betulus. E: Castanea sativa.<br />

F: Fagus orientalis. G: Quercus macrolepis.<br />

C.colurna, Balkan Yarımadası' nın yerli bitkilerindendir,<br />

yurdumuzda başlıca Kuzeybatı Anadolu' da yetişir. Boyu 25 m' ye kadar<br />

olabilir. Erkek amentumları uzun, 12 cm kadardır. Meyvanın boyu<br />

eninden biraz uzun olup yanlardan basık ovoid veya küremsidir;<br />

involukrum meyvadan uzundur, tabana kadar inen ve geriye kıvrık<br />

loplara ayrılmıştır, meyva, bu örtü içine saklanmış gibidir (Şek. 74E).<br />

C.maxima türü 10 m boyunda bir ağaçtır. Erkek amentumların boyu 10<br />

cm kadardır. Meyva yuvarlak veya silindir şeklinde olup boyu eninden<br />

uzundur. İnvolukrum yeşil renkli ve tüp biçiminde, tepede daralmış,<br />

geniş dişli-yırtıktır, meyvadan çok uzun olup meyvayı sarar (Şek. 74F).<br />

400 yıldan beri yağ bakımından zengin tohumu için Karadeniz boyunca<br />

ekilir. Türkiye için ekonomik değeri olan bir bitkidir.<br />

175

---

Carpinus (gürgen ağacı), yurdumuzda nemli ormanlarda rastlanan<br />

yaygın bir ağaçtır, yaprakları basit, kenarları biserrattır. Erkek<br />

amentumlar ilkbaharda görülür, braktelerin boyu eninden uzundur. Dişi<br />

çiçekler her brakte koltuğunda 2 tane olup sarkık strobil meydana getirir.<br />

Meyva boyuna kaburgalı, ovoid bir nukstur, 3 loblu involukrum ile<br />

sarılmıştır. Dayanıklı olan gürgen odunu mobilyacılıkta ve tahta işlerinde<br />

kullanılır. Türkiye' de 2 türü yetişir.<br />

Carpinus betulus. Avrupa ve İran' da yetişir. Yurdumuzda daha çok<br />

Trakya ve Kuzey Anadolu' nun nemli ormanlarında yaygındır. Boyu 25<br />

m' ye kadar erişen bu ağacın dalları sarkıktır. Tomurcuklar dala adeta<br />

yapışık ve küçüktür. Yapraklar geniş eliptik, tepede akut, kenarları<br />

düzenli biserrat, tabanı obtustur (Şek. 73D). Meyvaları 5-15 cm boyunda<br />

sarkık topluluklar halindedir. Meyva oyuklu, sert ve küçüktür,<br />

involukrum 3 loblu, ortadaki 4 cm kadar, yandaki loplar kısadır,<br />

olgunlukta meyva ile beraber düşer. Gürgenin odunu serttir. Sonbaharda<br />

güzel renklere büründüğü için süs ağacı olarak park ve bahçelere dikilir.<br />

C.orientalis, Balkanlarda yaygın olan gürgen türüdür. Anadolu' da<br />

da yetişen küçük bir ağaçtır. Yaprakları dana küçük, meyvaları taşıyan<br />

durum daha kısadır; meyvayı saran 2 cm boyundaki koyu yeşil renkli<br />

brakte loplu değil üçgen biçimindedir ve kenarları düzensiz serrattır;<br />

böylece C. betulus' tan ayırt edilir.<br />

Ostrya (kayacık ağacı) adı verilen bu genusta dalları dik ve boyu çok<br />

yüksek olmayan ağaçlar yer alır. Erkek çiçek durumu uzundur,<br />

sonbaharda görülür; braktelerin boyu eninden kısadır.Dişi çiçekler<br />

Carpinus' unkine benzer, stobilleri diktir. Zarımsı involukrum nuks<br />

meyvayı urseolat bir torba şeklinde sarar. Anadolu' da tek türü yetişir.<br />

O.carpinifolia, Güney Fransa' dan başlayarak doğuya doğru tüm<br />

Akdeniz kıyılarında yetişir. Yurdumuzda hem Kuzey hem de Güney<br />

Anadolu' da rastlanır, boyu 15 m kadardır. Yaşlı gövde boyuna yarıklı ve<br />

kahverengi olup kabuğu tabakalar halinde ayrılır. Genç dalları tüylüdür<br />

(ıCarpinus' tan farkı). Yapraklar ovat, tepede akuminat, kenarları keskin<br />

biserrat; üst yüzü gençken tüylüdür. Dişi çiçek durumları dalların<br />

ucundadır, meyvalı amentumlar 6 cm kadardır. İnvolukrum soluk<br />

kırmızımsı-sarı renkli, oblong, 2 cm kadar; meyva 4-5 mm boyunda<br />

ovoid bir nukstur.<br />

Fam: Betulaceae<br />

Yaprak döken ağaç ve ağaççıkların bulunduğu bir familyadır. Kuzey<br />

Yarıkürenin ılıman kesimi başlıca yayılma alanı ise de tropiklerdeki<br />

dağlarda, örneğin Güney Amerika' da And Dağları' nda da yetişmektedir.<br />

Yeryüzünde yetişen 3 cinsi vardır. Yaprakları, alternan dizilişli, basit,<br />

stipulalı ve serrattır. Dişi ve erkek çiçekler aynı bitkidedir; çoğu zaman<br />

yapraklardan önce açar. Erkek çiçekler çok sayıda olup, sarkık, uzun ve<br />

176

---

silindirik amentumlar meydana getirir. Dişi çiçek grupları bir eksen<br />

üzerine sık dizilmiş ve genellikle dik bazen sarkık, kısa ya da uzun<br />

amentum durumundadır. Periant ya yok, ya da küçük, pufa benzeyen<br />

parçalar şeklinde ve değişik sayıdadır. Stamen 2-12 tanedir. Dişi çiçek 2<br />

karpelden meydana gelmiş, ovaryum alt durumludur. Tozlaşma rüzgar<br />

aracılığıyla, ilkbaharda gerçekleşir. Meyva taşıyan amentumlar sık,<br />

silindirik, ekseriya sarkık bir kozalak şeklindedir. Meyva ekseriya<br />

kanatlı, bazen da kanatsız, tek tohumlu bir nukstur, sonbaharda<br />

olgunlaşır, meyvanın etrafını otsu ya da odunlu bir brakte sarar;<br />

tohumlarda endosperma bulunmaz. Yurdumuzda 2 cins yetişir, Betula ve<br />

Alnus.<br />

Şekil 74. Fagaceae meyvaları. A: Quercus infectoria. B: Q.macrolepis. C: Fagus<br />

orientalis. D: Castanea sativa. E: Corylus colurna. F: C.mcucima.<br />

G: C.avellana. k: kupula.<br />

Betula (huşağacı), yeryüzünde 50 kadar, Anadolu' da 4 tür ile temsil<br />

edilen ağaçlardır. Gövde kabuğu beyaz renkli olup zarımsı bandlar<br />

177

---

halinde ayrılır. Çiçekler yapraklarla beraber görülür, her braktede 3<br />

tanedir; erkek çiçeklerde küçük, 4 loblu periant vardır, dişiler ise<br />

periantsızdır. Stamen 2 tane ve bifıdtir, erkek amentumlar uzunca silindir<br />

şeklinde olup kış boyunca ağacın üstünde kalır. Dişi amentumlar dik,<br />

meyvalı iken silindirıktir; pulları 3 loblu ve incedir. Meyva kanatlı ve<br />

stilusu kalıcı olan bir nukstur.<br />

Betula pendula (B.verrucosa, B.alba), boyu 30 m kadar olabilen,<br />

Avrupa' da sık rastlanan bir ağaçtır. Memleketimizde Kuzey ve Doğu<br />

Anadolu' da yetişir. Gövde beyaz renkli ve düzgün, genç dallar çıplak,<br />

uzun, ince ve sarkıktır. Yapraklar üçgene benzeyen baklava (ovatdeltoid)<br />

şeklindedir, tepede aKuminat, kenarları bidentattır (Şek. 73A).<br />

Erkek amentumlar sarkıktır, genç yapraklarla beraber görülür. Meyva<br />

çıplak, küçük bir nukstur, iki yanında geniş birer kanat taşır. Bu bitkinin<br />

kabuk ve dallarının kuru kuruya distile edilmesiyle bir katran elde edilir.<br />

Pix Betulae (Pix Betulinae T. K). Kayınağacı Katranı adı verilen bu<br />

drog dışarıdan, cilt hastalıklarında antiseptik olarak kullanılır. Sanayide<br />

sepileyici olarak tüketilir. Bu türün yaprakları diüretik olarak tanınır. Bu<br />

ağaç gölgeyi sevmez, bu nedenle yaşaması daha büyük ağaçlar tarafından<br />

engellenir.<br />

Bpubescens, Avrupa' da yayılış gösteren bir türdür. Yaprak<br />

kenarının bidentat değil dentat, genç dallarının az çok tüylü oluşuyla<br />

Bpendula' dan ayrılır. Ayrıca daha küçük bir ağaçtır, boyu 20 m' ye<br />

kadar ancak erişir; dalları yayvan, grimsi ya da kahverengimsidir. Pix<br />

Betulae elde edilişinde bu türden de yararlanılır.<br />

B.lenta, Kuzey Amerika' da yetişen bir türdür. Gövde ve dal<br />

kabuklarından distılasyon ile bir uçucu yağ elde edilir. Bu uçucu yağ<br />

içerdiği yüksek orandaki metil salisilat nedeniyle dışardan romatizma<br />

ağrılarında kullanılır.<br />

Alnus (kızılağaç) cinsinde gövde kabuğu koyu renklidir. Çiçekler<br />

yapraklardan önce görülür. Dişi çiçek durumu her zaman dik, küresel ya<br />

da biraz uzamış olup olgunlukta odunlaşmış bir kozalak haline geçer.<br />

Brakteler 5 loblu ve kalıcıdır. Stamen 4 tane, fılamentler bifıt değil<br />

basittir (Betula' dan farkı). Meyva kanatlı veya kanatsızdır.<br />

Alnus glutinosa (kızılağaç), 20 m' ye kadar boylanan,şekli piramite<br />

benzeyen bir ağaçtır. Avrupa' da en kuzeyi hariç her yerde yetişir;<br />

yurdumuzda da oldukça yaygındır, su kenarlarında rastlanır. Küçük<br />

ovoid, kozalak şeklindeki meyvası ile kolay tanınır. İlkbaharda<br />

kırmızımsı-sarı renkli sarkık erkek amentumlar ile küçük, kırmızı renkli<br />

dişi amentumlara, geçmiş yılın kozalaklarıyla birlikte genç dallarda<br />

rastlanır. Yapraklar çıplak tepesi retus-dentat, tabanı kuneat, kenarları<br />

biserrattır (Şek. 73B). Gövde koyu kahverengi, çatlaklıdır. Kabukları<br />

tanence zengindir astrenjan olarak kullanılır; odunu yumuşak fakat suya<br />

178

---

dayanıklıdır, göl ve nehir kenarlarını korumada Avrupa' da çok<br />

yararlanılan bir ağaçtır.<br />

Bu iki cinsteki ağaçların odunu kıymetlidir. Süs olarak yetiştirildiği<br />

gibi her ikisinden de iyi kaliteli bitkisel kömür elde edilir.<br />

Fam: Fagaceae<br />

Kuzey Yarıkürede, ılıman ve subtropik bölgelerde yetişen, geniş<br />

yapraklı ve kışın yaprak döken veya dökmeyen (her zaman yeşil),<br />

monoik ağaç veya bodur ağaçlardır (nadiren çalı). Güney yarıkürede az<br />

rastlanır. Kereste üretimi bakımından oldukça önemli bir familyadır.<br />

Ormanların dominan ağaçları olan Fagus'(kayın), Quercus (meşe) ve<br />

Castanea (kestane), karışık ormanların başlıca üyeleridir; eski<br />

zamanlarda Orta Avrupa' nın büyük bölümünü kayın ve meşe ağaçlan<br />

kaplamıştır. Yaprakları alternan dizilişli, pennat damarlı, basit veya<br />

pennatilobattır. Çiçekler tek eşeyli, periant brakteye benzer, 4 veya daha<br />

çok loblu tek halkalıdır. Erkek çiçekler sarkık, sılindirik<br />

amentumlardadır, 2 veya çok (40 kadar) stamen taşır. Dişi çiçekler tek<br />

veya 2-3' ü birarada dik bir grup oluşturur; gösterişli değildir. Ovaryum<br />

alt durumlu, 3-6 stiluslu ve gözlüdür, her bölmede 2 övül bulunur.<br />

Çiçeğin veya grubun tabanında çanağa benzeyen bir involukrum yer alır.<br />

Meyva nuks tipindedir; tabanda birbirine kaynamış braktelerin<br />

oluşturduğu kadeh karakteristiktir. Kayın ve kestanede içinde birkaç<br />

tohum bulunan ve dikenlerle kaplı, yarılan bir involukrum, meşede ise<br />

pulların kaynaşması ile oluşan bir kupula biçimindedir. Meyva tek<br />

tohumludur; tohumda endosperma bulunmaz, Anadolu' da 3, yeryüzünde<br />

7 cins vardır.<br />

Fagus orientalis (doğu kayını), başlıca Kuzey Anadolu' da yaygın<br />

olarak görülen bir ağaçtır. Yaprakları alternan dizilişli, basit, geniş<br />

eliptik-ovat, lateral damarları paralel ve 8-12 çift; kenarları silıattır<br />

(Şek.75). Kupula dikenli bir kapsulaya benzer, 4 yarıkla açılır, içinde 3<br />

köşeli ve sert kabuklu 2 tane nuks meyva bulunur (Şek. 74C).<br />

F.sylvatica (Avrupa kayını) Avrupa' da yaygın olan türdür. Gövdesi<br />

metalik gri renkli; yapraklan parlak, tomurcukları iğ biçiminde, nuks<br />

tipindeki meyvaları üçgenimsiaır. Ormanların hakim ağacıdır, sık sık da<br />

saf kayın ormanlarına rastlanır. Yapraklar ovat, ipeksi tüylüdür, 5-8 tane<br />

lateral damar bulunur. Meyva oaunlu ve dikenlerle kaplı bir kupula<br />

içindedir; olgunlukta 4 yarıkla açılır. Bu ağacın kabuk ve dallarından<br />

kuru distilasyonla Pix Fagi (Kayınağacı katranı) elde edilir; kreozotça<br />

zengindir. Dışardan romatizma ve deri hastalıklarında uygulanmıştır;<br />

bugün sentetik kreozot hazırlandığından, katran pek kullanılmamaktadır.<br />

Castanea sativa (C.vesca, kestane ağacı), Kuzey ve Batı Anadolu' da<br />

yetişen, 30 m kadar boyda, iri yapılı bir ağaçtır. Boyuna çatlaklı olan<br />

gövde kabuğu ekseriya burulmuştur. Meyvaları dikenlidir. Bir Avrupa<br />

179

---

ağacı olduğu halde yenilebilen meyvası nedeniyle geniş ölçüde kültürüde<br />

yapılır. Yaprakları büyük 10-25 cm boyunda basit, parlak, lateral<br />

damarları belirgin, kenarları geniş serrat bıçkı gibidir (Şek. 73E).<br />

Entemogamdır. Erkek amentumlar dik olup spikaya benzer, üst dallarda<br />

bulunur, dişi çiçekler ise üçlü gruplar halinde ve alt dallardadır. Sert<br />

dikenlerle kaplı olan kupula olgunlukta çatlayıp 4 yarıkla ayrılınca 3 tane<br />

parlak nuks meyva ortaya çıkar; bu meyvaların bazen biri veya ikisi<br />

elişmeyebilir (Şek. 74D). Meyvalar karbohidratça zengindir. Odunu sert<br />

uvvetlı ve dayanıklı olduğundan inşaat ve tekne yapımında kullanılır.<br />

f<br />

Ülkemizde yetişen üçüncü genus Quercus' tur. Meşe ağaçlarının 18<br />

türüne yurdumuzda rastlanır; kışın yaprak döken çalı, ağaç veya ağaççık<br />

formundadır. Yapraklar basit, kenarları dişli, loblu ya da loblu-dışlidir.<br />

Erkek çiçeklerin oluşturduğu amentumlar sarkık, dişi çiçekler ise tektir.<br />

Kupula genellikle sert odunlu olup imbrikat pullarla örtülüdür, pelit adı<br />

verilen nuks meyvanın tabanını sarar. Meşeler arasında drog veren türler<br />

vardır.<br />

Quercus infectoria (mazı meşesi), Anadolu' da az<br />

çok yaygın olan, kışm yaprak döken, çalı veya<br />

küçük bir ağaçtır. Yapraklar 4-6 cm boyunda,<br />

ovat, kenarları dalgalı, derin dişli veya loblu ve<br />

çıplaktır. Dişi çiçekler tek başına olup tabanda<br />

kupula bulunur (Şek. 74A; Res. 57a). Meyvadaki kupula sert, 12-16 mm<br />

çapında; pulları sert sık, kısa ve yatıktır; pelit ise fındığa benzer.<br />

Cynips gallae tinctoria isimli bir mazı arısı, meşenin tomurcuk, genç<br />

dal veya yapraklarına sürfelerini bırakır. Böcek gelişirken etrafını saran<br />

1.5-2 cm çapında koruyucu bir yapı, bir mazı oluşturur; küre biçimindeki<br />

bu patolojik ürüne Gallae Quercinae Meşe Mazısı adı verilir (Res. 57b).<br />

Tanen' ce zengin (%70-80 kadar) olup astrenjan etkilidir, buradan elde<br />

edilen tanen kabız, antidiyareik olarak verilir; mazı ayrıca önemli ihraç<br />

ürünlerimizdendir.<br />

Quercus ithaburensis subs.macrolepis (Q.macrolepis, Q.aegilops)<br />

(palamut meşesi). Bu ağaç büyük palamutları ile kolayca tanınan bir<br />

meşedir. Doğu Akdeniz' de, Güney Balkanlardan Güneydoğu İtalya' ya<br />

kadar uzanan alanda rastlanır; yalnız Karadeniz' de yoktur. Yapraklar 3-<br />

13 cm boyunda, loblu, lobların tepesi batıcı iğne gibidir. Bazen çift<br />

lobludur (3-7 çift) alt yüzü sık, yünümsü tüylü, üst yüzü çıplaktır.<br />

Kupula 4-6 cm çapındadır; Trillo veya tırnak adı verilen pulları<br />

lanseolat, alttakiler geriye doğru dönüktür (Şek.74B; Res. 58). Valonea<br />

adı verilen drog 2 yıllık meyvalardan oluşur. Hem pelit, hem kupula hem<br />

de trillolar tanen' içerir; tanence en zengin kısmı %30-40 oranı ile<br />

kupuladır. Başlıca deri tabaklama, mürekkep yapımı ve boyamada<br />

kullanılır; ihraç ettiğimiz önemli ürünlerdendir.<br />

Q.suber (mantar meşesi). Vatanı Akdeniz kıyıları olan bu türün<br />

kabuğu beyazımsı, kalın ve süngerimsidir. Ticari mantar üretilen bir<br />

180

---

ağaçtır. Yaprakları küçük, kalıcı, parlak, alt yüzü grimsi tüylü; kenarları<br />

dıkenimsi dişlidir. Trillolar yayvandır. İspanya ve Portekiz mantar üreten<br />

başlıca ülkelerdir. Aslında ağaçlara Yugoslavya' da da rastlanır,<br />

yurdumuzda yetiştirilmiş örnekleri vardır. Mantar elde etmek amacıyla<br />

gövde kabukları 8-10 yılda bir, bandtlar halinde, sıyrılarak ayrılır.<br />

Q.pseudocerris (Hatay meşesi) Güney Anadolu' da yetişen bir<br />

türdür. Yaprakları 6-12 cm boyunda ve düzensiz lobludur , kışın düşer.<br />

Kupulası tüylüdür. Bu ağaçtan da mantar elde edilir fakat mantarı ince<br />

bir tabaka halinde olduğu için ancak pres edildikten sonra levha halinde<br />

kullanılır.<br />

Q.coccifera (kermes meşesi) yaygın bir Akdeniz bitkisidir; kışın<br />

yaprak dökmez. Güney ve Batı Anadolu' da küçük kümeler halinde sıcak<br />

ve kuru dağ yamaçlarında yetişir; yaprakları mantar meşesinin<br />

yapraklarına benzer fakat daha küçük 1.5-4 cm kadardır, parlak, koyu<br />

yeşil renkli, kenarları batıcı dikenli ve çıplaktır. Dalları üzerinde<br />

aşayan Kermes ilicis isimli böceklerden, boyacılıkta kullanılan kırmızı<br />

ir boya elde edilir.<br />

Q. macrolepis' in (veya Q.pedunculata ile Q.sessiliflora' nın)<br />

kavrulmuş pelitleri Semen Quercus tostum adıyla bilinen droğu verir;<br />

tanen içeren bu drog çocuk ishallerinde kullanılır.<br />

Ordo: Urticales<br />

Bu takımdaki bitkilerin ortak özelliği periantının halkalı olmasıdır.<br />

Bitkiler otsu veya odunludur.<br />

Fam: Moraceae<br />

Çoğu tropiklerde yetişen, lateks içeren, monoik veya dioik<br />

ağaçlardır. Yapraklar basit veya çoğunlukla palmat damarlara uyan<br />

biçimde lobludur. Çiçekler amentum veya sık durum oluşturmuştur;<br />

perigon 4 tepalli, stamen 4 tane, ovaryum üst durumlu ve apokarptır.<br />

Yeryüzünde 70 kadar cinsi yetişir, yurdumuzda 2 cins yerlidir.<br />

Morus (dut) Akdeniz' de yetiştirilen monoik bir ağaçtır. Yapraklar<br />

ovat-kordat, tam veya derin olmayan loblu, kenarları dentattır. Çiçek<br />

durumları amentumdur; dişi çiçek durumları kısa saplı ve sık çiçeklidir,<br />

olgunlukta bütün amentum, periant ve eksen hep birlikte etlenir<br />

(Şek.75A). Morus alba (beyaz dut), vatanı uzakdoğu, Çin olan,<br />

yurdumuzda meyvası için kültürü yapılan, çoğunlukla natüralize olmuş<br />

türdür. Yapraklarının alt yüzü çıplak, meyvaları beyaz renklidir. Dalları<br />

sık ve yuvarlak taç oluşturur. Meyvaları hem taze ve kuru haldeyken<br />

enir hem de pekmez hazırlanır. Ayrıca yaprakları ipekböceği<br />

eslemede; sarımsı renkli odunu da müzik aleti bağlama yapımında<br />

kullanılır (Res. 59).<br />

181

---

M. nigra (kara dut), yapraklarının alt yüzü tüylü ve lamina tabanı<br />

derin kordat olduğu için kolayca ayırt edilir. Meyvası siyahımsı mor<br />

renklidir; lezzeti önce mayhoş soma tatlıdır (Res. 60). Karadut<br />

meyvalarının usaresinden Syrupus Mori isimli bir şurup hazırlanır,<br />

çocukların ağız hastalıklarında, özellikle pamukçukta kullanılır.<br />

Bileşiminde müsilaj, boya maddesi (siyanin), pektin ve C Vitamini<br />

vardır. Bitkinin kök -ve gövde kabukları (Cortex Mori nigrae)<br />

anthelmintik etkilidir.<br />

M.rubra (mor dut), lamina tabanının trunkat veya subkordat oluşuyla<br />

M.nigra' dan ayrılır. Meyvaları 2-3 cm kadar, koyu kırmızı-morumsu<br />

renklidir.<br />

Ficus (incir), Anadolu' da yetişen ikinci cinst,r. Akdeniz bölgesinde<br />

ve Ege' de meyvası için kültürü de yapılır. Lateks taşıyan dioik<br />

ağaçlardır. Yapraklar alternan dizilişli, tam veya lobludur.<br />

Ficus carica (incir ağacı), yaprakları 5-20 cm, palmatilobat, her iki<br />

yüzü de pürüzlü ve düşücü olan bir ağaçtır. Çiçek durumu ekseriya ağzı<br />

dar bir çanak şeklindedir; çiçekler bu çanağın iç yüzünde, çok sayıda ve<br />

bir arada bulunur (Şek. 75B). Kültürü yapılan dişi bitki, F.carica<br />

var.domestica' dır; çiçek durumunda yalnız uzun stiluslu dişi çiçekleri<br />

taşır (Res. 61). Döllenme için erkek bitki, F.carica \ax.caprıfıcus da<br />

gereklidir; buna baba incir denir ve çiçek durumunda hem erkek bitkinin<br />

çiçekleri hem de kısa stiluslu, verimsiz dişi çiçekler yer alır. İncirlerde<br />

tozlaşma bir arı (Blastophaga grossorum) aracılığıyla yapılır. Arı<br />

yumurtasını bırakmak için erkek bitkinin çiçek durumundan içeri girer,<br />

buradaki kısa stiluslu dişi çiçeğin ovaryumuna bırakır. Bu ovaryum<br />

gelişemez fakat yumurtadaki böcek gelişir; çıkarken, olgunlaşmış erkek<br />

çiçekteki polenlerle bulaşır. Dişi ağacın çiçek durumuna girdiğinde uzun<br />

stiluslu dişi çiçeği döller fakat kendi yumurtasını ovaryuma bırakamadığı<br />

için (çünkü stilus uzun, kendi hortumu daha kısadır) ovaryumu tahrip<br />

edemez ve çiçeğe zarar veremez. Dişi çiçek gelişmesini tamamlarken<br />

reseptakulum da büyür ve etlenerek yalancı bir meyva meydana gelir. Bu<br />

meyvalar (Fructus Caricae) taze ve kurutulmuş halde, besin olarak<br />

kullanılır. Şekerce zengin olduğundan laksatif etkilidir; pektoral olarak<br />

da kullanılır. Ege' de İzmir ve Aydm'da geniş alanlarda yetiştirilir,<br />

önemli ihraç ürünlerimizdendir.<br />

Ficus elastica (lastik ağacı), Ficus türlerinden Anadolu dışında,<br />

Hindistan ve Tropikal Asya' da yetişen bir bitkidir. Yaprakları geniş<br />

eliptiktir. Lateksinden kauçuk elde etmede yararlanılır. Bu tür Güney<br />

Anadolu' da bahçelerde, daha serin bölgelerimizde de salon bitkisi olarak<br />

saksılarda kauçuk adıyla, yetiştirilir. Yaprakları 20-30 cm boyunda, sertderimsi,<br />

parlak koyu yeşil renklidir. Fpandurata (*) da bir salon<br />

kauçuğudur, yaprakları kemana benzer.<br />

(*)paııduratus= keman şeklinde, her iki yanı derin körfezli<br />

182

---

Şekil 75. A: Morus alba. B: Ficus carica. A :kısa ve uzun stiluslu dişi<br />

çiçekler; b: meyvanın boyuna kesiti.<br />

F.laccifera ve F.religiosa da Tropikal Asya' da yetişir. Bu bitkilerin<br />

üzerinde Coccus lacca isimli bir böcek yaşar ve bu böceğin bitkiyi<br />

sokması, yaralaması sonucu bir reçine meydana gelir. Gummi Laccae<br />

(gomalak, gomlak) adı verilen bu reçine eczacılık tekniğinde drajelerin<br />

kaplanmasında ayrıca boyacılıkta, cilacılıkta kullanılır.<br />

Arctocarpus incisa (ekmek ağacı) da vatanı Tropikal Asya olan<br />

büyük bir ağaçtır; sıcak bölgelerin çoğunda yetiştirilir. Yaprakları derin<br />

loblu, tepede sivridir. Bol meyva verir, meyvaları kavun büyüklüğünde<br />

ve nişasta bakımından zengindir, bu nedenle ekmek ağacı adı verilmiştir;<br />

pişirildikten soma yenir.<br />

Maclura pomifera, vatanı Kuzey Amerika olan bir türdür. Park ağacı<br />

olarak, ayrıca dikenli olduğu için de çit yapmak amacıyla yetiştirilen<br />

küçük bir ağaçtır. Meyvaları portakala benzer, rengi turuncu ve üzeri<br />

düzensiz pürtüklüdür. Sert olan odunundan sarımsı renkli bir boya<br />

maddesi elde edilir.<br />

183

---

Castilloa elastica, Orta Amerika, Meksika' da yetişen büyük bir<br />

ağaçtır; lateksinden kauçuk elde edilir. Brosimum utile (inek ağacı) de<br />

bol lateks içeren ve kauçuk elde edilen bir türdür, Venezuela' da yetişir.<br />

Fam: Cannabinaceae<br />

Kuzey Yarıkürenin ılıman kuşağında yetişen, dik ya da tırmanıcı,<br />

otsu, dioik bitkilerin bulunduğu bir familyadır. Yapraklar alternan veya<br />

oppozit dizilişli, genellikle palmat lobludur. Erkek çiçekler panikula<br />

durumunda olduğu halde dişi çiçekler küçük topluluklar ya da strobil<br />

oluşturmuştur. Periant, dişi çiçeklerde çanak şeklinde, erkek çiçeklerde<br />

ise 5 parçalıdır. Familya için karakteristik iki özelik vardır; epidermada<br />

sistolitler (*) ve epiderma üzerinde reçine taşıyan salgı tüyleri; bu<br />

anatomik özellikleri ile familya çok kolay tanınır. Bu familyadaki 2 cinse<br />

memleketimizde rastlanır, bunlardan bin (Humulus) doğal olarak yetişir;<br />

diğerinin (Cannabis) ise kültürü yapılır.<br />

Humulus lupulus (şerbetçiotu, ömerotu, mayaotu)<br />

Avrupa, Asya' nm kuzeyi ve yurdumuzda yetişen,<br />

Avrupa' da geniş ölçüde kültürü yapılan tırmanıcı,<br />

çok yıllık otsu bir bitkidir. Yaprakları oppozit<br />

dizilişli, palmat damarlı ve 3-5 lobludur (Şek.76A;<br />

Res. 62a, 62b). Dişi çiçekler strobil durumundadır; çiçekler geniş ovat,<br />

otsu, imbrikat dizilişli braktelerin koltuğundadır, her braktenin<br />

koltuğunda ayrıca, her biri bir çiçek taşıyan 2 brakteol vardır. Çiçeklerin<br />

ve brakteollerin üzerinde, reçine ve uçucu yağ içeren salgı tüyleri<br />

bulunur. Hem dişi çiçek durumları, Strobili Lupulı, hem de salgı tüyleri,<br />

Glandulae Lupuli (Lupulinum) drog olarak kullanılır. Her iki drog da<br />

sedatif etkilidir. Şerbetçiotu bira yapımında kullanıldığı için bira üreten<br />

ülkelerde, başta Avrupa olmak üzere bir çok yerde bitkinin kültürü<br />

yapılmaktadır.<br />

Cannabis sativa (kenevir, kendir, esrar otu) 1.5-2 m boyunda<br />

Türkiye' de kültürü yapılan fakat vatanı Hindistan olan bir bitkidir, bu<br />

nedenle Hint keneviri adı ile de tanınır. Kenevir de dioik ve tek yıllık bir<br />

bitkidir. Palmat yapraklar, aşağı kısımlarda oppozit, yukarılarda alternan<br />

dizilişlidir; 5-11 foliolden oluşmuştur, folioller lanseolat, kenarları<br />

serrattır. Dişi çiçekler, her braktenin koltuğunda 1 tane olmak üzere sık<br />

topluluklar oluşturmuştur (Şek.76d). Bitkinin çiçek ve yaprak taşıyan<br />

dalları Herba Cannabis indicae droğunu oluşturur; sedatif ve uyutucu<br />

etkisi vardır. Reçineli ve biraz yapışkan olan dişi çiçek durumlarından,<br />

toz edilip yoğurularak bir kütle hazırlanır, buna esrar (**) denir. Reçine<br />

yapısındaki bu üründe bulunan bileşiklerden, özellikle tetrahidro<br />

kannabinol uyuşturucu (narkotik) etkilidir, çabuk alışkanlık ve<br />

bağımlılık yapar ve toplum için zararlıdır. Bu nedenle esrarın elde edilişi,<br />

(*)cystis= kese; lith(o)= Gr. taş; sistolit= keseye benzeyen ve kalsiyum karbonattan oluşan<br />

taş gibi kristal topluluğu.<br />

(**)esrar= ing. Hashish, Marijuana; Fr. Chanvre; Alm. Hanf<br />

184

---

satışı ve kullanılışı yasaktır. Çoğunlukla afyon ile esrar karıştırılır; afyon<br />

(opium) Papaver somniferum (Papaveraceae) kapsüllerinden alman<br />

latekse verilen isimdir.<br />

Şekil 76. A: Humulus lupulus. ; s: strobil B: Cannabis sativa. d: dişi<br />

çiçekli dal; e: erkek çiçekli dal.<br />

Kenevir yurdumuzda, lif ve tohumu için ekilir; ekim bazı yörelerde,<br />

örneğin Burdur, Malatya, Urfa, Kastamonu, Çorum, Ordu' da<br />

yapılmaktadır. Çiçekliyken topraktan sökülen bitkiler deste yapılarak bir<br />

koni oluşturacak biçimde dikine, bağlanır; kuruduktan sonra lif çıkarma<br />

işlemine geçilir. Kendir veya kenevir lifleri fabrikalarda iplik haline<br />

geçirilir; sicim, çuval v.b. dokumaların yapımında kullanılır. Kenevir<br />

meyvalarına gelince, yağ bakımından zengin olan bu organlar kuş yemi<br />

olarak ve kenevir tohumu adıyla tanınır.<br />

Fam: Urticaceae<br />

Tropik ve subtropik bölgelerde yetişen, monoik veya dioik,<br />

çoğunlukla otsu bitkilerin bulunduğu bu familyada bazen çalı veya küçük<br />

ağaçlara da rastlanır. Cannabinaceae' de olduğu gibi bazı bitkilerinde<br />

epiderma hücrelerinde sistolit ve yakıcı tüy bulunur, süt taşımazlar;<br />

bazılarından lif elde etmede yararlanılır. Familyanın genel karakterleri<br />

arasında yaprakların basit, alternan veya dekussat dizilişli oluşu;<br />

çiçeklerin yeşil renkli ve küçük topluluklar meydana getirmiş olması<br />

sayılabilir. Çok zengin bir familyadır (42 cins), lif elde etmede<br />

yararlanılan bitkiler daha çok tropiklerde yetişir ve kültürü yapılır,<br />

yurdumuzda ise çok yaygın olan 2 cins vardır.<br />

185

---

Urîica dioica (ısırgan, acı ısırgan), ılıman bölgelerde, duvar dipleri<br />

ve harabeliklerde çok sık rastlanan 50-60 cm boyunda dioik bir bitkidir.<br />

Kökleri sürünücüdür. Çok yıllık olan ısırgan, yakıcı tüyleri nedeniyle<br />

herkesçe tanınır. Yaprakları 2-3 cm, ovat, dekussat dizilişli, kenarları<br />

dentattır, yapraklar gibi gövde de tüylüdür (Şek. 77B ). Çiçekler küçük,<br />

çiçek durumu rasemozdur Yakıcı tüyün tepesindeki yuvarlak kısım hafif<br />

bir dokunma ile kopar, uçta sivri ve enjektör iğnesi gibi eğik şekilde<br />

kesilmiş kalan kısmı deriye batar ve tüyün tabanında bulunan sıvı vücuda<br />

geçer; bu sıvı histaminik bir maddenin serbest hale geçmesine yol<br />

açtığından ısırganın daladığı yerde kızarma, kaşıntı ve kabartı meydana<br />

gelir. Bu etkisine dayanarak Herba Urticae, özellikle kalsiyum,<br />

potasyum, silisik asit tuzları içerir. Haricen romatizma ve siyatik<br />

ağrılarını gidermede kullanılır. Isırgan yapraklan, ayrıca diüretik bitkisel<br />

karışımlara da ilave edilir, böbrek fonksiyonlarını arttırıcı etkidedir.<br />

Radix Urticae (Phr. Eur.), başta lignanlar, lektinler olmak üzere<br />

fitosterol, ayrıca triterpenler, kumarinler, polisakkaritler, yağ asitleri<br />

içerir. İdrar yolları enfeksiyonlarında; böbrek taşı, poliüride, aşırı gece<br />

idrarında ve özellikle prostat hipertrofisinde (faz I ve II) kullanılır<br />

(prostat kanserinde etkisizdir).<br />

Parietaria diffusa (P.judaica) (yapışkanotu, duvar fesleğeni) da<br />

yurdumuzda çok yaygın olan çok yıllık, otsu bir bitkidir. Duvarlarda 25-<br />

30 cm' lik sarkık kümeler şeklinde görülür. Yaprakları basit, eliptik, çok<br />

ince tüylerle kaplıdır ve bu sayede yapışıcıdır; yapışkanotu ismi bu<br />

özelliğinden dolayı verilmiştir fakat yakıcı tüy taşımaz. Yaprakları<br />

diüretik olarak ve şeker hastalığında kullanılır.<br />

Fam: Ulmaceae<br />

Bu familyadaki bitkiler ılıman ve tropikal bölgelerde yetişir, kışın<br />

yapraklarını döken 150 kadar türü vardır. Yapraklar asimetrik, loblu ve<br />

kenarları dentattır. Çiçekler monoik veya hermafrodit olup küçüktür,<br />

demet oluşturur, yapraklarla beraber veya yapraklardan önce görülür.<br />

Çiçekler rüzgarla tozlaşır; stamen çok sayıdadır; tüysü 2 stilusu olan bir<br />

ovaryum taşır. Nadiren orman oluşturan bu familya bitkilerinin<br />

ekonomik kullanılışı da azdır.<br />

Ulmus japonica (karaağaç), gövde kabuğu boyuna çatlaklı,<br />

yaprakları pennat damarlı, bıserrat ve düşücü olan ve 30 m kadar<br />

boylanan karışık orman ağaçlarıdır. Samara(*) tipindeki meyvalarıyla<br />

kolayca tanınır. Celtis australis (çitlenbik), yurdumuzda daha çok bilinen<br />

ve boyu 15-20 m' ye kadar ulaşan bir ağaçtır. Yaprakları ovat-lanseolat,<br />

tepede akuminat-kıvrık, kenarları serrat, tabanda 3 damarlı, saplı ve<br />

düşücüdür. Meyva küremsi veya ovoid, 9-12 mm çapında, olgunlukta<br />

kahverengimsi olan bir drupadır. Lezzeti tatlıdır ve yenir.<br />

(*)samara= kanatlı, açılmayan kuru meyve<br />

186

---

Ordo: Santalales<br />

Ilıman ve tropikal bölgelerde yetişen, çoğu yarıparazit, otsu veya<br />

odunlu bitkilerdir.<br />

Fam: Santalaceae<br />

Bu familya bitkileri otsu veya odunludur; yaprakları oppozit dizilişli,<br />

basit ve tam, bazen pul şeklindedir. Çiçekler monoik veya hermafrodit,<br />

yaprakların koltuğunda, tek başma veya grup halinde; periant 3-5<br />

parçalıdır. Meyva aken veya drupadır.<br />

Şekil 77. A: Viscum albüm. B: Urtica dioica. yt: yakıcı tüy.<br />

Santalum albüm, yurdumuzda yetişmeyen bir Hindistan bitkisidir.<br />

Küçük bir ağaç şeklindedir. Odunu sarımsı renkli ve kendine özgü<br />

kokuludur, Lignum Santali adıyla bilinen bu odundan su buharı<br />

distilasyonuyla bir uçucu yağ elde edilir: Oleum Santali (Santal esansı).<br />

Lignum gibi bu uçucu yağ da idrar yolları antiseptiğidir. Yağ ayrıca,<br />

şampuan, sabun gibi kozmetik preparatlara koku vermek için de ilave<br />

edilir. Odunundan ayrıca güzel kokan biblo gibi ağaç işleri de yapılır.<br />

187

---

Fam: Loranthaceae<br />

Bu familya bitkilerinin çoğu tropiklerde, bir kısmı da ılıman<br />

bölgelerde yetişir; yarı parazittirler ve ağaçlar üzerinde yaşarlar.<br />

Yaprakları yeşildir, kendi besinini sentezler; ağaç dallarına tutunmalarını<br />

sağlayan haustoryumları aynı zamanda ana bitkiden suyun ve mineral<br />

tuzların emilmesine yardımcı olur. Bu nedenle yarıparazit bitkilerdir.<br />

Viscum albüm (ökseotu, çekem, burç, gökçe), yurdumuzda çok<br />

değişik ağaçlarda, çam, göknar gibi Pinaceae' lerde, söğüt, kavak ve<br />

meyva ağaçları üzerinde yaşayan dioik bir çalıdır. Kışın yaprak<br />

dökmediği için yaprağı dökülmüş ağaçlarda çok kolay görülür, 30-100<br />

cm çapında kümeler şeklindedir. Dallar tekrar tekrar ikiye ayrılmış ve<br />

karşılıklıdır. Yapraklar oppozit, sarımsı yeşil renkli, tam, sapsız ve<br />

derımsidir. Meyva karşılıklı dalların veya yaprakların arasında, sapsız,<br />

beyaz, çapı 1 cm kadar olan küreler şeklindedir, birkaç tanesi birarada<br />

bulunur ve yapışkandır (Şek. 77A; Res. 63a, 63b, 63c). Ökse otu (Herba<br />

Visci) tansiyon düşürücü ve diüretik etkisine karşın zehirli bir bitkidir.<br />

Son zamanlarda bitkiden kanser ilacı hazırlanmaktadır. Meyvalarının<br />

yapışkan oluşundan yararlanarak kuş tutmak için ökse hazırlanır, ismi<br />

buradan geliyor olmalıdır. Familyanın diğer bir cinsi olan Loranthus da<br />

meşe ve kestane ağaçları üzerinde yarıparazit olarak yaşar.<br />

Ordo: Aristolochiales<br />

Fam: Aristolochiaceae<br />

Bu familya bitkileri alçak, otsu, bazen tırmanıcı ve odunludur.<br />

Yapraklar basit, tam kenarlı ve saplıdır. Çiçekler protogin, aktinomorf<br />

veya zigomorf ve hermafrodittir. Periant petaloid, çoğunlukla tüp<br />

şeklinde ve ucu kıvrıktır; ovaryum alt durumlu meyva septisit kapsüldür.<br />

Aristolochia hirta (lohusa otu, develiotu), yurdumuzda batı ve güney<br />

bölgelerde yetişen, 10-15 cm boyunda, çok yıllık otsu bir bitkidir.<br />

Yapraklarda lamina tabanı derin kordat; çiçekleri koyu mor renkli ve sert<br />

tüylüdür,, periant tübü U şeklinde kıvrılmış sonra tepede yayılmıştır;<br />

stamenleri stilusa bitişiktir. Bu türün kökleri akrep ve yılan sokmasında<br />

kullanılır. A.serpentaria (*), bir Kuzey Amerika bitkisidir, kökleri Radix<br />

Serpentariae, yılan sokmasında kullanılır. Asarum europaeum<br />

(avşarotu), sürünücü rizomları bulunan, alçak boylu, otsu bir bitkidir;<br />

yurdumuzda yetişen tek türdür ve daha çok Kuzey Anadolu' da rastlanır.<br />

Yaprakları uzun saplı ve reniformdur. Çiçekler tek başına, aktinomorf,<br />

periant kampanulat ve 3 lobludur. Zehirli bir bitki olmasına karşın<br />

toprakaltı kısımları pürgatif ve vomitif (**) olarak kullanılır.<br />

(*)serpens= yılan gibi kıvrılan; serpere = sürünmek<br />

(**)vomitus= kusma; vomitivus= kusturucu<br />

188

---

Fam: Rafflesiaceae<br />

Ilıman bölgelerde yetişen, çok yıllık, klorofilsiz, kök ve gövde<br />

paraziti olan bitkilerdir. Gövde, üzerinde yaşadığı bitkinin içinde gelişme<br />

gösteren dokular haline indirgenmiştir. Yapraklar da genellikle<br />

indirgenmiş ve etlidir; periant petaloit ve 4-10 lobludur. Stamen 8 tane<br />

veya daha fazla sayıda olup ortada bir sütun şeklinde birleşmiştir.<br />

Cytinus hypocistis (yernarı), yurdumuzda Cistus (laden) türlerinin<br />

kökleri üzerinde yaşayan 3-8 cm boyunda bir bitkidir. Yaprakları pembe,<br />

kırmızı veya sarı renkli, etli ve sık dizilmiş pullar şeklindedir.<br />

Rafflesia arnoldii Sumatra' da yetişen ve Vitaceae kökleri üzerinde<br />

parazit olarak yaşayan bir bitkidir. Familyaya adını vermesinden başka<br />

ilginç bir özelliği de toprağın üzerinde görülen 50-80 cm çapındaki<br />

çiçekleridir. Bu özelliği ile Spermatophyta' nın en büyük çiçekli bitkisi<br />

olmaktadır.<br />

Şimdiye kadar incelenen takım ve familyalardaki bitkilerin ortak bir<br />

özelliği periantın tek halkadan meydana gelmiş olması idi.Bundan<br />

somakilerde periantın iki halkası da bellidir.<br />

Ordo: Polygonales<br />

Çoğunluğu Kuzey Yarıkürenin ılıman kesiminde yetişen, nodus ve<br />

internodyumları belirgin, otsu, çalımsı, bazen tırmanıcı ve odunlu<br />

bitkilerdir. Takımda tek familya bulunur.<br />

Fam: Polygonaceae<br />

Familyanın en belirgin özelliği alternan dizilişli ve basit olan<br />

yaprakların tabanında stipula ile beraber büyüyen, külah şeklinde bir<br />

okrea (*) taşımasıdır (Şek. 78A). Çiçekler hermafrodit nadiren<br />

monoiktir; küçük kümeler halinde bulunur ve bu kümeler panikula, spika<br />

veya kapitulum gibi durumları meydana getirirler. Perigon iki halka<br />

üzerine dizilmiş (P3+3), bazen 3-5 parçalı; stamen sayısı 6-9; ovaryum üst<br />

durumludur. Meyva tek tohumlu, 3 köşeli ve 3 kanatlı veya 2 köşeli yassı<br />

bir nukstur. Yeryüzünde 30' dan fazla, yurdumuzda ise 8 cinsi yetişir.<br />

Bunlardan bir kısmı ilaç hammaddesi elde etmede, çoğu da sebze olarak<br />

kullanılır.<br />

Rheum palmatum (ravent), yaprakları büyük, 5-7 palmat loblu, çok<br />

yıllık otsu bir bitkidir. Çiçek durumu büyük bir panikuladır (Şek. 78A;<br />

Res. 64a, 64b). Çin' de yüksek yaylalarda yetiştiği gibi drog elde etmek<br />

(*)ochrea: noduslarda gövdeyi halka şeklinde, kapalı olarak saran stipulaya veya yaprak sapı<br />

tabanının genişleyip bir taraftan açık olarak gövdeyi saran kısmına okrea denir.<br />

189

---

amacıyla Avrupa' da yetiştirilir. Bitkinin etli ve kalın olan rizomları<br />

kabuk kısmı soyulduktan sonra Rhizoma Rhei T. K (Ravent rizomu)<br />

isimli droğu oluşturur(Res. 64c, 64d). Antrasen türevi bileşikler ve<br />

tanen içeren drogdan küçük dozlarda alındığında tanenin etkisi görülür,<br />

daha yüksek dozlarda pürgatiftir; kalın bağırsağa etki eder. Tibet ve Çin'<br />

de yetişen diğer bir tür dq R.offıcinale' dir; bunu rizomları da aynı etkiyi<br />

gösterir. R.rhaponticum (İngiliz raventi), vatanı Altay Dağları olan bir<br />

türdür. Avrupa' da, İngiltere, Fransa ve Avusturya' da kültürü yapılır<br />

(Res. 65). Rizomları ticarette İngiliz raventi adıyla bilinir fakat ikinci<br />

kalite sayılır. Genç sürgünleri rhubarb adıyla sebze olarak kullanılır.<br />

Rheum ribes (ışgm), Rheum cinsinin<br />

yurdumuzda ve Suriye' de yüksek kesimlerde<br />

yetişen tek türüdür. Yaprakları büyük, loblu<br />

değil tam, lamina rotundat (40-50 cm çapında)<br />

kenarları ince dişlidir (Şek. 78B; Res. 66a).<br />

Yaprakların yüzeyi ve petiol pürüzlü ve serttir.<br />

Çiçek durumunu taşıyan genç sürgünler yetiştiği yörelerde (örn. Elazığ,<br />

Kayseri, Van) taze halde yenir; mayhoş lezzetli ve sevilen bir<br />

sebzedir(Res. 66b).<br />

Fagopyrum esculentum (karabuğday), insan ve hayvan gıdası olduğu<br />

için ılıman bölgelerde ve kumlu topraklarda yetiştirilen tek yıllık bir<br />

bitkidir. Yaprakları saplı olup lamina ok şeklindedir; %2-3 kadar rutozit<br />

(rutin) isimli bir flavonozit içerir. Bu heterozit damar çeperinin<br />

permeabilitesini azaltır, kapiler (kılcal) damarların direncini arttırır ve P<br />

vitamini gibi etki eder. Meyvalarmdan elde edilen un, gıda olarak<br />

tüketilir.<br />

Rumex acetosa, R.acetocella (kuzukulağı), R.crispus (evelek) ve<br />

R.patientia (labada), yurdumuzda yaygın olan ve çok tanınan türlerdir.<br />

Bunlar çok yıllık otsu bitkilerdir. Yaprakları sebze olarak yenir, ancak<br />

oksalatça zengin olduğu için böbrekleri tahriş eder.<br />

Polygonum cognatum(madımak) da genç sürgünleri sebze olarak<br />

yenilen ve folklorumuzda adı geçen bir bitkidir. Anadolu' da yaygındır.<br />

Gövdesi yatık, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yaprakları küçük ve basittir<br />

tabanda küçük bir okrea taşır.<br />

Ordo: Centrospermae(*) (Caryophyllales,Chenopodiales)<br />

Çoğunluğu otsu bitkilerden oluşan bir takımdır. Yaprakları basit ve<br />

stipulasızdır. Çiçekler aktinomorf; periant bazılarında basit, bazılarında<br />

gelişmiştir. Ovaryum 2-5 karpelden meydana gelmiştir, ovüller<br />

merkezde, ve eksensel plasentaya bağlıdır, Centrospermae isminin<br />

verilmesi bu özelliktendir.<br />

(*)centr-= merkez; centrosperma = tohumlan merkezde olan<br />

190

---

Fam: Caryophyllaceae<br />

Çoğu Kuzey Yarıkürenin ılıman bölgelerinde ve Akdeniz çevresinde<br />

yetişen, bir veya çok yıllık otsu, nadiren çalı tipinde olan bitkilerin<br />

bulunduğu bir familyadır. Familyanın en belirgin karakterleri arasında<br />

gövdenin noduslarda şişkin, yaprakların oppozit dizilişli ve tabanda az<br />

çok bitişik, çiçeklerin erdişi oluşu sayılabilir. Çiçekler bazen tek eşeyli<br />

olabilir, bu taktirde bitki dioiktir; çiçekler bir arada, dikasyum<br />

durumunda bulunur, aktinomorftur; çoğunlukla pentamer, üyeleri serbest<br />

veya birleşiktir, kaliks ve korolla bazen dörder üyelidir (tetramer);<br />

stamen 3-10 tane, bazen bulunmaz. Ovaryum 2-5 karpelden meydana<br />

gelir, üst durumlu ve çok ovüllüdür. Meyva çoğunlukla, tepede diş veya<br />

yarıklarla açılan bir kapsül, bazen nuks veya bakkadır. Zengin bir<br />

familyadır, yeryüzünde 80 kadar genus, 2000' in üstünde tür bulunur,<br />

yurdumuzda 32 cins ve 465 tür yetişir.<br />

Şekil 78. A -.Rheum palmatum. B.Rheum ribes. o:okrea<br />

191

---

Gypsophila arrosti (*)i, G.venusta (çövenotu), yurdumuzda Konya-<br />

Beyşehir yöresinde yetişen, gipsli toprakları seven, 30-100 cm kadar ve<br />

topraküstü kısmı yarımküre şeklinde görülen, çok yıllık, 50-60 boyunda<br />

ve kaim kökü olan, otsu bir bitkidir. Çiçekler beyaz renkli ve küçüktür;<br />

çok dallanmış ve büyük panikula durumundadır (Res. 67a). Çöven bir<br />

yandan temizleyici özelliğinden dolayı diğer taraftan da helva<br />

yapımında kullanılması nedeniyle çok eskileraenberi bilinen ve tanınan<br />

bir köktür. Kökler, daha önemli olarak, saponozit (**) (saponin)<br />

bakımından zengindir ve Radix Saponariae albae veya Radix<br />

Gypsophilae gibi isimler altında drog olarak kullanılır (Res. 67b, 67c).<br />

Taşıdığı saponozitlerden dolayı köpürücüdür, temizleyici ve emülgatör<br />

(***) olarak ve saponozit elde etmede yararlanılır.<br />

•Gypsophila arrostii,<br />

I G.venusta, *G.paniculata<br />

G.paniculata türü Avrupa' nın güneyinden<br />

Orta Asya' ya kadar yayılma gösterir,<br />

yurdumuzda Doğu Anadolu' da bulunur<br />

(Şek. 79B). Bu türün köklerine de Radix<br />

Saponariae albae adı verilir, saponozit<br />

içerir ve aynı amaçla kullanılır.<br />

G.bicolor' un kökler i Van çöveni adıyla tanınır; Van yöresinde<br />

yaygındır ve helva yapımında veya temizleyici olarak tüketilir.<br />

Saponaria officinalis (sabunotu), Avrupa ve Asya' da yaygın olan,<br />

yurdumuzda Kuzey Anadolu ve diğer bölgelerde nemli arazide yetişen,<br />

bahçelerde ise süs bitkisi olarak yetiştirilen 30-70 cm boyunda, çok<br />

yıllık, otsu bir bitkidir. Yaprakları oblong-eliptik, 12 cm kadar, kısa saplı<br />

veya sapsız, belirgin 3 damarlıdır. Çiçekler terminal, sık korimbus<br />

durumundadır (Şek. 79A; Res. 68). Petaller 3 cm' ye kadar, beyaz veya<br />

pembe renkli ve kokuludur. Kapsül tipindeki meyva oblong-ovat olup<br />

tüp şeklindeki kaliksten kısadır. Sabunotu' nun kökleri çöveninki gibi<br />

kalın değil ince ve kıvrımlıdır, kabuk kısmı kırmızımsı renklidir; bu<br />

kökler de saponozit içerir ve Radix Saponariae rubrae adı altında<br />

depuratif, diüretik, ekspektoran olarak ayrıca, kumaş temizleyici olarak<br />

kullanılır.<br />

Agrostemma githago (karamuk), yurdumuzda hububat tarlalarında<br />

rastlanan, büyük mor veya bazen beyaz çiçekli, boyu 100 cm' ye kadar<br />

olabilen, tek yıllık otsu bir bitkidir. Zehirli olan bu bitki, kaliks loblarının<br />

sivri, mızrak şeklinde ve tüylü oluşuyla kolay tanınır.Dianthus<br />

caryophyllus (karanfil) türünün, çiçekleri katmerli olan kültür formları,<br />

çiçekçilerde karanfil adıyla satılan, güzel kokulu bitkilerdir. Dianthus<br />

türleri, çiçeklerin tabanını saran bir kaç sıralı brakte ve şişkin<br />

noduslardaki karşılıklı yaprakları sayesinde kolayca tanınır. Yurdumuzda<br />

yabani olarak çok sayıda Dianthus türü yetişmektedir.<br />

(*)gypseus= alçı gibi beyaz, gips; phil(o)-=Gr.sevme<br />

(**)sapo= sabun<br />

(***)emulsio= emülsiyon; birbiriyle karışmayan iki sıvının (örn.zeytinyağı ve su) küçük<br />

parçacıklar halinde birbiriyle karışmış şekli;emulgatör=emülsiyon yapıcı<br />

192

---

Şekil 79. A: Saponaria officinalis. B: Gypsophilapaniculata.<br />

Caryophyllaceae familyasında, Dianthus dışında da bahçelerde<br />

yetiştirilen Silene, Arenaria, Cerastium gibi. süs ve kesme çiçek bitkileri<br />

vardır.<br />

Fam: Phytolaccaceae<br />

Bu familya bitkilerinin çoğu tropiklerde yetişir, otsu, çalı, küçük<br />

ağaç, bazen da tırmanıcıdır. Yapraklar alternan dizilişli ve basittir.<br />

Çiçekleri küçük, periant sepaloittir. Meyva drupa, bakka veya aken<br />

tipindedir. Çoğu Amerika' da yetişir. Yurdumuzda tek cins yetişir.<br />

Phytolacca americana (P.decandra, şekereiboyası), vatanı Amerika<br />

olan, yurdumuzda daha cok Kuzey Anadolu dağlarında rastlanan,<br />

natüralize olmuş, çok yıllık ve otsu bir bitkidir. Boyu 2 m' ye varan<br />

P. americana! nın çiçekleri dik rasemuslar oluşturur; meyvalar koyu<br />

kırmızı renkli, küremsi ve bakka tipindedir (Şek. 80m). Bu meyvalar<br />

kırmızı şaraba ve şekerlere renk vermek amacıyla ilave edilir.<br />

P. americana' nın yaprakları Folia Belladonnae' ye çok benzer ve bu<br />

droğa katıştırılmış olarak, özellikle Amerika' da çok rastlanır fakat onun<br />

etkisini taşımaz. Anatomik yapısı iki yaprağı birbirinden ayıran özelikler<br />

taşıdığı için katıştırma kolayca saptanır.<br />

193

---

Fam: Portulacaceae<br />

Yurdumuzda yetişen taksonlar yanında çoğu Amerika ve<br />

Avustralya' da yayılmış olan 1 veya çok yıllık otsu bitki veya çalılara bu<br />

familyada rastlanır. Portulaca oleracea (semizotu), bahçe ve tarlalarda<br />

çok sık rastlanan yabani bir bitkidir. Yapraklar alternan, üst tarafta sık<br />

dizilişli, eliptik-obovat ve etlidir. Çiçekler aktinomorf, hermafrodit;<br />

kaliks 2 sepalden yapılmış, petaller sarı renkli ve 5 tanedir. Stamen sayısı<br />

petal kadar veya onun 2-3 katı. Meyva kapaklı kapsül tipinde; tohumlar<br />

çok sayıda, siyah ve parlaktır. Sebze olarak yabanı bitki kullanıldığı gibi<br />

gövdesi dik, 25-30 cm kadar ve yaprakları daha büyük, 2.5-3 cm olan<br />

kültür formları bu amaçla yetiştirilmektedir.<br />

Fam: Chenopodiaceae<br />

Bu familyadaki bitkilerin çoğu halofıt (*), tek veya çok yıllık, otsu<br />

bitki veya çalı formundadır. Dal ve yapraklar etlenmiş; alternan dizilişli<br />

yaprakları bazen basit, bazen silindirik bazen de pul biçimindedir.<br />

Çiçekler küçük, yeşil renkli, gruplar oluşturmuş ve braktesizdir. Periant 5<br />

parçalı ve sepaloittir. Ovaryum üst durumlu, 2-3 karpelden meydana<br />

gelmiş, sinkarp, tek gözlü ve tek ovüllüdür.<br />

Chenopodium anthelminthicum (kazayağı) drog veren bir bitkidir.<br />

Vatanı Kuzey Amerika' nın doğu bölgeleridir, burada kültürü de yapılır;<br />

Akdeniz bölgesinde natüralize olmuştur. Kokulu ve otsu olan bu bitki ile<br />

Chenopodium ambrosioides var. anthelminticum' un, bitki taze iken ve<br />

çiçek ve meyva taşıyan topraküstü kısımlarından su buharı distilasyonu<br />

ile bir uçucu yağ, (% 1-2 kadar) Oleum Chenopodii T.K.. (Etheroleum<br />

Chenopodii T. F., Kenopod esansı) elde edilir. Askaridol bakımından<br />

zengin (uçucu yağın %70' i kadar) olan bu drog bağırsak parazitlerinden<br />

yuvarlak ve kancalı kurtları düşürücü etkidedir, fakat toksiktir; veteriner<br />

hekimlikte kullanılır. Amerika' da yetişen bazı Chenopodium türleri,<br />

ölümle sonuçlanabilen şiddetli allerjik reaksiyonlara neden olmaktadır.<br />

Beta vulgaris (pancar), yurdumuzda bir çok bölgede kültürü yapılan,<br />

yumruları beyaz renkli, büyük, 20-25 cm kadar, havuç şeklinde, şişkin<br />

bir bitkidir (Şek. 80A; Res. 69). Kültür formlarından B. vulgaris var.rapa<br />

forma altissima (şeker pancarı),yumruları için yetiştirilir. Yaprakları<br />

büyük, rozet şeklindedir, yumruları %20 kadar sakkaroz içerir; buradan<br />

elde edilen saf sakkaroz, Saccharum T.F. farmakopelerde kayıtlıdır ve<br />

bir çok preparatın, özellikle şurupların hazırlanmasında kullanılır.<br />

Kırmızı pancarda (B. vulgaris var. rapa forma rubra) yumrular küremsi<br />

ve bordo-kırmızı renklidir, bu renk taşıdığı bol antosiyanozit' ten ileri<br />

gelir. Yumruları ve yaprakları, pişirilerek veya turşu şeklinde tüketilir.<br />

(*)halo-= Gr. tuz, halophyt= tuzcul bitki<br />

194

---

Şekil 80. A: Beta vulgaris. B: Pyhtolacca americana. m: meyva durumu.<br />

Bu familyadan, sebze olarak tüketilen başka bitkiler de vardır.<br />

Spinacia oleracea (ıspanak) tek yıllık bir bitkidir, lamina ok şeklindedir.<br />

Atriplex hortense (karapazı) ise yapraklan büyük ve obovat olan bir<br />

bitkidir. Her iki bitkinin de provitamin A, C ve potasyum içerdiği<br />

kayıtlıdır.<br />

Fam: Nyctaginaceae<br />

Bu familyadaki bitkilerden yurdumuzda yetişen yoktur ancak süs<br />

bitkisi olarak yetiştirilen türler vardır.<br />

Mirabilis jalapa (akşam sefası, gece sefası) bir Meksika bitkisidir;<br />

bahçelerde, parklarda çok yetiştirilir, bol çiçeklidir; periant, tüp kısmı<br />

uzun bir huni şeklinde olup beyaz, pembe, kırmızı veya sarı renklidir;<br />

akşama doğru çiçek açtığı için bu isim verilmiştir. Bu türden ayrıca,<br />

genetikte, çaprazlama deneylerinde yararlanılır.<br />

195

---

Bougainvillea spectabilis (*) (gelin duvağı, begonvil), vatanı<br />

Brezilya olan, Akdeniz ikliminde kolay yetiştirilen çok yıllık, odunlu ve<br />

güzel çiçekli bir bitkidir. İki veya üç tane, beyazımsı renkli tüpsü çiçeği<br />

saran 2.5-3 cm boyunda büyük, parlak siklamen rengi, kırmızı veya<br />

bazen de turuncu renkli 3 brakte bulunur. Bitki uzun süre çiçekli<br />

kaldığından yurdumuzda Ege ve Akdeniz yöresinde çok yetiştirilir.<br />

Fam: Aizoaceae<br />

Bu familya bitkileri sukkulent çöl bitkileridir. Daha çok Güney<br />

Afrika' da yetişirse de yurdumuzda birçok bölgede, su istemeyen park ve<br />

bahçelerde yetiştirilmektedir.<br />

Mesembryanthemum acinaciformis(Carpobrotus acinaciformis)<br />

(kazayağı, makasotu), toprak üstünde halı gibi yayılan ya da duvarları<br />

örten, yaprakları etli, üç köşeli çok yıllıkotsu bu bitkidir. Sarı veya<br />

pembe renkli iri çiçekleri vardır.<br />

Fam: Amaranthaceae<br />

Familya bitkilerinin çoğu Güney Amerika ve Doğu Hindistan' a<br />

özgü ise de yurdumuzda boş alan ve tarlalarda yetişen türleri de vardır.<br />

Bir tür, süs bitkisi olarak yurdumuzda yetiştirilmekte ve iyi<br />

tanınmaktadır.<br />

Celosia cristata (horozibiği), perigonu küçük ve zarımsı olan<br />

çiçeklerin meydana getirdiği sık çiçek durumunun şekli, el büyüklüğünde<br />

yassı, koyu kırmızı veya sarı renkli bir horoz ibiğine benzediği için bu<br />

isimle anılmaktadır; park ve bahçelerde yetiştirilir.<br />

(*) spectabilis = hoş görünüşlü<br />

196

---

Subclassis : Dialypetalae<br />

Altsınıf : Ayrıpetalliler<br />

Bu taksondaki bitkilerde çiçek örtü yaprakları genellikle iyi<br />

gelişmiştir, çanak yaprakları (kaliks) ve taç yaprakları (korolla) farklıdır;<br />

petaller serbesttir. Çiçek organlarının çiçek ekseni üzerindeki dizilişi ya<br />

siklik (bir halka üzerinde) veya asikliktir(sarmal, spiral gibi). Ovaryumun<br />

durumuna göre çiçekler hipogin veya epiğindir.<br />

Ordo: Ranales (Polycarpicae, Magnoliales,Ranunculales)<br />

Bu takımdaki bitkiler odunlu veya otsudur. Periant ve stamenler çok<br />

üyeli, üyeler serbest, asiklik dizilişli; ginekeum çok pistilli ve apokarptır.<br />

Her çiçekten çok sayıda meyva meydana gelir (poly- carpos-). Bu<br />

takımda eczacılık bakımından önemli familyalar yer almaktadır.<br />

Fam: Ranunculaceae (Düğünçiçeğigiller)<br />

Kuzey Yarıkürenin ılıman ve soğuk yörelerinde yetişen, bir veya çok<br />

ıllık, çoğu otsu, bazısı çalı formunda veya tırmanıcı, nemli yerleri seven<br />

itkilerdir. Yapraklar alternan dizilişli, bazen oppozittir veya hepsi<br />

tabanda toplanmıştır; lamina tam, az veya çok parçalı, pennat veya<br />

palmat damarlıdır. Çiçekler aktinomorf veya zigomorf, tıermafrodit,<br />

parçaları asiklik dizilişlidir. Periant ya kaliks-korolla şeklinde ayrılmıştır<br />

a da kaliks petaloittir; üyeleri serbesttir. Çoğunlukla nektaryum görülür;<br />

azen petaller bazen stamenler nektaryum şekline dönüşmüştür;<br />

entemogamdır. Reseptakulum konveks ve uzamıştır. Stamenler çok<br />

sayıda; ovaryum 1 veya çok karpelli ve apokarp, ovüller tek veya çok<br />

sayıdadır. Bu familyada değişik meyva tiplerine rastlanır: folikül<br />

(.Helleborus), nuks (Anemone), kapsül (Nigella), bakka (Actea). Çiçek<br />

formülü: a/z Ks C5 A„ GL şeklindedir.<br />

Yeryüzünde 35, Anadolu' da 17 cinsi yetişen, zehirli bitkilerin<br />

bulunduğu çok zengin ve önemli bir familyadır. Bitkilerin bir kısmı<br />

alkaloit içerir, bazısı heterozit taşır, bazılarında da uçucu laktonlar<br />

vardır.<br />

Aconitum napellus (kaplanboğan, kurtboğan), yurdumuzda<br />

yetişmeyen, Orta Avrupa dağlarında rastlanan bir Aconitum türüdür. Çok<br />

yıllık 50-200 cm boyunda olan bu bitkinin toprak altında etlenmiş bir ana<br />

yumrusu ve buna bağlı, ertesi yılın bitkisini verecek olan bir kardeş<br />

yumrusu bulunur. Yaprakları palmat damarlı ve derin loblu,<br />

palmatisekttir. Çiçekler terminal ve dik bir salkım veya panikula<br />

meydana getirmiştir. Periant mavi-mor renkli korolladan oluşur, kaliks<br />

görülmez; üst petal miğfer biçimindedir, iki tane mahmuzlu nektaryum,<br />

miğferin içinde yerini almıştır. Stamenler çok sayıdadır. Meyva 3-5<br />

197

---

folikülden meydana gelmiştir ve çok tohumludur (Şek. 81; Res. 70a,<br />

70b). Çok zehirli bir bitkidir.<br />

A.napellus' un yumruları Tubera Aconiti T.K.. (Kaplanboğan<br />

yumrusu, Kurtboğan yumrusu) isimli droğu verir, drog olarak genellikle<br />

ağır olan yumru seçilir; %0.5-1.5 kadar alkaloit içerir, en etkili olan<br />

akonitin' dir (diğerleri neopellin, napellin v.s.), ağrı kesici olarak<br />

özellikle nervus trigeminus nevraljisinde verilir, ayrıca öksürük sedatifı<br />

olarak kullanılır. Çok zehirli bir drogdur. Bu offısinal tür Avrupa' da<br />

yetişir. Anadolu' da yetişen türler A.orientale, A.nasutum (Kuzeydoğu ve<br />

Doğu Anadolu), A.cochleare' dir (Doğu Anadolu). Bu türler de alkaloit<br />

içerir, örn. A.orientale türünde pontakonitin, A.cochleare' de kohleazin<br />

bulunmaktadır.<br />

Delphinium cinsinin Anadolu' da 22 türü yetişir; çiçekleri<br />

zigomorfîtur, ancak miğfer yoktur fakat üst petal mahmuz taşır.<br />

Delphinium staphisagria (hezaren, bitotu), Akdeniz iklimi bitkisidir;<br />

yurdumuzda batı ve güney bölgelerde yetişen 30-100 cm boyunda 2<br />

yıllık, otsu bir bitkidir. Yaprakları palmat parçalı; çiçekleri dik salkım<br />

durumundadır; donuk mor renkli periantı petaloittir, 4 nektaryum taşır,<br />

ikisi mahmuzludur ve periant mahmuzunun içinde bulunur . Meyva<br />

Şekil 81 .Aconitum napellus. a: bitki; ç:çiçeğin boyuna kesiti;<br />

m: meyva; y: yumru.<br />

198

---

folikül tipinde ve çok tohumludur (Res. 71). Semen Staphisagriae, 6-7<br />

mm boyunda, üzeri ağımsı süslü, alkaloit içeren bir drogdur, haricen<br />

kullandır, veteriner hekimlikte hayvanların vücut parazitlerini öldürmek<br />

için uygulanır. Tohumları gibi bitki de çok zehirlidir.<br />

Ranunculaceae familyasındaki bitkilerin bir kısmının çiçekleri<br />

aktinomorfhır; bu grupta yer alan bitkilerin bir kısmından drog elde<br />

edilir.<br />

Thalictrum minus (Res. 72) ve T.orientale, Anadolu' da yetişen ve<br />

öncekiler gibi rizomları alkaloit içeren bitkilerdir.<br />

Hydrastis canadensis, vatanı Kuzey Amerika, Kanada olan, çok<br />

yıllık, 30-40 cm boyunda, otsu bir bitkidir; kısa bir rizomu, ince ve çok<br />

sayıda kökleri ve sadece 2 yaprağı bulunur. Çiçek 1 tane ve gövdenin<br />

tepesindedir, korolla 3 parçalı, aktınomorf ve beyaz renklidir. Bu bitki de<br />

zehirlidir. Kökleri ve rizomları Rhizoma Hydrastis T.K. (Hidrastis<br />

rizomu) adındaki droğu oluşturur; hidrastin, berberin gibi alkaloitleri<br />

içeren drog uterus kanamalarında hemostatik olarak kullanılır.<br />

Cimicifuga racemosa (Black cohosh)- Simisifiıga (Actaea<br />

racemosa), Kuzey Amerika' nın doğusunda yetişen, çok yıllık, l-2m<br />

boyunda otsu bir bitkidir, yapraklar 7 cm, pennat parçalı, folioller<br />

subkordat, kenarı serrattır. Çiçek durumu rasemoz, çiçekler beyazdır.<br />

Kök ve rizomları kullanılır. Rhizoma Cimicifugae racemosae, 1-2.5 cm<br />

çapında, 2-15 cm boyunda, koyu kahverengidir. Toprakaltı kısımlarında<br />

triterpen saponozitlerden sikloartenal tipi aktein, simisifugozit,<br />

izoflavonlardan formononetin bulunur. Formononetin' den dolayı<br />

hormonal aktivite gösterir; akteinden dolayı da vazodilatasyonu ve<br />

periferdeki damarlarda kan akımını arttırır. Menopoz döneminde görülen<br />

sıcak basması ve terlemede; hormon düzenleyici ve sedatif olarak; uyku<br />

bozukluklarında ve romatizmada kullanılır. Toz veya %40-60' lık<br />

etanollü ekstre şeklinde verilir.<br />

Coptis chinensis, Uzakdoğu' da yetişen, Çin ve Japonya' da kültürü<br />

yapılan bir bitkidir. Taban yaprakları üçgenimsi-ovat, 3-8 cm, parçalı,<br />

uzun saplıdır. Rizomları acı lezzetlidir. Rhizoma Coptidis, C. chinensis<br />

yanında C. deltoides ve C.japonica türlerinin toprakaltı gövdesidir.<br />

berberin, protoberberin ve palmatin alkaloitlerini taşıyan bu rizomlar,<br />

antibiyotik, antibakteriyel etki gösterir, sindirim bozukluklarında<br />

kullanılır; ayrıca kalp adalesini koruyucu, damar genişletici ve kan<br />

şekerini düşürücü etkisi de vardır.<br />

Helleborus niger (siyah çöpleme), Avrupa' da, ormanlarda yetişen<br />

bir türdür, kök ve rizomları Rhizoma Hellebori nigri adı ile bilinen<br />

droğu oluşturur, içerdiği (heterozit) hellebrozit kalbi kuvvetlendirici etki<br />

gösterir.<br />

199

---

H. orientalis (çöpleme, bohçaotu, noelgülü,<br />

danabağırtan), Kuzey Anadolu boyunca<br />

rastlanan çok yıllık, otsu ve zehirli bir bitkidir.<br />

Yaprakları palmat parçalı, derimsi, alt yüzü<br />

tüylü ve uzun saplıdır, doğrudan doğruya<br />

• H. vesicarius rizomdan çıkar. Çiçekler aktinomorf, petal 5<br />

tane ve beyazımsı-yeşil renklidir( Res. 73a, 73b), yılbaşı günlerinde açar<br />

(noel gülü adı). Korolla halkasının içinde petallerden daha kısa ve çok<br />

sayıda nektaryum bulunur. Stamenler de ÇOK sayıdadır. Ortada 2-8 pistil<br />

yer alır, meyva foliküllerden oluşmuştur. Radix Hellebori, siyah renkli<br />

ve silindirik bir drogdur, kalp kuvvetlendirici heterozitler içerir;<br />

Anadolu' da sığırların göğüs hastalıklarında kullanılır (yöresel adı).<br />

Anadolu' da yetişen diğer türlerden H.vesicarius' a güneyde, Adana,<br />

Hatay ve Gaziantep civarında rastlanır; yaprakları gövdeden çıkar.<br />

Meyvaları zarımsı keseler şeklindedir, bitkiye bohçaotu ismi bu nedenle<br />

verilmiş olabilir (Res. 74).<br />

Adonis cinsi,çiçekleri aktinomorf olan, nektaryum taşımayan bir<br />

taksondur. Kaliks 5-8 sepalden, korolla 3-30 petalden oluşur; meyva<br />

nuks tipinde ve çok sayıda olup uzamış bir reseptakulumun üzerindedir.<br />

Adonis vernalis, Avrupa' da yetişen, çiçekleri sarı renkli, tek yıllık bir<br />

türdür. Topraküstü kısmı Herba Adonidis ismiyle bilinir, kalp<br />

kuvvetlendirici bir heterozit olan adonitoksozit içerir; diüretik etkisi de<br />

vardır A.aestivalis, A.flammea, A.annua, yurdumuzda tarlalarda ve yol<br />

kenarlarında rastlanan, kanavcıotu, keklikgözü, kan damlası gibi<br />

isimlerle anılan 20-40 cm boyunda ve kırmızı çiçekli, yazın çiçek açan<br />

bitkilerdir.<br />

Paeonia peregrina (P.decora) (şakayık, yörük gülü, dağ gülü, orman<br />

gülü), Trakya' nın kuzeyi ve Karadeniz Bölgesinde yetişen, tek ve büyük<br />

kırmızı çiçek taşıyan, çok yıllık, tabanda odunlaşmış bir bitkidir.<br />

Yaprakları parçalı ve büyüktür; kaliks 5, korolla 5-10 üyelidir.<br />

P.officinalis, Macaristan,Bulgaristan ve Avrupa' da doğal olarak yetişir<br />

ve kültürü yapılır. Kökleri Radix Paeoniae, peonol isimli heterozit taşır,<br />

astrenjan ve antispazmodik, etkilidir; halk arasında ise infüzyon halinde<br />

sara ve boğmacada yatıştırıcı olarak kullanılır. Çiçekler kesme çiçek<br />

olarak da satılır. P. mascula kültürü yapılan bir türdür (Res. 75a, 75b).<br />

Anemone (dağlalesi) türleri çok yıllık otsu bitkilerdir. Çiçekler tek<br />

başınadır, sap üzerinde 3 yapraktan oluşan bir involukrum bulunur,<br />

kaliks yoktur, kolay tanınır. Korolla 5 petalli, petaller değişik renklidir.<br />

A.albana (çok tüylü), A.coronaria (kırmızı çiçekli) (Şek. 82B), A.blanda<br />

Anadolu' da doğal olarak yetişen türlerin bir kısmıdır. A.coronaria süs<br />

amacıyla yetiştirilir. A. blanda' nın yumruları ihraç edilir<br />

Nigella (çörekotu), yaprakları çok ince parçalı olan tek yıllık<br />

bitkilerdir; meyva, 5 folikülün kısmen birleşmesiyle meydana gelen bir<br />

kapsüldür (Şek. 83m).<br />

200

---

Şekil 82. A: Ranunculus ficaria. B: Anemone coronaria. m: meyve;<br />

n: nektaryum.<br />

Nigella sativa, Orta ve Batı Anadolu' da kültürü yapılan, çiçekleri<br />

açık mavi renkli ve aktinomorf olan tek yıllık bir türdür. İnvolukrum<br />

fıliform parçalıdır. Stiluslar foliküllerin tepesinde, kalıcıdır (Şek. 83A;<br />

Res. 76). Tohumlar çok sayıda, siyah renkli ve köşelidir; Semen<br />

Nigellae, uçucu yağ içerir, karminatif ve diüretik olarak kullanıldığı<br />

gibi, çörek-börek-ekmeklerde lezzet verici olarak tüketilir, ayrıca tütsü<br />

olarak da tanınır. N.damascena, N.arvensis Anadolu' da yetişen diğer<br />

türlerdir.<br />

Ranunculus (düğün çiçeği, yağ çanağı) türleri tek veya çok yıllık<br />

otsu bitkilerdir; çoğu nemli ve ıslak ortamı sever, bir kısmı su bitkisidir.<br />

Çoğunlukla yumru gibi şişkin kökleri vardır. Kaliks 3-5, korolla 5-çok<br />

üyelidir; petaller sarı veya bazen beyaz renkli, parlaktır; tabanında, iç<br />

yüzde bir nektaryum bulunur. Meyva çok sayıda nukstan oluşmuştur.<br />

Ranunculus' 1ar tıbbi değil zehirli bitkilerdir, çoğunlukla cildi tahriş edici<br />

bileşikler taşırlar. Tarla ve çayırlarda sık rastlanır, R ficaria (basurotu)<br />

(Şek.82A), R.arvensis, R.muricatus bunlardan başlıcalarıdır, R.aquatica<br />

201

---

ise su içinde yaşayan, küçük beyaz çiçekleri ile durgun suların yüzeyinde<br />

görülen bir türdür. Clematis (akasma) türleri familyanın tırmanıcı<br />

bitkileridir. Çiçekleri beyaz renkli, meyvada nuksların tepesinde kalan<br />

stilus uzun ve tüylüdür, kolay tanınır.<br />

Acjuilegia olympica (haseki küpesi) otsu bir bitkidir. Periant 2 sıralı,<br />

dıştakıler petaloit 5 parçalı, mavi-pembe renkli; iç halkadakiler beyaz<br />

renkli, mahmuzlu olup mahmuzu kanca gibi geriye kıvrıktır; makbul bir<br />

süs bitkisidir.<br />

Fam: Magnoliaceae<br />

Bu familyadaki bitkilerin başlıca ortak özelliği, çiçek halkalarındaki<br />

üyelerin asildik dizilmiş olması ve uçucu yağ içermeleridir. Çoğu<br />

tropiklerde ve Kuzey Yarıkürenin ılıman kesiminde yetişir; ağaç veya<br />

çalı tipindedirler. Yapraklar tam, basit, pennat damarlı, bazen kışın<br />

düşücüdür. Çiçekler büyük, aktinomorf ve kokuludur, çiçek<br />

tomurcuğunun tabanında spataya benzeyen bir brakte bulunur. Petal ve<br />

stamen çok sayıdadır; meyva apokarp, bazen şamara veya bakkadır.<br />

Yurdumuz için yerli bitki yoktur.<br />

202

---

çd<br />

Şekil 84. Illicium verurrr, ç: çiçek; çd : çiçekli dal; m: meyve (Mitsuhashi den).<br />

ZMcium verum (yıldız anasonu) drog veren bitkilerdendir. Çin,<br />

Japonya ve Filipinler 1 de yetişir, kışın yaprak dökmeyen, 4-5 m boyunda<br />

bir ağaçtır. Meyva, Fructus Anisi stellati(*) T.K. (Yıldız anasonu<br />

meyvası), bir eksen etrafında ve aynı düzlem üzerinde dizilmiş, herbiri 1-<br />

1.5 cm boyunda, kahverengi 8-10 folikülden meydana gelmiştir (yıldız<br />

sıfatının verilmesinin nedeni); foliküllerin dış uçları yukarı doğru kıvrık,<br />

üst yüzü boyuna yarıktır ve herbirinde 1 tonum bulunur (Şek. 84).<br />

Meyvalardan su buharı distilasyonuyla %3-5 kadar uçucu yağ elde edilir,<br />

Oleum Anisi stellati; anetol bakımından zengin (%80-90) ve anason<br />

kokulu olduğu için droğa ve bitkiye bu isim verilmiştir. Anason gibi<br />

stomaşik ve karminatif etkilidir.<br />

Magnolia grandi/lora (**) (manolya ağacı), bahçe ve parklarda<br />

yetiştirilen, vatanı Uzakdoğu, Çin ve Japonya olan bir ağaçtır. Yapraklan<br />

basittir, kışın dökülmez; çiçekleri büyük, beyaz renkli ve kokuludur.<br />

Meyva, eksen üzerine sarmal dizilmiş foliküllerden meydana gelmiştir.<br />

Eczacılıkta bir kulanılışı yoktur.<br />

(*)stella= yıldız; stellatus= yıldız biçiminde<br />

(**)grandis= büyük<br />

203

---

samaralardan oluşan bir topluluk halindedir.<br />

Fam. Monimiaceae<br />

Bu familyadaki bitkiler, çoğu Güney Yarıkürede ^<br />

Italy^ v^Kuzey Afrika' da k&ü ^ . ^ l ^ ^ L l ^ l t<br />

kenarları alt yüze doğru kıvrık, üzen sık purmkludur; Fol a Boldo T.K<br />

(Boldo Yaprağı) adı ile kodeks ve farmakopelerde kayıtlıdır Alkaloit<br />

(boldin), heterozit (boldoglusin) .uçucu yağ ve tanen içeren drog salra<br />

kesesi hastalıklarında kolagog(*), karaciğer yetmezliğinde sındinm<br />

uyarıcısı olarak verilir; boldin aynca hıpnotik etkilidir ve vücuttan üre<br />

atılmasını arttırır.<br />

Fam: Nymphaeaceae (Nilüfergiller)<br />

Tatlı sularda yaşayan çok yıllık ve otsu, tropikal ve ılıman bölge<br />

bitkileridir. Su üzerinde yüzen yapraklarının sapı uzun laminası büyük ve<br />

tamdır, su altındakiler ise fıliform parçalıdır. Çiçekler de uzun saplı olup<br />

su üzerinde yüzer; hermafrodit, aktinomorftur; sepal, petal ve stamen<br />

sayısı 3 veya daha çoktur, kaliks ekseriya yeşil, korolla ise renklidir. Taç<br />

yaprakları ile erkek organları birbirine dönüşebilir. Ovaryum apokarp.<br />

bazen sinkarptır. Yurdumuzda 2 cins ve 2 tür yetişir; sera ve havuzWdû<br />

süs bitkisi olarak yetiştirilir. Tıbbi kullanılışı yoktur.<br />

Nymphaea alba (beyaz nilüfer), yurdumuzda bir çok gölde ve geniş<br />

tatlı su birikintilerinde yetişen rizomlu bir bitkidir. Lamina orbikular 15-<br />

25 cm çapında, tabanı kordat ve su üzerinde yüzücüdür. Çiçekler de<br />

suyun yüzeyindedir; kaliks 4 parçalı ve yeşil, korolla çok petalli ve beyaz<br />

renklidir.<br />

Nuphar luteum (sarı nilüfer) Nymphaea alba ile beraber görülür;<br />

ancak sepal 5 tane, petaller çok sayıda fakat sarı renkli ve kaliksten çok<br />

kısadır, kolayca tanınır. Anadolu dışında yetişenlerden ilginç bir bitki<br />

Victoria regia (V.amazonica) dır. Orta ve Güney Amerika' da tatlı<br />

sularda yetişen bu bitkinin su üzerinde yüzen, çapı 2 metre kadar,<br />

kenarları 4-6 cm yüksekliğinde olan daire şeklinde yaprakları vardır.<br />

Çiçekli bitkiler arasında en büyük yapraklı bitki sıfatını taşıyan bir<br />

türdür.<br />

Şimdiye kadar incelenen familyalarda ortak bir özelik, çiçek<br />

halkalarındaki üyelerin eksen üzerinde asiklik dizilmiş olmalarıdır.<br />

(*)chol= Gr. safra; cholagogus = safra salgısını arttıran<br />

204

---

Bundan sonra görüleceklerde ise çiçek üyeleri siklik dizilişlidir, yani<br />

her bir halkanın üyeleri bir daire üzerine yerleşmiştir.<br />

Fam: Berberidaceae<br />

Kuzey Yarıkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, çok yıllık otsu<br />

bitkiler veya çalıların bulunduğu bir familyadır. Yapraklar basit veya<br />

ennattır. Bu familyadaki bitkilerin çiçek yapısı monokotillere çok<br />

enzer, kaliks ve korolla kesin olarak farklılaşmış değildir ve çoğu kez<br />

trimerdir. Çiçek formülü, P3+3 (bazen kaliks ve korolla halkası 2 üyeli<br />

olabilir), A3+3 (stamen sayısı bazen 18' e kadar çıkabilir), G(3) (bazen tek<br />

karpelden meydana gelmiştir). Nektaryum bulunur; meyva bakka ya da<br />

kapsüldür. İletim demetlerinin gövdede dizilişi de monokotillerdeki gibi,<br />

dağınıktır. Memleketimizde 4 cins yetişir.<br />

Podophyllum peltatum, yurdumuzda yetişmeyen fakat drog veren bir<br />

bitkidir. Vatanı Kuzey Amerika' dır. Boyu 20-30 cm kadar, rizomları<br />

uzundur; zehirli olan bitkinin gövdesinde sadece 2 tane palmat parçalı<br />

yaprak vardır. Çiçekler bu iki yaprağın koltuğunda ve tek başına bulunur<br />

(Şek.85B; Res. 77). Meyvaları limona benzer. Bitkinin rizomları<br />

Rhizoma Podophylli ve bu rizomlardan elde edilen reçine, Resina<br />

Podophylli T. F. ile Podophyllinum T.K.. (podofılin), kuvvetli pürgatif<br />

ve kolagog etkili droglardır; bu etki başlıca podofillotoksin' den ileri<br />

gelir. Zehirli olan bu droglar günümüzde daha çok deri tümörlerinin<br />

tedavisinde kullanılmaktadır.<br />

Şekil 85. A: Berberis vulgaris. m: meyvalı dal. B. Podophyllum<br />

peltatum. r: rizom (B: Mitsuhashi' den).<br />

205

---

Berberis (kadıntuzluğu, amberparis) familyaya adını veren genustur.<br />

Dikenli çalı tipinde, 3' Iü yaprakları ve 3' lü vertisillat dikenleri kısa<br />

sürgünlerde bulunur (Şek. 85A); kısa sürgünleri her yıl yeniden çıkan bu<br />

bitkinin bir önemi de karapas hastalığını yapan Puccinia graminis<br />

mantarının ara konakçı bitkisi olmasıdır.<br />

Berberis crataegina (karamuk, diken üzümü), Batı ve Orta Anadolu'<br />

da yaygın olan türdür. Çiçekler sarı renkli, çok sayıda ve salkım<br />

durumundadır. Kaliks, korolla ve androkeum altışar üyelidir (Res. 78a,<br />

78b). Meyva küçük, ovoit, siyah renkli bir bakkadır. Bitkinin odun kısmı,<br />

berberin isimli alkaloitten dolayı sarı renklidir; kökleri iplik boyamada<br />

kullanılır.<br />

• Berberis vulgaris<br />

M B. crataegina<br />

B.vulgaris, Doğu Anadolu' da rastlanan,<br />

Avrupa için yerli, meyvaları kırmızı renkli<br />

olan türdür (Şek. 85m). Meyva ve kökleri<br />

başlıca berberin içerir, vazokonstrüktör<br />

kolagog ve spazmolitik olarak kullanılır.<br />

Leontice leontopetalum (kırkbaş, patlangaç), tarlalarda, nadaslarda<br />

rastlanan bir bitkidir. Kökü yumru şeklinde, büyük; gövdesi yapraklı;<br />

çiçek durumu panikuladır. Yumrular alkaloit (petalin) ve saponozit<br />

(leontosaponin) içerir, antiepileptik (*) ve antispazmodik olarak<br />

kullanılır. Bongardia chrysogonum (patpatı) da tarla bitkisidir,<br />

yaprakların hepsi dipte toplanmıştır. Meyveler kese şeklindedir, sıkılınca<br />

patlar (bitki ismi). Yumruları saponozit ve az miktarda da alkaloit içerir.<br />

Fam: Menispermaceae<br />

Tropiklerde yetişen, çoğu tırmanıcı ve zehirli bitkilerin bulunduğu<br />

bir familyadır. Memleketimizde yetişen ya da yetiştirilen hiçbir bitki<br />

yoktur; fakat drog elde edilen, ok zehiri hazırlanan veya balık zehiri<br />

olarak kullanılan, dikkat çekici bitkiler vardır.<br />

Jatrorhiza palmata, vatanı Afrika 'nm güneyi ve Madagaskar olan<br />

bu bitki tırmanıcı ve odunludur. Havuç şeklinde olan kökleri Radix<br />

Colombo (**) T.K. (Güvercin kökü) dilimlenerek kurutulur. Alkaloit ve<br />

acı madde içeren bu drog tonik olarak, dizanteri ve ishale karşı eskiden<br />

çok kullanılırdı.<br />

Chondodendron tomentosum ve diğer bazı Chondodendron<br />

türlerinden Güney Afrika yerlileri ok zehiri hazırlamada yararlanırlar;<br />

bitkilerin yaprak ve dalları su ile ekstre edilir, bu ekstreler bambulara<br />

doldurularak tüp kürarı elde edilir. Bu ekstrede bulunan d-tubokürarin<br />

isimli alkaloit adale gevşetici etkidedir.<br />

(*)epilepsia= epilepsi, sara illeti<br />

(**)columba= güvercin<br />

206

---

Anamirta cocculus, Güney Asya' da yetişen tırmanıcı bir bikidir.<br />

Cocculus indicus adı verilen bezelye büyüklüğündeki meyvalarının<br />

balık zehiri olarak kullanılması dışında, halk arasında doğrudan, yutarak<br />

basur tedavisinde kullanıldığı görülmüştür. Zehirli ve tehlikeli bir<br />

bitkidir.<br />

Fam: Annonaceae<br />

Cananga odorata, Afrika ve Hint Adalarında yetişen bir bitkidir.<br />

Çiçeklerde elde edilen uçucu yağa Oleum Ilang Ilang(Ylang ylang oil,<br />

Cananga oil) adı verilir, bu yağ parfümeri sanayiinde ve kozmetik alanda<br />

kullanılmaktadır.<br />

Fam: Myristicaceae<br />

Bu familya bitkileri, tropiklerde yetişen, tek cinsi ve 100 kadar türü<br />

olan, kışın yaprak dökmeyen ağaç veya çalılardır. Meyvası drupa tipinde<br />

olup tohumu renkli bir arillus ile sarılmıştır. Yurdumuzda yetişmez.<br />

Myristica fragrans, vatanı Moluk Adaları olan, 15-20m boyunda bir<br />

ağaçtır. Meyva sarı renkli, şeftaliye benzeyen bir drupadır, olgunlukta<br />

yarılır; tohumun etrafını saran, parlak kırmızı renkli, etlice bir arillus<br />

görülür. Eczacılıkta hem tohumlar, Semen Myristicae T.K. (Küçük<br />

hindistancevizi) hem de arillusu, Macis kullanılır. Tohumlar sabit yağ<br />

ve uçucu yağ içerir, ayrıca fenil propan türevi bir bileşik, miristisinde<br />

bulunur; dışarıdan romatizmada kullanılır. Çocuklara karminatif ve<br />

uyku verici olarak verilir ve bu kullanılışıyla halk arasında çok iyi<br />

tanınır, ancak, miristisin den dolayı narkotik etkili ve zararlıdır, çok<br />

miktarda alınırsa toksiktir. Macis de tedavide aynı amaçlarla kullanılır.<br />

Küçük hindistan cevizi muskad adıyla baharat olarak da tüketilir.<br />

Fam: Lauraceae (Defnegiller)<br />

Ranales ordosunun en önemli familyalarından biridir. Çoğunlukla<br />

tropiklerde yetişen, odunsu bitkiler, ağaç veya ağaççıklardır, kışın yaprak<br />

dökmez, uçucu yağ taşır ve aromatiktırler (*). Çiçekler hermafrodıt veya<br />

tek eşeylidir; periant 2 halkalı, 4-6 üyeli, kiüçük, beyaz veya yeşil renkli;<br />

stamen sayısı 12; ovaryum tek karpelden meydana gelmiş; meyva drupa<br />

veya bakkadır. Anadolu' da 1 cins yetişir.<br />

Laurus nobilis (defne ağacı), Akdeniz bölgesi bitki<br />

örtüsünün bellibaşlı elemanlarından, kışın yaprak<br />

dökmeyen 2-15 m boyunda, dioik bir ağaçtır.<br />

_ Yaprakları eliptik-lanseolat kenarları undulat,<br />

cerimsi, erimsi, ezildiğinde kuvvetli ve özel kokuludur. Çiçekler sarımsı renkli,<br />

(*)aromaticus= güzel kokulu, aromalı, aromatik.<br />

207

---

yaprakların koltuğunda ve topluluklar halindedir; petal sayısı 4' tür;<br />

erkek çiçeklerde 8-12 stamen,dişilerde ise 2-4 staminodyum<br />

bulunur.Meyva l-1.5cm büyüklükte, parlak siyah renkli, zeytine<br />

benzeyen tohumu iyi gelişmiş bir bakkadır (Şek. 86A; Res. 79). Park<br />

ağacı olarak da yetiştirilen bu bitkiden bir kaç drog elde edilir. Fructus<br />

Lauri (defne meyvası), sabit yağ bakımından zengin bir drogdur.<br />

Presyonla elde edilen yağ Oleum Lauri (Defne yağı, Tehnel yağı),<br />

romatizma ağrılarında pomat halinde uygulanır. Defne yaprakları,<br />

Folium Lauri, bitkinin uçucu yağ bakımından en zengin organıdır, defne<br />

yağı üretiminde ve bazı yemeklere lezzet vermek amacıyla kullanılır.<br />

Defne yaprakları çok eskıdenberi zaferin simgesi olmuştur, bu nedenle<br />

örneğin, kahramanların tacında kullanılmıştır, Eczacıların rozetindeki de<br />

defne dalıdır. Sabun sanayiinde çok tüketilen defne yağı, Oleum Lauri,<br />

yaprak ve meyvalardan elde edilen uçucu yağdır.<br />

Persea gratissima (P.americana) (tereyağ ağacı, avokado), vatanı<br />

Orta Amerika olan ve Anadolu' da yetiştirilen bir ağaçtır. Antalya' da<br />

yapılan kültür denemeleri başarılı sonuç vermiştir. Avokado meyvaları<br />

10-15 cm boyunda armut biçiminde ve koyu yeşil renklidir (Şek. 86B);<br />

yağ, protein ve vitamince zengindir. Avokado yağı son yıllarda,<br />

kozmetik preparatlara çok girmektedir. Yaprakları halk arasında böbrek<br />

taşlarını düşürmede kullanılır.<br />

Şekil 86. A: Laurus nobilis. ç:çiçek; m: meyva B: Persea gratissima.<br />

C: Cinnamomum cassia( B, C: Mitsuhashi' den).<br />

208

---

Bu familyadaki drog veren diğer bitkiler Güney Asya ve Uzakdoğu'<br />

da yetişen ağaçlardır.<br />

Cinnamomum cassia (Çin tarçın ağacı), Güneydoğu Çin' de yetişen<br />

ve yetiştirilen kışın yaprak dökmeyen bir türdür (Şek. 86B). Genç gövde<br />

ve dalların kabukları çıkartılıp kurutularak Cortex Cinnamomi cassiae<br />

T.K. (Çin tarçını kabuğu) elde edilir (Res. 80).<br />

Cinnamomum zeylanicum (Seylan tarçını ağacı), vatanı Seylan ve<br />

Java adası olan türdür. Bunun da genç gövde ve dallarının kabukları<br />

alınır; sonra mantar kısmı soyulup çıkartılır; geriye kalan, Cortex<br />

Cinnamomi zeylanici T.K. (Seylan tarçını kabuğu) isimli droğu<br />

oluşturur. Her iki drog da %l-2 uçucu yağ içerir; uçucu yağları sinnamik<br />

aldehit'çe zengindir (%70-80 kadar), ayrıca öjenol de bulunur.<br />

Eczacılıkta tat ve koku verici olarak kullanılan daha çok Seylan<br />

tarçınıdır. Bitkinin yapraklarından su buharı distilasyonuyla bir uçucu<br />

yağ daha alınır; öjenol bakımından zengin olduğu için bu yağdan öjenol<br />

üretiminde yararlanılır. Sentezle vaniline geçildiği için öjenol değerli bir<br />

bileşiktir.<br />

Cinnamomum camphora (kafur ağacı), vatanı yine Uzakdoğu,<br />

Güney Çin ve Japonya olan 40-50 m boyunda bir ağaçtır.Bu bitki bin<br />

yıllık ormanları oluşturmuştur. 20-25 yaşındaki ağaçların odunu kesilip<br />

parçalanır, subuharı distilasyonu ile %2-3 kadar uçucu yağ elde edilir.<br />

Bu uçucu yağ soğukta bekletilince kafur kristalleri çöker; süzerek ayrılır;<br />

süblimasyonla temizlenir. Doğal kafur terpenik bir ketondur ve<br />

dekstrojirdir. Yapay olarak pinen' den hareketle de kafur elde edilir, bu<br />

ürün rasemiktir. Bir çok kodeks ve farmakopede yazılı olan drog,<br />

Camphora T.K. (Kafur), doğal kafur' dur. Drog kalp ve solunum<br />

analeptiği (*) olarak verilir. Kafur, dışarıdan rubefıyan (**) etki gösterir,<br />

etanollü çözeltisi halinde romatizma ağrılarını gidermek için dışarıdan<br />

sürülür. Buğu şeklinde veya kafurlu pomatlar halinde uygulanırsa<br />

akciğerlerde ve solunum yollarında antiseptik etki göstermektedir.<br />

Ordo: Papaverales (Rhoeadales)<br />

Kuzey Yarıkürenin ılıman bölgelerinde yetişen, 1 ya da çok yıllık<br />

otsu bitkilerin bulunduğu bir takımdır. Çiçekleri hermafrodit, üyelerin<br />

dizilişi sikliktir. Bazı familyalarda (örn. Resedaceae, Cruciferae,<br />

Capparaceae) tohumda endosperma gelişmemiştir, ayrıca özel bir<br />

ferment mirozin (mirozinaz) içerirler; bazılarında (Papaveraceae ve<br />

Fumariaceae) ise mirozinaz bulunmaz, fakat tohum endospermalıdır.<br />

(*)analepticus=güç ve canlılık verici, özellikle solunum ve dolaşım merkezlerini uyarıcı<br />

(**)ruber= kırmızı; rubefiyan= kızartıcı<br />

209

---

Fam: Papaveraceae (Gelincikgiller)<br />

Bu familyada Kuzey Yarıkürenin ılıman ve subtropik bölgelerinde<br />

yetişen, otsu, 1 veya çok yıllık bitkiler bulunur. Çoğunlukla beyaz veya<br />

renkli bir lateks taşırlar. Yapraklar alternan dizilişli, tam veya derin<br />

parçalı, genellikle tüylüdür. Çiçek tek başına, hermafrodit ve aktinomorf;<br />

sepal 2-3 tane, ekseriya kadük (*). Korolla 2 sıra üzerine dizilmiş 4-6<br />

petalden oluşur, petaller tomurcuktayken buruşuktur. Stamen 4 veya<br />

daha çok sayıda, bir kaç sıra üzerine dizilmiş; ovaryum hipogin, 2-çok<br />

karpelden yapılmış, sinkarp, tek gözlü, çok ovüllüdür. Plasentasyon<br />

parıetaldır. Stılus çok kısa, stigma parçaları karpel sayısına eşit sayıdadır.<br />

Genel çiçek formülü a. K2 C 2+2 G(2-~> Meyva delik veya yarıkla<br />

açılan porisit kapsül tipinde, nadiren kapalıdır. Bazı genuslarda meyva<br />

silikva gibidir, ancak arada perde yoktur. Yurdumuzda 7 cins ve 76 tür<br />

yetişir.<br />

Papaver. Bütün Akdeniz bölgesinde yetişen bu genusun Anadolu'<br />

da 35 kadar türü bulunur. Boyu 50-150 cm kadar olan, tek veya çok<br />

yıllık bitkilerdir. Gövde ve yaprak mumlu gibidir. Yapraklar lanseolat,<br />

sapsız ve ampleksikaul, 10-15 cm kadardır; kenarları dişli veya parçalıdır.<br />

Çiçek sapı biraz tüylüdür, çiçekler tek tek bulunur. Sepaller kadüktür,<br />

petal rengi tür ve varyeteye göre değişir. Stamenler çok sayıdadır.<br />

Ovaryum çok bölmelidir fakat bölmeler merkeze kadar ulaşmaz;<br />

plasentalanma parietaldir. Stilus yoktur, stigma ise karpel sayısı kadar ve<br />

yıldız şeklinde ışınsal kollu, yassı bir tabla veya disk biçimindedir.<br />

Kapsül tipi meyva çoğunlukla delik (veya valf) ile açılır; delikler, yıldız<br />

şeklindeki diskin hemen altındadır (Şek. 87k). Papaver türleri, lateksinde<br />

alkaloit taşıdığı için eczacılıkta çok önemlidir.<br />

Papaver somniferum (**) (haşhaş) 1 yıllık bir kültür<br />

bitkisidir. Yapraklar, çıplak, mavimsi-yeşil renkli,<br />

çiçekler beyaz veya mor; stamen çok sayıdadır.<br />

Kapsül 5 cm çapmda, küre biçimindedir, tepeden<br />

biraz basıktır. Anadolu' da iki alttür ekilir:<br />

P.somniferum subsp.anatolicum (körhaşhaş), olgunlukta meyva kapalı<br />

kaldığı için bu isim verilmiştir; P.somniferum subsp.spontaneum (açık<br />

haşhaş) daha az üretilen taksondur. P.somniferum! un bazı varyeteleri de<br />

vardır, örneğin, P.somniferum var.glabrum, Türkiye' de kültürü yapılan<br />

bitkidir. Çiçekler pembemsi kırmızı-mor, bazen beyazdır, kapsül hemen<br />

hemen küremsi; stigma 10-12 ışınlı, tohumlar beyazdan koyu mora kadar<br />

değişen renklerdedir. P.somniferum var.album Hindistan' da kültürü<br />

yapılan varyetedir. Çiçekler beyaz renklidir; kapsül az çok<br />

vumurtamsıdır, 4-8 cm çapındadır. Kapsülde delik yoktur, tohumlar<br />

beyazdır. Tohumları için P.somniferum vdi.nigrum' un Avrupa' da<br />

kültürü yapılır (Res. 81a, 81b, 81c, 81d, 81e, 81f).<br />

(*)caducus= erken düşen, zamansız düşen, düşücü<br />

(**)somnus= uyku; somnifer= uyku getiren, uyutucu<br />

210

---

P.somniferum var.setigerum, yabani olarak yetişen bir bitkidir.<br />

Güney Avrupa' da bulunur. Gövde ve yapraklan sert tüylerle kaplıdır;<br />

yaprak lobları sivridir ve uçları sert bir kıl ile biter.<br />

Olgunlaşmamış haşhaş kapsüllerinin çizilmesiyle beyaz bir süt akar.<br />

Bu süt kısa zamanda esmerleşir ve katılaşır (Şek. 87k).'Özel bıçaklarla<br />

toplanan kütle (sakız) bir araya getirilir, yoğurulur; buna Opium T. F.<br />

(Afyon) denir. Bu drog , %10-25 oranında alkaloitler karışımı içerir ki<br />

bunlara afyon alkaloitleri adı verilir. Alkaloitler arasında çok önemli ve<br />

etkili olanları, morfin: ağrı kesici, kabız; papaverin: spazm çözücü<br />

(spazmolitik); kodein ve noskapin (eski adıyla narkotin): öksürük<br />

kesici (antitussif) dir. Olgun kapsüllerde %0.18-0.28 kadar morfin<br />

bulunur;tohumlarda alkaloit yoktur fakat %50-60 kadar sabit yağ vardır.<br />

Afyon bağımlılık yapan bir drog olduğundan kullanılması yasaktır.<br />

Şekil 87. A: Papaper somniferum. y: yaprak; k: kapsül; sk: stigma kalıntısı.<br />

B: P.rhoeas.<br />

Papaver somniferum'' un yaprakları da kodekslerde kayıtlıdır,<br />

Folium Papaveris T.K. (Haşhaş yaprağı) halk arasında, dışarıdan ağrı<br />

kesici olarak kullanılırsa da doğruluğu tartışılır. Fructus Papaveris<br />

immaturi (*)T.K., olgunlaşmadan toplanmış ve tohumlarından<br />

kurtarılmış haşhaş kellesidir. %0.2-0.3 kadar afyon alkaloitleri içerir.<br />

(*)immaturus= olgunlaşmamış, ham<br />

211

---

Halk arasında infüzyon hazırlanarak, gargara halinde diş ağrılarında ve<br />

çocuklarda uyku verici olarak kullanılır. Oleum Papaveris, haşhaş<br />

tohumlarından sıkılarak elde edilen yağdır, eczacılık tekniğinde bazı<br />

galenik preparatların yapımında kullanılır. Yemeklik yağ olarak da<br />

tüketilir. Bu yağda alkaloit bulunmaz.<br />

Opium çok eski zamanlardan beri ilaç ve keyif verici olarak<br />

kullanılmıştır, Hint, Çin ve eski Mısır yapıtlarında haşhaştan söz<br />

edilmekte, meyvanın ve yapraklarının resimlerine rastlanmaktadır;<br />

Anadolu' da yetiştirilen en eski kültür bitkilerimizdendir. Türkiye' de<br />

hangi illerde ekim yapılacağına ve sakız elde edilebilmesine Bakanlar<br />

Kurulu Kararıyla izin verilir ve bu iki olay da devletçe denetlenir.<br />

Önceleri 30-35 ilde (örn. Afyon, Eskişehir, Kütahya, Uşak, İsparta,<br />

Burdur, Denizli; Amasya, Tokat, Malatya, Diyarbakır) haşhaş ekimine<br />

izin verilirken afyonun kullanılmasıyla ortaya çıkan toplumsal tehlike ve<br />

zararlar öne sürülerek, bitkinin kültürü, 1972' de tamamen yasaklanmış,<br />

1974' te ise kapsülleri çizmeme yani afyon elde etmeme koşuluyla, bazı<br />

illerde ekilmesine tekrar izin verilmiştir. Son yıllarda haşhaş<br />

kapsüllerinin dışsatımı da tamamen durdurulmuştur, bu kapsüller<br />

Bolvadin' de (Afyon ili) kurulmuş bulunan Afyon Alkaloitleri<br />

Fabrikasında işlenmektedir.<br />

Şekil 88. A: Glaucium corniculatum. B: Chelidonium majus.<br />

212

---

Papaver rhoeas (gelincik) özellikle bakla tarlalarında ve batı<br />

bölgelerimizde çok görülen bir bitkidir. Kırmızı renkli petallerin<br />

tabanında siyah bir leke bulunur (Şek.87B). Petaller Floş Rhoeados T.K.<br />

(Gelincik çiçeği), taşıdığı antosiyanozit' lerden dolayı kırmızı renklidir,<br />

şuruplara renk vermek için ve göğüs yumuşatıcı olarak kullanılır; ayrıca<br />

taşıdığı rhoeadin isimli alkaloit nedeniyle öksürük sedatifı olarak etkir.<br />

Papaverlerden bazıları çok yıllıktır. P.fugax ve P.tauricum, petalleri<br />

turuncu olan iki yıllık bitkilerdir; Doğu Anadolu' da sık rastlanır.<br />

P.orientale ve Ppseudo-orientale çok yıllık bitkilerdir. P.orientale<br />

büyük kırmızı çiçekleri nedeniyle ekilen bir türdür; meyvaları da<br />

büyüktür, Kuzeydoğu Anadolu' da yetişir, ikinci bitkiye daha çok Orta<br />

Anadolu' da rastlanır.<br />

P.bracteatum. İran' da ve Türkiye' nin doğusunda Trans Kafkasya'<br />

da dağlarda yetişen bir türdür, morfin içermez, ana alkaloidi tebaindir,<br />

buradan kodein sentezine kolaylıkla geçilir.<br />

Gelinciğe çok benzeyen bir başka takson da Glaucium cinsidir.<br />

Glaucium corniculatum' un meyvası Papaver meyvaları gibi değil,<br />

silikvaya benzeyen 5-10 cm boyunda bir kapsüldür; bu sayede çok kolay<br />

ayırdedilir (Şek 88A). Bitkinin topraküstü kısımları alkaloitler içerir, bu<br />

nedenle sedatiftir; ayrıca diyabette kullanılır.<br />

Chelidonium majus (kırlangıçotu), çiçekleri sarı, lateksi turuncu olan<br />

çok yıllık otsu bir bitkidir. Kuzey Anadolu' da orman altlarında yetişir ve<br />

oldukça sık görülür. Yaprakları derin parçalı, meyvası 3-4 cm<br />

uzunluğunda yarıkla açılan bir kapsüladır (Şek. 88B; Res. 82). Lateksi<br />

siğil tedavisinde kullanılır.<br />

Fam: Fumariaceae<br />

Eskiden Papaveraceae kapsamında yer alan bu familya bitkileri<br />

lateks taşımayan, yaprakları çok parçalı, çiçekleri salkım durumunda,<br />

çok sayıda ve zigomorf olan bir veya çok yıllık, otsu bitkilerdir. Korolla<br />

4 petalli, stamen sayısı 6; ovaryum 2 karpelden meydana gelmiştir.<br />

Meyve yarıkla açılan bir kapsül veya nukstur.<br />

Fumaria offıcinalis 'e (şahtere), yabani olarak tarlalarla rastlanır,<br />

yapraklan çok parçalı çiçekleri küçük, beyaz, veya pembe renklidir, üst<br />

petalin tabanı mahmuz şeklini almıştır. Halk arasında depüratif, diüretik<br />

ve tonik olarak bilinir.<br />

Corydalis türleri Fumaria' lara benzer, alkaloit bakımından<br />

zengindir fakat tedavide kullanılmaz.<br />

213

---

Fam: Capparaceae<br />

Bu familya bitkileri arasında eczacılıkta kullanılanı yoktur.<br />

Tropiklerde ve ılıman bölgelerde yetişen ot veya çalı formunda<br />

bitkilerdir. Yaprakları tam, alternan dizilişli; çiçekler hermafrodit,<br />

tetramerdir; stamen çok sayıdadır. Ovaryum uzun bir ginoforun (*)<br />

tepesindedir.<br />

Şekil 89. Capparis spinosa.; ç: çiçek; çt: çiçek tomurcuğu;<br />

m: meyva; g: ginofor.<br />

Capparis spinosa, C.ovata (keditırnağı, kebere, gilik, kapari)<br />

gövdesi 1-1.5 m kadar, yatık çalı tipinde ve yaygın olan bitkilerdir.<br />

Yaprakları tam, ovat veya orbikular, stipulalı, stıpulaları kıvrık diken<br />

şeklindedir (kedi tırnağı gibi). Çiçekler 5-6 cm çapında, beyaz veya soluk<br />

leylak, fılamentleri de uzun ve leylak renklidir. Meyva uzun bir sapın<br />

ucunda, bakka tipindedir (Şek. 89m; Res. 83a). Tomurcuk halindeki<br />

çiçeklerinden hazırlanan turşu kapari çiçeği adıyla bilinir ve Avrupa<br />

ülkelerine ihraç edilmektedir (Res. 83b, 83c).<br />

Fam: Cruciferae (Brassicaceae,Hardalgiller)<br />

Kuzey Yarıkürenin ılıman ve serin bölgelerinde yetişen, çoğu otsu<br />

bazıları da küçük çalı tipinde olan bitkilerin toplandığı, zengin bir<br />

familyadır. Yaprakları alternan dizilişli, basit veya bazen parçalıdır,<br />

(*)gyn(aeco)-= Gr. pistil; for= taşıyan<br />

214

---

stipula bulunmaz. Çiçekler hermafrodit, kaliks ve korolla 4' er üyeli;<br />

stamenler 6 tane ve tetradinam (*); ovaryumüst durumlu, 2 karpelden<br />

meydana gelmiş, sinkarp ve 2 gözlüdür. Meyva tipi silikva, silikula, nuks<br />

veya lomentumdur. Stamenlerin durumundan dolayı çiçekler bilateral<br />

(**) simetri gösterir. Petallerin haç şeklindeki dizilişinden, familyaya<br />

Cruciferae (***) adı verilmiştir. Tohumların integumentinde müsilaj,<br />

mirozinaz fermenti ve kükürtlü heterozitler bulunur. Yeryüzünde 350,<br />

yurdumuzda 85 cins ve 500 kadar türle temsil edilen, bir kısmından<br />

eczacılıkta yararlanılan bir familyadır.<br />

Brassica nigra (siyah hardalotu), Akdeniz Bölgesi ülkelerinde<br />

yetişen, yurdumuzda ayrıca Trakya ve Marmara Bölgelerinde yetiştirilen,<br />

1-1.5 m boyunda, tek yıllık, otsu bir bitkidir. Gövde üzerindeki alt<br />

yapraklar lirat (****) her iki yüzü de kaba tüylü, üsttekiler lanseolat ve<br />

çıplaktır. Petaller parlak sarı renkli ve koyu renk damarlı, 7-9 mm<br />

kadardır. Meyva 1-1.5 cm boyunda dar, silindirik, kısa saplı bir<br />

silikvadır, uçta tohum taşımayan bir gaga ile sonuçlanır (Şek. 90m).<br />

Meyvalar çiçek ekseni üzerinde sık dizilmiş ve tepeye doğru yönelmiş<br />

durumdadır (Şek. 90m). Tohum sayısı 4-6 kadar tek sıra üzerine dizilmiş,<br />

küçük, kızıl-kahverengidir. Semen Sinapis nigrae T.K. (Siyah hardal<br />

tohumu) isimli bu drog kükürtlü heterozitlerden sinigrozit içerir ve bu<br />

bileşik nedeniyle yakıcı lezzette ve tahriş edicidir; mirozinaz<br />

fermentinin etkisiyle hidrolize olan bu heterozitten hardal yağı da denilen<br />

alil izotiyosiyanat açığa çıkar, bu bileşik kan çekici, göz yaşartıcı ve<br />

tahriş edici özeliktedir. Tohumlardan hazırlanan hardal lapası veya<br />

hardal yakısı, dışarıdan cilde sürülerek kan çekici ve dolayısıyla ağrı<br />

kesici olarak özellikle romatizmada kullanılır. Tohumlarından sıkarak<br />

elde edilen Oleum Sinapis' de, aynı amaçlarla kullanılır. Tohumlardan<br />

ayrıca sofra hardalı hazırlanır.<br />

Brassica cinsinin bazı türleri örneğin B.oleracea ve varyeteleri sebze<br />

olarak yurdumuzda çok tüketilir-fira^'ca oleracea var.capitata, lahana<br />

veya başlı lahana diye bilinen bitkide gövde (koçan) kısa olup açık yeşil<br />

renkli yaprakları sık dizilmiştir, tepeden biraz basılmış büyük bir küre<br />

şeklindedir. Diğer bir varyete, B.oleracea var. acephala (yaprak lahana,<br />

kara lahana) isminden de anlaşılacağı gibi bir baş oluşturmaz, koçan<br />

daha uzundur ve yapraklar eksen üzerinde seyrek dizilmiştir; ayrıca rengi<br />

koyu yeşildir. Karadeniz Bölgesi'nde çok yetiştirilen ve çok tüketilen bir<br />

sebzedir. B. oleracea var.botrytis, açılmamış çiçek durumu sebze olarak<br />

kullanılan ve üzerinde son yıllarda çok sayıda araştırma yapılmış bir<br />

kültür bitkisidir. Beyaz çiçekleri açılmamış olanı karnabahar adıyla iyi<br />

tanınan bu varyetenin açılmamış çiçekleri yeşil renkli olanı brokoli, son<br />

yıllarda daha iyi tanınan ve çok kullanılan, brokkoli adıyla da literatüre<br />

(*) tetradynamus (dört kuvvetli); stamenlerden 2 si kısa 4 ü uzun<br />

(**)Iateralis= iki yanda bulunan, iki taraflı<br />

(***)crux, crucis= haç;-fera=taşıyan<br />

(****)lvratus=her iki kenarda tabana doğru gittikçe küçülen bir kaç körfez bulunan<br />

215

---

geçmiş bir sebzedir. Brokoli' de başlıca sulforafan bulunur; ayrıca<br />

glikozinolatlar, K ve C vitaminleri ve klorojenik asit bulunur.<br />

Araştırmalar antioksidan etkisinin bulunduğunu göstermiştir; kalp<br />

hastalığında önerilir. Yurdumuzda daha az tüketilen B.oleracea<br />

var.gemmifera (*) brüksel lahanası adıyla tanınır, bitkinin gövdesi<br />

üzerinde noduslarda meydana gelen 3-5 cm büyüklükteki ovoid<br />

tomurcuklardan oluşan bir sebzedir.<br />

Şekil 90. A: Brassica nigra. ç: çiçek; m: meyva. B: Capsella bursa-pastoris.<br />

Brassica cinsinden bir grup bitkinin yağ üretiminde önemli bir yeri<br />

vardır. B.napus var. oleifera (kolza)(Res. 84), B.rapa var.oleracea<br />

(rapistra) gibi bitkilerin tohumlarından çıkarılan yağlar erusik asit isimli<br />

bir yağ asidi içerir, bu bileşik toksiktir; bu nedenle bu tip yağlar<br />

yemeklik yağ olarak kullanılmaz. Ancak yağında erusik asit bulunmayan<br />

tohumları verecek Brassica varyetelerinin kültürü yapılır. Brassica rapa<br />

var.rapa (şalgam) sebze olarak yumruları tüketilen bir varyetedir.<br />

(*)gemma= tomurcuk<br />

216

---

Sinapis alba (beyaz hardalotu), hem Avrupa' da hem de Batı ve<br />

Güney Anadolu bölgeleri ile Trakya' da yetişen, tek yıllık bir bitkidir.<br />

Çiçekleri sarı veya beyaz, yaprakları pennat parçalı; meyvası yani silikva<br />

daha uzun, 2-5 cm boyundadır, tepede 1.5-3 cm uzunluğunda yassı bir<br />

gaga kısmı bulunur (.Brassica' dan farkı). Tohumları kirli sarı veya<br />

esmerimsi renkli olup Semen Sinapis albae (Semen Erucae) adıyla<br />

tanınır. Siyah hardal tohumu gibi bu tohumlar da kükürtlü heterozit<br />

içerir, bu heterozit sinalbozit' tir. Kokusu keskin değildir fakat lezzeti<br />

baharlıdır, daha çok sofra hardalı yapımında kullanılır.<br />

Cruciferae familyasındaki bazı bitkilerin yaprakları, bazılarının da<br />

yumruları, taze olarak, salata gibi yenir. Eruca sativa (roka) yaprakları<br />

için ekilen tek yıllık bir bitkidir. Çiçekleri beyaz renkli ve mor<br />

damarlıdır, kolay tanınır. Raphanus sativus( turp) yumruları için<br />

yetiştirilir. Lepidium sativum (tere) yetiştirilen, Nasturtium officinale (su<br />

teresi) ise yurdumuzda bir çok bölgede su kenarlarında yetişen, beyaz<br />

çiçekli, çok yıllık otsu birer bitkidir, bu ikinci tür halk arasında diüretik<br />

olarak da kullanılır.<br />

Bu familyada çayır ve tarla bitkileri arasında olup iyi tanınan bitkiler<br />

vardır.<br />

Capsella bursa-pastoris (çobançantası); küçük beyaz çiçekli 15-25<br />

cm boyunda bir bitkidir. Meyvaları kordat silikula tipindedir, eksen<br />

üzerinde alternan dizilişli ve çok sayıdadır (Şek. 90B). Bitki halk<br />

arasında hemostatik olarak kullanılır.<br />

Isatis tinctoria (çivitotu), 2 yıllık bir tarla bitkisidir. Çiçek durumu<br />

geniş bir korimbus, çiçekleri sarı renklidir; köklerinden mavi renkli boya<br />

maddesi olan çivit (indigo) elde edilir (Res. 85).<br />

Boreava orientalis (sarıot), bazen bütün tarlayı kaplamış olarak<br />

görülen çiçekleri sarı, meyvaları 1 tohumlu nuks tipinde olan bir bitkidir.<br />

Tarla yabancı otu sayılmasına karşın tohumlarından yerel olarak yağ elde<br />

edilmektedir, bu yağ erusik asit taşımayan bir yağdır.<br />

Bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen birçok cins Cruciferae<br />

familyasındadır; örneğin Matthiola, Cheiranthus (şebboy), Hesperis,<br />

Iberis (çiçekleri asimetrik bir bitkidir), Alyssum, Lunaria annua sedefotu<br />

adıyla kuru çiçekler arasında makbul sayılan bir süs bitkisidir, silikva tipi<br />

meyvaları geniş eliptik-rotundattır, karpelleri döküldükten soma dal<br />

üzerinde kalan yalancı bölme, zarımsı ve sedefli gibi parlaktır, ismini<br />

buradan almıştır.<br />

217

---

Ordo: Sarraceniales<br />

Papaverales ile Rosales arasında bir takımdır. Böcek kapan otsu<br />

bitkiler, insektivor' lar(*) bu taksondadır. Bu takımda 3 familya yer alır.<br />

Fam: Sarraceniaceae<br />

Bu familyadaki bitkilerin yaprakları böcek kapacak biçimdedir.<br />

Sarracenia türleri, yaprakları tüp şeklini almış Amerika bitkileridir,<br />

bataklıklarda yetişir, seralarda da yetiştirilir.<br />

Fam: Nepenthaceae<br />

Nepenthes türleri, Güneydoğu Asya' da yetişen tırmanıcı bitkilerdir.<br />

Yapraklarda taban kısmı lamina şeklinde genişlemiş, sap kısmı ise sülük<br />

görevini üstlenecek biçimde uzamıştır; tepe kısmı kapaklı bir ibrik<br />

şeklini almıştır.<br />

Fam: Droseraceae<br />

Drosera intermedia (güneş gülü), dünyanın birçok ülkesinde,<br />

bataklıklarda yetişir; Kuzeydoğu Anadolu' nun yüksek bölgelerinde,<br />

nemli çayırlarda bulunur. Yapraklar spatulat ve rozet şeklindedir, üst<br />

yüzünde saplı ve yapışkan salgı tüyleri bulunur; bir böceğin uyarısı ile<br />

tüyler böceğin üstüne kapanır soma da onu sindirir. Sindirim<br />

tamamlanınca yaprak açılıp eski haline dönerken böcekten arta kalanlar<br />

atılır.Dionaea muscipula, Kuzey Amerika bataklık bitkisidir. Yaprakların<br />

kenarı uzun ve sert dikenli gibidir. Bir uyarı karşısında orta damar<br />

boyunca böceği de içine alarak katlanır, dişler birbirine girer; böcek<br />

kapan adı bu yüzden verilmiştir.<br />

Ordo: Rosales<br />

Bu takımdaki bitkiler odunlu veya otsudur. Çiçekler hermafrodit,<br />

aktinomorf veya zigomorf, pentamer; siklik dizilişli; epiğin veya hipogin<br />

ya da perigindir. Stamen sayısı 5 veya 5' in katı kadardır. Reseptakulum<br />

çoğunukla hipantiyum şeklinde; ovaryum ise ekseriya apokarp, bazen<br />

sinkarptır. Polycarpicae ve Rosales, birbirine benzeyen takımlardır.<br />

Rosales' in bir kısmında da folikül tipi meyvaya rastlanır. Aralarındaki<br />

önemli fark, Rosales' te çiçek organlarının siklik diziliş göstermesidir.<br />

(*)insec=böcek; insectivor= böcek yiyen, böcekle beslenen<br />

218

---

Rosales ordosu, Rosaceae ve Leguminosae gibi önemli familyaları<br />

kapsayan zengin bir taksondur. Bu takım altında toplanan familyalar<br />

aşağıdaki karakterleri ile birbirinden ayırd edilebilir.<br />

1. Meyva legümen Leguminosae<br />

1. Meyva legümen değil<br />

2. Yapraklar stipulalı<br />

3.Meyva aken veya kapsül; hipantiyum yok; stipula düşücü<br />

4.Meyva kapsül; çiçekler erdışi, nadiren<br />

tek eşeyli Hamamelidaceae<br />

4.Meyva tüylü aken; çiçekler tek eşeyli Platanaceae<br />

3.Meyva drupa, agregat, nuks veya folikul; hipantiyum<br />

var; stipula yaprak tabanına bitişik,bazen düşücü Rosaceae<br />

2.Yapraklar stıpulasız<br />

5.Bitkiler çalı formunda; meyva bakka Grossulariaceae<br />

5.Bitkiler otsu; meyva kapsül veya folikül<br />

6-Meyva kapsül; karpel sayısı 2 Saxifragaceae<br />

6-Meyva folikül; karpel çok sayıda Crassulaceae<br />

Fam: Crassulaceae<br />

Bir veya çok yıllık, otsu, sukkulent bitkilerin toplandığı bir<br />

familyadır. Çoğunlukla kurak, güneşli ve taşlı yerlerde yetişir. Yapraklar<br />

basit, stipulasız, su depo ederek etlenmiştir(*), organik asitler içerir.<br />

Çiçekler hermafrodit aktinomorf; simoz ve ekseriya monokasyum<br />

durumundadır. Sepaller serbest, sayısı 3-30 olabilir, çoğunlukla 5 tanedir.<br />

Petaller serbest, bazen birleşik, sepal sayısı kadar, çoğunlukla 5 veya 10<br />

tane; stamenler 2 halka üzerine dizilmiş, petal sayısı kadar veya 2 katı;<br />

pistil petal sayısı kadar 3, 5 veya 10 tane. Ovaryum üst durumlu; meyva<br />

çok tohumlu folikül veya folikül topluluğudur. Crassulaceae zengin bir<br />

familyadır, 30' dan fazla cins 1300 kadar tür bulunur; yurdumuzda 6<br />

cins, 75 tür yetişir.<br />

Sedum acre' de (acı damkoruğu) cinsin ortak özelliği yaprakların<br />

yassı veya silindirik fakat etli ve alternan dizilişli oluşudur. Periant 5'er<br />

üyeli, stamen 10 tane, ginekeum 5 karpelli ve apokarptır. Yapraklarda acı<br />

madde, müsilaj, az miktarda alkaloit ve bir flavonozit olan rutozit<br />

bulunur. Yara ve nasır iyi edici olarak uygulanır.<br />

Sempervivum (mozayık) türleri, taban yaprakları rozet şeklinde<br />

toplanmış, çiçek halkaları çok üyeli olan bitkilerdir, Umbilicus (venüs<br />

göbeği) türlerinin yaprakları da yara iyi edici olarak kullanılır. Kaya<br />

çatlaklarında, duvarlarda, taş aralarında yetişen bu çok yıllık, otsu<br />

bitkilerin yaprakları rotundat, peltat ve etlidir. Crassula türleri<br />

bulunduğu çevrede çakıl taşlarına benzer görünüştedir.<br />

(*) crassus= şişman, etli<br />

219

---

Bryophyllum calycinum süs bitkisi olarak saksılarda çok sık<br />

yetiştirilen bir bitkidir. Lamina kenarındaki dişlerin dibinde bulunan<br />

tomurcukların toprağa düşüp köklenmesi yoluyla çoğalır (vejetatif<br />

üreme).<br />

Fam: Saxifragaceae<br />

Bu familyadaki bitkiler eskiden böbrek ve safra taşlarını düşürmede<br />

kullanılmıştır, ismi oradan gelmektedir. Otsu veya küçük ağaç formunda<br />

olup kaya çatlaklarında veya taşlar arasında yetişen sukkulent bitkilerdir.<br />

Yapraklar stipulasız, palmat, kenarları dentat, lobludur. Saxifraga{*)<br />

(taşkıran) türlerinden S.rotundifolia Anadolu' da yetişen bir bitkidir.<br />

Fam: Grossulariaceae<br />

Bu familyadaki bitkiler çalı formunda, yaprakları palmat loblu olan<br />

türlerdir. Çiçek durumu rasemus, çiçekler aktinomorf ve<br />

hipantiyumludur. Ovaryum alt durumlu, meyva çok tohumlu bir<br />

bakkadır. Yurdumuzda 1 cins ile temsil edilir.<br />

Ribes rubrum (frenk üzümü), meyvaları için yetiştirilir, yabani<br />

türleri de vardır. Meyvaları kırmızı, küçük salkımlar durumundadır.<br />

Şurup, reçel, likör yapımında kullanılır. Ribes nigrum, kasis adıyla<br />

tanınan tür olup meyvaları siyahtır (Res. 86). Yaprakların alt yüzünde<br />

sapsız glandlar taşır ve güzel kokuludur. Avrupa' da kültürü yapılır.<br />

Ribes grossularia (bektaşi üzümü) meyvaları şurup, likör, reçel<br />

hazırlamada kullanılan dikenli bir çalıdır. Meyvaları üzüm tanesi<br />

büyüklüğünde ve yeşildir (Res. 87).<br />

Hydrangea hortensis (ortanca) vatanı Çin ve Japonya olan bir süs<br />

bitkisidir. H.macrophylla bahçelerimizde yetiştirilen türdür.<br />

Philadelphus coronarius (filbahri) beyaz çiçekli bir süs bitkisidir.<br />

Güzel kokar.<br />

Fam: Hamamelidaceae<br />

Bu familyadaki bitkiler dünya üzerinde belirli bölgelerde yetişir;<br />

bazısı kışın yaprak döken bir kısmı her zaman yeşil kalan büyük<br />

ağaçlardır. Yapraklar alternan dizilişli, tam veya palmat loblu ve<br />

stipulalıdır. Çiçekler hermafrodit veya tek eşeyli; aktinomorf veya<br />

zigomorf, kapitulum veya spika durumunda toplanmıştır. Kaliks ve<br />

korolla 4-5 üyeli, petaller bazen eksiktir; stamen sayısı 4-5, ovaryum yarı<br />

alt durumlu, 2 gözlüdür. Meyva lokulusit kapsüldür. Yurdumuzda<br />

yetişen 1 tür vardır ve çok önemlidir.<br />

(*)saxum= kaya; frangere= kırmak<br />

220

---

Liquidambar orientalis (sığla ağacı, sığala ağacı,<br />

günlük ağacı, amber ağacı), Güney-Batı Anadolu' da<br />

Muğla-Marmaris ve Köyceğiz' de orman oluşturan<br />

10-15 m boyunda monoik bir ağaçtır. Yeryüzünde<br />

yalnız bu yörede orman oluşturur; tek tek Antalya'<br />

da Rodos' ta da rastlanır. Çınar' a benzeyen bu ağaç kışın yaprak döker.<br />

Yaprakları 8-10 cm kadar, palmat lobludur. Dişi çiçekler saplı, sarkık<br />

toparlak durumlar meydana getirir. Erkek çiçekler ise terminal salkım<br />

durumundadır (Şek. 9İB; Res. 88).<br />

Gövde üzerinde yara açılarak bir balsam elde edilir. Balsamı elde<br />

etmek amacıyla önce ağacın gövdesinde, yerden 20-30 cm yüksekten<br />

başlayıp kolun uzanacağı yüksekliğe kadar, boyuna bir kısım kazınır; bu<br />

yaralama ile bitki uyarılarak bir salgı üretilir. Bu salgı özel bir aletle,<br />

kabuk ile birlikte toplanır, kaynar su içine atılır, kısa bir süre soma kazan<br />

içeriği kabuklarla beraber kıl torbalara alınır, ağzı bağlanıp sıkılır.<br />

Torbadan akan su ve balsam karışımı toplama kabında dinlenmeye<br />

bırakılır. Dibe çöken balsama Styrax Liquidus T.K. (Sığla yağı, Sığala<br />

yağı) veya Mia adı verilir. Reçine, uçucu yağ ve sinnamik asit içeren<br />

drog solunum yolları antiseptiği ve ekspektoran, dışardan antiseptik,<br />

antiparaziter olarak etki eder; pomat, yakı halinde kullanılır. Ayrıca<br />

artümeride iyi bir koku fıksatörüdür. Balsam ayrıldıktan sonra torbada<br />

alan kabuklar Cortex Thymiamitis (buhur) tütsü olarak kullanılır.<br />

L.formosana, Çin ve Formosa' da yerli olan, L.styraciflua ise Kuzey<br />

Amerika' da yetişen türdür; bu ikinci bitkiden elde edilen droga Storax<br />

adı verilir.<br />

Hamamelis virginiana (cadı fındığı), Kuzey Amerika' da Atlantik<br />

Bölgesinde yaygın olan bir bitkidir. Boyu 7 m' ye kadar uzayabilir.<br />

Yapraklan fmdığınkine benzer, tabanı asimetrik, kenarları dişlidir;<br />

damarların birleştiği bölgelerde tüy demetleri bulunur (Şek. 91 A; Res.<br />

89). Bu yapraklar Folia Hamamelidis T.K. (Hamamelis yaprağı) adı<br />

altında kodeks ve farmakopelerde kayıtlıdır. Dal ve gövde kabukları<br />

Cortex Hamamelidis de drog olarak kullanılır, her iki drog da tanen<br />

içerir; astrenjan ve hemostatik etkilidir; varis ve hemoroitte kullanılan<br />

pomatların bileşimine girer. Ayrıca kozmetik preparatlarda cilt<br />

buruşukluklarını gidermek amacıyla kullanılır.<br />

Fam: Platanaceae<br />

Kuzey Yarıkürenin yaprak döken monoik ağaçlarıdır, ılıman iklimde<br />

kolay yetişir. Yaprakları alternan dizilişli, 15-20 cm kadar, palmat loblu<br />

ve stipulalıdır fakat stipula çabuk düşer. Çiçekler monoiktir, küresel<br />

durumlar oluşturur, bu durumlar da gevşek ve sarkık rasemuslar<br />

meydana getirir. Meyva tipi akendir, taban kısmı uzun tüylerle çevrilidir.<br />

Yurdumuzda 1 türü yaygındır.<br />

221

---

Platanus orientalis (doğu çınarı), sulak yerlerde, dere yataklarında<br />

yetişen, park ve yol kenarlarında da çok yetiştirilen ve uzun yıllar<br />

yaşayabilen büyük bir ağaçtır. Gövde kabuğu küçük plaklar halinde<br />

dökülür. Yaprakları eşit olmayan 5-7 loblu, büyük dişlidir. Çiçek<br />

durumları herbiri küresel, 3-6 durumdan oluşan salkım şeklindedir.<br />

Şekil 91. A: Hamamelis virginiana. y:yaprak. B: Liquidambar orientalis-,<br />

e: erkek çiçek durumu; d: dişi çiçek durumu (K. Karamanoğlu' ndan).<br />

P.occidentalis (batı çınarı), Kuzey Amerika' da yetişen bir çınar<br />

türüdür. Yaprakları az derin 3-5 lobludur; çiçek durumu 1-3 küresel<br />

durumdan meydana gelmiştir (doğu çınarından farkı). P.acerifolia<br />

Avrupa'da yetiştirilen yaygın bir türdür. Platanaceae familyasındaki<br />

bitkilerin tıbbi bir kullanılışı yoktur.<br />

Fam: Rosaceae (Gülgiller)<br />

Bu familyanın bitkileri bütün dünyada rastlanan ve Kuzey<br />

Yarıkürede yetişenleri iyi gelişmiş bitkilerdir. Avrupa' da 60 kadar yerli<br />

ağaç vardır. Meyvaları (elma, armut, kiraz, erik, kayısı, çilek) nedeniyle<br />

ekonomik değeri yüksektir; kesme çiçek olarak da önemli bitkileri<br />

kapsamaktadır.<br />

222

---

Familya bitkileri otsu veya odunlu bitkiler ya da çalı veya ağaçlardır.<br />

Çoğu çok yıllık, birkaç tanesi tek yıllıktır. Bazı bitkiler dikenlidir; bunlar<br />

yüzey dikeni (Rosa, Rubus) veya gövde dikeni (Prunus, Crataegus)<br />

biçimindedir. Aralarında az sayıda tırmanıcı olanlar bulunur. Bazı türler<br />

kışın yaprak döker, bazılarında yapraklar kalıcıdır, alternan dizilmiştir,<br />

nadiren karşılıklıdır. Yapraklar tam veya pennattır; stipula yaprak sapının<br />

tabanıyla birleşmiştir (Spirea' da stipula yoktur). Çiçekler aktinomorf,<br />

hermafrodit, nadiren monoik; büyük ve gösterişlidir. Tozlaşma için çok<br />

üzel renkli çekici çiçeklere sahip oldukları halde, Rosa hariç çoğunda<br />

f<br />

arpelleri çevreleyen bir nektaryum diski (halkası) bulunur; bu disk ya<br />

serbest ve dışta (Rubus) veya fılamentlerle az çok saklanmış durumdadır<br />

(Geum) ve uzun dilli böcekler için uygundur. Genelde protandri hakimdir<br />

ve entemogam bitkileridir; Poterium, istisna olarak rüzgarla tozlaşır<br />

anemogamdır, bir başçık veya spika meydana getirmiş olan çiçekleri çok<br />

indirgenmiştir, petal ve nektaryum yoktur.<br />

Rosaceae çiçekleri perigin veya epiğindir ve ekseriya hipantiyum<br />

bulunur. Genel çiçek formülü a.Ks C5 A5/10/29 G(i_5_20) dır. Kaliks 5<br />

sepalli, sepaller alternan dizilişlidir. Genellikle 5 üyeden oluşan bir<br />

epikaliks bulunur, vertisillat dizilmiştir, sepale benzer, bazen 5 lob<br />

halindedir. Petal sayısı 5' tir, kültürde 3 veya 4 katı 15/20 tane olabilir,<br />

her renkte görülebilir, fakat mavi hiç yoktur. Stamenler petal sayısı kadar<br />

veya 2, 3, 4 katı olabilir. Anterler boyuna yarıkla açılır, çok sayıda polen<br />

dağılır. Karpel çok sayıda ve serbesttir, Prunoideae' de l'e indirgenmiştir,<br />

her karpelde anatrop 2 övül bulunur. Meyva etli veya kuru aken, nuks,<br />

drupa ya da folikül tipindedir. Çoğunlukla agregat meyva taşırlar.<br />

Tohumlarda endosperma yoktur, besin ma ddel ieri kotiledonlarda<br />

toplanmıştır. Yeryüzünde 115 kadar cins, 3200 kadar tür, Anadolu' da ise<br />

35 cins, 250 kadar tür yetişir.<br />

Rosaceae bitkileri morfolojik özellikleriyle Ranunculaceae<br />

bitkilerine benzer. Bu iki familya karakteristik özellikleri bakımından<br />

karşılaştırılırsa:<br />

Rosaceae Ranunculaceae<br />

stipula var ve yaprak sapına bitişik yok<br />

çiçek epigin/hipogin/perigin her zaman hipogin<br />

stamenlerin dizilişi siklik asiklik<br />

hipantiyum var yok<br />

endosperma yok var<br />

223

---

Rosaceae çok geniş bir familya olduğundan 4 alt familyaya ayrılarak<br />

incelenir.<br />

Ginekeum<br />

apokarp<br />

Ginekeum<br />

sinkarp<br />

Alt familya: Spiraeoideae<br />

1) Spiraeoideae: karpel sayısı 5; meyva folikül<br />

2) Rosoideae: karpel sayısı az ya da çok;<br />

meyva nuks veya drupa<br />

3) Pomoideae: Ovaryum 2-5 karpelden meydana<br />

gelmiş,reseptakulumun içine gömülü,<br />

reseptakulum etlenmiş; meyva drupa<br />

4) Prunoideie: Ovaryum 1 tane, tek karpelli,<br />

reseptakulumun tabanında serbest.<br />

Reseptakulüm yassı veya çukur; meyva drupa<br />

Ginekeum apokarp, karpel 5 tane, her bir ovaryumdan 1 tane folikül<br />

meyva meydana gelir. Çiçek formülü : K5 Cs A10 G-2.5 dir.<br />

Ouillaja saponaria, Şili ve Bolivya' da yetişen, yaprak dökmeyen<br />

büyük bir ağaçtır. Gövde ve kök kabukları soyulur, iç korteksi alınarak<br />

Cortex Quillajae T.K. (Panama Odunu, Panama kabuğu) isimli drog<br />

elde edilir. Kilayik asit adı verilen bir saponozit içerir, saponozit tahriş<br />

edici ve toksiktır ilaç olarak kullanılmaz; temizleyici ve tentür halinde<br />

emülgatör olarak kullanılır.<br />

Altfamilya: Rosoideae<br />

Ginekeum apokarptır. Karpel çok sayıda, konveks bir ginofor<br />

üzerinde bulunur (Fragaria, Rubus, Potentilla), her bir ovaryumdan bir<br />

nuks, nadiren bir drupa meydana gelir. Meyva agregat meyvadır.<br />

Reseptakulum yükselmiş veya düz ya aa çukur, ayaklı vazo biçiminde ve<br />

kalıcıdır, meyvada yumuşaktır. Her karpel de 1-2 övül vardır. Meyva<br />

hiçbir zaman açılmaz. Sepaller dökülmez, meyvanın üstünde kalır.<br />

Rosa cinsi dikenli çalı veya ağaççıklardan oluşur. Yaprakları pennat,<br />

stipulalı, foliollerin kenarı serrattır. Reseptakulum çukurdur, içinde çok<br />

sayıda, serbest pistil bulunur, stilusları uzun olup tepede, ağızdan dışarı<br />

çıkar. Olgunlukta reseptakulum (hipantiyum) etlenir; içinde çok sayıda<br />

nuks tipi meyva meydana gelir.<br />

Rosa damascena (*) (İsparta gülü, Şam gülü). Bu<br />

tür Burdur ve İsparta yöresinde, gülyağı elde<br />

etmek amacıyla ekilir. Yaprakları imparipennat, 3-<br />

7 foliollü ve stipulalıdır. Çiçekler pembe, petaller<br />

katmerli çok sayıda ve kuvvetli kokuludur; Mayıs<br />

(*)Damascus= Şam, damascena= Şam yakınlarında yetişen<br />

224

---

sonuna doğru açar. Petallerden subuharı distilasyonu ile Oleum Rosae<br />

T.K. (Gül yağı) elde edilir. Bileşiminde teıpenik bileşikler başlıca<br />

geraniol, öjenol bulunur. Parfümeri ve kozmetikte, koku fiksatörü, koku<br />

verici olarak kullanılır. Oleum Rosae elde ederken toplanan distilatta,<br />

alttaki sulu tabaka da drog olarak kullanılır. Aqua Rosae T.K. (Gül<br />

suyu) adı verilen bu drog iyi bir antienflamatuvardır, özellikle göz<br />

hekimliğinde kızarma ve kaşınmalara karşı kullanılır ; ayrıca laksatif<br />

etkilidir. 3500-4000 kg çiçekten 1 kg gülyağı elde edilir. İsparta' da yılda<br />

650 kg kadar yağ üretilir. Gül yağı, Türkiye ve Bulgaristan için önemli<br />

bir endüstri ürünüdür. Flores Rosae T.K. (Gül petalleri), taze olarak<br />

kullanılan diğer bir drogdur. Tanen, kersetol (flavonozit) ve<br />

antosiyanozit içerir. Ayrıca bu çiçeklerden hazırlanan konkret (bir çeşit<br />

ekstre) parfümeri ve sanayii için değerli bir üründür.<br />

Rosa cenîifolia (*) (okka gülü) büyük çiçekli bol petalli bir kültür<br />

bitkisidir; özellikle Fransa' da gülsuyu elde etmek için ekilir. Bahçelerin<br />

başlıca süs bitkisidir, ayrıca petallerinden reçel yapılır. Kesme çiçek<br />

olarak da değerlidir.<br />

R.canina (**) (yabani gül, köpek gülü) çok yaygın olan bir türdür.<br />

Petal 5 tanedir. Olgun meyvaları zeytin büyüklüğündedir, kırmızı<br />

hipantiyum içinde çok sayıda nuks bulunur ve Fructus Rosae caninae<br />

(Fructus Cynosbati kuşburnu, gülburnu) isimli droğu meydana getirir<br />

(Şek. 92A; Res. 90a, 90b). C vitamini bakımından zengin bir drogdur,<br />

ayrıca tanen ve flavonozit de içerir. Meyvanın içindeki nukslar<br />

çıkarıldıktan sonra çay gibi hazırlanarak içilir. Astrenjan ve diüretiktir, P<br />

vitamini aktivitesi gösterir. Halk arasında, marmelatı hazırlanarak C<br />

vitamini kaynağı olarak tüketilir.<br />

R.gallica, kırmızı renkli, katmersiz bir kültür bitkisidir. Kuvvetli<br />

kokusu nedeniyle kesme çiçek ve bahçe süsü olarak makbuldur.<br />

Rubus cinsi dikenli pennat yapraklı ve tırmanıcı bir çalıdır.<br />

Reseptakulum etlenmiş ve bir sütun gibi yükselmiştir, ginekeum<br />

apokarptır ve pistiller bu eksen üzerine dizilmiştir. Her bir ovaryumdan<br />

bir drupa meydana gelir.<br />

Rubus idaeus (ahududu, ağaç çileği), meyvaları için yetiştirilen 1-1.5<br />

metre boyunda bir çalıdır. Yaprakları pennat 3-7 foliollü ve dentat,<br />

stipula iplik şeklindedir (Res. 91). Yapraklar tanen, flavonozit ve C<br />

vitamini taşır; meyvalarda ise malik asit, sitrik asit, ozlar (levüloz) ve<br />

ektin bulunur. Antidiyareik ve astrenjan etkisi vardır. Meyvalardan<br />

azırlanan şurup, Sirupus Rubi idaei T.K. (Ağaç çileği şurubu,<br />

Ahududu şurubu) pediatrik ilaçlarda renk ve koku verici olarak yer alır.<br />

Succus Rubi idaei de eczacılıkta kullanılan bir drogdur.<br />

(*) cent(i)- = yüz; çok<br />

(**) canis= köpek<br />

225

---

Şekil 92. A: Rosa canina. m:meyva; B: Prunus amygdalus var.amara.<br />

ç: çiçeğin boyuna kesiti; md: meyvalı dal; t: tohum.<br />

R.fruticosus ÇR.tomentosus) (böğürtlen) yurdumuzda yabani olarak<br />

yetişen yaygın bir bitkidir (Res. 92). Folia Rubi fruticosi, böğürtlen<br />

yaprağı ve çiçek tomurcuklarından oluşan bir drogdur. Tanen,<br />

flavonozit, C vitamini ve organik asitler içerir. Antidiyareik<br />

antihemoroidal ve astrenjan olarak etkir; gargara halinde, ağız-boğaz<br />

iltihaplarında kullanılır. Fructus Rubi fruticosi böğürtlen meyvası taze<br />

olarak yendiği gibi marmelat da hazırlanır. Sitrik asit, pektin, şeker ve<br />

müsilaj içerir. Rubus canescens ve R.discolor, Anadolu' da yetişen diğer<br />

böğürtlen türleridir.<br />

Sarcopoterium spinosum (Poterium spinosum) (aptesbozan otu),<br />

yurdumuzda Akdeniz Bölgesinde ve Batı Anadolu' da çok yaygın olan<br />

alçak bir çalıdır. Dalları dikotomik dallanmış, sık ve diken gibidir. Çiçek<br />

durumu kısa bir spikadır. Çiçekleri çok indirgenmiş, sepal 4 tanedir fakat<br />

petal yoktur (Res. 92). Kökleri diüretik ve antidiyabetik etkilidir.<br />

226

---

Hagenia abyssinica (*), 6-12 m boyunda, monoik bir Habeşistan<br />

bitkisidir. Dişi çiçek durumları Flores Koso T.K. (Koso çiçeği) isimli<br />

droğu meydana getirir. Kosotoksin içeren bu drog kurt düşürücü<br />

etkidedir, bayatlamış çiçeklerde bu etki azalır. Erkek çiçekler kusturucu<br />

olduğu için kullanılmaz<br />

Fragaria vesca (çilek) otsu ve çok yıllık bir bitkidir, stolonları ile<br />

yayılır ve çoğalır, ormanaltı ve gölge yerleri sever. Yaprakları trifoliattır.<br />

Reseptakulum üzerinde çok sayıda apokarp ovaryum bulunur (Res. 94).<br />

Radix Fragariae ve Folia Fragariae, tanen içerdikleri için kullanılır;<br />

Fructus Fragariae 1 de olgunlukta etlenen reseptakulum tatlanmış, herbir<br />

ovaryumdan da bir nuks meydana gelmiştir; pektin, şeker, organik<br />

asitler, C vitamini ve aromatik maddeler içerir.<br />

Altfamilya: Pomoideae (Maloideae)<br />

Bir çok meyva ağacının bulunduğu altfamilyadır. Çiçek epiğindir;<br />

ginekeum 2-5 karpelaen oluşur, alt durumlu ovaryum çiçek ekseni ile<br />

birleşmiş (Rosoideae' den farkı) etlenmiş ve kaynaşmıştır, meyvaların<br />

yenen kısmı burasıdır. Kaliks meyvanın tepesinde, artık şeklinde kalır.<br />

Çiçek formülü: K5 C5 A» G(2.5).<br />

Crataegus (alıç, yemişen), yurdumuzda sık rastlanan, yaprakları 3-7<br />

loblu ve dişli olan dikenli bir çalı veya küçük ağaçtır. Çiçekleri demet<br />

halinde ve beyaz; meyvaları sarı veya kırmızı renkli drupadır. Tepede,<br />

kaliks artığı bulunur.<br />

Crataegus morıogyna Avrupa, Batı Asya, Kuzey Afrika, Kuzey<br />

Amerika' aa yetişen, Anadolu' da da yaygın, genellikle dkenli, 10 m<br />

boyunda küçük bir ağaçtır. Dallar koyu kahverengi, 1.5-2.5 cm çapında.<br />

Yapraklar ovat-obovat, pennatilobat, 3-5 obtus loblu, koyu yeşil.<br />

Çiçekler beyaz veya pembe, 10-18 tanesi şemsiyemsi salkım meydana<br />

etirir. Dişi organ 1 tanedir (tür ismi). Meyva 1 cm kadar, yuvarlak,<br />

f<br />

ırmızı renkli, tek tohumlu drupadır (Şek. 93B; Res. 95). Bitkinin<br />

kokusu hoş değildir. Bu türün henüz açmamış çiçekleri (Crataegi folium<br />

cumflorae) ve olgunlaşmamış meyvaları (Fructus Crataegi) Phr.<br />

Eur.'da kayıtlıdır. Drogda prosiyanidoller, flavonoidler, rutozit,<br />

hiperozit, kersetin, viteksin; kateşin, epikateşin; triterpenik asitler,<br />

ursolik asit, oleanolik asit, klorojenik ve kafeik asit saptanmıştır. Phr.<br />

Eur. göre drogda hiperozit üzerinden hesaplanmış % 1.5 flavonoid<br />

bulunmalıdır. Konjestıf kalp hastalıklarında, arterosklerozda, yüksek<br />

olmayan tansiyonu düşürmede ve angina pectoriste kullanılır. Günlük<br />

doz 5 g olup, 1.5 g' dan hazırlanan infuzyon halinde uygulanır. Yaşlılıkta<br />

geriatnk olarak verilir.<br />

(*)abyssinicus= Habeşistan ile ilgili<br />

227

---

C.pentagyna, pistili 5 tane, meyvası siyah renkli olan türdür.<br />

Pyracantha coccinea (ateş dikeni) alıça benzeyen bir bitkidir.<br />

Yapraklar basit, kenarları tamdır. Turuncu renkli meyvaları kışın<br />

ortalarına kadar ağaç üzerinde kalır. Park ve bahçe bitkisidir.<br />

Cvdonia vulgaris (ayva) meyvaları çok tüketilen bir bitkidir. Ayva<br />

çekirdekleri Semen Cydoniae, müsilaj içeren bir drogdur; sedatif ve<br />

antitüssif etkisinden dolayı halk arasında çok kullanılır. Meyva ise<br />

Fructus Cydoniae tanen, pektin, C vitamini içerir. Mide ağrılarında ve<br />

kabız olarak verilir. C. japonica (Japon ayvası) bir süs bitkisidir.<br />

Bu altfamilyadan meyvasından yararlanılanlar arasında Malus<br />

sylvestris{Pyrus malus) (elma), Mespilus germanica (muşmula, beşbıyık)<br />

(Res. 96), Eriobotrya japonica (malta eriği, yeni dünya) (Res. 97), Pyrus<br />

communis (armut), P.elaeagnıfolia (ahlat), Sorbus aucuparia (üvez)<br />

sayılabilir.<br />

Altfamilya: Prunoideae<br />

Yapraklar basit, çiçek perigin; hipantiyum var; llkarpelden yapılmış<br />

ovaryum 1 tane olup yassı veya çukur olan reseptakulumun tabanında ve<br />

serbesttir. Meyva tipi drupa; genel çiçek formülü: K5 Cs A«, G-j dır.<br />

Prunus laurocerasus (Laurocerasus officinalis,<br />

taflan, karayemiş), Kuzey Anadolu' da yabani<br />

olarak yetişen, parklarda yetiştirilen bir ağaçtır.<br />

Kışın yaprak dökmez. Yapraklar basit, geniş<br />

eliptik, derimsi ve kısa saplıdır. Kenarları çok<br />

seyrek olmak üzere dişlidir, yaprağın alt yüzünde, sapa yakın bölgede ve<br />

orta damarın iki yanında küçük birer salgı bezi bulunur. Çiçekler dik,<br />

salkım durumunda, meyva zeytin büyüklüğünde siyah bir drupadır (Şek.<br />

93A). Folia Laurocerasi recens (*) T.K. (Taflan yaprağı), taze<br />

yapraklardan oluşan bir drogdur. Yapraklardan su buharı aistilasyonu ile<br />

Aqua Laurocerasi T.K. (Taflan suyu) hazırlanır. Siyanogenetik<br />

heterozitler (prulaurazozit) içeren bu droglar yatıştırıcı, öksürük kesici<br />

ve koku verici olarak kullanılır. Heterozitin hidroliziyle hidrosiyanik asit<br />

açığa çıkar, bu nedenle yapraklar zehirlidir.<br />

Prunus amygdalus (Amygdalus communis, badem ağacı), ilkbaharda,<br />

yapraklardan önce pembe veya beyaz renkli çiçek açan, boyu 8' m ye<br />

varan ağaçlardır. Çiçek tek başma veya 2-3 lü kümeler halinde bulunur;<br />

sapı çok kısa, reseptakulumu çukurdur. Kaliks ve korolla 5er üyeli,<br />

stamen çok sayıda ovaryum 1 tane ve reseptakulumun dibinde serbesttir.<br />

(*)receııs= taze, yeni, körpe<br />

228

---

Drupa tipi genç meyvalarda (çağla) yumuşak bir perikarp bulunur, bunun<br />

iç kısmı, giderek odunlaşır ve gözenekli sert bir endokarpa dönüşür (Şek.<br />

92B; Res. 98). Bu bitkinin Anadolu' da 2 varyetesi yetişir, bilhassa sıcak<br />

bölgelerde çok yetiştirilir: P.amygdalus var.dulcis (tatlı badem) ve<br />

P.amygdalus var.amara (acı badem). Bu 2 varyete, sadece tohumlarının<br />

taşıdığı bileşikler bakımından farklılık gösterir yani bunlar kimyasal<br />

varyetedir. 2-3 cm boyunda ve bir ucu yuvarlak, diğer ucu sivri olan<br />

tohumlar (acı badem biraz daha küçüktür) %40-55 kadar sabit yağ, %20<br />

kadar da protein içerir. Bu tohumlardan presyon ile elde edilen sabit yağ<br />

Oleum Amygdali T.K. (Badem yağı) adını alır. Dahilen kullanılırsa<br />

hafif laksatif etki gösterir; birçok kozmetik ürününe girer ve bazı<br />

preparatlarda, burun damlaları ile yağlı enjeksiyonlar için sıvağ<br />

maddesidir. Tohumları emülsin isimli ferment bakımından zengindir ve<br />

bu enzim için başlıca kaynak bu tohumlardır.<br />

Acıbadem tohumları, tatlı tohumlardan farklı olarak siyanogenetik<br />

(*) bir heterozit olan amigdalozit (%2.5-4 kadar) taşır. Temizlenmiş<br />

badem yağı hidrosiyanik asitten arınmıştır, sadece benzaldehit içerir.<br />

Yağı alındıktan sonra geriye kalan acıbadem tohumlarının posası<br />

subuharı distilasyonuna tabi tutularak bir uçucu yağ kazanılır. Oleum<br />

Amygdaü amarae, acı badem esansı adı verilen bu ürün koku ve lezzet<br />

değiştirici olarak, az miktarlarda kullanılır. Bu alt familyada meyva<br />

olarak tanıdığımız bazı Prunus' lar vardır; örneğin, P.avium (Cerasus<br />

avium, kiraz), P.cerasus (C.vulgaris, vişne), P.persica (Persica vulgaris,<br />

şeftali), P.armeniaca (Armeniaca vulgaris, kayısı), P.domestica (erik),<br />

P.spinosa (çakal eriği), P.mahaleb (Cerasus mahaleb, mahlep).<br />

Prunus armeniaca (.Armeniaca vulgaris, kayısı) meyvaları makbul<br />

bir türdür. Tohumlarından çıkarılan yağ E vitaminince zengindir;<br />

doymamış yağ asitlerinden %60 oleik asit, % 30 linoleik asit içerir. Son<br />

yıllarda "Aprıcot Kernel Oil" adı altında bir çok cilt preparatında yer<br />

almakta olan pahalı bir yağdır.<br />

Prunus mahaleb' in tohumları Semen Pruni mahaleb adıyla tanınır.<br />

İdris veya mahlep adıyla aktarlarda satılan ve sabit yağ yanında<br />

kumarin bileşikleri de içeren bu tohumlar tonik ve antibiyotik etki<br />

gösterir. Prunus padus (.Padus avium, kuş kirazı) beyaz renkli ve kokulu<br />

çiçekleri olan bir ağaççıktır. Genç gövde ve dal kabukları Cortex Pruni<br />

adi, amigdalozit, tanen ve reçine içerir, tonik ve sedatif olarak<br />

ullanılır. Prunus cerasus' tan hazırlanan Succus Cerasi, aromatik şurup<br />

yapımında kullanılır.<br />

(*)genesis=gelişme (hidroliz sonucu hidrosiyanik asite ayrılan heterozitler).<br />

229

---

Şekil 93. A: Prunus laurocerasus. B: Crataegus monogyna.ç: çiçek<br />

Fam: Leguminosae (Baklagiller)<br />

Çiçekli bitkiler (Angiospermae) arasında, Compositae' den sonra<br />

gelen ikinci büyük familyadır. Aralarında kserofıtler ve suda yaşayanlar<br />

da bulunur. Tropik, subtropik ve ılıman iklim kuşağında yaygın olan bu<br />

familyada 600' den fazla cins, 13000 kadar tür bulunur ve bir kısmından<br />

önemli droglar elde edilir. Leguminosae familyası 3 altfamilyaya ayrılır;<br />

bunlar, en zengini Papilionoideae olmak üzere (400 kadar cins),<br />

Mimosoideae (50 cins) ve Caesalpinioideae (150 kadar cins)' dir. Bu alt<br />

familyalar çok geniş olduklarından birer familya olarak da kabul edilir.<br />

Familya bitkileri ot, çalı, küçük ya da büyük ağaç formundadır,<br />

aralarında tırmanıcı olanlar (örn. JVistaria) da bulunur.<br />

Yapraklar alternan dizilişli, çoğunlukla bileşik, pennat ve<br />

stipulalıdır; fakat istisnalara da sık rastlanır, Ulex gibi basit yapraklı<br />

cinsler vardır. Acacia' nın genç fidelerinde pennat yapraklar<br />

gelişmemiştir; petiol genişleyip yassılaşarak lamina şeklini almış yani<br />

fıllot haline dönüşmüştür. Yaprak parçalanması bazen palmat olabilir.<br />

Stipula, bazı Acacia ve Robinia türlerinde diken şeklini almıştır; bazı<br />

Pisum' larda ise geniştir ve yaprağa benzer. Pennat yapraklardaki foliol<br />

230

---

sayısı değişkendir ve tanıtıcı özelik niteliğinde olabilir, örneğin Trifolium<br />

ve Medicago' da 3 foliol bulunur (trifoliat), Vicia' da ise 3-12 çifttir.<br />

Yaprakların pozisyonu akşamları değişir, yapraklar kapanır, örn. Mimosa<br />

pudica (küstümotu) dokunma ile katlanır ve sarkar.<br />

Bir çok Leguminosae bitkisinde, Rhizobium türü bakteri nodülleri<br />

bulunur. Bu bakteri havadaki azotu alıp diğer azotlu bileşiklere<br />

dönüştürme yeteneğindedir; bu nedenle fakir toprakları kuvvetlendirmek<br />

amacıyla bu familya bitkilerinden yararlanılır.<br />

Çiçek durumu çoğunlukla dik veya sarkık rasemustur, bazen sıkı bir<br />

küme şeklindedir (Mimosa' da olduğu gibi). Çiçekler bazen aktinomorf,<br />

tek veya iki eşeylidir (Mimosoideae), bazen da asimetriktir<br />

(Caesalpinioideae ve Papilionoideae). Kaliks ve korolla genellikle 5'er<br />

üyeli; stamen sayısı genellikle 10, ya hepsi serbest, ya monadelf veya<br />

dıadelftir. Ovaryum tek karpelden yapılmış, tepede stilus ve stigması iyi<br />

gelişmiştir; 2-çok övül taşır. Meyva tek gözlü bir legümendır, bazen<br />

tohumların arası boğulmuştur ve lomentum meydana gelmiştir<br />

(Şek.lOOB); bazen da folikül tipi meyvaya rastlanır. Meyva bazen,<br />

Arachis' te (yer fıstığı) olduğu gibi kapalı kalır (Şek.99A); bazen karın<br />

dikişi ve dorsal(sırt) damardan açılarak geriye kıvrılır ve tohumlarını<br />

atar (Cytisus, Lupinus). Legümen kuru ya da etli, yeşilimsi veya parlak<br />

koyu renkli olabilir. Boyu birkaç mm' den 30 cm' ye kadar değişebilir.<br />

Tohum sayısı 1 ya da daha çoktur; testa kabacadır; embriyo gelişmiş ve<br />

besin maddeleri kotiledonlarda toplanmıştır, endosperma ya az<br />

gelişmiştir ya da yoktur.<br />

Altfamilya: Mimosoideae (Mimosaceae)<br />

Bu altfamilya bitkilerinin çoğu çalı ya da ağaçtır. Başlıca tropik ve<br />

subtropik bölgelerde yetişir. Yapraklar çoğunlukla bipennattır bazen<br />

fillotlar görülür. Çiçekler küçük aktinomorf, tek veya 2 eşeylidir. Sık bir<br />

spika ya da küresel bir baş durumundadır. Kaliks çoğunlukla gamosepal,<br />

petal 5 tane, küçük ve eşit büyüklüktedir. Stamen sayısı petalinkine eşit<br />

veya 2 katı (Prosopis) ya da daha çok (Acacia); filamentler uzun ve<br />

renkli olup gösterişli, bazen birleşik, bazen serbesttir. Meyva tipi<br />

legümen veya lomentumdur.<br />

Prosopis farcta (P.stephaniana), bu altfamilyanın yurdumuzda yerli<br />

olarak yetişen tek türüdür. Güney ve Güneydoğu Anadolu' da rastlanır.<br />

Küçük bir çalıdır, küçük fakat batıcı dikenlerle kaplıdır.<br />

Acacia türleri tropik ve subtropiklerde yetişen bitkilerdir. Yaprakları<br />

bipennat; çiçekleri sarı veya beyaz, toparlak veya uzamış durumlar<br />

halindedir. Çiçek formülü a K4.5 C4.5 Aıo-30 Gı. Acacia türleri ekonomik<br />

değeri yüksek bitkilerdir. Bir çoğunun gövHe kabukları ve meyvaları<br />

tanen kaynağı olarak değerlendirilir. Bir kısmı da park ve bahçe ağacıdır.<br />

231

---

Acacia senegal stipulaları diken haline geçmiş, küçük bir ağaçtır.<br />

Senegal, Sudan, Tropikal Afrika ve Nil havzasında yabani olarak yetişir.<br />

Foliolleri küçüktür. Gövdede meydana gelen çatlaklardan veya gövde<br />

üzerine yapılan yaralardan bir zamk çıkar. Gummi Arabicum T.K.<br />

(Arabistan zamkı) adı ile bilinen bu zamk eczacılık tekniğinde granül,<br />

tablet, pastil draje yapımında ve kozmetik sanayiinde kullanılır.<br />

Emülgatör özelliği vardır. Ayrıca, yumuşatıcı olarak da losyon halinde<br />

kullanılır. Yapıştırıcı olarak ve gıda sanayiinde büyük ölçüde tüketilir.<br />

A.catechu, Hindistan' da yetişen küçük bir ağaçtır. Odun kısmı ufak<br />

parçalara ayrıldıktan soma su ile kaynatılarak bir ekstre hazırlanır, suyu<br />

uçurulur elde edilen siyah kuru hülasa Catechu T.K. (kaşu) ya da<br />

Cachou isimleriyle tanınır. Flobatanen' ce zengindir, astrenjan etkilidir.<br />

Sanayide özellikle deri tabaklamada ve boyamada kullanılır.<br />

Vatanı Hindistan olan A.farnesiana, taşıdığı uçucu yağ nedeniyle<br />

ilginçtir. Bu türden hazırlanan konkret, parfümeri sanayiinde önemli yeri<br />

olan bir üründür. A.dealbata, mimoza adı ile bilinen türdür. Yaprakları<br />

bipennat, Vatanı Avustralya olduğu halde İstanbul'..da bahçelerde<br />

yetiştirilir. A.cyanophylla da bir Avustralya bitkisidir. Özellikle Güney<br />

Anadolu' da çok yetiştirilir. Yapraklarının hepsi fıllot şeklinde olup<br />

genişçe linear ve grimsi yeşil renklidir.<br />

Albizia julibrissin (gülibrişim) tropikal iklim kuşak bitkilerinden bir<br />

ağaçtır; vatanı Asya ve Afrika' nm tropikal kesimidir. Yaprakları<br />

bipennat, çiçek durumları pembeden sarıya kadar değişen renklerde,<br />

stamenler çok sayıda, fılamentleri tabanda birleşik ve uzundur. Güzel bir<br />

park ağacıdır. Ayrıca mantar elde etme amacıyla gövdesinden<br />

yararlanılır.<br />

Mimosa pudica (küstümotu) ise vatanı Brezilya olan bir yıllık otsu<br />

bir bitkidir. Pennat yaprakları uyarılara karşı nastik hareket eder,<br />

dokunulunca foliolleri katlanır ve yaprak sarkar. Türkçe isimlendirilmesi<br />

bu özelliğinden dolayıdır.<br />

Altfamilya: Caesalpinioideae (Caesalpiniaceaea)<br />

Bu altfamilyadaki bitkiler genellikle tropik ve subtropik bölgelerde<br />

yetişen ağaçlardır. Yapraklar stipulalı, tam ve loblu ya da pennattır.<br />

Çiçekler zigomorftur. Kaliks 5 sepalden oluşmuş, serbest veya birleşik;<br />

petal sayısı da 5' tir. Serbest olan petallerin şekli ya birbirinin aynıdır<br />

(Cassia) ya da farklıdır ve Papilıonoideae' dekilere benzer (Cercis<br />

siliquastrum). Tomurcuk halindeyken üst petali yan petaller, bunları da<br />

alttaki 2 petal örter. Stamen sayısı 10 ya da daha azdır ve serbesttir.<br />

Anterler tepede delikle veya yarıkla açılır. Genel çiçek formülü: z K5 Cş<br />

Aıo Gı Bu altfamilyadaki bitkilerden eczacılık bakımından önemli<br />

droglar elde edilir.<br />

232

---

Şekil 94 A: Cassia angustifolia\ B: C. acutifolia. m: meyva (Mitsuhashi' den).<br />

Cassia türleri tropiklerde yetişen ağaçlardır. Yaprakları pennattır.<br />

Stamenlerin 7 si verimlidir, 3 ü körelmiş olup kısa kalmıştır. C.<br />

acutifolia tropiklerde Afrika' da, C.angustifolia ise Ortadoğu' da<br />

Hindistan ve Arabistan' da yetişen türlerdir. Her iki bitkinin pennat<br />

yaprakları Folia Sennae T.K. (Sinameki yaprağı) adı ile bilinen, bütün<br />

dünyaca tanınan ve yaygın bir kullanılışı olan droğu oluşturur (Şek. 94A;<br />

Res. 99). Aslında foliollerden oluşan drog antrasen türevi bileşiklerden<br />

sennozitleri içerir, bu nedenle pürgatif etkilidir. Kalın bağırsağa etki<br />

eder. Bu iki türün meyvaları da aynı amaçla kullanılır, drog Folliculi<br />

Sennae adıyla bilinirse de aslında meyva tipi legumendir.<br />

C.fıstula (hıyarışember, hinthıyan), vatanı Antil Adaları, Hindistan<br />

ve Mısır olan büyük bir ağaçtır. Meyvaları 35-40 cm boyunda 2-3 cm<br />

çapında, siyahımsı kahverengi bir silindir biçimindedir. Enine perdelerle<br />

çok sayıda göze ayrılmıştır, her gözde pulpa içinde birer tohum bulunur.<br />

Bu drog da müshil etkilidir.<br />

Tamarindus indica (demirhindi) da tropikal Afrika ve Hindistan' da<br />

yetişen büyük bir ağaçtır. Yaprakları pennattır. Stamen 3 tane, monadelf;<br />

meyva legumen, etli ve uzundur, olgunlukta açılmaz. Yetiştiği yörede<br />

233

---

taze meyva olarak yendiği gibi, tohumları ile birlikte ezilmiş halde Pulpa<br />

Tamarindorum T.K. (Demirhindi pulpası) isimli droğu oluşturur.<br />

Taşıdığı şeker ve organik asitler nedeniyle laksatif etkilidir.<br />

Copaifera officinalis, Orta Amerika' da yetişen bir ağaçtır. Odunu<br />

koyu Kırmızı renklidir. Gövdenin yaralanmasıyla akan oleoresin<br />

Balsamum Copaivae T.K. (Kopahu balsamı) isimli droğu oluşturur. Bu<br />

droğun antiseptik, balgam söktürücü ve göğüs yumuşatıcı etkisi vardır.<br />

Krameria triandra, Vatanı Güney Amerika olan küçük ağaçlardır;<br />

Peru ve Bolivya' da yetişir. Yaprakları basittir. Kırmızı renkli olan<br />

kökleri Radix Ratanhiae T.K. (Ratanya kökü) isimli droğu oluşturur.<br />

Tanence zengin olduğundan antidiyareik ve astrenjan olarak kullanılır.<br />

Cilt losyonları ve diş sularının da bileşimine girer.<br />

Hematoxylon campechianum (bakkam ağacı) Orta Amerika' da<br />

yetişen dikenli bir ağaçtır. Kırmızı renkli olan odunundan hematoksilin<br />

isimli sitolojide kullanılan bir boya elde edilir.<br />

Ceratonia siliqua (keçiboynuzu, harnup) kışın<br />

yaprak dökmeyen bir ağaçtır; Akdeniz bölgesinde<br />

ve Güney Aııadolu' da yetişir ve yetiştirilir;<br />

Caesalpinioideae altfamilyasındaki yurdumuz için<br />

yerli 2 cinsten biridir. Yaprakları paripennat,<br />

folioller derimsi, genişçe ovat, koyu yeşil renklidir. Çiçekler poligamdır,<br />

yani hem dişi hem erkek ve hem ae erdişi çiçekleri vardır. Sepalleri<br />

küçüktür, petal bulunmaz, stamen 5 tanedir. Meyva açılmayan 10-20 cm<br />

boyunda ve yassı, etli bir legümendir (Şek. 95m); gençken yeşil,<br />

olgunlukta kahverengi olup pulpası tatlıdır. Kurutulmuş keçiboynuzu<br />

meyvaları toz edilip kakao yerine çocuk çikulatalarına konur; ayrıca<br />

çocuk ishallerinde, antidiyareik olarak verilir. Tohumlarında bol<br />

miktarda müsilaj bulunur, su ile kaynatılıp suyu uçurulunca kolay şişen<br />

bir zamk elde edilir; bu zamk daha çok sanayide, kitre zamkı gibi<br />

kullanılırdı; son yıllarda Locust bean gum adı altında kozmetik<br />

preparatlarda koyulaştırıcı olarak yer almaktadır. Büyüklüğü ve ağırlığı<br />

sabit olan keçiboynuzu tohumları eskiden, kuyumculukta altın tartmada<br />

birim olarak (karat) kullanılırdı.<br />

Cercis siliquastrum (erguvan), Batı ve Güney Anadolu' da kışların<br />

çok sert geçmediği yörelerde yetişen ve kışın yaprak döken bir ağaçtır.<br />

Yaprakları rotundat-kordattır. Çiçekler erguvan renginde olup dalların<br />

üzerinde sık kümeler halinde ve yapraklardan önce görülür; bu nedenle<br />

kauliflori (*) gösteren bitkiler arasında sayılır (Şek. 95B). Hermafrodit<br />

olan çiçeklerde petallerin dizilişi Papilıonoideae alt familyası için<br />

karakteristik olan biçimdedir; güzel görünüşlü bir park ağacıdır.<br />

(*)caulis=gövde; -florus=çiçekli; cauliflori= çiçeklerin gövdeden çıkması<br />

234

---

Şekil 95.A: Ceratonia siliqua. B: Cercis siliquastruum.<br />

m: meyva; y: yaprak.<br />

Gleditsia triacanthos (*) (yabani keçiboynuzu), meyvaları<br />

keçiboynuzuna benzeyen bir ağaçtır. Vatanı Kuzey Amerika' dır;<br />

Anadolu' da, özellikle tarla kenarlarına çit yapmak amacıyla çok dikilir.<br />

Dikenli bir ağaç olup dikenleri uzun, 4-5 cm kadardır; yaprakları pennat,<br />

foliolleri küçüktür; çiçekleri de küçük, sarımsı-yeşil renkli ve rasemus<br />

durumundadır. Meyvaları 30-40 cm boyunda yassı, az çok kıvrık ve<br />

sarkık, legümen tipinde, kahverengidir.<br />

Bu altfamilyada, bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen ve<br />

yurdumuz için yerli olmayan bitkiler de vardır. Caesalpinia gilliesii<br />

(Poinciana gilliesii). Cennet kuşu, tavus kuşu adı verilen bu bitki<br />

Madagaskar bitkisidir. Yaprakları bipennat, foliolleri çok küçüktür;<br />

çiçekleri ise büyük ve sarı renkli olup stamenleri 10 tane, fılamentleri<br />

uzun ve kırmızı renklidir.<br />

(*)tri-=üç; acanthus= diken; triacanthus= üç dikenli.<br />

235

---

Altfamilya: Papilionaceae (Fabaceae)<br />

Bu altfamilya bitkilerinin en çarpıcı özelliği çiçeklerinin zigomorf<br />

oluşu ve kelebeğe benzemesidir (*). Geniş yayılış ve değişik hayat formu<br />

gösteren bitkilerin, tropiklerde yetişenleri çoğunlukla odunsu, diğerleri<br />

ise otsudur. Yaprakları çoğunlukla pennat 3 loblu ve stipulalıdır. Çiçekte<br />

kaliks gamosepal ve 5 lobludur. Korollanın 5 petalinden ikisi birleşik,<br />

üçü serbesttir. Şekil bakımından birbirine benzemeyen petaller değişik<br />

isimlerle anılırlar. Üstte bulunan petal büyük ve diktir, veksillum<br />

(bayrakçık) adını taşır; iki yanda bulunan petaller kanada benzediği için<br />

ala (kanatçık) adı verilmiştir; altta bulunan ve birleşmiş olan iki petal<br />

kayığa benzer ve karina (kayıkçık) denir (Şek. 96). Tomurcuktayken<br />

karinayı kanatlar örter, veksillum da hepsini sarmış durumdadır. Stamen<br />

sayısı 10 olup bazı genuslarda serbest (veya tabanda birleşik), bazılarında<br />

monadelf (**) ya da diadelftir (9 fılament birleşmiş, biri serbest).<br />

Ovaryum bir karpelden meydana gelmiş, 1 gözlü, tek veya çok ovüllü;<br />

meyva legumen veya lomentumdur; legumen meyvalar dorsal damar ve<br />

vental (***) dikiş boyunca açılır. Genel çiçek formülü: z. K

---

çalı kümesinin dibi temizlenerek gövde ortaya çıkarılır;soma gövde<br />

üzerine özel bir bıçakla, 1 cm kadar uzunlukta birkaç kesik yapılır. Bu<br />

yaralanma sonucu bitki zamk üretir ve birkaç gün soma, açılan<br />

çiziklerden zamk dışarı akar (Şek. 97c); havayla temas edince sertleşen<br />

bu zamk elle toplanır. Düzgün çizgi şeklindeki yaralardan akan zamk<br />

beyaz, tırnak gibi yassı şeritsi, kavisli çizgicikli ve kıvrımlıdır. En temiz<br />

parçalardan oluşan bu zamk eczacılıkta kullanılmaya elverişli olan<br />

üründür ve Tragacantha T.K. veya Gummi Tragacanthae (Kitre<br />

zamkı) adıyla kodeks ve farmakopelerde kayıtlıdır(Res. 100c). Düzgün<br />

olmayan veya böcek v.s. yaralaması sonucu meydana gelen yarıklardan<br />

çıkan sarımsı renkli ve çeşitli şekillerdeki zamklar da köylüler tarafından<br />

karışık olarak toplanır; kitre alıcıları tarafından kalitelere ayrıldıktan<br />

sonra piyasaya sevkedilir. En iyi kaliteli zamk fıyor' dur, ofısinal olan ve<br />

eczacılık tekniğinde, örneğin emülsiyon, pastil, tablet hazırlamada<br />

kullanılan budur. Eczacılık dışında kumaş ve Kağıt sanayiinde yapıştırıcı<br />

ve apre verici olarak kullanılır. Kitre zamkı ayrıca Türkiye' nin önemli<br />

ihraç ürünlerindendir.<br />

Geven türlerinin çoğu sık kümeler halinde ve yastıklar oluşturduğu<br />

için erozyonun önlenmesinde çok önemli rolü vardır, yakacak olarak bu<br />

bitkileri sökenler, verdikleri zararın çoğu zaman farkında değillerdir.<br />

Şekil 96. Papilionaceae çiçeği ve meyvası. çb: çiçeğin boyuna kesiti;<br />

o: ovaryum; s: stamenler; ss: serbest stamen; a: ala; k: karina;<br />

v: veksillum; le: \egümen(Pisum sativum)-, lo: lomentum<br />

(Sophoro japonica).<br />

237

---

Şekil 97. Astragalus microcephalus. a: bitkinin genel görünüşü; b: çiçekli<br />

dal; c: zamk elde edilişi; kz: kitre zamkı.<br />

Astragalus membranaceus ve A.mongholicus, Asya bitkilerindendir,<br />

Kuzey Çin, Kore, Moğolistan, Sibirya' da yetişir, Kore ve Çin' de<br />

kültürü de yapılmaktadır. A.membranaceus 25-40 cm, A. mongholicus<br />

60-150 cm boyunda, çok yıllık türlerdir. Radix Astragali, 4-7 yaşındaki<br />

bitkilerin, ilkbaharda toplanıp kurutulmuş organları olup, sarı renklidir.<br />

Triterpen yapısında saponozitler (astragalozit), poliholozitler<br />

(astragalan, astragaloglukan) içeren kökler immunostimulandır<br />

(bağışıklık sistemini güçlendirici). Çin tıbbında tonik, grip, soğuk<br />

algınlığında; uterus kanamaları, kronik ishal, şeker hastalığı; halsizlik ve<br />

iştahsızlıkta kullanılır.<br />

Glycyrrhiza glabra (*) (meyan), Anadolu' da<br />

yaygın olarak yetişen, 1-1.5 m boyunda çok yıllık,<br />

otsu bir bitkidir. Yaprakları imparipennat, 11-15<br />

foliollü; çiçekleri mor renkli, rasemus<br />

durumundadır (Res. 101a, 101b). Meyva kısa bir<br />

legümen olup çıplaktır, bazen salgı tüyleri taşır (Şek. 98A). Bu türün<br />

Anadolu' da yetişen bazı varyeteleri vardır; G.glabra var.glandulifera<br />

(*)glycy-, g!yc(o)-= tatlı; rhiz(o)-= Gr. kök(bitkinin kökleri tatlıdır).<br />

238

---

for (a) ve form (b); G.glabra v ar.glabra\ G.glabra \ ar.violacea (*).<br />

Meyan, piyan, buyan gibi isimlerle tanınan Glycyrrhiza türlerinin toprak<br />

altında parmak kalınlığında, silindir şeklinde uzun iç yüzü sarı renkli ve<br />

lifli kök ve rizomları vardır. Meyan kökü adıyla bilinen bu toprakaltı<br />

kısımları kodeks ve farmakopelerde kayıtlı Radix Liquiritiae T.K.<br />

(Meyan Kökü) yi oluşturur (Res. 101c). Drog saponozit ve flavonozit<br />

içerir, triterpenik saponozitlerden olan glisirizik asit sakkarozdan 60 kez<br />

daha tatlı olan bir bileşiktir, bu nedenle meyan kökü tatlı lezzetli bir<br />

drogdur. Meyan kökünden göğüs yumuşatıcı olarak; mide ülserinde ve<br />

antibakteriyel (Staphylococcus aureus'a karşı) etkisinden dolayı<br />

yararlanılır. Toz edilmiş kökler pilül (hap) hazırlamada, hacim verici<br />

olarak kullanılır. Yukarıdaki etkilerine ek olarak, tat verici olarak da,<br />

fıtoterapi ürünleri arasında da yer alır.<br />

Meyan kökünden su ile tüketme ve sonra suyunu uçurma sonucu bir<br />

drog elde edilir Succus Liquiritiae T.K. (Meyan balı) (Res. lOld). Kuru<br />

ekstre tipinde olan ürün ya çubuk va da kibrit kutusu büyüklüğünde<br />

dikdörtgen prizma biçimindeki kalıplarda şekillendirilir. Bu drog da iyi<br />

bir göğüs yumuşatıcı ve ses kısıklığını gidericidir; mide ülserinde<br />

kullanılır, tatlandırıcı olarak da tüketilir, bu ürün de meyan kökü gibi<br />

başlıca dışsatım ürünlerimizdendir. Yurdumuzda yetişen Glycyrrhiza<br />

türleri arasında G.iconica (Konya yöresi), G.flavescens (Mersin-Adana),<br />

G.asymetrica (Antalya), G.aspera (Maraş), G.echinata sayılabilir;<br />

bunlardan en yaygın olan G.echinata' dır, meyvaları küremsi topluluklar<br />

oluşturur ve legümenin üzeri dikenlidir (Şek.98B), böylece kolay ayırt<br />

edilir; kökleri ise acı lezzetlidir, bu nedenle kullanılmaz.<br />

Arachis hypogaea (**), vatanı Brezilya olmasına karşın yurdumuzda<br />

Güney ve Güneydoğuda kültürü yâpılan, kumlu toprakları seven tek<br />

yıllık, küçük bir bitkidir. Amerikan fıstığı, yer fıstığı gibi isimlerle anılan<br />

bu bitkinin sarı renkli çiçeklerinin sapı çiçek gelişirken uzar yere doğru<br />

sarkar, ovaryum gelişmesini tamamlamak üzere toprağa gömülür ve<br />

meyvalar toprağın içinde olgunlaşır; bu, bitkinin karakteristik özelliğidir.<br />

Meyvaları 1-3 tohumlu, boğumlu ve üzeri ağımsıdır (Şek. 99m).<br />

Tohumlar bol yağ içerir; sıkma yöntemiyle elde edilen bu sabit yağa<br />

Oleum Arachidis, araşit yağı adı verilir. Eczacılık tekniğinde ve<br />

yemeklik yağ olarak tüketilir. Tohumları kavrulup tanence zengin olan<br />

testası çıkarıldıktan soma kuruyemiş olarak yenir.<br />

Trigonella foenum-graecum (***) (çemenotu, buyotu), yurdumuzda<br />

ve Akdeniz havzasında yetişen tek yıllık ve otsu bir bitkidir, ayrıca<br />

yetiştirilir. Yaprakları trifoliat, çiçekleri tek başma, yaprakların<br />

koltuğunda ve sarı renklidir. Meyvası yay gibi kıvrık, uzun ve uç tarafta<br />

(*) Tanker, N., Özkal, N., Glycyrrhiza glabra L. Bitkisinin Türkiye'de Yetişmekte<br />

Olan Varyetelerinin Farmakognozik Karşilaştırıİması, <strong>Ankara</strong>. Ecz. Fak. Der.,7,214(1977)<br />

(**)hyp(o)-= alt, aşağı; gae(o)-= toprak (meyvalar toprağın altında gelişir<br />

(***)trigonus=(tri-; gon-) üç köşeli; foenum=kuru ot; graecum=Yunanistan' da yetişen<br />

239

---

sivrilmiştir (Şek. 99B; Res. 102a). Tohumları Semen Trigonellae<br />

köşelidir (Res. 102b), prizmaya benzer, müsilaj ve yağ taşır. Baharat<br />

karışımlarında kullanıldığı gibi pastırmayı örten çemen de bu tohumların<br />

tozu ile hazırlanır, iştah açıcıdır. Bitkinin kuvvetli ve kalıcı bir kokusu<br />

vardır koku, trigonellin alkaloidinden ileri gelir, bu nedenle henüz<br />

çiçekli iken toplanan bitkiler de kurutulup baharat olarak<br />

kullanılmaktadır. Son yıllarda bu drog bir başka açıdan önem<br />

kazanmıştır. Tohumların embriyosunda diosgenin adı yerilen<br />

saponozitin varlığının saptanması sonucu bitkinin Avrupa, Amerika ve<br />

Doğu Afrika' da da kültürüne başlanmıştır. Diosgenin kortikosteroidlerin<br />

sentezinde yararlanılan değerli bir bileşiktir.<br />

RU<br />

Şekil 98. A: Glycyrrhiza glabra. B: G. echinata. RL: Radix Liquiritiae.<br />

m: meyva.<br />

Myroxylon cinsi, Anadolu' da yetişmeyen bir cinstir, fakat bazı<br />

türlerden eczacılıkta kullanılan droglar elde edilmektedir.<br />

Myroxylon balsamum (Toluifera balsamum), Kolumbiya ve<br />

Venezüella' da yetişen, 25 m kadar boyda büyük bir ağaçtır. Yaprakları<br />

imparipennat, çiçekleri beyaz renklidir. Ağacın gövdesine yapılan<br />

yaralardan akan balsam, Balsamum Tolutanum T.K. (Tolu balsamı),<br />

öksürüğe karşı kullanılır ve ekspektoran ilaçların bileşimine girer.<br />

Sinamik asit ve benzoik asit içeren, güzel kokulu bir drogdur.<br />

240

---

A<br />

Şekil 99. A: Arachis hypogaea. m: meyva;<br />

t: tohum. B: Trigonellafoenum-graecum.<br />

M.pereira (Toluifera pereira) Orta Amerika' da yetişen, 15 m<br />

boyunda bir ağaçtır. Gövdesinin meşalelerle yakılması suretiyle oluşan<br />

balsam, Balsamum Peruvianum T.K (Peru balsamı) aynı organik<br />

asitleri farklı oranlarda içerir. Bu drog haricen antiseptik olarak ve uyuza<br />

da uygulanan preparatların bileşiminde yer alır.<br />

Sophora japonica, vatanı uzakdoğu, Çin olan bir ağaçtır.<br />

Yurdumuzda park ve bahçelerde yetiştirilir. Yaprakları pennat, meyvaları<br />

dar, silindirik sarkık lomentumdur (Şek. 96 la, lOOm). Bu bitkinin çiçek<br />

tomurcukları rutozit (flavonozit) bakımından çok zengindir (%15-20), bu<br />

nedenle rutozit elde edilmesinde kaynak olarak kullanılır.<br />

Physostigma venenosum (*) tırmanıcı bir bitkidir. Batı Afrika' a<br />

yetişen bu bitkinin çiçekleri kırmızı renkli ve salyangoz gibi kıvrıktır.<br />

Tohumları böbrek şeklinde, 1-2 cm boyundadır; şekli baklayı andırdığı<br />

için tohumlara Faba Calabaricae(**) (kalabar baklası) veya Semen<br />

Physostigmatis adı verilmiştir. Fisostigmin (eserin) adı verilen bir<br />

alkaloit içerir; eserinin pupillayı (***) daraltıcı etkisi vardır, glokom' da<br />

(*)venenosum= venenatum = zehirli<br />

(**)faba= bakla<br />

(***)pupilla = göz bebeği<br />

241

---

göz tansiyonunu düşürmek amacıyla kullanılır. Hem tohumlar hem de<br />

bitki çok zehirlidir; yetiştiği yörelerde ok zehiri olarak kullanılır.<br />

Derris elliptica da tırmanıcı ve odunlu bir bitkidir; Güneydoğu<br />

Asya' da yetişir, boyu 7-10 m' ye ulaşabilir. Bu bitkinin kökleri rotenon<br />

adı verilen bir flavonozit içerir; bu bileşik kuvvetli bir ensektisit olup<br />

sıcak kanlı hayvanlar için tehlikeli değildir.<br />

Cytisus scoparius (Sarothamnus scoparius), katırtırnağı'na benzeyen<br />

bir Avrupa bitkisidir, Trakya 1 da da yetişir. Yaprakları trifoliat, çiçekleri<br />

sarı renkli, yüksek ve dik bir çalı formunda olan bitkinin çiçekleri ve<br />

çiçekli dal uçları, uçucu bir alkaloit olan spartein içerir. Bu bileşik kalp<br />

sedatifı, kardiyotonik olup antiaritmik(*) etkilidir. Dal uçlarında bulunan<br />

dopamin (bir aromatik amin) ise hipertansif etki gösterir.<br />

Glycine max(=Soja hispida)(soya fasulyesi), son yıllarda bütün<br />

dünyaca tanınan, vatanı Doğu Asya olduğu halde bir çok ülkede, geniş<br />

çapta kültürü yapılan, 1 yıllık, alçak boylu bir bitkidir. Meyvası tüylü bir<br />

legümen olup 3-5 tohumludur (Şek. 100A). Protein ve yağ bakımından<br />

zengin olan tohumlar gıda olarak tüketildiği gibi soya yağı elde etmede<br />

de kullanılır; ayrıca soya sütü, soya sosu hazırlanır; kazein, glutamik asit,<br />

lesitin elde edilir. Yurdumuzda da soya yağı üretmek amacıyla<br />

yetiştirilmektedir<br />

Ononis spinosa (**) (kayışkıran), yurdumuzda çok sık rastlanan,<br />

dikenli, pembe çiçekli, alçak boylu bir çalıdır. Meyvası küçüktür,<br />

kaliksin içinde kalır. Bu bitkinin kökleri Radix Ononidis, diüretik olarak<br />

kullanılır.<br />

Lupinus albus (termiye, acıbakla, yahudi baklası), yaprakları palmat<br />

olan bir bitkidir. Beyaz renkli çiçekleri gövdenin tepesinde dik bir<br />

rasemus oluşturur (Şek. 101B). Kalp zehiri olan fakat suda çözünen<br />

alkaloitler içerir, bol su ile kaynatıldıktan sonra yenilmektedir, kuvvet<br />

verici olarak bilinir ve kullanılır.<br />

Galega officinalis de yaygın bir bitkidir, Iç ve Doğu Anadolu'da sık<br />

rastlanır. Soluk sarı renkli çiçekleri dik ve sık rasemus meydana<br />

getirmiştir. Herba Galegae taşıdığı galegin alkaloidi nedeniyle<br />

hipoglisemiyan (***) etkilidir.<br />

Spartium iunceum (katırtırnağı), Akdeniz iklimi ülkelerinde,<br />

İstanbul, Ege' de çok yaygın olan sert yeşil dallı, az yapraklı, sarı renkli<br />

ve güzel kokulu çiçekleri olan 1-1.5 m boyunda bir çalıdır (Şek. 101A).<br />

Dalları ve çiçekleri alkaloid (spartein) ve flavonozit içerir; diüretiktir.<br />

(*)rhythm = düzen, tempo, ritm aritmi = kalp ve nabız düzeninin kaybolması<br />

(**)spinosus= dikenli<br />

(***)hipoglisemiyan= hyp(o)-, glyc(o)-= kan şekerini düşürücü<br />

242

---

A B<br />

Şekil 100. A: Giy cine max. B: Sophora japonica. m: meyva; t: tohum<br />

(A: Mitsuhashi' den).<br />

V « ^^ ijjjfr o<br />

Şekil 101. A: Spartium junceum çiçekli ve mey vali dal. B -.Lupinus albus<br />

çiçekli dal.<br />

243

---

Indigofera tinctoria, Hindistan' da yetişen bir bitkidir, indigo adı<br />

verilen bir boya elde edilir. Bu boya halen sentez yolu ile de elde<br />

edilmektedir.<br />

Robinia pseudoacacia (akasya ağacı), vatanı Kuzey Amerika olduğu<br />

halde yurdumuzda çok kolay yetişen, dikenli ve boylu bir ağaçtır.<br />

Çiçekleri kirli beyaz renkli olup 25-30 cm boyunda, sarkık salkımlar<br />

oluşturur. Güzel kokulu olan bu çiçeklerden parfümeride kullanılan bir<br />

esans elde edilir. Yol kenarlarına gölge vermek için dikilir. Vatanı Çin<br />

olan bir başka bitki de Wistaria sinensis'liv (mor salkım). Tırmanıcı ve<br />

odunlu olan bu bitki Anadolu' da çardakları örtmek amacıyla dikilir;<br />

çiçekleri leylak renkli olup sarkık salkımlar meydana getirmiştir,<br />

yapraklardan önce açar. Laburnum vulgare (sarı salkım) da park ağacı<br />

olarak fakat diğer ikisinden daha az yetiştirilen bir Avrupa bitkisidir.<br />

Küçük bir ağaç formundadır. Çiçekleri sarı renkli ve sarkık salkımlar<br />

halindedir, bu nedenle bitkiye altın yağmuru adı verilmiştir. Bütün<br />

bitkide zehirli bir alkaloit olan sitisin bulunur; santral sinir sistemine<br />

etkilidir.<br />

Fabaceae'de sebze olarak yararlanılan bitkiler vardır. Phaseolus<br />

vulgaris (fasulye), Cicer arietinum (nohut), Pisum sativum (bezelye),<br />

Lens esculenta (mercimek), Viciafaba (bakla), Vigna sinensis (börülce)<br />

taze olarak tüketildiği gibi kurutulmuş tohumları protein ve nişasta<br />

yönünden zengin ve besin değeri yüksek ürünler arasındadır.<br />

Medicago (yonca), Trifolium (tirfil, üçgül) türleri ve Melilotus<br />

offıcinalis (kokulu yonca), Avrupa ve Anadolu' da yaygın olan trifoliat<br />

yapraklı otsu bitkilerdir. Melilotus' ta çiçekler küçük ve sarı renklidir ve<br />

yoğun bir rasemus durumundadır. Meyvaları küçük ya da Medicago'da<br />

olduğu gibi helezon şeklinde kıvrılmıştır. Bu bitkilerden Melilotus<br />

offıcinalis kumarin içerir ve yatıştırıcı etkilidir. Yem olarak çok önemi<br />

olan bu yonca iyi kurutulmaz ve nemli ortamda depolanırsa meydana<br />

gelen dikumarol nedeniyle hayvanlarda zehirlenmelere neden olur. Bu<br />

bitkiler dışında Vicia ervilia (burçak), Vicia sativa (fig), Lathyrus sativus<br />

(mürdümük), ve Onobrychys viciifolia (korunga) da hayvan yemi olarak<br />

kullanılan değerli bitkilerdir.<br />

Ordo: Parietales<br />

Otsu, çalı veya ağaççık formundaki bitkilerin bulunduğu bu takımda<br />

çiçekler aktinomorf, hermafrodit, siklik dizilişli,pentamer ve hipogindir.<br />

Ovaryum 3 karpelden meydana gelmiş ve sinkarptır. Ordoya bu ismin<br />

verilmesi plasentasyonun parietal(*) olmasındandır. Bu takımda Anadolu<br />

için yerli familyalar vardır.<br />

(*)paries= duvar; parietalis= duvar (çeper) ile ilgili<br />

244

---

Fam: Cistaceae<br />

Çoğu Akdeniz maki topluluğunda yetişen ağaççık veya otsu<br />

bitkilerdir, morfolojik özelikleri Papaveraceae' ye benzer. Yapraklar<br />

basit, karşılıklı dizilişli; çiçekler tek başına veya gevşek demet halinde;<br />

sepal sayısı 3 veya 5, petaller çoğunlukla günün erken saatlerinde düşer.<br />

Stamen çok sayıda ve serbest; meyva karpel sayısı kadar valf ile açılan<br />

bir kapsüldür.<br />

Cistus (laden) türleri sahil yörelerimizde ve İç Anadolu 1 da yaygın<br />

olan küçük çalılardır. Yaprak ve dallarında demet tüyler ve salgı tüyleri<br />

bulunur, bu nedenle bazı türleri yapışıcıdır. Çiçekler açık veya koyu<br />

pembe, sarımsı veya beyaz renklidir. Cistus salviifolius (Res. 1031 20-50<br />

cm boyunda, dallanmış, dik veya yayvan bir çalıdır; kuru taşlıklarda,<br />

çam ormanlarında yetişir. Yaprakları Salvia yapraklarına benzer (tür adı),<br />

2-5 cm boyunda, 1-2 cm kadar eninde oval-oblong, buruşuk, üst yüzü<br />

yeşil, alt yüzü beyazımsı-tüylü fakat yapışıcı değildir; kokusu azdır.<br />

Mart-Mayıs arası çiçek açar, çiçekler uzun saplı, sepal 5 tane, korolla 2-4<br />

cm kadar, çoğunlukla beyaz. Meyva yatık tüylerle kaplı bir kapsüldür.<br />

C.ladaniferus Batı Akdeniz ülkelerinde yetişir yapraklar linearlanseolat<br />

4-10 cm, çiçekler tek başına, 5-8 cm kadar, kısa saplı ve beyaz<br />

olup çoğunlukla her petalin tabanında kahverengimsi-siklamen bir leke<br />

bulunur. C.laurifolius 1-3 m boyunda dik, dallanmış bir çalıdır; yapraklar<br />

2.5-7 cm, oval-lanseolat, üst yüzü çok yapışkan, alt yüzü yünümsü tüylü,<br />

sürgünleri yapışıcıdır (Res. 104a, 104b). Çiçekler 5-8 cm kadar uzun<br />

saplı, petaller beyaz, tabanı sarı lekeli olup 3-8 çiçek grup oluşturmuştur.<br />

Meyva tüylüdür. Salgı tüylerinde reçineli bir salgı maddesi bulunur, bu<br />

tüyler ve salgı maddesi toplanarak Ladanum isimli drog elde edilir; bu<br />

drogtan eskiden dizanteri tedavisinde ve ekspektoran olarak<br />

yararlanılmıştır, bugün yalnız parfümeride kullanılmaktadır. C.creticus<br />

(Res. 105a, 105b), C.monspeliensis (Res. 106) ve C.parviflorus (Res.<br />

107) Anadolu'da yetişen diğer türlerdir.<br />

Fam: Tamaricaceae<br />

Akdeniz' de yaygın, dalları ince ve sarkık olan halofit (*), higrofit<br />

(**) küçük ağaç veya çalılardır. Yapraklar iğne ya da pul biçiminde,<br />

çiçekler küçük, çok sayıda ve uzun durumlar halindedir.<br />

Tamarix (ılgın), tüy görünüşünde, kışın yaprak döken, uzun<br />

silindirik dalları olan bir taksondur. Çiçekler küçük, pembe renklidir ve<br />

amentuma benzer durumlar meydana getirmiştir. Dere yataklarında,<br />

kumluklarda çok rastlanır, ayrıca süs biti :isi olarak park ve bahçelerde<br />

yetiştirilir.<br />

(*)halo= Gr. tuz; halofit= tuzlu toprakta yetişen<br />

(**)hygr(o)= Gr. yaş,nemli; higrofit= nemli toprakta yetişen<br />

245

---

Fam: Hypericaceae<br />

Uçucu yağ ve reçine taşıyan küçük çalı veya çok yıllık otsu bitkilerin<br />

bulunduğu bu familyada yapraklar basit, oppozit veya vertisillat dizilişli,<br />

çoğunlukla şeffaf noktacıktı; çiçekler sarı renkli ve terminal demetler<br />

halindedir. Periant pentamer, stamenler çok sayıda, triadelf veya<br />

pentadelf (*); ovaryum 3 veya 5 karpelden meydana gelmiş, tek gözlü;<br />

meyva kapsül, bazen bakkadır.<br />

Hypericum (binbirdelikotu) türlerinin yapraklarındaki şeffaf<br />

noktacıklardan dolayı bitkiye türkçe bu isim verilmiştir. Anadolu' da 50'<br />

den fazla türü yetişir. Hypericum perforatum (sarı kantaron) (**),<br />

Anadolu' da yaygın 20-80 cm boyunda bir türdür. Yapraklarında örtü<br />

tüyleri bulunmaz, fakat çok sayıda salgı tüyü ile kaplıdır (Şek. 102A).<br />

Çiçekleri dallanmış topluluklar halindedir; petalleri altın sarısı renkli,<br />

küçük siyah benekli; stamen çok sayıda, triadelftir. Çiçekli dallar zeytin<br />

yağı içinde maserasyona bırakılarak Kantaron yağı hazırlanır; bu yağ<br />

halk arasında yara iyi edici olarak kullanılır. İçerdiği kırmızı renkli<br />

pigment, beyaz veya soluk derili hayvanlarda fotosensitizasyona(***)<br />

neden olur, böyle hayvanlarda güçten düşme görülür. Herba Hyperici,<br />

% 0.05-0.3 hiperisin ve hiperforin ve % 2-4 total flavonoid içerir. Hafif<br />

ve orta derecedeki depresyonlarda, günde 2-4 g drog dekoksiyon, ekstre<br />

veya tentür şeklinde kullanılır.<br />

H.calycinum, tabanda odunlaşmış olan alçak boylu, sürünücü, kışın<br />

yaprak dökmeyen bir türdür. Yaprakları oblong-oval, 5-10 cm kadar ve<br />

derimsidir. Yükselen dallarda tek başına, terminal, çok büyük, 7-8 cm<br />

çapında sarı renkli çiçekleri bulunur. Stamen çok sayıda pentadelf; stilus<br />

5 tane ve kısadır (Res. 108). Kuzeybatı Anadolu' da yaygındır.<br />

Fam: Violaceae<br />

1 veya çok yıllık, otsu bitkilerin bulunduğu bir familyadır. Yapraklar<br />

basit, alternan dizilişli, stipulalıdır. Çiçekler hermafrodit, zigomorf;<br />

kaliks 5 sepalli; 5 petalden alttaki mahmuzlu; stamen 5 tane, ikisi<br />

mahmuzlu; ovaryum 3 karpelden meydana gelmiş, sinkarp, çok ovüllü;<br />

meyva lokulusit kapsüldür. Anadolu'da 1 cins ve 25 kadar türü yetişir<br />

Viola tricolor (hercai menekşe), tek yıllık bir bitkidir. Yaprakları<br />

stipulalı, stipulalar yaprak şeklinde gelişmiş ve parçalıdır. Petalleri<br />

yayvan, 2-3 renkli, alt petal mahmuzludur. Filamentler kısa, anterler<br />

uzun,sarı renkli; tepede üçgen şeklinde morumsu-siyah bir apendiks<br />

(****) taşır; stamenlerden ikisinin tabanı mahmuz şeklinde uzamış,<br />

(*)adelp= Gr. kardeş; monadelphus=(tek kardeşli), fılamentleri bir tek tüp halinde<br />

birleşmiş; diadelphus= iki demet halinde birleşmiş<br />

(**)perforatio = delme, delinme; perforatus = delinmiş; çok delikli<br />

(***)sensus= duygu; sensitivus= duyarlı; phot(o)=Gr. ışık; photoseıısitivus= ışığa duyarlı<br />

(****)appendix= ek, ilave.<br />

246

---

petaldeki mahmuzun içine girmiştir ve nektaryum taşır. Ovaryum şişkin,<br />

stigma büyüktür. Herba Violae tricoloris T.K. (Hercai menekşe)<br />

diüretik olarak tanmır ayrıca süs bitkisi olarak park ve bahçelerde<br />

yetiştirilir.<br />

Şekil 102. A: Hypericum perforatum. ç:çiçek; m: meyva; y: yaprak.<br />

B: Viola odorata.mz: stamen topluluğu ve mahmuz; o: ovaryum;<br />

çd: çiçek diyagramı.<br />

V.odorata (kokulu menekşe) (*), Kuzey Anadolu' da, orman<br />

altlarında yetişen, çok yıllık, stolonlu bir türdür. Yaprakları kordat,<br />

çiçeklerde üst 3 petal birbirine yaklaşmış, koyu mor renklidir (Şek.<br />

102B; Res. 109)). Flores Violae halk arasında ve fitoterapide özellikle<br />

şurup halinde, ekspektoran olarak kullanılır. Ayrıca su buharı<br />

distilasyonuyla elde edilen uçucu yağ parfümeri sanayiinde tüketilir.<br />

(*)odor = koku; odoratus = güzel kokulu<br />

247

---

Fam: Theaceae<br />

Bu familya bitkileri, tropik ve subtropiklerde yetişen, kışın yaprak<br />

dökmeyen çalı veya ağaçlardır. Yaprakları basit, alternan dizilişli ve<br />

derimsı; çiçekleri aktinomorf, hermafrodit, pentamerdir. Stamen çok<br />

sayıda, serbest veya demet halinde; ovaryum 3-5 karpelden meydana<br />

gelmiş ve sinkarptır. Meyva odunlaşmış lokulusit bir kapsüldür.<br />

Thea sinensis (Camellia sinensis, çay bitkisi),<br />

vatanı Çin, Japonya olduğu halde birçok tropikal<br />

ülkede ve yurdumuzda Doğu Karadeniz' de kültürü<br />

yapılan bir bitkidir. Kışın yaprak dökmez,<br />

yaprakları eliptik, kenarları dentat ve derimsidir<br />

(Şek. 103A; Res. 110). Tepe tomurcuğu ve onu izleyen 2 yaprak (2 1/2)<br />

özel yöntemle fermentasyona uğratıldıktan soma kurutulur ve Folia<br />

Theae T.K. (Çay yaprağı) elde edilir. Kafein yanında teofilin ve<br />

teobromin alkaloitlerini ve tanen içerir; alkaloitlerden dolayı uyarıcı ve<br />

diüretik, tanenden dolayı da kabız etkilidir. Uzun süre ve fazla çay<br />

kullananlarda, bir çeşit kronik entoksikasyon görülür; uykusuzluk,<br />

iştahsızlık, zayıflama ve sinirlilik halleri ile kendini gösteren bu<br />

zehirlenmeye teizm denir.<br />

Şekil 103. A: Thea sinensis. gs: genç sürgün (2.5 yaprak); m: meyva;<br />

B: Passiflora cerulea. yd: yapraklı dal; ç: çiçek;<br />

248

---

Camellia japonica (kamelya), vatanı Japonya olan ve süs amacıyla<br />

ülkemizde de yetiştirilen bir bitkidir. Çiçekleri katmerli olup güle benzer.<br />

Fam: Passifloraceae<br />

Passiflora cinsi, vatanı tropikal Amerika olan, sülükleri ile tırmanan<br />

bir taksondur. Yaprakları derin üç loblu; çiçekleri 4-5 cm çapında<br />

aktinomorf, hermafrodit ve pentamerdir. Sepalleri petale benzer, stamen<br />

sayısı 5 veya daha çoktur. Ovaryum üst durumlu, 3-5 karpelden oluşmuş<br />

ve sinkarptır. Korolla ile stamenler arasında ipliksi uzantılar gibi özel<br />

şekilli bir korona (*) vardır ve ginekeum bir androginofor üzerindedir<br />

(Şek. 103B). Meyva bakkadır. Passiflora incarnata (çarkıfelek), vatanı<br />

tropikal Amerika olan, süs bitkisi olarak da yetiştirilen çok yıllık<br />

tırmanıcı bir bitkidir. Herba Passiflorae alkaloit taşıyan bir drogdur,<br />

sinir sistemi sedatifı ve antispazmodik olarak asabi uykusuzluklarda,<br />

şurup halinde kullanılır. P.caerulea ve P.racemosa süs amacıyla<br />

yetiştirilen türlerdir.<br />

Fam: Actinidiaceae<br />

Tropiklerde yetişen tırmanıcı bitkiler, ağaç veya çalılardır. Çiçekler<br />

aktinomorf, ovaryum 3-5 veya çok karpelden meydana gelmiş ve çok<br />

tohumludur. Meyva tipi bakka veya derimsi kapsüldür.<br />

Actinidia chinensis (kivi), vatanı Çin olan tırmanıcı, odunlu, dioik<br />

bir bitkidir. Meyva iri yumurta büyüklüğünde, açık kahverengi, üzeri<br />

tüylü, yenilen bir bakkadır (Res. 111). Pulpası C vitamini bakımından<br />

zengindir.<br />

Fam: Flacourtiaceae<br />

Bu familya tropiklerde yetişen, kışın yaprak dökmeyen ağaç veya<br />

çalıların bulunduğu bir taksondur. Hydnocarpus kurzii, Güney-doğu<br />

Asya'da yetişen bir bitkidir. Tohumlarından presyonla bir yağ elde edilir:<br />

Oleum Hydnocarpi T.K. (Şolmogra yağı), Cüzzamda kullanılan bu yağ<br />

diğer Hydnocarpus ve Taraktogenos türlerinden de elde edilir.<br />

Fam: Caricaceae<br />

Bu familyada tropiklerde yetişen ağaçlar bulunur; gövdeleri<br />

dallanmamış ve diktir, lateks taşırlar. Carica papaya (kavunağacı), bütün<br />

tropiklerde yetiştirilen bir ağaçtır. Kavun büyüklüğündeki meyvaları<br />

yendiği gibi üzerinin çizilmesıyle bir süt elde edilir. Lateks papain isimli<br />

proteolitık (**) bir ferment içerir; bu ferment nekahat dönemindeki ya da<br />

çok güçsüz kimselere sindirim yükünü hafifletmek için verilir.<br />

(*)corona= taç<br />

(**)proteinicus=protein içeren; lys-=Gr. çözünme; proteolitik= proteini parçalayan<br />

249

---

Takım: Opuntiales (Cactales)<br />

Fam: Opuntiaceae<br />

Genellikle Afrika ve Amerika çöllerinde yetişen yaprak ve gövdesi<br />

sukkulent, çoğu dikenli bitkilerdir.<br />

Opuntia ficus-indica (hint inciri, frenkinciri, kaynanadili), ülkemizde<br />

özellikle Akdeniz bölgesinde yetiştirilen ve natüralize olmuş bir türdür.<br />

Çiçekleri büyük, sarı renkli; meyva morumsu renkli dikenli bir bakkadır,<br />

olgunlaştığı zaman yenir (Res. 112).<br />

Lophophora williamsii (Echinocactus williamsii, peyot), Meksika' da<br />

yetişen ve toprak üstü kısımları 15-20 cm çapında küreye benzeyen bir<br />

kaktüs türüdür. Meskalin isimli alkaloit taşır. Meskalin bilinen ilk<br />

halusinojenlerdendir, melankoli tedavisinde kullanılır.<br />

Ordo: Malvales<br />

Bu takımın Parietales takımından önemli farkı plasentasyonun<br />

aksillar olmasıdır. Ayrıca takım bitkilerinin çoğunda, demet tüyler ve<br />

müsilaj içeren hücreler karakteristiktir. Bitkilerin çoğu ağaç, bazıları da<br />

otsudur. Çiçekler aktinomorf stamen çok sayıdadır. Bu ordoya<br />

Columniferae de denir. Çünkü bazı familyalarda fîlamentlerin<br />

birleşmesiyle, stilusu saran bir columna(*) meydana gelmiştir. Genel<br />

çiçek formülü: a K5 C5 A0+H g,5<br />

Fam: Malvaceae (Ebegümecigiller)<br />

Bu familya bitkileri tek veya çok yıllık otsu, çalı veya ağaçlardır.<br />

Yapraklar palmat damarlı, tam ya da palmat loblu, küçük ve düşücü<br />

stipulalıdır. Çiçekler aktinomorf, nermafrodit olup çoğunlukla<br />

yaprakların koltuğundan tek tek çıkar. Bazen kaliksin hemen altında, 3<br />

veya çok, sepale benzeyen loblu braktelerin meydana getirdiği ikinci bir<br />

kaliks, epikaliks(**) bulunur (Şek. 104D). Çiçek formülü ordonunkine<br />

uyar, yalnız ovaryum 2, 3 ya da çok karpellidir. Meyva bazen lokulusit<br />

bir kapsül, bazen bakka ya da herbiri tek tohum taşıyan merikarplara<br />

ayrılan şizokarp meyva tipindedir. Yeryüzünde 80 cins, 1500 kadar tür,<br />

yurdumuzda ise 9 cins ve 40 kadar tür ile temsil edilir.<br />

Malva sylvestris (ebegümeci), Avrupa, Asya ve yurdumuzda yaygın<br />

olan 20-50 cm boyunda, tek, 2 ya da çok yıllık otsu bir bitkidir.<br />

Yaprakları küçük, lamina rotundat, tabanı koraat, palmat damarlı ve<br />

(*)columna= sütun, kolon; Columnifera= sütun taşıyan, sütun halinde<br />

(**)epi= Gr. üstünde; epicalyx= kaliksin üstünde bulunan tabaka<br />

250

---

3-7 loblu,uzun saplıdır, gençken çok tüylüdür. Çiçekleri 3-5 cm kadar,<br />

epikaliks 3 parçalı, korolla pembe renkli (Şek. 104A ; Res. 113a, 113b),<br />

morumsu damarlı, petaller sepallerin iki katı boyda ve tepede derin<br />

emarginat; fılamentlerin meydana getirdiği tüp uzunca ve beyazdır.<br />

Folium Malvae T.K. (Ebegümeci yaprağı) ve Flores Malvae, müsilaj<br />

bakımından zengin droglardır; yumuşatıcı ve ekspektoran etkilidir,<br />

haricen de lapa halinde deri hastalıklarında ve çıban tedavisinde<br />

kullanılır.<br />

Şekil 104. A: Malva sylvestris. e: epikaliks. B: Gossypium herbaceum. ç:<br />

çiçek, mt: kapsül meyva ve tohum tüyleri. C: Althaea officinalis.<br />

ae: epikaliks; k: kök.<br />

Althaea officinalis (hatmi), boyu 60-120 cm, gövdesi dik, sık ve çok<br />

tüylü olan çok yıllık bir bitkidir. Yapraklarının ovat, çiçeklerinin beyaz<br />

ve epikaliksin 6 parçalı oluşuyla Malva cinsinden ayırt edilir (Şek.<br />

104C ; Res. 114a). 20 cm kadar olan sert ve çok tüylü yaprakları Folium<br />

251

---

Althaeae T.K. (Hatmi yaprağı) yanında, Flores Althaeae (Res. 114b)<br />

ve Radix Althaeae T.K. (Hatmi kökü) de müsilaj içerir, yumuşatıcı,<br />

pektoral (*) olarak kullanılır. Hatmi türlerine nemli, tuzlu topraklarda,<br />

ekilmemiş arazide rastlanır. Kurak toprakta yetişenler ise müsilaj<br />

bakımından daha zengindir<br />

A.rosea, doğal olarak Balkan ülkelerinde yetişen 1-2 m boyunda çok<br />

yıllık bir bitkidir. Çiçekleri koyu kırmızı renkli olup ülkemizde süs<br />

amacıyla yetiştirilir (Res. 115).<br />

Gossypium (pamuk), lif ve yağ elde etmek amacıyla ekilen, kökeni<br />

tropikler ve subtropikler olan bir kültür bitkisidir. Epikaliksi Mz/va'nınki<br />

gibi 3 parçalı ve parçalarının kenarları saçaklıdır. Kaliks kısa 5 dişli;<br />

meyva 4-5 gözlü lokulusit kapsüldür, tohumları uzun ve sık tüylerle<br />

kaplıdır (Şek. 104B ; Res. 116).<br />

G.arboreum ve G.herbaceum, vatanı Asya olan, Güney Avrupa' da<br />

geniş çapta kültürü yapılan ve bazı yerlerde natüralize olmuş tek yıllık<br />

türlerdir. Gövde dallanmış çiçekler tek başına, soluk sarı ve ortası koyu<br />

oembe renkli, 6-7 cm kadar büyüklüktedir. Yaprakları kordat, 3-7<br />

obludur. Meyva 4-5 gözlü, 5-7 tohumlu olup olgunlukta yarılarak açılır,<br />

-ler tohumun testa epidermasında 5-10 bin örtü tüyü bulunur. Tek<br />

ıücreli, 1-5 cm uzunlukta ve 15-40 p çapında olan silindirik bu tüyler<br />

curuyunca yassılaşır ve kendi üzerinde burulur. Tohumları örten tüyler<br />

ayrılıp özel yöntemlerle temizlenerek Gossypium depuratum (**) T.F.<br />

(Hidrofil pamuk) (***) hazırlanır. Drog kan dindirici, absorban olarak ve<br />

yaraların steril izolasyonunda kullanılır. Tüylerinden kurtarılmış pamuk<br />

tohumlarından (çiğit) presyonla çıkarılan sabit yağ, Oleum Gossypii<br />

eczacılık tekniğinde bazı pomat v.b. preparatlarm hazırlanmasında<br />

kullanılır. Pamuk yağı, yemeklik yağ olarak büyük ölçüde tüketilir,<br />

ancak bu yağı kullanan erkeklerde antıfertilite(****) görülmektedir. Bu<br />

etki gossipol isimli bileşikten ileri gelmektedir. Yağın kullanılması<br />

bırakılınca kişi tekrar fertil olmaktadır. Pamuk bitkisinin kök kabukları,<br />

Cortex Radicis gossypii, halk arasında abortif olarak kullanılır, ancak<br />

toksik bir drog olup tehlikelidir.<br />

Gossypium türlerinden G.barbadense ve G.hirsutum' un da<br />

ekonomik değeri büyüktür, bunlardan sonuncusunun akala tipleri, bugün<br />

en çok ekilen bitkilerdir. Bu türlerin tohumlarından çıkarılan liflerin<br />

boyu 2.5-3 cm kadardır, başlıca Güney Anadolu, Ege bölgesi, Marmara,<br />

Güneydoğu Anadolu ve Kızılırmak çevresinde ekilir.<br />

Hibiscus esculentus (bamya), 50-70 cm boyunda bir kültür bitkisidir.<br />

Epikaliksi 5-7 parçalıdır. Meyvası 5 gözlü bir kapsül olup müsilaj<br />

bakımından zengindir; sebze olarak tüketilir.<br />

(*)pectus=göğüs; pectoralis=göğüs ile ilgili<br />

(**)purus= temiz; depuratus= temizlenmiş<br />

(***)hydr(o)= Gr.su; hydrophilus= rutubeti, suyu seven<br />

(****)fertilis= verimli, fertil; antifertilite = kısırlık<br />

252

---

H.rosa-sinensis (japon gülü), büyük ve kırmızı çiçekleri nedeniyle,<br />

Batı ve Güney Anadolu' da yetiştirilen bir süs bitkisidir. Çiçekleri basit<br />

ve katmerli olanları vardır.<br />

Hibiscus sabdariffa, tropiklerde kültürü yapılan tek yıllık 1-1.5 m<br />

boyunda bir bitkidir. Kaliksı ve brakteleri Sudan çayı veya kırmızı çay<br />

olarak isimlendirilir. Antosiyanozit ile oksalik, malik ve sitrik asit gibi<br />

asitlerce zengindir, ayrıca yüksek miktarda hibiskik asit içerir. Bazı<br />

içeceklere kuvvetli koyu kırmızı renk ve mayhoş lezzet verir ve bu<br />

nedenle birçok çay karışımına katılır.<br />

Fam: Tiliaceae (Ihlamurgiller)<br />

Bu familyadaki bitkilerin çoğu ağaç formundadır. Yaprakları basit,<br />

stipulalı, çiçekleri aktinomorftur; stamenler çok sayıdadır fakat kolumna<br />

oluşturmaz. 40 kadar cinsi, 400 kadar türü vardır, yurdumuzda 2 cins 5<br />

tür yetişir.<br />

Tilia (ıhlamur) cinsi, yaprakları alternan dizilişli, laminası kordat ve<br />

asimetrik, kenarları dentat olan ağaçlardır. Çiçekler Haziran-Temmuz<br />

aylarında açar ve sarkık durumlar halindedir. Durumun sapı, oblonglanseolat,<br />

zarımsı, ağımsı damarlı uzun bir braktenin tabanından ortasına<br />

kadar yapışıktır ve birlikte büyür (Şek. 105b). Durumdaki çiçek sayısı,<br />

türlere göre 2-10 arasında değişir. Tilia türleri Avrupa' da çok yaygındır.<br />

Ofısinal türler T.cordata ve T.platyphyllos' tur.<br />

T.platyphyllos, boyu 30 m' ye ulaşabilen bir ağaçtır. Yapraklarının<br />

üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü ise taşıdığı tüyler nedeniyle soluk renklidir.<br />

Çiçek durumu seyrek 2-5 çiçekli ve sarkıktır; çiçekleri sarımsı beyaz<br />

renkli ve kokuludur (Res. 117).<br />

T.cordata' da yapraklar küçük, az çok dairemsi, alt yüzü tüysüz her<br />

iki yüzü de parlak yeşil renklidir ancak damarların birleşme yerlerinde<br />

tüy demetlerine rastlanır. Durumdaki çiçek sayısı 4-10 dur. Bu iki türün<br />

yalnız çiçekleri ya da çoğu kez brakteyle birlikte çiçekleri Flores Tiliae<br />

T.K. (Ihlamur çiçeği) isimli droğu oluşturur. Drog müsilaj (%6-8)<br />

flavonoit' 1er (%1) ve uçucu yağ (%0.05 kadar) içerir ve bu<br />

bileşiklerinden dolayı santral sinir sistemi sedatifı ve antispazmodik<br />

(uçucu yağından), diüretik-sudorifık (flavonoitlerinden) ve ekspektoranemoliyan<br />

(müsilajından) etkilidir. Enfüzyonu hazırlanarak kullanılır.<br />

Müsilaj bakımından çiçekler, braktelerden daha zengindir.Ihlamur<br />

ağacının odunundan Carbo Ligni tiliae hazırlanır; bu bitkisel kömür<br />

mide bağırsak gazlarını giderici, etkin bir adsorbandır.<br />

T.argentea (T.tomentosa) (*), Marmara bölgesinde bolca yetişen<br />

ıhlamur türüdür. Yaprakları kordat, üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü yıldız<br />

tüyleri nedeniyle beyazımsı renklidir; androkeum halkasında bulunan<br />

(*)argentum= gümüş; tomentosus= çok keçeli, keçe gibi tüylü<br />

253

---

staminodyumları yardımıyla kolayca tanınır. Bu tür, çiçeklerinin kötü<br />

kokulu olduğu ileri sürülerek Avrupa Farmakopelerine alınmamıştır,<br />

ancak bu geçerli olmayan eski bir görüştür, çiçekleri müsilaj bakımından<br />

hatta biraz daha zengindir. Bu ağacın gövde kabuklarındaki liflerden<br />

sicim ve urgan yapılır; beyaz renkli olan odunu mobilyacılıkta değerlidir.<br />

Şekil 105. A: Tiliaplatyphyllos. b: brakte. B-.Theobroma cacao. ç: çiçek;<br />

m: meyva (B: Mitsuhashi' den).<br />

T.rubra, Karadeniz' de bol yetişen türdür. Çiçekleri yukarıdaki<br />

türlerde bulunan bileşikleri içerir, aynı amaçlarla kullanılır.<br />

Corchorus*lar Hindistan' da ve tropiklerde yetişen tek yıllık<br />

bitkilerdir. Boyu 1-2 m olan bazı türlerin gövdesinden jüt adı verilen lif<br />

elde edilir, dokumacılıkta makbuldür.<br />

Fam: Sterculiaceae<br />

Çoğu tropiklerde yetişen ağaçlardır; stamenlerin bir kısmı tüp<br />

biçiminde birleşmiştir, dış halkadakıler staminodyum halindedir. Meyva<br />

tipi şizokarp veya kapsüldür.<br />

254

---

Theobroma cacao (kakaoağacı), vatanı tropikal Amerika olan,<br />

tropiklerde bir çok yerde kültürü yapılan, büyük ve basit yapraklı, 8-10<br />

m boyunda ağaçlardır. Çiçekleri küçük, beyaz veya kırmızı renkli, ana<br />

gövde veya yaşlı yan dalların üzerindedir, yani kauliflori gösterir.<br />

Meyva 15-20 cm büyüklükte, elipsoid, açılmayan kapsüldür, 20 kadar<br />

tohum içerir (Şek. 105B; Res. 118a, 118b). Semen Cacao, yağ ve<br />

teobromin (%1.5-2), az miktarda kafein(%0.2) içerir; ayrıca polirenoller<br />

bulunur. Tohumlardan elde edilen Oleum Cacao T.K. (Kakao yağı)<br />

vücut sıcaklığında eriyen katı bir yağdır, bu nedenle suppozituvar ve<br />

pomat yapımında kullanılır. Kakao tohumlarının yağı alındıktan sonra<br />

kalan kısmından kakao tozu ve çikolata yapımında yararlanılır.<br />

Cola acuminata da drog veren bir bitkidir. Batı Afrika' nın tropik<br />

bölgesinde yetiştiği gibi kültürü de yapılır. 10-15 m boyundaki bu<br />

ağaçların meyvası odunlaşmış 5 folikülaen meydana gelmiştir, herbir<br />

folikülde, kestane büyüklüğünde 5-6 tohum bulunur. Tohumlar 4-6<br />

kotiledonludur; kodekslerde Semen Colae T.K. (Kola tohumu) adıyla<br />

kayıtlı olan, testası çıkarılıp kurutulmuş kotiledonlarıdır (Res. 119).<br />

Droğun etken maddeleri kafein ve teobromin alkaloitleridir, ayrıca<br />

tanen de içerir; uyarıcı, diüretik ve astrenjan etkilidir. Kolalı içeceklere<br />

katılır.<br />

Cola vera (C.nitida) türünde tohumlar 2 kotiledonludur, alkaloit<br />

miktarı daha yüksektir, bu nedenle alkaloit kaynağı olarak ve gıda<br />

sanayiinde daha çok bu türün tohumları seçilir.<br />

Ordo: Geraniales<br />

Bu takımdaki bitkilerin çoğu otsudur. Çiçekleri aktinomorf veya<br />

zigomorf, hermafrodit, pentamer ve hipogindir. Genel çiçek formülü a/z<br />

K5 CS A5+5 G(2-5) dir. Ordonun bazı familyalarmdaki bitkiler iç salgı<br />

bezleri taşır.<br />

Fam: Meliaceae<br />

Tropiklerde yetişen, odunu sert ve kokulu ağaçlardır. Yaprakları<br />

pennat, çiçek durumu panikula ve çiçekleri erdişidir. Melia azedarach<br />

(tespih ağacı, hint leylağı), vatanı Çin ve Hindistan olan bir ağaçtır. Batı<br />

ve özellikle Güney Anadolu' da, sıcak bölgelerde yol kenarlarında,<br />

parklarda yetiştirilir. Yaprakları bipennat veya tripennat, çiçek durumu<br />

gevşek ve sarkık panikuladır. Leylak renkli çiçekleri, tespihe benzeyen<br />

yuvarlak, drupa meyvaları vardır. Meyvalar bol yağlı ve zehirlidir.<br />

Fam: Simaroubaceae<br />

Çoğunluğu tropik ve subtropik bölgelerde rastlanan ağaçlardır.<br />

Anadolu' da natüralıze olmuş bitkiler vardır.<br />

255

---

Ailanthus altissima (kokar ağaç), A.glandulosa, vatanı Çin olduğu<br />

halde yurdumuzda yol kenarlarına dikilen, ayrıca kültürden kaçmış<br />

olarak da sık rastlanan ağaçlardır. Yaprakları imparipennat, foliolleri<br />

büyüktür, kokusu hoş değildir (ismi). Çiçekleri büyük rasemus veya<br />

anikula durumundadır. Foliolleri Atropa belladonna yapraklarına<br />

E<br />

enzer ve katıştırma amacıyla bu droğa katılır; ancak mikroskopta<br />

incelemeyle Folia Belladonnae için karakteristik elementlerden olan<br />

billur kumu, Solanaceae tipi sapı tek başı çok hücreli salgı tüyleri ve<br />

Solanaceae tipi stoma komşu hücreleri (biri küçük, 3 komşu hücresi)<br />

yardımıyla, katıştırma kolayca saptanabilir.<br />

Quassia amara, Picrasma excelsa (*) da tropiklerde yetişen<br />

ağaçlardır. Gövdenin odun kısmı, Lignum Quassiae T.K. (Kuasya ağacı,<br />

acıağaç) isimli droğu oluşturur. Acı lezzetli olduğu için iştah açıcı, ayrıca<br />

ateş düşürücü olarak da kullanılır.<br />

Fam: Burseraceae<br />

Tropiklerde yetişen bu familya bitkilerinin yukarıdakilerden farkı,<br />

reçine veya uçucu yağ taşımalarıdır. Pennat yaprakları olan bitkiler çalı<br />

veya ağaç formundaaır. Ağaçlardan yaralama sonucu oleoresin elde<br />

edilir.<br />

Commiphora türleri Afrika ve Asya' da yetişen ağaçlardır.<br />

Bunlardan elde edilen Myrrha T.K. (Mirra), oleogomresin (**) boğaz<br />

antiseptiği olarak, diş suyu veya gargara halinde kullanılır. Arabistan' da<br />

yetişen Boswellia türlerinden Olibanum adı verilen oleoresin elde edilir.<br />

Bu drog solunum yolları hastalıklarında, nefes darlığında (günlük gibi)<br />

ve kronik nezlede verilir. Canarium türleri Hindistan' da yetişen<br />

bitkilerdir. Bunlardan da bir oleoresin elde edilir: Elemi adı verilen bu<br />

drog yara iyi edici olarak veya tütsü halinde kullanılır.<br />

Fam: Rutaceae (Turunçgiller)<br />

Bu familya bitkileri tropikal ve subtropikal bölgelerde yetişen çoğu<br />

ağaç, bir kısmı küçük ağaç ya da otsu bitkilerdir. Yaprakları alternan ya<br />

da oppozit dizilişli, tam veya parçalıdır; çoğunlukla salgı cebi taşır ve<br />

kokuludur. Çiçekler aktinomorf, kaliks ve korolla 3-5 üyeli; stamen<br />

sayısı 3-10; ovaryum 4-5 karpelli, sinkarp ve üst durumludur. Meyva tipi<br />

hesperidyumdur; bu meyva tipinde perikarpın dış kısmı derimsidir ve bol<br />

salgı cebi taşır, sarı veya turuncu renklidir (flavedo) (***); bunu içe<br />

doğru izleyen tabaka süngerimsi yapıda ve beyaz renklidir (albedo)<br />

(****); endokarp zar gibidir, endokarptan meyvanın<br />

(*) amarus = acı; picro-= Gr. acı<br />

(**)oleum= yağ; gummi= zamk; resina= reçine; oleogomrezin=reçinenin, zamk ve<br />

uçucu yağ ile birlikte bitkide bulunuş hali.<br />

(***)flavus= sarı<br />

(****)albus= beyaz<br />

256

---

lokuluslarına uzanan etli tüyler, olgunlukta şişer ve dolar (Şek. 106m, k).<br />

Familyada kapsül tipi meyva taşıyan bitkiler de vardır. Rutaceae zengin<br />

familyalardandır, yeryüzünde 140 kadar cins ve 1300 kadar türü tetişir;<br />

yurdumuzda 3 cins yerlidir ve bunlardan biri, Ruta, eczacılıkta<br />

önemlidir; buna karşılık birçok yerde yetiştirilen Citrus cinsi, hem<br />

ekonomik hem de eczacılık bakımından değer taşır.<br />

Citrus (narenciye), vatanı uzakdoğu, Çin, Hindistan olan bir cinstir,<br />

ancak bütün subtropiklerde bir çok vaıyete ve kültür formu<br />

yetiştirilmektedir; Akdeniz ülkelerinde natüralize olmuştur. Yurdumuzda<br />

başlıca Güney ve Güneybatı Anadolu' da sahil kesiminde ayrıca Rize ve<br />

civarında yetiştirilmektedir. Küçük ağaç formundaki bitkilerin yaprakları<br />

kışın dökülmez; parlak, derimsi, tam ve ovat-eliptik; yaprak sapı<br />

kanatlıdır (Şek. 106B). Ovuşturulunca kokuludur. Çiçekler 2-3 cm<br />

büyüklükte, kısa saplıdır. Kaliks kampanulat, 5 loblu; korolla 5 petalli,<br />

petaller beyaz veya pembemsi, etli ve mattır; stamenler çok sayıda;<br />

ovaryum üst durumlu, 6-12 karpelden meydana gelmiş, sinkarp, çok<br />

gözlü, sarı veya turuncu renkli bir hesperidyum dur (Şek. 106). Citrus<br />

türlerinin bir kısmından drog elde edilir.<br />

Citrus aurantium var.amara (turunç ağacı), bitkisinin meyva kabuğu<br />

drog olarak kullanılır. Ekşi ve acımsı lezzetli olan meyvalar tamamen<br />

olgunlaşmadan toplanır, perikarpı alınır, albedosu çıkarılır ve kurutulur,<br />

Pericarpium Aurantii amari T.K. (Turunç kabuğu) elde edilir. Uçucu<br />

yağ ve flavonozitlerden hesperetol içeren drogdan, acı lezzetinden<br />

dolayı iştah açıcı, stomaşik; koku ve tat verici olduğu kadar flavonozit<br />

elde etmede kaynak olarak da yararlanılır. Turunç ağacının çiçeklerinden<br />

de bir drog elde edilir; Fransa ve İtalya' da, su buharı distilasyonu ile<br />

alınan bu droğa Oleum Aurantii floris T.K. (Oleum Neroli, Turunç<br />

çiçeği esansı) adı verilir, %30 kadar linalol içeren bu esans, özellikle<br />

parfümeride; eczacılık sanayiinde koku değiştirici olarak değerlendirilir.<br />

Turunç ağacının yaprak, tomurcuk ve dal uçlarından su buharı<br />

distilasyonu ile bir uçucu yağ daha elde edilir; bu, Oleum Aurantii folii<br />

(Petit grain esansı) adı ile parfümeride tanınan bir üründür %45-75<br />

linalil asetatiçerir.<br />

C.aurantium var.dulce (C.sinensis, portakal ağacı): meyvaları<br />

turunca benzerse de tatlı lezzetiyle kolayca ayırt edilir (Res. 120a, 120b).<br />

Portakal kabuklarından (perikarpından) mekanik yolla yani salgı<br />

ceplerini patlatarak bir uçucu yağ elde edilir, %90-95 kadar limonen<br />

içeren Oleum Aurantii T.K. (Portakal esansı), gıda sanayii ve<br />

eczacılıkta çok tüketilir. Albedosundan kurtarılmış Pericarpium<br />

Aurantii de bazı kodekslerde kayıtlıdır, bu drogdan hazırlanan tentürler<br />

koku ve lezzet verici olarak bazı ilaçların bileşiminde yer alır.<br />

C.aurantium var. bergamia (C.bergamia, bergamot ağacı), bir başka<br />

kültür bitkisidir. Meyvaları açık sarı renkli, ince kabuklu ve toparlaktır.<br />

Meyva kabuklarından mekanik yolla elde edilen uçucu yağ, Oleum<br />

Bergamiae T.K. (Bergamot esansı) koku verici olarak kullanılır.<br />

257

---

Bergamot esansı veya kurutulmuş ve orta incelikte toz edilmiş meyva<br />

kabukları, özel koku vermek amacıyla çaya katılır.<br />

Şekil 106. A: Ruta chalepensis. ç: çiçek. B\Citrus aurantium var.dulce.<br />

mk: meyvanın enine kesiti.<br />

C. aurantium var. decumana (C.grandis, C.paradisi, greypfrut,<br />

greyfrut, altıntop) meyvaları da bergamot gibi büyük ve açık sarı<br />

renklidir fakat şekli sap ve tepe kısmından basılmış oir küreye benzer.<br />

İnce kabuklu olan bu meyvalar C vitamini bakımından zengindir. Gıda<br />

olarak tüketilmektedir.<br />

C. limon (C.medica var.limonum, limon ağacı), meyva şekliyle diğer<br />

narenciyeden kolayca ayırt edilir, elipsoid ve açık sarı oluşu, ekşi lezzeti<br />

en belirgin karayerleridir; C vitamini ve sitrik asit bakımından<br />

zengindir. Olgun meyva kabukları Pericarpium Citri T.K. (Limon<br />

kabuğu) droğunu oluşturur; uçucu yağ ve flavonozitçe (hesperetol)<br />

zengindir. Eczacılıkta tat ve koku verici olarak kullanılır. Limon<br />

meyvasının kabuklarından bir uçucu yağ elde edilir; Oleum Citri T.K.<br />

(Limon esansı) adıyla kodekslerde yer alan bu drog kozmetik alanında<br />

sabun v.s. yapımında ve gıda sanayiinde çok tüketilen bir üründür.<br />

Limonlar arasında tatlı lezzetli olan bir tür vardır.<br />

258

---

C.limetta türünün meyvaları daha yuvarlak ve yüzeyi düzgündür,<br />

lezzeti tatlı, kokusu da kendine özgüdür. C.medica (ağaçkavunu ağacı),<br />

meyvaları en büyük olan narenciye türüdür; 1-2 kg ağırlığındaki<br />

meyvaların yüzeyi kırışıklıdır; kalın olan albedo kısmından reçel<br />

yapımında yararlanılır.<br />

Narenciye meyvaları büyük ölçüde gıda olarak tüketilir, portakal,<br />

limon yanında mandalina (C.nobilis, C.deliciosa) ve kan portakalı<br />

(C.hierochuntica) da kış mevsiminin belli başlı meyvaları arasında yer<br />

alır. Perikarpın albedo kısmından pektin elde etmede yararlanılır; pektin<br />

hem antidiyareik etkilidir hem de besin sanayiinde reçel, dondurma, jöle<br />

v.b. ürünlerin yapımında kullanılır. Yaprak, perikarp veya çiçeklerden<br />

elde edilen uçucu yağların eczacılıkta kullanılışına ek olarak bolca<br />

bulunan sitral, limonen ve C vitamini elde etmede kaynak olması da bu<br />

bitkilerin ekonomik değerini arttırmaktadır.<br />

Rutaceae familyasından Anadolu' da yetişen taksonlardan biri Ruta<br />

cinsidir; bunlar, yaprakları çok parçalı ve fena kokulu, çok yıllık otsu<br />

bitkilerdir. Çiçekleri korimbus oluşturmuştur; petalleri sarı renkli,<br />

kenarları düzensiz dişli veya saçaklıdır (Şek. 106ç).<br />

R.graveolens (sedefotu), bütün Avrupa' da yetişen bir Akdeniz<br />

bölgesi bitkisidir. Yurdumuzda bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.<br />

Çiçekleri sarımsı-yeşil renklidir; bitkinin hoşa gitmeyen bir kokusu ve<br />

acı lezzeti vardır. Kokusu uçucu yağında %90 oranında bulunan metilnonil<br />

ketondan ileri gelir. Bu bileşik, Anadolu' da yetişen diğer iki türde,<br />

R.chalepensis (%47) ve R.mon t. and da (%84) daha az bulunur.<br />

R.graveolens' in toprak üstü kısımları Herba Rutae, kodekslerde kayıtlı<br />

bir drogdur, uçucu yağa ek olarak flavonozit (rutozit, %l-2 kadar) ve C<br />

vitamini içerir. Histeri ve epilepside yatıştırıcı etki gösterir. İnfüzyon<br />

'halinde, stomaşik ve antispazmodik olarak verilir. Halk arasında<br />

emenagog (*) olarak kullanılırsa da tehlikelidir.<br />

Pilocarpus türleri Anadolu' da yetişmeyen taksonlardan olup drog<br />

veren küçük ağaçlardır.<br />

P.jaborandi, P.pennatifolius, P.microphyllus, Brezilya' da yetişen<br />

türlerdir. Pennat yaprakların foliolleri 3-4 cm boyunda eliptik, tepede<br />

obtus ve emarginattır. Kodekslerde Folia Jaborandi T.K. (Jaborandi<br />

yaprağı) adıyla kayıtlı olan drog pilokarpin alkaloidini taşır. Bu bileşik<br />

salgı arttırıcı ve' pupillayı (**) daraltıcı etkilidir, yani atropinin<br />

antagonistidir (***). Özellikle göz hastalıklarında, göz tansiyonunu<br />

düşürücü olarak, pilokarpin nitrat ve pilokarpin klorhidrat tuzu halinde<br />

kullanılır.<br />

(*)emenagogus= adet söktürücü<br />

(**)pupilla= gözbebeği<br />

(***)antagonist= karşı olan<br />

259

---

Fam: Geraniaceae<br />

Ilıman ve subtropikal bölgelerde yetişen,iç salgı taşımayan, tek veya<br />

çok yıllık otsu bitkilerin bulunduğu bir familyadır. Bitkiler çok yaygın,<br />

çiçekleri aktinomorf veya zigomorftur. Kaliks ve korolla 5' er üyeli,<br />

stamen bazı genuslarda 5 (.Erodium), bazılarında 10 (Geranium) tanedir;<br />

ovaryum 3-5 karpelden meydana gelmiştir; meyva olgunlukta<br />

merikarplara ayrılır ancak uzun olan stılus orta eksene bağlı kalırken<br />

merikarpın tohum taşıyan alt ucu, yay (Geranium) veya spiral (Erodium)<br />

şeklinde kıvrılarak yukarı kalkar ve eksenden ayrılır (Şek. 107A).<br />

Pelargonium zonale (sardunya) bahçelerde veya balkonlarda, saksı<br />

içinde en çok yetiştirilen bir süs bitkisidir. P.endlicherianum ise<br />

salucanotu adıyla tanınan, Orta, Güney ve Doğu Anadolu' da yetişen 20-<br />

30 cm boyunda çok yıllık otsu bir bitkidir (Res. 121). Koyu pembe renkli<br />

zigomorf çiçekleri halk arasında, taze iken solucan düşürücü olarak<br />

kullanılır, ismi buradan gelmektedir.<br />

Fam: Polygalaceae<br />

Bu familya bitkileri otsu, çalı veya küçük ağaç formundadır.<br />

Yaprakları basit, çiçekleri erdişi ve zigomorftur, Papilıonaceae çiçeğine<br />

benzerse de karinada petalin tepesi parçalanmıştır. Stamen 8 tane olup<br />

fılamentleri boru şeklinde birleşmiştir. Ovaryum 2 karpelden meydana<br />

gelmiştir, meyva tipi lokulusit kapsüldür.<br />

Polygala senega, Kuzey Amerika'da yetişen, 40-50 cm boyunda, çok<br />

yıllık bir bitkidir (Res. 122a, 122b). Kök ve rizomları Radix Senegae<br />

T.K. (Poligala kökıi) isimli droğu oluşturur. Drog saponozit (senegozit)<br />

içerir ve ekspektoran olarak kullanılır. Anadolu'da yetişen P.pruinosa<br />

türü de saponozit içermektedir.<br />

Fam:Oxalidaceae<br />

Bu familya bitkileri doğal olarak yetiştiği gibi aynı zamanda<br />

kültürü de yapılan otsu bitkilerdir. Oxalis acetocella (kuzukulağı,<br />

ekşiyonca) Kuzey Anadolu' da yetişir; yapraklan trifoliat (Trifolium'a<br />

benzer), oksalik ve tartarik asitler taşır, ekşi lezzetli, otsu bir bitkidir.<br />

Fam: Erythroxylaceae<br />

Bu familyadan Türkiye' de yetişen bir örnek yoktur. Erythroxylon<br />

coca Güney Amerika' da, Peru, Bolivya'da yetişen, Asya' nın güneyinde,<br />

Cava, Seylan' da kültürü yapılan, 2-4 m boyunda, küçük bir ağaçtır (Res.<br />

123). Yaprakları alternan dizilişli, kısa saplı, tam ve eliptik olup orta<br />

damara az çok paralel 2 çizgi taşır. Folia Cocae T.K. (Koka yaprağı)<br />

kokain alkaloiai içeren bir drogdur. Alkaloid uyuşturucu ve lokal<br />

anestezik etkilidir; yaprakları yerliler tarafından açlık, yorgunluk ve<br />

260

---

susuzluk giderici olarak kullanılır. Bazı serinletici içeceklerin (kola gibi)<br />

yapımında yer almaktadır.<br />

Fam: Euphorbiaceae<br />

Tropik ve ılıman bölgelerde yetişen çalı veya ağaç formunda<br />

bitkilerdir; bazıları sukkulenttir. Çoğunluğu monoik, bazıları dioiktir. Bir<br />

çoğu da beyaz renkli lateks taşır. Yaprakları basit, parçalı, pul veya diken<br />

biçimindedir. Çiçekleri aktinomorf, pentamer, bazen çok indirgenmiştir.<br />

Ovaryum 3 karpelden meydana gelmiş, 3 gözlüdür. Meyva, herbirinde 1<br />

tohum bulunan 3 gözlü bir kapsüldür; olgunlukta 3 kokuş halinde ayrılır,<br />

bu nedenle bu taksona Tricoccae de denir. Yeryüzünde 280 cins ile<br />

temsil edilen bu familyadan yurdumuzda 5 cins ve 100 kadar tür yetişir.<br />

Ricinus communis (hintyağı bitkisi) vatanı Hindistan olan bir<br />

bitkidir; bütün tropik ve subtropik bölgelerle ılıman iklim yörelerinde<br />

yetiştirilir (Res. 124a). Tropiklerde 10-20 m boyunda ağaç, ılıman<br />

iklimde ise 1-2 m' lik tek yıllık otsu bitki formundadır (Res. 124b).<br />

Yaprakları loblu ve peltattır, yaprak sapı laminanın ortasına yakın bir<br />

yere bağlıdır; yaprağın alt yüzünde damarlar ve yaprak sapı koyu<br />

kahverengimsi kırmızı renklidir. Çiçekler gövdenin tepesinde, salkım<br />

durumundadır; dişi çiçekler salkımın üst kısmında, erkek çiçekler ise alt<br />

tarafındadır. Dişi çiçeklerde ovaryum 3 gözlü ve meyva dikenlidir.<br />

Tohumları 1-1.5 cm boyunda, üzeri lekeli etli ve şişkin bir keneye benzer;<br />

karunkulası etlidir (Şek. 107t). Bu tohumlar Semen Ricini T.K.<br />

(Hintyağı tohumu) yağ bakımından zengindir ve zehirlidir (Res. 124c).<br />

Tohumlardan sıkma yoluyla elde edilen Oleum Ricini T.K. (Hint yağı),<br />

%85 oranında risinoleik asit taşır, zehirli bir bileşik olan risin<br />

maddesinden kurtarıldıktan sonra purgatif olarak kullanılabilir; ince<br />

bağırsağa etki eden kuvvetli bir purgatiftir. Kozmetik sanayiinde sabun,<br />

şampuan yapımında; dericilik, boyacılık, matbaacılıkta, makine yağı ve<br />

kandil yağı olarak kullanılır.<br />

Croton tiglium da tropikal Asya' da yetişen küçük bir ağaçtır.<br />

Tohumları hintyağı tohumlarına benzer fakat daha küçüktür. Bu<br />

tohumlardan da bir sabit yağ, Oleum Crotonis T.K. (Kroton yağı) elde<br />

edilir, bu yağ drastik (*) bir müshildir, daha çok veteriner hekimlikte<br />

kullanılır. Manihot utilissima (M.esculenta), 2-3 metre boyunda bir<br />

Güney Amerika ağacıdır; ayrıca tropikal bir çok bölgede yetiştirilir.<br />

Kökü 50 cm kadar uzun, etli, nişasta bakımından zengindir. Bu nişasta<br />

Arrow-root veya Tapioca adı altında piyasada bulunur; bitkinin kökleri<br />

yetiştirildiği yörelerde patates gibi gıda olarak tüketilir. Hevea<br />

brasiliensis (kauçuk ağacı), vatanı Amerika'da Amazon havzası olan,<br />

Brezilya, tropikal Asya ve Afrika' da yetiştirilen 20-30 m boyunda bir<br />

ağaçtır. Gövdesine yapılan yaralardan bir lateks akar, DU sütün<br />

pıhtılaşmasıyla ham kauçuk elde edilir. Kauçuk, sanayide tüketilen<br />

önemli ürünlerden biridir.<br />

(*)drasticus= çok kuvvetli ve sancı yapan müshil<br />

261

---

Şekil 107. A: Geraniaceae meyvaları. e: Erodium; g: Geranium. B: Ricinus<br />

communis. dç: dişi çiçek; eç: erkek çiçek; m: meyva; t: tohum.<br />

Aleurites mollucans Hawai adalarında çok yetişen bir ağaçtır. Nuks<br />

tipi meyvalarınm tohumlarından sıkma yoluyla alınan yağ Kukui Nut<br />

Oil, linoleik ve linolenik asitçe zengin bir yağdır; cildi koruyucu<br />

kozmetik preparatlarda kullanılmaktadır.<br />

Euphorbia (sütleğen) türleri de süt taşıyan bitkilerdir. Bu cinste<br />

çiçekler kısmi bir çiçek durumu olan (cyathium) siatyum durumundadır;<br />

dişi çiçek 1 ovaryumdan oluşmuştur ve ortada bulunur; erkek çiçekler ise<br />

5 tane olup birer stamenden ibarettir ve dişi çiçeğin etrafındadır. Bu<br />

yerleşimle hermafrodit bir çiçeğe benzer; etrafını, kalikse benzeyen 5<br />

brakte çevirmiştir, aralarında 5 gudde bulunur, bir tanesinin yerinden dişi<br />

çiçeğin sapı dışarı doğru sarkar. Bu siatyumlarm birkaçı biraraya gelerek<br />

umbellalar oluştururlar. Yurdumuzda 100 kadar Euphorbia türü yetişir.<br />

Zehirli olan bu bitkiler balık zehiri olarak kullanılır.<br />

E.resinifera, Kuzey Afrika çöllerinde yetişen sukkulent bir bitkidir.<br />

Gövdesi 4 köşeli, yaprakları diken şeklindedir; etli gövdesine yapılan<br />

çiziklerden akan süt kurutulunca Euphorbium T.K. (Ferbiyun) adı<br />

verilen bir drog elde edilir. Bu drog çok tahriş edicidir. E.splendens,<br />

gövdesi 4 köşeli, dikenli, siatyumları kırmızı renkli bir süs bitkisidir,<br />

saksılarda yetiştirilir.<br />

262

---

Fam: Linaceae<br />

Familya bitkileri otsu olup ılıman bölgelerde yaygındır. Yapraklar<br />

alternan bazen oppozit dizilişli, basit ve tam kenarlı; çiçekler aktinomorf<br />

pentamer (bazen tetramer); meyva septisit kapsüldür. Yurdumuzda<br />

Linum cinsinin 38 türü yetişir.<br />

Linum usitatissimum (keten, zeyrek) lifleri veya tohumları için,<br />

Karadeniz, Marmara, Ege ve İç Anadolu bölgelerinde kültürü yapılan tek<br />

yıllık bitkidir. Boyu 30-60 cm kadar, çiçekleri açık mavidir (Şek. 108A;<br />

Res. 125a). Lifi için ekilen keten bitkisinde gövde dallanmamıştır ve<br />

liflerin boyu uzundur; tohum elde etmek için ekilen formun gövdesi ise<br />

çok dallanmıştır, dolayısıyla çok sayıda çiçek ve meyva verir. Meyva<br />

basık küremsı, 5 gözlü ve 10 tohumludur. Tohumlar, Semen Lini T.K.<br />

(Keten tohumu) adı ile kodekslerde kayıtlıdır. Sabit yağ ve müsilaj<br />

bakımından zengin olan tohumlar 2-3 mm boyunda, yassı ovoid, yüzeyi<br />

parlak kahverengidir (Res. 125b). Müsilaj testa epidermasında, sabit yağ<br />

ise endospermadadır, tohumlar su içinde beklemekle şişer, bu<br />

özelliğinden ötürü mekanik müshil olarak (hacim arttırarak) etki gösterir,<br />

ayrıca dışarıdan lapa halinde, yumuşatıcı olarak kullanılır. Tohumlarda<br />

bulunan sabit yağ sıkma yoluyla alınır ve kodekslerde kayıtlıOleum Lini<br />

T.K. (Keten tohumu yağı) elde edilir. Havada kolay kuruyan bir yağdır,<br />

bu özelliği nedeniyle yağlıboya işlerinde bezir yağı adı altında çok<br />

kullanılır.<br />

Fam: Zygophyllaceae<br />

Çoğu tropikal bölgede yetişirse de bir kısmı da ılıman iklimde<br />

yaygın olan otsu, çalımsı ender olarak da ağaç formunda bitkilerdir.<br />

Çiçekleri aktinomorf, pentamer veya tetramer, stamenler 2 veya 3<br />

halkada olmak üzere 10-15 tanedir. Meyva kapsül veya şizokarp<br />

tipindedir.<br />

Peganum harmala (üzerlik), Orta Anadolu'<br />

da çok yaygın olan ve kırsal kesim halkı<br />

tarafından iyi tanınan çok yıllık, otsu bir step<br />

bitkisidir (Res. 126a, 126b). 30-50 cm<br />

büyüklüğünde kümeler oluşturur. Yaprakları çok<br />

parçalı, parçaları lineardır; çiçekler 4-5 cm büyüklükte tek tek, beyaz<br />

renkli; meyva nohut büyüklüğünde çok tohumlu, lokulusit bir kapsüldür<br />

(Şek. 108B). Tohumları Semen Pegani alkaloitler (harmin, narmal<br />

gibi) içerir; bu alkaloitler santral sinir sistemi stimulanıdır. Meyva ve<br />

tohum halk arasında tütsü olarak yakılır, ayrıca meyvalardan hazırlanan<br />

nazarlıklara bir çok evin duvarında rastlanmaktadır (Res. 126c); tohum<br />

testasından da kırmızı renkli bir boya elde edilir. Zehirli bir bitkidir.<br />

263

---

Şekil 108. A: Linum usitatissimum. B: Peganum harmala. ç: çiçek; m: meyva.<br />

Guajacum offıcinale, Orta Amerika' da yetişen bir bitkidir. Küçük<br />

ağaç formundaki bitkinin odun kısmı reçine taşır; Lignum Guajacı adı<br />

altında tanınan odunundan kuru distilasyonla gayakol isimli ve<br />

antiseptik etkili bir bileşik elde edilir, Resina Guajaci adıyla bilinen<br />

reçinesinden bir tentür hazırlanır; bu tentür oksidaz' ların (enzimler)<br />

tanıma reaksiyonunda kullanılır.<br />

Ordo: Sapindales<br />

Bu taksondaki bitkilerin çoğu ağaç veya ağaççık formunda olup<br />

çiçek halkaları pentamer, ovaryum 3 karpelden yapılmış, sinkarp ve<br />

hipogindir.<br />

Fam: Buxaceae<br />

Bu familya bitkileri kışın yaprak dökmeyen, çalı veya ağaçlardır;<br />

bazıları monoik, bir kısmı dioiktir. Yapraklar oppozit dizilişli, basit ve<br />

tam; çiçekler küçük ve aktinomorfhır, korolla bulunmaz. Yurdumuzda 1<br />

genus yetişir.<br />

264

---

Buxus sempervirens, B.balearica (şimşir) türlerinden ilki Kuzey<br />

Anadolu ormanlarında, ikinci bitki ise Güney Anadolu dağlarında yetişir.<br />

Bu bitkiler sık dallı ağaççık formundadır. Yapraklar basit, derimsi;<br />

çiçekler sık demetler halindedir. Yaprakları halk arasında purgatif ve<br />

kolagog olarak kulanılırsa da alkaloit içeren bu bitkiler zehirlidir.<br />

Şimşirin asıl önemi, açık renkli ve sert odunundan kaşık, vazo, biblo ve<br />

benzeri eşyaların yapılmasından dolayıdır.<br />

Simmondsia californica, S.chinensis, çölde yetişen bir çalı veya<br />

küçük ağaçtır. Tohumlarından bir yağ elde edilir; Jojoba yağı adıyla<br />

bilinen bu ürün, kimyasal olarak bir mum yapısındadır (yanı yüksek<br />

moleküllü asit ve alkollerin esterleridir), sıvı bir mumdur; ısıtıldığında<br />

viskozitesi değişmez, hidrojene edildikten sonra cila, mum v.s yapımında<br />

kullanılır. İrritan olmayan ve kontakt allerji yapmayan bu yağa, son<br />

yıllarda kozmetik ürünlerinde çok sık rastlanmaktadır.<br />

Fam: Salvadoraceae<br />

Bu familya yurdumuzda temsil edilmeyen bir taksondur, Afrika ve<br />

Asya steplerinde yetişen bitkileri kapsar. Salvadora persica isimli küçük<br />

ağacın odun bölgesi çok liflidir. Parmak kalınlığındaki dalların uç kısmı,<br />

liflerinden dolayı eskiden diş fırçası gibi kullanıldığı için misvak adıyla<br />

iyi tanınırdı.<br />

Fam: Aceraceae<br />

Kuzey Yarıkürenin dağlık bölgelerinde yetişen bu familyaya mensup<br />

ağaç veya ağaççıklara yurdumuzda da rastlanır. Yaprakları oppozit<br />

dizilişli, palmat damarlı, palmat loblu; bazen da pennattır. Meyva tipi<br />

kanatlı 2 merikarpa ayrılan bir şizokarptır. Yurdumuzda Acer (akçaağaç)<br />

cinsinin 10' dan fazla türü yetişir, ayrıca park ve yollara dikilen bir<br />

ağaçtır. A.saccharinum Amerika' da yetişir, sakkaroz taşır ve şeker elde<br />

edilmesinde yararlanılır.<br />

Fam: Anacardiaceae<br />

Bu familya bitkilerinin çoğu reçineli ve pennat yapraklı ağaçlardır.<br />

Çiçekleri küçük ve hermafrodittir. Kaliks ve korolla 3-5 parçalı, stamen<br />

sayısı 5 veya 10' dur. Ovaryum hipogin, 3 karpelli; meyva drupadır.<br />

Pistacia cinsinin yurdumuzda üç türü iyi tanınır.<br />

Pistacia lentiscus (sakız ağacı) Batı ve Güney<br />

Anadolu' da yetişen kışın yaprak dökmeyen bir<br />

ağaçtır; yaprakları paripennat, çiçekleri kırmızı<br />

renkli sık panikula durumundadır. Ege' de Çeşme'<br />

de ve Sakız Adası' nda bir varyetesi yetiştirilir; P.lentiscus var.chia. Bu<br />

ağaçların yaşlı dal ve gövdesine açılan yarıklardan bir reçine akar, buna<br />

265

---

Mastix T.K. (Sakız) adı verilir. Stomaşik olarak çiğnendiği gibi<br />

(mastikatuar) (*), bazı preparatların yapımında da kullanılır.<br />

P.terebinthus (menengiç), bir Akdeniz iklimi bitkisidir. Yaprakları<br />

imparipennattır. Meyvaları önce kırmızıdır soma kahverengine döner;<br />

drupa tipindeki bu meyvalar diüretik ve ekspektoran olarak kullanılır.<br />

P.vera (antep fıstığı, şamfıstığı), yurdumuzda özellikle Gaziantep<br />

dolaylarında yetiştirilen Batı ve Güney Anadolu' da da kültür denemeleri<br />

yapılan bir ağaçtır (Res. 127). Yaprakları 3-5 foliollüdür. Tohumları yağ<br />

ve protein bakımından zengindir. Yenerek tüketildiği gibi yöresel bir<br />

çok tatlının yapımında kullanılır.<br />

Rhus coriaria (sumak, tetir), Anadolu' nun<br />

hemen hemen her tarafında yetişen, imparipennat<br />

yapraklı bir çalıdır. Boyu 1 m'ye kadar yükselebilir;<br />

çiçek durumu 15-20 cm boyunda, sık bir panikuladır<br />

(Şek. 109B; Res. 128a). Yaprakları tanen bakımından zengin olduğu için<br />

ekstreler halinde deri tabaklamada kullanılır, ayrıca kumaş boyamada da<br />

yararlanılır. Sumak meyvaları önce yeşil soma koyu kırmızı renkli ve<br />

ekşi lezzetlidir, baharat olarak çok tüketilir (Res. 128b, 128c).<br />

Şekil 109. A: Schinus molle. B: Rhus coriaria. C: Aesculus hippocastanum<br />

yaprağı.m: meyva.<br />

(*)masticatio= çiğneme; mastiche = sakız<br />

266

---

Rhus semialata, Çin' de yetişen bir türdür. Bu bitki üzerinde Aphis<br />

chinensis isimli bir böcek bir çeşit mazı meydana getirir. Gallae<br />

Chinensis (Çin mazısı) adı verilen bu ürün düzensiz çıkıntıları olan 4-5 x<br />

1.5 cm boyutlarında, 2-3 mm kalınlığında ve içi boş bir drogdur; %90<br />

kadar tanen içerir, bu nedenle tanen kaynağı olarak, sanayide kullanılır.<br />

Schinus molle (yalancı karabiber), Batı ve Güney Anadolu' da, park,<br />

bahçe ve yol kenarlarında çok yetiştirilen ve halkın karabiber ağacı<br />

olarak tanıdığı bir bitkidir. Vatanı Güney Amerika olan bu ağacın dalları<br />

sarkık, pennat yaprakları çok foliollüdür. Panikula durumundaki drupa<br />

meyvaları karabiber büyüklüğünde, yuvarlak ve koyu pembe-kırmızı<br />

renklidir (Şek. 109A ; Res. 129); lezzeti karabibere benzer.<br />

Mangifera indica, bütün tropiklerde yetiştirilen bir ağaçtır. Mango<br />

adındaki meyvaları son yıllarda yurdumuzda da tanınan büyük bir drupa<br />

tipindedir, şeftaliye benzer.<br />

Fam: Hippocastanaceae<br />

Bu familyadaki bitkilerin çoğunun vatanı Amerika' dır. Yaprakları<br />

palmat, 3-9 foliollü; çiçekleri zigomorf; meyva 3 yarıkla açılan dikenli<br />

bir kapsüldür. Tohumları büyüktür.<br />

Aesculus hippocastanum (atkestanesi), parklarda ve yol kenarlarında<br />

çok yetiştirilen büyük bir ağaçtır (Res. 130a). Vatanı Balkan yarımadası<br />

olan bitkinin yaprakları uzun saplı, palmat, 5-9 foliollü; foliolleri ters<br />

ovat veya baklava şeklinde, kenarları düzensiz dişlidir (Şek.l09C). Çiçek<br />

durumu dik piramit şeklinde çiçekler beyaz veya pembe renklidir.<br />

Ovaryumun gelişmesiyle önce yeşil renkli, yuvarlak ve üzeri dikenli<br />

kapsül tipinde bir meyva meydana gelir; olgunlaşınca dış kısmı<br />

esmerleşir, üç yarıkla açılır ve tohumları düşer (Res. 130b). Tohumları<br />

büyüktür, kestane'ye benzer, çok serttir. Olgun tohumları, Semen<br />

Hippocastani, triterpenik saponozitler içerir (essin), bu bileşikler<br />

antienflamatuar, vazokonstrüktör ve kapiler çatlamayı önleyici<br />

özeliktedir. Ayrıca flavonozitler de bulunur, bu nedenle P vitamini<br />

aktivitesi gösterir. Bu drogdan hazırlanan preparatlar hemoroid ve damar<br />

hastalığı (örn. flebit) tedavisinde kullanılır.<br />

Ordo: Rhamnales<br />

Bu takımdaki bitkilerin çoğu ağaç, ağaççık veya çalı formundadır.<br />

Çiçekleri küçük yeşil veya sarı renkli, gösterişsiz ve çoğunlukla tek<br />

eşeylidir. Stamen sayısı petal kadar; meyva tipi bakka veya kapsüldür.<br />

267

---

Fam: Rhamnaceae<br />

Tropik, subtropik ve ılıman bölgelerde yetişen ağaç veya çalıların<br />

bulunduğu bir familyadır. Anadolu' da 5 cins ve 25 kadar türü<br />

bulunmaktadır.<br />

Rhamnus cinsinin, çoğunluğu Güney ve Doğu Anadolu' da olmak<br />

üzere, 22 kadar türü Türkiye' de yetişmektedir.<br />

Rhamnus frangula (Frangula alnus, akdiken,<br />

barutağacı), Kuzey Afrika, Avrupa, Türkiye ve<br />

Kafkaslarda yetişen dikensiz, 4-5 m boyunda küçük<br />

bir ağaçtır. Yapraklar alternan dizilişli, basit, tam<br />

cenarlı ve saplı; meyva olgunlukta siyah renkli, saplı bir bakkadır (Res.<br />

131a, 131b). Daha çok Kuzey Anadolu bölgesinde, orman içi ve orman<br />

kenarlarında, seyrek olarak da İç ve Doğu Anadolu' da yetişir. Bitkinin<br />

gövde ve dal kabukları mayıs-haziran aylarında toplanır. Cortex<br />

Rhamni Frangulae (Cortex Frangulae) T.K. koyu gri renklidir, dış<br />

yüzeyinde beyaz renkli ve elips şeklinde pek çok sayıda lentisel bulunur<br />

(Res. 131c). Bir çok farmakope ve kodekste kayıtlı olan bu droğun, elde<br />

edildikten 1 yıl soma kullanılması istenir, aksi halde sancı yapar. %2<br />

kadar antrasen türevi bileşikler taşır. Düşük dozlarda laksatif, doz<br />

arttırıldığında ise pürgatif etki gösterir.<br />

Şekil 110. A: Rhamnus petiolaris. B: Paliurus spina-christi. m: meyva.<br />

268

---

• Rhamnus catharticus<br />

* R. petiolaris<br />

Antrasen türevi bileşik<br />

R.catharticus (akdiken, cehri), Doğu ve Kuzey<br />

Anadolu' da yetişen, dikenli küçük bir ağaçtır.<br />

Meyva, olgunlukta rengi siyahlaşan küçük bir<br />

bakkadır. Fructus Rhamni cathartici T. K<br />

(Akdikenmeyvası),bitkinin olgun meyvalarıdır.<br />

er taşır, laksatif etkisinden dolayı kullanılır.<br />

R.petiolaris (cehri), çoğunlukla îç Anadolu bölgesinde yetişen ve<br />

eskiden kültürü de yapılmış olan dikenli, küçük bir ağaçtır. Yapraklar<br />

basit, kenarları krenat ve uzun saplıdır (Şek. 110A, Res. 132). Henüz<br />

olgunlaşmamış meyvaları cehri adıyla bilinir ve bundan sarı renkli bir<br />

boya elde edilir. Bu boya daha çok yün ve kumaş boyamada kullanılır.<br />

R.purshiana, Kuzey Amerika' da doğal olarak yetişen, Kanada ve<br />

Kenya gibi bir çok ülkede de kültürü yapılan 5-20 m boyunda, dikensiz<br />

bir ağaçtır. Bitkinin dal ve gövde kabuklarından Nisan-Ağustos ayları<br />

arasında Cortex Rhamni purshianae T. F. (Cascara sagrada) droğu<br />

elde edilir. Türk Farmakopesi' nde kayıtlı olan bu droğun en az %2<br />

antrakinon türevi bileşikleri (kaskarozitler) içermesi istenir. Cortex<br />

Frangulae gibi pürgatif olarak kullanılır.<br />

Anadolu' da yetişen 20 Rhamnus türü, taşıdığı antrakinon miktarı<br />

bakımından incelenmiştir. Bunlar arasında R. pallasii meyvelerinde %<br />

3.5; R.libanoticus, R.cornifolius ve R.alaternus kabuklarında ise %2<br />

civarında antrakinon türevi bileşikler bulunmuştur(l).<br />

Paliurus spina-christi (karaçalı, çaltı), Anadolu' da yetişen 3-4 m<br />

boyunda, dikenli bir çalıdır. Yaprakları ovat, stipulaları ise diken şeklini<br />

almıştır. Meyva daire şeklinde ortası şişkin, kanatlı ve üç tohumlu<br />

şamaradır, tanen taşır (Şek. 110B).<br />

Zizyphus jujuba (hünnap), Batı ve Güney Anadolu' da yetişen 5-10<br />

m boyunda, dikenli bir ağaçtır. Yapraklar alternan dizilişli ve tabandan<br />

başlayan belirgin üç damarlıdır. Meyva bir drupa olup ogunlukta kırmızı<br />

renklidir, şeker ve müsilaj taşır, yenir.<br />

Fam: Vitaceae<br />

Bu familya üyeleri, sülükleri ile tırmanan odunlu bitkilerdir.<br />

Yaprakları alternan dizilişli, derin palmat loblu ve stipulalıdır. Çiçekler<br />

küçük genellikle hermafrodit ve bileşik salkım durumundadır.<br />

(l)Coşkun, M., Güney ve Doğu Anadolu' da Yetişen Rhamnus Türlerinin tlaç Hammaddesi<br />

Yönünden Araştırılması. TÜBİTAK TAG-472 nolu Proje, <strong>Ankara</strong> 1984.<br />

269

---

Vitis vinifera (asma), kültürü yapılan tırmanıcı ve odunlu bir türdür.<br />

Yaprakları palmat loblu, tabanı kordat ve kaba dişlidir. Meyva bakka<br />

tipinde olup glikoz yönünden zengindir. Alkolik fermentasyon yoluyla<br />

şarap ve benzeri alkollü içkilerin hazırlanmasında, etil alkol ve sirke elde<br />

etmede yararlanılır. Şarap (Vinum), tonik, iştah açıcı ve uyarıcı etkili bir<br />

üründür.<br />

Ordo: Myrtales<br />

Myrtales bazı özelikleri ile Rosales takımına benzeyen bir taksondur.<br />

Yaprakların basit ve kenarlarının tam, çiçek örtü yapraklarının daha çok<br />

4' lü (tetramer) oluşu ile Rosales ordosundan ayrılır. Ortak özelikleri ise,<br />

hipantiyumun meyva oluşumuna az çok katılmasıdır.<br />

Fam: Myrtaceae<br />

Familya bitkileri kışın yaprak dökmeyen ağaç veya çalılardır.<br />

Yapraklar basit, tam, karşılıklı ve stipulasızdır; şızolizigen salgı cebi<br />

taşır. Familya bitkilerinin çoğu Amerika ve Avustralya' nın tropikal<br />

bölgelerinde yayılış gösterir. Meyva çoğunlukla bakka, bazen kapsül<br />

tipinde olup tabanda kaliks artığı taşır. Anadolu'da 1 cins ve 1 tür doğal<br />

olarak yetişir.<br />

Myrtus communis (mersin,murt), Akdeniz havzasında yetişen,<br />

yapraklarını dökmeyen 1-5 m boyunda bir maki bitkisidir. Çiçekleri<br />

beyaz renkli, stamen çok sayıdadır. Meyva bakka tipinde olup olgunlukta<br />

mavi-siyah renklidir ve yenir (Şek. 11İB ; Res. 133a, 133b). Folia Myrti<br />

(Mersin yaprakları), bitkinin kurutulmuş yapraklarından oluşur, uçucu<br />

yağ taşır. Drog bronşite iyi geldiği gibi baharat olarak da kullanılır.<br />

Oleum Myrti bitkinin çiçek ve yapraklarından subuharı distilasyonu ile<br />

elde edilen bir uçucu yağdır. Bileşiminde mirtol, sineol, geraniol ve<br />

nerol vardır. Antiseptik özelliğinden dolayı idrar yolları hastalıklarında,<br />

hoş kokusundan dolayı parfümeride kullanılır.<br />

Eucalyptus (sıtma ağacı, okaliptüs) cinsinin vatanı Avustralya<br />

kıtasıdır, herdem yeşil büyük ağaçlardır. Dünyada birçok bölgede, bizde<br />

de Güney ve Batı Anadolu' da bataklıkları kurutmak amacıyla kültürü<br />

yapılmaktadır. Bitki topraktan bol miktarda su emer ve bu suyu<br />

yaprakları vasıtasıyla buharlaştırır. Bu nedenle bataklıkları kurutmak ve<br />

dolayısıyle sıtma hastalığına neden olan sivrisinekle mücadele etmek<br />

amacıyla yetiştirilir.<br />

E.globulus, 20 m boyunda bir ağaçtır. Kolay<br />

büyüyebilmesi ve topraktan bol su emmesi nedeniyle<br />

kültürü en çok yapılan türdür. Yapraklar derimsi olup<br />

heterofıli gösterir; genç dallardaki yapraklar oppozit,<br />

ve ovat-lanseolat; yaşlı dallar üzerindeki yapraklar ise alternan dizilişli<br />

ve falkattır (Şek. llly, d). Bu falkat yapraklar Folia Eucalypti T. K.<br />

270

---

(Okaliptüs yaprağı) droğudur. Uçucu yağ şizolizigen salgı ceplerinde<br />

bulunur, %3-5 kadardır. Çay şeklinde astım ve bronşit tedavisinde<br />

kullanılır. Su buharı distilasyonu ile elde edilen Oleum Eucalypti T.K.<br />

(Okaliptüs esansı) %80 ökaliptol, bunu yanında terpineol ve izoborneol<br />

taşır. Deri ve solunum sistemi hastalıklarında antiseptik olarak kullanılır.<br />

Dış macunu, gargara gibi birçok preparatın bileşimine girer. Anadolu' da<br />

yetiştirilen diğer türlerin E.camaldulensis, E.robusta ve E.viminalis' in<br />

yaprakları da aynı amaçla kullanılır.<br />

E.macrorhyncha'' nın, genç yaprakları %20 rutozit taşır bu nedenle<br />

flavonozit elde etmede kaynak oluşturan bir ağaçtır.<br />

E.amygdalina, 150 m' ye kadar boylanabilen dünyanın en büyük<br />

ağaçlarındandır.<br />

Şekil 111. A: Eucalyptus globulus. gs:genç sürgün ve ovat- lanseolat yapraklar;<br />

yd: yaşlı dal ve falkat yaprakları. B: Myrtus communis. m: meyva; ç: çiçek.<br />

271

---

Eucalyptus türleri kültür bitkisi olmalarına karşın Anadolu' nun bazı<br />

bölgelerinde küçük ormanlar (ökaliptetum) meydana getirmişlerdir;<br />

bunlara Tarsus civarındaki Karabucak ormanı örnek verilebilir.<br />

Eucalyptus türlerinin gövdelerinden tanence zengin ve ticarette Kino<br />

adıyla bilinen bir ekstre hazırlanır. Ayrıca odun kısmı kağıt fabrikaları<br />

için hammaddedir<br />

Eugenia caryophyllata (Jambosa caryophyllus, karanfil ağacı),<br />

vatanı Filipinlerin güneyi Moluk adaları olan, 15-20 m boyunda, yaprak<br />

dökmeyen büyük ağaçlardır. Günümüzde, Madagaskar, Endonezya,<br />

Brezilya, Sri Lanka ve Tanzanya' da kültürü yapılır ve dünya ihtiyacı bu<br />

ülkeler tarafından karşılanır. Çiçekler dalların ucunda ve üçlü gruplar<br />

halinde bulunur (Şek. 112A). Çiçekler tomurcuk halinde iken ve yeşil<br />

olan ovaryumu koyu kırmızı renk alınca toplanır. Bazı bölgelerde yılda<br />

iki kez ürün elde edilir. Flores Caryophylli T.K. (Karanfil) %14-20<br />

civarında uçucu yağ ve bir miktar tanen taşır. Bilinen en eski baharatlar<br />

arasındadır. Koku ve tat düzenleyici olarak galenik preparatlara konur.<br />

Oleum Caryophylli T.K. (Karanfil esansı), çiçek tomurcuklarından su<br />

buharı distilasyonu ile elde edilir, %80-90 öjenol taşır. Hoş kokuludur,<br />

Şekil 112. A -.Eugenia caryophyllata. ç: tomurcukta çiçek. B\Punica<br />

granatum. çk: çiçeğin boyuna kesiti; m: meyva.<br />

272

---

kuvvetli antiseptik ve analjezik etki gösterdiğinden diş hekimliğinde bu<br />

amaçla kullandır. Diş macunu, gargara gibi preparatların bileşimine<br />

girer. Gıda sanayiinde ve parfümeride kullanılır.<br />

Pimenta officinalis (yenibahar), vatanı Antil adaları olan tropikal<br />

bölgelerde yetişen ve kültürü yapılan küçük bir ağaçtır. Meyva 4-5 mm<br />

çapında, bakka tipindedir. Fructus Pimentae hoş kokulu bir drog olup<br />

uçucu yağında başlıca öjenol bulunur ve baharat olarak kullanılır (Res.<br />

134).<br />

Melaleuca alternifolia, (Tea Tree). Yurdumuzda yetişmeyen,<br />

Avustralya kıtasında ve Asya' da doğal olarak bulunan ve kültürü<br />

yapılan; boyu 6 m' yi bulan, gövdesi çıplak ve süngerimsi; yaprakları<br />

alternan dizilişli, dar lanseolat; meyva tipi kapsüldür. Oleum<br />

Melaleucae alternifoliae, yaprak ve tepe sürgünlerinden, su buharı<br />

distilasyonu ile elde edilir, renksiz ya da soluk sarı renklidir. Uçucu<br />

yağda %40-50 4-terpineol (%30' dan az olmamalı), %2.5 1-8 sineol<br />

(ökaliptol) (%15' ten fazla olmamalı) bulunur, ayrıca bazı terpenler de<br />

vardır. Dışarıdan uygulanan, fungusit ve bakterisit etkili bu uçucu yağ<br />

%5-15 oranındaki solüsyonlarda akne, %40 oramnda vajinal yıkamada<br />

ve sistitte, %70' lik olanı da atlet ayağı tedavisinde kullanılır, hiçbir<br />

zaman ağızdan kullanılmaz.<br />

Fam: Punicaceae (Nargiller)<br />

Bu familyadaki bitkiler odunlu, yaprakları basit ve tam kenarlıdır.<br />

Çiçekler erdişi, ovaryum alt durumlu ve iki katlıdır, altkat 3, üst kat ise 6<br />

bölmelidir (Şek.ll2B). Çiçek formülü a.K^ C6 A8 G(3+6,. Yurdumuzda<br />

tek cins ve tek türü yetişir.<br />

Punica granatum'\m (narağacı), vatanı Akdeniz ülkeleridir; Japonya'<br />

ya kadar uzanan bölgelerde, Batı ve Güney Anadolu'da yetiştirilen küçük<br />

bir ağaçtır. Yapraklar lanseolat, derimsi; kaliks 6 dişli, etli, meyva<br />

üzerinde kalıcı, korolla tomurcuktayken buruşuk, parlak kırmızı<br />

renklidir. Meyva portakal büyüklüğünde, perikarpı derimsi olan çok<br />

tohumlu bakkadır. Meyvanın yenen kısmı tonumun etli ve sulu testasıdır<br />

(Şek. 112B). Cortex Granati T.K. (Nar kabuğu) kök, gövde ve dal<br />

kabuklarından oluşan bir droğtur, pelletierin ve benzeri alkaloitleri taşır,<br />

tenya düşürücü olarak kullanılır. Flores Granati, Cortex Fructus<br />

granati tanen taşır, astrenjan etkilidir.<br />

Fam: Lythraceae<br />

Lawsonia inermis (kına), vatanı Hindistan, İran ve Arabistan olan,<br />

yaprakları basit, karşılıklı dizilmiş, kısa boylu bir ağaççıktır. Güney<br />

Anadolu' da Silifke civarında yetiştirilir. Folia Lawsoniae (Folia<br />

Hennae) bitkinin kurutulmuş yapraklarıdır, başlıca tanen (kına taneni)<br />

ve lavsonin isimli boya maddesi taşır. Saç ve elleri boyamada kullanılır.<br />

273

---

Fam: Onagraceae<br />

Kuzey Afrika dışında yayılış gösteren bir familyadır. Anadolu' da 4<br />

genus, 26 tür ile temsil edilir.<br />

Oenothera biennis, vatanı K. Amerika olan, Avrupa' da kültürü<br />

yapılan, dünyanın birçok bölgesinde natüralize olmuş bir bitkidir. Tek,<br />

çoğunlukla iki yıllık, 1.25 m boyunda süs bitkisi olarak yetiştirilen<br />

bitkinin çiçekleri sarı renkli, kokulu ve spika durumundadır, gece<br />

kapanır. Meyva kırmızı renklidir. Topraküstü kısımları bol tanen,<br />

organik asitler; yaprakları flavonozitler içerir. Son yıllarda,<br />

tohumlarından elde edilen sabit yağ, Evening Primrose Oil (EPO)<br />

adıyla tanınmış ve önem kazanmıştır. Bu yağın bileşiminde bulunan yağ<br />

asitlerinden y-linolenik asit (%8-14), vücutta prostaglandin E>' e<br />

dönüştürülür, ki bu antienflamatuvardır ve vazodılatatör etki gösterir.<br />

Diğer asitler linoleik asit (%65-80) ve oleik asit (%6-ll)tir. Sabit yağ<br />

atopik egzemada, romatoid artritte ve menstrual bozukluklarda kullanılır.<br />

Fam: Thymelaeaceae<br />

Çoğunlukla ağaç veya çalı formunda bitkilerdir. Çiçekler<br />

indirgenmiştir, petal genellikle yoktur, kaliks korolla görünümündedir.<br />

Çiçek formülü a K4 A 4+4 Gı; meyva tipi drupa veya akendir.<br />

Daphne pontica (sırımbağı, kurtbağı), Kuzey Anadolu' da yetişen 1<br />

m boyunda yaprak dökmeyen bir ağaççıktır.<br />

D.mezereum (mezeryon), Trabzon, Rize ve Erzurum civarında<br />

yetişen, 1-1.5 m boyunda bir çalıdır. Çiçekler pembe renkli ve hoş<br />

kokulu, meyva ise kırmızı renklidir. Cortex Mezerei, dafnin heteroziti<br />

taşır, deriyi tahriş eder; kan toplayıcı ve stimulan etkilidir, romatizmada<br />

kullanılır.<br />

Fam: Elaeagnaceae<br />

Familya bitkiler çoğunlukla dikenli ağaç, ağaççık veya çalılardır.<br />

Yapraklar basit, lanseolat, bol miktarda kalkan tüy taşıması nedeniyle<br />

gümüşi renktedir. Çiçekler basittir, yalmz kaliks bulunur; çiçek ekseni<br />

çukurlaşmış, hipantiyum boru veya bardak şeklini almıştır. Meyva etli<br />

periant tarafından çevrilmiştir, drupaya benzer.<br />

Anadolu'da iki cins ve bunların da birer türü yetişmektedir.<br />

Elaeagnus angustifolia (kuşiğdesi), Anadolu'da yaygın olarak<br />

yetişen çalı veya 7 m' ye kadar boylanabilen dikenli bir ağaçtır (Res.<br />

135). Meyvalarının küçük olmasından dolayı kuş iğdesi olarak.bilinir.<br />

Bir varyetesinin E.angustifolia var. orientalis'in kültürü yapılır. İğdenin<br />

274

---

çiçekleri sarı renkli ve güzel kokuludur; meyva daha büyük 1-3 cm<br />

boyunda sarı renkli ve kokulu olup, yenir.<br />

Hippophae rhamnoides (kıriğdesi) 6 m' ye kadar boylanan, dikenli<br />

bir türdür. Yapraklar linear-lanseolat, erkek çiçekler amentum, dişi<br />

çiçekler ise salkım durumundadır. Meyva turuncu renkli drupa tipindedir.<br />

Vitamin yönünden (C vitamini) zengindir.<br />

Fam: Proteaceae<br />

Güney Yarıkürede yayılış gösteren ağaç veya çalı formunda<br />

bitkilerdir.<br />

Macadamia teîraphylla ve M.ternifolia, Avustralya ve Hawai'de<br />

yetişen ağaçlardır. Tohumlarından soğukta presyonla %70 kadar yağ elde<br />

edilir. Oleik asit' çe zengin (57) olan bu yağ, Macadamia Nut Oil adı<br />

ile ticarette bulunur ve kozmetikte çok kullanılmaktadır.<br />

Ordo:Umbelliflorae (Apiales)<br />

Bu takımda eczacılık yönünden önemli familyalar bulunur. Ovaryum<br />

alt durumlu, 2 karpelli; meyva şizokarptır.<br />

Fam: Cornaceae<br />

Ağaç veya çalı şeklinde bitkileri içeren bir familyadır. Yurdumuzda<br />

1 cins ve bunun 2 türü yetişir.<br />

Cornus mas (kızılcık), ülkemizde yaygın olarak yetişen 3-5 m<br />

boyunda, kışın yaprak döken küçük ağaçlardır, yaprakları basit ve<br />

oppozit dizilişlidir. Çiçekler yeşilimsi-sarı renkli, terminal umbella<br />

durumundadır. Drupa tipi meyva 1.5-2 cm boyunda, silindirik-elipsoid<br />

olup sonbaharda olgunlaşır ve kırmızı renklidir (Şek. 113 A; Res.l36).C<br />

vitamini taşıyan olgun meyvalar yendiği gibi daha çok marmelatı yapılır.<br />

Halk arasında antidıyareik olarak kullanılır.<br />

C.sanguinea, Kuzey Anadolu' da yetişir. Çiçekleri aksilar umbella<br />

durumda ve beyazdır; meyva 5-8 mm boyunda, küremsi ve mor-siyah<br />

renklidir, yenmez.<br />

Fam: Araliaceae<br />

Bu familyada çoğunluğu sarılıcı, tırmanıcı, çok yıllık ve yaprak<br />

dökmeyen bitkiler yer alır. Hedera helix (duvar sarmaşığı), adventif<br />

köklerimle duvar veya ağaçlara tırmanarak yükselen ve yayılan, herdem<br />

yeşil bir bitkidir. Toprak üstü kısımları(herba) ve yaprakları saponozit<br />

275

---

(hederin) taşır; bu bileşik zehirlidir, fakat santral sinir sistemine sedatif<br />

etkisi vardır ve spazmolitiktir; boğmacada verilir. Son yıllarda selülit<br />

giderici krem, losyon v.b. preparatları hazırlanmaktadır.<br />

Şekil 113. A: Cornus mas meyvalı dal. B: Panax ginseng. ç: çiçek;.k: kök;<br />

m: meyva (B: Mitsuhashi' den).<br />

Panax ginseng (ginseng) (*) ve diğer Panax türlerinin coğu Kuzey<br />

Amerika ve Asya kökenli olan 30-50 cm boyunda çok yıllık, otsu bir<br />

bitkilerdir. Kökleri kalın ve dallanmış olduğun için insan vücuduna<br />

benzetilmektedir. Yaprakları palmat parçalı ye 5 foliollü olup bitkinin üst<br />

kısımlarında bulunur. Çiçekler beyaz renkli, umbella durumundadır;<br />

meyva kırmızı renkli bakkadır (Şek. 113B, m; Res. 137a, 137b). Tedavide<br />

4-5 yaşındaki bitkinin 15-20 cm boyundaki kökleri kullanılır (Res. 137c).<br />

Triterpenik saponozit' 1er ve B grubu vitamin' 1er içerir. Uzakdoğu<br />

ülkelerinde 2000 yıldan beri tonik ve afrodiziyak olarak<br />

kullanılmaktadır.<br />

(*) ginseng= Çince insan, kök<br />

276

---

Son yıllarda Türkiye' nin de içinde bulunduğu bir çok ülkede<br />

preparatlarına ve köküne rastlanmaktadır. Sokaklarda satılanlar gerçek<br />

Panax değil, şekilleri ginseng köküne benzeyen Mandragora<br />

(Solanaceae) veya Bryonia (Cucurbitaceae) türlerinin kökleridir. Başka<br />

Panax türleri de bu amaçla kulanılır; bunlara P.repens, P.quinquefolia<br />

örnek verilebilir. Doğadan elde edilen kökler ihtiyacı karşılamadığından<br />

birçok ülkede kültürü yapılır. Orman altı bitkisi olması nedeniyle ancak<br />

özel olarak hazırlanmış ve direkt güneş ışınlarından korunmuş alanlarda<br />

yetiştirilebilir.<br />

Eleutherococcus senticosus (.Acanthopanax senticosus), Sibirya<br />

ginsengi, Güneydoğu Asya, Kuzey Çin, Kore ve Japonya' da yetişen, 4-6<br />

m boyunda, genç sürgünleri sık dikenli, yaşlı dalları ise dikensiz olan bir<br />

çalıdır. Palmat parçalı yaprakları uzun kırmızı saplı, 5 foliolün kenarları<br />

serrattır. Çiçek durumu umbella, çiçekleri küçüktür; meyva siyah drupa<br />

olup Hedera helix meyvasına benzer. Radix Eleutherococci (Phr. Eur.)<br />

0.3-1.5 cm çapında, yüzeyi düz; rizomlar ise 1.5-4 cm çapında yüzeyi<br />

buruşuk ve kırılışı liflidir. Drog fenilpropan türevi bileşikler eletrozit B<br />

(siringin); lignan türevi sesamin; sirıngaresinol glikozidi (elotrozit D);<br />

kumarin bileşiği eletrozit Bj, kompleks polisakkaritler (eloteran A-G) ,<br />

eskulin içerir. îmmunostimulandır, yorgunluk, bitkinlik gibi fiziksel<br />

zayıflıklarda, stres giderici olarak, atletik performansı arttırmak için<br />

kullanılır. Solunum yolları hastalıklarına karşı koruyucudur; karaciğerin<br />

detoksifıyan etkisini arttırır. Ekstre ve şurup şeklinde verilir.<br />

Fam: Umbelliferae (Apiaceae)<br />

Basit veya bileşik umbella çiçek durumu ve şizokarp meyvalarıyla<br />

çiçekli bitkiler içinde en iyi tanınan, zengin familyalardan biridir. 300<br />

cins, 3000 kadar türü kapsar. Bir, iki veya çok yıllık, çoğu uçucu yağ<br />

taşıyan otsu bitkilerdir. Yaprakları alternan dizilişli, genellikle parçalı ve<br />

tabanı okrealıdır; çiçekler küçük, basit veya bileşik umbella<br />

durumundadır, involukrum ve involusel bulunur; kaliks küçük 5 dişli,<br />

korolla 5 petalli, stamen 5 tane, ovaryum 2 karpelden oluşmuş sinkarp ve<br />

alt durumludur. Meyva tipi, olgunlukta herbiri tek tohum taşıyan 2<br />

merikarpa ayrılan şizokarptır, merikarplar birbirine ince bir sap<br />

(karpofor) ile bağlıdır. Meyvenin üzerinde ikisi kenarda, üçü ortada<br />

kaburga şeklinde uzunluğuna 5 çıkıntı, kosta ve kostalar arasında 4<br />

girinti, valekulum bulunur. Mezokarpta uçucu yağ taşıyan ve sayısı<br />

genusa göre değişen reçine kanalları yer alır (Şek. 114me, 115).<br />

Coriandrum sativum (kişniş), vatanı Akdeniz ülkeleri olan ve 3000<br />

yıldan beri kültürü yapılan tek yıllık, otsu bir bitkidir. Anadolu'da doğal<br />

olarak yetiştiği gibi Konya, Burdur civarında kültürü de yapılır. Fructus<br />

Coriandri T.K. (Kişniş meyvası) 3-6 mm çapında küre biçimindedir, her<br />

merikarpta dalgalı 5 kosta görülür; salgı kanalı merikarpların birbirine<br />

bakan yüzünde ve 2 tanedir (Şek. 115A). Meyvalar %0.3-0.5 uçucu yağ<br />

277

---

taşır, karminatif ve stomaşik etkilidir; şekercilikte ve baharat olarak<br />

kullanılır.<br />

Şekil 114. Umbelliferae. ç: çiçek; me: meyvanın enine kesiti; id: iletim<br />

demeti; v: valekulum; k: kosta; sk: salgı kanalı;.ka: karpofor;<br />

m: meyva; st: stilopodium; mr: merikarp.<br />

Umbelliferae familyasındaki önemli baharatlardan olan ve halk<br />

arasında kimyon adıyla bilinen meyvalar, aslında farklı üç cinse aittir.<br />

Cuminum cyminum (kimyon, acem kimyonu), 50-60 cm boyunda,<br />

beyaz çiçekli, tek yıllık otsu bir bitkidir. Vatanı Mısır'dır, kültürü yapılan<br />

dana çok bu türdür, Orta Anadolu bölgesinde (Konya, Polatlı, Eskişehir)<br />

yetiştirilir. Fructus Cumini (kimyon meyvası) 5-6 mm boyunda uçlara<br />

doğru sivrilen, seyrek tüylü, olgunlukta genellikle iki merikarpa ayrılan<br />

şizokarp bir meyvedir, %1.5-4 kadar uçucu yağ taşır, bu uçucu yağ %25<br />

kadar kumin aldehit içerir. Baharat olarak kullanılır.<br />

Carum carvi (frenk kimyonu, karaman kimyonu) (*), yaklaşık 1 m<br />

boyunda çok yıllık otsu bir bitkidir. Avrupa' da kültürü yapılır, Doğu<br />

Anadolu' da doğal olarak yetişir. Fructus Carvi (frenk kimyonu<br />

meyvası) 4-5 mm boyunda, esmer renkli, hafif kıvrık, silindir şeklinde ve<br />

tüysüzdür. %3-9 uçucu yağ taşır, uçucu yağın büyük kısmını (%40-60)<br />

karvon oluşturur. Meyvalar ve buradan elde edilen Oleum Carvi<br />

karminatif, stomaşik ve diüretik etkilidir. Baharat olarak Avrupa'da en<br />

çok tüketilen C. carvi meyvalarıdır.<br />

Laser trilobum (kefe kimyonu), yurdumuzda oldukça yaygın olan bir<br />

bitkidir, 1 m kadar boyda ve çok yıllıktır. Meyvaları % 1.2-4 uçucu yağ<br />

(%68 kadarı peril aldehit) taşır ve yetiştiği yörelerde baharat olarak<br />

kullanılır.<br />

(*)karaman kimyonu= isminin karaman ile bir ilgisi yoktur, droğun arapça ismi<br />

olan Karawya dan geldiği düşünülmektedir.<br />

278<br />

m

---

Pimpinella anisum (anason), vatanı Doğu Akdeniz ülkeleri olan, 50-<br />

70 cm boyunda, beyaz çiçekli, tek yıllık otsu bir bitkidir. Gövde<br />

üzerindeki yapraklar pennat, tripennat, tabandaki yapraklar ise basittir,<br />

yani bitki heterofili gösterir. Çiçekler bileşik umbella durumundadır,<br />

involukrum bulunmaz. Memleketimizde Konya, Antalya ve Ege<br />

bölgesinde kültürü yapılır. Fructus Anisi T.K. (Anason meyvası), 3-5<br />

mm boyunda, tabana doğru şişkin armut biçiminde, belirgin 5 kostalı,<br />

koyu yeşil renkli ve tüylüdür, genellikle sapıyla beraber bulunur (Şek.<br />

115E, 116B, m). Uçucu yağ miktarı %1.5-3 kadardır. Baharat,<br />

karminatif, koku ve tat düzenleyici olarak kullanılır. Oleum Anisi T.F.<br />

(Anason esansı), anason meyvalarından su buharı distilasyonu yoluyla<br />

elde edilir. Uçucu yağın %70-85' ini anetol oluşturur, bu nedenle anetol<br />

kaynağı olarak değerlendirilir. Anason değişik alkollü içkilerin (rakı)<br />

bileşimine girdiği gibi anetolden hareketle bazı hormonların sentezine<br />

geçilir. Anadolu' aa meyvaların küçük baş hayvanlara yedirilmesiyle<br />

yavrulamada artış sağlanır.<br />

Şekil 115. Umbelliferae meyvalarının enine kesiti. A: Coriandrum sativum.<br />

B: Ammi visnaga. C: Foerıiculum vulgare. D: Conium maculatum.<br />

E: Pimpinella anisum. F: Carum carvi.<br />

Pimpinella cinsinin Anadolu'da 23 türü yetişir. Uçucu yağ<br />

bakımından en zengin bitki P.cretica var. arabica'dır (%10.3), fakat bu<br />

yağın %70' i limonenden oluşur. Uçucu yağ bakımından ikinci sırada<br />

P.flabellifolia gelir (%7-8 kadar), ancak bu yağdaki anetol oranı % 46<br />

kadardır (1).<br />

Foeniculum vulgare (rezene), 1-1.5 m boyunda, yaprakları çok<br />

parçalı, parçaları fıliform, çiçekleri sarı renkli olan çok yıllık otsu bir<br />

bitkidir (Res. 138a). Kuzey Anadolu' da doğal olarak yetişir ve değişik<br />

(l)Tanker, N, İzgü, F. Türkiye'de Yetişen Pimpinella Türleri Üzerinde Farmasötik Botanik<br />

Yönünden Araştırmalar (Doktora Tezi) Ank. Ecz. Fak.Der. 18 (1), 57-73 (1988).<br />

279

---

ölgelerde kültürü yapılır. Meyvalar 6-10 mm boyunda açık veya kirli<br />

sarı renkli, kostaları belirgin, kısa saplı tüysüz ve silindir şeklinde olup<br />

genellikle kıvrıktır (Şek. 115C, 116A; Res. 138b). Fructus Foeniculi<br />

T.K. (Rezene meyvası), %3-6 oranında uçucu yağ taşır, Oleum<br />

Foeniculi T.K.(Rezene esansı) de anetol yönünden zengindir, özellikle<br />

çocuklara karminatif olarak verilir.<br />

Familyadaki bazı bitkilerden elde edilen droglarda, etken bileşik<br />

uçucu yağ değildir; bu bitkiler şunlardır.<br />

Ammi visnaga (kürdanotu, dişotu, hıltan, kılır) (*), Batı ve Güney<br />

Anadolu' da, sahillerimizde ve yol kenarlarında yetişen, 50-100 cm<br />

boyunda çok yıllık otsu bir bitkidir; yaprakları çok parçalanmış,<br />

fılıformdur. Çiçekliyken açık olan ve baş oluşturan umbellanın<br />

ışınları(sapları), meyva olgunlaşırken birbirine yaklaşır ve meyvaların<br />

dağılması önlenir. Fructus Ammi visnagae (dişotu meyvası) 1-2 mm<br />

boyunda, oval, esmer renkli ve kalın kostalıdır (Şek. 115B). Kellin<br />

(fiıranokromon yapısında), visnadin, samidin (piranokumarin) isimli<br />

bileşikler taşır. Visnadin antispazmodik etkili olup papaverine göre 3<br />

kez daha kuvvetli etki gösterir. Kellin ise kalp damarlarını genişletir<br />

(koroner dilatatör), angina pectoris ve koroner yetmezliğinde kullanılır.<br />

Conium maculatum (baldıran), 50-200 cm boyunda çok yıllık, büyük<br />

bitkilerdir. Ülkemizde tarihi kalıntılarda yol ve su kenarlarında sıklıkla<br />

rastlanır. Gövde çıplak ve içi boştur, üzerinde koyu kırmızı renkli, esmer<br />

lekeler görülür (Şek. 117g; Res. 139a, 139b). Herba Conii maculati<br />

bitkinin çiçek açma zamanı toplanmış yaprak ve çiçeklerdir. Koniin,<br />

konisein ve benzeri alkaloitleri taşır; bunlar hareket sinirlerini felce<br />

uğratır. Tıpta narkotik etkisinden dolayı eskiden kullanılmıştır, çok<br />

zehirli bir drog olmasından dolayı bugün pek kullanılmaz. Baldıranın<br />

meyvaları, Fructus Conii de benzer alkaloitleri içerir; bu nedenle<br />

anason meyvası ile karışırsa zehirlenmelere neden olur, meyvaların<br />

mikroskopta incelenmesi ile ayrımı kolayca yapılır.<br />

Baldıran, bilinen en zehirli bitkilerdendir. Ünlü Grek filozofu<br />

Sokrates'in baldıran usaresi içmeye mahkum edildiği bilinmektedir.<br />

Sokrates zehiri içtikten sonra vücudunda meydana gelen değişmeleri<br />

ölünceye kadar kaleme de almıştır.<br />

Cicuta virosa (**) (subaldıranı), 50-120 cm boyunda, çok yıllık bir<br />

bitkidir. Kökü kalın ve enine bölmelidir. Sulak çayır ve durgun su<br />

kenarlarında yetişir. Anadolu' da Erzurum civarında rastlanır. Yaprakları<br />

tripennatisekt, parçaları lanseolattır. Meyva 1.5 mm boyunda, geniş<br />

ovattır. Çok zehirlidir.<br />

(*)olgun meyvaları taşıyan umbella sapları çok düzgün ve sivri uçludur, kürdan gibi<br />

kullanılır.<br />

(**)virosus= zehirli; fena kokan<br />

280

---

A<br />

Şekil 116. A: Foeniculum vulgare. B: Pimpinella anisum. m: meyva.<br />

Ferula meifolia (çakşırotu), Doğu ve Güney Anadolu' da yetişir, 1-2<br />

m boyunda olup familyanın en büyük bitkilerindendir. Yapraklar çok<br />

parçalı, lineardır; çiçekleri büyük umbellalar meydana getirir. Bitkinin<br />

toprakaltı kısmı afrodiziyak etkilidir.<br />

F.asa-foetida (şeytanotu), F.nartex, 2 m boyunda, parçalı yapraklı ve<br />

sarı çiçekli bitkilerdir; bu türler de İran ve Afganistan dağlarında yetişir<br />

(Şek.ll7B). Gummi Asa-foetidae, veya Asa foetida (şeytantersi)<br />

isimleriyle bilinen drog, her iki türün kökleri kesildikten soma çıkan<br />

gomresin yani reçineli zamktır. Sinir sistemi yatıştırıcısı ve<br />

antispazmodik olarak kullanılır.<br />

Angelica archangelica (melekotu), Orta ve Kuzey Avrupa' da nehir<br />

kenarlarında yetişen, ayrıca kültürü yapılan 2-3 m boyunda çok yıllık<br />

otsu bir bitkidir. Valekulumda çok sayıda salgı kanalına rastlanır. Radix<br />

Angelicae, angelik asit, angelisin, umbeliferon (kumarin) ve uçucu<br />

yağ taşır. Uyarıcı, tonik, karminatif ve diüretik etkilidir.<br />

281<br />

B

---

Angelica sinensis, Dong Quai, Çin' de yetişen, 0.5-1 m boyunda,<br />

kokulu, otsu bir bitkidir. Yapraklan tripennat veya pennat parçalı, petiol<br />

3-11 cm, okrea iyi gelişmemiştir. Umbella 10-14 çiçekli, çiçekler<br />

beyazdır. Radix Angelicae sinensis, uçucu bitkilerden başlıca ligustilit<br />

ve angelisit (alkilftalit türevi) içerir; uçucu olmayan maddelerden ferulik<br />

ve vanilik asit ile kumarınler sayılabilir. Yaygın olarak menstrual<br />

problemlerde, uterus kanamaları, menopozda ateş basmasına karşı;<br />

kardiyovasküler hastalıklarda; kronik hepatit ve sirozda da kullanılır.<br />

Şekil 117. A: Conium maculatum. g: gövde üzerinde lekeler. B: Ferula asa-foetida.<br />

Centella asiatica (Hydrocotyle asiatica), Gotu Kola. Hindistan, Çin,<br />

Afrika, Orta Amerika gibi sıcak bölgelerde yetişen çok yıllık, tırmanıcı<br />

bir bitkidir. Yapraklar nodusta toplanmış, reniform, palmat 7 damarlı, 1-<br />

4 cm kadar ve uzun saplıdır. Çiçek durumu çok küçük 3 çiçekli umbella;<br />

meyva orbikular, 5 mm kadar, esmer-gri renklidir. Herba Centellae<br />

asiaticae (Phr. Eur.) triterpenik saponinler (asiatikozit), triterpenik<br />

asitler (asiatik asit, madekasik asit), flavonlar (kersetol, kemferol)<br />

içerir. Drogdan hazırlanan ekstre dışarıdan yara iyi edici (sikatrizan)<br />

olarak, hafif yanıklarda, venöz ülserin tedavisinde kullanılan pomatlara<br />

girer; kollagen, antibakteriyel ve antimikotik etkisi vardır. Dahilen<br />

leprada kullanılmıştır.<br />

282

---

Bupleurum falcatum bir Asya bitkisidir, yurdumuzda da<br />

yetişmektedir, boyu 1 m' ye erişebilen otsu bu türün gövdesi ince ve<br />

aallanmıştır. Taban yaprakları lanseolat, gövdedekiler falkat, hafif<br />

ampleksikauldur. Radix Bupleuri triterpenik saponozitler<br />

(saikosaponin A, B, D, E, F ve H) ile polisakkaritler (buplöranlar)<br />

taşır. Toz veya dekoksiyon şeklinde, antıenflamatuvar, ateş düşürücü,<br />

sedatif, ağrı kesici ve karaciğeri koruyucu olarak hepatitte kullanılır.<br />

Polisakkaritlerden dolayı immunostimulan etkisi de vardır.<br />

Umbelliferae familyasında sebze olarak tüketilen kültür bitkileri de<br />

yer almaktadır; Daucus carota (havuç), Petroselinum sativum<br />

(maydanoz), Anethum graveolens (dereotu) ve Apium graveolens<br />

var. rapaceum (kereviz) bunlardan bazılarıdır.<br />

Umbelliferae meyvalarının çoğu, görüldüğü gibi, drog olarak kodeks<br />

ve farmakopelerde kayıtlıdır; bazıları ise zehirlidir ve bu meyvaların<br />

diğerlerine Karışmamasına özen göstermek gerekir. Yukarıda verilen<br />

morfolojik özellikleri ile bu meyvalar tanınabilir ve birbirinden<br />

ayırdedilebilirse de morfolojik karakterlerin yeterince görülmediği<br />

örnekler mikroskop altında incelenerek, anatomik yapılarındaki belirgin<br />

farklar yardımıyla kolayca ayrılabilir. Meyvaların, enine kesiti<br />

mikroskopta, kuvvetli olmayan bir büyütme altında incelendiğinde şu<br />

özellikler dikkati çeker:<br />

Fructus Conii' de valekulumda salgı kanalı bulunmaz; endosperma<br />

içe doğru bir girinti meydana getirmiştir. Fructus Anisi' de kostalar çok<br />

çıkıntılı değildir, ekzokarpta basit tüyler bulunur, valekulumda çok<br />

sayıda, küçük salgı kanalları dizilmiştir. Fructus Foeniculi' de 5 kosta<br />

çok belirgin çıkıntı şeklindedir, her valekulumda sadece 1 tane ve büyük<br />

salgı kanalı vardır; ayrıca mezokarp hücrelerinde, karakteristik, ağsı<br />

kalınlaşma görülür. Fructus Carvi, Fructus Anisi' ye benzer, fakat her<br />

valekulumda 1 salgı kanalı bulunur ve tüy taşımaz. En küçük meyva<br />

Fructus Ammi visnagae ' dir, iletim demetlerinin ay şeklinde oluşu<br />

karakteristiktir. Fructus Coriandri' de 2 salgı kanalı iki merikarpın<br />

birbirine bakan yüzündedir (Şek. 115 A).<br />

283

---

Subclassis: Sympetalae<br />

Altsınıf : Birleşikpetalliler<br />

Bu taksondaki bitkilerin çiçeklerinde petaller ve bazen de sepaller<br />

boru, huni ya da değişik şekillerde birleşmiştir.<br />

Takım :Ericales<br />

Fam: Ericaceae<br />

Familya bitkileri çalı veya ağaç formunda olup, yaprakları basit<br />

derimsi, bazen iğne gibidir. Çiçekler aktinomorf veya zigomorf; kaliks<br />

ve korolla 4-7 lobludur. Stamen sayısı petal kadar, anterleri tepede<br />

delikle açılır. Yeryüzünde 70 kadar cins ile temsil edilen bu familyadan<br />

yurdumuzda 12 cins, 26 tür yetişir.<br />

Erica, funda adıyla yurdumuzda da tanınan 3-4 m kadar<br />

boylanabilen, bir cinstir. Maki topluluklarında çok sık rastlanan<br />

yaprakları vertisillat dizilişli 3-7 mm boyunda, asikulardır, kışın<br />

dökülmez.<br />

E. ar bor ea (müren), kıyı şeridinde rastlanır, yaprakları 3' lü<br />

vertisillat dizilmiş olan türdür. Çiçekleri ilkbaharda açar, 3-4 mm<br />

büyüklükte, urseolat, beyaz renkli ve rasemus durumundadır.<br />

E.verticillata (funda) türünde yaprakların dizilişi 4'lü vertisillat, çiçekler<br />

pembe renklidir ve sonbaharda açar; daha çok Batı ve Güney Anadolu'<br />

da yetişir.<br />

Rhododendron ponticum (komar, ormangülü), kışın yaprak<br />

dökmeyen, Kuzey Anadolu' nun nemli ormanlarında yetişen boylu bir<br />

çalıdır, yaprakları 10-17 cm boyunda, eliptik-obovat, derimsi; çiçek<br />

durumu terminal, 5-20 çiçekli umbella; korolla tübü de lobları da 1.5-2.5<br />

cm kadar, pembemsi-erguvani renklidir (Res. 140). Stamen sayısı 10;<br />

meyva tipi kapsüldür. Pembe çiçekleri ile arıların sevdiği bir bitkidir; bu<br />

çiçeklerden yararlanarak yaptıkları bal, deli bal adıyla bilinir ve<br />

zehirlidir(*), bu özelliği taşıdığı andromedotoksin isimli bileşikten ileri<br />

gelmektedir. Balın tansiyon düşürücü etkisinden söz edilir.<br />

R.luteum (zifın), Kuzey ve Batı Anadolu' da yetişen daha kısa boylu,<br />

isminden de anlaşılacağı gibi sarı çiçekli bir çalıdır; komar' dan farklı<br />

olarak 5 stamen vardır ve kışın yaprak döker. Arıların bu bitkinin<br />

çiçeklerinden bal özü alarak yaptıkları bal da zehirlidir.<br />

(*) Delibal, mikroskopta incelenirse Ericaceae familyasını tanıtan tetrat şekilli polen taneleri<br />

görülür ve böylece teşhis edilir.<br />

284

---

Arbutus unedo (kocayemiş), kışın yaprak dökmeyen 5 m kadar<br />

boyda bir ağaçtır, kıyı bölgelerinde makilerde yetişir. Yaprakları 5-8 cm,<br />

derimsi, oblanseolat veya ovat, kenarları serrattır. Sonbaharda çiçek açar;<br />

korolla beyaz renkli urseolat, küremsi ve 5 lobludur. Anterlerinde<br />

boynuz gibi 2 çıkıntı bulunur. Meyva küremsi bir bakkadır, yüzeyi<br />

pürüzlü, turuncu-kırmızı renklidir ve yenir (Res. 141).<br />

Şekil 118. A: Vaccinium myrtillus. a:meyva. B: Primula vulgaris. ks: kısa<br />

stiluslu çiçek; us: uzun stiluslu çiçek.<br />

A.andrachne (sandalağacı) da Akdeniz maki bitkilerindendir.<br />

Gövdeyi örten gri-pembe mumlu tabakanın plaklar halinde düşüp<br />

ayrılmasıyla kırmızı renkli gövde ortaya çıkar ve böylece de çok kolay<br />

tanınır. Yaprakları daha küçük, geniş ovat ve kenarları tamdır. İlkbaharda<br />

çiçek açar. Meyvası yenmez.<br />

Vaccinium arctostaphylos, Karadeniz Bölgesinde yetişen 1-6 m<br />

boyunda çalı veya küçük bir ağaçtır, çoban üzümü, sapanca çayı ve<br />

Trabzon çayı gibi isimlerle tanınır. Yaprakları tanen ve arbutozit isimli<br />

bir heterozit içerir, çay olarak tüketilir.<br />

V. myrtillus (yaban mersini, ayıüzümü) türü de başlıca Karadeniz<br />

Bölgesinin dağlarında yetişir, boyu 30 cm kadar olan bir çalıdır,<br />

285

---

yaprakları küçüktür ve kışın dökülür; koyu kırmızı-siyah renkli bakka<br />

tipindeki meyvaları lezzetli olduğundan yendiği gibi, meyvanın taşıdığı<br />

antosiyanozitler nedeniyle bazı damar ve göz hastalıklarında kullanılır<br />

(Şek. 118; Res. 142). Bu türün yaprakları kabız ve antidiyabetik etkilidir.<br />

Arctostaphylos uva-ursi (ayıüzümü) Orta ve Kuzey Avrupa' da<br />

yetişen bir çalıdır (Res. 143). Yaprakları 1.5-2 cm boyunda, obovat ve<br />

derimsidir. Folia Uvae-ursi T.K. (Uva ursi yaprağı) tanen ve arbutozit<br />

içeren diüretik bir drogdur; böbrek ve mesane hastalıklarında kullanılır.<br />

Gaultheria procumbens, bir Kuzey Amerika bitkisi olup, sürünücü<br />

bir çalıdır. Yapraklarından su buharı distilasyonu ile bir uçucu yağ elde<br />

edilir. Essence de Wintergreen adıyla bilinen bu yağ bol miktarda metil<br />

salisilat içerdiği için romatizma ağrılarını gidermek amacıyla, dışardan<br />

kullanılır.<br />

Ordo: Primulales<br />

Fam: Primulaceae<br />

Bu familya bitkileri, yaprakları genellikle basit, hepsi tabanda<br />

toplanmış (rozet yaprak) veya bazen oppozit dizilişli, tek veya çok yıllık<br />

otsu bitkilerdir. Çiçekler hermafrodit ve aktinomorf, kaliks gamosepal,<br />

korolla simpetal ve 5' er lobludur. Stamen 5 tane, epipetal olup korolla<br />

tübüne bağlıdır. Ovaryum 5 karpelden meydana gelmiş üst durumlu, bir<br />

gözlü ve çok ovüllüdür. Meyva, tepede 5 yarıkla açılan kapsül ve<br />

piksidyum tipindedir. Yurdumuzda 9 cins ve 40 türü bulunur.<br />

Primula vulgaris (çuhaçiçeği), yurdumuzda iki alttür ile temsil<br />

edilen bir taksondur. Boyu 20 cm kadar, rozet yaprakları geniş obovat,<br />

spatulattır; toprak altında uzamış bir rizomu bulunur. İnfloresans sapsız,<br />

az veya çok çiçeklidir. Korolla tübü 1.5-2 cm boyunda olup kaliks kadar,<br />

lobları ise 0.5-1.5 cm kadar ve obkordattır. Primula' 1ar heterostili<br />

gösterir, stilus bazı çiçeklerde uzun, bazılarında kısadır (Şek. 118B).<br />

P. vulgaris'in çiçekleri farklı renkte 2 alttürü bulunur; P.vulgaris ssp.<br />

vulgaris sarı, nadiren beyaz, P.vulgaris ssp. sibthorpii pembe veya leylak<br />

rengi çiçeklidir.İkinci alttür Kuzey Anadolu'da 1-850 m' ye kadar<br />

yükseklerde (bazen 2000 m'de) yetiştiği halde P.vulgaris ssp. vulgaris' e<br />

500 m' den soma (-2000 m) hem Kuzey hem Güney Anadolu'da<br />

rastlanır. P.vulgaris'in kök ve rizomlarında triterpenik saponozitler<br />

bulunur, ekspektoran olarak kullanılır.<br />

Familyanın önemli bir taksonu olan Cyclamen; yurdumuzda 10 türü<br />

yetişen, yumrulu, çok yıllık bitkilerdir. Yumrunun üst tarafından ve<br />

ortadan yaprak ve çiçekler çıkar. Yaprakları uzun saplı, lamina orbikular,<br />

reniform veya ovat, tabanı kordattır. Çiçekler tek başına, uzun saplı;<br />

kaliks derin 5 loblu, korolla koyu siklamen rengi, pembe veya beyaz, tüp<br />

286

---

kısmı kısa, lopları uzun ve geriye dönüktür. Pedisel, meyva<br />

olgunlaşırken yay veya helezon şeklinde kıvrılarak toprağa doğru sarkar.<br />

Cyclamen yumruları, Tubera Cyclameni, Anadolu' da topalak, yer<br />

somunu (C. hederifolium 'da yumru, 20 cm kadar büyüklükte bir somuna<br />

benzer), domuz-turpu (C.coum'un yumruları turp büyüklüğünde olup<br />

domuzlar tarafından yenir) gibi isimlerle anılır. Bu yumrular bol<br />

miktarda saponozit içerir; Ege' de C.neapolitanum, Karadeniz' de<br />

C.coum' un yumruları su ile kaynatılır, bu su, özellikle tütün fidelerine<br />

musallat olan solucanları öldürmek için tarlalara dökülür.<br />

Ordo: Ebenales<br />

Fam: Ebenaceae<br />

Tropik ve subtropik bölgelerde yetişen ağaç veya çalılardır. Kışın<br />

yaprak döker.<br />

Diospyros lotus (karahurma), büyük bir ağaçtır, vatanı Uzakdoğu<br />

olduğu halde, Balkanlarda natüralize olmuştur. Kuzeydoğu Anadolu' da<br />

yerlidir, ayrıca meyvası için yetiştirilir. C vitamini taşıyan meyvaları 2<br />

cm kadar büyüklükte, toparlak, önce buruk olgunlaştığında tatlı<br />

lezzetlidir.<br />

D.kaki (Trabzonhurması), 15 m boyunda, vatanı Japonya olan bir<br />

kültür ağacıdır. Meyvaları büyük, 5-8 cm çapında, basık küre şeklinde ve<br />

turuncu renkli bakkadır. Bol tanen de içeren meyvalar olgunlaşınca<br />

tatlılaşır ve suludur, yenir.<br />

D.ebenum (abanoz ağacı), Hindistan' da yetişir; odunu sert ve koyu<br />

renkli olup mobilyacılıkta makbul bir ağaçtır.<br />

Fam: Sapotaceae<br />

Bu familyadaki bitkilerin çoğu tropikal bölgelerde yetişen, lateks<br />

taşıyan ağaç veya ağaççıklardır. Yaprakları basit ve derimsidir.<br />

Palaquium gutta, P.oblongifolium, Güneydoğu Asya'da yetişen<br />

büyük ağaçlardır. Gövdedeki lateksten Gutta-percha isimli bir drog elde<br />

edilir, bu drogtan diş hekimliğinde geçici dolgu yapımında yararlanılır.<br />

Bu madde sanayide izolatör olarak kullanılır.<br />

Achras sapota ve Mimusops balata isimli bitkilerin lateksinden<br />

temizlendikten soma çiklet yapımında yararlanılır.<br />

Butyrospermum parkii Batı Afrika kökenli bir ağaçtır.<br />

Tohumlarından bir sabit yağ elde edilir; karite yağı veya gaiam yağı adı<br />

287

---

verilen bu yağ kakao yağı gibi 37° C' de erir, çikolata yapımında<br />

kullanılır.<br />

Fam: Styracaceae<br />

Bu familyanın küçük ağaç formundaki bitkileri tropiklerde ve<br />

Akdeniz bölgesinde yetişir. Yaprakları alternan dizilişli, basit ve<br />

çoğunlukla derimsi, çiçekleri aktınomorftur; kaliks 4-5 dişli, korolla<br />

lopları ise çok derindir. Meyva tipi drupa, bazen kapsüldür. Yurdumuzda<br />

tek cins ve tek türü yetişir.<br />

Styrax officinalis (tespihağacı, ayıfındığı), Batı ve Güney Anadolu'<br />

da yamaçlarda veya dere kenarlarında yetişen, yapraklarının alt yüzü<br />

yıldız tüylerle kaplı ve beyaz renkli bir küçük ağaçtır. Çiçekleri 2-3 cm<br />

büyüklükte, beyaz renkli, meyvası küremsi bir drupadır; tohumları bol<br />

miktarda sabit yağ taşır ve tespih yapımında kullanılır.<br />

S.benzoides, S.benzoin, S.tonkinensis türleri tropikal Asya' da<br />

yetişen ağaçlardır, gövdenin yaralanmasıyla bir oleoresin elde edilir;<br />

Benzoe T.K. (Asilbent) adı verilen bu drog ekspektoran etkilidir, ayrıca<br />

kozmetikte kullanılır; iyi bir fıksatiftir.<br />

Ordo: Contortae (Gentianales)<br />

Bu ordonun karakteristik özelliği, çiçeklerinin aktinomorf ve<br />

simpetal olması yanında korollanın tomurcuk içinde burulmuş olmasıdır.<br />

Fam: Oleaceae<br />

Bu familyada genellikle kışın yapraklarını dökmeyen bitkilere<br />

rastlanır. Çiçek formülü a K(4_5) C(4.5) A2 G(2). Ülkemizde 7 cins 10 kadar<br />

türü yetişmektedir.<br />

Olea europea (zeytin ağacı), vatanı Akdeniz havzası olup bu<br />

bölgede büyük ölçüde kültürü yapılan 3-16 m boyunda, kışın yaprak<br />

dökmeyen bir ağaçtır. Yapraklar basit, lanseolattır. Çiçekleri beyazımsı<br />

sarı renkli ve küçüktür, yaprakların koltuğunda bulunur; meyva bir<br />

drupadır, yağ taşır ve yenir (Şek.ll9A; Res. 144). Etli mezokarpında<br />

%50 kadar yağ bulunur. Oleum Olivae (zeytinyağı), olgun meyvaların<br />

sıkılmasıyla elde edilir; hafif basınç ile elde edilen yağ birinci kalite<br />

olup eczacılıkta ve yemeklik yağ olarak kullanılır. Basınç arttırılarak<br />

daha soma alman yağ ise sabun sanayiinde tüketilir. Zeytinyağında oleik<br />

asit, palmitik asit, stearik asit ve E vitamini bulunur. Kolagog ve<br />

laksatif etkilidir. Birçok enjeksiyon preparatmda çözücü olarak yer alır.<br />

Yaprakları kan şekerini, yaprak gövde ve dal kabukları ise tansiyon<br />

düşürücü olarak kullanılır.<br />

Fraxinus ornus (dişbudak), Avrupa' da ve Anadolu' da, dağlık<br />

arazide yetişen bir orman ağacıdır. Yapraklar imparipennat 4-8 foliollü<br />

ve düşücü; meyva uzun, elıpsoid, yassı ve kanatlı bir nukstur. Odunu<br />

288

---

mobilyacılıkta kullanılır. Manna T.K. (Kudrethelvası), gövdenin<br />

yaralanması ile elde edilen usaredir; %50 mannitol, mttsilaj ve<br />

fraksinozit isimli kumarin heteroziti içerir. Drog laksatif etkilidir, ayrıca<br />

mannitol elde edilişinde yararlanılır. Anadolu' da yetişen diğer Frcucinus<br />

türleri de (F.angustifolia, F.exelsior) Manna droğunu verirler.<br />

Jasminum officinale (yasemin), vatam Himalaya dağları ve<br />

Hindistan olan, Akdeniz çevresi ülkelerinde kültürü yapılan güzel<br />

kokulu, beyaz çiçekli, tırmanıcı, çok yıllık bir bitkidir (Res. 145). Kültürü<br />

yapılan varyete büyük çiçekli olan J.officinale var. grandi/lorum' dur;<br />

ülkemizde Alanya civarında yetiştirilir. Çiçeklerinden elde edilen Oleum<br />

Jasmini (yasemin esansı) hoş kokulu olup başlıca parfümeride kullanılır.<br />

Şekil 119. A: Olea europea. a: meyvalı dal; mb.meyvanın boyuna kesiti<br />

b:çiçekli dal; ç:çiçek. B-.Strychnos nux-\omica. m:meyva;<br />

t:tohum; me: meyvanın enine kesiti.<br />

J.sambac (ful), Arabistan ve Hindistan kökenli olup yurdumuzda da<br />

kültürü yapılan çiçekleri katmerli ve çok güzel kokulu bir süs bitkisidir.<br />

Syringa vulgaris (leylak) çok sevilen, beyaz, leylak rengi veya mor<br />

çiçekli, bir süs ağacıdır. Ligustrum vulgare (kurtbağrı) park ve<br />

bahçelerde çit bitkisi olarak yetiştirilir, çiçek durumu SIK panikula,<br />

meyvası siyah bakkadır. Forsythia viridissima (altın çanağı) ülkemiz için<br />

yerli olmayan ancak süs bitkisi olarak yetiştirilen, sarı çiçekli bir çalıdır.<br />

Fam: Loganiaceae<br />

Bu familyanın üyeleri, türlerinin çoğu tropikal bölgelerde yetişen<br />

zehirli bitkilerdir. Yapraklar genellikle basit ve dekussat dizilişli;<br />

289

---

çiçekler tetramer veya pentamer, ovaryum 2 karpelli; meyva bakka veya<br />

kapsüldür.<br />

Strychnos nux-vomica (kargabüken), Hindistan ve tropikal Asya'da<br />

yetişen küçük bir ağaçtır. Yapraklar alternan dizilişli, basit, ovat, 3<br />

damarlı; çiçekler beyaz salkım durumundadır. Meyva elma<br />

büyüklüğünde, 4-8 tohum taşıyan bir bakkadır; tohumlar disk şeklinde ve<br />

serttir, üzeri sık ipeksi yatık tüylerle kaplıdır (Şek. 119B). Semen<br />

Strychni T.K. (Kargabüken tohumu) zehirli bir drogdur, striknin,<br />

brusin ve vomisin gibi alkaloitleri içerir; bu alkaloitlerin sinir sistemini<br />

uyarıcı etkisi vardır, ancak çok zehirli olması nedeniyle drog dikkatli<br />

kullanılmalıdır. Striknin ve tuzları rodentisit (*) olarak da kullanılır.<br />

S.toxifera, Güney Amerika' da yetişen tırmanıcı bir bitkidir,<br />

kabuklarından hazırlanan ekstre Kürar adını alır. Semen Strychni, yerli<br />

halk tarafından hazırlanan ve ok zehiri olarak kullanılan Kürar'ın<br />

bileşiminde bulunur.<br />

Fam: Gentianaceae<br />

Bu taksonda ılıman bölgelerde yetişen, 1 veya çok yıllık otsu bitkiler<br />

bulunur. Yapraklar basit, tabandakiler saplı, rozet şeklinde; gövde<br />

üzerindekiler ise karşılıklı, sapsız, bazen konnattır. Çiçekler gösterişli,<br />

değişik renkli, ovaryum iki karpelli ve üst durumludur. Çiçek formülü a<br />

K(4-5) C(4.5) A4.Ş G(2).<br />

Gentiana, genellikle yükseklerde yetişen, çok yıllık, mavi veya sarı<br />

çiçekli, otsu bitkilerdir, ülkemizde çoğu Kuzey ve Doğu Anadolu<br />

bölgelerinde yetişen 12 türü bulunur.<br />

G.lutea (centiyane, jansiyan), Güney Avrupa,<br />

Balkanlar ve Türkiye'de Bursa (Uludağ) ve Ödemiş'<br />

te (Bozdağ) doğal olarak yetişen 1-1.5 m boyunda,<br />

çok yıllık, otsu bir türdür. Çiçekler sarıdır,<br />

gövdenin üst kısmında yaprak koltuğundan kümeler halinde çıkar.<br />

Yapraklar karşılıklı, lanseolat-geniş ovat, sapsız ve paralel, 5-7<br />

damarlıdır (Şek. 120; Res. 146a, 146b). Radix Gentianae T.K. (Gentiyan<br />

kökü) bitkinin kök ve rizomlarıdır (Res. 146c). Bileşiminde heterozit<br />

yapısında acı maddeler, gensiyopikrozit, amarogensiyozit ile tanen,<br />

pektin ve flavonozitler bulunur. Eskidenberi tonik olarak kullanılır. Su<br />

ile hazırlanmış ekstrelerinden pilüllerin hazırlanmasında sıvağ olarak<br />

yararlanılır. Evvelce Anadolu' aa sık rastlanan bu tür aşırı ve bilinçsiz<br />

söküm nedeniyle azalmıştır hatta yok olma tehlikesi altındadır; bu<br />

nedenle sökümü yasaklanmış, koruma altına alınmıştır; kültür denemeleri<br />

ise şimdilik başarısız olmuştur.<br />

(*)rhodenticit= kemirici hayvanları öldürücü ilaç.<br />

290

---

Gpunctata'da çiçekler sarı renkli ve esmer lekelidir; G.purpurea!nın<br />

çiçekleri ise kırmızıdır. Bu iki tür Avrupa'nın yüksek dağlarında yetişir<br />

ve köklerinden Radix Gentianae droğu elde edilir.<br />

Şekil 120. Gentiana lutea. a:bitki; çk:çiçeğin boyuna kesiti; r:rizom ve<br />

taban yapraklar.<br />

Anadolu' da yetişen Gentiana türlerinden G.asclepiadea, yaklaşık<br />

İm' ye kadar boylanabilen, mavi çiçekli, çok yıllık bir Kuzey Anadolu<br />

bitkisidir. G.verna yükseklerde yetişen, ancak 10 cm boyunda, mavimsimor<br />

çiçekli güzel bir türdür.<br />

Centaurium erythraea (kırmızı kantaron), Avrupa ve Türkiye' de<br />

yaygın olarak yetişen bol çiçekli, tek yıllık otsu bir bitkidir. Yaprakları<br />

karşılıklı, çiçekleri kırmızı, koyu pembe renklidir. Herba Centaurü acı<br />

maddeler taşır, iştah açıcı ve antipıretik olarak kullanılır.<br />

Fam: Apocynaceae<br />

Bu familya bitkileri, tropikal ve sıcak bölgelerde yetişen, lateks<br />

taşıyan, herdem yeşil ağaç veya ağaççık formundadır. Yapraklar basit<br />

291

---

genellikle oppozit, bazen vertisillat veya sarmal dizilişli; çiçekler tek<br />

başına veya bazen panikula durumunda; kaliks 5 üyeli, korolla huni veya<br />

tüp şeklinde; meyva folikül veya bakkadır. Çiçek formülü a K(S) C(5) A5<br />

G(2) dir.<br />

Nerium oleander (zakkum), kışın yaprak dökmeyen bir Akdeniz<br />

bitkisidir. Batı ve Güney Anadolu bölgelerinde yetişen, yaprakları<br />

lanseolat, kısa saplı, derimsi; çiçekleri pembe veya beyaz, korolla tübü<br />

huni gibi lobları yayvan, anterlerinin tepesinde tüylü bir uzantı bulunan<br />

küçük bir ağaçtır (Şek. 121 A; Res. 147). Yaprak ve çiçeklerinde bir<br />

kardiyotonik heterozit olan oleandrin (oleandrozit) ve bir flavonozit<br />

rutin(rutozit) bulunur. Zehirli bir bitkidir.<br />

Strophanthus, türlerinin çoğu tropikal Afrika' da yetişen tırmanıcı ve<br />

odunlu bitkilerdir. Strophanthus gratus, Batı Afrika' da yetişen,<br />

yaprakları, karşılıklı tırmanıcı ve zehirli bir türdür; tohumları tüysüzdür.<br />

S.nirpidus, aynı bölgede S.kombe ise Doğu Afrika'da yetişir, ikisinin de<br />

tohumları tüylüdür. Bu üç türün de tohumları Semen Strophanthi T.K.<br />

(Strofantus tohumu) droğunu verir. Tohumlar 1-2 cm boyunda, tabanda<br />

yuvarlakça, tepeye doğru daralır, arpaya benzer, Kardiyoaktif<br />

neterozitlerden g-strofantozit (S.gratus'ta), k-strofantozit (S.kombe' de),<br />

h-strofantozit (S.hispidus'ta) taşır. Kalbi kuvvetlendirici olarak verilir.<br />

S.sarmentosus türünün tohumlarından elde edilen heterozitten<br />

(sarmentozit) hareketle ve yarısentez yoluyla kortizon elde edilir.<br />

Rauwolfıa serpentina, Hindistan, Pakistan, Himalayalar, Endonezya,<br />

Tayland, Jawa, Burma gibi Asya ülkelerinde yetişen 30-60 cm boyunda,<br />

yaprak dökmeyen küçük bir çalıdır (Şek. 121 B). Yapraklar halkalı<br />

dizilişli, 7-17 cm, lanseolat; çiçekler pembe-beyaz renklidir. Aşırı söküm<br />

nedeniyle Hindistan' da bitki azalmıştır, bu nedenle drog Afrika' da<br />

yetişen R. vomitoria, Orta Amerika' da yetişen R. heterophylla<br />

türlerinden veya alkaloitleri elde edilir. Radix Rauwolfiae' den 50' ye<br />

yakın alkaoit izole edilmiştir; indol alkaloitleri, rezerpin, serpentin,<br />

resinamin, aj malin ana bileşiklerdir ve toplam miktarı %V den az<br />

olmamalıdır; tansiyon düşürücüdür; kalp yetmezliği ve taşikardide<br />

düzenleyici olarak verilir.<br />

Vinca türleri (Cezayir menekşesi), yatık, sürünücü gövdeli, genelde<br />

yaprak dökmeyen çok yıllık bitkilerdir; Anadolu'da üç türü yetişir.<br />

V. minör (küçük cezayirmenekşesi) ve V.majör (büyük<br />

cezayirmenekşesi), 10-30 cm boyunda mavi, mor veya pembe-kırmızı<br />

çiçekli türlerdir (Şek. 12İC). Topraküstü kısımları, Herba Vincae<br />

başlıca vinkamin alkaloidi içerir, tansiyon düşürücü etkisinden dolayı<br />

kullanılır. Bu türler park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir. V.<br />

herbacea Anadolu'da yetişen bir türdü r (Res. 148).<br />

Catharanthus roseus' un (Vinca rosea, rozet) vatanı Madagaskar<br />

adaşıdır, Doğu Afrika sahillerinde de yetişir. Topraküstü kısımlarından,<br />

Herba Catharanthi' den 30 kadar alkaloit izole edilmiştir; bunların<br />

292

---

arasında vinkalökoblastin ve lörokristin en çok bilinenlerdir. Droğun<br />

kendisi veya elde edilen alkaloitleri, antitümoral etkisinden dolayı kanser<br />

tedavisinde (hodgkin ve çocuk lösemisinde) kullanılır. Çiçekleri pembe<br />

veya beyaz renkli olan bu tür ülkemizde, özellikle Batı ve Güney<br />

Anadolu' da süs amacıyla yetiştirilir<br />

Şekil 121 A: Nerium oleander. B:Rauwolfıa serpentina. C: Vinca minör<br />

Thevetia neriifolia tropikal Asya, Afrika ve Güney Amerika' da<br />

etişen, 2-3 m boyunda bir ağaçtır. Yaprakları lanseolat, çiçekleri tek<br />

aşına 2-3 cm kadar ve sarı renklidir; 3-4 cm büyüklükteki meyvaları<br />

köşelidir. Tohumları ve lateksi tevetozit adı verilen kardiyoaktif<br />

heterozitler içerir.<br />

Acocanthera ouabaio, Afrika' da, Habeşistan'da yetişen, kışın yaprak<br />

dökmeyen küçük bir ağaçtır, g-strofantozit (ouabain) adı verilen ve<br />

kardiyoaktif etkili heterozit ilk defa bu bitkiden elde edilmiştir. Yerli<br />

halk tarafından bitkinin odunundan hazırlanan sulu ekstre ok zehiri<br />

olarak kullanılmaktadır.<br />

293

---

Bu familyadaki lateks taşıyan bazı bitkilerden kauçuk elde edilir;<br />

örneğin Kicbcia elastica (Funtumia elastica), Batı Afrika' da yetişen,<br />

tırmanıcı bir bitkidir.<br />

Fam: Asclepiadaceae<br />

Bu familyada lateks taşıyan, çok yıllık, otsu veya çalı formunda<br />

bitkiler yer alır. Yapraklar basit, karşılıklı veya vertisillat dizilişlidir;<br />

meyva folikül tipindedir, tohumların tepesinde demet şeklinde tüy<br />

bulunur. Anadolu' da 6 cins 13 kadar türü yetişir.<br />

Cionura erecta (Marsdenia erecta), ülkemizde yetişen çalı formunda<br />

bir bitkidir. Simoz çiçek durumu çok çiçekli, terminal, çiçekleri beyaz<br />

renklidir. Folikül meyvası çoğunlukla tek başınadır. Kökleri bir<br />

saponozit (marsdenozit) içerirse de tedavide kullanılmaz.<br />

Marsdenia condurango, tropikal Amerika' da yetişen tırmanıcı, çok<br />

yıllık bir bitkidir. Gövde kabukları Cortex Condurango T.K.<br />

(Kondurango kabuğu), kondurangin ve benzeri heterozitleri taşır.<br />

Kanser ve sifilis tedavisinde kullanılır.<br />

Vincetoxicum, bu familyanın Anadolu' da yetişen en zengin taksonu<br />

olup 8 tür ile temsil edilmektedir. Gövde dik, kısmen tırmanıcı; yapraklar<br />

karşılıklı ve kısa saplıdır. Simoz az çiçekli, çiçekler değişik renktedir.<br />

Folikül iğ şeklindedir. Kökleri bir saponozit (vinsetoksozit) içerir, fakat<br />

bir kullanılışı yoktur.<br />

Periploca graeca (ipekotu), hem Güney hem Kuzey Anadolu' da sık<br />

rastlanan bir Akdeniz bitkisidir. Tırmanarak 10-15 m' ye kadar boylanır;<br />

yaprakları ovat-lanseolat, parlak koyu yeşil renkli; çiçek durumu 3-15<br />

çiçekli gevşek bir simoz, çiçekleri 2-2.5 cm kadar uzun saplı, pembe-mor<br />

renkli; korona parçaları da renkli mor ve fıliformdur. Bu bitkinin lateksi,<br />

kardiyoaktif etkili bir heterozit olan periplokozit içerir.<br />

Hoya carnosa (mum çiçeği), vatanı Çin ve Avustralya olan tırmanıcı<br />

bir salon bitkisidir. Yaprakları gibi, uçuk pembe renkli çiçekleri de<br />

etlidir.<br />

Ordo: Tubiflorae (Solanales)<br />

Fam: Convolvulaceae<br />

Otsu ve odunlu, çoğu kez tırmanıcı ve sürünücü bitkilerin<br />

oluşturduğu bir familyadır, Ilıman ve tropik bölgelerde yaygm olup kuru<br />

Akdeniz veya yarı çöl iklimlerde odunsu çalı formunda olduğu gibi,<br />

tropiklerde 10 m' ye kadar tırmanan örnekleri vardır; bazıları lateks taşır.<br />

Yaprakları alternan dizilişli, basit, bazen parçalıdır. Çiçekler hermafrodit<br />

294

---

ve aktinomorftur, çoğunlukla involukrum bulunur; sepaller bazen<br />

serbest, korolla huni biçiminde, tomurcukta burulmuştur. Stamen 5 tane,<br />

fılamentleri korolla tübüne tabanda yapışmıştır; ovaryum 2 karpelden<br />

meydana gelmiş, sinkarp, 2 gözlü ve hipogindir. Meyva çoğunlukla 4<br />

tohum içeren lokulusit kapsüldür. Convolvulaceae zengin bir familyadır<br />

(50 cins, 1200 tür), yurdumuzda 4 cins ve 40 tür ile temsil edilir.<br />

Convolvulus scammonia (mahmudeotu), Batı ve Güney Anadolu,<br />

Suriye, Irak, Kafkasya' nın güneyi ile Balkanlar' da yetişen ve sarılarak<br />

tırmanan otsu, çok yıllık bir bitkidir. Yaprakları saplı, lamina ok<br />

şeklindedir. Çiçekler beyaz veya sarımsı, meyva 2 gözlü bir kapsüldür.<br />

Bu bitkinin kökleri kalındır ve lateks taşır: Radix Scammoniae T.K.<br />

(Mahmude kökü). Latekste bulunan reçine tahriş edicidir, bu nedenle<br />

drastik bir müshildir. Kökün çizilmesi ile akan süt kuruyunca<br />

Scammonium isimli reçine droğu elde edilmiş olur.<br />

Ipomoea purga (Exogonium purga), Meksika' da yetişen tırmanıcı<br />

bir bitkidir. Yaprakları kordat, çiçekleri kırmızıdır. Yumruları Tubera<br />

Jalapae T.K. (Calapa tuberi) drastik bir müshildir; bu etki reçineden ileri<br />

gelir. Yumrularından etanolle tüketilerek alınan reçine de Resina<br />

Jalapae T.K. (Calapa reçinesi) adıyla tanınır, hem ince hem kalın<br />

bağırsağı tahriş eden bir müshildir./.oryzabensis (Meksika mahmudesi)<br />

ve I.tuberosa (Brezilya mahmudesi) türlerinin kök ve yumruları ile<br />

bunlardan elde edilen reçine de Calapa gibi etkilidir.<br />

I.batatas (tatlı patates), familyanın ekonomik açıdan en değerli<br />

bitkisi olan bu tür de tırmanıcıdır. Tropiklerde bir varyetesi<br />

yetiştirilmektedir. Japonya, üreticilerin başında gelir. Ülkemizde Hatay<br />

ve Adana dolaylarında yetiştirilmekte ve besin maddesi olarak<br />

tüketilmektedir.<br />

I.purpurea (kahkaha çiçeği), bir Güney ve Orta Amerika bitkisidir,<br />

yurdumuzda bahçelerde yetiştirilir, pembe-mor çiçekli ve tırmanıcıdır.<br />

I.tricolor, vatanı Meksika olan bir bitkidir; tohumları halüsinojen<br />

etkilidir, bu etki taşıdığı lizerjik asit türevlerinden ileri gelir.<br />

Fam: Boraginaceae<br />

Bu familya üyeleri, yaprakları basit, alternan dizilişli ve sert tüylü<br />

olan otsu bitkilerdir. Çiçek durumu helisel kıvrılmıştır; çiçekler<br />

aktinomorf veya zigomorf, pentamerdir; korolla tüp şeklinde olup iç<br />

kısmında pulsu uzantılar, yani boğaz pulları bulunur. Stilus ginobazik<br />

olup meyva 4 nuksa ayrılan bir şizokarptır.<br />

Symphytum officinale (karakafes otu), Avrupa'da ve Kuzey Anadolu'<br />

da orman altı ve açıklıklarında yetişen 30-120 cm boyunda, çok yıllık<br />

otsu bir bitkidir. Yaprakları ovat-lanseolat, üsttekiler sapsız ve oldukça<br />

295

---

üyüktür. Çiçekleri kırmızımsı, pembe veya beyaz, 1.5 cm kadar, lobları<br />

geriye kıvrıktır.Kökleri tanen taşır, astrenjan etkilidir.<br />

Trachystemon orientale (kaldırık, zılbıt), Kuzey Anadolu' da yetişir,<br />

rizomları yumruya benzer, kırmızımsı-mavi çiçekli, çok yıllık bir orman<br />

altı bitkisidir. Mart-mayıs ayları arasında çiçek açar. Genç sürgünleri ve<br />

yaprak saplarından turşu yapılır, sebze olarak kullanılır.<br />

Alkanna tinctoria (havacıva otu), 10-30 cm boyunda çok yıllık otsu<br />

bir bitkidir. Batı ve Güney Anadolu' da yetişir. Yapraklar linear, oblong<br />

lanseolat, tüylerle kaplı olduğu için yeşilimsi beyaz renkli; çiçekleri koyu<br />

mavidir. Koyu kırmızı olan kökleri naftakinon türevi bir madde olan<br />

alkanin taşır; eczacılıkta bazı ilaç ve kozmetiklere renk vermek üzere ve<br />

bitkisel boya elde etmede yararlanılır. Ayrıca köklerinden hazırlanan<br />

tentür, sabit yağların tanıma reaksiyonunda kullanılır.<br />

Borago officinalis. Kuzey ve Batı Anadolu' da, Trakya'da yetişen,<br />

tek yıllık otsu bir bitkidir. Çiçekleri mavi renklidir. Yaprakları ve<br />

çiçekleri müsilaj taşır; yumuşatıcı ve diüretik etkilidir.<br />

Bu familyada yabani olarak çok sık rastlanan bitkiler vardır; örneğin<br />

Myosotis (unutmabeni), Onosma (sarı renkli çiçekleri sarkık) ve Echium<br />

(engerekotu, çiçekleri zigomorf) sayılabilir. Bunların henüz bir kullanımı<br />

yoktur.<br />

Fam: Solanaceae (Patlıcangiller)<br />

Bu familya bir veya çok yıllık, otsu, tırmanıcı, çalı veya ağaç<br />

formunda bitkiler içeren bir taksondur; daha çok Avustralya, Orta ve<br />

Güney Amerika' da yayılış gösterir. Yaprakları boyut ve şekil yönünden<br />

çok değişken, basit veya parçalıdır. Çiçekleri hermafrodit, çoğunlukla<br />

aktinomorf, bazılarında ise hafif zigomorfîtur. Kaliks gamosepal, 5 loblu<br />

ve kalıcı; korolla gamopetal tubulat, kampanulat, bazen bilabiat, 5<br />

parçalı. Stamen 5 tane. Ovaryum üst durumlu 2, bazen 4 gözlü 2<br />

carpellidir. Çiçek formülü: a K^ C(5) A5 G(2) Meyva çok tohumlu<br />

îakka veya kapsüldür. Gövdedeki iletim demetleri bikollatteraldır.<br />

Bu familya bitkilerinden tropan alkaloitleri taşıyanlar eczacılıkta<br />

kullanılır ve zehirlidir; ayrıca, sebze olarak kullanılan bitkiler yönünden<br />

de önemli bir familyadır.<br />

Solanaceae familyasından yeryüzünde 85 cins ve 2200 den fazla tür<br />

bulunur. Yurdumuzda ise 9 cins ve 31 tür doğal olarak yetişir; bunların<br />

yanında kültürü yapılmakta olan bitkiler de vardır.<br />

Bu familyadaki başlıca cinsler, meyva tiplerine göre<br />

gruplandırılabilir:<br />

296

---

1. Meyva bakka<br />

2.Kaliks olgunlukta torba gibi şişer ve meyvayı sarar.<br />

3.Bitki otsu; çiçek tek, kaliks torbası 3 cm Physalis<br />

3.Bitki çalı; çiçek çok; kaliks torbası 1.5 cm Withania<br />

2.Kaliks olgunlukta şişmez, meyvadan küçük veya<br />

meyva kadar.<br />

4.Korolla rotat. Anterler tüp şeklinde<br />

yaklaşmış veya birleşmiş Solanum<br />

4.Korolla çan veya huni şeklinde. Anterler serbest<br />

5.Bitki boylu. Kaliks yıldız şeklinde Atropa<br />

5.Bitki gövdesiz. Yapraklar rozet. Kaliks<br />

meyvadan kısa Mandragora<br />

1.Meyva kapsül<br />

ö.Meyva 2 gözlü, kapaklı kapsül Hyoscyamus<br />

ö.Meyva 4 gözlü, septisit kapsül<br />

7.Çiçekler tek. Meyva dikenli Datura<br />

7.Çiçekdurumu panikula. Meyva dikensiz Nicotiana<br />

Atropa belladonna (güzelavratotu), Avrupa'da<br />

ve yurdumuzun Karadeniz Bölgesinde, nemli orman<br />

altlarında yetişen çok yıllık otsu bir bitkidir (Res.<br />

149a). Gövde dallanmış, boyu 0.5-2 m; yaprakları<br />

kısa saplı, basit, ovat-eliptik ve tepesi akuttur. Çiçekleri kampanulat, kirli<br />

mor renklidir, yaprakların koltuğundan tek tek çıkar. Meyva kiraz<br />

büyüklüğünde parlak siyah renkli bir bakkadır, tabanında yıldız şeklinde<br />

kaliks bulunur (Şek.l22A; Res. 149b). Zehirli bir bitkidir. Çiçek açma<br />

zamam toplanıp kurutulan yapraklan Folia Belladonnae T.K. (Belladon<br />

yaprağı) isimli droğu oluşturur; atropin, hiyosiyamin ve skopolamin<br />

alkaloitlerini içeren drog ağrı kesici ve spazm çözücü etkilidir, ayrıca<br />

antivomitiftir, mide ağrılarında, ülserde, böbrek ve karaciğer sancılarında<br />

(koliklerde) kullanılır, ayrıca atropin, midriyatik etkilidir (göz bebeğini<br />

büyütür). Radix Belladonnae yaprak gibi etki gösterir, fakat bu<br />

köklerden, daha çok atropin ve hiyosiyamin elde edilişinde yararlanılır.<br />

Bu bitki ile zehirlenenlerde, göz bebeklerinin büyümüş olduğu dikkati<br />

çeker. Zehirlenme, tedavi amacıyla kullanılan preparatlarının tedavi<br />

dozundan fazla alınması veya meyvalarınm ve genç gövdelerin<br />

yanlışlıkla yenmesi sonucu meydana gelir. Eskiden hanımlar pupillayı<br />

büyüterek güzel görünmek için yaprakları sıkarak aldıkları usareyi<br />

gözlerine damlatırlardı; bitkiye bu nedenle güzelavratotu adı verilmiştir.<br />

297

---

Şekil 122. A: Atropa belladonna. B:Mandragora autumnalis. ç:çiçek<br />

ve yapraklar; m:meyva; k:kök<br />

Mandragora autumnalis (M.offıcinarum,<br />

adamotu) Akdeniz ülkelerinde Güney ve Batı<br />

Anadolu bölgelerinde, özellikle tarihi harabelerin<br />

çevresinde yetişen çok yıllık otsu bir bitkidir.<br />

Kökü kalın, yaprakları rozet şeklinde; çiçekleri<br />

rozet yaprakların ortasında toplanmış, mavimsi-beyaz renklidir. Meyva<br />

malta eriğine benzeyen sarımsı renkli bir bakkadır (Şek. 122B; Res.<br />

150a, 150b, 150c). Bitkinin kökleri insana benzetildiği için adamotu adı<br />

verilmiştir. Radix Mandragorae (Adamotu kökü) droğunda atropin,<br />

hiyosiyamin, skopolamin ve kuskohigrin alkaloitleri bulunmaktadır.<br />

Ağrı kesici, sedatif" ve narkotik etkileri nedeniyle eskiden kullanılmış bir<br />

drogdur. Bugün sadece halk tarafından ve ağrı kesici olarak kullanılıyor.<br />

Physalis alkekengi (güveyfeneri, kandilotu) çok yıllık, 30-60 cm<br />

boyunda otsu bir bitkidir. Yaprakları basit ve ovat; çiçekler yeşilimsi<br />

298

---

eyaz renkli, yaprak koltuğundan tek tek çıkar. Kaliks olgunlukta<br />

turuncu renkli, sarkık bir torba şeklini alır (Res. 151). Meyva bu torbanın<br />

içinde, 1-1.5 cm çapında, parlak turuncu renkli bir bakkadır.Yurdumuzda<br />

gölgeli yerlerde, bahçelerde ve dere kenarlarında yetişmekte olan bu bitki<br />

renkli kaliksi nedeniyle süs bitkisi olarak da yetiştirilmektedir.<br />

Withania somnifera (kargagözü), yurdumuzda Güney Anadolu' da<br />

yetişen çalı formunda bir bitkidir. Yaprakları basit, çiçekleri küçük ve<br />

sarımsı renklidir, yaprakların koltuğundan grup halinde çıkar. Kaliks<br />

küçük, meyva zamanı şişkin. Meyva kaliks torbası içinde, kırmızı renkli<br />

bir bakkadır. Bitki uyutucu etkilidir.<br />

Solanum türleri bir veya çok yıllık, otsu veya çalı formunda<br />

bitkilerdir. Yaprakları basit veya pennat parçalıdır. Korolla rotat; anterler<br />

tüp şeklinde birbirine yaklaşmış veya birleşmiştir.<br />

S.nigrum (köpeküzümü) türünün çiçekleri beyaz, meyvası ise siyah<br />

renklidir. Yurdumuzda bahçelerde, harabelerde ve yol kenarlarında<br />

yetişir (Res. 152). Tek yıllık olan bu bitkinin çiçekli ve yapraklı dalları<br />

Herba Solani nigri droğunu verir; gliko-alkaloitler taşıyan bu drog<br />

yatıştırıcı ve ağrı kesici etkilere sahiptir.<br />

S.dulcamara (yaban yasemini, sofur), çiçekleri mor, meyvası kırmızı<br />

renkli olan, tırmanıcı, çok yıllık bir bitkidir. Dalları Stipites<br />

Dulcamarae isimli droğu verir. Bunun da bilişiminde gliko-alkaloitler<br />

bulunur. Haricen deri hastalıklarında kullanılır.<br />

Hyoscyamus (banotu, gavurhaşhaşı) cinsi , bir, iki veya çok yıllık<br />

otsu bitkilerdir. Yaprakları basit veya loplu; çiçekleri biraz zigomorf;<br />

çiçek durumu uzamış bir salkımdır. Kaliks tüpsü, tepede 5 dişli ve<br />

kalıcıdır. Meyva, kaliks tüpü içinde, kapaklı bir kapsüla (piksidyum)<br />

tipindedir (Şek. 123B, m).<br />

H.niger'in yaprakları sapsız, çiçekleri kirli sarıdır. Meyva döneminde<br />

kaliks orta bölgede daralmış, alt kısmı şişkindir. Bu tür yurdumuzda yol<br />

kenarları ve tarla içlerinde yaygın olarak yetişmektedir (Res. 153a, 153b).<br />

Bitki çiçekliyken toplanıp kurutulmuş yaprakları Folia Hyoscyami T.K.<br />

(Banotu yaprağı), birçok kodeks ve farmakopede kayıtlı olan bir drogdur;<br />

hiyosiyamin ve skopolamin alkaloitleri içerir; skopolaminden dolayı<br />

atıştırıcı ve ağrı kesici etkileri vardır; hem haricen, hem de dahilen<br />

ullanılan bir drogdur. Bitkinin kökleri Radix Hyoscyami ve tohumları<br />

Semen Hyoscyami de aynı amaçlarla verilir. Yapraklan tütüne<br />

karıştırılarak nefes darlığına karşı, sigara olarak da kullanılır<br />

H.reticulatus yurdumuzda yetişen diğer bir Hyoscyamus türüdür,<br />

çiçekleri kirli-mor renklidir; Orta ve Doğu Anadolu' da tarlalarda yetişir<br />

(Res. 154).<br />

H.aureus' un çiçekleri sarı renkli ve boğazı mor lekelidir. Güney<br />

Anadolu'da kayalarda ve tarihi yerlerin duvarlarında yetişir (Res. 155).<br />

299

---

Şekil 123. X:Datura stramonium. B.Hyoscyamus niger. ç:çiçek; m:meyva<br />

H.albus' ta çiçekler yeşilimsi-beyaz renklidir. Akdeniz bölgesinde<br />

kaya ve duvar diplerinde rastlanır. H.leptocalyx' in çiçekleri altın sarısı<br />

renklidir; Güney-doğu Anadolu'da kaya ve duvarlar üzerinde yetişir.<br />

H.pusillus, çiçekleri sarı renkli olan türdür; Anadolu'nun kuru<br />

yamaçlarında yetişen yıllık bir bitkidir.Bu türlerin hepsi de alkaloit taşır<br />

ve zehirli bitkilerdir.<br />

Datura stramonium (tatula, boru çiçeği) yol kenarları, çöplük ve<br />

viraneliklerde oldukça yaygın olan, tek yıllık otsu bir bitkidir (Res. 156).<br />

Boyu 0.5-2 m gövdesi dallanmış; yaprakları mavimsi-yeşil renkli,<br />

büyük, ovat ve topludur. Kaliks tüp şeklinde uzun, korolla beyaz renkli<br />

ve huni biçimindedir. Meyva ceviz büyüklüğünde, üzeri dikenli, 4<br />

yarıkla açılan septisit kapsüldür; kaliks düşücü fakat taban kısmı kalıcıdır<br />

(Şek. 123A). Folia Stramonii T.K. (Tatula yaprağı), D.stramonium: un<br />

çiçek açma zamanı toplanıp kurutulmuş yapraklarıdır; hiyosiyamin,<br />

atropin ve skopolamin içerir. Drog antispazmodik etkilidir. Sigara<br />

halinde nefes darlığında kullanılır. Tohumları da aynı etkilere sahiptir.<br />

D.metel, vatanı Meksika olduğu halde tropiklerde ve Akdeniz<br />

bölgesine de yayılmış bir türdür; D.stramonium'dan önemli farkı,<br />

300

---

meyvası dikenli değil, kabartılıdır, çok yıllık bir bitkidir. Korollası sigara<br />

halinde, nefes darlığında kullanılır. Skopolamin kaynağı olarak<br />

yetiştirilir. D.innoxia da Orta Amerika bitkisidir, Adana-Hatay<br />

çevresinde tabiileşmiştir. Bunun da meyvaları uzun dikenli ve tüylüdür.<br />

Nicotiana (tütün) türleri, Amerika kökenli kültür bitkileridir.<br />

Yaprakları basit, çiçekleri tepede salkım durumundadır; meyva küçük ve<br />

kapsül tipindedir.<br />

N. tabacum (tütün), boyu yaklaşık 1 m kadar olan bir kültür bitkisidir;<br />

17. yüzyılda Avrupa' ya, oradan da yurdumuza getirilmiştir; halen<br />

yurdumuzda ve dünyanın bir çok ülkesinde yaprakları için kültürü<br />

yapılmaktadır. Yaprakları büyük, ovat-lanseolat; çiçekleri tüpsü, pembe<br />

veya yeşilimsi-beyaz renklidir (Res. 157). Folia Nicotianae (tütün<br />

yaprakları), bitki çiçekliyken toplanıp kurutulmuş yapraklarıdır; başlıca<br />

nikotin alkaloidini taşır. Nikotin sıvı, uçucu ve çok zehirli bir alkaloittir<br />

mukozadan absorbe olduğundan sigara içilen ortamda, sigara içmeyenler<br />

de aynı derecede etkilenir. Uzun süre sigara içenlerde kalp-damar ve<br />

akciğer hastalıkları çok yaygındır. Tütün yaprakları işlendikten soma<br />

sigara ve püro halinegetirilır. Ayrıca yapraklardan hazırlanan ekstreler<br />

insektisit preparatlara girer.<br />

N.rustica (delitütün, hasankeyf tütünü); 1-1.5 m boyunda, tek yıllık<br />

bir bitkidir (Res. 158). Yaprakların yüzeyi buruşuk; çiçekleri yeşilimsisarı<br />

renklidir. Gaziantep ve K.Maraş çevrelerinde yetiştirilir, keyif verici<br />

olarak çiğnenir. Yapraklarından pipo ve nargile tütünü hazırlanır.<br />

Nikotin oranı N. tabacum!don yüksektir.<br />

Capsicum annuum (biber, paprika), sebze olarak da kültürü yapılan<br />

bir yıllık bir bitkidir. Kapsüle benzeyen bakka tipinde meyvaları vardır.<br />

Bu meyvalar Fructus Capsici T.K. (Kırmızı biber) yeşil iken C<br />

vitamini yönünden çok zengindir. Acı biber çeşitleri kapsaisin alkaloidi<br />

taşır. Bu alkaloidin cildi yakıcı ve kan çekici etkisi vardır; bu nedenle<br />

dışarıdan romatizma ağrılarını gidermede kullanılır.<br />

Bazı biber çeşitleri, renkli ve uzun süre kalıcı meyvaları nedeniyle<br />

saksılarda süs bitkisi olarakta yetiştirilir.Bu familyada sebze olarak<br />

kullanılan ve bu amaçla kültürü yapılan bitkiler de vardır. Bunlar,<br />

Solanum tuberosum (patates), S.melongena (patlıcan), Lycopersicum<br />

esculentum (domates) dur.<br />

Ordo: Lamiales<br />

Fam: Labiatae (Lamiaceae)<br />

Bu familya bitkileri başlıca Akdeniz havzasmda yaygındır. Otsu<br />

bitki veya çalı formundadır, salgı tüyleri taşır ve uçucu yağ içerir.<br />

Familya için karakteristik özelliklerin başlıcaları, gövde 4 köşeli,<br />

301

---

yapraklar çoğu zaman basit, bazen parçalı ve dekusat dizilişlidir; çiçekler<br />

her nodusta vertisillastrum durumundadır; zigomorf ve bilabiattır; uçucu<br />

yağ, sapı tek, başı 8 hücreli ve pul şeklindeki Labiatae tipi salgı<br />

tüylerindedir. Hermafrodit olan çiçeklerde kaliks 5 loblu kalıcı, bazen<br />

bilabiat; korolla bilabiat, üst dudak bazen eksiktir. Stamen 4 tane, çoğu<br />

zaman didinamdır; bazen 2 stamen bulunur. Ovaryum 2 karpelden<br />

meydana gelmiş 4 gözlü ve üst durumludur, her gözde 1 övül bulunur;<br />

stilîıs ginobaziktir. Meyva 4 nukstan meydana gelen bir şizokarptır (Şek.<br />

124). Yeryüzünde 200 kadar cins ve 3200 tür ile temsil edilen bu<br />

familyanın 45 cins ve 550 kadar türü yurdumuzda yetişir. Bir çoğundan<br />

eczacılıkta ve parfümeride yararlanılır. Bazı türlerde stamenler 4 tane ve<br />

fılamentleri eşit boyda, bazısı didinamdır; bazı türlerde ise 2 stamen<br />

bulunur.<br />

Şekil 124. Labiatae çiçeği. a:alt labellum; b:üst labellum; ç:çiçeğin<br />

boyuna kesiti; k:kaliks; o:ovaryum; st:stilus: stg:stigma.<br />

Mentha (nane) türlerinde korolla aktinomorf olup 4 lopludur; 4<br />

stamen eşit boydadır. Mentha piperita (nane, İngiliz nanesi) bir kültür<br />

bitkisidir, sulak yerleri sever, sürünücü yapıdaki stolonlarıyla (*) çok<br />

kolay ürer, çok yıllıktır (Res. 159). M.aquatica ile M.spicata' nın melezi<br />

olan ve boyu 50-100 cm'e ulaşabilen bitkinin leylak rengi çiçekleri vardır.<br />

Yaprakları kodeks ve farmakopelerde kayıtlıdır. Folia Menthae<br />

piperitae T.K. (Nane yaprağı) 3-4 cm boyunda, ovat-lanseolat, tepede<br />

akut, tabanı obtus veya trunkat, saplı, kenarları serrat,koyu yeşil renkli ve<br />

kokuludur. Uçucu yağ taşıyan drog stomaşik, bulantı giderici ve iştah<br />

açıcıdır. Yapraklardan subuharı distilasyonu ile %0.6-l bir yağ elde<br />

edilir. Oleum Menthae piperitae T.K. (Nane esansı, nane ruhu) %50<br />

mentol içerir; iyi bir boğaz antiseptiğidir; kolagogtur, midede<br />

(*)stolon: toprak yüzeyinde uzanan ve noduslarda kök vererek çoğalan sürünücü gövde<br />

302

---

antispazmodik etki gösterir, aynı zamanda anesteziktir. Eczacılık<br />

tekniğinde bir çok preparata, ayrıca içki ve şekerlemelere koku ve lezzet<br />

vermek için katılır.<br />

M.spicata (M. viridis) da uçucu yağı nedeniyle aranan bir türdür;<br />

Spearmint esansı adı verilen, özel kokulu bir esans elde edilir; bu ürün<br />

mentol taşımaz. Diş macunlarına, ağız sularına ve çikletlere koku vermek<br />

için katılır.<br />

M.arvensis, özellikle Japonya' da yetiştirilen türdür. Bu bitkiden elde<br />

edilen uçucu yağ japon nane esansı adıyla tanınır ve mentol bakımından<br />

en zengin olan yağdır, %80-90 mentol içerir.<br />

M.pulegium (yarpuz, fılisgin), Akdeniz bölgesinde, yurdumuzda<br />

nemli ve sulak arazide bol yetişen, yaprakları tüylü bir bitkidir.<br />

Yapraklardan elde edilen uçucu yağ mentol taşımaz, pulegon<br />

bakımından zengindir. Türkiye' de kültürü yapılıp nane adı altmda satılan<br />

türler, M.rotundifolia ve M.longifolicCdır. Bunların yapraklarında mentol<br />

yoktur, başlıca piperiton bulunur.<br />

Lavandula (lavanta) türlerinde kaliks ve korolla tüp şeklinde, korolla<br />

tepede 5 lobludur. Stamen sayısı 4, fılamentleri kısadır.<br />

L.officinalis (L.angustifolia), yurdumuzda yetişmeyen, yaprakları<br />

dar, korollanın üst dudağı 2 loblu ve düz olan çalı formunda bir kültür<br />

bitkisidir. Çiçekleri Flores Lavandulae T.K. (Lavanta çiçeği) ve bu<br />

çiçeklerden su buharı distilasyonuyla elde edilen uçucu yağ, Oleum<br />

Lavandulae T.K. (Lavanta esansı) koku vermek için parfümeride ve<br />

kozmetikte çok kullanılır. Bu uçucu yağ linalol ve linaİil asetat içerir.<br />

L.spicd dan da bir uçucu yağ elde edilir; lavantadan farklı olarak kafur<br />

ve ökaliptol oranı daha yüksektir. Bu uçucu yağ da parfümeride<br />

kullanılır.<br />

• L.stoechas<br />

L.cariensis (*), daha çok Güneybatı Anadolu'<br />

da kurak tepelerde yetişen 30-40 cm boyunda<br />

ve çalı formunda bir bitkidir (Res. 160). 2-5 cm<br />

boyunda ve uzun saplı olan çiçek durumunun<br />

tepesinde mor renkli, verimsiz brakteler<br />

bulunur.<br />

L.stoechas (karabaş), Batı ve Güney Anadolu yanında Trakya' da da<br />

yetişen 40-50 cm boyunda bir çalıdır. L.cariensis' e çok benzerse de<br />

çiçek durumunun sapı çok kısadır (0.5-2.5 cm) veya yoktur; daha az,<br />

%0.8-0.9 kadar yağ içerir; türün uçucu yağı %23-29 kadar kafur içerir.<br />

(*) Caria = Muğla-Aydın çevresi<br />

303

---

Melissa officinalis (oğulotu, melisa) bir Akdeniz bitkisi olup,<br />

yurdumuzda da yetişen çok yıllık otsu bir türdür (Res. 161). Laminası<br />

ovat kenarları krenat olan yaprakları karakteristik limon kokuludur.<br />

Çiçekleri beyaz renkli, korolla tübü hafif eğridir; stamen sayısı 4,<br />

fılamentler birbirine yaklaşmıştır. Bitkinin yaprakları, Folia Melissae<br />

T.K. (Melisa yaprağı) ve bu yapraklardan subuharı distilasyonuyla elde<br />

edilen uçucu yağ Oleum Melissae T.K. (Melisa esansı) %40 kadar<br />

sitronellal içerir; stomaşik ve sedatif etkilidir.<br />

Thymus (kekik) türlerinde hem kaliks hem korolla bilabiattır; stamen<br />

4 tane olup fılamentleri uzundur ve birbirinden uzaklaşmıştır.<br />

Yapraklarda lamina tabana doğru daralır ve iki kenarı siliattır. Bu<br />

genusun yurdumuzda 40 kadar türü yetişir.<br />

T vulgaris Güney Avrupa, Amerika ve diğer ülkelerde de yetişen,<br />

Türkiye' de kültürü yapılan, 20-30 cm boyunda yarıçalı, sürünücü bir<br />

bitkidir. Yapraklar lanseolattan ovata kadar, 4-12 mm, her iki yüzü de<br />

gri-yeşil, sapsız ve kuvvetli kekik kokuludur. Çiçekler beyaz veya pembe<br />

renklidir. Yapraklar %2.5 uçucu yağ taşır, bu oran kimyasal ırka göre<br />

değişir. Su buharı distilasyonuyla elde edilen Oleum Thymi T.K. (Kekik<br />

esansı) timol ve karvakrol bakımından zengindir (toplam %70' i kadar).<br />

Bitkinin topraküstü kısımları, Herba Thymi (Phr. Eur.) Avrupa<br />

Farmakopesı' nde kayıtlıdır; uçucu yağdaki (%1.2) timol ve karvakrol<br />

toplam oranı %64' e kadar yükselir. Flavonoid ve saponozitlerle timol ve<br />

karvakrolün etkisi desteklenir. Drog mide-bağırsak bozukluklarında;<br />

bronşit, boğmaca, kuru öksürükte ekstre, tentür veya infüzyon şeklinde<br />

kullanılır. Antibakteriyel, ekspektoran etkileri de belirgindir.<br />

T.serpyllum (kekik), yurdumuzda oldukça yaygın ve sık rastlanan 10<br />

cm kadar yükselebilen, yatık, çok yıllık bir bitkidir; yabani kekik de<br />

denir. Çiçekli ve yapraklı dallan Herba Serpylli T.K. (Yabani kekik)<br />

timol ve karvakrol taşır; antispazmodik, eKspektoran ve karminatif<br />

etkilidir, baharat olarak kullanılır.<br />

T.sipyleus da küçük bir çalı formundadır. Bu bitkide fenolik<br />

bileşikler bulunmaz, uçucu yağının % 40 kadarı sitral' den oluşur (Res.<br />

Halk arasında bunlardan başka bazı bitkilere de kekik denmektedir.<br />

Origanum (mercanköşk, merzengüş) cinsinde çiçekler, sık ve<br />

imbrikat dizilişli braktelerin koltuğundadır; kaliks 2 dudaklı ya da 5 dişli;<br />

korolla 2 dudaklıdır. Stamen 4 tane olup Thymus' taki gibi birbirinden<br />

uzaklaşmıştır. Yurdumuzda 20 kadar türü yetişir. Timol ve karvakrol<br />

taşıyan türler baharat olarak çok kullanılır.<br />

O.heracleoticum (O.hirtum, İstanbul kekiği) Trakya' da, Batı ve<br />

Güney Anadolu' da yetişen 50 cm boyunda, çok yıllık, otsu bir bitkidir.<br />

Çiçekli dalları İstanbul' da kekik adıyla satılır. Topraküstü kısımlarından<br />

304

---

%4-5 kadar uçucu yağ elde edilir; karvakrol' ce zengindir(fenolik<br />

bileşikler %66 kadardır, bunun %84' ü karvakroldur).<br />

O.smyrnaeum (O.onites, îzmir kekiği), Batı ve Güney Anadolu' da<br />

yaygın olan 40-50 cm boyunda, grimsi renkli bir bitkidir. Çiçekli dallan<br />

izmir'de "Peynir kekiği" adı ile satılmaktadır. Topraküstü kısımlarından<br />

elde edilen uçucu yağ (%2-3, %72 kadar) karvakrol içerir.<br />

O.dubium, Güney Anadolu' da yaygın olan bir türdür. Bu bitkiden<br />

elde edilen uçucu yağ (%7 oranında) ihraç edilmektedir ve timol oranı en<br />

yüksek olan yağdır.<br />

Corydothymus capitatus (kara kekik), Batı ve Güney Anadolu' da<br />

yetişir. Sert yaprakları olan çalı formundaki bu bitki %3.5-5 kadar uçucu<br />

yağ taşır, %50-60'ı karvakroldur. Kekik gibi kullanılır.<br />

Thymbra spicata (karabaş kekik, zahter) da aynı bölgelerde yetişir.<br />

Bu bitkiden elde edilen uçucu yağ karvakrol bakımından zengindir<br />

(yağın %55'i) Bu bitki de kekik gibi kullanılır.<br />

Satureja thymbra da yukarıdaki bitkilerle aynı bölgelerde yetişir.<br />

Timol taşıyan çalı formundaki bu bitki de kekik gibi kullanılır.<br />

Teucrium, stameni 4 tane fakat didinam, filamentleri uzun ve<br />

düzgün; korollada üst dudağın eksik olduğu bir taksondur.<br />

Teucrium chamaedrys (kısamahmut, yermeşesi, dalakotu)<br />

vurdumuzda hemen hemen her yerde, kurak topraklarda yetişen alçak<br />

boylu (5-50 cm) mor çiçekli bir bitkidir. Yaprakları meşe yaprağına<br />

benzer fakat 1-1.5 cm kadar, küçük ve alt yüzü açık renklidir. Bitkinin<br />

her tarafı acı lezzetlidir, bu nedenle iştah açıcı ve kuvvet verici olarak<br />

kullanılır, antipiretik etkisi de vardır.<br />

T.polium (mayasılotu) da yurdumuzda yaygın bir türdür; 10-40 cm<br />

kadar boydaki bitkinin her tarafı tüylerle kaplı olduğundan gri veya<br />

beyazımsı renkte görülür, çiçekleri de beyazdır (Res. 163). Yaprakları<br />

oblong-obovat kenarları krenat olup alt yüze doğru kıvnlmıştır. Bu tür de<br />

taşıdığı acı madde ve uçucu yağ nedeniyle T.chamaedrys gibi kullanılır.<br />

Sideritis türlerinde stamen 4 tane, didinam ve filamentleri kısa olup<br />

korolla tübünden kısadır. Kaliks düzgün değil hafif bilabiat veya 5 dişli,<br />

dişleri eşit ve ucu dikenli; 10 damarlıdır. Korolla bilabiat, üst dudak dik,<br />

tam veya bifıt, alt dudak trifıttir. Çiçekler vertisillastrum durumunda,<br />

internodyumlar uzun veya bazen kısadır.<br />

S.congesta (Res. 164), S.condensata, S.stricta, S.pisidica, Batı ve<br />

Güney Arıadolu' da yetişen ve halk arasında dağçayı, adaçayı gibi<br />

isimlerle satılan ve çay olarak içilen türlerdir.<br />

305

---

Salvia türlerinde stamen 2 tane, kaliks ve korolla bilabiattır. Kaliksin<br />

üst lobu 3, alt lobu 2 dişlidir. Korollada üst dudak bifıt, alt dudak 3 loblu<br />

olup ortadaki lob geniş, sarkık ve bifıttir. Stamenler karakteristik bir<br />

yapıdadır, konnektif biri kısa diğeri uzun iki kola ayrılmıştır, uzun kol<br />

verimli bir teka ile biterken kısa kolun ucunda plak şeklinde yassılaşmış,<br />

verimsiz bir teka bulunur. Balözü almak için çiçeğe gelen böcek bu<br />

verimsiz tekaya konunca, verimli tekayı taşıyan üst kol böceğin üstüne<br />

doğru iner ve polenler böceğin sırtına bulaşır. Yurdumuzda 80 kadar türü<br />

yetişmektedir, hepsi adaçayı olarak isimlendirilir.<br />

Salvia offıcinalis (tıbbi adaçayı), kodekslerde drog veren bitki olarak<br />

kayıtlı olmasına karşın yurdumuzda yetişmeyen, çalı formunda bir türdür<br />

(Şek. 125A; Res. 165). Yaprakları Folia Salviae T.K. (Tıbbi adaçayı<br />

yaprağı) eliptik-ovat, yumuşak, grimsi-yeşil renkli, tüylü ve belirgin<br />

damarlıdır. Sıcak enfüzyonları gargara halinde boğaz ağrılarını<br />

gidermede ayrıca yara iyi edici olarak kullanılır. Bu yapraklardan<br />

subuharı distilasyonu ile bir uçucu yağ elde edilir, Oleum Salviae T.K.<br />

(Adaçayı esansı); bu drog % 50 tuyon ve %15 kadar sineol (ökaliptol)<br />

içerir, iyi bir solunum yolları antiseptiğidir; sedatif etkisi de vardır fakat<br />

tuyondan dolayı zararlı olduğundan içeriden bu amaçla kullanılmaz.<br />

S.triloba (S.fruticosa, adaçayı) yurdumuzda Batı,<br />

Güneybatı Anadolu ve Trakya' da yetişen bir türdür<br />

(Res. 166a, 166b). Yaprakları yumuşak sık tüylü, griyeşil<br />

renklidir ve lamina tabanında 2 küçük lob<br />

bulunur, ismi buradan gelmektedir (Şek. 124C). Bu yapraklardan su<br />

buharı distilasyonuyla elde edilen uçucu yağa Elma yağı adı verilir,<br />

sineol bakımından zengindir (%60), bu nedenle tıbbi adaçayından daha<br />

değerlidir. Bu türün yaprakları da iyi bir solunum yolları antiseptiğidir;<br />

çay halinde çok kullanılır. Ayrıca çiçekli ve yapraklı dalları toplanıp<br />

kurutularak ihraç edilmektedir. Bu çalının dallarında çapı 3-4 cm' ye<br />

kadar ulaşan yuvarlak mazılar oluşur; şeklinden esinlenerek elmaya<br />

benzeti ldiğinden, yapraklardan elde edildiği halde uçucu yağma elma<br />

yağı denilmektedir.<br />

S.sclarea da yurdumuzda sık rastlanan bir türdür; yaprakları büyük,<br />

kordat ve tüylü, çiçekleri beyaz renklidir (Res. 167). Uçucu yağı linalol<br />

taşıdığı için parfümeri sanayiinde değerlidir; bitkinin Fransa' da kültürü<br />

yapılır.<br />

S.albimaculata, Konya-Ermenek'te yetişen endemik bir türdür; 20-<br />

30 cm boyundaki bitkinin çiçekleri 3-4 cm kadar, koyu mavi renkli ve alt<br />

dudağında beyaz lekelidir, ismi buradan gelmektedir. Yaprak uçucu yağı<br />

başlıca izoborneol ve kafur içerir.<br />

S.splendens, çarpıcı kırmızı renkli kaliks ve korollası nedeniyle süs<br />

bitkisi olarak bahçe ve parklarda yetiştirilen bir türdür.<br />

306

---

Şekil 125. A:Salvia officinalis. ç:çiçek B.Rosmarinus officinalis.<br />

C.Salvia triloba yaprağı(xl).<br />

Leonurus cardiaca (aslan kuyruğu) çok yıllık, otsu bir bitkidir.<br />

Yaprakları ovat, palmatipartit, lobları lanseolattır; çiçekleri küçük,<br />

stamenler 4 tane, yapraklardan çok kısadır. Tonik ve stimulan etkilidir.<br />

Rosmarinus officinalis (biberiye, kuşdili) Batı<br />

ve Güney Anadolu bitkilerindendir, bahçe ve<br />

parklarda çit veya süs yapmak üzere dikilir, kışın<br />

yaprak dökmeyen, sık dallı bir çalıdır. Yaprakları<br />

Folia Rosmarini, dar linear, kenarları alt yüze<br />

doğru kıvrık (revolut), üst yüzü yeşil alt yüzü açık renkli, derimsi, kısa<br />

saplı bir drogdur. Çiçekleri mavi renkli bilabiat ve 2 stamenlidir (Şek<br />

125B; Res. 168). Yapraklardan elde edilen uçucu yağ Oleum Rosmarini<br />

T.K. (Biberiye esansı) tahriş edicidir, haricen, romatizmada kullanılır.<br />

Yaprakları çeşitli yemeklerde baharat olarak tüketilir.<br />

Labiatae familyası bitkilerinin bir kısmına da Güney Asya'da<br />

rastlanmaktadır.<br />

Ocimum basilicum (fesleğen, reyhan), vatanı Güney Asya olan,<br />

halkımızın çok sevdiği, saksılarda yetiştirdiği çok kuvvetli ve güzel<br />

kokulu, tek yıllık 15-20 cm boyunda bir bitkidir. Yaprakları küçük, ovat,<br />

çiçekleri beyazdır. Baharat olarak da kullanılır.<br />

Pogostemon patchouli (P.cablin) de Hindistan ve Malezya' da<br />

yetişen bir bitkidir. Patchouli esansı, parfümeri sanayiinin önemli<br />

ürünlerindendir.<br />

307

---

Fam: Verbenaceae<br />

Bu familyanın üyeleri, tropik ve subtropiklerde yetişen otsu bitkiler,<br />

çalılar ve ağaçlardır; özelikleri Labiatae've benzer, dalları 4 köşeli veya<br />

yuvarlak; yaprakları oppozit veya vertisillat dizilişli, basit, bazen palmat<br />

veya pennattır. Çiçekler zigomorf, nadiren aktinomorf; korolla bazen<br />

bilabiat. Stamen sayısı 4 ve didinam; meyva tipi drupa bazen şizokarp<br />

veya kapsüldür. Bazı türleri Labiatae tipi salgı tüyü taşır.<br />

Vitex agnus-castus (hayıt), Akdeniz ülkelerinde, Batı ve Güney<br />

Anadolu' da, ayrıca Trakya' da yetişen 1-2 m boyunda küçük bir ağaçtır<br />

(Res. 169). Yaprakları palmat, 5-7 foliollü; folıoller dar lanseolat, alt<br />

yüzü gri, üst yüzü koyu yeşil renklidir. Çiçekler pembe, mavi veya açık<br />

mor renkli olup dalların ucunda, salkım durumunda; meyva drupadır.<br />

Yaprakları flavonozit ve sineol içeren uçucu yağ taşır. Meyvalar<br />

stomaşik, süt salgısını arttırıcı ve adet düzenleyici etkidedir.<br />

Lippia citriodora (L.triphylla), vatanı Şili olan, yurdumuzda sıcak<br />

yörelerde süs bitkisi olarak yetiştirilen, küçük bir ağaçtır. Çiçekleri<br />

küçük ve beyazdır. Yapraklan 6-7 cm boyunda, lanseolat, sekonder<br />

damarları paralel ve kuvvetli limon kokuludur. Bu koku uçucu yağmda<br />

bulunan sitral'den (%25 kadar) ileri gelir. Bu yapraklar stomaşik etkilidir<br />

ve melisa diye satılır, ayrıca çay ve içki hazırlamada da yararlanılır.<br />

Verbena officinalis (mine çiçeği) yurdumuzda ve Avrupa' da yetişen,<br />

çok yıllık otsu bir bitkidir. Labiatae familyası bitkileri gibi gövde 4<br />

köşelidir, yapraklar dekussat dizilişli fakat basit değil pennatipartittir.<br />

Çiçekler terminal spikalarda toplanmış, küçük ve mavi renklidir. Çiçekli<br />

bitki acı madde ve tanen taşır, astrenjan ve tonik olarak kullanılır.<br />

Fam: Scrophulariaceae<br />

Bu familyadaki bitkiler, ılıman bölgelerde yetişen tek veya çok<br />

yıllık, otsu, çalı, bir kısmı da parazit bitkilerdir. Yapraklar basit veya<br />

parçalı, alternan veya oppozit dizilişli ve stipulasızdır. Çiçekler<br />

zigomorf, yaprak koltuğunda tek başına, bazen rasemoz durumunda;<br />

kaliks 4-5, gamosepal; korolla gamopetal, 4-5 dişli, bilabiat, alt dudak<br />

daha iyi gelişmiştir. Stamen 4 ve didinam veya 2 tane; ovaryum 2<br />

karpelaen meydana gelmiş, sinkarp, 2 gözlü ve çok ovüllü; meyva tipi<br />

septisit veya porisit kapsüldür. Çiçek formülü z. K(4.5) C(4_5) A4)2 G(2).<br />

Türkiye'de 30 cins 500 kadar türü yetişmektedir.<br />

Digitalis (yüksükotu) türleri, Avrupa, Batı Asya ve Akdeniz<br />

havzasında yetişen iki veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Yapraklar basit,<br />

tabandakiler rozet şeklinde, gövde üzerinde ise alternan dizilişli,<br />

lanseolat veya spatulattır. Çiçekler zigomorf, çiçek ekseninde tek taraflı<br />

dizilmiş, salkım durumunda, korolla küre, çan veya tüp biçiminde,<br />

bilabiat, alt dudak daha çok uzamıştır. Stamen sayısı 4 ve didinam;<br />

308

---

meyva ise septisit kapsüldür(Şek 126). Yurdumuzda çoğu Kuzey<br />

Anadolu'da yetişen 9 türü bulunur.<br />

D.purpurea (kırmızı çiçekli yüksükotu), Avrupa dağlarında orman<br />

kenarlarında yetişen iki yıllık bir türdür. Ülkemizde park ve bahçelerde<br />

süs amacıyla yetiştirilir. Bitki 60-70 cm boyunda, yapraklar tabanda<br />

rozet şeklinde toplanmış büyük, ovat-spatulat, sapsız ve tüylüdür,<br />

damarlanma retikulat, alt yüzde çok belirgin, kenarı ise krenattır.<br />

Çiçekler kırmızı-pembe, erguvani, büyük, tek taraflı salkım<br />

durumundadır (Şek. 126A; Res. 170). Folia Digitalis T.K. (Yüksükotu<br />

yaprağı), birinci yılın rozet, ikinci yılın rozet ve gövde yapraklarından<br />

oluşur; drog kardiyoaktif heterozitler (digitoksin, gitoksin) taşır. Kalbi<br />

kuvvetlendirir, kalp hareketlerini düzenler, ödem boşaltır, diüretik<br />

etkilidir; bunlar kalp adalesinde biriken bileşiklerdir.<br />

Bütün kodeks ve farmakopelerde Folia Digitalis'in elde edildiği<br />

ofısinal bitki olarak kayıtlı olan D.purpurea yurdumuz için yerli değildir,<br />

fakat Trakya ve Anadolu'da 4' ü endemik, 9 Digitalis türü yetişmektedir.<br />

D.lanata (yünlü yüksükotu),<br />

Trakya ve Kuzeybatı Anadolu<br />

bölgesinde yetişen 30-80 cm<br />

boyunda bir bitkidir. Yapraklar<br />

•Digitalis lanata<br />

oblong-lanseolat, sapsız, çıplak<br />

M D.lamarckii &D.grandiflora veya kenarları siliattır. Rasemus<br />

çiçek durumu çok sık; çiçek ekseni tüylü; korolla beyaz veya beyazımsısarı<br />

renklidir, alt dudak uzundur (Şek. 126B; Res. 171). Bolu-Düzce' de<br />

kültürü yapılmaktadır. Folia Digitalis lanatae, lanatozitler adı verilen<br />

heterozitleri içerir; lanatozit C suda daha kolay eriyen bir kardiyotonik<br />

bileşiktir, digitalin ve digoksin'e göre daha etkilidir. Tedavide,<br />

yapraklardan elde edilen ve heterozit karışımından oluşan digilanid de<br />

kullanılır. Heterozit elde etmek amacıyla bitkinin kültürü de yapılır.<br />

D.ferruginea (pasrenkli yüksükotu), Kuzey Anadolu ve Trakya<br />

bölgemizde yaygın olan Ege ve Akdeniz bölgesinde de yetişen bir türdür<br />

(Res. 172). Gövde genelde dallanmamış, tektir, m'ye kadar boylanabilir.<br />

Çiçek durumu sık çiçekli, oldukça uzun ve çıplak, korolla 1.5-3 cm, küre<br />

şeklinde ve pas renklidir. D.grandi/lora, çiçekleri büyük 3-4 cm,<br />

kampanulat ve soluk sarı renkli olan türdür. Trakya' da Istranca Dağları'<br />

nda yetişir.<br />

D.lamarckii {D. orientalis), İç, Batı ve Doğu Anadolu bölgelerinde<br />

yetişen 30-80 cm boyunda, en yaygın Digitalis türlerinden biridir.<br />

Yapraklar linear veya falkattır. Çiçek durumu seyrek ve az çiçekli,<br />

korolla küremsi, alt dudak çok sarkık 1-1.5 cm ve beyazdır; yapraklar<br />

linear-lanseolat ve paralel damarlıdır.<br />

309

---

Şekil 126. A: Digitalispurpurea. y:yaprak(xl/2). B:D.lanata.<br />

•Digitalis davisiana<br />

• D.cariensis * D.ferruginea<br />

Diğer Digitalis türlerine farklı yörelerde;<br />

D.viridiflora (Trakya), D.davisiana (Güney),<br />

D.cariensis (Güney-batı), D.trojana<br />

(Balıkesir, Kozdağı), ve D.schischkinii<br />

(Karadeniz, Kuzeydoğu Anadolu)<br />

rastlanmaktadır.<br />

Verbascum (Sığırkuyruğu, kral şamdanı), memleketimizde çoğu<br />

endemik 230 kadar tür ile temsil edilen zengin cinslerden biridir.<br />

Verbascum türleri iki veya çok yıllık, yaklaşık 1.5 m' ye kadar<br />

boylanabilen, sık tüylü, çiçek durumu dallanmış, sarı çiçekli bitkilerdir.<br />

Yapraklar daha çok tabanda rozet şeklinde toplanmıştır, gövde ise seyrek<br />

yapraklıdır (Res. 173). Anadolu'da bitkinin özsuyu balık zehiri olarak<br />

kullanılır.<br />

V.phlomoides, V.thapsus (sığır kuyruğu), 2 m' ye kadar boylanabilir,<br />

dallanmış tüylerle örtülü olduğundan açık grimsi-sarı renkli görülür. 2<br />

yıllık olan bu tür Kuzey Anadolu' da yetişir, Trakya' da aa vardır.<br />

Korolla rotat, 2-4 cm çapında, sarı renklidir. 5 stamenden üçünün<br />

310

---

fılamenti tüylüdür. Stamenleri ile beraber korolla, Flores Verbasci T.K.<br />

(Sığır kuyruğu çiçeği) droğunu oluşturur. Müsilaj ve flavonoitleri<br />

taşıyan drog ekspektoran ve göğüs yumuşatıcı etkilidir.<br />

Antirrhinum'da (aslanağzı) korolla personattır; doğal olarak yetişen<br />

ve süs amacıyla kültürü yapılan bitkilerdir.<br />

Fam: Acanthaceae<br />

Tropiklerde yetişen, çoğu çalı veya otsu bitkilerdir; Afrika, orta<br />

Amerika, Brezilya ve Endonezya yetiştiği ülkelerdir, bazısı ağaç<br />

formundadır. Morfolojik özellikleri Scrophulariaceae familyasına çok<br />

yakındır, örneğin çiçekleri asimetrik, pentamer, ovaryum üst duramlu<br />

olup iki karpelden meydana gelmiştir, meyva kapsüldür.<br />

Andrographis paniculata, tropikal ve subtropikal Asya' da yetişen,<br />

Çin ve Tayland' da kültürü yapılan, 1 m' ye kadar boylanabilen, tek<br />

yıllık, otsu bir bitkidir. Yaprakları karşılıklı dizilişli, lanseolat, çıplak,<br />

tam kenarlı ve kısa saplıdır. Çiçekler 10-30 cm boyunda panikula, meyva<br />

kapsüldür. Bitkinin gövde ve yaprakları Herba Andrographidis,<br />

diterpen laktonlar içerir, en fazla andrografolit (%2.4) bulunur, bu<br />

bileşk tohumda en düşük orandadır; diterpenlerden deoksiandrografolit<br />

ve diğerleri, yapraklarda bulunmuştur. Acı lezzetli olan drog, üst<br />

solunum yolları hastalıklarında (sinüzit, bronşit, tonsillit), ateş düşürücü<br />

olarak, sindirim yolu enfeksiyonlarında, akut diyarede kullanılır.<br />

Antiviral etkisi nedeniyle uçuk tedavisinde yararlıdır.<br />

Fam: Pedaliaceae<br />

Bir veya çok yıllık, daha çok kültür bitkilerinin bulunduğu bir<br />

familyadır. Korolla gamopetal, 5 loblu, zigomorf ve genellikle bilabiat;<br />

ştamenler 4 veya 2 tane, staminodyum var; meyva lokulusit kapsüldür.<br />

Ülkemizde kültürü yapılan ltür ile temsil edilir.<br />

Sesamum indicum'un (susam) vatanı Afrika' dır, birçok tropikal ve<br />

sıcak bölgede ve Anadolu' a kültürü yapılır. Gövde 30-10 cm boyunda,<br />

dallanmış; alt yapraklar oppozit, üsttekiler alternan dizilişlidir (Res.<br />

174a). Çiçekler beyaz, bilabiat; meyva 0.7-3 cm boyunda çok tohumlu<br />

kapsüldür. Tohumlar 2.5-3 mm boyunda, yüzeyi ince retikulattır (Res.<br />

174b, 174c). Semen Sesami %40-50 sabit yağ taşır. Helva yapımında ve<br />

pastacılıkta kullanılır. Tohumlardan sıkılarak elde edilen Oleum Sesami<br />

(Susam yağı) T.K hafif laksatiftir; eczacılık tekniğinde, emülsiyon,<br />

liniment. yapımında ve sabun ayrıca yemeklik yağ olarak tüketilir, besin<br />

değeri yüksektir.<br />

311

---

Fam: Plantaginaceae<br />

Plantago (sinirli ot) türleri, toprak üstünde rozet yapraklar taşıyan ve<br />

yaprakları paralel damarlı olan, bir veya çok yıllık, otsu bitkilerdir.<br />

P.psyllium (P.afra, karnıyarık om), yurdumuz dahil Akdeniz<br />

bölgesinde yetişir, 10-30 cm boyundadır. Yaprakları linear-lanseolat ve<br />

çıplaktır. Meyva 2 gözlü, 2 tohumlu. Tohumları, Semen Plantaginis<br />

(Semen Psylli) (Phr. Eur.) eliptik-oblong, 2-3 mm, parlak, koyu-kahve<br />

(siyah değil) veya açık kahverengi; ventral yüzünde daha açık renkli<br />

linear bir oyuk bulunur (Res. 175). Semen. Plantaginis, başlıca P.afra'<br />

dan ayrıca P.scabra ve Asya' da yetişen P.ovata ve P.asiatica<br />

türlerinden elde edilir. Müsilaj (%10-30), yağ (%2.5-10), protein (%15-<br />

20) bakımından zengindir; müsilaj (arabinoksilan) sadece testa<br />

epidermasında bulunur, bu nedenle Plantaginis ovatae testae, ayrı bir<br />

drog olarak kullanılır. Sabit yağ linoleik, oleik ve palmtik asitten oluşur.<br />

Her iki drog da toz edilerek, laksatif etkisinden dolayı kronik kabızlıkta,<br />

hemoroitte, kolesterol düşürücü olarak ve zayıflama diyetlerinde bol<br />

suyla alınır.<br />

P.majör yurdumuzda yaygındır; yaprakları geniş ovat, büyük, 3-5<br />

paralel damarlı, hepsi rozet halindedir. Çiçek durumu rozetin ortasından<br />

çıkan uzun bir pedunkulun tepesinde ve uzun bir spika durumundadır.<br />

Yaprakları yara ve nasır iyi edici ayrıca diüretik olarak kullanılır.<br />

Ordo: Rubiales<br />

Fam: Rubiaceae<br />

Bu taksonda, tropikal ve subtropikal bölgelerde yetişen, coğu<br />

odunlu, bir kısmı otsu bitkiler bulunur. Yapraklar, oppozit dizilişli, basit<br />

ve stipulalıdır; stipula çok iyi gelişmiştir yaprağa benzer, bu nedenle 4' ü,<br />

6' ı, 8' i vertisillat görünümündedir; çiçekler aktinomorf, periant ve<br />

androkeumdaki üye sayısı 4 veya 5 tir. Ovaryum alt durumlu; meyva<br />

septisit veya lokulusit kapsül, şizokaıp ya da bakka tipindedir. Rubiaceae<br />

zengin bir familyadır, yeryüzünde 400, ülkemizde 10 genus yetişir.<br />

Cinchona succirubra (kınakınaağacı), 15-20 m boyunda, Peru ve<br />

Bolivya' a yetişen tropikal Asya ve tropikal Amerika'da kültürü yapılan<br />

bir ağaçtır (Şek.l27B). Gövde ve dal kabukları Cortex Chinae<br />

(C.Cinchonae) T.K. (Kınakına kabuğu) isimli droğu oluşturur<br />

(Res. 176); acı lezzetli olduğundan iştah açıcı ve kuvvet vericidir; droğun<br />

asıl önemi taşıdığı alkaloitlerden kinin, kinidin, kinkonin' den ileri<br />

gelir; kinin sıtmanın spesifik ilacı olduğu gibi antipiretiktir; kinidin ise<br />

antiaritmik aktivite gösterir, yani kalp hareketlerini düzenler,<br />

taşikardide(*) kullanılır. Bu türden başka C.Cinchonae türlerinde de<br />

(*)tachy-= Gr. çabuk, hızlı; tachycardia= kalbin normalden hızlı atması<br />

312

---

kinin bulunur ve kodekslerde droğu veren bitkiler olarak C.calisaya ve<br />

C.offıcinalis de kayıtlıdır. C.leclgeriana' dan ise kinin alkaloidinı elde<br />

etmek amacıyla yararlanılır.<br />

Şekil 127. A: Coffea arabica. B'.Cinchona succirubra. C: Rubia tinctorum.<br />

ç:çiçek; m:meyve; t:tohum; mk:meyvenin enine kesiti (A,B<br />

Mitsuhashi' den).<br />

Uragoga ipecacuanha (ipeka), vatanı Brezilya olan orman altında<br />

yetişen 30 cm boyunda, alçak bir çalıdır. Kökleri 2-5 mm çapında uzun<br />

silindirler şeklindedir; yer yer merkezi silindirin etrafı çıplaktır, kabuk<br />

kısmı boyuna sıkıştırılmış gibi görülür. Radix Ipecacuanhae T.K. (ipeka<br />

kökü) de alkaloit içerir; emetin ve sefaelin başlıcalarıdır, bunlardan<br />

emetin, az miktarda ekspektoran, yüksek dozda emetikti (*); ayrıca<br />

amipli dizanterinin spesifik ilacıdır.<br />

Coffea arabica vatanı Habeşistan, C.canefora (kahveağacı) vatanı<br />

tropikal Afrika olan küçük ağaçlardır, bunların çeşitli varyeteleri birçok<br />

ülkede yetiştirilir; örneğin C.arabica \ax.typica Brezilya' da, C.arabica<br />

var.mocca ise Arabistan'da kültüre alınmıştır. Türkiye'ye en çok ithal<br />

edilen C. arabica var. typica' dır, ikincisi Yemen kahvesi diye<br />

(*)emesis= kusma; emeticus= kusturucu<br />

313

---

isimlendirilir ve iyi kalitelidir. C.canefora var.robusta bitkisi ise Afrika'<br />

da en çok tanınan türdür. Bu ağaçların meyvaları kırmızı renkli, 1-2<br />

tohumlu drupa tipindedir (Şek. 127A); tohumlar Semen Coffeae, kafein<br />

içerir, bu alkaloit uyarıcı etkilidir, dolaşım, sindirim ve merkezi sinir<br />

sistemini uyarır, diüretik etki de gösterir.<br />

Kahve Türkiye' de en çok kavrulmuş aıpa veya nohut ile katıştırılır;<br />

İç Anadolu'da menengiç (Pistacia terebinthus) meyvaları, Güney<br />

Anadolu' da ise kenger (Gundelia tournefortii) bitkisinin kavrulmuş<br />

kapitulumları kahve yerine kullanılır, bunlar kafein içermez.<br />

Rubia tinctorum (kökboya, boyacı kökü), bir Akdeniz bölgesi<br />

bitkisidir, Batı, Güney ve Orta Anadolu' da yaygındır. Yaprakları<br />

dekussat dizilişli; brakteleri büyük olduğu için noauslarda vertisillat, 4-6<br />

yaprak gibi görülür; çok yıllık otsu bir bitkidir; bakka tipinde meyvaları<br />

vardır (Şek. 127C; Res. 177a). Kökleri Radix Rubiae (Res. 177b),<br />

boyayıcı özelliktedir ve yün boyamada kullanılır; eskiden alizarin isimli<br />

boya maddesinin üretimi için kullanılır ve bu nedenle çok yetiştirilir ve<br />

ihraç edilirdi; bu bileşik günümüzde sentez yoluyla elde edildiğinde<br />

kökboyanın önemi de azalmıştır.<br />

Fam: Caprifoliaceae<br />

Kuzey Yarıkürede yetişen bu familya bitkilerinin çoğu çalı<br />

formunda veya tırmanıcı, odunlu bitkilerdir, bir kısmı ise çok yıllık ve<br />

otsudur. Yaprakları oppozit dizilişli, pennat; çiçekler aktinomorf veya<br />

zigomorf, pentamer, korolla bazen rotat, bazen bilabiattır. Stamenler<br />

korolla tübüne bağlı; ovaryum alt durumlu, meyva bakka veya drupadır.<br />

Yurdumuzda 3 cins ve 13 tür yetişir. Süs bitkisi olarak da yetiştirilir.<br />

Sambucus nigra (mürver), dere ve hendek kenarlarında, yetişen<br />

küçük bir ağaçtır yaprakları imparipennat ve 3-7 foliollü; çiçek durumu<br />

bileşik korimbustur. Çiçekleri küçük, aktinomorf ve beyaz renklidir.<br />

Flores Sambuci T.K. (Mürver çiçeği) droğu sudofırik, diüretik ve<br />

pürgatif etkilidir. Siyah renkli bakka tipi meyvaları reçel hazırlamada ve<br />

şarap yapımında kullanılır.<br />

S.ebulus' a (cüce mürver) daha çok rastlanır, hendek içlerinde ve yol<br />

kenarlarında görülür; boyu 1 m kadar olabilen çok yıllık, otsu bir bitkidir<br />

(Res. 178). Meyvaları pürgatif etkilidir.<br />

Viburnum opulus (gilaburu, geleboru) yüksek bir çalıdır, Kuzey ve<br />

Orta Anadolu' da nemli yerlerde yetişir; yaprakları ovat, 3 loblu;<br />

çiçekleri beyazdır. Bileşik korimbusta dıştaki çiçekler verimsiz ve büyük,<br />

ortadakiler küçük fakat verimlidir, olgunlukta kırmızı renkli, bakka<br />

meyvalar meydana getirir (Res. 179); kiraza benzeyen bu meyvalar<br />

Kayseri dolaylarında mide ağrılarına karşı kullanıldığı gibi bir şerbet de<br />

hazırlanır.<br />

314

---

V.opulus var. sterile (kartopu) süs bitkisi olarak bahçelerde<br />

etiştirilir. Çiçeklerin hepsi büyük ve steril; çiçek durumu beyaz bir küre<br />

içimindedir.<br />

Lonicera japonica (hanımeli) çok yıllık, gövdesi odunlaşmış,<br />

tırmanıcı bir süs bitkisidir. Yaprakları oppozit; çiçekler zigomorf, korolla<br />

tübü çok uzun, sarılı beyazlıdır ve güzel kokuludur.<br />

Fam: Valerianaceae<br />

Ilıman bölgelerde yetişen bir veya çok yıllık otsu bitkileri kapsayan<br />

bir familyadır. Çok yıllık olanların toprakaltı kısımları rizomludur.<br />

Yapraklar dipte rozet şeklinde, uzun saplı; gövdede karşılıklı dizilmiş,<br />

kısa saplı veya sapsız, stipulasız, basit veya pennat parçalıdır. Çiçek<br />

durumu çok çiçekli, yalancı umbelladır; veya bazen kapituluma benzer;<br />

çiçekler beyaz, pembe, kırmızı veya sarımsı renkli; hermafrodit veya<br />

bazen dioiktir; kaliks körelmiş veya papus şeklini almıştır. Korolla tüp<br />

şeklinde, 3-5 loblu, tabanda kısa veya uzun mahmuzlu; ştamenler 1-3<br />

veya bazen 4 tane. Pistil 1 tane, ovaryum alt durumlu, 3 gözlü, tek<br />

tohumludur. Genel çiçek formülü: z. Ko C(S) C?(3). Meyva genellikle<br />

papus taşıyan bir akendir (Şek. 128m).<br />

Şekil 128. A: Valeriana officinalis. B: V.alliariifolia. ç:çiçek; m:meyva.<br />

315

---

Familyanın yeryüzünde 10 cins ve 370 türü vardır. Yurdumuzda ise<br />

3 cinsi 47 türü yetişir.<br />

Valeriana officinalis (kediotu), Avrupa ve<br />

Asya'nın çeşitli bölgelerinde ve ülkemizde<br />

doğal olarak yetişir; tıbbi değeri nedeniyle bazı<br />

Avrupa ülkelerinde kültürü de yapılır (Şek.<br />

• Valeriana officinalis 128A; Res. 180). Bitkinin kök ve rizomları<br />

• V.alliariifolia Radix Valerianae T.K. (Kediotu kökü)<br />

droğunu verir. Taze drogda valepotriat'lar bulunur. Beklemiş drogda ise<br />

izovaleriyanik asit vardır. Ayrıca uçucu yağ ve bol nişasta içerir. Drog<br />

tentür ve ekstre halinde iyi bir sedatıf ve antispazmodiktir; asabi<br />

uykusuzluklarda ve sinir zaafıyetlerinde kullanılır. Ayrıca trankilizan<br />

etikisi de vardır. Kökten elde edilen uçucu yağ Oleum Valerianae<br />

(Kediotu esansı) adı ile aynı amaçlarla kullanılır.<br />

V.alliariifolia, yurdumuzda yaygın olarak yetişen ve yaprakları basit<br />

olan bir türdür (Şek. 128B; Res. 181). Yapılan çalışmalar valepotriat'<br />

larm V. officinalis' e kıyasla daha yüksek oranda bulunduğunu<br />

göstermiştır(l). Ancak bu türden henüz drog elde edilmemektedir.<br />

V.dioscoridis ülkemizde yaygın olarak yetişen başka bir türdür;<br />

kökleri uzun yumru halindedir (Res. 182).<br />

Centranthus ruber, kırmızı çiçekli, çok yıllık bir bitkidir. Bu bitkide<br />

de valepotriatlar bulunur. Ancak daha çok süs amacıyla yetiştirilir.<br />

Ordo: Cucurbitales<br />

Çoğunluğu sürünücü veya sülüklerle tırmanan, kaba tüylü, monoik<br />

veya dioik, otsu bitkilerin bulunduğu bir takımdır.<br />

Fam: Cucurbitaceae<br />

Bu familyadaki bitkiler, sıcak veya ılıman bölgelerde yetişen,<br />

genellikle parçalı yapraklı, kaba ve sert tüylü, tırmanıcı, otsu bitkilerdir.<br />

Yaprakları alternan dizilişli, palmat veya pennat damarlı, 5 loblu veya<br />

parçalıdır, bazı yaprakların değişmesiyle sülükler oluşur. Çiçekler tek<br />

eşeyli, kaliks ve korolla 5 er üyeli, kampanulat; stamen 5 tanedir,<br />

anterlerin tekaları birleşerek S veya U şeklini almıştır. Buna sinandrium<br />

adı verilir. Ovaıyum alt durumlu. Meyva, kabuğu yumuşak veya odunsu<br />

yapıda, büyük bir bakkadır.<br />

(l)Karamanoğlu, K., Koyuncu, M., Türkiye' de Yetişen Valeriana (Kediotu) Türleri<br />

Üzerinde Farmasötik Botanik Yönünden Araştırmalar, (Doktora tezi, <strong>Ankara</strong>-1973)<br />

316

---

Familyada 100 cins ve 850 tür bulunur. Ülkemizde 3 cins ve 8 türü<br />

doğal olarak yetişir. Ancak meyvaları nedeniyle kültürü yapılan türler de<br />

vardır.<br />

Citrullus colocynthis (ebucehil karpuzu), Afrika ve Akdeniz çevresi<br />

ülkelerinde, kumlu yerlerde yetişen sürünücü bir bitkidir. Meyvası 5-8<br />

cm çapındadır, küçük bir karpuza benzer. Sert kabuğundan kurtarılmış<br />

meyvalar Fructus Colocynthidis droğunu verir. Pürgatif etkiye sahiptir.<br />

Ancak fazla alınırsa tahriş edici ve tehlikelidir.<br />

Ecballium elaterium (acıkavun, cırtatan, acıdülek, eşek hıyarı),<br />

ülkemizde yol kenarlarında, boş arsalarda ve tarlalarda sık rastlanan çok<br />

yıllık, otsu bir bitkidir. Meyvaları ovoid, üzeri sert tüylüdür, olgunlukta<br />

sapın bağlı olduğu kısımdan koparak, içindeki sıvı ile birlikte<br />

tohumlarını dışarı fırlatır (Şek. 129B; Res. 183). Acıkavunun kökleri<br />

kalındır, adamotu kökü (Radix Mandragorae) yerine satılır. Meyva<br />

usaresi yoğunlaştırılarak Elaterium elde edilir, bu drog drastik<br />

müshillerdendir. Taze meyva usaresi, halk arasında sinüsleri açmak için<br />

sinüzitte buruna damlatılır. Ancak tahriş edici olduğu ve ödem yaptığı<br />

için tehlikelidir.<br />

Momordica charantia (kudret narı) nın vatanı Doğu Asya' dır.<br />

Yurdumuzda bazı yörelerde yetiştirilir. Tırmanıcı ve tek yıllık bir<br />

bitkidir. Meyvaları 10-15 cm boyunda, mekik şeklinde, üzeri kabarcıklı<br />

bir bakkadır (Şek. 129A). Olgun meyvalar zeytin yağında bekletilip<br />

ezilerek bir merhem hazırlanır, bu pomad yara iyi eaicı olarak ve deri<br />

hastalıklarında kullanılır.<br />

Bryonia alba (.B.multiflora yabankabağı, şeytan şalgamı), tırmanıcı<br />

gövdeli, büyük yumrulu, çok yıllık otsu bitkidir. Yaprakları palmat loblu,<br />

çiçekleri küçük ve tek eşeylidir. Meyva siyah renkli, küçük Dİr bakkadır.<br />

Kökleri Radix Bryoniae tahriş edici ve pürgatif etkilidir.<br />

Luffa cylindrica (lif kabağı), yurdumuzda yetiştirilen, tırmanıcı otsu<br />

bir bitkidir. Meyvaları 25-30 cm boyunda, ortası şişkin silindir<br />

şeklindedir. Meyvaların iletim demetleri sık ve ağsı bir yapıdadır;<br />

soyulup kurutulduktan soma geriye kalan iletim demetleri, sünger<br />

gibidir; temizlik işlerinde kullanılır.<br />

Lagenaria vulgaris (sukabağı, testi kabağı), bu da tırmanıcı ve<br />

kültürü yapılan bir bitkidir. Meyvalarının alt yarısı şişkin, üst yarısı sap<br />

gibi ve silındiriktir, kuruyunca tohumları temizlenerek içi boşaltılan bu<br />

meyvalar su kabı olarak kullanılır. Ayrıca dış kısmı boyanarak veya<br />

desenlerle süslenerek süs eşyası olarak da değerlendirilir.<br />

317

---

Şekil 129. A: Momordica charantia. B:Ecbalium elaterium. m:meyva<br />

(A;B:Mitsuhashi).<br />

Familyada sebze ve meyva olarak kullanılan bitkiler de vardır.<br />

Bunların başlıcaları Cucurbita pepo, (sakız kabağı), C.mcvcima (helvacı<br />

kabağı, bal kabağı) dır; bunların tohumları, Semen Cucurbitae (kabak<br />

çekirdeği) tenya düşürücü olarak kullanılır; tenifüj etkili bileşik tohumu<br />

örten yeşil renkli zarımsı testada bulunur. Ayrıca Citrullus vulgaris<br />

(karpuz), Cucumis melo (kavun), C.sativus (salatalık, hıyar), C.flexuosus<br />

(acur) da meyvaları tüketilen bitkilerdir.<br />

Ordo: Campanulales<br />

Fam: Campanulaceae<br />

Ilıman ve subtropik bölgelerde yaygın olarak yetişen, otsu bitkilerin<br />

bulunduğu bu familya yurdumuzda 6 genus ve 135 tür ile temsil edilir.<br />

Aralarında eczacılıkta kullanılan bir bitki bulunmamakla beraber<br />

Campanula (çançiçeği) türleri,çiçeklerinin güzelliği nedeniyle süs bitkisi<br />

olarak bahçelerde yetiştirilir.<br />

Platycodon grandi/lorum, Asyanın kuzeyinde ve Japonya' da<br />

yetişen, çok yıllık 40-50 cm boyunda, lateks taşıyan bittkilerdir. Çiçek 1<br />

veya 2 adet, büyük, geniş kampanulat ve morumsu-mavi renkli. Radix<br />

Platycodi, triterpenik saponinlerden platikodin A-I, platikodigenin ve<br />

poligalik asit taşır.Günde 2 g kök, ekspektoran, antitüsif olarak soğuk<br />

algınlığı, tonsilit ve üst solunum yolları enfeksiyonlarında kullanılır.<br />

318

---

Fam: Lobeliaceae<br />

Bu familya bitkilerinin çoğu tropik bölgelerde yetişen otsu<br />

bitkilerdir. Çiçekleri zigomorf, korolla bilabiat; ştamenler 5 tane,<br />

anterleri birleşiktir. Lobelia inflata (lobelya) ofısinal bir bitkidir. Kuzey<br />

Amerika' da hem yetişir hem kültürü yapdır. Boyu 50 cm kadar, gövde<br />

çok dallanmış; korolla beyaz veya mavimsi; "meyva ise küçük bir<br />

kapsüldür. Herba Lobeliae T.K., bir yıllık bitkinin, çiçekliyken<br />

toplanmış topraküstü kısımlarıdır. Taşıdığı lobelin alkaloidinden dolayı<br />

solunum sistemi uyarıcı ve ekspektoran olarak kullanılır.<br />

Fam: Compositae (Asteraceae)<br />

Yeryüzünde 1000' e yakın cins ve 20.000 kadar tür ile temsil edilen,<br />

çiçekli bitkilerin en zengin familyasıdır. Yurdumuzda 130 kadar genus,<br />

1100 den fazla türü yetişir. Bitkilerin çoğu otsudur, çalı veya ağaç<br />

formunda olanların sayısı azdır. Yapraklar ya alternan veya oppozit<br />

dizilmiş ya da hepsi tabandadır. Çiçek durumu kapitulumdur; tabanında<br />

braktelerden meydana gelmiş bir involukrum bulunur. Durumdaki<br />

çiçekler ya erdişi veya tek eşeyli, aktinomorf veya zigomorftur.<br />

Çiçeklerde kaliks ya papus (*) ya halka veya pul biçimindedir ya da<br />

yoktur. Korolla 5 petalli, simpetal, tüp biçiminde veya dil şeklinde<br />

uzamıştır. Stamen 5 tane ve singeneziktir (**). Ovaryum alt durumlu, iki<br />

karpelden meydana gelmiş tek ovüllü; meyva tipi akendir, tepesinde<br />

bazen bir papus bazen kaliks artığı bulunur (Şek. 130). Familya<br />

bitkilerinin çoğu Compositae tipi salgı tüyü ve örtü tüyleri taşır<br />

Bu familyada uçucu yağ, inülin ve lateks en sık rastlanan<br />

bileşiklerdir, ayrıca seskiterpen laktonlar, alkaloitler (Senecio), esterler<br />

(piretrinler); saponozitler, kumarinler ve flavonoller de saptanmıştır.<br />

İçerdikleri bileşikler nedeniyle bitkilerin çoğu eczacılıkta, gıda<br />

endüstrisinde ve lateksinden dolayı da diğer sanayi alanında<br />

kullanılmaktadır. Son yıllarda çok sayıda fıtokimyasal araştırma yapılmış<br />

ve bir çok yeni madde izole edilmiş; halk arasında kullanılan bitkiler de<br />

değerlendirilmiştir; böylece aralarında antitümöral etki veya<br />

antibakteriyel aktivite gösteren bitkilerin bulunduğu ortaya çıkmıştır.<br />

Bu familya 2 altfamilyaya ayrılarak incelenir.<br />

Subfam: Tubuliflorae (Asteroideae, Tubiflorae)<br />

Bu taksonda, kapitulumdaki çiçeklerin ya hepsi veya hiç olmazsa<br />

ortadakiler tüp şeklindedir (çevredekiler dilsi). Diğer alttürdekilerden<br />

farklı olarak çoğunlukla süt borusu bulunmaz. Eczacılıkta kullanılan ve<br />

drog veren bitkilerin çoğu bu taksondadır.<br />

(*)pappus= şemsiye biçiminde kıllar<br />

(**)singenezik:stamenlerde anterler birleşmiş, fılamentler ise serbesttir<br />

319

---

Matricaria chamomilla (mayıs papatyası), yurdumuzda yetişenler,<br />

Mayıs ayında çiçek açtığı için bu isimle anılan 20-30 cm boyunda, tek<br />

yıllık bir bitkidir. Yaprakları ince pennatisekt, çiçekler terminal<br />

kapitulumlarda; dıştakiler dilsi, beyaz renkli ve dişi, içtekiler tüpsü, sarı<br />

renkli ve hermafrodittir. Kapitulum koni şeklinde ve içi boştur<br />

(Şek.l31k; Res. 184a). Flores Chamomillae T.K. (Adi papatya]<br />

kapitulumlardan oluşan drogdur (Res. 184b), uçucu yağ taşır, bu yağ<br />

taze distillendiği zaman mavi renklidir, bu renk içerdiği kamazulen<br />

isimli bileşikten ileri gelir. Drog antispazmodik, stomaşik, stimulan ve<br />

yara iyi edicidir, karın ağrılarında, gargara halinde boğaz ağrılarında<br />

kullanılır. Ayrıca rengini açmak amacıyla saçlar papatya suyuyla yıkanır.<br />

Anthemis nobilis (alman papatyası, rumi papatya), yurdumuzda<br />

yetişmeyen, Batı Avrupa'da kültürü yapılan çok yıllık bir bitkidir.<br />

Katmerli olan kapitulumları Flores Chamomillae romanae T.K. (Rumi<br />

papatya) uçucu yağ içerir ve mayıs papatyası gibi, aynı amaçlarla<br />

kullanılır.<br />

Pyrethrum roseum (Tanacetum coccineum, oltuotu), Doğu Anadolu'<br />

da Rize, Artvin, Erzurum dolaylarında yetişen çok yıllık otsu bir bitkidir<br />

(Res. 185). Dilsi çiçekleri pembe renkli olan kapitulumlar, Flos Pyrethri<br />

ovuşturulup toz edilerek böcek öldürmek için, kullanılır. İnsektisit<br />

(*)etki, uçucu bileşikler olan piretrin esterlerinden (piretrinler,<br />

jasmolinler) ileri gelir.<br />

Şekil 130. Compositae çiçeği, aıkapitulumun boyuna kesiti; b:tubular<br />

çiçek; c:ligulat çiçek; i:involukrum; pıpapus; o:ovaryum; s:<br />

stilus; st: stigma; sta: stamenler.<br />

(*)insecticidus= böcek öldüren<br />

320<br />

b c

---

Şekil 131. Matricaria chamomilla. k: kapitulumun boyuna kesiti.<br />

P.cinerariifolium (Tanacetum cinerariifolium, pireotu), Yugoslavya'<br />

da Dalmaçya' da yetişen, Kenya, Japonya gibi ülkelerde kültürü yapılan<br />

türdür. Etken maddesi piretrinler' dır, insektisit olarak kullanılır.<br />

Tanacetum parthenium (gümüş düğme, Feverfew). Kuzey Anadolu,<br />

Güneydoğu Avrupa, Kafasya ve Kuzey Amerika' da yetişen, 20-60 cm<br />

boyunda, çok yıllık otsu bir bitkidir. Gövde az çok dallanmış; yapraklar<br />

2-5 cm, ovat, sarımsı-yeşil, saplı, pennat. Kapitulum 12-22 mm çapında,<br />

uzun saplı; çiçek durumu 5-30 beyaz çiçekten oluşan korimbus; tüpsü<br />

çiçekleri sarı. Meyva akendir. Herba Tanaceti, Herba Tanaceti<br />

parthenü, (Phr. Eur.)' nin etken maddelsi seskiterpen lakton olan<br />

partenolit' tir ve %0.9 kadardır. Bu miktar Avrupa Farmakopesi' ne<br />

göre %0.2' den az olmamalıdır. Toz, ekstre, tentür ve damla şeklinde,<br />

migrene karşı kullanılır.<br />

Tussilago farfara (öksürükotu), yurdumuzda bir çok yerde, toprağı<br />

gevşek ve nemli sırtlarda yetişen, çok yıllık, otsu bir bitkidir. İlkbaharda,<br />

yapraklardan önce görülen çiçek durumları sarı renklidir, gövdeden tek<br />

tek çıkar. Kapitulumdaki çiçeklerin hepsi sarı renklidir. Yaprakları<br />

çiçekler solduktan soma çıkar, 5-10 cm kadar köşeli-dairemsi, alt yüzü<br />

tomentoz, kirli beyaz, üst yüzü mat yeşil ..renkli ve etlidir (Şek.l32A;<br />

Res. 186a, 186b). Folia Farfarae T.K. (Öksürükotu yaprağı) müsilaj<br />

321

---

içeren droglardandır, tek başına veya diğer droglarla birlikte antitussif ve<br />

göğüs yumuşatıcı olarak verilir.<br />

Artemisia absinthium (pelinotu) çok yıllık bir çalıdır; Avrupa' da,<br />

Asya' da ve yurdumuzda yetişir. Yaprakları çok parçalı ve gümüşi<br />

renklidir. Kapitulumlar küçüktür, rasemus oluşturmuş ardır, çiçekleri sarı<br />

renklidir. Çiçekli ve yapraklı dalları Herba Absinthii T.K. (Pelinotu)<br />

isimli droğu oluşturur; acı madde ve uçucu yağ içerir, iştah açıcı ve<br />

stomaşik olarak kullanılır. Zehirli bir drog olduğu için kodekslerden<br />

çıkarılmıştır. Bitkiden absent isimli içki hazırlanır.<br />

A.annua, Çin ve Uzakdoğu ülkelerinde yetişen tek yıllık otsu bir<br />

bitkidir. Anadolu'da Bursa, Samsun, Konya' da bulunur. Bu türün toprak<br />

üstü kısmı Çin' de eskidenberi sıtmaya karşı kullanılmıştır. Etken<br />

maddesi artemisin isimli bileşiktir. Günümüzde kullanılan bazı<br />

antimalaryal ilaçların bileşimine girmektedir<br />

A.cina (horasani), Türkistan' da (Horasan) ve Asya' da steplerde<br />

yetişen çok yıllık bir çalıdır. Kapitulumları çok küçüktür, nenüz<br />

açılmadan toplanarak Flores Cinae veya Semen Contra adı verilen drog<br />

elde edilir. Drog seskiterpenlakton yapısında bir bileşik olan santonin<br />

içerir ve solucan düşürücü olarak kullanılır.<br />

A.dracunculus (tarhın, tarhun) çok yıllık bir bitkidir; yurdumuzda<br />

bahçelerde yetiştirilir ve yapraklı dalları baharat olarak kullanılır.<br />

322

---

Arnica montana, Orta Avrupa' da, dağlarda yetişen, yaprakları<br />

oppozit dizilişli, çiçekleri büyük, çok yıllık 20-50 cm boyunda, otsu bir<br />

bitkidir. Sarı renkli kapitulumları Flores Arnicae T.K. (Arnika çiçeği)<br />

isimli droğu oluşturur, zehirlidir; dışarıdan romatizma ağrılarında ve yara<br />

iyi edici olarak kullanılır.<br />

Achillea biebersteinii, Orta ve Doğu Anadolu' da yaygın olan ve<br />

pireotu adıyla özellikle Elazığ bölgesinde pirelerden kurtulmak için<br />

kullanılan bir bitkidir. Yaprakları ince parçalı, kapitulumları küçük ve<br />

sarı renklidir. Bitki uçucu yağ taşır, bu uçucu yağ %50 kadar sineol<br />

içerir.<br />

A.santolina da küçük bir bitkidir, diüretik ve karın ağrısını giderici<br />

olarak kullanılır.<br />

A.millefolium (civanperçemi, arapsaçı, binyaprak), çok yıllık otsu bir<br />

Avrupa bitkisidir, yurdumuzda da yetişir. Küçük kapitulumları sık<br />

durumlar meydana getirmiştir; dilsi çiçekleri beyaz veya pembemsidir.<br />

Bitkinin topraküstü kısımları uçucu yağ taşır, spazmolitik, stomaşik iştah<br />

açıcı ve antienflamatuvar etkilidir, dışarıdan yara iyi edici olarak<br />

kullanılır.<br />

Helichrysum plicatum(H.stoechas subsp .barrelieri, H.siculum)<br />

yurdumuzda ölmez çiçek, gudema otu, altmotu gibi isimlerle anılan, batı<br />

ve güney bölgelerimizde yetişen bir bitkidir. Gövde ve alternan dizilişli<br />

basit yaprakları grimsi renkli ve tüylüdür. Bütün çiçekleri tüpsü, sarı<br />

renkli, kapitulumları küçüktür ve gövdenin tepesinde toplanmıştır:<br />

involukrum zarımsı ve kalıcıdır (Res. 187). Çiçek durumu solmadan<br />

uzun süre kalabildiği için ölmez çiçek denilmektedir. Çiçek durumları<br />

flavonozitler içerir, antispazmodik ve diüretik etkilidir, böbrek ve<br />

mesane taşlarını düşürücü olarak kullanılır.<br />

H.bracteatum, vatanı Avustralya olan bir kültür bitkisidir.<br />

Kapitulumları büyük, 4-5 cm çapında ve güzel renklidir; solmaz buket<br />

yapılır.<br />

Carthamus tinctorius (yalancı safran, aspir, boyacı aspiri), vatanı<br />

Arabistan olan, Orta ve Güney Anadolu' da geniş alanlara ekimi yapılan,<br />

tek yıllık bir bitkidir. Yaprakları lanseolat, sapsız, kenarları dentat,<br />

dişlerin uçları dikenlidir. Çiçekleri turuncu renklidir, boya maddesi<br />

olarak ve safranı katıştırmak için kullanılır. Meyva bol yağlı, yağı acı ve<br />

pürgatiftir, dışarıdan romatizma ağrılarında sürülür; rafine edildikten<br />

sonra yemeklik yağ olarak kullanılabilir; kuruyan bir yağ olduğu için de<br />

boyacılıkta değerlidir.<br />

Calendula officinalis (nergis, susi), çayırlarda yetişen, bahçelerde<br />

süs olarak yetiştirilen 15-20 cm boyunda bir bitkidir. Sarı-turuncu renkli<br />

kapitulumlarmda, kenarda büyük dilsi çiçekler bulunur (Res. 188).<br />

Meyvası yay gibi kıvrık ve 3 ayrı şekildedir. Kolagog ve yara iyi edici<br />

323

---

olarak tanınan bir türdür. Çiçekçilerde nergis veya susi ismiyle tanınır.<br />

C.arvensis'e daha çok yabani olarak rastlanır.<br />

Helianthus annuus (ayçiçeği, gündöndü, günebakan), vatanı Kuzey<br />

Amerika, Meksika olan 1.5-2 m boyunda tek yıllık otsu bir kültür<br />

bitkisidir. Yaprakları basit ve büyük; kapitulumları çok büyük ve sarı<br />

renklidir. Meyvaları bol yağ içerir, presyonla elde edilen ve ayçiçeği yağı<br />

adı verilen ürün yemeklik yağ olarak tüketilir, bu nedenle bitkinin<br />

kültürü çok yapılır.<br />

H.tuberosus (yerelması), vatanı Kuzey Amerika olan çok yıllık bir<br />

kültür bitkisidir, yumruları bol miktarda inülin içerir, sebze olarak<br />

tüketilir, bu nedenle çok yetiştirilir.<br />

Cynara scolymus (enginar), sebze olarak tüketildiği için kültürü<br />

yapılan çok yıllık otsu bir bitkidir. Yaprakları büyük, derin loblu,<br />

loblarm ucu batıcıdır. Kapitulumları büyük, çiçeklerin hepsi tüpsü ve<br />

mavi-mor renklidir. Yassı, tabla şeklindeki reseptakulumaa, çiçeklerin<br />

arasında bol miktarda uzun tüy bulunur. Sebze olarak yenilen kısımları<br />

reseptakulum ile körpe braktelerin etli olan tabanıdır. Bitkinin kökleri ve<br />

yaprakları kolagog ve diüretik etkilidir.<br />

Silybum marianum (*) (Carduus marianus) (Milk thistle, Meryemana<br />

dikeni, devedikeni), özellikle Ege ve Marmara sahil kentlerimizde, boş<br />

arazide çok rastlanan, 20-150 cm boyunda, tek yıllık, otsu bir Akdeniz<br />

ülkeleri bitkisidir. K. Afrika ve G. Rusya' da yaygındır; G. ve K.<br />

Amerika, Çin ve Orta Avrupa' da da natüralize olmuştur. Yaprakları<br />

büyük pennatifıt, parlak yeşil renkli, beyaz damarlı; lobları dikenlidir.<br />

Çiçek durumu büyük bir kapitulumdur, çiçekler hermafrodit, kırmızıpembe<br />

veya kahverengidir. Fructus Silybi mariani (Fructus Cardui<br />

mariae,) flavanolignan yapısında bileşikler çerir, %1.5-3 oranındadır.<br />

Etkiden sorumlu başlıca bileşik silimarin' dir, bu, silibin, silikristin ve<br />

siliadinin' den oluşan bir karışımdır. Karaciğer zehirlenmelerinde (alkol,<br />

ilaç, mantar gibi), akut ve kronik hepatitte, sirozda ve sarılıkta, safra<br />

taşlarını gidermede kullanılır. Karaciğer rejenerasyonunu hızlandırır.<br />

Echinacea purpurea (Res. 189), E.angustifolia, E.pallida K. Amerika<br />

ve Kanada' da yetişen, ayrıca bu bölgede ve Orta Avrupa ile Rusya' da<br />

kültürü yapılan, çok yıllık, otsu, boyu 120 cm' e kadar varan bitkilerdir.<br />

Çiçekler pembe ya da mor renklidir. Daha çok kökler, Radix<br />

Echinaceae, bazen de çiçekli dönemde toplanmış Herba Echinaceae<br />

purpureae kullanılır. Etken bileşiklerin başında polisakkaritler<br />

(arabinoramnogalaktan) alkamidler (ekinasein) ve kafeik asit türevleri<br />

(ekinakozit) gelir, polisakkaritlerden dolayı kuvvetli immunostimulan<br />

(*) etki gösterir ve interferon üretimini arttırır. Soğuk algınlığı ve<br />

(*)Marianus= Meyemana' ya ait,<br />

324

---

gripte antiviral ve antibakteriyel olarak, solunum ve idrar yolları<br />

enfeksiyonlarında kullanılır. Ekinasein' in insektisit etkisi de vardır.<br />

Parthenium argentatum, lateks taşıyan bir Meksika bitkisidir.<br />

Gövdenin yaralanmasıyla akan lateksten kauçuk elde edilir. Bitki Güney<br />

Anadolu' da yetiştirilmeye çalışılmış fakat başarılı olunamamıştır.<br />

Gundelia tournefortii (kengerotu), yaprakları<br />

loblu ve dikenli bir bitkidir; Orta, Güney ve Doğu<br />

Anadolu' da yetişir. Kapitulumları bir araya<br />

gelerek, 8-10 cm çapında baş şeklinde, küresel<br />

durumlar meydana getirir (Şek. 132B; Res. 190 a,<br />

190b). Olgunlaşmış kapitulumlar kavrulup, çuval içinde hafif ezilerek<br />

dikenlerinden kurtarıldıktan soma öğütülerek kenger kahvesi adı verilen<br />

bir kahve hazırlanır. Bitkinin gövdesi lateks taşır, bundan da kenger<br />

sakızı hazırlanır.<br />

Grindelia robusta ve G.squarrosa, çok yıllık Kuzey Amerika<br />

bitkileridir. Yapraklarının yüzeyinde, salgı tüylerinden salgılanan<br />

reçinemsi maddeden ileri gelen yapışkan bir tabaka vardır. Bu reçine<br />

nedeniyle ekspektoran ve antitussif olarak kullanılır.<br />

Inula helenium (andız), Kuzey ve Doğu Anadolu' da yabani olarak<br />

yetişen çok yıllık, otsu bir bitkidir. Boyu l-1.5m' ye ulaşabilir, kökü<br />

kuvvetlidir. Kapitulumları sarı renkli ve büyüktür. Kökleri Radix Inulae<br />

veya Radix Helenii, inülin bakımından zengin droglar arasmdadır (%45<br />

kadar). İnulin, Compositae familyası bitkilerinde bulunan bir<br />

poliholozittir. 30 tane fruktoflıranoz molekülünden meydana gelmiş olup<br />

bitkilerin toprak altı organlarında depolamr, örneğin Taraxacum<br />

officinale köklerinde % 25, Lappa majör köklerinde ise %45 kadar inülin<br />

bulunduğu saptanmıştır.<br />

Tubuliflorae altfamilyasında, bahçelerde yetiştirilen, ayrıca kesme<br />

çiçeği olarak değerli olan bitkiler de vardır; örneğin Dahlia (yıldız),<br />

Chrysanthemum (krizantem), As ter (yıldız), Cineraria, Tagetes,<br />

Gazania, Gerbera, Solidago, Zinnia, Bidens, Bellis, Cerıtaurea, Echinops<br />

gibi.<br />

Subfam: Liguliflorae (Cichorioideae)<br />

Bu altfamilyadaki bitkilerde kapitulumu oluşturan çiçeklerin hepsi<br />

ligulat (dilsi) tır. Lateks boruları bulunur, fakat uçucu yağa ender olarak<br />

rastlanır.<br />

(*)immune=bulaşıcı hastalıktan muaf, bağışık; immunostimulan=bağışıklığı uyaran<br />

325

---

Cichorium intybus (hindiba), yurdumuzda hemen her yerde yetişen,<br />

çok yıllık, mavi kapitulumlu otsu bir bitkidir. Genç yaprakları salata<br />

olarak yendiği gibi köklerinden, kavrularak bir kahve hazırlanır (Res.<br />

191a, 191b).<br />

Taraxacum offîcinale (karahindiba), yaprakları rozet şeklinde<br />

toplanmış, kapitulumları sarı renkli çok yıllık otsu bir bitkidir. Meyva<br />

olgunlaşınca, tepesinde bulunan ve şemsiyeye benzeyen papusu<br />

sayesinde rüzgarla uçar ve dağılır. Köklerinde inüiin ve acı madde<br />

bulunur, bu nedenle tonik olarak kullanılır.<br />

T.kok-saghyz (köksakız), lateks taşıması nedeniyle önemli bir türdür,<br />

kauçuk elde etmek için özellikle Rusya'da yetiştirilen bir bitkidir.<br />

Lactuca virosa (L.seriola) Anadolu'da yaygın olan 2 yıllık bir<br />

bitkidir. Yapraklarının kenarları dentikulat; çiçek durumu, küçük<br />

kapitulumlardan meydana gelmiş panikuladır. Çiçekleri sarı renklidir.<br />

Aken meyvaları ince uzun gagalı olup papusu pennattır. Bitkiden akan<br />

süt kuruduktan soma alınır; Lactucarium adı verilen bu drog sedatif ve<br />

uyutucudur.<br />

Lactuca sativa türünün değişik varyeteleri yetiştirilir ve değişik<br />

isimlerle anılır (kıvırcık salata, göbekli salata, marul).<br />

Bu alt familyada hayvan yemi olarak kullanıldığı gibi etli ve kalın<br />

kökleri yenilebilen bitkiler de vardır; örneğin Tragopogon pratensis,<br />

T.latifolius\ Scorzonera hispanica (yemlik) gibi.<br />

326

---

RENKLİ BİTKİ VE DROG FOTOĞRAFLARI

---

Resim 1 a-Morchella esculenta (Kuzuöbeği) Resim 1 b-Morchella esculenta<br />

Resim 2-Gyromitra esculenta<br />

327<br />

Resim 3-Agaricus canıpestris<br />

(Adi mantar, Şampinyon mantarı)

---

Resim 6b-Lactarius deliciosus Resim 1-Boletus edulis (Taşmantarı)<br />

328

---

Resim Amanita phalloides<br />

(Yeşil şeytan, Evcikkıran)<br />

Resim 10-Coprinus atromentarius<br />

Resim 9-Amanita muscaria (Sinek mantarı)<br />

Resim 11 -Fomes fomentarius (Kav mantarı)<br />

Resim \2-Lobaria pulmonaria (Ciğer likeni)<br />

329

---

Resim 15b-Rhizoma Filicis (Erkek eğreltiotu<br />

rizomu)<br />

Resim 16a-Dryopteris abbrevicıta<br />

330

---

Resim 18-Ceterach officinanım (Altınotu)<br />

331<br />

Resim 20a-Ginkgo biloba (Kızsaçı, Japon eriği)

---

Resim 20b-Ginkgo biloba - yaprak, meyva ve tohum<br />

Resim 2\&-Taxus baccata (Porsuk ağacı) Resim 21b-Tcuus baccata<br />

332

---

Resim 24- Juniperus ııana (Cüce ardıç,<br />

Bodur ardıç)<br />

Resim 25a-Juniperus drupacea (Andız) Resim 25b-Fructus Juniperi drupaceae<br />

333<br />

(Andız meyvası)

---

334<br />

Resim 29-Zea mays (Mısır)

---

Resim 31a-Colchicum speciosum<br />

(Çiğdem, Acı çiğdem)<br />

Resim 31b-Colchicum speciosum<br />

Resim 31c-Colchicum speciosum Resim 32a-Veratrum albüm (Beyaz çöpleme)<br />

Resim 32b-Veratrum albüm<br />

335

---

Resim 35b-Asphodelus microcarpus Resim 35a-Asphodelus microcarpus (Çirişotu)<br />

336

---

Resim 31-Smilax aspera (Saparna)<br />

Resim 38-Convallaria majalis Resim 39a-Ruscus aculeatus (Tavşanmemesi)<br />

(Müge, İnci çiçeği)<br />

337

---

Resim 39b-Ruscus aculeatus<br />

Resim 39e-Ruscus aculeatus - kök<br />

338<br />

Resim 39c-Ruscııs aculeatus

---

339<br />

Resim 44-Agave americana

---

Resim 45 Rhizoma Iridis (Süsen rizomu)<br />

Resim 46b-Crocus (Safran)<br />

Resim 47b-Tubera Salep (Salep yumrusu)<br />

340<br />

Resim 46a-Crocus sativus (Safran)<br />

Resim 47a-Orchis anatolica<br />

(Anadolu salebi. Yayla salebi)

---

Resim 48-Fructus Vanillae<br />

(Vanilya meyvası)<br />

Resim 50-Fructus Piperis nigri<br />

(Karabiber meyvası)<br />

Resim 52-Fructus Cubebae<br />

(Kübabe meyvası)<br />

341<br />

jiğ<br />

A 9 ^ ,<br />

- • Im<br />

'

---

Resim 54-Salix sp. (Söğüt)<br />

Resim 55-Populus nigra (Kara kavak)<br />

Resim 51a-Quercus infectoria (Mazı meşesi)<br />

Resim 57b-Gallae Quercinae (Meşe mazısı)<br />

342

---

Resim 58- Quercus ithaburerısis ssp.<br />

macrolepis (Palamut meşesi)<br />

Resim 60-Morus nigra (Karadut)<br />

Resim 59-Morus alba (Akdut)<br />

Resim 61 -Ficus carica (İncir)<br />

Resim 62a-Humulus lupulus (Şerbetçiotu)<br />

343

---

Resim 63b-Viscum albüm<br />

Resim 63c-Viscum albıım<br />

344<br />

!» - -*"' "t<br />

Resim 64a- Rheum palmatum (Ravent)<br />

- kültür alam

---

Resim 64d-Rhizoma Rhei (Ravent rizomu)<br />

Resim 64c-Rheunı palmatum - rizomlar<br />

Resim 65-Rheıım rhaponticum (İngiliz raventi)<br />

Resim 66a-Rheıım ribes (Işgın) Resim 66b-Rheum ribes - ışgın satıcıları<br />

345

---

Resim 67a-Gypsophila sp. (Çövenotu)<br />

Resim 67c-Radix Saponariae albae<br />

(Çövenotu kökü)<br />

346<br />

Resim 61b-Gypsophila sp.<br />

çövenotu kökü söken çocuklar<br />

Resim 68-Saponaria officinalis (Sabunotu)

---

Resim 69-Beta vulgaris (Pancar)<br />

Resim 71 - Delphinium staphisagria<br />

(Hezaren, Bitotu)<br />

347<br />

Resim lO'd-Aconitum napellus (Kurtboğan)

---

Resim 12-Thalictrum minus Resim 73a-Helleborus orientalis (Çöpleme)<br />

Resim 13b-Helleborus orientalis Resim lA-Helleborus vesicarius<br />

Resim 15a-Paeonia mascula (Şakayık) Resim 15b-Paeonia mascula<br />

348

---

Resim 16-Nigeüa sativa (Çörekotu) Resim 11-Podophyllum peltatum<br />

Resim 78a-Berberis crcıtaegina<br />

(Kadın tuzluğu. Karamuk)<br />

Resim 19-Laurus nobilis (Defne) Resim 80-Cortex Cinnamomi cassiae<br />

349<br />

Resim 78b-Berberis crcıtaegina<br />

(Çin tarçın kabuğu)

---

Resim 81 a-Papaver somniferum Resim 81 d-Papaver somniferum<br />

350

---

Resim 83a-Capparis spinosa Resim 83b-Capparis spinosa<br />

(Kebere, Gilik, Kapari) -kapari toplayanlar<br />

Resim 83c-Capparis spinosa - çiçek tomurcukları<br />

351<br />

ir

---

Resim 87-Ribes grossularia (Bektaşiüzümü) Resim 86-Ribes nigrum (Kasis)<br />

352

---

Resim 88-Liquidambar orientalis Resim 89-Hamamelis virginiana<br />

(Sığala ağacı. Günlük ağacı, (Cadıfındığı)<br />

Amber ağacı)<br />

Resim 90a- Rosa caniııa Resim 90b-Rosa canina<br />

(Kuşburnu, Yabangülü)<br />

Resim 91 -Rubus idaeus (Ahududu)<br />

353

---

Resim 95-Crataegus sp. (Alıç, Yemişen)<br />

Resim 94-Fragaria vesca (Çilek)<br />

354<br />

Resim 96- Mespilus germanica<br />

(Muşmula, Beşbıyık)

---

Resim 97- Eriobotrya japonica Resim 98-Prunus laurocerasus<br />

(Malta eriği, Yenidünya) (Taflan. Karayemiş)<br />

. î<br />

Resim 99-Folia Sennae (Sinameki yaprağı) Resim 100a-Astragalus sp.( Geven).<br />

Genel görünüş<br />

Resim 100b-Astragalus microcephalus Resim lOOc-Tragacantha (Kitre zamkı)<br />

(Bozgeven)<br />

355

---

Resim 101b-Glycyrrhiza glabra (Çemenotu, Buyotu)<br />

356

---

Resim 102b-Semen Trigonellae Resim 103-Cistus salviifolius (Laden)<br />

(Çemenotu tohumu)<br />

357<br />

Resim 105a-Cistus creticus

---

Besim \05b-Cistus creticus-yaprak satışı .<br />

Resim \06-Cistus monspelıensıs<br />

Resim 107-C is tu,s parviflorus Resim 108- Hypericum calycinum<br />

(Kantaron, Koyunkıran)<br />

Resim 109-Viola odorata (Kokulu menekşe)<br />

358

---

Resim 112- Opuntia ficus-indica<br />

(Hintinciri, Frenkinciri, Kaynanadili)<br />

Resim 113a-Malva sylvestris (Ebegümeci) Resim 113b-Malva sylvestris<br />

359

---

Resim 1 \Aa-Althaea officinalis (Hatmi)<br />

Resim 115-Althaea rosea (Gülhatmi)<br />

Resim 116-Gossypium hirsutum (Pamuk) Resim 117- Tilia platyphyllos<br />

(Yaz ıhlamuru)<br />

360

---

Resim 118a-Theobroma cacao (Kakao)<br />

Resim 119-Semen Colae (Kola tohumu)<br />

Resim 1 ISb-Theobroma cacao - meyva Resim 120a- Citrus aurantium var. dulce<br />

(Portakal)<br />

361

---

Resim 123-Erythroxylorı coca (Koka) Resim 122a-Polygala senega - kültür alanı<br />

362

---

Resim 124a-Ricinus communis<br />

(Hintyağı bitkisi) - kültür alam Resim 124b-Ricinus communis<br />

|WlfMiR|<br />

Resim 124c-Semen Ricini (Hintyağı tohumu)<br />

Resim 125a-Linum usitatissimum Resim 125b-Semen Lini (Keten tohumu)<br />

(Keten, Zeyrek)<br />

363

---

Resim 126a-Peganum harmala (Üzerlik)<br />

Resim 126c-Peganum harmala - nazarlık<br />

Resim 126b-Peganum harmala<br />

Resim 127 -Pistacia ver a<br />

(Antepfıstığı, Şamfıstığı)

---

365<br />

Resim 129- Schinus molle<br />

(Yalancı karabiber)

---

ELesim 130a- Aesculus hippocastanum<br />

(Atkestanesi)<br />

Resim 130b-Aesculus hippocastanum<br />

Resim 13la-Frangula alnus ssp. alnus<br />

(Akdiken, Barutağacı)<br />

Resim 131b-Frangula alnus ssp. alnus Resim 131c-Cortex Frangulae<br />

(Akdiken, Barutağacı kabuğu)<br />

366

---

Resim 133b-Myrtus communis<br />

367

---

Resim 135-Elaeagnus angustifolia (Kuşiğdesi) Resim 136-Cornus mas (Kızılcık)<br />

Resim 137a- Panax ginseng<br />

(Ginseng) - kültür alanı<br />

Resim 137b-Panax ginseng<br />

368<br />

Resim 137c-Radix Ginseng (Ginseng kökü j

---

Resim UO-Rhododendron ponticum Resim 139b-Conium maculatum - gövde<br />

(Ormangülü, Komar)<br />

369

---

Resim \A\-Arbutus unedo (Kocayemiş) Resim 142- Vaccinium myrtillus<br />

(Yabanmersini, Ayıüzümü)<br />

Resim 143-Arctostaphylos uva-ursi Resim 144-Olea europea (Zeytin ağacı)<br />

(Ayıüzümü)<br />

Resim 145-Jasminum officinale (Yasemin)<br />

370

---

Resim 146a- Gentiana lutea<br />

(Gentiyan, Centiyane, Jansiyan)<br />

Resim 146b-Gentiana lutea<br />

Resim 146c-Radix Gentianae (Gentiyan kökü)<br />

ÂJL. « â ^ f e j<br />

Resim 148-V/Hca herbacea (Cezayir menekşesi)<br />

371

---

Resim 149a-Atropa belladonna<br />

(Güzelavratotu)<br />

Resim 149b-Atropa belladonna<br />

33S!<br />

Resim 150a-Mandragora autumnalis (Adamotu)<br />

Resim 150c-Mandragora autumnalis - kök Resim 150b-Mandragora autumnalis<br />

372

---

Resim 153a-Hyosçyamus niger Resim 154-Hyoscyamus reticulatus<br />

(Banotu, Gavurhaşhaşı)<br />

373

---

Resim 151-Nicotiana tabacum (Tütün) Resim 159-Mentha piperita (Nane)<br />

374

---

Resim 160-Lavandula cariensis (Lavanta)<br />

Resim 162-Thymus sipyleus (Kekik)<br />

375<br />

Resim 161 -Melissa officinalis (Oğulotu, Melisa)<br />

Nj I<br />

J<br />

« -v . > *<br />

î* ^<br />

• ^^ISŞf^Vif<br />

İJMKfe^<br />

Resim 163-Teucrium poiium (Mayasılotu)

---

Resim 164-Sideritis congesta (Dağçayı)<br />

Resim 166a-Salvia triloba<br />

(Boz şalba, Elma çalbası)<br />

Resim 165-Salvia officinalis<br />

(Tıbbi adaçayı)<br />

Resim 166b-Salvia triloba<br />

376

---

Resim 167-Salvia sclarea<br />

(Ayıkulağı, Tüylüadaçayı)<br />

Resim 169-Vitex agnus-castus (Hayıt)<br />

Resim 168-Rosmarinus officinalis<br />

(Biberiye, Kuşdili)<br />

Resim 170-Digitalis purpurea<br />

(Kırmızı çiçekli yüksükotu)<br />

377

---

Resim 171 -Digitalis lanata (Pasrenkli yüksükotu)<br />

(Yünlü yüksükotu)<br />

Resim 173-Verbascum sp. Resim \14a-Sesamum indicum (Susam)<br />

(Sığırkuyruğu, Kral şamdanı)<br />

378

---

Resim \lAb-Sesamum indicum Resim llAc-Sesamum indicum<br />

[Resim 175-Semen Psylli Resim 176-Cortex Chinae<br />

(Karnıyarıkotu tohumu) (Kınakına Kabuğu)<br />

Resim MldL-Rubia tinctorum<br />

(Kökboya, Boyacı kökü)<br />

379<br />

liiiiiiir<br />

o ı 2;<br />

Resim 177b-Radix Rubiae (Kökboya kökü)

---

Resim 180-Valeriana officinalis (Kediotu)<br />

380<br />

Resim 119-Viburnum opulus<br />

(Gilaburu, Geleboru)<br />

Resim 181 -Valeriana alliariifolia

---

Resim 182-Valeriana dioscoridis<br />

Resim 184b-Flores Chamomillae Resim 185-Tanacetum coccineum (Oltuotu)<br />

(Adi papatya çiçekleri)<br />

381

---

Resim \S6a-Tussilago farfara (Öksürükotu) Resim l&6b-Tussilago farfara<br />

Resim \K1-Helichrysum plicatum Resim 188-Calendula offıcinalis (Nergiz,Susi)|<br />

(Ölmezçiçek. Altınotu, Gudemaotu)<br />

Resim 189-Echinacea purpurea<br />

382<br />

Resim 190a-Gundelia fowrne/or/n(Kengerotu)

---

Resim 190b-Gundelia tournefortii<br />

Resim 191b-Cichorium intybus -kök<br />

383

---

BAZI ETKEN BİLEŞİKLER VE YAPILARI<br />

Ozlar: Karbon, hidrojen ve oksijenden ibaret olup iki veya daha fazla -<br />

OH grubu ile bir redüktör grup taşırlar (Glukoz, Fruktoz).<br />

İtoller: Ozlardaki redüktor grubun (-CHO veya =C=0) oksitlenerek<br />

alkol haline geçmesiyle meydana gelen türevlerdir (Mannitol).<br />

H0-<br />

CHO<br />

OH<br />

OH<br />

-OH<br />

CH2OH<br />

Glukoz<br />

HO<br />

CH2OH<br />

=0<br />

-OH<br />

-OH<br />

CH2OH<br />

Fruktoz<br />

HO—<br />

CH2OH<br />

HO—<br />

—OH<br />

—OH<br />

CH2OH<br />

Mannitol<br />

Nişasta: Bitkilerde hazırlanan asimilasyon ürünüdür. Depo maddesi<br />

olarak farklı organlarda birikir. 200-300 kadar a-glikoz molekülünün<br />

birleşmeşiyle meydana gelir, suda erimez, su alarak şişer, sıcak suda<br />

pelteleşir. %50' lik kloralhidrat çözeltisi ile kaynatılınca erir ve şeklini<br />

kaybeder.<br />

Müsilaj: Üronik asit ve ozdan oluşan ünitelerin birleşmesi sonucu<br />

meydana gelen, molekül ağırlığı yüksek bitkisel ürünlerdir. Bitkinin<br />

doğal maddelerindendir, suda şişerek kolloidal ve viskoz bir çözelti<br />

meydana getirir.<br />

Heterozit: Bitkilerce hazırlanan bileşiklerdir. İki kısımdan oluşur: oz +<br />

oz olmayan kısım (=aglikon, genol). Heterozitler dilüe asitlerle<br />

kaynatılarak veya enzimler yardımıyla hidrolize uğrar ve bu iki kısma<br />

ayrılır, heterozitin fizyolojik etkisi aglikonun yapısı ile ilgilidir.<br />

Kardiyoaktif heterozit: Kalbin işleyişini düzenleyen heterozitlerdir;<br />

aglikonu steroit yapısındadır (gl:glukoz, rha:ramnoz).<br />

385

---

(digitoksoz)3 —1<br />

gl-rha-'<br />

Digitoksin<br />

Antrasenozit: Aglikon olarak çoğunlukla 1-8 dihidroksi antrakmon<br />

iskeleti taşıyan antrasen türevi heterozitlerdir (gl: glukoz, rha:<br />

ramnoz).<br />

OH O<br />

OH o OH<br />

1-8 dihidroksiantrakinon<br />

CH2OH<br />

386<br />

OH O<br />

O<br />

Frangulozit

---

Sennozit A<br />

Sennozit C<br />

Flavonoit: Aglikonu kromon türevi bileşiklerdir. Değişik ozlarla<br />

birleşerek flavonozitleri meydana getirirler.<br />

o<br />

Flavonol<br />

Senevol heterozitleri: Oz ile aglikonu, birbirine S (kükürt) atomu ile<br />

bağlanmış heterozitlerdir. Mirozinaz fermenti ile hidroliz olunca<br />

kükürt taşıyan uçucu aglikon (=senevol adı verilir) açığa çıkar.<br />

Senevol heterozitleri Cruciferae familyası için karakteristiktir<br />

(Sinigrozit).<br />

Siyanogenetik heterozitler: Hidroliz edilince parçalanma ürünü<br />

olarak HCN (hidrosiyanik asit) veren heterozitlerdir (Amigdalozit).<br />

387

---

CH2 =CH-CH2-C / -O- SO3K<br />

Sinigrozit<br />

S s-gl<br />

C6H5-CH<br />

yO-gl-gl<br />

Amigdalozit<br />

Saponozitler: Suyla çalkalandığı zaman kalıcı köpük veren<br />

heterozitlerdir. Aglikonu steroidal (Sarsapogenin, Hekogenin) veya<br />

triterpenik (Glisirizik asit) yapıdadır (rha: rhamnoz, gl: glukoz).<br />

Diosgenin<br />

Glisirizik asit<br />

COOH<br />

Lipitler: Suda ve seyreltik etanolde erimeyen fakat petrol eteri, eter,<br />

benzen gibi çözücülerde eriyen maddelerdir. Lipitler, yağ asitlerinin<br />

(bir karboksil grubu taşıyan alifatik asitler) bir alkolle oluşturduğu<br />

esterlerdir. Lipidi oluşturan yağ asitlerinden bir veya birkaç çifte bağ<br />

taşıyanlara doymamış, taşımayanlara doymuş yağ asidi denir. Molekül<br />

ağırlığı farklı olan asitler ile yüksek alkollerin meydana getirdiği<br />

esterlere de mum denir.<br />

Doymuş ya asidi: Palmitik asit<br />

Stearik asit<br />

Doymamış yağ asidi Oleik asit<br />

Linoleik asit<br />

Linolenik asit<br />

388<br />

16 C<br />

18 C<br />

18 C, 1 çifte bağ<br />

18 C, 2 çifte bağ<br />

18 C, 3 çifte bağ

---

Alkaloitler: Bitkilerden elde edilen, molekülünde halka içinde bir veya<br />

daha fazla azot taşıyan, fizyolojik aktivite gösteren bileşiklerdir<br />

(alifatik dizide daha fazla sayıda alkaloit vardır, örn. efedrin).<br />

N<br />

I<br />

CH3<br />

Arekolin<br />

Nikotin<br />

COOCH3<br />

N<br />

I<br />

H<br />

Pelletierin<br />

>-ch3 y~0— 1 c——,<br />

Atropin<br />

O<br />

N<br />

I<br />

H<br />

CH2OH<br />

Koniin<br />

389<br />

ÇH-OH<br />

CH-NH—CH3<br />

CH3<br />

Efedrin<br />

OOCH3<br />

Kokain

---

Morfin<br />

CH,<br />

OCH3<br />

Papaverin<br />

Rezerpin<br />

OCH3<br />

C2 H5 1 R— CH2 N N~ CH3<br />

Pilokarpin<br />

CHÎ<br />

Kodein<br />

390<br />

HO<br />

CHCH2<br />

1 " H3<br />

*xx><br />

1<br />

CH3<br />

Kafein<br />

CHjO<br />

Kolsisin<br />

Tebain

---

Berberin<br />

Antibiyotikler<br />

CH3'<br />

CH.T<br />

Emetin<br />

N—H<br />

CH2CH3<br />

1. Polipeptit Yapısında; aminoasitlerin bir kısmı birleşerek bir halka<br />

meydana getirir, diğerleri de bu halkaya bağlanır.<br />

İzolösin-Sistin-Glutamik asit-Lösin-i Jsin-Ornitin-İzolösin<br />

Aspartik asit-Aspartik asit-Histidin-Fenilalanin<br />

Basitrasin A<br />

2. Ozamin Heterozidi Yapısında; bu gruptaki bileşikler, asit ortamda<br />

hidroliz edildiğinde aglikon yanında ayrılan ozların en az bir tanesi<br />

ozamin yapısındadır, yani ozdaki -OH lerden bir -NH2 ile yer<br />

değiştirmiştir.<br />

H2N—C—NH<br />

NH<br />

Streptomisin A CH2OH<br />

391

---

3. Tetrasiklin Türevi:<br />

Bu bileşiklerin ana iskeleti<br />

yanyana bağlanmış 4<br />

aromatik halkadan<br />

meydana gelmiştir.<br />

4. Makrolit Yapısında:<br />

Ana iskeleti çok üyeli büyük<br />

bir halka (monosiklik) taşır ta ve<br />

lakton yapısındadır.<br />

5. Penisilin türevi:<br />

Penisilinler 6-a-karboksamido<br />

türevleri olup bir S-laktam halkası taşır.<br />

Tetrasiklin<br />

H3C CH3<br />

CH3 CH3 CHj<br />

C2H5 O<br />

Eritromisin<br />

Benzilpenisilin<br />

OH<br />

CONH2<br />

CH3<br />

Ö-kladinoz<br />

pikrosin<br />

Uçucu yağlar: Bitkilerden su buharı distilasyonu ile elde edilen, oda<br />

sıcaklığında sıvı fakat uçucu, kuvvetli kokulu bileşiklerdir. Bazı<br />

familyalar uçucu yağ bakımından zengindir (örn. Labiatae,<br />

Umbelliferae, Compositae, Rosaceae). Bitkilerde salgı tüyü, salgı<br />

kanalı, salgı cebi veya salgı hücrelerinde bulunur. Kimyasal yapılan<br />

çok farklı olabilir, bileşiminde çoğunlukla monoterpen (Cı0 H16) ve<br />

bazı seskiterpenler (C15 H24) bulunur, bunlar uçucudur, diterpen ve<br />

triterpen yapısındakiler ise uçucu olmayan bileşiklerdir.<br />

392

---

Timol<br />

OH<br />

OCH3<br />

Anetol<br />

Tuyon<br />

Reçineler:<br />

Diterpen, triterpen ve politerpenlerden<br />

çeşitli bileşiklerin meydana getirdiği<br />

kompleks ürünlerdir. Suda çözünmez,<br />

havada oksitlenip rengi koyulaşır.<br />

393<br />

OCH3<br />

Ökalipto Mentol<br />

.0<br />

Kafur Kamazulen<br />

C5H11<br />

Tetrahidrokannabinol<br />

CH2" ¥ Ç C 3 h 7<br />

OH O O<br />

Filisik asit

---

Tanenler: Azotsuz ve polifenolik yapıda, su, etanol ve asetonda<br />

çözünen buruk lezzetli bileşiklerdir. Bitkilerde tannoid adı verilen<br />

kompleksler halinde bulunurlar. Bütün organlarda rastlanabilirler.<br />

Gallo-tanenler, gallik asidin ozlarla yaptığı esterlerdir. Kateşik tanenler<br />

ise kateşol türevi bileşiklerin kondensasyon ürünleridir.<br />

0 H Kateşol<br />

394<br />

OH<br />

Gallik asit

---

YARARLANILAN KAYNAKLAR<br />

1. BAYTOP, A., Tıbbi Bitkiler Atlası, İstanbul <strong>Üniversitesi</strong><br />

Yayınları No. 2421, Baha Matbaası, İstanbul 1978,<br />

2. BAYTOP, A., Farmasötik Botanik Ders Kitabı, İstanbul<br />

<strong>Üniversitesi</strong> Yayınları No: 3637, İstanbul, 1991.<br />

3. BAYTOP A., Bitkilerin Bilimsel Adlarındaki Niteleyiciler<br />

ve Anlamları, İstanbul <strong>Üniversitesi</strong> Yayınları No. 3889,<br />

İstanbul <strong>Üniversitesi</strong> Basımevi ve Film Merkezi, İstanbul,<br />

1995,<br />

4. BAYTOP, T., Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Türk Dil Kurumu<br />

Yayınları No. 578, Türk Dil Kurumu Basımevi, <strong>Ankara</strong> 1994.<br />

5. BAYTOP, T., MATHEW, B., The Bulbous Plants of Turkey,<br />

B. T. Batsford Ltd., London, 1984.<br />

6. BISSET, Norman G., Herbal Drugs and<br />

Phytopharmaceuticals, CRC Press, 1994.<br />

7. BRUNER, H., TANKER, N., Mesleki Latince, <strong>Ankara</strong><br />

<strong>Üniversitesi</strong> Eczacılık Fakültesi Yayınları No.63, <strong>Ankara</strong>,<br />

1988.<br />

8. COSTE, L. H., Flöre De La France, Tome 1-3, Librairie des<br />

Sciences et des Arts, Paris, 1937.<br />

9. DAVIS, P. H., Flora of Turkey and the East Aegean<br />

Islands, Vol.1-11, Edinburgh University Press, 1965-2000.<br />

10. DEFFER, D., SCHUMACHER, W., MAGDEFRAU, K.,<br />

EHRENDORFER, F., Strasburger's Textbook of Botany,<br />

Longman, London, 1976.<br />

11.FINCK, B., The Lichen Flora of the United States,<br />

University of Michigan Press, Michigan, 1971.<br />

12.FOSTER, A. S., GIFFORD, E. M., Comparative<br />

Morphology of Vasculus Plants, W. H. Freeman and<br />

Company, San Francisco, 1974.<br />

13.HEYWOOD, V. H„ The Flowering Plants of the World,<br />

Oxford University Press, Oxford, 1979.<br />

14. KARAMANOĞLU, K, Farmasötik Botanik Ders Kitabı,<br />

<strong>Ankara</strong> <strong>Üniversitesi</strong> Eczacılık Fakültesi Yayınları No. 44,<br />

<strong>Ankara</strong>, 1977.<br />

15.LAWRENCE, H. M., Taxonomy of Vascular Plants, The<br />

Macmillan Company, New York, 1969.<br />

395

---

16. PARSON, F.T., How to Know the Ferns, Dover Publications<br />

Inc., New York, 1961.<br />

17. POLUNIN, O., Flowers of Europe, Oxford University Press,<br />

London, 1969.<br />

18.ROQUES, H., Precis de Botanique Pharmaceutique, Tome I-<br />

II, Librairie Maloine, Paris, 1953-1959.<br />

19. SHAVER, J. M., Ferns, Dover Publications Inc. NewYork,<br />

1970.<br />

20. SMITH, A. L., A Handbook of British Lichens, William<br />

Clowers and Sons Ltd., London, 1963.<br />

21. SMITH, G. M., Cryptogamic Botany, Vol. I-II, McGrav-Hill<br />

Book Company Inc., London, 1955.<br />

22. TANKER, M., TANKER, N, Farmakognozi, Cilt 1. <strong>Ankara</strong><br />

<strong>Üniversitesi</strong> Eczacılık Fakültesi Yayınları No. 58, <strong>Ankara</strong>,<br />

1985.<br />

23. TANKER, M., TANKER, N., Farmakognozi, Cilt II. <strong>Ankara</strong><br />

<strong>Üniversitesi</strong> Eczacılık Fakültesi Yayınları No. 65, <strong>Ankara</strong>,<br />

1990.<br />

24.WHO Monographs on Selected Medicinal Plants Vol.l,<br />

World Health Organization, Geneva 1999.<br />

25. WHO Monographs on Selected Medicinal Plants Vol. 2,<br />

World Health Organization, Geneva 2002.<br />

396

---

A<br />

Abanoz ağacı, 287<br />

Abies, 7, 100, 108, 109, 115, 116, 117<br />

Abies alba, 117<br />

Abies balsamea, 117<br />

Abies cilicica 116<br />

Abortif, 252<br />

Absent, 322<br />

Acacia, 230, 231,232<br />

Acacia cyanophylla, 232<br />

Acacia dealbata, 232<br />

Acacia farnesiana, 232<br />

Acacia senegal, 232<br />

Acacia catechu, 232<br />

Acanthaceae, 311<br />

Acanthopanax senticosus, 277<br />

Acem kimyonu, 278<br />

Acer, 265<br />

Acer saccharinum, 265<br />

Aceraceae, 265<br />

Achillea millefolium, 323<br />

Achillea santolina, 323<br />

Achras sapota, 287<br />

Acı çiğdem, 145<br />

Acı madde, 102, 122, 172, 206, 219, 290,<br />

291,305,308, 322, 326<br />

Acıdülek, 317<br />

Acocanthera ouabaio, 293<br />

Aconitum cochleare 198<br />

Aconitum napellus, 14, 197, 198<br />

Aconitum orientale, 198<br />

Acorus calamus, 142<br />

Actaea racemosa, 199<br />

Actinomyces vinaceus, 28<br />

Actinomycetales, 24, 26, 29<br />

Ada soğanı, 149<br />

Adaçayı esansı, 306<br />

Adaçayı, 305, 306<br />

Adamotu, 153,298,317<br />

Adamotu kökü, 317, 298<br />

Adamotu, 153,298,317<br />

Adana göknarı, 116<br />

Adi ardıç, 122<br />

Adi mantar, 64<br />

Adi papatya, 320<br />

Adiantaceae, 102<br />

Adiantum capillus-veneris, 97, 99, 102<br />

Adonis, 200<br />

Adonis annua, 200<br />

Adonis vernalis, 200<br />

Adonitoksozit, 200<br />

İNDEKS<br />

397<br />

Aerobik, 20, 29<br />

Aesculus hippocastanum, 14, 266, 267<br />

Aflatoksin, 57<br />

Aflatoksin B, 57<br />

Afyon, 185,211,212<br />

Afyon alkaloitleri, 211<br />

Afyon, 185,211,212<br />

Ağaç çileği, 225<br />

Agar-agar, 46<br />

Agaricaceae, 62, 63<br />

Agaricales, 62, 64<br />

Agaricus bisporus, 64<br />

Agaricus bitorquis, 64, 66<br />

Agaricus campestris, 64, 66<br />

Agaricus xanthodermus, 67, 68<br />

Agathis, 109<br />

Agave, 154, 155<br />

Agave americana, 154, 155<br />

Agave sisalana, 154<br />

Ağlayan gelin, 150<br />

Agregat meyva, 223, 224<br />

Agropyron repens, 136<br />

Agrostemma githago, 192<br />

Ahlat, 228<br />

Ahududu, 225<br />

Ailanthus altissima, 256<br />

Ailanthus glandulosa, 256<br />

Aizoaceae, 196<br />

Ajmalin, 292<br />

Akkavak, 171<br />

Ak söğüt, 169<br />

Akala, 252<br />

Akasma, 202<br />

Akasya, 244<br />

Akçaağaç, 265<br />

Akdarı, 137<br />

Akdiken, 268, 269<br />

Akdikenmeyvası, 269<br />

Akne, 273<br />

Akonitin, 198<br />

Akşamsefası, 195<br />

Aksaz, 132<br />

Aktein, 199<br />

Aktinomisin, 29<br />

Akyıldız, 150<br />

Ala, 236, 237<br />

Albedo, 256, 259<br />

Albiziajulibrissin, 232<br />

Aleurites mollucans, 262<br />

Alfa, 138<br />

Algimsi mantarlar, 50, 51

---

Algler, 16, 34, 35, 36,38,40,45<br />

Alıç, 227<br />

Alil izotiyosiyanat, 215<br />

Alisma plantago-aquatica, 131<br />

Alismataceae, 131<br />

Alizarin, 314<br />

Aljin, 42, 44<br />

Aljinik asit, 41,42, 43,44<br />

Alkaloit, 59, 60, 128, 140, 142, 145, 167,<br />

197,198, 199, 206,210,211,212,213,<br />

219, 241, 242, 244, 249, 250, 255, 265,<br />

292, 300,313,314<br />

Alkamidler, 324<br />

Alkanin, 296<br />

Alkanna tinctoria, 296<br />

Alkilftalit, 282<br />

Alliin, 148<br />

Allil di sülfür, 148<br />

Allium cepa, 148, 149<br />

Allium moly, 149<br />

Allium neapolitanum, 149<br />

Allium nevsehirense, 8<br />

Allium nigrum, 149<br />

Allium porrum, 148<br />

Allium roseum, 149<br />

Allium sativum var.vulgare, 148<br />

Allium schoenoprasum, 149<br />

Alman papatyası, 320<br />

Alnus, 175,177,178, 268<br />

Alnus glutinosa, 178<br />

Aloe, 147, 148<br />

Aloe africana, 147<br />

Aloe arborescens, 147<br />

Aloe ferox 147, 148<br />

Aloe spicata, 147<br />

Aloe vera gel, 147<br />

Aloe vera, 147<br />

Alpinia officinarum, 162<br />

Alsidium helminthochorton, 48<br />

Alsophila crinita, 93<br />

Alt gluma, 133<br />

Althaea officinalis, 251<br />

Althaea rosea, 252<br />

Altın çanağı, 289<br />

Altın geveni, 236<br />

Altın renkli algler, 35<br />

Altınotu, 102, 323<br />

Altıntop, 258<br />

Alyssum, 217<br />

Amanita, 65, 66, 67, 72<br />

Amanita caesarea, 65, 66<br />

Amanita gemmata, 67<br />

Amanita mappa, 67<br />

Amanita muscaria, 66<br />

Amanita pantherina, 67<br />

398<br />

Amanita phalloides, 65<br />

Amanita verna, 67<br />

Amanita virosa, 67<br />

Amanitin, 65<br />

Amaranthaceae, 196<br />

Amarogensiyozit, 290<br />

Amaryllidaceae, 144, 153<br />

Amaryllis, 155<br />

Amber ağacı, 221<br />

Amberparis, 206<br />

Amentum, 165, 166, 169, 170,172, 173,<br />

174, 177, 181,275<br />

Amerikan fıstığı, 239<br />

Amfoterisin B, 32<br />

Amigdalozit, 229<br />

Aminoasit, 147<br />

Ammi visnaga, 15, 279, 280, 283<br />

Amygdalus communis, 228<br />

Amyla, 14<br />

Amylum, 14, 135,162<br />

Amylum Marantae, 162<br />

Amylum Maydis, 14, 135<br />

Amylum Oryzae, 135<br />

Amylum Tritici, 135<br />

Ana yumrusu, 158, 197<br />

Anacamptis, 159<br />

Anacardiaceae, 168, 265<br />

Anaerobik bakteriler, 19<br />

Anamirta cocculus, 207<br />

Ananas, 143<br />

Ananas comosus, 143<br />

Anason esansı, 279<br />

Anason, 203, 279, 280<br />

Anatomia, 3<br />

Anchorion, 57<br />

Andız pekmezi, 122<br />

Andız, 122, 325<br />

Andrachne, 11<br />

Andrachne, 285<br />

Androginofor, 249<br />

Andrografolit, 311<br />

Andrographis paniculata, 311<br />

Androkeum, 130,144,206, 253<br />

Andromedotoksin, 284<br />

Anemogam, 104, 129, 165, 171<br />

Anemone albana, 200<br />

Anemone blanda, 200<br />

Anemone coronaria, 200<br />

Anemone, 197, 200, 201<br />

Anethum graveolens, 283<br />

Anetol, 203, 279, 280<br />

Angelica archangelica, 281<br />

Angelica sinensis, 282<br />

Angelik asit, 282<br />

Angelisin, 282

---

Angina pectoris, 227, 280<br />

Angiospermae, 16, 103, 126, 129, 163, 230<br />

Anizogami, 49<br />

Annonaceae, 207<br />

Annulus, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 94, 98<br />

Anörin, 54<br />

Antep fıstığı, 266<br />

Anteridyum, 85, 86, 87, 89, 94, 98<br />

Anthelmint(h)icus, 98<br />

Anthelmintik, 48, 182<br />

Anthemis nobilis, 320<br />

Anthophyta, 15, 103<br />

Antibiyotik, 25, 26, 27,28, 29, 30, 31, 32,<br />

39, 55, 57, 76, 82, 83, 148, 149, 199, 229<br />

Antidiyabetik, 226, 286<br />

Antidiyareik, 82, 180, 234, 259, 275<br />

Antienflamatuvar, 151,283,323<br />

Antifertilite, 252<br />

Antikoagulan, 48<br />

Antimikotik, 283<br />

Antirrhinum, 311<br />

Antiseptik, 69, 270<br />

Antispazmodik, 125, 200, 206, 249, 253,<br />

259, 280, 281, 300, 303, 304, 320, 323<br />

Antitümoral, 80, 108, 293, 319<br />

Antitussif, 211,322, 325<br />

Antiviral, 311<br />

Antosiyanozit, 194, 213, 225, 253<br />

Antrakinon, 269<br />

Antrasen, 147,233,268<br />

Antrasen, 190, 269<br />

Apendiks, 141,142,246<br />

Apetalae, 16, 165<br />

Aphis chinensis, 267<br />

Apiaceae, 277<br />

Apium graveolens, 283<br />

Apium graveolens var.rapaceum, 283<br />

Apocynaceae, 291<br />

Apokarp, 197, 202, 204, 218, 224, 227<br />

Apotesyum, 60, 74, 77, 79, 80<br />

Apricot Kernel Oil, 229<br />

Aptesbozan otu, 226<br />

Aqua Laurocerasi, 228<br />

Aqua Rosae, 225<br />

Aquilegia olympica, 202<br />

Arabinogalaktan, 324<br />

Arabistan zamkı, 232<br />

Araceae, 141<br />

Arachis, 231,239,241<br />

Arachis hypogaea, 239, 241<br />

Arales, 131, 141<br />

Araliaceae, 275<br />

Arapsaçı, 323<br />

Ararot, 162<br />

Araşit yağı, 239<br />

399<br />

Araucaria araucana, 108, 109<br />

Araucaria excelsa, 109<br />

Araucariaceae, 107, 108<br />

Arbutozit, 285, 286<br />

Arbutus unedo, 285<br />

Arceuthos, 121, 122<br />

Arceuthos drupacea, 122<br />

Arctocarpus incisa, 183<br />

Ardıç, 121, 122<br />

Ardıç katranı, 121<br />

Ardıç meyvası, 122<br />

Areca catechu, 140, 168<br />

Arecaceae, 138<br />

Arecales, 131, 138<br />

Arek cevizi, 140<br />

Arekolin, 140<br />

Arenaria, 193<br />

Arillus, 107, 108, 151,207<br />

Aristolochia hirta, 188<br />

Aristolochia serpentaria, 188<br />

Aristolochiaceae, 188<br />

Aristolochiales, 166, 188<br />

Arkegonyum, 85. 98<br />

Armeniaca vulgaris, 229<br />

Armillaria mellea, 65<br />

Armut, 151,208,222, 228, 279<br />

Arnica montana, 323<br />

Arnika çiçeği, 323<br />

Arpa, 53, 71, 137,314<br />

Arrow-root, 261<br />

Artemisia absinthium, 14, 322<br />

Artemisia annua, 322<br />

Artemisia cina, 322<br />

Artemisia dracunculus, 323<br />

Artemisin, 322<br />

Arum, 141, 142<br />

Arum italicum, 142<br />

Arum orientale, 142<br />

Arum dioscoridis, 142<br />

Arum maculatum, 142<br />

Arundo donax, 138<br />

Asa-foetida, 281<br />

Asalak, 19, 49<br />

Asarum europaeum, 188<br />

Ascolichenes, 77<br />

Ascomycetes, 9, 52, 53, 73, 77<br />

Ascophyllum nodosum, 40<br />

Asetik asit, 20, 23<br />

Asiatik asit, 282<br />

Asiatikozit, 282<br />

Asiklik, 197, 202, 204, 223<br />

Asikular, 110<br />

Asilbent, 288<br />

Askaridol, 194<br />

Askospor, 49, 52, 59, 61

---

Askus, 52, 59, 74<br />

Askuslu mantarlar, 52<br />

Aslan kuyruğu, 307<br />

Aslanağzı, 311<br />

Asma mildiyösü, 50<br />

Asma, 50, 270<br />

Asparagin, 26, 152<br />

Asparagus acutifolius, 152<br />

Asparagus officinalis, 152<br />

Aspergillaceae, 55<br />

Aspergillales, 55, 57<br />

Aspergillus, 55, 56, 57<br />

Aspergillus flavus, 57<br />

Aspergillus fumigatus, 57<br />

Aspergillus glaucus, 57<br />

Aspergillus niger, 57<br />

Asphodelus microcarpus, 149<br />

Asphodelus, 149<br />

Aspidiaceae, 96<br />

Aspidin, 98<br />

Aspidium aculeatum, 100<br />

Aspir, 323<br />

Aspleniaceae, 101<br />

Asplenium, 94, 96, 97, 101, 102<br />

Asplenium ruta-muraria, 101<br />

Aster, 325<br />

Asteraceae, 319<br />

Asteroideae, 319<br />

Asteromphalus roperianus, 36<br />

Astragaloglukan, 238<br />

Astragalozit, 238<br />

Astragalus, 15, 236, 238<br />

Astragalus gummifer, 236<br />

Astragalus kurdicus, 236<br />

Astragalus mongholicus, 238<br />

Astragalus aureus, 236<br />

Astragalus membranaceus, 238<br />

Astragalus microcephalus, 15, 236, 238<br />

Ateş dikeni, 228<br />

Athyriaceae, 100<br />

A thyrium fılix-foemina, 100, 101<br />

Atkestanesi, 267<br />

Atkuyruğu, 90<br />

Atlas sediri, 119<br />

Atriplex hortense, 195<br />

Atropa, 14, 256, 297,298<br />

Atropa belladonna, 14, 256, 297, 298<br />

Atropin, 67, 297, 298, 300<br />

Avena, 58,71, 137<br />

Avena sativa, 71, 137<br />

Avize ağacı, 145<br />

Avrupa kayını, 179<br />

Avrupa melezi, 120<br />

Avşarotu, 188<br />

Ayçiçeği yağı, 324<br />

400<br />

Ayçiçeği, 324<br />

Ayıfındığı, 288<br />

Ayıüzümü, 286<br />

Aynkotu rizomu, 136<br />

Aynkotu, 136<br />

Ayrıpetalliler, 197<br />

Ayva, 228<br />

Azakeğiri, 142<br />

B<br />

Bryonia multiflora, 317<br />

Brassica oleracea vaı.gemmifera, 216<br />

Bacillaceae, 23,26<br />

Bacillus anthracis, 18, 23<br />

Bacillus brevis, 23, 28<br />

Bacillus cereus, 26<br />

Bacillus licheniformis, 28<br />

Bacillus polyiyxa, 28<br />

Bacillus radicicola, 21<br />

Bacillus subtilis, 27<br />

Bacillus, 18, 20, 21, 22, 23, 26, 27, 28<br />

Bacillus.licheniformis, 23<br />

Bacilluspolymyxa, 23, 28<br />

Bacillus polymyxa var. colistinus, 28<br />

Bacillus subtilis, 23<br />

Bacitracinum, 28<br />

Bacteria, 17<br />

Bacteriophagineae, 33<br />

Bacteriophyta, 16,17, 34<br />

Badem, 228, 229<br />

Baharat, 2, 3,140, 161, 162, 167, 168, 207,<br />

240, 266, 270, 273, 278, 304, 307, 323<br />

Bakka, 121, 122, 138, 143, 144, 150, 160,<br />

166, 193, 197, 205, 214, 219, 249, 250,<br />

267, 270, 273, 286, 290, 296, 297, 301,<br />

312,314<br />

Bakkam ağacı, 234<br />

Bakla, 213, 241, 244<br />

Baklagiller, 21, 230<br />

Bakteriler, 18,19, 20, 21,22,23, 24, 25, 33<br />

Bakterisit, 28, 148,273<br />

Baldıran, 280<br />

Baldırıkara, 102<br />

Balsam, 14, 117, 221,240, 241<br />

Balsamum, 14, 117, 234, 240, 241<br />

Balsamum Canadense, 117<br />

Balsamum Copaivae, 234<br />

Balsamum Peruvianum, 241<br />

Balsamum Tolutanum, 240<br />

Bamya, 252<br />

Banotu, 299<br />

Banotu yaprağı, 299<br />

Basidiolichenes, 9, 77<br />

Basidiomycetes, 52, 61, 70, 73

---

Basitrasin, 27, 28 Billbergia, 143<br />

Basitrasin A, 27 Binbirdelikotu, 246<br />

Basurotu, 201 Binyaprak, 323<br />

Başlı lahana, 215 Bir çimyapraklı bitkiler, 130<br />

Bataklık servisi, 121 Bira mayası, 19, 53, 54, 55<br />

Batı çınarı, 222 Birleşikpetalliler, 284<br />

Batı mazısı, 126 Bitki fizyolojisi, 3<br />

Batıcı eğreltiotu, 100 Bitki sistematiği, 1, 4, 2, 9, 12, 15<br />

Baytarname, 1 Bitki taksonomisi, 3<br />

Bazidiyospor, 52, 61 Bitkilerin isimlendirilmesi, 78<br />

Bazidiyum, 52, 62, 70 Bitkilerin sınıflandırılması, 4<br />

Begonvil, 196 Bitkilerin tayini, 5, 10<br />

Bektaşi üzümü, 220 Bitkisel droglar, 13<br />

Belladon yaprağı, 297 Bitkisel fildişi, 141<br />

Bellis, 325 Bitkisel kömür, 170, 171, 179, 253<br />

Benekli eğreltiotu, 102 Bitotu, 146, 198<br />

Benzaldehit, 229 Blastophaga grossorum, 182<br />

Benzathini Benzylpenicillinum, 56 Bodur ardıç, 121<br />

Benzoe, 288 Bohçaotu, 200<br />

Benzoik asit, 240 Boldin, 204<br />

Benzylpenicillinum Kalicum, 56 Boldoglusin, 204<br />

Benzylpenicillinum Natricum, 56 Boletus edulis, 65<br />

Berberidaceae, 163, 205 Boletus satanas, 67, 68<br />

Berberin, 199, 206 Bongardia chrysogonum, 206<br />

Berberis, 70, 71, 205, 206 Boraginaceae, 295<br />

Berberis crataegina, 206 Borago officinalis, 296<br />

Berberis vulgaris, 205, 206 Boreava orientalis, 217<br />

Bergamot ağacı, 257 Boru çiçeği, 300<br />

Bergamot esansı, 257 Borulu kriptogamlar, 9, 89<br />

Bergamot, 257, 258 Boswellia, 256<br />

Beşbıyık, 228 Bougairıvillea spectabilis, 196<br />

Beta vulgaris, 194, 195 Boyacı aspiri, 323<br />

Beta vulgaris \ar.rapa forma altissima, 194 Boyacı kökü, 314<br />

Betel cevizi, 140 Boz geven, 236<br />

Betula, 175, 177, 178 Boz söğüt, 170<br />

Betula alba, 178 Böğürtlen, 226<br />

Betula pendula, 175, 178 Böğürtlen meyvası, 226<br />

Betula lenta, 178 Bölünen Bitkiler, 16, 17<br />

Betula pendula, 178 Börülce, 244<br />

Betula pubescens, 178 Brassica, 215, 216, 217<br />

Betula verrucosa, 178 Brassica nigra, 215, 216<br />

Betulaceae, 176 Brassica oleracea, 215, 216<br />

Beyaz çöpleme, 146 Brassica. oleracea var.botrytis, 215<br />

Beyaz dut, 181 Brassica rapa var.oleracea, 216<br />

Beyaz hardalotu, 217 Brassica rapa var.rapa, 216<br />

Beyaz kav, 69 Brassicaceae, 214<br />

Beyaz nilüfer, 204 Brezilya mahmudesi, 295<br />

Bezelye, 173, 207, 244 Bromeliaceae, 143<br />

Bezir yağı, 263 Bromeliales, 131, 143<br />

Biber, 168, 301 Bromelin, 143<br />

Biberiye esansı, 307 Brosimum utile, 184<br />

Biberiye, 307 Brucella, 28<br />

Bidens, 325 Brusin, 290<br />

Biflavonlar, 86 Brüksel lahanası, 216<br />

Bilabiat, 296, 302, 305, 307, 308, 311,319 Bryonia, 271, 317<br />

401

---

Bryorıia alba, 317<br />

Bryophyllum calycinum, 220<br />

Bryophyta, 16, 76, 86<br />

Buğday, 58, 71,81, 135, 137<br />

Buğday nişastası, 135<br />

Buğdaygiller, 58, 133<br />

Bulbus, 13, 14, 148, 149, 150, 154<br />

Bulbus Scillae rubrae, 150<br />

Bulbus Scillae, 14, 149, 150, 154<br />

Bupleurum falcatum, 283<br />

Buplöranlar, 283<br />

Burç, 188<br />

Burçak, 244<br />

Burseraceae, 256<br />

Butanol, 20, 23<br />

Butirik asit, 20<br />

Buxaceae, 264<br />

Buxus balearica, 264<br />

Buxus sempervirens, 264<br />

Buyan, 239<br />

Buyotu, 239<br />

c<br />

C vitamini, 23, 44, 54, 148, 225, 226, 227,<br />

228, 249, 258, 259, 275, 287, 301<br />

Cachou, 232<br />

Cactales, 250<br />

Cadı fındığı, 221<br />

Caesalpinia gilliesii, 235<br />

Caesalpiniaceaea, 232<br />

Caesalpinioideae, 230, 231, 232, 234<br />

Calapa reçinesi, 295<br />

Calapa tuberi, 295<br />

Calendula arvensis, 324<br />

Calendula officinalis, 324<br />

Camellia japonica, 249<br />

Camellia sinensis, 248<br />

Campanula, 319<br />

Campanulaceae, 318<br />

Campanulales, 318<br />

Campanulatae, 9<br />

Camphora, 209<br />

Cananga odorata, 207<br />

Canarium, 256<br />

Canavarotu, 7<br />

Cannabinaceae, 184, 185<br />

Cannabis, 184, 185<br />

Cantharellus cibarius, 65<br />

Capparaceae, 209, 214<br />

Capparis ovata, 214<br />

Capparis spinosa, 214<br />

Caprifoliaceae, 314<br />

Capsella bursa-pastoris, 216, 217<br />

Capsicum annuum, 301<br />

402<br />

Carbo Ligni, 170, 171,253<br />

Carduus marianus, 324<br />

Carica papaya, 249<br />

Caricaceae, 249<br />

Carpinus, 174, 175, 176<br />

Carpinus betulus, 175, 176<br />

Carpinus orientalis, 176<br />

Carpobrotus acinaciformis, 196<br />

Carrageen, 47<br />

Carthamus tinctorius, 323<br />

Carum carvi, 278, 279<br />

Carya, 172, 173<br />

Carya illinoensis, 174<br />

Carya ovata, 174<br />

Caryophyllaceae, 191, 193<br />

Caryophyllales, 190<br />

Cascara sagrada, 269<br />

Cassia, 15, 208, 209, 232, 233<br />

Cassia fıstula, 233<br />

Cassia angustifolia, 233<br />

Castanea, 175, 177, 179<br />

Castanea sativa, 175, 179<br />

Castanea vesca, 179<br />

Castilloa elastica, 184<br />

Casuarina, 7, 166<br />

Casuarina equisetifolia, 166<br />

Casuarinaceae, 166<br />

Casuarinales, 165, 166<br />

Catechu, 140, 168, 232<br />

Catharanthus roseus, 292<br />

Cattleya, 159<br />

Cedrus, 109, 119, 120<br />

Cedrus atlantica, 119<br />

Cedrus brevifolia, 119<br />

Cedrus libani, 119, 120<br />

Cedvar, 162<br />

Cehri, 269<br />

Celosia cristata, 196<br />

Celtis australis, 186<br />

Cennet kuşu, 160, 235<br />

Centaurea, 325<br />

Centaurium erythraea, 291<br />

Centella asiatica, 282<br />

Centiyane, 290<br />

Centrales, 36, 37<br />

Centranthus ruber, 316<br />

Centrospermae, 166, 190<br />

Cera Carnauba, 140<br />

Cera Palmarum, 140<br />

Cera, 14, 140<br />

Ceramiales, 48<br />

Ceramium, 48, 193<br />

Cerasus avium, 229<br />

Cerasus mahaleb, 229<br />

Cerasus vulgaris, 229

---

Ceratium tripos, 35<br />

Ceratomyxa, 50<br />

Ceratonia siliqua, 234, 235<br />

Cercis siliçuastrum, 232, 234<br />

Ceterach offıcinarum, 99, 102<br />

Cetraria islandica, 80, 81<br />

Cetraria, 78, 80, 81<br />

Ceviz, 172, 174, 300<br />

Cheiranthus, 217<br />

Chelidonium majus, 212, 213<br />

Chenopodiaceae, 194<br />

Chenopodiales, 190<br />

Chenopodium, 8, 194<br />

Chenopodium anthelminthicum, 8, 194<br />

Chlamydobacteriales, 24<br />

Chlorella, 39, 73<br />

Chlorella vulgaris, 39<br />

Chlorophyceae, 35, 38, 39, 73<br />

Chondodendron tomentosum, 206<br />

Chondodendron, 206<br />

Chondrus crispus, 47<br />

Chrococcus, 73<br />

Chrozophora, 11<br />

Chrysanthemum, 325<br />

Chrysophyceae, 35, 36<br />

Cırtatan, 317<br />

Cicer arietinum, 244<br />

Cichona ledgeriana, 313<br />

Cichorioideae, 325<br />

Cichorium intybus, 326<br />

Cicuta virosa, 280<br />

Cilivia, 155<br />

Cimbopogonflexuosus, 137<br />

Cimbopogon martini, 137<br />

Cimbopogon nardus, 137<br />

Cimicifuga racemosa, 199<br />

Cinchona calisaya, 313<br />

Cinchona officinalis, 313<br />

Cinchona succirubra, 312,313<br />

Cinchona, 7, 312, 313<br />

Cineraria, 325<br />

Cinnamomum camphora, 209<br />

Cinnamomum cassia, 15, 208, 209<br />

Cinnamomum zeylanicum, 209<br />

Cionura erecta, 294<br />

Cistaceae, 245<br />

Cistus, 189, 245<br />

Cistus creticus, 245<br />

Cistus ladaniferus, 245<br />

Cistus laurifolius, 245<br />

Cistus monspeliensis, 245<br />

Cistus parviflorus, 245<br />

Cistus salviifolius, 245<br />

Citrullus colocynthis, 317<br />

Citrullus flexuosus, 318<br />

403<br />

Citrullus sativus, 318<br />

Citrullus vulgaris, 318<br />

Citrus, 257, 258<br />

Citrus aurantium \w.amara, 257<br />

Citrus aurantium vaı.decumana, 258<br />

Citrus aurantium var.dulce, 257, 258<br />

Citrus bergamia, 257<br />

Citrus deliciosa, 259<br />

Citrus grandis, 258<br />

Citrus hierochuntica, 259<br />

Citrus limetta, 259<br />

Citrus limon, 258<br />

Citrus medica, 258, 259<br />

Citrus nobilis, 259<br />

Citrus paradisi, 258<br />

Citrus sinensis, 257<br />

Civanperçemi, 323<br />

Cladonia, 76, 77, 78, 81, 82, 83<br />

Cladonia alpestris, 83<br />

Cladonia pyxidata, 81, 82<br />

Cladonia rangiferina, 83<br />

Cladophora, 39, 73<br />

Clathrus cancellatus, 70<br />

Claviceps, 58, 59<br />

Claviceps microcephala, 58<br />

Claviceps nigricans, 58<br />

Claviceps paspali, 58<br />

Claviceps purpurea, 58, 59<br />

Clavicipitaceae, 58<br />

Clematis, 202<br />

Clostridium, 18, 20, 23<br />

Clostridium botulinum, 20<br />

Clostridium t et ani, 18, 23<br />

Cocculus indicus, 207<br />

Coccus, 22, 183<br />

Coccus lacca, 183<br />

Cochicum speciosum, 145<br />

Cocos nucifera, 139<br />

Cojfea arabica, 313<br />

Coffe arabica var.mocca, 313<br />

Cojfea arabica var.typica, 313<br />

Coffea canefora, 313, 314<br />

Cojfea canefora var.robusta, 314<br />

Coir, 139<br />

Cola acuminata, 255<br />

Cola nitida, 255<br />

Cola vera, 255<br />

Colchicum autumnale, 8, 145, 146<br />

Collemapulposum', 75<br />

Colocasia esculenta, 143<br />

Colophonium, 112, 113<br />

Columna, 250<br />

Columniferae, 250<br />

Commiphora, 256<br />

Compositae, 9, 26, 230, 319, 320, 325

---

Condurango, 294<br />

Coniferae, 106, 107, 119<br />

Conium maculatum, 279, 280, 282<br />

Contortae, 288<br />

Corıvallaria majalis, 151, 152<br />

Convolvulaceae, 294, 295<br />

Convolvulus scammonia, 295<br />

Copaifera officinalis, 234<br />

Copernicia cerifera, 140<br />

Coprinus atromentarius, 68<br />

Coptis chinensis, 199<br />

Coptis deltoides, 199<br />

Coptis japonica ,199<br />

Cora pavonina, 77<br />

Corchorus, 254<br />

Cordyceps, 58<br />

Coriandrum sativum, 277, 279<br />

Cornaceae, 275<br />

Cornus mas, 275, 276<br />

Cornus sanguinea, 275<br />

Cortex Chinae, 26, 312<br />

Cortex Ciııchonae, 312<br />

Cortex Cinnamomi cassiae, 15, 209<br />

Cortex Cinnamomi zeylanici, 209<br />

Cortex Frangulae, 268, 269<br />

Cortex Fructus granati, 273<br />

Cortex Granati, 273<br />

Cortex Hamamelidis, 221<br />

Cortex Mezerei, 274<br />

Cortex Mori nigrae, 182<br />

Cortex Pini, 115<br />

Cortex Pruni padi, 229<br />

Cortex Quillajae, 224<br />

Cortex Radicis gossypii, 252<br />

Cortex Rhamni Frangulae, 268<br />

Cortex Rhamni purshianae, 269<br />

Cortex Salicis, 170<br />

Cortex Thymiamitis, 221<br />

Corydalis, 213<br />

Corydothymus capitatus, 305<br />

Corydothymus, 7, 305<br />

Corylaceae, 174<br />

Corylus, 174, 175, 177<br />

Corylus avellana, 174, 175, 177<br />

Corylus colurna, 175, 177<br />

Corylus maxima, 175, 177<br />

Coxiella burnetii, 32<br />

Crassula, 219<br />

Crassulaceae, 219<br />

Crataegus monogyna, 227, 230<br />

Crataegus, 223, 227, 230<br />

Crenothrix polyspora, 24<br />

Crocus, 156, 157<br />

Crocus sativus, 157<br />

Croton tiglium, 261<br />

404<br />

Cruciferae, 209,214,215,217<br />

Cryptogamae, 15<br />

Cucumis melo, 318<br />

Cucurbita maxima, 318<br />

Cucurbita pepo, 318<br />

Cucurbitaceae, 277, 316<br />

Cucurbitales, 316<br />

Cuminum cyminum, 278<br />

Cupressaceae, 107, 121, 124<br />

Cupressus, 121, 124, 125<br />

Cupressus sempervirens, 124, 125<br />

Cupressus sempervirens var.horizontalis,<br />

124<br />

Cupressus sempervirens \ai.pyramidalis,<br />

125<br />

Curcuma longa, 162<br />

Curcuma zedoaria, 162<br />

Curry, 162<br />

Cutleriales, 40<br />

Cüce ardıç, 121<br />

Cüce kız, 65<br />

Cüce mürver, 314<br />

Cüce palmiye, 139<br />

Cüzzam, 24, 150<br />

Cyanophyceae, 9, 73<br />

Cyanophyta Nişastası, 34<br />

Cyanophyta, 16, 34<br />

Cyathium, 262<br />

Cycadaceae, 104<br />

Cycadinae, 104<br />

Cycas revoluta, 106<br />

Cyclamen, 286, 287<br />

Cyclamen coum, 287<br />

Cyclamen hederifolium, 287<br />

Cyclamen neapolitanum, 287<br />

Cydonia vulgaris, 228<br />

Cymbella lanceolata, 38<br />

Cymbopogon, 136, 137<br />

Cymbopogon citratus, 137<br />

Cymbopogon schoenanthus, 137<br />

Cymbopogon winterianus, 137<br />

Cynara scolymus, 324<br />

Cynips gallae tinctoria, 180<br />

Cynodon dactylon, 136<br />

Cyperaceae, 58, 138<br />

Cyperus papyrus, 138<br />

Cypripedium, 159<br />

Cystoseira barbata, 44<br />

Cytinus hypocistis, 189<br />

Cytisus, 231, 242<br />

Cytisus scoparius, 242<br />

ç<br />

Çağla, 229

---

Çalımsı likenler, 77, 83<br />

Çakal eriği, 229<br />

Çakşırotu, 281<br />

Çaltı, 269<br />

Çam, 7, 60, 65, 109, 110, 111, 112, 113,<br />

114, 115, 118, 143, 166, 188,245<br />

Çam fıstığı, 111<br />

Çam katranı, 113<br />

Çam reçinesi, 113<br />

Çam sakızı, 112<br />

Çam soymuğu, 115<br />

Çam terementisi, 112<br />

Çamgiller, 109<br />

Çançiçeği, 319<br />

Çarkıfelek, 249<br />

Çavdar, 58, 59, 60, 137<br />

Çavdar mahmuzu, 58, 59, 60<br />

Çay, 25, 225, 248, 253, 285, 305, 306, 308<br />

Çay yaprağı, 248<br />

Çemenotu, 239<br />

Çekem, 188<br />

Çiğdem, 145<br />

Çiğdem tohumu, 145<br />

Çilek, 127, 222, 227<br />

Çin mazısı, 267<br />

Çin tarçın ağacı, 209<br />

Çin tarçını kabuğu, 209<br />

Çobançantası, 217<br />

Çitlenbik, 186<br />

Çivitotu, 217<br />

Çöpleme, 200<br />

Çörekotu, 200<br />

Çövenotu, 192<br />

Çuhaçiçeği, 286<br />

Çürükçül, 19, 49<br />

D<br />

Dactylorhiza, 159<br />

D afilin, 274<br />

Dağ ardıcı, 121<br />

Dağ buruğu, 127<br />

Dağ gülü, 200<br />

Dağçayı, 305<br />

Dahlia, 325<br />

Dalakotu, 305<br />

Dalsı likenler, 78, 82<br />

Dammar reçinesi, 109<br />

Danaayağı, 141<br />

Danabağırtan, 200<br />

Daphne mezereum, 274<br />

Daphne pontica, 274<br />

Datura, 297, 300<br />

Datura innoxia, 301<br />

Datura metel, 300<br />

405<br />

Datura stramonium, 300<br />

Daucus carota, 283<br />

Defne ağacı, 207<br />

Defne meyvası, 208<br />

Defne yağı, 208<br />

Defnegiller, 207<br />

Dekoksiyon, 80, 283<br />

Dekstran, 25, 26<br />

Dekstrin, 135<br />

Dekussat, 126,185,186,289,302, 308, 314<br />

Delesseria sanguinea, 48<br />

Delibal, 285<br />

Delice, 137<br />

Delphinium, 198<br />

Delphinium staphisagria, 198<br />

Demeklosiklin, 31<br />

Demekolsin, 145<br />

Demetilklortetrasiklin, 31<br />

Demirağacı, 166<br />

Demirhindi, 233,234<br />

Demirhindi pulpası, 234<br />

Deniz kadayıfı, 47<br />

Deniz üzümü, 127<br />

Deoksiandrografolit, 311<br />

Dereotu, 283<br />

Derris elliptica, 242<br />

Determinare, 4, 10<br />

Determinasyon, 4, 10<br />

Dev ağacı, 120<br />

Devedikeni, 324<br />

Develiotu, 188<br />

Dialypetalae, 16, 165, 197<br />

Dianthus, 192, 193<br />

Dianthus caryophyllus, 192<br />

Diatomae, 35, 36, 38<br />

Dicotyledones, 16, 130,163, 164, 165<br />

Dictyota dichotoma, 41<br />

Dictyotales, 41<br />

Didinam, 305, 308<br />

Didymium, 50<br />

Difteri, 23,31<br />

Digenia simplex, 48<br />

Digilanid, 309<br />

Digitalis, 8, 14, 308, 309, 310<br />

Digitalis cariensis, 310<br />

Digitalis davisiana, 310<br />

Digitalis davisiana, 8,310<br />

Digitalis ferruginea, 309, 310<br />

Digitalis grandiflora, 309<br />

Digitalis lamarckii, 309<br />

Digitalis lanata, 309, 310<br />

Digitalis orientalis, 309<br />

Digitalis purpurea, 14, 310<br />

Digitalis schischkinii, 310<br />

Digitalis trojana, 310

---

Digitalis viridiflora, 310<br />

Digitoksin, 309<br />

Digoksin, 309<br />

Dihidrokavain, 168<br />

Diken üzümü, 206<br />

Dikotomik anahtar, 5<br />

Dikotomik dallanma, 87, 92<br />

Dikotomik, 5, 10, 41, 44, 47, 48, 87, 92,<br />

102, 226<br />

Dikumarol, 244<br />

Dilcik, 126, 133<br />

Dioik, 85,106, 108, 121,122,124, 126,<br />

140, 153, 165, 169, 181, 182, 184, 185,<br />

186, 188, 204, 207, 249,316<br />

Dionaea muscipula, 218<br />

Dioscorea, 153<br />

Dioscorea alata, 153<br />

Dioscorea batatas, 153<br />

Dioscorea esculenta, 153<br />

Dioscorea mexicana, 153<br />

Dioscorea sylvatica, 153<br />

Dioscoreaceae, 144, 153<br />

Diosgenin, 153, 240<br />

Diospyros ebenum, 287<br />

Diospyros kaki, 287<br />

Diospyros lotus, 287<br />

Diplococcus, 22, 23<br />

Dişbudak, 288<br />

Discomycetales, 60<br />

Dişi eğreltiotu, 100<br />

Dişi kozalak, 105, 107, 112, 115, 118, 119,<br />

123, 124, 125, 129<br />

Dişotu meyvası, 280<br />

Dişotu, 280<br />

Diüretik, 88, 90, 93, 101, 102, 114, 119,<br />

122, 126, 135, 136, 148, 149, 150, 151,<br />

152, 178, 186, 188, 192, 200, 201, 213,<br />

217, 226, 242, 247, 248, 253, 255, 266,<br />

278, 282, 286, 296, 309, 312, 314, 323<br />

Diyatome, 37<br />

Diyatome toprağı, 37<br />

Diyatomit, 37<br />

Dizanteri, 23,31,206, 245<br />

Doğal kafur, 209<br />

Doğal Sistem, 5, 6<br />

Doğu çınarı, 222<br />

Doğu kayını, 179<br />

Doğu ladini, 118<br />

Doğu mazısı, 126<br />

Domalan, 61<br />

Domates, 301<br />

Domuz ayrığı, 136<br />

Domuz-turpu, 287<br />

Dong Quai, 282<br />

Dopamin, 242<br />

406<br />

Dövülmüşavratotu, 153<br />

Dracaena, 131, 144<br />

Dracaena draco, 144<br />

Dracunculus vulgaris, 142<br />

Drastik, 261,295,317<br />

Drosera intermedia, 218<br />

Droseraceae, 218<br />

Drupa, 107, 138, 166, 167, 172, 193,207,<br />

219, 223, 224, 225, 228, 255, 266, 267,<br />

269, 274, 275, 277, 288, 308, 314<br />

Dryopteris, 8, 94, 95, 97, 98, 101<br />

Dryopteris abbreviata, 99, 100<br />

Dryopteris borreri, 100<br />

Dryopteris caucasica, 100<br />

Dryopteris fdix-mas, 8, 95, 97, 98, 101<br />

D-sorbitol, 23<br />

D-tubokürarin, 206<br />

Dut, 181<br />

Duvar sarmaşığı, 275<br />

Düğün çiçeği, 201<br />

Düğünçiçeğigiller, 197<br />

E<br />

E vitamini, 229, 288<br />

E.macrorhyncha, 271<br />

Ebegümeci yaprağı, 251<br />

Ebegümeci, 250, 251<br />

Ebegümecigiller, 250<br />

Ebenaceae, 287<br />

Ebenales, 287<br />

Ebers Papyrus, 1<br />

Ebucehil karpuzu, 317<br />

Ecballium, 153, 317<br />

Ecballium elaterium, 317<br />

Echinacea angustifolia, 274, 324<br />

Echinacea pallida, 324<br />

Echinacea purpurea, 324<br />

Echinocactus, 250<br />

Echinocactus williamsii, 250<br />

Echinops, 325<br />

Echium, 296<br />

Ectocarpales, 40<br />

Efedrin, 128<br />

Eğir, 142, 143<br />

Eğir kökü, 143<br />

Eğrelti, 98, 100<br />

Eğreltiotları, 16, 93, 103<br />

Ejder ağacı, 144<br />

Ekinakozit, 324<br />

Ekinasein, 324<br />

Ekisetin, 90<br />

Ekliot, 90<br />

Ekmek ağacı, 183<br />

Ekoloji, 3

---

Ekşiyonca, 260<br />

Eksotoksin, 20<br />

Ekspektoran, 47, 80, 82, 101, 102, 114, 115,<br />

156, 192, 221, 240, 245, 247, 251, 253,<br />

260, 266, 286, 288, 304, 311, 313, 319,<br />

325<br />

Ekzospor, 49<br />

Elaeagnaceae, 274<br />

Elaeagnus angustifolia, 274<br />

Elaeis guineerısis, 140<br />

Elaterium, 317, 318<br />

Elemi, 256<br />

Eletrozit B, 277<br />

Elettaria cardamomum, 161<br />

Eleutherococcus senticosus, 211<br />

Elma, 69, 222, 228, 290, 306<br />

Elma yağı, 306<br />

Elodea canadensis, 131<br />

Embriyo, 103, 163, 168, 231<br />

Embryologia, 3<br />

Emenagog, 122, 126, 157, 259<br />

Emetin, 313<br />

Emoliyan, 46,47, 102, 253<br />

Emülgatör, 192, 224<br />

Emülsin, 229<br />

Emülsiyon, 47, 192, 237,311<br />

Endemik, 120, 306, 309, 310<br />

Endolitik likenler, 76<br />

Endospor, 18, 49<br />

Endotoksin, 20<br />

Engerekotu, 296<br />

Enginar, 324<br />

Ensektisit, 242<br />

Ensiform, 156<br />

Entemogam, 129, 158, 169,223<br />

Enzim, 26, 54, 143, 147, 229<br />

Ephedra, 127, 128<br />

Ephedra campylopoda, 127, 128<br />

Ephedra distachya, 127, 128<br />

Ephedra equisetina, 128<br />

Ephedra intermedia, 128<br />

Ephedra majör, 127, 128<br />

Ephedra sinica, 128<br />

Ephedraceae, 126<br />

Epifit, 74, 87, 92, 143, 158<br />

Epiğin, 144,218, 223<br />

Epikaliks, 223,250, 251<br />

Epikateşin, 227<br />

EPO, 274<br />

Equisetaceae, 90<br />

Equisetales, 90<br />

Equisetatae, 89, 90<br />

Equisetum, 8, 90, 91, 92, 166<br />

Equisetum arvense, 90, 91<br />

Equisetum giganteum, 92<br />

407<br />

Equisetum hiemale, 92<br />

Equisetum maximum, 91<br />

Equisetum palustre, 8<br />

Equisetum palustre, 92<br />

Equisetum ramosissimum, 91<br />

Equisetum telmateia, 91<br />

Eremurus spectabilis, 149<br />

Ergo alkaloitleri, 58<br />

Ergobazin, 59<br />

Ergobazinin, 59<br />

Ergokornin, 59<br />

Ergokorninin, 59<br />

Ergokriptin, 59<br />

Ergokriptinin, 59<br />

Ergokristin, 59<br />

Ergokristinin, 59<br />

Ergot de Seigle, 58<br />

Ergotismus, 58<br />

Ergozin, 59<br />

Ergozinin, 59<br />

Erguvan, 234<br />

Erica, 284<br />

Erica arborea, 284<br />

Erica verticillata, 284<br />

Ericaceae, 284, 285<br />

Ericales, 284<br />

Erik, 140, 222, 229<br />

Eriobotrya japonica, 228<br />

Eritromisin, 27, 31<br />

Erkek kozalak, 104, 107, 109, 110, 115<br />

Erodium, 260, 262<br />

Eruca sativa, 217<br />

Erusik asit, 216, 217<br />

Erythromycinum, 31<br />

Erythroxylaceae, 260<br />

Erythroxylon coca, 260<br />

Escherichia coli, 23, 28, 26<br />

Eserin, 11,241<br />

Eskulin, 277<br />

Esmer algler, 35, 40, 41<br />

Esrar, 184, 185<br />

Esrar otu, 184<br />

Essence de Wintergreen, 286<br />

Essin, 267<br />

Eşek hıyarı, 317<br />

Etanol, 23, 83<br />

Etheroleum Chenopodii, 194<br />

Eubacteriales, 23, 26<br />

Eucalyptus, 270, 271, 272<br />

Eucalyptus amygdalina, 271<br />

Eucalyptus camaldulensis, 271<br />

Eucalyptus globulus, 270, 271<br />

Eucalyptus robusta, 271<br />

Eucalyptus viminalis, 271<br />

Eucheuma spinosum, 46

---

Eugerıia caryophyllata, 272<br />

Euglena viridis, 35, 36<br />

Eumycetes, 50, 52<br />

Euphorbia, 11, 262<br />

Euphorbia resirıifera, 262<br />

Euphorbia splendens, 262<br />

Euphorbiaceae, 11,261<br />

Euphorbium, 262<br />

Evcik kıran, 65<br />

Evelek, 190<br />

Evening Primrose Oil, 274<br />

Evernia, 76, 78, 81, 82, 83<br />

Evernia prunastri, 81, 82, 83<br />

Evernik asit, 76, 82<br />

Evolüsyon, 3, 4, 5<br />

Evosin, 82<br />

Exogonium purga, 295<br />

F<br />

Faba Calabaricae, 241<br />

Fabaceae, 9, 21, 236, 244<br />

Fagaceae, 175, 177, 179<br />

Fagales, 9, 165, 174<br />

Fagopyrum esculentum, 190<br />

Fagus, 100, 175, 177, 179<br />

Fagus orientalis, 175, 179<br />

Fagus sylvatica, 179<br />

Falkat, 270, 271,283<br />

Fallen, 65<br />

Falloidin, 65<br />

Farinosae, 131, 143<br />

Farmakobotanik, 2<br />

Fasülye, 244<br />

Fenolik bileşikler, 86, 304, 305<br />

Ferbiyun, 262<br />

Ferment, 209, 229, 249<br />

Ferribacterium, 23<br />

Ferula asa-foetida, 281<br />

Ferula meifolia, 281<br />

Ferula nartex, 281<br />

Fesleğen, 307<br />

Feverfevv, 321<br />

Fındık ağacı, 174<br />

Fındık, 174<br />

Fırat kavağı, 171<br />

Fıstık çamı, 111<br />

Ficus, 182, 183<br />

Ficus carica, 182, 183<br />

Ficus carica var.caprifıcus, 182<br />

Ficus carica \zx.domesdca, 182<br />

Ficus elastica, 182<br />

Ficus laccifera, 183<br />

Ficus pandurata, 182<br />

Ficus religiosa, 183<br />

408<br />

Fide yakma, 51<br />

Fig, 244<br />

Fikoeritrin, 34, 45<br />

Fikoksantin, 40<br />

Fikosiyanin, 45<br />

Filbahri, 220<br />

Fildişi ağacı, 141<br />

Filicales, 93, 99<br />

Filicatae, 9, 89, 93<br />

Filisgin, 303<br />

Filisik asit, 98<br />

Filloklad, 151<br />

Fillot, 230, 232<br />

Filogenetik Sistem, 5<br />

Finike ardıcı, 123<br />

Fisostigmin, 241<br />

Fitocoğrafya, 4<br />

Fizyoloji, 3<br />

Flabellat, 105, 106<br />

Flacourtiaceae, 249<br />

Flagellatae, 35<br />

Flavaspidik asit, 98<br />

Flavedo, 256<br />

Flavonlar, 86, 282<br />

Flavonozit, 149, 190, 219, 225, 226, 239,<br />

241, 242, 257, 259, 267, 271, 274, 290,<br />

292, 308, 323<br />

Flebit, 267<br />

Flobatanen, 232<br />

Floem, 95,96,104, 115,130<br />

Flora, 10, 12<br />

Flora Orientalis, 12<br />

Flores Althae, 251<br />

Flores Althaeae, 251<br />

Flores Arnica, 323<br />

Flores Arnicae, 323<br />

Flores Caryophylli, 272<br />

Flores Chamomillae rotnanae, 320<br />

Flores Chamomillae, 320<br />

Flores Cinae, 322<br />

Flores Granati, 273<br />

Flores Koso, 227<br />

Flores Lavandulae, 303<br />

Flores Malvae, 251<br />

Flores Rosae, 225<br />

Flores Sambuci, 314<br />

Flores Tiliae, 253<br />

Flores Verbasci, 310<br />

Flores Violae, 247<br />

Floride nişastas, 45<br />

Floroglusinol türevi, 98<br />

Flos Pyrethri, 320<br />

Flos Rhoeados, 213<br />

Foeniculum vulgare, 279, 281<br />

Folia Adianti, 102

---

Folia Belladonnae, 14, 193, 256, 297<br />

Folia Boldo, 204<br />

Folia Cedri, 119<br />

Folia Cocae, 260<br />

Folia Digitalis, 14,309<br />

Folia Digitalis lanatae, 309<br />

Folia Eucalypti, 270<br />

Folia Farfarae, 322<br />

Folia Fragariae, 227<br />

Folia Hamamelidis, 221<br />

Folia Hennae, 273<br />

Folia Hippocastani, 14<br />

Folia Hyoscyami, 299<br />

Folia Jaborandi, 259<br />

Folia Juglandis, 172<br />

Folia Lawsoniae, 273<br />

Folia Melissae, 14, 304<br />

Folia Menthae piperitae, 302<br />

Folia Myrti, 270<br />

Folia Nicotianae, 301<br />

Folia Rosmarini, 307<br />

Folia Rubi fruticosi, 226<br />

Folia Salviae, 14, 306<br />

Folia Sennae, 233<br />

Folia Stramonii, 300<br />

Folia Theae, 248<br />

Folia Uvae-ursi, 286<br />

Folik asit, 54, 80<br />

Folikül, 197, 199,218,219, 223,224, 231,<br />

292, 294<br />

Folium, 13, 106, 208, 211, 227, 251<br />

Folium Althaeae, 251<br />

Folium Lauri, 208<br />

Folium Malvae, 251<br />

Folium Papaveris, 211<br />

Folliculi Sennae, 233<br />

Fomes fomentarius, 69<br />

Fomes laricis, 69<br />

Fomes officinalis, 69, 120<br />

Formononetin, 199<br />

Forsythia viridissima, 289<br />

Fragaria, 224, 227<br />

Fragaria vesca, 227<br />

Frangula alnus, 268<br />

Fraxinus, 288<br />

Fraxinus angustifolia, 289<br />

Fraxinus exelsior, 289<br />

Fraxinus ornus, 288<br />

Freezia, 156<br />

Frengi, 31,32<br />

Frenk kimyonu, 278<br />

Frenk üzümü, 220<br />

Frenkinciri, 250<br />

Fritillaria, 150<br />

Fructus Ammi visnagae, 15, 280, 283<br />

409<br />

Fructus Anisi stellati, 203<br />

Fructus Anisi, 14, 203, 279, 283<br />

Fructus Capsici, 301<br />

Fructus Cardamomi, 161<br />

Fructus Cardui mariae, 324<br />

Fructus Caricae, 182<br />

Fructus Carvi, 278, 283<br />

Fructus Colocynthidis, 317<br />

Fructus Conii, 280, 283<br />

Fructus Coriandri, 277, 283<br />

Fructus Crataegi, 227<br />

Fructus Cubebae, 167, 168<br />

Fructus Cumini, 278<br />

Fructus Cydoniae, 228<br />

Fructus Cynosbati, 225<br />

Fructus Foeniculi, 280, 283<br />

Fructus Fragariae, 227<br />

Fructus Juniperi, 122<br />

Fructus Lauri, 208<br />

Fructus Papaveris immaturi, 211<br />

Fructus Pimentae, 273<br />

Fructus Piperis albi, 167<br />

Fructus Piperis nigri, 167, 168<br />

Fructus Rhamni cathartici, 269<br />

Fructus Rosae caninae, 225<br />

Fructus Rubi fruticosi, 226<br />

Fructus Serenoae repentis, 140<br />

Fructus Silybi mariani, 324<br />

Fructus Vanillae, 160<br />

Fruktifıkasyon, 52, 59, 60, 62, 64, 69, 70<br />

Fucales, 44, 45<br />

Fucus, 40, 42, 44, 45<br />

Fucus serratus, 44<br />

Fucus spiralis, 44<br />

Fucus vesiculosus, 40, 45<br />

Fuligo, 50<br />

Fumagillin, 57<br />

Fumaria officinalis, 213<br />

Fumariaceae, 209, 213<br />

Fumarprotosetrarik, 80<br />

Fungi, 49<br />

Fungus Chirurgorum, 69<br />

Fungus Laricis, 69<br />

Fungusit, 32, 273<br />

Funtumia elastica, 294<br />

Furanokromon, 280<br />

Furunculus, 54, 82<br />

G<br />

Galam yağı, 287<br />

Galantamin, 154<br />

Galanthus elwesii, 155<br />

Galanthus ikariae, 154<br />

Galega officinalis, 242

---

Galegin, 242<br />

Gallae Chinensis, 267<br />

Gallae Quercinae, 180<br />

Gallae, 14, 180, 267<br />

Gametangiyum, 85<br />

Gametofıt, 85, 88, 89, 103<br />

Gamosepal, 231, 236, 286, 296, 308<br />

Gastromycetales, 69<br />

Gaultheria procumbens, 286<br />

Gavurhaşhaşı, 299<br />

Gayakol, 264<br />

Gazania, 325<br />

Geastrum, 70<br />

Gece sefası, 195<br />

Gelidiales, 46<br />

Gelidium amansii, 46<br />

Gelidium confervoides, 46<br />

Gelidium corneum, 46<br />

Gelidium japonicum, 46<br />

Gelidum cartilagineum, 46<br />

Gelin duvağı, 196<br />

Gelincik çiçeği, 213<br />

Gelincik, 213<br />

Gelincikgiller, 210<br />

Gemmae, 13, 171<br />

Gemma Populi, 170<br />

Genesis, 4, 229<br />

Genetik, 3, 5, 27<br />

Gensiyopikrozit, 290<br />

Gentamisin, 29<br />

Gentamisin, 30<br />

Gentiana, 290, 291<br />

Gentiana asclepiadea, 291<br />

Gentiana lutea, 290<br />

Gentiana lutea, 291<br />

Gentiana punctata, 291<br />

Gentiana purpurea, 291<br />

Gentiana verna, 291<br />

Gentianaceae, 290<br />

Gentianales, 288<br />

Gentiyan kökü, 290<br />

Genus, 6, 7<br />

Geobotanik, 4<br />

Geofıt, 144<br />

Geraniaceae, 260, 262<br />

Geraniales, 255<br />

Geraniol, 137, 225, 270<br />

Geranium, 260, 262<br />

Gerbera, 325<br />

Gerçek Mantarlar, 50, 52<br />

Geum, 223<br />

Gevrek söğüt, 170<br />

Geyikdili, 101<br />

Gıcır, 151<br />

Gigartina mamillosa, 47<br />

410<br />

Gigartina stellata, 47<br />

Gigartinales, 46,47<br />

Gilaburu, 314<br />

Gilik, 214<br />

Ginekeum, 130, 197, 219, 225, 227, 249<br />

Ginkgo, 105, 106<br />

Ginkgo biloba, 106<br />

Ginkgo flavonozitleri, 106<br />

Ginkgoaceae, 106<br />

Ginkgoiae, 106<br />

Ginkgolid A, 106<br />

Ginobazik, 295<br />

Ginofor, 214, 224<br />

Ginostemiyum, 158<br />

Ginseng, 276, 277<br />

Gitoksin, 309<br />

Gladiolus, 156<br />

Gland, 13<br />

Glandulae Lupuli, 184<br />

Glandulae, 13, 184<br />

Glaucium corniculatum, 212, 213<br />

Gleba, 69<br />

Gleditsia triacanthos, 235<br />

Gliko-alkaloitler, 299<br />

Glikojen, 49, 54, 65<br />

Glikoz, 76, 80, 270<br />

Glisirizik asit, 239<br />

Glukomannan, 147<br />

Gluma, 133,134<br />

Glumella, 133<br />

Glumiflorae, 131, 133<br />

Glusit, 160<br />

Glutamik asit, 23, 242<br />

Glycine max, 242, 243<br />

Glycyrrhiza aspera, 239<br />

Glycyrrhiza asymetrica, 239<br />

Glycyrrhiza echinata, 239<br />

Glycyrrhiza flavescens, 239<br />

Glycyrrhiza glabra, 15, 238, 239, 240<br />

Glycyrrhiza glabra vm.glabra, 239<br />

Glycyrrhiza glabra vm.violacea, 239<br />

Glycyrrhiza.glabra var.glandulifera, 238<br />

Gnetinae, 126<br />

Goitre, 42<br />

Gomalak, 183<br />

Gossypium, 251, 252<br />

Gossipium arboreum, 252<br />

Gossipium barbadense, 252<br />

Gossipium herbaceum, 252<br />

Gossipium hirsutum, 252<br />

Gossipium iconica, 239<br />

Gossypium depuratum, 252<br />

Gossypium herbaceum, 251<br />

Gossipol, 252<br />

Gotu Kola, 282

---

Göbekli salata, 326<br />

Göğüs yumuşatıcı, 81, 213, 234, 239, 311,<br />

322<br />

Gökçe, 188<br />

Göknar esansı, 117<br />

Göknar, 65, 109, 115, 117, 188<br />

Gölevez, 143<br />

Gölsoğanı, 154<br />

Gövde dikeni, 223<br />

Gracillaria lichenoides, 46<br />

Gracillaria verrucosa, 46<br />

Gram negatif bakteri, 19<br />

Gram pozitif bakteri, 19<br />

Gramineae, 9, 58, 70, 132, 133, 134, 137,<br />

138<br />

Gramisidin, 28<br />

Graphis, 78<br />

Greypfrut, 258<br />

Grindelia robusta, 325<br />

Grindelia squarrosa, 325<br />

Grossulariaceae, 219, 220<br />

G-strofantozit, 292, 293<br />

Guajacum officinale, 264<br />

Guatr, 44<br />

Gudema otu, 323<br />

Gummi, 14, 15, 183, 232, 237, 256, 281<br />

Gurami Arabicum, 232<br />

Gummi Asa-foetida, 281<br />

Gummi Laccae, 183<br />

Gummi Tragacanthae, 15, 237<br />

Gundelia tournefortii, 8, 314, 322, 325<br />

Gut, 145<br />

Gutta-percha, 287<br />

Guzmania, 143<br />

Gül petalleri, 225<br />

Gül suyu, 225<br />

Gül yağı, 225<br />

Gülbumu, 225<br />

Gülgiller, 222<br />

Gülibrişim, 232<br />

Gümüş düğme, 321<br />

Gündöndü, 324<br />

Günebakan, 324<br />

Günlük ağacı, 221<br />

Gürgen ağacı, 176<br />

Güveyfeneri, 298<br />

Güzelavratotu, 297<br />

Gymnodium breve, 35<br />

Gymnospermae, 16, 103, 104, 105, 126<br />

Gynandrae, 158<br />

Gypsophila arrosti, 192<br />

Gypsophila bicolor, 192<br />

Gypsophila paniculata, 193<br />

Gypsophila venusta, 192<br />

Gyromitra esculenta, 60, 61<br />

411<br />

H<br />

Hadrosantrik, 89<br />

Hadrosentrik, 95, 96<br />

Hagenia abyssinica, 227<br />

Halep çamı, 114<br />

Halı saçağı mantarı, 69<br />

Halüsinojen, 295<br />

Ham filisin, 98, 99, 100<br />

Ham kauçuk, 261<br />

Hamamelidaceae, 219, 220<br />

Hamamelis virginiana, 221, 222<br />

Hamamelis yaprağı, 221<br />

Hanımeli, 315<br />

Hardalgiller, 214<br />

Harmal, 263<br />

Harmin, 263<br />

Harnup, 234<br />

Hasankeyf tütünü, 301<br />

Haseki küpesi, 202<br />

Haşhaş yaprağı, 211<br />

Haşhaş, 211<br />

Hastat, 141<br />

Hatay meşesi, 181<br />

Hatmi, 251<br />

Hatmi kökü, 252<br />

Hatmi yaprağı, 251<br />

Haustorium, 50, 75<br />

Havlican, 162<br />

Havuç, 194, 206,283<br />

Hayıt, 308<br />

Hayvansal droglar, 13<br />

Hedera helix, 275, 277<br />

Hederin, 276<br />

Hekogenin, 155<br />

Helianthus annuus, 324<br />

Helianthus tuberosus, 324<br />

Helichrysum bracteatum, 323<br />

Helichrysum plicatum, 323<br />

Helichrysum siculum, 323<br />

Helichrysum stoechas subsp.barrelieri, 323<br />

Helleborus, 197, 199, 200<br />

Helleborus niger, 199<br />

Helleborus orientalis, 200<br />

Helleborus vesicarius, 200<br />

Hellebrozit, 199<br />

Helmintokorton, 48<br />

Helobiae, 131<br />

Helvacı kabağı, 318<br />

Helvella crispa, 60<br />

Helvellik asit, 60<br />

Hematoksilin, 234<br />

Hematoxylon campechianum, 234<br />

Hemostatik, 43, 60, 69, 170, 199, 217, 221

---

Hepaticae, 87<br />

Herba Absinthii, 14,322<br />

Herba Adianti aurei, 88<br />

Herba Adianti, 88, 102<br />

Herba Adonidis, 200<br />

Herba Andrographidis, 311<br />

Herba Cannabis, 184<br />

Herba Cannabis indicae, 184<br />

Herba Catharanthi, 292<br />

Herba Centaurii, 291<br />

Herba Centellae asiaticae, 282<br />

Herba Conii maculati, 280<br />

Herba Convallariae majalis, 151<br />

Herba Echinaceae purpureae, 324<br />

Herba Ephedrae, 128<br />

Herba Equiseti, 90<br />

Herba Galegae, 242<br />

Herba Hyperici, 246<br />

Herba Hepaticae fontinalis, 87<br />

Herba Lobeliae, 319<br />

Herba Lycopodii, 93<br />

Herba Passiflorae, 249<br />

Herba Rutae, 102, 259<br />

Herba Rutae-murariae, 102<br />

Herba Scolopendrii, 101<br />

Herba Serpylli, 304<br />

Herba Solani nigri, 299<br />

Herba Tanaceti parthenii, 321<br />

Herba Tanaceti, 321<br />

Herba Thymi, 304<br />

Herba Urticae, 186<br />

Herba Vincae, 292<br />

Herba Violae tricoloris, 247<br />

Herba Visci, 188<br />

Herbaryum, 12, 13<br />

Hercai menekşe, 246, 247<br />

Hermafrodit, 143, 144, 153, 158, 160, 167,<br />

186, 187, 189, 194, 197, 204, 207, 209,<br />

210, 214, 215, 218, 219, 220, 223, 244,<br />

246, 248, 249, 250, 255, 262, 269, 286,<br />

294, 296,315, 324<br />

Hesperetol, 257, 258<br />

Hesperidyum, 257<br />

Hesperis, 217<br />

Heterofıli, 270, 279<br />

Heterostili, 286<br />

Heterotrof, 19, 49<br />

Heterozit, 27, 29, 65, 151, 170, 190, 197,<br />

199, 200, 204, 217, 229, 285, 290, 292,<br />

293, 294, 309<br />

Hevea brasiliensis, 261<br />

Hezaren, 198<br />

Hıltan, 280<br />

Hıyar, 318<br />

Hıyarışember, 233<br />

412<br />

Hibiscus esculentus, 252<br />

Hibiscus rosa- sinensis, 253<br />

Hibiscus sabdariffa, 253<br />

Hibiskik asit, 253<br />

Hickory cevizi, 174<br />

Hidrastin, 199<br />

Hidrastis rizomu, 199<br />

Hidrofil pamuk, 252<br />

Hidrogam, 129<br />

Hidrosiyanik asit, 228, 229<br />

Hif, 49, 52, 56, 57,61,62<br />

Higrofıt, 245<br />

Himalaya çamı, 114<br />

Himenyum, 52, 68, 69<br />

Hindiba, 326<br />

Hindistancevizi yağı, 139<br />

Hint inciri, 250<br />

Hint leylağı, 255<br />

Hinthıyarı, 233<br />

Hintyağı, 261<br />

Hipantiyum, 218, 219,223, 224, 225, 228,<br />

Hiperisin, 246<br />

Hiperforin, 246<br />

Hipertansif, 242<br />

Hipogin, 144, 197,210,218, 223,265<br />

Hipoglisemiyan, 44, 242<br />

Hippocastanaceae, 267<br />

Hippophae rhamnoides, 275<br />

Histoloji, 3<br />

Hiyosiyamin, 297, 298, 299, 300<br />

Hodgkin, 293<br />

Holobasidiomycetidae, 62<br />

Horasani, 322<br />

Hordeum sativum, 71, 137<br />

Horozibiği, 196<br />

Hoya carrıosa, 294<br />

H-strofantozit, 292<br />

Humulus lupulus, 174, 184, 185<br />

Hurma ağacı, 140<br />

Huşağacı, 177<br />

Hünnap, 269<br />

Hydnaceae, 62, 63, 68<br />

Hydnocarpus kurzii, 249<br />

Hydnum repandum, 68<br />

Hydrangea hortensis, 220<br />

Hydrastis canadensis, 199<br />

Hydrocharitaceae, 131<br />

Hydrocotyle asiatica, 282<br />

Hydrogenomonas, 23<br />

Hymenomycetales, 62<br />

Hyoscyamus, 297, 299, 300<br />

Hyoscyamus albus, 300<br />

Hyoscyamus aureus, 299<br />

Hyoscyamus leptocalyx, 300

---

Hyoscyamus niger, 299, 300<br />

Hyoscyamus pusillus, 300<br />

Hyoscyamus reticulatus, 299<br />

Hypericaceae, 246<br />

Hypericumcalycinum, 246<br />

Hypericum perforatum, 246, 247<br />

Hypericum, 246, 247<br />

Hypolepidaceae, 100<br />

Iberis, 217<br />

Ihlamur çiçeği, 253<br />

Ihlamur, 253<br />

Ilex, 151 Isırgan, 186<br />

Illicium verum, 203<br />

Indigofera tinctoria, 244<br />

Inula helenium, 325<br />

Ipomoea batatas, 295<br />

İpomoea oryzabensis, 295<br />

Ipomoea purga, 295<br />

ipomoea purpurea, 295<br />

ipomoea tricolor, 295<br />

ipomoea tuberosa, 295<br />

Iridaceae, 144, 156<br />

iris, 156, 157<br />

iris florentina, 156<br />

iris germanica, 156<br />

iris pallida, 156<br />

Isatis tinctoria, 217<br />

İsparta gülü, 224<br />

İdentifıkasyon, 4, 10<br />

İki çenekliler, 163<br />

İletim demeti, 15, 91, 95, 98, 100, 101, 132<br />

İmbrikat, 92, 107, 122, 124, 126, 180, 184,<br />

304<br />

İmmersiyon yağı, 124<br />

İmmunostimulan, 283, 325, 326<br />

İnci çiçeği, 151<br />

İncir, 55, 182<br />

İndigo, 217, 244<br />

İnduzyum, 94, 95, 96, 98, 100, 101, 102<br />

İnek ağacı, 184<br />

İnfloresans, 286<br />

İngiliz nanesi, 302<br />

İngiliz raventi, 190<br />

İnsektisit, 320<br />

İnterferon, 325<br />

İnternodyum, 90, 132, 133, 134, 166<br />

İnülin, 149,319, 324,326<br />

İnvolukrum, 174, 175, 176, 179, 200, 277,<br />

279, 295,319, 321,323<br />

İpeka, 313<br />

İpeka kökü, 313<br />

İpekotu, 294<br />

413<br />

İron, 156<br />

İspençiyari Botanik, 2<br />

İstanbul Florası, 12<br />

İstanbul kekiği, 304<br />

İştah açıcı, 76, 149, 160, 167, 240, 256, 257,<br />

270, 291, 302, 305, 312, 322, 323<br />

İyot, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 80<br />

İzmir kekiği, 305<br />

İzobomeol, 271, 306<br />

İzoflavonlar, 86<br />

İzofukoksantin, 36<br />

İzogami, 35, 49<br />

İzolikenin, 76, 80, 82<br />

İzospor, 89<br />

İzovaleriyanik asit, 316<br />

J<br />

Jambosa caryophyllus, 272<br />

Jansiyan, 19, 290<br />

Japon ayvası, 228<br />

Japon nane esansı, 303<br />

Jasminium officinale, 289<br />

Jasminium sambac, 289<br />

Jasmolinler, 320<br />

Jatrorhiza palmata, 206<br />

Jeloz, 46<br />

Jojoba yağı, 265<br />

Juglandaceae, 172<br />

Juglandales, 166, 172<br />

Juglans nigra, 173<br />

Juglans regia, 172, 173<br />

Juglans regia, 173<br />

Juniperus, 7, 8, 105, 121, 122<br />

Juniperus communis, 122<br />

Juniperus drupacea, 122, 123<br />

Juniperus excelsa, 123<br />

Juniperus foetidissima, 123, 124<br />

Juniperus nana, 7, 8, 121, 122, 123<br />

Juniperus oxycedrus, 121, 122<br />

Juniperus phoenicea, 123<br />

Juniperus sabina, 122<br />

Juniperus virginiana, 124<br />

Jüt, 254<br />

K<br />

Kabak çekirdeği, 318<br />

Kabarcıklı alg, 44<br />

Kabuksu likenler, 78, 83<br />

Kadeh likeni, 82<br />

Kadıntuzluğu, 206<br />

Kafeik asit, 227, 324<br />

Kafein, 248, 255,314<br />

Kafkasya göknarı, 116<br />

Kafur ağacı, 209

---

Kafur, 209, 303, 306<br />

Kahkaha çiçeği, 295<br />

Kahveağacı, 313<br />

Kainik asit, 48<br />

Kakao yağı, 288<br />

Kakule, 161<br />

Kakule meyvası, 161<br />

Kalabar baklası, 241<br />

Kaldırık, 296<br />

Kaliforniya göknarı, 117<br />

Kam azulen, 320<br />

Kambiyum, 89, 130, 163, 164<br />

Kambu, 42<br />

Kamçı, 17,21,34,35, 36<br />

Kamçılı algler, 35<br />

Kamelya, 249<br />

Kan damlası, 200<br />

Kanada balsamı, 117<br />

Kanamisin, 30<br />

Kanamisin A, 30<br />

Kanatlı ceviz, 173<br />

Kanavcıotu, 200<br />

Kandilotu, 298<br />

Kanlıca mantarı, 65<br />

Kantaron yağı, 246<br />

Kapalı tohumlu bitkiler, 16, 104, 129, 130<br />

Kapari, 214<br />

Kapitulum, 320, 321<br />

Kaplanboğan yumrusu, 198<br />

Kaplanboğan, 197, 198<br />

Kapsaisin, 301<br />

Kapsül, 17, 88, 144, 153, 154, 158, 166,<br />

169, 191, 194, 197,210,211,213,219,<br />

246, 250, 251, 252, 257, 263, 267, 270,<br />

286, 297,301<br />

Kara ceviz, 173<br />

Kara dut, 182<br />

Kara kavak, 171<br />

Kara kekik, 305<br />

Karaağaç, 186<br />

Karabaş, 303, 305<br />

Karabiber, 167, 267<br />

Karabuğday, 190<br />

Karaçalı, 269<br />

Karaciğer yosunları, 87<br />

Karagen, 47<br />

Karahindiba, 326<br />

Karahurma, 287<br />

Karakafes otu, 295<br />

Karaman kimyonu, 278, 279<br />

Karamuk, 192, 206<br />

Karanfil, 140, 168, 192,272<br />

Karat, 234<br />

Karayemiş, 228<br />

Karayosunları, 85, 87, 88, 103<br />

414<br />

Kardelen, 145, 154<br />

Kardeşkanı, 144<br />

Kardeş yumru, 158, 159, 197<br />

Kardiyoaktif heterozit, 151, 293, 309<br />

Kargabüken, 290<br />

Kargagözü, 299<br />

Kargı, 138<br />

Karıncık, 88<br />

Karina, 236, 237<br />

Karite yağı, 287<br />

Karminatif, 143, 170, 171,201,203,207,<br />

278, 279, 280, 282, 304<br />

Karnabahar, 215<br />

Karnauba mumu, 140<br />

Karpofor, 277, 278<br />

Karpuz, 318<br />

Kartal eğreltisi, 100<br />

Kartopu, 315<br />

Karvakrol, 304, 305<br />

Karvon, 278<br />

Karyops, 133, 135<br />

Kasis, 220<br />

Kaşu, 232<br />

Kateşin, 227<br />

Katırtırnağı, 242<br />

Katran, 14, 113, 114, 119, 121, 178, 179<br />

Katran ağacı, 119<br />

Katran ardıcı, 121<br />

Kauçuk, 182, 184, 261, 294, 325, 326<br />

Kauçuk ağacı, 261<br />

Kauliflori, 234, 255<br />

Kav mantarı, 69, 72, 120<br />

Kava kava, 168<br />

Kavain, 168<br />

Kavak, 74, 170, 171, 188<br />

Kavun, 183,249,318<br />

Kavunağacı, 249<br />

Kaya eğreltisi, 102<br />

Kayacık ağacı, 174, 176<br />

Kayın, 65, 69, 74, 82, 100. 179<br />

Kayısı, 65, 222, 229<br />

Kaynanadili, 250<br />

Kazayağı, 194, 196<br />

Kazdağı köknarı, 116<br />

Kazein, 242<br />

Kebere, 214<br />

Keçiboynuzu, 234<br />

Kediotu, 316, 317<br />

Kediotu esansı, 316<br />

Kediotu kökü, 316<br />

Keditırnağı, 214<br />

Kefe kimyonu, 278<br />

Kefir, 25, 55<br />

Kefir mayası, 55<br />

Kehribar, 115

---

Kekik, 7, 304, 305 Kitin, 49<br />

Kekik esansı, 304 Kitre zamkı, 234, 238<br />

Keklikgözü, 200 Kivi, 249<br />

Kelb, 42 Kladot, 153<br />

Kellin, 280 Klasifıkasyon, 4, 5<br />

Keme mantarı, 61 Klavatin, 93<br />

Kemferol, 282 Kloramfenikol, 32<br />

Kemotaksi, 94 Klorelin, 39<br />

Kemotaksonomi, 4 Klorofil a, 34, 36, 38, 85<br />

Kendir, 184 Klorojenik asit, 216<br />

Kenevir, 184, 185 Klortetrasiklin, 27, 30, 31<br />

Kenevir tohumu, 185 Koca ardıç, 123<br />

Kenger kahvesi, 325 Kocayemiş, 285<br />

Kenger sakızı, 325 Kodein, 211,213<br />

Kengerotu, 325 Kohleazin, 198<br />

Kenopod esansı, 194 Koka yaprağı, 260<br />

Kereviz, 283 Kokain, 260<br />

Kermes ilicis, 181 Kokar ardıç, 123<br />

Kermes meşesi, 181 Kökboya, 314<br />

Kersetin, 227 Kokina, 151<br />

Kersetol, 225, 282 Köknar, 100, 115<br />

Kestane, 51, 179, 188, 255,267 Koku fıksatörü, 82, 221, 225<br />

Kestane ağacı, 179 Kokulu göknar, 117<br />

Keten, 263 Kokulu menekşe, 247<br />

Keten tohumu, 263 Kokulu yonca, 244<br />

Keten tohumu yağı, 263 Kola tohumu, 255<br />

Kıbrıs sediri, 119 Kolagog, 102, 204, 205, 206, 265, 288 324<br />

Kılır, 280 Kolin, 67<br />

Kına, 135,273 Kolistin, 28<br />

Kınacık hastalığı, 70 Kollagen, 283<br />

Kınakına kabuğu, 312 Kolofan, 112,113<br />

Kıriğdesi, 275 Kolokaz, 143<br />

Kırkbaş, 206 Kolşisin, 145<br />

Kırlangıçotu, 213 Kolumna, 158, 159,253<br />

Kırmızı algler, 35, 46 Kolza, 216<br />

Kırmızı biber, 301 Komar, 284<br />

Kırmızı çiçekli yüksükotu, 309 Kombinasyon, 7<br />

Kırmızı kantaron, 291 Kondurangin, 294<br />

Kısamahmut, 305 Kondurango kabuğu, 294<br />

Kızıl çam, 111 Konidi, 53<br />

Kızılağaç, 178 Konidiyospor, 53, 56<br />

Kızılcık, 275 Koniin, 280<br />

Kızsaçı ağacı, 106 Konisein, 280<br />

Kibritotları, 92 Konkret, 225, 232<br />

Kichcia elastica, 294 Konvallatoksozit, 151<br />

Kieselguhr, 37 Kopahu balsamı, 234<br />

Kilayik asit, 224 Kopal reçinesi, 109<br />

Kimyon, 278 Köpek gülü, 225<br />

Kinidin, 312 Köpeküzümü, 299<br />

Kinin, 26,312,313 Kopra, 139<br />

Kinkonin, 312 Körhaşhaş, 210<br />

Kino, 272 Korimbus, 192,217, 259,321<br />

Kişniş meyvası, 277 Kormus, 143, 153, 156<br />

Kişniş, 277 Korona, 249, 294<br />

Kitabül Nebatat, 2 Korsika solucan yosunu, 48<br />

415

---

Kortizon, 51, 153,292<br />

Korunga, 244<br />

Koso çiçeği, 227<br />

Kosotoksin, 227<br />

Kosta, 277, 278, 283<br />

Kotiledon, 130, 163<br />

Kozalak, 104, 105, 106, 107, 109,110, 115,<br />

118, 121, 177, 178<br />

Kozalaklı bitkiler, 106<br />

Kral eğreltisi, 94<br />

Kral mantarı, 65<br />

Kral şamdanı, 310<br />

Kraliçe çiçeği, 160<br />

Krameria triandra, 8, 234<br />

Kreozot, 179<br />

Krizantem, 325<br />

Krosin, 157<br />

Kroton yağı, 261<br />

Kseromorf, 87, 166<br />

K-strofantozit, 292<br />

Kuasya ağacı, 256<br />

Kudret helvası, 83<br />

Kudret narı, 317<br />

Kudrethelvası, 289<br />

Kum zambağı, 154<br />

Kumarin, 229, 244, 277, 282, 289<br />

Kumin aldehit, 278<br />

Kupula, 174, 177, 179, 180<br />

Kurtayağı, 92<br />

Kurtayaklılar, 92<br />

Kurtbağı, 274, 289<br />

Kurtboğan yumrusu, 198<br />

Kurtboğan, 197, 198<br />

Kuşburnu, 225<br />

Kuşdili, 307<br />

Kuşiğdesi, 274<br />

Kuskohigrin, 298<br />

Kuşkonmaz, 152<br />

Kuşyemi, 137<br />

Kuzey Anadolu göknarı, 116<br />

Kuzukulağı, 190, 260<br />

Kübabe, 167<br />

Kübebin, 167<br />

Küçük hindistancevizi, 207<br />

Kükürtlü heterozit, 215, 217<br />

Küllenme hastalığı, 57<br />

Kürar, 290<br />

Kürdanotu, 280<br />

Küstümotu, 231, 232<br />

L<br />

Labada, 190<br />

Labellum, 158, 159,302<br />

Labiatae, 9,301,302,307,308<br />

416<br />

Laburnum vulgare, 244<br />

Lacca Musci, 83<br />

Lactobacillus, 19, 20, 23, 25, 55<br />

Lactarius deliciosus, 65<br />

Lactobacillus bulgaricus, 25<br />

Lactobacillus caucasicus, 55<br />

Lactobacillus delbruckii, 19, 25<br />

Lactobacillus lactis, 25<br />

Lactobacillus thermophilus, 25<br />

Lactuca sativa, 326<br />

Lactuca seriola, 326<br />

Lactuca virosa, 326<br />

Lactucarium, 326<br />

Ladanum, 245<br />

Laden, 189, 245<br />

Ladin, 109, 117, 118<br />

Lagenaria vulgaris, 317<br />

Lakmus, 83<br />

Laksatif, 47, 82, 102, 182, 225, 229, 234,<br />

268, 269, 288, 289,312<br />

Laktik asit, 20, 25<br />

Laktik bakterileri, 25<br />

Lale, 150, 204<br />

Lale ağacı, 204<br />

Lamiaceae, 9, 301<br />

Lamiales, 301<br />

Laminaria digitata, 42<br />

Laminaria cichorioides, 42<br />

Laminaria cloustoni, 42<br />

Laminaria flexicaulis, 42<br />

Laminaria hyperborea, 42<br />

Laminaria japonica, 42<br />

Laminaraia religiosa, 42<br />

Laminaria saccharina, 43<br />

Laminariaceae, 41<br />

Laminariales, 41,43<br />

Laminarin, 40<br />

Laminarin, 40,41, 42,44<br />

Lappa majör, 325<br />

Larix, 69, 119, 120<br />

Larix decidua, 120<br />

Laser trilobum, 278<br />

L-asparaginaz, 23<br />

Lastik ağacı, 182<br />

Lateks, 181,182, 184, 210, 213, 249, 261,<br />

287, 291,294, 295,319, 325, 326<br />

Lathyrus sativus, 244<br />

Lauraceae, 207<br />

Laurocerasi recens, 228<br />

Laurocerasus officinalis, 228<br />

Laurus nobilis, 207, 208<br />

Lavandula, 8, 303<br />

Lavandula angustifolia, 303<br />

Lavandula cariensis, 8, 303<br />

Lavandula officinalis, 303

---

Lavandula spica, 303<br />

Lavandula stoechas, 303<br />

Lavanta, 303<br />

Lavanta çiçeği, 303<br />

Lavanta esansı, 303<br />

Lavsonin, 273<br />

Lawsonia inermis, 273<br />

Lecanora esculenta, 81, 83<br />

Lecanora, 78, 81, 83<br />

Leguminosae, 9, 26, 219, 230, 231<br />

Legümen, 219, 231, 234, 235, 237, 238, 242<br />

Lekanorik asit, 79, 83<br />

Lekanorin A, 83<br />

Lemna, 143<br />

Lemnaceae, 143<br />

Lemon grass esansı, 137<br />

Lens esculenta, 244<br />

Lentisel, 268<br />

Leontice leontopetalum, 7, 206<br />

Leontosaponin, 206<br />

Leonurus cardiaca, 307<br />

Lepidium sativum, 217<br />

Leptothrix ochracea, 24<br />

Lesitin, 242<br />

Lessonia flavicans, 44<br />

Lessonia nigrescens, 44<br />

Letharia vulpina, 78<br />

Leucojum aestivum, 154<br />

Leuconostoc, 25<br />

Leylak, 145, 214, 244, 255, 286, 289, 302<br />

Lichen Islandicus desamaratus, 81<br />

Lichen Islandicus, 80, 81<br />

Lichen Pulmonariae, 81<br />

Lichen Pyxidata, 82<br />

Lichen Quercinus, 82<br />

Lichenes, 9<br />

Lif kabağı, 317<br />

Lignan, 277<br />

Lignum, 13, 187, 256, 264<br />

Lignum Guajacı, 264<br />

Lignum Quassiae, 256<br />

Lignum Santali, 187<br />

Ligula, 132, 133, 138<br />

Liguliflorae, 325<br />

Ligustilit, 282<br />

Ligustrum vulgare, 289<br />

Liken asidi, 76<br />

Likenin, 74, 76, 80, 83<br />

Likenler, 26, 39, 73, 74, 77, 78, 79, 80, 81<br />

Likopodin, 93<br />

Liliaceae, 9, 26, 144, 145, 146, 148, 150,<br />

152, 153<br />

Liliales, 131, 143, 153<br />

Liliiflorae, 9, 143<br />

Lilium, 9, 150<br />

417<br />

Limon ağacı, 258<br />

Limon esansı, 258<br />

Linaceae, 263<br />

Linalil asetat, 257, 303<br />

Linalol, 257, 303, 306<br />

Linoleik asit, 229, 262<br />

Linolenik asit, 274<br />

Linum, 263, 264<br />

Linum usitatissimum, 263, 264<br />

Lippia citriodora, 308<br />

Lippia triphylla, 308<br />

Liquidambar formosana, 221<br />

Liquidambar orientalis, 221, 222<br />

Liquidambar styraciflua, 221<br />

Liriodendron tulipifera, 204<br />

Lizeıjik asit, 59<br />

Lobaria, 78, 80,81,83<br />

Lobaria pulmonaria, 78, 80, 81, 83<br />

Lobelia inflata, 319<br />

Lobeliaceae, 319<br />

Lobelin, 319<br />

Lobelya, 319<br />

Loganiaceae, 289<br />

Lohusa otu, 188<br />

Lokulusit kapsül, 147, 153, 156, 169, 220,<br />

246, 252, 260, 295,311,312<br />

Lolium italicum, 138<br />

Lolium perenne, 138<br />

Lolium temulentum, 137<br />

Lomentum, 231, 237<br />

Lonicera japonica, 315<br />

Lophophora williamsii, 250<br />

Lophotrichus, 21<br />

Loranthaceae, 188<br />

Loranthus, 188<br />

Lörokristin, 293<br />

L-sorboz, 23<br />

Luffa cylindrica, 317<br />

Lunaria annua, 217<br />

Lupinus, 231,242,243<br />

Lupinus albus, 242, 243<br />

Lupulinum, 184<br />

Lübnan sediri, 119<br />

Lycoperdon, 70<br />

Lycopersicum esculentum, 301<br />

Lycopodiaceae, 92<br />

Lycopodiales, 92<br />

Lycopodiatae, 89, 92<br />

Lycopodium, 92, 93<br />

Lycopodium clavatum, 92, 93<br />

Lythraceae, 273

---

M<br />

Macadamia Nut Oil, 275<br />

Macadamia ternifolia, 275<br />

Macadamia tetraphylla, 275<br />

Macis, 207<br />

Maclura pomifera, 183<br />

Macrocystis, 42, 43<br />

Macrocystis pyrifera, 43<br />

Madekasik asit, 282<br />

Madımak, 190<br />

Magnolia grandi/lora, 203<br />

Magnoliaceae, 202<br />

Magnoliales, 197<br />

Mahlep, 229<br />

Mahmude kökü, 295<br />

Mahmudeotu, 295<br />

Mahmuz, 59, 159, 198, 213, 246, 247<br />

Makasotu, 196<br />

Maki, 284<br />

Makrogametangiyum, 85<br />

Makrolit, 27,31<br />

Malik asit, 225<br />

Maloideae, 227<br />

Malta eriği, 228, 298<br />

Malus sylvestris, 228<br />

Malva, 9, 250, 251,252<br />

Malvaceae, 9, 250<br />

Malvales, 9, 250<br />

Mamut ağacı, 120<br />

Mandragora, 153, 277, 297, 298<br />

Marıdragora autumnalis, 298<br />

Mandragora officinarum, 298<br />

Mangifera indica, 267<br />

Mango, 267<br />

Manihot utilissima, 261<br />

Manila keneviri, 160<br />

Manna, 83, 289<br />

Manna Caelesta, 83<br />

Manna likeni, 83<br />

Mannitol, 40, 41, 42, 49, 76, 83, 289<br />

Manolya ağacı, 203<br />

Mantar, 29, 46, 49, 50, 54, 57, 58, 60, 62,<br />

63, 64, 65, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74,<br />

75,76, 77, 115, 130, 131, 164, 180, 181,<br />

209, 232, 324<br />

Mantar meşesi, 180, 181<br />

Maranta arundinacea, 162<br />

Marantaceae, 162<br />

Marchantia polymorpha, 86, 87, 88<br />

Marsdenia condurango, 294<br />

Marsdenia erecta, 294<br />

Marsdenozit, 294<br />

Marul, 40, 326<br />

Mastikatuar, 265<br />

418<br />

Mastix, 265<br />

Matricaria chamomilla, 320, 321<br />

Matthiola, 217<br />

Mavi çam, 118<br />

Mavi küf, 50<br />

Mavi-Yeşil algler, 34<br />

Maya Mantarları, 53<br />

Mayaotu, 184<br />

Mayasılotu, 305<br />

Maydanoz, 283<br />

Mayıs papatyası, 320<br />

Maymun ağacı, 109<br />

Mazı meşesi, 180<br />

Medicago, 231, 244<br />

Meksika mahmudesi, 295<br />

Melaleuca alternifolia, 273<br />

Melas, 137<br />

Melekotu, 281<br />

Melia azedarach, 255<br />

Meliaceae, 255<br />

Melilotus officinalis, 244<br />

Melilotus, 244<br />

Melisa, 137,304, 308<br />

Melisa esansı, 137, 304<br />

Melissa officinalis, 14, 304<br />

Menekşe kökü, 156<br />

Menengiç, 266, 314<br />

Menispermaceae, 206<br />

Mentha, 13, 302<br />

Mentha aquatica, 302<br />

Mentha arvensis, 303<br />

Mentha longifolia, 303<br />

Menthapiperita, 13, 302<br />

Mentha pulegium, 303<br />

Mentha rotundifolia, 303<br />

Mentha spicata, 302, 303<br />

Mentha viridis, 303<br />

Mentholum, 13<br />

Mentol, 302, 303<br />

Mercanköşk, 304<br />

Mercimek, 244<br />

Mercurialis, 11<br />

Merendera attica, 145<br />

Merendera caucasica, 145<br />

Merendera, 145<br />

Merikarp, 278<br />

Mersin, 143, 239, 270<br />

Mersin yaprakları, 270<br />

Meryemana dikeni, 324<br />

Merzengüş, 304<br />

Meşe, 65,74, 179, 180, 188, 305<br />

Mesembryanthemum, 196<br />

Mesembryanthemum acinaciformis, 196<br />

Meskalin, 250<br />

Mespilus germanica, 228

---

Methanobacterium, 23<br />

Methanococcus, 23<br />

Metil salisilat, 178,286<br />

Metil-nonil keton, 259<br />

Metistisin, 168<br />

Metroxylon rumphii, 140<br />

Metroxylorı sagu, 140<br />

Meyan, 238, 239<br />

Mezeryon, 274<br />

Mezokarp, 13, 123, 139, 168, 172, 283<br />

Mısır, 71,82, 135,212,233, 278<br />

Mısır nişastası, 135<br />

Mısır püskülü, 135<br />

Mia, 221<br />

Micobacterium tuberculosis, 82<br />

Micrococcus, 22, 23<br />

Micrococcus glutamicus, 23<br />

Micromonospora purpurea, 30<br />

Microspermae, 131, 158<br />

Microtatobiotes, 32<br />

Midriyatik, 297<br />

Mikorhiza, 61<br />

Mikrogametangiyum, 85<br />

Mikrospor, 103<br />

Mikrosporangiyum, 105<br />

Mildiyö, 50<br />

Milk thistle, 324<br />

Mimosa pudica, 231, 232<br />

Mimosa, 231, 232<br />

Mimosaceae, 231<br />

Mimosoideae, 230, 231<br />

Mimusops balata, 287<br />

Mine çiçeği, 308<br />

Mirabilis jalapa, 195<br />

Miristisin, 207<br />

Mirozin, 209<br />

Mirozinaz, 209, 215<br />

Mirra, 256<br />

Mirtol, 270<br />

Miselyum, 24, 49, 51, 53, 59, 69, 75<br />

Misvak, 265<br />

Mnium, 88<br />

Momordica charantia, 317, 318<br />

Monadelf, 231, 233, 236<br />

Monandr, 158<br />

Monimiaceae, 204<br />

Monochlamideae, 165<br />

Monocotyledones, 16, 130, 131, 164<br />

Monografi, 10<br />

Monoik, 85, 104, 108, 121, 123, 135, 138,<br />

165, 172, 174, 179, 181, 185, 186, 187,<br />

204, 221, 223, 227, 261, 264, 316<br />

Monokolpat, 130, 163<br />

Monotrichus, 21<br />

Mor dut, 182<br />

419<br />

Mor salkım, 244<br />

Moraceae, 181<br />

Morchella, 60, 61, 70<br />

Morchella esculenta, 60<br />

Morfin, 211,213<br />

Morfoloji, 3<br />

Moıphologia, 3<br />

Morus, 181, 183<br />

Morus alba. 181, 183<br />

Morus nigı u, 182<br />

Morus rubra, 182<br />

Moskof toprağı, 37<br />

Mousse de Chene, 82<br />

Mozaik hastalığı, 33<br />

Mozayık, 219<br />

Mucor mucedo, 51<br />

Mucorales, 50<br />

Murt, 270<br />

Musa acuminata, 160<br />

Musa paradisiaca, 161<br />

Musa textilis, 160<br />

Musaceae, 131, 160<br />

Musci, 83, 87<br />

Muscus arborum, 82<br />

Muscus officinarum, 82<br />

Muskaridin, 67<br />

Muskarin, 67<br />

Muskarin, 67, 68<br />

Muşmula, 228<br />

Muz, 160<br />

Müge, 151<br />

Mührüsüleyman, 151<br />

Mum çiçeği, 294<br />

Mürdümük, 244<br />

Mürekkep hastalığı, 51<br />

Müren, 284<br />

Mürver çiçeği, 314<br />

Mürver, 314<br />

Müsilaj, 46, 147, 156, 159, 182,215,219,<br />

226, 228, 234, 240, 250, 251, 252, 253,<br />

254, 263, 269, 289, 296, 312, 322<br />

Mycobacterium, 24, 55, 82<br />

Mycobacterium tuberculosis, 24, 82<br />

Mycophyta, 16, 26, 71<br />

Myosotis, 296<br />

Myristica fragrans, 207<br />

Myristicaceae, 207<br />

Myroxylon balsamum, 240<br />

Myroxylon, 240<br />

Myroxylon pereira, 241<br />

Myrrha, 256<br />

Myrtaceae, 270<br />

Myrtales, 270<br />

Myrtus communis, 270<br />

Myxomycetes, 50

---

N<br />

Nane, 302, 303<br />

Nane esansı, 302<br />

Nane ruhu, 302<br />

Nane yaprağı, 302<br />

Napellin, 198<br />

Narağacı, 273<br />

Nar kabuğu, 273<br />

Narcissus, 155<br />

Narenciye, 51,257, 259<br />

Narkotik, 29, 137, 184, 207, 280, 298<br />

Narkotin, 211<br />

Nastik hareket, 232<br />

Nasturtium officinale, 217<br />

Navicula acuta, 38<br />

Neft yağı, 112<br />

Nektar, 158<br />

Nektaryum, 169, 197, 198,200,205,201,<br />

223, 247<br />

Neomisin, 30<br />

Neomisin B, 30<br />

Neomycini sulfas, 30<br />

Neopellin, 198<br />

Nepenthaceae, 218<br />

Nepenthes, 218<br />

Nephrodium fdix-mas, 98<br />

Nereocystis, 42, 43, 44<br />

Nereocystis luetkeana, 43, 44<br />

Nergis, 324<br />

Nerium oleander, 292, 293<br />

Nerol, 270<br />

Nicotiana, 297, 301<br />

Nigella, 197, 200, 201, 202<br />

Nigella arvensis, 201<br />

Nigella damascena, 201, 202<br />

Nigella sativa, 201, 202<br />

Nikotin, 90, 93, 301<br />

Nilüfergiller, 204<br />

Nişasta, 14, 34, 36, 38,40,45,49,106, 131,<br />

135, 140, 142, 143, 150, 153, 154,159,<br />

162, 183,244, 261,316<br />

Nitrobacterium, 23<br />

Nitrosomonas, 23<br />

Nodozit, 21<br />

Nodus, 21, 90, 91, 132, 133, 134, 138, 166,<br />

189<br />

Noelgülü, 200<br />

Nohut, 244, 263,314<br />

Nomenklatür, 4<br />

Noskapin, 211<br />

Nostoc, 34, 73, 75<br />

Nukleus, 17, 35,36, 54<br />

420<br />

Nuks, 166, 174, 176, 179, 180, 191, 197,<br />

200, 215, 217, 219, 223, 224, 225, 227,<br />

262<br />

Nuphar luteum, 204<br />

Nyctaginaceae, 195<br />

Nymphaea alba, 204<br />

Nymphaeaceae, 204<br />

o,ö<br />

Ochrea, 189<br />

Ocimum basilicum, 307<br />

Oenothera biennis, 274<br />

Oğulotu, 14, 304<br />

Okka gülü, 225<br />

Okrea, 189, 190, 191,282<br />

Oksitetrasiklin, 31<br />

Olea europea, 288, 289<br />

Oleaceae, 288<br />

Oleandomisin, 31<br />

Oleandrin, 292<br />

Oleanolik asit, 227<br />

Oleik asit, 135,229, 274,288<br />

Oleogomresin, 256<br />

Oleoresin, 104, 112, 117, 120, 234, 256, 288<br />

Oleoresina, 14<br />

Oleum Abietis, 117<br />

Oleum Amygdali, 229<br />

Oleum Amygdali amarae, 229<br />

Oleum Anisi, 203, 279<br />

Oleum Anisi stellati, 203<br />

Oleum Arachidis, 239<br />

Oleum Aurantii, 257<br />

Oleum Aurantii floris, 257<br />

Oleum Bergamiae, 257<br />

Oleum Cacao, 255<br />

Oleum Cadinum, 121<br />

Oleum Carvi, 278<br />

Oleum Caryophylli, 272<br />

Oleum Cedri, 119<br />

Oleum (Ligni) Cedri, 124<br />

Oleum Chenopodii, 194<br />

Oleum Citri, 258<br />

Oleum Crotonis, 261<br />

Oleum Cupressi, 125<br />

Oleum Eucalypti, 271<br />

Oleum Foeniculi, 280<br />

Oleum Gossypii, 252<br />

Oleum Hydnocarpi, 249<br />

Oleum Ilang Ilang, 207<br />

Oleum Jasmini, 289<br />

Oleum Lauri, 208<br />

Oleum Lavandulae, 303<br />

Oleum Lini, 263<br />

Oleum Maydis, 135

---

Oleum Melaleucae altemifoliae, 273<br />

Oleum Melissae, 304<br />

Oleum Menthae, 13, 302<br />

Oleum Menthae piperitae, 302<br />

Oleum Myrti, 270<br />

Oleum Neroli, 257<br />

Oleum Olivae, 288<br />

Oleum Papaveris, 212<br />

Oleum Pini, 115<br />

Oleum Ricini, 261<br />

Oleum Rosae, 137, 225<br />

Oleum Rosmarini, 307<br />

Oleum Sabinae, 122<br />

Oleum Salviae, 306<br />

Oleum Santali, 187<br />

Oleum Sesami, 311<br />

Oleum Sinapis, 215<br />

Oleum Terebinthinae, 112<br />

Oleum Thymi, 304<br />

Oleum Valerianae, 316<br />

Olibanum, 256<br />

Olpidium brassicae, 51<br />

Oltuotu, 320<br />

Onagraceae, 274<br />

Onobrychys viciifolia, 244<br />

Orıonis spinosa, 242<br />

Onosma, 296<br />

Oogami, 49<br />

Ophrys, 159<br />

Ophrys atrata, 159<br />

Ophrys fuciflora, 159<br />

Ophrys speculum, 159<br />

Opium, 15, 185,211,212<br />

Oppozit, 107, 184, 187, 188, 191,204, 246,<br />

256, 263, 264, 265, 270, 275, 286, 292,<br />

308,311,312,314,315,319, 323<br />

Opurıtia fıcus-indica, 250<br />

Opuntiaceae, 250<br />

Opuntiales, 250<br />

Orchidaceae, 158<br />

Orchidales, 131, 158<br />

Orchis anatolica, 8, 15, 159<br />

Orchis italica, 159<br />

Orchis laxiflora, 159<br />

Orchis mascula, 159<br />

Orchis simia, 159<br />

Orchis, 8, 15, 158, 159<br />

Organografi, 3<br />

Origanum, 7, 8, 304<br />

Origanum dubium, 305<br />

Origanum heracleoticum, 8<br />

Origanum onites, 305<br />

Origanum smyrnaeum, 305<br />

Orman gülü, 200<br />

Ornithogalum, 150<br />

421<br />

Ornitogam, 129<br />

Orobanche, 7<br />

Ortanca, 220<br />

Oryza sativa, 134, 135<br />

Osmunda regalis, 94<br />

Osmundaceae, 94<br />

Ostrya carpinifolia, 176<br />

Ostrya, 174, 176<br />

Ouabain, 293<br />

Oxalidaceae, 260<br />

Oxalis acetocella, 260<br />

Ozamin, 24, 27, 29<br />

Ozamin yapısındaki antibiyotikler, 27<br />

Öjenol, 209, 225, 272<br />

Ökaliptetum, 272<br />

Ökaliptol, 271,273,303,306<br />

Okaliptüs, 270<br />

Okaliptüs esansı, 271<br />

Okaliptüs yaprağı, 271<br />

Ökseotu, 188<br />

Öksürükotu, 321,322<br />

Ölmez çiçek, 323<br />

Ömerotu, 184<br />

P<br />

P vitamini, 190, 225, 267<br />

Padina pavonia, 41<br />

Padus avium, 229<br />

Paeonia decora, 200<br />

Paeonia officinalis, 200<br />

Paeonia peregrina, 200<br />

Palamut meşesi, 180<br />

Palaquium gutta, 287<br />

Palaquium oblongifolium, 287<br />

Palea, 133, 134<br />

Paleobotanik, 3<br />

Paleontoloji, 3<br />

Paliurus spina-christi, 268, 269<br />

Palmatin, 199<br />

Palmae, 131, 138<br />

Palma-rosa esansı, 137<br />

Palmitik asit, 135,288<br />

Palmiye, 138<br />

Palustrin, 92<br />

Pamuk, 69,252<br />

Panama Odunu, 224<br />

Panax, 276, 277<br />

Panax ginseng, 276<br />

Panax quinquefolia, 277<br />

Panax repens, 277<br />

Pancar, 194<br />

Pancratium maritimum, 154<br />

Pandanales, 131, 132<br />

Panicum miliaceum, 137

---

Panikula, 133, 135, 137, 138, 158,184, 189,<br />

192, 197, 255, 256, 265, 267, 289,292,<br />

297,311<br />

Papain, 249<br />

Papavar somniferum var.nigrum, 210<br />

Papaver, 8, 15, 185,210,211,213<br />

Papaver fugax, 213<br />

Papaver orientale, 213<br />

Papaver pseudo-orientale, 213<br />

Papaver rhoeas, 211,213<br />

Papaver somniferum subsp.anatolicum, 210<br />

Papaver somniferum subsp.spontaneum,<br />

210<br />

Papaver somniferum var.albüm, 210<br />

Papaver somniferum var.glabrum, 210<br />

Papaver somniferum var.setigerum, 211<br />

Papaver somniferum, 8, 15, 185, 210, 211<br />

Papaver tauricum, 213<br />

Papaveraceae, 185, 209, 210, 213, 245<br />

Papaverales, 209, 218<br />

Papaverin, 211<br />

Papilionaceae, 236, 237, 260<br />

Papilionoideae, 230, 231, 232, 234<br />

Papirüs, 138<br />

Paprika, 301<br />

Papus, 315, 319, 321<br />

Parafız, 52<br />

Parakorolla, 153, 154, 155<br />

Paratifo, 23<br />

Parazit, 7, 17, 19, 32,49, 55, 58, 69, 70,71,<br />

165, 189, 194, 308<br />

Parazitisit, 146<br />

Parenteral, 28, 29, 30<br />

Parietales, 244, 250<br />

Parietaria diffusa, 186<br />

Parietaria judaica, 186<br />

Parmak çamı, 117<br />

Parmelia, 11, 78, 79, 84<br />

Parmelia furfuracea, 84<br />

Parmelia isidiotyla, 77<br />

Paromomisin, 30<br />

Partenolit, 321<br />

Parthenium argentatum, 325<br />

Pas mantarı, 70<br />

Pasrenkli yüksükotu, 309<br />

Passiflora, 248, 249<br />

Passiflora caerulea, 249<br />

Passiflora incarnata, 249<br />

Passiflora racemosa, 249<br />

Passifloraceae, 249<br />

Patates, 24,51, 143, 153,261,301<br />

Patchouli esansı, 307<br />

Patlangaç, 206<br />

Patlıcan, 301<br />

Patpatı, 7, 206<br />

422<br />

Patulin, 57<br />

Pecan cevizi, 174<br />

Pedaliaceae, 311<br />

Pediastrum, 39<br />

Peganum harmala, 263, 264<br />

Pektin, 21, 34, 36, 147, 182, 225, 226, 227,<br />

228, 259, 290<br />

Pelargonium endlicherianum, 260<br />

Pelargonium zonale, 260<br />

Pelinotu, 322<br />

Pelit, 180<br />

Pelletierin, 273<br />

Peltigera canina, 78<br />

Peltigera, 78<br />

Penicillium, 55, 56, 57<br />

Penicillium camamberti, 57<br />

Penicillium chrysogenum, 55<br />

Penicillum citrinum, 57<br />

Penicillium notatum, 55<br />

Penicillium patulum, 57<br />

Penicillium roquefortii, 57<br />

Penisilin, 19, 26, 27, 32, 55, 56<br />

Penisilinaz, 26<br />

Penisilinler, 27<br />

Pennales, 37,38<br />

Pentadelf, 246<br />

Pentamer, 163, 191, 218, 244, 246, 255,<br />

261,263, 264, 290,311,314<br />

Pentasiklik, 130, 143<br />

Peonol, 200<br />

Pericarpium Aurantii, 257<br />

Perigin, 223, 228<br />

Peril aldehit, 278<br />

Periploca graeca, 294<br />

Periplokozit, 294<br />

Peritesyum, 58, 59, 69, 70<br />

Peritrichus, 21, 23<br />

Peronospora tabacina, 50<br />

Persea gratissima, 208<br />

Persica vulgaris, 229<br />

Peru balsamı, 241<br />

Petalin, 206,213,245,260<br />

Petaloid, 153,158, 165, 188<br />

Petigera, 78<br />

Petit grain esansı, 257<br />

Petroselinum sativum, 283<br />

Peumus boldus, 204<br />

Peynir kekiği, 305<br />

Peyot, 250<br />

Peziza, 60, 61<br />

Pezizales, 60, 77<br />

Peziza leporina, 61<br />

Phaeophyceae, 35,40<br />

Phalaris canariensis, 137<br />

Phallus impudicus, 70

---

Phaseolus vulgaris, 244<br />

Pinus pinaster, 114<br />

Philadelphus coronarius, 220 Pinus pinea, 111, 112<br />

Phoenix dactylifera, 140 Pinus silvestris, 111, 114<br />

Phoenix theophrasti, 138, 140 Pinus succinifer, 115<br />

Phoenix canariensis, 140 Pinus, 7, 8, 105, 109, 110, 111, 112, 113,<br />

Photobacterium, 23 114, 115<br />

Phragmites australis, 138 Piper betle, 140, 168<br />

Phragmobasidiomycetidae, 62, 70 Piper cubeba, 167<br />

Phycomycetes, 50 Piper longıım, 168<br />

Phycophyta, 16, 135 Piper methysticum, 168<br />

Phyllitis scolopendrium, 96, 101 Piper nigrum, 167, 168<br />

Phyllophora nervosa, 46 Piperaceae, 167<br />

Physalis, 297, 298 Piperin, 167<br />

Physalis alkekengi, 298 Piperiton, 303<br />

Physostigma venenosum, 241 Piranokumarin, 280<br />

Phytelephas macrocarpa, 141 Pireotu, 321,323<br />

Phytolacca americana, 193, 208 Piretrin esterleri, 320<br />

Phytolacca decandra, 193 Piretrinler, 319, 320, 321<br />

Phytolaccaceae, 193 Piretrum cinerariifolium, 321<br />

Phytopalaeontologia, 3 Pirinç, 42, 135, 137<br />

Phytophagineae, 33 Pistacia lentiscus, 265<br />

Phytophtora cambivora, 51 Pistacia lentiscus var.chia, 265<br />

Phytophtora citrophtora, 51 Pistacia terebinthus, 266, 314<br />

Phytophtora infestans, 51 Pistacia vera, 266<br />

Phytophtora, 51 Pisum, 230, 237, 244<br />

Pırasa, 148 Pisum sativum, 237, 244<br />

Picea abies, 118 Pityrosporum pachydermatis, 55<br />

Picea excelsa, 118 Pix Betulae, 178<br />

Picea orientalis, 117, 118 Pix Betulinae, 178<br />

Picea pungens, 118 Pix Fagi, 179<br />

Picrasma excelsa, 256 Pix Juniperi, 121<br />

Piksidyum, 286, 299 Pix Liquida, 113<br />

Pilocarpus, 259 Pix Pini, 113, 114<br />

Pilocarpus jaborandi, 259 Pix, 14, 113, 114, 121, 178, 179<br />

Pilocarpus microphyllus, 259 Piyan, 239<br />

Pilocarpus pennatifolius, 259 Plantaginaceae, 311<br />

Pilokarpin, 259 Plantago, 131,312<br />

Pimenta officinalis, 273 Plantago afra, 312<br />

Pimpinella, 14, 279, 280, 281 Plantago alba, 171<br />

Pimpinella anisum, 14, 279, 281 Plantago asiatica, 312<br />

Pimpinella flabellifolia, 219 Plantago majör, 312<br />

Pinaceae, 107, 109, 118, 188 Plantago ovata, 312<br />

Pinales, 108 Plantago psyllium, 312<br />

Pinen, 115, 122, 209 Plantago scabra, 312<br />

Pinna, 94, 96, 100 Plasmodiophora brassicae, 51<br />

Pinnula, 95, 96, 97, 100 Plasmopara viticola, 50<br />

Pinnularia viridis, 38 Platanaceae, 219, 221, 222<br />

Pinus brutia, 111, 112, 113, 114 Platanus acerifolia, 222<br />

Pinus griffithii, 114 Platanus occidentalis, 222<br />

Pinus halepensis, 111, 113 Platanus orientalis, 222<br />

Pinus maritima, 114 Platikodin A-l, 318<br />

Pinus nigra \ar.austriaca, 114 Platikodigenin, 318<br />

Pinus nigra \w.pallasiana, 114 Platycodon grandiflorum, 318<br />

Pinus nigra, 8,84, 105, 111, 113, 114, 171 Pnömokok, 28<br />

Pinus palustris, 114 Poaceae, 9, 133<br />

423

---

Poales, 131, 133<br />

Podofılin, 205<br />

Podofillotoksin, 205<br />

Podophyllinum, 205<br />

Podophyllum peltatum, 205<br />

Pogostemon cablin, 307<br />

Pogostemon patchouli, 307<br />

Poinciana gilliesii, 235<br />

Polen kesesi, 105, 107, 126<br />

Polen, 164<br />

Poligala kökü, 260<br />

Poligalik asit, 318<br />

Polimiksin B, 28<br />

Polimiksin B sülfat, 28<br />

Polimiksin E, 28<br />

Polinoz, 138<br />

Polinyum, 158, 159<br />

Polipeptit sınıfı antibiyotikler, 27, 28<br />

Polipeptit, 23, 27, 28<br />

Poliploit, 145<br />

Polyanthes tuberosa, 155<br />

Polycarpicae, 197,218<br />

Polygala pruinosa, 260<br />

Polygala senega, 14, 260<br />

Polygalaceae, 260<br />

Polygonaceae, 189<br />

Polygonales, 166, 189<br />

Polygonatum multiflorum, 151, 152<br />

Polygonum cognatum, 190<br />

Polymyxini B sulfas, 28<br />

Polypodiaceae, 102<br />

Polypodium fdix-foemina, 100<br />

Polypodium fdix-mas, 98<br />

Polypodium vulgare, 97, 102<br />

Polyporaceae, 62, 63, 69<br />

Polyporus squamosus, 69<br />

Polystichum, 94, 97, 100, 101<br />

Polythricum juniperinum, 88<br />

Pomoideae, 224, 227<br />

Populus alba, 170<br />

Populus balsamifera, 172<br />

Populus canadensis, 172<br />

Populus candicans, 172<br />

Populus euphratica, 171<br />

Populus nigra, 171<br />

Populus pyramidalis, 171<br />

Populus tremula, 171<br />

Porisit kapsül, 210, 308<br />

Porsuk ağacı, 108<br />

Portakal esansı, 257<br />

Portulaca oleracea, 194<br />

Portulacaceae, 194<br />

Potentilla, 224<br />

Poterium spinosum, 226<br />

Poterium, 223, 226<br />

424<br />

Primula vulgaris ssp. sibdıorpii, 286<br />

Primula vulgaris, 285, 286<br />

Primula, 285, 286<br />

Primulaceae, 286<br />

Primulales, 286<br />

Prosopis, 231<br />

Prosopis farda, 231<br />

Protal, 89, 94<br />

Protalium, 89<br />

Protandri, 223<br />

Proteaceae, 275<br />

Protein, 20, 31, 32, 33, 39, 40, 54, 55, 59,<br />

72, 135, 208, 229, 244, 249, 266, 312<br />

Proteolitik, 249<br />

Protoberberin, 199<br />

Protogin, 141, 188<br />

Protonema, 85, 87<br />

Protoveratrin, 147<br />

Prulaurazozit, 228<br />

Prunoideae, 9, 223, 224, 228<br />

Prunus, 9, 223, 226, 228, 229, 230<br />

Prunus amygdalus, 226, 228<br />

Prunus amygdalus vaı.amara, 226, 229<br />

Prunus amygdalus \ex.dulcis, 229<br />

Prunus armeniaca, 229<br />

Prunus avium, 229<br />

Prunus bracteatum, 213<br />

Prunus cerasus, 229<br />

Prunus domestica, 229<br />

Prunus laurocerasus, 228, 230<br />

Prunus mahaleb, 229<br />

Prunus padus, 229<br />

Prunus persica, 229<br />

Prunus spinosa, 229<br />

Psalliota campestris, 64<br />

Psalliota xanthoderma, 68<br />

Pseudomonadales, 23<br />

Pseudomonas tabaci, 23<br />

Psilocybe aztecorum, 68<br />

Psilocybe semilanceata, 68<br />

Psödoefedrin, 128<br />

Psödopedunkul, 167<br />

Pteridium aquilinum, 91, 99, 100, 101<br />

Pteridium, 89, 97, 99, 100, 101<br />

Pteridophyta, 16, 89<br />

Pterocarya fraxinifolia, 173<br />

Puccinia graminis, 70, 71, 206<br />

Pulegon, 303<br />

Pullu mantar, 69<br />

Pulpa, 13, 123,233<br />

Pulpa Tamarindorum, 234<br />

Punica granatum, 273<br />

Punicaceae, 273<br />

Pürgatif, 147, 188, 205, 233, 261, 265, 268,<br />

269,314,317

---

Pyracantha coccinea, 228<br />

Pyrenomycetales, 58<br />

Pyrethrum roseum, 320<br />

Pyrus communis, 228<br />

Pyrus elaeagnifolia, 228<br />

Pyrus malus, 228<br />

Q<br />

Q humması, 32<br />

Quassia amara, 256<br />

Quercus aegilops, 180<br />

Quercus coccifera, 181<br />

Quercus infectoria, 177, 180<br />

Quercus ithaburensis subs.macrolepis, 180<br />

Çhıercus macrolepis, 175, 177, 180, 181<br />

Quercus pedunculata, 8,181<br />

Çhıercus pseudocerris, 181<br />

Quercus sessiliflora, 181<br />

Quercus suber, 180<br />

Quercus, 8, 175, 177, 179, 180, 181<br />

Quillaja saponaria, 224<br />

R<br />

R.luteum, 284<br />

Radix Althaeae, 251<br />

Radix Angelicae sinensis, 282<br />

Radix Angelicae, 282<br />

Radix Asparagi, 152<br />

Radix Astragali, 238<br />

Radix Belladonnae, 297<br />

Radix Bryoniae, 317<br />

Radix Bupleuri, 283<br />

Radix Colombo, 206<br />

Radix Fragariae, 227<br />

Radix Gentiana, 290, 291<br />

Radix Gentianae, 290, 291<br />

Radix Gypsophilae, 192<br />

Radix Helenii, 325<br />

Radix Hellebori, 200<br />

Radix Hyoscyami, 299<br />

Radix Lnulae, 325<br />

Radix Ipecacuanhae, 313<br />

Radix Liquiritiae, 15, 239, 240<br />

Radix Mandragorae, 298, 317<br />

Radix Ononidis, 242<br />

Radix Paeoniae, 200<br />

Radix Platycodi, 318<br />

Radix Ratanhiae, 234<br />

Radix Rauwolfıa, 292<br />

Radix Rauvvolfıae, 292<br />

Radix Rubiae, 314<br />

Radix Rusci aculeati, 151<br />

Radix Saponariae albae, 192<br />

Radix Saponariae rubrae, 192<br />

425<br />

Radix Sarsaparillae, 15, 150<br />

Radix Scammoniae, 295<br />

Radix Senegae, 14, 260<br />

Radix Serpentariae, 188<br />

Radix Urticae, 186<br />

Radix Valerianae, 316<br />

Rafe, 37, 38<br />

Rafflesia arnoldii, 189<br />

Rafflesiaceae, 189<br />

Rafya, 141<br />

Ramalina, 76<br />

Ramaria botrytis, 66, 69<br />

Ranales, 197, 207<br />

Ranunculaceae, 26, 197, 199, 223<br />

Ranunculus aquatica, 201<br />

Ranunculus arvensis, 201<br />

Ranunculus fıcaria, 201<br />

Ranunculus fıcaria, 201<br />

Ranunculus mııricatus, 201<br />

Ranunculus, 201<br />

Raphanus sativus, 217<br />

Raphia ruffıa, 141<br />

Rapistra, 216<br />

Rasemus, 131, 165, 167, 220, 235, 238, 242,<br />

244, 256, 284, 309, 322<br />

Rastık hastalığı, 71<br />

Ratanya kökü, 234<br />

Rauwolfıa heterophylla, 292<br />

Rauwolfıa serpentina, 292, 293<br />

Rauwolfıa vomitoria, 292<br />

Ravent, 189, 190<br />

Ravent rizomu, 190<br />

Reçine, 14, 88, 106, 108, 109, 110, 111,<br />

112, 113, 114, 120, 122, 126144, 162,<br />

167, 171, 183, 184, 205, 221, 229, 246,<br />

256, 264, 265, 277, 295, 325<br />

Regnum Vegetabile, 6<br />

Ren geyiği likeni, 83<br />

Reniform, 94, 96, 282, 286<br />

Resedaceae, 209<br />

Resina Jalapae, 295<br />

Resina Podophylli, 205<br />

Resina, 14, 112, 205,256, 264, 295<br />

Resinamin, 292<br />

Resupinat, 158<br />

Revolut, 307<br />

Reyhan, 307<br />

Rezene meyvası, 280<br />

Rezene, 279, 280<br />

Rezinol, 167<br />

Rhamnaceae, 267, 268<br />

Rhamnales, 267<br />

Rhamnus alaternus, 269<br />

Rhamnus catharticus, 269<br />

Rhamnus cornifolius, 269

---

Rhamnus frangula, 268<br />

Rhamnus libanoticus, 269<br />

Rhamnus petiolaris, 268, 269<br />

Rhamnus purshiana, 269<br />

Rhamnus, 268, 269<br />

Rheum officinale, 190<br />

Rheum palmatum, 189, 191<br />

Rheum rhaponticum, 190<br />

Rheum ribes, 190, 191<br />

Rhizobium radicicola, 21<br />

Rhizobium, 21, 23, 231<br />

Rhizocarpon geographicum, 77, 78, 79, 83<br />

Rhizoma, 13, 95, 98, 100, 102, 136, 143,<br />

147, 151, 156, 161, 162, 190, 199, 205<br />

Rhizoma Calami, 143<br />

Rhizoma Cimicifugae racemosae, 199<br />

Rhizoma Coptidis, 199<br />

Rhizoma Curcumae, 161, 162<br />

Rhizoma Filicis, 95, 98, 100<br />

Rhizoma Galangae, 161, 162<br />

Rhizoma Graminis, 136<br />

Rhizoma Hellebori nigri, 199<br />

Rhizoma Hydrastis, 199<br />

Rhizoma Iridis, 156<br />

Rhizoma Piperis methystici, 168<br />

Rhizoma Podophylli, 205<br />

Rhizoma Polygonati, 151<br />

Rhizoma Polypodii, 102<br />

Rhizoma Rhei, 190<br />

Rhizoma Veratri albi, 147<br />

Rhizoma Zedoariae, 161, 162<br />

Rhizoma Zingiberis, 162<br />

Rhizopus nigricans, 51<br />

Rhododendron ponticum, 284<br />

Rhodophyceae, 35, 45<br />

Rhoeadin, 213<br />

Rhus coriaria, 266<br />

Rhus semialata, 267<br />

Ribes grossularia, 220<br />

Ribes nigrum, 220<br />

Riboflavin, 54<br />

Ricinus, 11, 261, 262<br />

Ricinus communis, 261<br />

Rickettsia typhi, 32<br />

Rickettsiales, 32<br />

Risin, 261<br />

Rivularia, 73<br />

Rizoit, 87, 88, 98<br />

Robinia pseudoacacia, 244<br />

Robinia, 230, 244<br />

Rocella fusiformis, 83<br />

Rocella tinctoria, 81, 83<br />

Rodentisit, 290<br />

Roka, 217<br />

Rosa, 7, 8, 9, 137, 223, 224, 225, 226, 253<br />

426<br />

Rosa canina, 225<br />

Rosa canina, 226<br />

Rosa centifolia, 225<br />

Rosa damascena, 8, 224<br />

Rosa fruticosus, 226<br />

Rosa gallica, 225<br />

Rosaceae, 9, 219, 222, 223, 224<br />

Rosales, 9,218,219,270<br />

Rosmarinus officinalis, 307<br />

Rosoideae, 224, 227<br />

Rostellum, 158, 159<br />

Rotat, 297, 299,310,314<br />

Rotenon, 242<br />

Rozet, 143, 147, 149, 194, 218, 219, 286,<br />

290, 292, 297, 298, 308, 309, 310, 312,<br />

Rubefıyan, 209<br />

Rubia tinctorum, 313,314<br />

Rubiaceae, 312<br />

Rubiales, 312<br />

Rubus, 223, 224, 225, 226<br />

Rubus canescens, 226<br />

Rubus discolor, 226<br />

Rubus idaeus, 225<br />

Rubus tomentosus, 226<br />

Rumex acetocella, 190<br />

Rumex acetosa, 190<br />

Rumex crispus, 190<br />

Rumex patientia, 190<br />

Rumi papatya, 320<br />

Ruscus aculeatus, 151, 152<br />

Ruscus hypoglossum, 151<br />

Ruta, 257, 258, 259<br />

Ruta chalepensis, 258<br />

Ruta chalepensis, 259<br />

Ruta graveolens, 259<br />

Ruta montana, 259<br />

Rutaceae, 256, 257, 259<br />

Rutin, 190, 292<br />

Rutozit, 190, 219, 227, 241, 259, 271, 292<br />

S<br />

Sabadilla officinarum, 146<br />

Sabal serrulata, 139<br />

Sabinen, 122<br />

Sabiniol asetat, 122<br />

Sabinol, 122<br />

Sabit yağ, 135, 207, 208, 211, 229, 239,<br />

252, 261, 263, 274, 287, 288, 296, 311,<br />

312<br />

Sabunotu, 192<br />

Saccharomyces, 53, 54, 55<br />

Saccharomyces cerevisiae, 53, 54<br />

Saccharomyces ellipsoideus, 53, 54<br />

Saccharomyces kephyr, 55

---

Saccharomyces octosporus, 55<br />

Saccharomycetaceae, 53<br />

Saccharomycetales, 53<br />

Saccharum, 136, 137, 194<br />

Saccharum officinarum, 136, 137<br />

Saçak kök, 130<br />

Safran, 157<br />

Safranal, 157<br />

Sago Nişastası, 106, 140<br />

Saikosaponin A, 283<br />

Sakal likeni, 78, 82<br />

Sakız, 211,212, 265,266,318<br />

Sakız ağacı, 265<br />

Sakız kabağı, 318<br />

Sakkaroz, 102, 194, 265<br />

Salatalık, 318<br />

Salep, 15, 159<br />

Salep yumrusu, 159<br />

Salgı tüyü, 13,246, 308,319<br />

Salicaceae, 169<br />

Salicales, 165, 169<br />

Salikozit, 170, 171<br />

Salix alba, 169, 170<br />

Salıx babylonica, 170<br />

Salix caprea, 170<br />

Salix cinerea, 170<br />

Salix fragilis, 170<br />

Salix purpurea, 170<br />

Salix tetrandra, 170<br />

Salix triandra, 170<br />

S al ıx viminalis, 170<br />

Salkım söğüt, 170<br />

Salmonella, 23, 28, 55<br />

Salmonella paratyphi, 23<br />

Salon çamı, 109<br />

Salvadora persica, 265<br />

Salvadoraceae, 265<br />

Salvia, 14, 245, 306, 307<br />

Salvia albimaculata, 306<br />

Salvia fruticosa, 306<br />

Salvia officinalis, 14, 306, 307<br />

Salvia sclarea, 306<br />

Salvia splendens, 306<br />

Salvia triloba, 306, 307<br />

Salvinia natans, 102<br />

Salviniaceae, 102<br />

Şamara, 186, 202<br />

Sambucus ebulus, 314<br />

Sambucus nigra, 314<br />

Samidin, 280<br />

Sanguis draconis, 144<br />

Santal esansı, 187<br />

Santalaceae, 187<br />

Santalales, 165, 187<br />

Santalum albüm, 187<br />

427<br />

Santonin, 322<br />

Saparna, 150<br />

Saparna kökü, 150<br />

Sapindales, 264<br />

Saponaria officinalis, 192, 193<br />

Saponozit, 145, 147, 150, 151, 192, 206,<br />

224, 239, 260, 275, 276, 287, 294<br />

Saprofit, 17, 19, 23,49,51,55,61<br />

Sarcina, 22<br />

Sarcopoterium spinosum, 226<br />

Sardunya, 260<br />

Sargassum confussum, 44<br />

Sargassum denizi, 44<br />

Sargassum linifolium, 44, 45<br />

Sargassum vulgare, 44<br />

Sarı çam, 114<br />

Sarı kantaron, 246<br />

Sarı katran, 119<br />

Sarı nilüfer, 204<br />

Sarı salkım, 244<br />

Sanot, 217<br />

Sarısabır, 147<br />

Sarmentozit, 292<br />

Sarmısak, 148<br />

Sarothamnus scoparius, 242<br />

Sarracenia, 218<br />

Sarraceniaceae, 218<br />

Sarraceniales, 218<br />

Satureja thymbra, 305<br />

Saxifraga, 8, 220<br />

Saxifraga rotundifolia, 220<br />

Saxifragaceae, 219, 220<br />

Scammonium, 295<br />

Scenedesmus, 39<br />

Schinus molle, 168, 266, 267<br />

Schizophyta, 16<br />

Schoenocaulon officinale, 146<br />

Scilla, 14, 149, 150<br />

Scilla maritima, 14, 149<br />

Scirpus, 58<br />

Scitamineae, 131, 160<br />

Sclerotium, 49<br />

Scolopendrium officinale, 101<br />

Scorzonera hispanica, 326<br />

Scrophulariaceae, 308, 311<br />

Secale cereale, 137<br />

Secale, 58, 59, 137<br />

Secale Cornutum, 58, 59<br />

Sedatif, 115, 184, 199, 228, 229, 276, 283,<br />

298, 304, 306,316, 326<br />

Sedefotu, 217, 259<br />

Sedir, 65, 109, 119, 124<br />

Sedir ağacı, 119<br />

Sedir yağı, 124<br />

Sedum acre, 219

---

Sefaelin, 313<br />

Sefalosporinler, 27<br />

Semen Arecae, 140<br />

Semen Cacao, 255<br />

Semen Coffeae, 314<br />

Semen Colae, 255<br />

Semen Colchici, 145<br />

Semen Contra, 322<br />

Semen Cucurbitae, 318<br />

Semen Cydoniae, 228<br />

Semen Erucae, 217<br />

Semen Hippocastani, 267<br />

Semen Hyoscyami, 299<br />

Semen Lini, 263<br />

Semen Myristicae, 207<br />

Semen Nigellae, 201<br />

Semen Pegani, 263<br />

Semen Physostigmatis, 241<br />

Semen Plantaginis, 312<br />

Semen Pruni mahaleb, 229<br />

Semen Quercus tostum, 181<br />

Semen Ricini, 261<br />

Semen Sabadillae, 146<br />

Semen Sesami, 311<br />

Semen Sinapis albae, 217<br />

Semen Sinapis nigrae, 215<br />

Semen Staphisagriae, 199<br />

Semen Strophanthi, 292<br />

Semen Strychni, 290<br />

Semen Trigonellae, 240<br />

Semerci sazı, 132<br />

Semizotu, 194<br />

Sempervivum, 219<br />

Senecio, 319<br />

Senegozit, 260<br />

Sepetçi söğüdü, 170<br />

Septisit kapsül, 145, 188, 263, 297, 300, 309<br />

Sequoia sempervirens, 120<br />

Sequoiadendron gıganteum, 120<br />

Serap ias, 159<br />

Serapias laxiflora, 159<br />

Serenoa repens, 139<br />

Serpentin, 292<br />

Servi, 124, 125, 171<br />

Servi kavağı, 171<br />

Sesamum indicum, 311<br />

Setrarik asit, 76, 79, 80<br />

Seylan tarçını ağacı, 209<br />

Seylan tarçını kabuğu, 209<br />

Seylan yosunu, 46<br />

Sfagnol, 87<br />

Shigella dysenteriae, 23<br />

Siatyum, 262<br />

Sibirya ginsengi, 277<br />

Sideritis, 305<br />

428<br />

Sideritis condensata, 305<br />

Sideritis congesta, 305<br />

Sideritispisidica, 305<br />

Sideritis stricta, 305<br />

Sifilis, 31,32, 294<br />

Sığala yağı, 221<br />

Sığırkuyruğu çiçeği, 311<br />

Sığırkuyruğu, 310<br />

Sığla ağacı, 221<br />

Sığla yağı, 221<br />

Sırımbağı, 274<br />

Sıtma ağacı, 270<br />

Signatura plantarum, 78<br />

Sikas, 106<br />

Sikatrizan, 282<br />

Siklik, 163,197, 205, 218, 223, 244<br />

Silene, 193<br />

Siliadinin, 324<br />

Silibin, 324<br />

Silikristin, 324<br />

Silikula, 215, 217<br />

Silikva, 210,215, 217<br />

Silimarin, 324<br />

Silis, 36, 37, 38, 90, 92<br />

Silisli algler, 35<br />

Sillaren, 149<br />

Sillarozit, 149<br />

Silybum marianum, 324<br />

Simaroubaceae, 255<br />

Simaz, 53<br />

Simisifuga, 199<br />

Simisifugozit, 199<br />

Simmondsia californica, 265<br />

Simmondsia chinensis, 265<br />

Simoz, 294<br />

Sinalbozit, 217<br />

Sinameki yaprağı, 233<br />

Sinamik asit, 240<br />

Sinandrium, 316<br />

Sinapis alba, 217<br />

Sinek mantarı, 66<br />

Sineol, 270, 273, 306, 308, 323<br />

Sinkarp, 144, 153, 156, 194, 210, 215, 224,<br />

246, 256, 257, 264, 277, 295, 308<br />

Sinnamik aldehit, 209<br />

Siringin, 277<br />

Sirupus Rubi idaei, 225<br />

Sistematik botanik, 3<br />

Sistolit, 184, 185<br />

Sitisin, 244<br />

Sitoloji, 3, 5<br />

Sitoplazma, 17<br />

Sitoplazma, 17<br />

Sitotaksonomi, 4<br />

Sitral, 137, 259, 304, 308

---

Sitrik asit, 57, 225, 226, 253, 258<br />

Sitrinin, 57<br />

Sitronellal, 137,304<br />

Siyah çöpleme, 147, 199<br />

Siyah hardal tohumu, 215, 217<br />

Siyah hardalotu, 215<br />

Siyanogenetik heterozit, 228<br />

Siyanokobalamin, 24<br />

Sklerosyum, 49, 58, 59<br />

Skopolamin, 297, 298, 299, 300, 301<br />

Smilax, 15, 131, 150, 151, 153<br />

Smilax exelsa, 151<br />

Smilax medica, 150<br />

Smilax officinalis, 150<br />

Smilax ornala, 15, 150<br />

Smilax utilis, 150<br />

Sofur, 299<br />

Soja hispida, 242<br />

Sokrates, 280<br />

Solanaceae, 256, 277, 296<br />

Solanales, 294<br />

Solanum, 297, 299, 301<br />

Solanum dulcamara, 299<br />

Solanum nigrum, 299<br />

Solanum tuberosum, 301<br />

Solidago, 325<br />

Sophora japonica, 241, 243<br />

Sophoro japonica, 237<br />

Soral, 77<br />

Sorbus aucuparia, 228<br />

Soredyum, 74, 77<br />

Sorghum bicolor, 137<br />

Sorghum cornuum, 137<br />

Sorghum durra, 137<br />

Sorgun, 170<br />

Soruş, 94, 95, 96, 97,100<br />

Soya fasulyesi, 242<br />

Soya sosu, 242<br />

Soya sütü, 242<br />

Soya yağı, 242<br />

Söğüt, 69, 74, 169, 170, 171, 188<br />

Söğüt ağacı kabuğu, 170<br />

Spadiks, 131, 132, 133, 135, 141<br />

Spartein, 242<br />

Spartium junceum, 242, 243<br />

Spata, 141, 142, 148, 156<br />

Spathiflorae, 131, 141<br />

Spearmint esansı, 303<br />

Species Pectorales, 156<br />

Species Plantarum, 7<br />

Species, 6, 7, 156<br />

Spermatophyta, 15, 16, 103, 189<br />

Spermatozoit, 85, 86<br />

Sphagnaceae, 87<br />

Sphagnales, 87<br />

429<br />

Sphagnum, 87<br />

Spika, 90,91, 131, 133, 134, 136, 158, 160,<br />

166, 167, 172, 189, 220, 223, 231, 274,<br />

312<br />

Spikula, 133, 134, 135<br />

Spinacia oleracea, 195<br />

Spiraeoideae, 224<br />

Spirea, 223<br />

Spirillum, 22<br />

Spirochaeta pallidum, 32<br />

Spirochaetales, 32<br />

Spirogyra, 39<br />

Sporae Lycopodii, 93<br />

Sporae Pini, 115<br />

Sporangiyum, 49, 51, 52, 89, 92, 94, 98<br />

Sporofıl, 89, 90,91,92,93<br />

Sporofît, 85, 88, 94, 103, 105<br />

Stafılokok, 28, 55, 56<br />

Staminodyum, 208, 254, 311<br />

Staphylococcus, 22, 23, 82, 239<br />

Staphylococcus aureus, 239<br />

Stearik asit, 288<br />

Sterculiaceae, 254<br />

Sterigma, 56, 62<br />

Steroidal saponozit, 145, 153<br />

Sticta, 78, 81<br />

Sticta pulmonaria, 81<br />

Stilus, 13, 104, 129, 135, 145, 172, 182,<br />

202, 231,246, 260, 286, 302, 321<br />

Stimulan, 274, 307, 320<br />

Stipa tenacissima, 138<br />

Stipites, 13,41,42, 299<br />

Stipites Dulcamarae, 299<br />

Stipula, 153, 189,215,219, 221,223,225,<br />

Stolon, 302<br />

Stomaşik, 122, 143, 161, 162, 203, 257,<br />

259, 278, 302, 304, 308, 320, 322, 323<br />

Stomium, 94<br />

Storax, 221<br />

Strelitzia reginae, 160<br />

Streptococcaceae, 26<br />

Streptococcus, 22, 23, 26, 82<br />

Streptococcus aureofaciens, 24, 31<br />

Streptococcus hemolyticus, 26<br />

Streptodornaz, 26<br />

Streptokinaz, 26<br />

Streptomisin, 24, 27, 29<br />

Streptomisin A, 29, 30<br />

Streptomisin B, 29, 30<br />

Streptomyces, 20, 24, 28, 29, 30, 31, 32<br />

Streptomyces antibioticus, 31<br />

Streptomyces aureofaciens, 30<br />

Streptomyces erythreus, 31<br />

Streptomyces floridae, 28<br />

Streptomyces fradiae, 30

---

Streptomyces griseus, 24, 29<br />

Streptomyces kanamyceticus, 30<br />

Streptomyces rıodosus, 32<br />

Streptomyces orientalis, 29<br />

Streptomyces puniceus, 28<br />

Streptomyces rimosus, 30<br />

Streptomyces rimosus var. paromomycinus,<br />

30<br />

Streptomyces scabies, 24<br />

Streptomyces venezuelae, 32<br />

Streptomycetaceae, 24, 29<br />

Striknin, 290<br />

Strobil, 104, 176, 184, 185<br />

Strobili Lupuli, 184<br />

Strobulus, 104<br />

Stromalar, 58<br />

Strophanthus, 292<br />

Strophanthus gratus, 292<br />

Strophanthus gratus, 292<br />

Strophanthus hirpidus, 292<br />

Strophanthus kombe, 292<br />

Strophanthus sarmentosus, 292<br />

Strychnos nux-vomica, 289, 290<br />

Strychnos toxifera, 290<br />

Stylus Maydis, 135<br />

Styracaceae, 288<br />

Styrax benzoides, 288<br />

Styrax benzoin, 288<br />

Styrax Liquidus, 221<br />

Styrax officinalis, 7, 288<br />

Styrax tonkinensis, 288<br />

Su sinirliotu, 131<br />

Su teresi, 217<br />

Su Yosunlan, 35<br />

Subaldıranı, 280<br />

Subulat, 107,121<br />

Succinum, 115<br />

Succus, 14, 15,225,229, 239<br />

Succus Cerasi, 229<br />

Succus Liquiritiae, 239<br />

Succus Papaveris, 15<br />

Succus Rubi idaei, 225<br />

Sukabağı, 317<br />

Sukkulent, 147, 196, 219, 220,250, 262<br />

Sulforafan, 216<br />

Sumak, 266<br />

Sumercimeği, 143<br />

Summitates, 13, 122, 126<br />

Summitates Sabinae, 122<br />

Summitates Thujae, 126<br />

Susam, 311<br />

Susi, 324<br />

Sümbülteber, 155<br />

Sürme hastalığı, 71<br />

Süsen, 156<br />

430<br />

Süsengiller, 156<br />

Süt bakterileri, 25<br />

Sütleğen, 262<br />

Sympetalae, 16, 165, 284<br />

Symphytum officinale, 295<br />

Syringa vulgaris, 289<br />

Syrupus Mori, 182<br />

Ş<br />

Şakayık, 200<br />

Şalgam, 216<br />

Şamfıstığı, 266<br />

Şam gülü, 224<br />

Şapkalı Mantarlar, 63<br />

Şarap mayası, 54<br />

Şarap, 54, 270, 314<br />

Şebboy, 217<br />

Şekerkamışı, 137<br />

Şekerpancarı, 194<br />

Şekerciboyası, 193<br />

Şemsiye çamı, 111<br />

Şerbetçiotu, 184<br />

Şeytan mantarı, 68<br />

Şeytan yumurtası, 70<br />

Şeytanotu, 281<br />

Şeytantersi, 281<br />

Şimşir, 264<br />

Şizokarp, 250, 254, 263, 277, 278, 308, 312<br />

Şizolizigen, 270, 271<br />

T<br />

Taflan, 228<br />

Tagetes, 325<br />

Taksol, 108<br />

Takson, 6, 13,41,49,55,213<br />

Talictrum orientale, 199<br />

Tallus, 34, 39, 41, 44, 45, 75, 77, 78, 79<br />

Talluslu bitkiler, 15, 34, 85<br />

Tamaricaceae, 245<br />

Tamarindus indica, 233<br />

Tamarix, 245<br />

Tamus communis, 150, 153<br />

Tanacetum cinerariifolium, 321<br />

Tanacetum coccineum, 320<br />

Tanacetum parthenium, 321<br />

Tanen, 88, 114, 115, 125, 140, 166, 170,<br />

171, 172, 180, 181, 190, 204, 221, 225,<br />

227, 228, 229, 231, 248, 255, 266, 267,<br />

269, 272, 273, 274, 285, 286, 287, 290,<br />

296, 308<br />

Tapioca, 261<br />

Taraktogenos, 249<br />

Taraxacum kok-saghyz, 326

---

Taraxacum officinale, 325, 326<br />

Tarhın, 323<br />

Tarla atkuyruğu, 90<br />

Tartarik asit, 260<br />

Taşkıran, 220<br />

Tatlı badem, 229<br />

Tatlı patates, 295<br />

Tatula, 300<br />

Tatula, 300<br />

Taxaceae, 107, 108<br />

Taxales, 108<br />

Taxodiaceae, 108, 120<br />

Taxodium distichum, 121<br />

Taxus baccata, 108<br />

Taxus brevifolia, 108<br />

Tea Tree, 273<br />

Tehnel yağı, 208<br />

Teizm, 248<br />

Tek Çenekliler, 130<br />

Teobromin, 248, 255<br />

Teofılin, 248<br />

Tepal, 130, 156, 157<br />

Tere, 217<br />

Terebinthina, 112, 113, 114, 120<br />

Terementi, 112, 114, 115, 117, 118, 120<br />

Tereyağ ağacı, 208<br />

Termiye, 242<br />

Terpineol, 115, 271,273<br />

Terra Silicea, 37<br />

Terramisin, 31<br />

Tespihağacı, 288<br />

Testere algi, 44<br />

Testere kaktüsü, 147<br />

Testi kabağı, 317<br />

Tetanoz, 18, 23,31<br />

Tetir, 266<br />

Tetracyclini hydrochloridum, 30<br />

Tetrahidro kannabinol, 184<br />

Tetramer, 163, 191, 263, 270, 290<br />

Tetrasiklin hidroklorür, 30<br />

Tetrasiklin, 24, 30, 31<br />

Tetrasiklinler, 27, 30<br />

Teucrium, 305<br />

Teucrium chamaedrys, 305<br />

Teucrium polium, 305<br />

Tevetozit, 293<br />

Thalictrum minus, 199<br />

Thallophyta, 15, 34, 85<br />

Thallus, 15<br />

Thea sinensis, 248<br />

Theaceae, 248<br />

Theobroma cacao, 254, 255<br />

Thevetia neriifolia, 293<br />

Thiobacillus, 23<br />

Thiobacterium, 23<br />

431<br />

Thuja, 125, 126<br />

Thuja occidentalis, 126<br />

Thuja orientalis, 125, 126<br />

Thymbra spicata, 305<br />

Thymelaeaceae, 274<br />

Thymus serpyllum, 304<br />

Thymus sipyleus, 304<br />

Thymus vulgaris, 304<br />

Thymus, 7, 304<br />

Tıbbi adaçayı, 306<br />

Tıbbi adaçayı yaprağı, 306<br />

Tıbbi bira mayası, 54<br />

Tıbbi Nebatlar, 2<br />

Tilia, 9, 253, 254<br />

Tilia argentea, 253<br />

Tilia cordata, 253<br />

Tiliaplatyphyllos, 253, 254<br />

Tilia platyphyllos,<br />

Tilia rubra, 254<br />

Tiliaceae, 9, 253<br />

Tilletia tritici, 71<br />

Timol, 304, 305<br />

Tirfil, 244<br />

Tirotrisin, 28<br />

Titrek kavak, 171<br />

Tohumlu bitkiler, 15, 16, 70, 103, 104, 106,<br />

129, 130<br />

Toluifera balsamum, 240<br />

Toluifera pereira, 241<br />

Tonik, 83, 307<br />

Topalak, 287<br />

Toros göknarı, 116<br />

Toros sediri, 119<br />

Torula utilis, 55<br />

Torula, 55<br />

Trabzonhurması, 287<br />

Trachystemon orientale, 296<br />

Tragacantha, 15,237<br />

Tragopogon latifolius, 326<br />

Tragopogon pratensis, 326<br />

Trake, 104, 106, 126<br />

Trakeit, 89, 104, 106<br />

Triadelf, 246<br />

Trichomanes minutissimum, 93<br />

Trichophyton, 57<br />

Tricoccae, 261<br />

Trifoliat, 231, 239, 242, 244, 260<br />

Trifolium, 231,244, 260<br />

Trigonella foenum-graecum, 239, 241<br />

Trigonellin, 240<br />

Trikolpat, 163<br />

Trillo, 180<br />

Trimer, 130, 143, 163<br />

Tripennat, 96, 100, 255, 279, 282<br />

Tripoli, 37

---

Triterpenik saponozitler, 239, 267, 283, 286<br />

Triticum sativum, 71, 134, 135<br />

Tropan alkaloitleri, 296<br />

Tuber, 13, 61<br />

Tuber aestivum, 61<br />

Tuber brumale, 61<br />

Tuber magnatum, 61<br />

Tuber melanosporum, 61<br />

Tubera Aconiti, 14, 198<br />

Tubera Cyclameni, 287<br />

Tubera Jalapae, 295<br />

Tubera Salep, 15, 159<br />

Tuberales, 61<br />

Tubiflorae, 294,319<br />

Tulipa, 150<br />

Turio Pini, 114<br />

Turiones Pini, 114<br />

Turnesol likeni, 83<br />

Turnusol, 83<br />

Turp, 217, 287<br />

Turunç ağacı, 257<br />

Turunç çiçeği, 257<br />

Turunç kabuğu, 257<br />

Tussilago farfara, 321, 322<br />

Tuyon, 306<br />

Tütün, 50, 287, 301<br />

Tütün mildiyösü, 50<br />

Tütün yaprakları, 301<br />

u,ü<br />

Uçucu yağ, 13, 14, 112, 113, 114,115, 117,<br />

119, 120, 122, 125, 136, 137, 156,157,<br />

161, 162, 167, 171, 172, 178, 184, 187,<br />

194, 201, 202, 203, 204, 207, 208, 209,<br />

221, 229, 232, 247, 253, 256, 257, 258,<br />

259, 270, 272, 273, 277, 278, 280, 282,<br />

286, 301, 303, 304, 305, 306, 307, 308,<br />

316,319, 320, 322, 323,325<br />

Uçuk, 33, 294, 311<br />

Ulama, 90<br />

Ulat, 230<br />

Ulmaceae, 186<br />

Ulmus japonica, 186<br />

Ulothrix, 73<br />

Uludağ göknarı, 116<br />

Ulva, 39, 40<br />

Ulva lactuca, 39, 40<br />

Umbella, 144, 148, 275, 276, 277, 279, 280,<br />

282, 284<br />

Umbelliferae, 277, 278, 279, 283<br />

Umbelliflorae, 9, 275<br />

Umbilicus, 219<br />

Uncirıula necator, 57<br />

Unutmabeni, 296<br />

432<br />

Uragoga ipecaeuanha, 313<br />

Uredinales, 70<br />

Urginea maritima, 149, 150<br />

Ursolik asit, 227<br />

Urtica dioica, 186, 187<br />

Urticaceae, 185<br />

Urticales, 166, 181<br />

Usnea barbata, 78, 79, 82<br />

Usnea florida, 82<br />

Usnea, 76, 77, 78, 79, 82<br />

Usnik asit, 76, 80, 82<br />

Ustilaginales, 70<br />

Ustilago avena, 71<br />

Ustilago hordei, 71<br />

Ustilago tritici, 71<br />

Ustilago zeae, 71<br />

Uterus, 60, 157,199, 238, 282<br />

Üçgül, 244<br />

Üst gluma, 133<br />

Üvez, 228<br />

Üzerlik, 263<br />

V<br />

Vaccinium arctostaphyloS, 285<br />

Vaccinium myrtillus, 286<br />

Vagina, 132, 133<br />

Valekulum, 277, 278<br />

Valepotriat, 316<br />

Valeriana alliariifolia, 316<br />

Valeriana dioscoridis, 316<br />

Valeriana officinalis, 316<br />

Valerianaceae, 315<br />

Vallisneria spiralis, 131<br />

Valonea, 180<br />

Van çöveni, 192<br />

Vanilik asit, 282<br />

Vanilin, 160<br />

Vanilla planifolia, 159<br />

Vanilya, 159, 160<br />

Vanilya meyvası, 160<br />

Vankomisin, 29<br />

Varec, 42<br />

Vazodilatatör, 274<br />

Vazokonstrüktör, 206, 267<br />

Veksillum, 236, 237<br />

Velum, 63, 64, 66, 69<br />

Velum partiale, 63<br />

Velum universale, 63, 64, 69<br />

Venedik Terementisi, 120<br />

Venüs göbeği, 219<br />

Venüs pabucu, 159<br />

Venüs saçı, 102<br />

Veratrin, 146<br />

Veratrinum, 146

---

Veratrum albüm, 146<br />

Veratrum nigrum, 147<br />

Veratrum viride, 147<br />

Verbascum, 310<br />

Verbascum phlomoides, 310<br />

Verbascum thapsus, 310<br />

Verbena officinalis, 308<br />

Verbenaceae, 308<br />

Verem, 7, 24<br />

Verticillatae, 166<br />

Vertisillastrum, 302, 305<br />

Vertisillat, 102, 107, 115, 117, 121, 122,<br />

166, 206, 223, 246, 284, 292, 294, 308,<br />

312,314<br />

Vetiver esansı, 137<br />

Vetiveria zizanoides, 137<br />

Vetiveria, 136, 137<br />

Vibrio, 22, 55<br />

Viburnum opulus, 314,315<br />

Viburnum opulus var.sterile, 315<br />

Vicia ervilia, 244<br />

Viciafaba, 21, 244<br />

Vicia sativa, 244<br />

Vicia, 21,231,244<br />

Victoria amazonica, 204<br />

Victoria regia, 204<br />

Vigna sinensis, 244<br />

Vinca majör, 292<br />

Vinca minör, 292, 293<br />

Vinca rosea, 292<br />

Vinca, 292, 293<br />

Vincetoxicum, 294<br />

Vinkamin, 292<br />

Vinsetoksozit, 294<br />

Vinum, 270<br />

Viola odorata, 247<br />

Viola odorata, 247<br />

Viola tricolor, 246<br />

Violaceae, 246<br />

Viomisin, 28<br />

Virales, 32<br />

Virjinya ardıcı, 124<br />

Viroz, 33<br />

Viscum albüm, 187, 188<br />

Visnadin, 280<br />

Vitaceae, 189, 269<br />

Vitamin, 275<br />

Viteksin, 227<br />

Vitex agnus-castus, 308<br />

Vitis vinifera, 270<br />

Volva, 63, 64, 65, 70<br />

Vomisin, 290<br />

433<br />

w,x<br />

fVashingtoniafılifera, 141<br />

Welwitschia mirabilis, 128<br />

Welwitschiaceae, 128<br />

Wistaria, 230, 244<br />

Mstaria sinensis, 244<br />

fVithania, 297, 299<br />

Withania somnifera, 299<br />

Xanthoria, 76, 78<br />

Xanthoria parietina, 78<br />

Y<br />

Yaban mersini, 286<br />

Yaban yasemini, 299<br />

Yabani gül, 225<br />

Yabani keçiboynuzu, 235<br />

Yabani kekik, 304<br />

Yabankabağı, 317<br />

Yağ çanağı, 201<br />

Yahudi baklası, 242<br />

Yakamoz, 35<br />

Yakıcı tüy, 185, 186, 187<br />

Yalancı ceviz, 173<br />

Yalancı karabiber, 267<br />

Yalancı safran, 323<br />

Yalankoz, 173<br />

Yalova mercanı, 151<br />

Yapay Sistem, 5<br />

Yapışkanotu, 186<br />

Yaprak lahana, 215<br />

Yaprak yosunları, 87<br />

Yapraksı likenler, 77, 78, 80, 81<br />

Yarpuz, 303<br />

Yasemin, 289<br />

Yasemin esansı, 289<br />

Yatık bitkiler, 34<br />

Yay, 239, 260, 287, 324<br />

Yemen kahvesi, 313<br />

Yemişen, 227<br />

Yemlik, 326<br />

Yenen mantarlar, 49, 63, 66, 70<br />

Yenibahar, 273<br />

Yerfıstığı, 231,239<br />

Yer somunu, 287<br />

Yer yıldızı, 70<br />

Yerelması, 324<br />

Yermeşesi, 305<br />

Yernan, 189<br />

Yeşil algler, 16, 34,38<br />

Yeşil çöpleme, 147<br />

Yeşil Küf Mantarları, 55<br />

Yeşil şeytan, 65<br />

Yılan yastığı, 141<br />

Yıldız anasonu, 203

---

Yıldız anasonu meyvası, 203<br />

Yoğurt, 25<br />

Yonca, 244<br />

Yosunlar, 16<br />

Yörük gülü, 200<br />

Yucca fılamentosa, 145<br />

Yuglon, 172<br />

Yulaf, 58,71, 137<br />

Yumru, 13,61, 128, 130, 149, 158, 163,<br />

198,201,206, 287,316<br />

Yüksek ardıç, 123<br />

Yüksükotu, 308, 309<br />

Yünlü yüksükotu, 309<br />

Yürüyen liken, 83<br />

Yüzey dikeni, 223<br />

z<br />

Zahter, 305<br />

Zakkum, 292<br />

Zambak, 150<br />

Zambakgiller, 144<br />

Zamk, 14, 21, 232, 234, 236, 237, 238, 256<br />

Zatürree, 23<br />

Zea mays, 14, 71, 134, 135<br />

Zehirli mantarlar, 63, 65,67, 68<br />

Zein, 135<br />

Zemberekotu, 90<br />

Zencefil, 162<br />

Zerdeçöp, 162<br />

Zeyrek, 263<br />

Zeytin ağacı, 288<br />

Zeytin yağı, 246, 317<br />

Zılbıt, 296<br />

Zifın, 284<br />

Zirıgiber officinale, 162<br />

Zingiberaceae, 131, 161, 162<br />

Zingiberales, 131, 160<br />

Zinnia, 325<br />

Zizyphus jujuba, 269<br />

Zoophagineae, 33<br />

Zostera maritima, 132<br />

Zostera noltii, 132<br />

Zosteraceae, 132<br />

Zygophyllaceae, 263<br />

434