‫بب‬

‫ببب‬
M
y

wou

B
.
1
< 36635571350015

< 36635571350015

Bayer. Staatsbibliothek
 sta

* ‫في فم‬ 1/
3 .
40. Beri 0
e:

ta & methodi 170.

. Juftemala modell me
Shafeia
 PHILOSOPHIAE NATVRALIS
SI VE

PHYSICAE

DOGMATICAE

TOM VS II I.
CONTINENS

GEOLOGIAM , BIOLOGIAM ,
,

PHYTOLOGIAM GENERALEM

ET DENDROLOGIAM

VEL TERRAE , RERVM VIVENTIVM ET VEGETANTIVM

IN GENERE, ATQVE ARBORVM SCIENTIAM ..

TANOV AM
CONTINVATIONEM SYSTEMATIS
PHILOSOPHICI

CHRISTIANI L. B. DE WOLFF

POTENTISSIMI BORVSSORVM REGIS CONSILIARII INTIMI,

FRIDERICIANAE CANCELLARII ET SENIORIS ETC.

A V TORE

MICHAELE CHRISTOPH . HANOVIO ,

GYMNASIL ACADEMICI GEDANENSIS PROFESS. PHILOS.
EIVSDEMQVE BIBLIOTHECARIO .

HALAE MAGDEBVRGICAE ,
PROSTAT IN OFFICINA LIBRARIA RENGERIANA
MDCCL X V I.
1
.
}
< 36635571350015

< 366355713500 15

Bayer . Staatsbibliothek
 ------
st

4o Bozicion .

atu *
" 9e0
% ,
Physion. Syftimata
 PHILOSOPHIAE NATVRALIS

SI V E

PHYSICAE

DOGMATICAE

TOM VS II I.

GEOLOGIA M , BIOLOGIAM ,

PHYTOLOGIAM GENERALEM

· ET DENDROLOGIAM

VEL TERRAE , RERVM VIVENTIVM ET VEGETANTIVM

IN GENERE, ATQVE ARBORVM SCIENTIAM .

TANOV AM
CONTINVATIONEM SYSTEMATIS
PHILOSOPHICI

CHRISTIANI L. B. DE WOLFF ,

POTENTISSIMI BORVSSORVM REGIS CONSILIARII INTIMI,

FRIDERICIANAE CANCELLARII ET SENIORIS ETC.

A V T O R E

MICHAELE CHRISTOPH . HANOVIO ,

GYMNASII ACADEMICI GEDANENSIS PROFESS. PHILOS .
EIVSDEMQVE BIBLIOTHECARIO .

HALAE MAGDEBVRGICAE ,
PROSTAT IN OFFICINA LIBRARIA RENGERIANA
MDCCL X V I.
 1

Bayerische
Staatsbiblicthek
To'ünchen
.
 CELSISSIMO ILLVSTRISSIMOQVE

IOSEPHO ALEXANDRO

DE DV CIBVS PRVSSIIS VINDIS

A VICHOLTZ

IABLONOWSKIO ,

PRINCIPI S. R. I. IN IABLONOW
AD CHIERASSVM AC LACHOWCE,

COMITI IN LISIANSKA ET ZAWALOW ,

LIBERO BARONI IN PODHORCE ;

IN IABLONOW AD CHRONVM STARYDWORZEC , HRABIOW ,

AC CZARNOLA HAEREDI,

PALATINO GENERALI TERRARVM NOVOGRODENSIVM ,

EQVITIA V R A TO

ET COMMENDATORI

ORDINVM S. SPIRITVS , ARCHANG . MICHAELIS ,

DIVIQVE HVBERTI ,

A CADEMIARVM INCLYTARYM SCIENTIARVM ,

INSCRIPTIONVM , LITERARVMQVE HVMANIORVM

PARISINARVM , ARCADVM , RECVPERATORVM ,

INSTITVTIQVE IN ITALIA
COLLEGAE ,

VOLPENSI, ONYXTENSI , DZWINOGRODENSI , ZAGOSTENSI ETC ,

C Α Ρ Ι Τ Α Ν Ε Ο

DVBNENSI , CRASWENSI , LAGOSTENSI ETC.

TENVTORI

HUNC LIBRVM HVMILLIME DEDICAT

AVTOR.
.

(
 CÉLSISSIME DVX ,

S. ROM . IMP . PRINCEPS ,

*: AC
19

PALATINE NOVOGRODENSIS ,

E x quo quatuordecim abhinc annis

CELSITVDO TVA fingula

ri me cohoneftare dignata eſtGra

tiæ Inſignis Teſtificatione , fatis magni facere non

potui humaniſfimam fincerrimamque Facilitatem ,

Comita
a 3
Comitatemque , qua omnes facillime rapit in fui ad

mirationem . Tanta Encomiorum TVORVM eſt

multitudo , ut nulla opus ſit futurum eorum repeti

tione, quæ aliis placuit in fuis præcedentibus Dedi

cationibus commemorare .

Satis fuperque TE illuftraret Antiquitas et

Gloria Majorum Gentis IABLONOVIAE ,

Eruditione , Rebusque præclare geſtis Inclutæ , quo

rum longa Series legitur in Tabularum TVÁRVM

Genealogicarum Atlanticæ Formæ viceſima quarta.

Liceat inde hic tantum attingere Celſiſſimum Avum

TVVM , STANISLAVM IOANNEM , Supremum

Regni Poloniæ Senatorem & Polemarcham , multis

adverſus Walachos , Tartaros, Cofacos aliosque

Victoriis clarum , inprimis tamen illa, qua Ao. 1683

Vienna fortiter liberata eſt, propter quam illi

Impe
 Imperator Leopoldus Titulum S. R. I. Principis

addidit.

Qui ex Conjuge fua Anna Kazonovia , ultima

magnæ familiæ hærede , et Amita Regis MICHAE

LIS , ( qui in matrimonio habuit Eleonoram , Archi

ducem Auftriæ , germanam LEOPOLDI impe

ratoris Sororem ) ſuſcepit & ANNAM , STA

NISLAI Regis Poloniæ , Maximi natu inter

omnes Reges nunc viventes , Philoſophia & Reli

gione Scriptis variis Eminentis , eandemque Aviam

hodierni Franciæ Regis LVDOVICI XV ; &

Celliſſimum Patrem TVVM , ALEXANDRVM

IOANNEM , ſupremum Regni Vexilliferum & Re

gimentarium Generalem , Theophilæ Sieniaviæ , fi

liæ Comitis , Palatini Volhyniæ & Exercituum Du

cis Maritum ; & 10 ANNEM , Ruſſia Palatinum ,

procrean
procreantem thoro ſuo cum Ioanna Bethunii Duce,

+
& Mariæ Caſimiræ , Conjugis Ser . IOANNIS III .

Pol . Reg. ex germana nepte , Electorum Bavariæ &

Coloniæ Sorore amitali, hodierni Palatini Posna,

nienſis Stanislai Patrem cognominem , Palatinum

Ravenſem ; & tres alios Liberos , itidem in Polonią

Dignitate Celebraços . Ipfa quoque Conjux TVA

Carolina Thereſia, Caroli Ducis Radivitii, Cancel

larii M. D. Lith . & Sanguſciæ Ducis filia fuit , neç

non Catharinæ germanæ IOANNIS III . R. P.

neptis , felix mater trium Liberorum , quorum duæ

1

filiæ principes ſuperſunt.

Enimvero TVVM Symbolurn effe videtur

illud Ovidii effatum :

Et Genus et Proavos , & quæ non fecimus ipſi

Vix ea noſtra puto .

Nam
2
Nam incredibilis , TIBI ſemper fuit eruditorum Vi

rorum audiendorum frequentandorum , Librorum

que legendorum & meditandorum aviditas , quæ

fæpe & alimentorum corporis dememinit , niſi ab ea

TE tandem TVI avocarent. TVAE per Germa

niam , Galliam , Belgium , Italiam , Ruſſicas, Otto

mannicasque Oras non tam peregrinationes , quam

commorationes Conſuetudinesque familiares cum

Summis Viris, Eruditiſſimisque, eos ita ceperunt , ut

toti fierent TVI , atque TVO Literarum commer

cio maneant innexi.

TVA Conquiſitio Antiquitatis eruditæ & ar

tificialis Monumentorum in rebus rarioribus, numis,

Gemmarum anaglyphis & cataglyphis aliisque mul

tis ; TVAE Bibliothecæ , qualis iam tum erat , Index

Lipſiæ ly. Tomis in forma majore quadripartita

b A.1751
A. 1751 nitide impreſſus; TVVM rerum ex

quiſitarum Studium tam alta voce profitetur , ut

cætera ſplendida facta hic filentio prætereunda

videantur.

Iam TVAE Eruditionis Ampliſſimæ teſtes &

documenta , omnes ſunt eruntque , quos edidiſti va

riis in Linguis , Libri perpoliti , quos alii laudatiſfi

mi Viri dudum non ſine laude promerita recenſuere.

Horum bonam partem ex TVA Liberalitate Athe

næi Gedanenſis Bibliotheca aſſervat in perpetuam

memoriam Nominis TVI , cum debito Elogio

Libro Benefactorum inſcripti

. In his indefeffa Mi

nerva ſtupendaque induſtria Polonorum Rem Lite

rariam , Genealogicam , hiſtoricam , politicam , geo

graphicam & Limites Diplomatibus ftabilivifti, &

velut in luce meridiana collocaſti.

His
 His proprio Marte elaboratis , ac Religione &

Doctrina cum Optimis de Principatu contendis , &

Exemplum aliis ; quod imitentur , præire pergis.

Nec fatis habes, TVO fic Ingenio & Exemplo ani

1

maſſe Polonos Lithuanosque ad culturam Studio

rum Rerumque pulcrarum ; fed & fine exemplo in

ter eos primus ipſos provocare cæpiſti, ad Laudum

TVARVM æmulationem , Patriæque Emolumenta

& Celebritatem comparanda , tribus Principe dignis

Præmis, iisque annuis conftitutis , regiam impera

toriamque munificentiam in Muſas Lithuaniæ con

ciliaturis .

Ita jam TVAE inter Poſteros Immortalitati

certiſſimæ confuluiſti, ut merearis plurimis Nomini

bus eidem inter Viventes ad annos Neſtoreos antea

intereſſe, reparata ex animi Sententia duplici hujus

b 2 anni
anni jactura acerba ; Et quidem Iacturam Dulciſſimæ

Digniſſimæque Principis Conjugis , reſarciant fecun

da vota exoptatiffima , quam optime fieri poterit.

Germanæ autem Secundæ Sororis jacturam re

pleant germani Nepotes germanæque Neptes , nec

minus Pronepotes Proneptesque, heredes ex affe

fublimium TVARVM Virtutum emanent maneant

que cum pofteris ulterioribus ſempiterni.

Nec iſtis laudibus TVIS tantum in Patria &

Vicinia inclaruiſti, fed & Eques torquatus , & Com

mendator Ordinis S. Spiritus, Archangeli Michaelis,

& S. Huberti, cui poftremo A0.1744, quo ante tria

fæcula eft ortus , inſcriptus, iam in Ordine Sereniſſi

morum Celfifſimorumque Principum locum tenes

decimum quartum , triginta duos alios antecedens ,

præter quatuordecim Comites Liberosque Baronies .

Taceo
Taceo Diploma Renovationis Elogii S. R. I. Celſis

ſimi Principis & Dilecti Conſanguinei a Glorioſo Im

peratore CAROLO VII. TIBI oblatum . Sex

quoque Academiæ Scientiarum et artium inter ex

teros illuſtres Inclutum Nomen TVVM ſuis adjun

gere Membrorum Nominibus gaviſæ ſunt, ſibique

honorificum duxerunt.

Quid ergo rectius facere potui , in dedicando

hoc tertio Phyſicæ dogmaticæ Tomo , quam ut poſt

præcedentes Dedicationes, TVAE Affinitatis cum

tot Regibus , praeſertim & cum Domo Imperatoria

Bavarica & Auſtriaca , & TVAE in phyſicas quo

que veritates , Majeftatem divinam evidentiffime

propalantes, amplificandas Propenſionis, memorem

animum exhiberem ? Si vel cæteræ rationes non in

promptu fuiſſent, ſolum mihi ſufficere potuiſſet Spe

b 3 cimen
cimen Scientiæ TVAE phyſicæ , triplici iam editio

ne adornatum , & a Summo Pontifice Romano , cui

id dedicaſti, approbatum , de Aſtronomiæ Progreſſu

& telluris Motu , nunquain periturum , ut TVVM

quoque Patrocinium Phyſicæ meæ ftatuerem ex

petendum .

Suppetebant vero mihi & aliæ rationes , in qui

bus primo loco nominandus eſt TVAE CELSI

TVDINI publice declarandus animus gratiſſimus,

pro tot ſingularis Gratiæ TVAE & Liberalitatis

egregiæ erga meæ tenuitatis levis momenti officia

Documentis , nunquam ex animo meo delendis.

Sæpius TVIS me intereſſe juffifti fplendidis pran

diorum cctibus ſermonibusque, quam hunc hono

rem mihi permittere potuerunt legitima impedimen

ta . Sæpius ædes meas perhonorifica T VAE CEL

!. SITY.
 SITVDINIS Præſentia condecoraſti, quam id ſpe.

rare auſus eſſem .

Quam ob rem pari , aut fi quid judicio , me

liori jure fequi mihi videor Illuftris L. Baronis de

Wolf, cujus philofophici Syſtematis continuatio hic

ſiſtitur, inſtitutum prototypon . Neminem enim Li

teratum ignorare arbitror, ipſum fuæ Philofophiæ

moralis Tomum III . quoque Reverendiſſimo Epiſco

po Cracovienfi, & fimul Severiæ Duci , Andreæ Za

luſcio , Anno 1751 dedicaſſe. Neque erit, fat fcio ,

qui reliquas rationes, modo allatas, et tunc locum

habuiſſe , ſit oſtenſurus.

Digneris itaque , CELSISSIME PRIN

CEPS , ſerena illa gratioſaque Fronte recipere Phy

ficæ Tomum III. qui totius Syſtematis Philofophiæ

Wolfianæ eft triceſimus ſecundus , qua accipere fem

per
per conſueviſti. ejusdem Philoſophiæ Continuato

rem ! Digneris illum , in pretiofiffima TVA Biblio

theca apponere duobus praecedentibus , et futuro

anno opperiri quartum , fi DEO placebit vitam

prorogare edituris , gratiofoque ulteriori TVO

Patrocinio Celliſſimo fovere

TVAE CELSITVDINIS

Dedi e Muſeo

dic 18. Aprilis humillimum obſequiofillimumque

1766 . Cultorem

MICH . CHRISTOPH . HANOVIVM .

 ose
ty

PR Æ FATIO .

Quia in Tomo Phyſicæ fecundo Geologia locum

reperire non potuit, de illa in memoriam hic
revocanda funt, quæ in præfatione illius
Tomi pag. 3. de terræ propria vi elementari
notata funt, per quam transformatio nulla da
ri propterea poteſt, quia eſſentiæ rerum ,, in
primis fimplicium , ſunt immutabiles una

cum natura ſua. Sufficit enim conjungi elemenca & uniri fic
poſle , ut inde compoſica naſcantur mirum quantum inter ſe
diverla . Addenda igitur hic de Geologia reſtant , quæ iam
ſequuntur.
Nempe ſectio I. in Geologia & Geometria phyſica Elemen
torum doctrinis ultimum genus velut coronidem impoſuit. Ubi
с Geolo

1
II PR Æ FATI O.

Geologia vulgaris capite primo, exponit indolem terræ & pui

ræ, & mixtæ in telluris ſuperficie occurrentis; ſubterraneo
rum indolem vero oryctologia, vulgarium quidem Caput II . exi
miorum demum caput tertium . Sic Geologia Speciális abit in
oryEtologiam gregariam , foſſilium frequentiorum , & cimelio
logiam foſſilium egregiorum , metallorum & gemmarum .

Primo omnium ibi evolvenda fuit notio ſiccitatis , & li

beranda a confuſione, qua , quid fit, utcunque fentitur, non in
telligitur, ut innotefceret eius diſcrimen tum ab ariditate , tum
ab aqua vel vel fixa in corporibus , & aëre fixo
gelata in glaciem
in tartaro, nitro, calculis. Terra enim per fe humida non eſt,
fed elementum per ſe natura ficcum , ſtabile, & fixum non mi
nus in aqua , quam in igne, qua in re plane recedit a natura
1
fixæ aquæ , aëriſque fixi, ideoque & ab.æthere fixo , quantum
vis igniatur, per ſe lucendi vis exſors. A peregrinis repurgata
habetur pura, alba, inſipida, inodora , in ſtaru ſeparato facile
difflanda & mollis, gravior tamen' aqua, ut re &te dicatur elemen
tum graviſſimum , continens rationem majoris, quam cætera ,
denſitacis, cohærentiæ , opacitatis , duritiei, habilitatis præſtandi
corpora asbeſta, ſuperficiei aſperæ , menfurabilis fri&tionis, firmi.
cacis infignis, montium valliumque . Hincdeprehenditur macer
corporum ſíccorum & materia præcipua trium regnorum na
turæ caducorum , fpecuum , cavernarum , capax concuſſio
num tremorumque .

Impura terra peregrinacontinet, id eſt, varie admixta cæ .

tera elementa. Inde mixtionis generis, indoles & variecas fuit
paucis prælibanda, ut explicari mixta terreſtria melius poffent,
non communia tantum , ſed & peculiaria , ordinaria & extraor
dinaria, fuperiora & inferiora." In ſuperficie firma occurrit or.
bis anciquus, complectens Europam , Afiam & Africam , & no
vus Americam meridionalem & feptemtrionalem ſiſtens, præ
tere
 PRÆFATIO. III

terea inſulas, peninſulas, iſthmos, clivos, colles,montes, rupes

promontoria , lictora, valles, fundos, foſfas, abyffos. Ipfa vero
terra aut ſterilis eſt, aut fertilis, & quædam per ſe, alia ope ſter
corationis, fertilem admiſcentis. Sterilis terra nequaquam inu
tilis eſt cenſenda; ſed ſuorum finium cauſa neceſſaria, live mol
lis qua ſtatum deprehendatur, uticreta, marga, argilla live dura,
ut arena, fabulum &c. Terræ omnis maſſa, qualis & quanta fit
ftatuenda, cava fit an ſolida diſceptatur, & deprehenditur infe
rior efle officina innumerorum mixtorum , diverſorumque
ſtatorum , montanorum , ſpecuum , cryptarum , finibus divinis
reſpondentium . Nec omittitur, uti vires mixtorum ſint explo
randæ , & e quibuſnam content elementis.

Capite ſecundo Nerterologia dividit mixta ſubterranea

vulgatiora in concreta ſeu giebas, & compacta ſive maſſas.
Salium ex
Concreta ſapida ſunt falia, olencia autem ſulfura.
æthere aqua & terra compoſitorum , alii ſunt fimplices , alii
compoſiti. Simplex ſal vel acidus eſt, vel acris , vulgo alcali.
Ex utroque mixeus vocatur medius live neuter aut enixus. Sa
les hi vel nativi ſunt, vel facticii, ambo aut volatiles, aut fixi,
actamen ex his illi fieri queunt . Acidus fixus impurior vel ad
ſtringens h. e. alumen eſt, vel vitriolum ſeu acerbus, interno
ſcitur quoque proprietatibusaliis uſibus cryſtallisque . Similiter
enodatur alcali nativum , & lixivum , volatile & fixum , aphro
nitrum & natrum . Neutrius falis nomine veniunt ſal culinaris,
& nitrum , quorum notæ , cryſtalli geneles, varietates & ulus
adiiciuntur. Sequuntur ſales magis compoſici, arcanum duplica
tum , ſal ammoniacum , borax , digeſtivum & c. cum ortus modo , -
& ſalia ſuavia , ut faccharum , mel & c . & folutio ſalium in aqua
certæ proportionis .

Olentia dantur & humida & ficca, volatilia & fixa, ſunt
que halicus, e ſale volatili , aqua & terra inflammabili conſtan
C 2 tes
II PR Æ FATIO.

Geologia vulgaris capite primo, exponit indolem terræ & pu .

ræ, & mixtæ in telluris ſuperfície occurrentis; ſubterraneo
rum indolem vero oryctologia, vulgarium quidem Caput II . exi.
miorum demum caput tertium . Sic Geologia Specialis abit in
oryetologiam gregariam , foſſilium frequentiorum , & cimelio
logiam foſſilium egregiorum , metallorum & gemmarum .

Primo omnium ibi evolvenda fuit notio ſiccitatis , & li

beranda a confuſione, qua , quid fit, utcunque fentitur, non in
telligitur, ut innotefceret eius diſcrimen tum ab ariditate , tum
ab aqua vel gelara in glaciem vel fixa in corporibus , & aëre fixo
in tartaro, nitro, calculis. Terra enim per ſe humida non eſt,
fed elementum per ſe natura ficcum , ſtabile, & fixum non mi
nus in aqua , quam in igne, qua in re plane recedit a natura
fixæ aquæ , aëriſque fixi, ideoque & ab æthere fixo , quantum
vis igniatur, per ſe lucendi vis exſors. A peregrinis repurgata
habetur pura, alba, inſipida, inodora , in ftatu ſeparato facile
diffianda & mollis, gravior tamen’aqua, ut recte dicatur elemen
tum graviſſimum , continens rationem majoris, quam cætera,
denficacis, cohærentiæ, opacitatis, duritiei, habilitatis præſtandi
corpora asbeſta, ſuperficiei aſperæ , menſurabilis frictionis, firmi.
tacis infignis, montium valliumque. Hincdeprehenditur macer
corporum ſíccorum & materia præcipua trium regnorum na
turæ caducorum , fpecuum , cavernarjim , capax concuſſio
num tremorumque .

Impura terra peregrina continet, id eſt, varie admixta cæ .

tera elementa. Inde mixtionis geneſis, indoles & variecas fuit
paucis prælibanda, ut explicari mixta terreſtria melius poffent,
non communia tantum , ſed & peculiaria , ordinaria & extraor
dinaria, ſuperiora & inferiora. ' In ſuperficie firma occurrit or.
bis antiquus, complectens Europam , Afiam & Africam , & no
vus Americam meridionalem & feptemtrionalem ſiſtens, præ
tere
 PR Æ FATI O. III

terea inſulas, peninſulas, iſthmos , clivos, colles, montes, rupes

promontoria, littora, valles, fundos, foſfas, abyffos. Ipſa vero

terra aut ſterilis eſt, aut fecuilis, & quædam per ſe, alia ope ſter
corationis, fertilem admiſcentis. Sterilis terra nequaquam inu
tilis eſt cenſenda; ſed ſuorum finium caufa neceffaria , ſive mol
lis qua ſtatum deprehendatur, uticreta, marga, argilla five dura,
ut arena, fabulum &c. Terræ omnis maſſa, qualis & quanta fit
ftatuenda, cava fie an ſolida diſceptatur, & deprehenditur infe
rior eſſe officina innumerorum mixcorum , diverſorumque
ſtatorum , montanorum , ſpecuum , cryptarum , finibus divinis
reſpondentium . Nec omittitur, uti vires mixtorum ſint explo
randæ, & e quibuſnam conítent elementis .

Capite fecundo Nerterologia dividit mixta ſubterranea

vulgatiora in concreta ſeu glebas, & compacta five maſſas.
Salium ex
Concreta ſapida ſunt ſalia, olentia autem ſulfura.
æthere aqua & terra compoſitorum , alii ſunt fimplices, alii
compoſiti. Simplex ſal vel acidus eſt, vel acris , vulgo alcali.
Ex utroque mixtus vocatur medius five neuter aut enixus. Sa
les hi vel nativi ſunt, vel facticii, ambo aut volatiles, aut fixi,
actamen ex his illi fieri queunt . Acidus fixus impurior vel ad
ſtringens h . e . alumen eſt, vel vitriolum ſeu acerbus, interno .
ſcitur quoque proprietatibusaliis uſibus cryſtallisque . Similiter
enodatur alcali nativum , & lixivum , volatile & fixum , aphro
nitrum & natrum . Neutrius ſalis nomine veniunt ſal culinaris,
& nitrum , quorum notæ , cryſtalli generes , varietates & ulus

adiiciuntur. Sequuntur ſalesmagis compoſiti,arcanum duplica

tum , fal ammoniacum , borax , digeſtivum & c. cum ortus modo,
& falia ſuavia, ut faccharum , mel & c . & folutio falium in aqua
certæ proportionis.

Olentia dantur & humida & ficca, volatilia & fixa , ſunt
que halitus , e fale volatili , aqua & terra inflammabili conſtan
C 2 tes
IV PR Æ FATIO .

tes, ſeu odores, vel per ſe manifeſti, vel eliciendi v . c . attritu ,

igne ; alii conſtantes ac fere perpetui , ut mofchi, alii minus, vi
tro includendi , ne diſlipencur. Dantur in ſpiritibus, oleis , naph .
tha , petroleo , maltha, aſphalto , bitumine, lichanthrace, ambra ,
gagare, ſuccino , ſulfure vivo vel facto, unde racio pendet aci .
dularum chermarumque. ' Ex multis aliis corporibus deftillan .
do, aliisque modis deducuntur, mifcentur, variantur. Odo
rum indoles, vires & uſus accuratius indagari mererentur, cum
adhuc pauca tantun explorata ſint , uti ſulfuris vis in pulvere
Pyrio , pyrophoris & c.

Compaétiora robora ſunt lapides , quorum hocloco gre

garii tantum tractantur , tanquam arenariæ maſſæ . Dividun
tur in puros ſeu homogeneos , qui petræ dicuntur , & impu
ros , hererogeneis mixcos, qui mineræ falucantur. Petræ in
igne immutabiles , lapides apyri; mutabiles vel in vitrum
tranſeunt, vel in pulverem , qui farinarii dicantur, ut illi liquef ?
centes . Apyri vel communes funt vel peculiares . Priores
ſunt petræ corneæ , molliores durioresve. Poſteriores, vel
pingues atractu videntur, ut talcum , vel fibroſi, ut micæ, ol .
lares, asbeſtus, amiantus. Farinoſi lapides vel calcarii ſunt vel
gypſei, ut alabaſtrum & ſelenites. Calcareis accenfentur mar
mora, ſpatum , oſteocol? :,tòphus, belemnicæque. Liqueſcuntin
vitrum cotes omnis generis, filtra, fuſiles , pyromachi grega
rii, lilices, quarzum , pumex , porphyrices, faxa, laceres, te
ftæ , murrhina . Quibus ſubditur lapidum uſus ortuſque .

Tertium caput Cimeliologicnm enarrat cimelia naturalia,

metalla & gemmas. Illis generarim explicatis præmittuntur ex
parte tantum metallica , ſemimetalla, in ſtatu ordinario vel illi
quida, vel liquida . Illa vel duriora funt, arſenicum , antimo
nium , cobaltum ; vel molliora, biſmuthum & Cincum & c.

Liquidum unicum eſt hydrargyrum ; quæ fingula uberius

excu
 PR Æ FATI O. V.

excutiuntur ſecundum ea , quæ continent, memoranda. Me

talla nattvå alia ſunt nobiliora, alia ignobiliora. Horum mol
liora ſunt ſtannum & plumbum , duriora æs & ferrum . No.
biliora funt aurum , chryſargyros vulgo platina & argentum .
Quorum matrices, mineræ , fegregatio, purificatio , docimaſia,
materia, diverſitas, uſus & præparata inde cum alia , cum & me
talla faeticia ſeu mixta , ur curcanego , æs album , orichalcum ,
caldarium , campanum , princeps, tombacum , aurum ſophiſti
cum & nequam & c . quantum fieri potuit enucleantur.

Ultiino hujus capitis loco comparent gemmæ , tamquam

cimelia lapidea , inter quæ dantur, quæ omnium habentur cor

.
porum precioſiſſima “ Agitur ibi de gemmarum materia pro
pria, generatione, diviſione in genuinas & fpurias , naturales
aut facticias. Genuinæ vel ſunt animales, ut bezoar & marga
ritæ ; vel minerales quaſi gemmæ & gemmæ. Quaſi gemma
funt corallia, iisdemque affinia & cryſtalli. Gemmæ opacæ ſunt
borcæ , vulgo turcoides , jaſpides, camei, Jacobinæ ,achates, opa
li , chalcedonii, onyches, Sardonyches, Carneoli, berylli . Gem .
mæ pellucidæ funt Rubini & in his carbunculi , Hyacinthi,
Topazii, Smaragdi, Sapphiri, Amethyſti, Granari (& mixtæ ex
his variæ ,) & adamas. De quarum notis , adulteratione, pre
tio æſtimando, meliora, quæ nunc reperiri a me potuerunt, affe
runtur.

lam a rebus vita proprie dieta deſtitutis pergendum erat

Sectione II . in Biologia ad res vita donatas , propria vitæ nacura
& indole Cap . I. prius evoluca Quæ quando in gradu infimo,
quem vegetationem dicimus, ſubliftit, organicam requirit'cor.
poris ſtructuram & vim vitalem ſe formandi& nutriendi , fen

fui quodammodoin obſcura perceptione principiivegetantis ana

logam , regulam ſui generis obſervantem , quatenus nihilobſtat.
E qua vi in ſtatu macuro ſequitur propagatio fobolis, legi na
C 3 ture
VI PRÆFATI O.

turali ſuholeſcendi fibi convenientiſſimæ conformis , quando

non impeditur. Quæ propagatio vel abſolvitur vi ſolicaria , vel
ſexus diverſi focia.

Addendæ his erant leges viventium generales , necdum

in phyſicis allatæ . Addenda quoque valetudinis & invaletudi
nis, mortalitatiſque explicatio , & diſtributio viventium in ani

mata & inanima, unde oritur diviſio in Phytologiam & Zoolo

giam, hoc eſt, in ſcientiam vegetabilium animantiumque . Qui
bus ſubjunxi motus vegetantium , fermentacionem , aceſcenti
am , putrefactionem & deftruétionem ,quibus mutantur aut in
tereunt.

Phytologia generalis communem plantarum eſſentiam

& naturam vitalium organorum vegetacionis Capite II , dilu
cidat , eorumque functiones
. Incipitigitur a ſimplicioribus ve
ſiculis ; inde pergit ad compoſiča ucriculos & fibras, quibus
præparatur, miſcerur, filtratur, ſecernitur & diſtribuitur fuccus
nutritius, qui ſapa vocatur, pulpa item medulla & germina , hoc
eſt , novarum plantularum rudimenta . Ubi & venæ & trachea
ſeu fiſtulæ aëreæ , & vaſa ſeminalia atque organa genitalia fue
runt commemoranda & dividenda , uti nacuraliter differunt. Sic
plantarum mollium & durarum , vel herbaruin & arborum di
viſio requirit feparatam Dendrologiam , & Botanologiam can
quam Phytologiæ ſpecies diverſas.

Dendrologia ſegregatur in generalem & fpecialem . Qua

rum illa Capite III. tradit & enucleat,quæ arboribus ſunt commu:
nia , ut partes ipſis propria , & communes, & genera , terreſtres &
aquaticas ſeu marinas. Ideoque radices, ſtipites, ſcapi, truncus,
rami, folia eorum pecioli , flores cum ſuis partibus, cortex , no
di , ſurculi, ſtolones, turiones, termites, frondes, ſemina nuda &
pericarpia, fructus & ſemina, veluti capſulæ , nuces , baccæ, po.
ma, drupæ exponuntur. Fit
 PRÆFATI O. VII

Fic inde progreſſus Capite quarto ad Dendrologiam fpe

cialem arborum præcipuarum , præter traducem ſexu vel lejun &to
in diverſis difliciſque ſtipicibus vel conjun &to in eorum ſtipite flo
ribus maſculinis & femininis aut ſeparatis, aut in unum florem
coalefcentibus, propagandarum . Quarum iſtæ diceciæ , illæ mo
næciæ , dicliniæ , hæ hermaphroditæ vel monocliniæ dicantur.
Proceritate & magnitudine ſua principatum tenentes merito
præcedunt . Inter diæcias eminent palmæ , cedri, larices, tere.
binthi
, lentiſci, ſalices, populi , fraxini hisque affines. Monæ.
ciarum præcipuæ ſunt caftaneæ & caftaneta , betulæ, quercus
variæ, juglandes, corýli , carpini , pini, fagi, palani, cupreſli, aliæ
que nuciferæ . Hermaphroditarum ſequitur ſeries longa pomi
ferarum , drupiferarum , bacciferarum , & exoricarum variarum ,
necdum ſacis notarum . Subjunguntur arboribus frutices, & cava
arundines candemque marinæ . Phytologiæ alteram fpeciem
ſcilicet Bocanologiam tomus quartus, proxime
ſecuturus continebit.
 CONSPECT VS

PH Y SIC ÆD O G M A T I CÆ

PARTIS II I.

Sectio .

Geologica ſeu fcientiæ terræ.

Cap. I. Geologia & Geometria generalis. pag . I.

Cap. II. de Oryctologia vulgari. 121 .

Cap. III. Cimeliologicum , de gemmis & metallis. 271

Sectio II.

Biologica ſ rerum viventium fcientia, cujus initium : de

vita vegetantium corporum .

Cap. I. de vita corporea. pag. 463.

Cap. II. Phytologicum generale ſive de regno vegetabili

in genere 529.

Cap. III. De arboribus in genere , five Dendrologia ge

neralis.
595

Cap. IV . de Dendrologia ſpeciali. 652.

PHYSI
 PHYSICÆ DOGMATICÆ

PARTIS III.

SECTIO I.

GEOLOGICA SEV SCIENTIA TERRÆ .

CAPVT I.

GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALIS.

$. I.

Siccum vocatur quidquid per ſe non eft humidum , Quid fit

ſive humidi contrarium. Inde non alienis , fed ficcum ?
propriis gaudet terminis. Quidquid per ſe non
eſt humidum , id neque aliud humectare valet.
Dum liccum eſt humido oppofitum , per ſe eſt
& femper ſiccum ac proprietates humidi in ficcum cadere ne

queunt. Debet igitur contrarias humido qualitates habere,

hinc nec liquidum eft , fed illiquidum , nec proprie & per ſe
fluidum . Sed quia liquida proprie ſunt fuida , ficcum debet
A effe
(Wolfii Pbyt. Tom . III.)

1
 PHYSICE PART
RI.. 111. SECT. I. CAP. 1.

effe conliſtens & ſtabile per fe , ut nempe una particula fu

per alia por fe ftare poflit , etiamſi a circumjectis fimilibus in
eo fitu non fuftinetur & conferuatur. Inde nec ſuperficies

ficcarum partium juxta fe invicem pofitarum erit æquabilis,

plana & polita , fed potius inæquabilis & ſcabra, aliis partibus
ſuper alias eminentibus , aut infra eas quiete fitis. Nec ficca

inter ſe ſunt mobiliſſima, fed potius ſemper quieſcunt inter ſe,

& inter ac per fe in ſtaru immobili degunt. Cel . Hambergerus
in Pbyſ. 1727. ed. S. 110. fluida vocat corpora, quæ adeo leviter
inter ſe cohærent, ut pondus quantitatis piſo æqualis majus
fit cohæſione partium inter ſe ; folidum vero, cujus cohærentia
tanta eft, uț major vis requiratur ad illud dividendum , quam
ad corpus uno actu elevandum . Forte curatius dixiſſet fluida,
quorum partes non niſi fic cohærent , ut in fitu fuo gravitatis
legi obſequantur; ſolida vero feu conſiſtentia , quorum partes
fortius cohærent , quam ut gravitati in ſitu ſuo obremperare
poſfint.Nempe experiundo diſcimus, vim liquidorum agendi
& nitendi in fe invicem aut ſemper aut in ftatu liquido ſeu
fluido , non effe majorem vi gravitatis partium ; ac illiquido
rum & ſtabilium vis agendi in ſe invicem ſemper major eſt vi
gravitatis. Difcernenda igitur ſunt ſemper ficca, & tantum
aliquando analoga ficco , ut glacies.
Difcerni ficcum & aridum ita folet , vt ficcum per fe non fit hu
midum,, per aliud tamen hume& tari ſive humidum fieri poſſit.

Quando vero per fe ficcum humeétatum fuit, & tum pere

grino illo humido privatum eft & liberatum , tum dicitur ari
dum , ideoque privatio humidi in ficco eſt ariditas , & dum
incipit ficcari vel arere, areſcit, pergitque areſcendo ulterius,
donec ſit arefaétum . Ita Ariſtoteles de Generat. & Corrupt.
L. II. c. 2. humidum eſt augisov Orrew éęW , evogisov.ov elt inter
minabile proprio termino , cum facile fit terminabile; fic
cum ( šngov) autem to evopisov oixesW gw , docogisèv de , facité
termin
 DE GEOLOGIA I ET GEOMETRIA . GENERALI. MY 3

terminabile proprio termino , difficulter autem terminabile,

Quod alii ita afferunt, ficcum eſt, quod facile fuis, difficulter
alienis terminis continetur: humidum vero, quod difficile fuis,
facile alicnis terminis continetur . Manca utriusque hæc eſt,
fed tamen nonnulla explicatio illi ſæculo condonanda. Aridum
( zgauçov) autem eſt ficci, vel perfecte ficcum , ut cohærear
(WSE Tean Yeves) propter defectum (edaante privationem ) hu
smiditatis ; uti lubricum (yhox çov ) uvidum eſt humidi, quod
aliquid (licci) recepit , ut oleum . ulvevois vocatur aridicas
corrumpens. Vid. Ariſtot. Meterol. 4. C. 1. udum ( Stegev) eſt,
quod habet alienam humiditatem fuperficietenus; irrigatum
( Baßgeyuevov) aurem , quod & profundius eam haber. Quo
dammodo & congelatura ibi ficcum vocatur , quoniam tum
non eft in ftatu fluido & liquido , in quo tamen plerumque
naturaliter eſſe debet ,& conſuevit ope exigui caloris , uti aqua
gelu tantum ficco allimilanda , non vero per fe femper ficca,
fluida nunquam .

Obiter hic notamus , Stagiritam ficcum & humidum ex ſura defi

nitione dixiffe qualitates pallivas ;calidum & frigidum vero
activas ſ. terminantes & murantes paſſiva. L. IV . Meterol. 6. I.
alibi tamen duvapei fumida & ficca ſtatuit .

Terra vulgo eſt illa pars telluris , quam pedibus calca- Quid vulgo

mous, quæ circiter alterum ejus ſuperficiei dimidium , prout fit terras
adhuc liquet , occupat , ubi aqua non eſt. Hæc per ſe hu .
mida non eſt, ſed tantum per aquam talis fieri live humectari
poteft. Ideoque eſt pars telluris , quæ nec liquida eſt, nec
Auida, ſed ſtabilis & conſiſtens : quare nos fert & alit , atque
per fe ficca çft aridaque ( S. 1.). A potioribus & maxime in
ſenſus incurrentibus partibus telluris alii hanc dedere terræ de
A 2 finitio
 4 PHYSICÆ PART. III. ' SECT. I. CAP. I.

finitionem curatiorem , quod fit materia cum aqua globum

cæleftem ( ſidus) conficiens. 1
Conſtat ex parte prima Phyſicæ S. 233. tellurem dici globum mun
danum , quem nos inhabitamus , qui interdum a potiori
parte appellatur orbis terrarum , aut per fynecdochen terra,
Id
priſcis tera , a terendo , ſumta aut di£ ta parte pro toto .
circo alii dixerunt terram corpus friabile 5. 125.P. I. Phyſica.
Sed hic proprie loquendum , & quid terra ſit recteque dicatur
diſtincte explicandum eft. Ubi non móramur Obſervatorem
Hall. Tom . 8. n . 3. qui negat philofophos ſcire, quid fit terra .
ab aqua ſu
Qui 9. 8. inepte contendit , terram , ur navem ,
ſtentari, quia tefte Seneca Quaſt. Nat. L. V. c . 13. fcribit,
inepte Thalerem ſtatuiffe , terrarum orbem aqua fuftineri &
vehi more navigii , mobilitateque ejus fluctuare tunc , cum di
citur tremere ; & in fuam fententiam torquet Pfalm . 136, 6.
2 Pet. 3 , 5. & Pfalm . 24 , 2. item 9. 10. Pythagoræorum
av71% Jove eſſe futuram loco hujus terram fecundum Jefaiæ
65,17. & 2 Pet. 3 , 13. Quam tamen illi popunt in decima
inviſibili fphæra. Zeno & Stoici terram dicunt mundi partem
denſiflimam & fulcrum , ut olla ſunt in animalibus, quæ dif
fufam circa fe ex æquo habet aquam .

S. 3:
Quid accu . Exactius naturam & indolem terræ in minimis ejus,
råtins dica . vel fimplicibus particulis rimando , deprehendemus, illam eſſe
tur ? elementum ficcum ( S. 1. ) . Alii , fic & divinus Mofes aridam ma
teriam terram vocat Genef. 1, 10. quidem addunt , eam eſſe ſum
me aridam , frigidillimam & graviſſimam . Sed ficcitas ſola
fufficit, uti antiquiſſimi Philofophi cum Empedocle aquam ele
mentum humidum , terram ficcum vocarunt. Nempe ele
mentum notat fimplex materiale , five monader materialem .

Humiditas notat vim movendiad globummundanum conſtituen

dum
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 5

dum neceſſariam , quæ præter determinationem , convenien

tem ſuo in mundo ſitui variabili, gaudet tali vi cum fimilibus
cohærendi, quæ gravitatem ſenſibiliter non ſuperat, ideoque
ſuperficiem per ſe induit horizontalem eamque admodum lae
vem , & quaſi politiſfimam . Siccitas vero præter communem Siccorum
cum aqua vim movendi ſe, majorem multo poſſidet vim pro- vis coheren
priam adhærendi ſui ſimilibus, niſi quid obftet , & cum iis- di.
dem citra ſuperficiem horizontalem cohærendi firmiter. Ge.
neratim igitur quia vis cohærens eſt vis movendi . Major
cohærentia majorem includit vim movendi : ideoque liquido
rum vis movendi par eſt centripetæ ; ſiccorum eo major (P.II..
Pbyl. K. 539 & 541.) . Quod ut melius intelligatur, pona
mus lapidem bremenfem 13. fere pollices longum , & quovis
litere { pollices latum , qui ruptus fuit appenfis iso libris,
tefte Mufcbenbrukio Phyſ. 9. 685. , Ad quam cohærentia aquæ
fere nihil eſt; glaciei vix 20 aut 30 lib. pro diverſo ejus ſtatu,
ideoque ses vel 7es minor . Sic & gravitas lapidis circiter qua
ter major eft gravitate aquæ vel glaciei.
Obſtant huic copulationi adhæſionique atomorum terreſtrium in
terjecta peregrina, illas a fe inviceni disjungentia vi ſua majori
minorive. Vis major eft ætheris ignisve, vel firmiſſime co
hærentia disjungere valens; minor aëris & aquæ , quæ tamen
dum interſunt inter elementa terrea , nec ejiciuntur, obſunt,
quo minus conjungi invicem queant. Exemplo ſunt atomi in
aëre natantes , farinæ , pollines , favillæ .
Nonnulli ficcitatem & ætheri tribuunt & aëri, dum eam tam late
accipiunt, ut tantum notet, quidquid per ſe corpora 'non hu
mectat. Sed latiori hoc fignificatu merito abſtinemus quia
impotentia humectandi etiam de mente finita dici poteft, &
vis corporer ficcitatis indolem non exhaurit, cuius tantum
analogum quoddam dici poteſt, feu quali ſiccitas , verius pro
prio nomine impotentia per fe humectandi. Monuit Ariftote
A 3 kes
 6 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 1.

les L. II. de Gen. & Corr . Siccum etiam vocari congelatum .

Sed & glacies tantum quaſi ficca eſt. Idem L. II. de Partib .
animal. c.3. diftinguit ficcum & humidum potencia & actu f.
per fe & per accidens. Uti terra per accidens est humida per

fe ſicca ; congelatum per accidens ficcum , per ſe vero hu

midum .

S. .4.

Que natura Penetralis dicitur natura materiæ ponderofæ , quæ fa

fit pexetra- cile ſe inſinuat interſtitiis aliarum gravium materiarum , ac uci.
lis, qua non ? ea facile permeat, ita & facile permeatur ab illis, quorum gra.
vitas taniillo differt, ideo per facilis eft partium ſeparatio. Im
penetralis autem natura eſt vis ejusmodi penetrationi activæ &
pallivæ impar & adverſa, ideoque difficilis feparatu. Materiam
ponderofam voco , ¡ cujus tactilis eft gravitas h . è. nudo tactu eſt
perceptibilis , uti aqueæ & terreæ materiæ. > Aër autem &

æther ponderofus non eft, quia eorum intactilis gravitas eſt, ſeu
ta &tu fentiri nequit. Penetralis natura invaleſcens & efficere
interſtitia poteſt, ubi nondum erant , vi conjuncta disjungente
& ſolvente , uti aqua lapidem cavat fæpe guttatim incidendo.

Quia taétus fubtilia non percipit, elementorum natura penetralis 1

percipi nequit , nifi dum in conjunétione canta fimul agunt,
ut pro gradu majori aut minori taétus humani fatis ſentiri pof
Ætheris enim quantacumque circumdemur & afficiamur
copia , illius tamen gravitatem palpare nequimus, ſed utraque
manet nobis impalpabilis .? Calorem quidem ab æthere effe
1
Etum palpamus, quandoque & colorem & fonum ; non vero
ur gravitatem alterutrius , ſed ut alium plane motum .
;
!
§. 5. 1

Aqua eft pe Aqua gaudet natura pervia ,penetrali ac facile feparabili ;

.
netralis, ter. terra impenetrali, five difficulter ſeparabili, Etenim aqua facilé 1
ra non . pervia 1

1
 .DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 7

pervia illis, quorum gravitas vel minimum a ſua differt, lucu

lenta experientia teſte : uti aqua colorata parumper gravior
dulci aqua vulgari per eam deſcendit, & parumper levior, uti
tepida perfrigidam , adſcendit. t Idem & de ficcis corporibus
ſupra oſtenſum eſt. ( P. II. 9.485 .). Eft ergo facillime ſepara
bilis aqua .
Eadem quoque interſtitia ſiccorum facile ſubit, ea
humectando, aur & folvendo. Quapropter intelligitur eſſe
penetralis naturæ , quæ in agendo germanis dicitur eine durch.
dringende Kraft, in paſſivo ftatu & paciendo eine durchdringli
che Kraft, & ab illa affectio ejus durchdringig & durchdringlicb;
in abſtracto facilitas penetrandi f. humectandi die Durchdringiga
keit & Durchdringlichkeit ( facilis feparabilitas). Contra ea

terram non experimur per ſe ſubire interſtitia alius plane mate

riä eique ſe inſinuare ac inhærere , etſi gravitate fua aquam
permeat , ob illius naturam permeabilem , aut & homogeneis
fe aggregat, extus adhæreſcendo ; nec eain permeari, ubi eſt
bene condenſaca & perdura , fed tantum ubi porofior eft, ut
humectari ab aqua poilie. Ideo dici meretur terra impenetra ,
lis ( S. 4.). " Ea propter & aqua dici poffet materia facile pene
tralis ; terra vero materia impenetralis -f. difficulter penetralis
feparabilisque , quia firmiori cohærentia magis reſiſtit penetra
turis viribus , aut cohærentiam foluturis .
Obfervatum eft , chartam & membranam ab aëre & æthere pa
rum aut difficulter, facile autem penetrari ab aqua, oleo & c.
ac tum fieri pellucidam , fed ab aqua non diutius, quam do
nec manet madida, quia dum exficcata eft, pellucidicas eva
neſcit. Ea vero , quæ ab oleo vel pinguedine orta eft, quæ
ficcando haud perir, conftans eft, unde variis locis , ubi vi.
trum rarius eſt vel pretiofius, feneſtris utuntur chartaceis,
lucernis quoque & c. Non tamen inde fequitur, particulas
aqueas effe fubtiliores aëreis vel æthereis , fed tantum aquæ &

olei pelluciditatem in poris efficere, ut ipſa corpora perlucere

videan
 1

8 PHYSICAE .PART. 111. sect. 1. CAP. I.

videantur. Quisquis malit, dicat naturam penetralem facilem

partium junctarum feparabilitatem , eique opponat difficilem ;
& rationem utriusque deprehender in cohærentia aquæ admo
dum debili , terrenorum vero corporum firmiori (1. 3. ).

$. 6.
Terra vel Terra dividitur in puram & im buram . Pura & fin .
pura eft, vel cera vocatur, quæ fejuncta eſt & liberara ab alienis admixtis,

impura.. ideoque & ſegregata ab aliis elementis. Unde & tralare terra
virgo f. virginea appellatur. Impurc autem vel mixta audit,
quæ conjuncta eſt cum aliis elementis; five illa ipfis adhæreat,
five alia inhæreant illi. Patet enim ex antecedentibus , illi act.
jungi poſſe , & propter fcopum junctis viribus obtinendum
debere, modo ætherem , modo aërem , modo aquam , modo

horum plura aut omnia fimul mixta aut copioſior eſt indolisque
communis ; aut rarior indolisve peculiaris , quæ magmentum
dicatur. Quæ vel æquali copia , vel inæquali , modo vario
admodum connecti poffunt, ut, quod copioſiſſimum & valen :
tillimum ineft, prævaleat. Si igneſcere & lucere terra debet,
ur vis ætheris prævaleat, oportet ; fi tremere fonareque , ut
aër; fi humida vel madida eſſe, ut aqua in mixtione præva.
leat, neceſſe eſt. Quo major yero cohærentia eſſe debet , eo
plus terræ in mixto requiritur,
Uti aquam puram & impuram fpe&tavimus, item aërem & vethe

rem vel ſolum , vel heterogeneis junctum aut plenum : ita &
hic terram in illo duplici ftatu naturali conſiderare juvabic.
Neque enim eadem de utroque ftatu valent, fed de alio alia
experimur, quæ confundenda non ſunt.

$. 7.
Quid bic fit : Terram puram generalemque mixtæ indolem excutit -
Geologia & & pertractat Geologia. Quæ ideo eft fcientia terræ puræ &
Geometria ? mixtæ
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI,

mixtæ génerarim ſpectatæ . . Ubi ' indiger mathematica cogni,

tione , ibi in fubfidium vocanda eft Geometria , non illa ſtri, 1
etior mathematicis tantum ufitata & hoc titulo inſignica , fed
larius dicta prout omne genus adhibendarum dimenſionum &
ſtaricarum , mechanicarum , cohærentiæ , frictionis &c. in ,
volvie (S : 4.).

Græci terram yasov & brevius you appellant a yw , quod eſt pario ,
quia terram omnia parere putant, unde Lucretio omniparens
1 appellatur, & quoque mater omnium vocatur." Alio nomine

& égav vocant , unde hera & hertha , Erde, germanis audit,
ubi & ab hebræo YOX Germanorum Ertz dictum videtur.

B. 8.

Præterquam & ſpecialis requiretur Geologia, quæ pé. Quid fitOrgie

culiares terras mixtas, foſſilium naturæ regnum conficientes
Stologias
explicet, quam Oryctologiam commode appellaram eſſe con
ſtar. Quare Oryctologia eſt ſcientia foflilium , vel fcientia re
gni naturæ ſubterranei live regni mineralis vulgo dieti. Sunt
enim oguula 'effoſſa e gremio viſceribusque terræ , ab aqueow
fodio dieta. Qui terræ genus dicant follile, latius innuunf
ea, quidquid fodi poteſt.
Moris olim eſt, naturæ corporum mixtorum maxime terreſtrium
triplex aſſignare regnum feu cornu copiæ ; quorum primum
atque inferius, potiſſimum fubterranea, h. e. aqwa inanimata
ſub terra maxima ex parte nafcentia comprehendit, quæ mine,
ralia h. e. in mineris terreis naca dudum , latinjori vocabule
autem foſſilia , vitæ expertia fcilicet, nuncupantur. Segun .
dum genus viventia continet , quæ fuperiora & præſtantiora
vita deſtirutis efle nemo non concedir. Viventium regna lo

eam fuum habere nequeunt in hoc tomo. Ory &tologiam di

ſtinguit § . 81. Dil: prelim . Logica Wolfiana præmilla ab
Oryctographia , quæ ut hiftoriæ naturalis pars tantum fiftit de
( WolfiiPbyſ. Tom . III.) B fcription
 IO PHYSICÆ PART. III . SECT . I. CAP . I.

ſcriptionem foffilium , uti mixtorum peculiarium , falium

ſulfurum , lapidum , gemmarum & metallorum .
li
§. 9.

Modus pri Terram puram in aqua pluvia reperiri, Burbavius au

mus obtinen- tor eft in Elementis Chemia 525 & P. 528. Edit. Lipf. Quando ,
di pu ram inquit, lapfa cælo pluvia ſincera in vitris puriſſimis deſtillaſur ,
terram c in fundo relinquitur macula alba tenuis & perpauca , ratione
pluvia. aquæ admodum copiofæ . Quæ ficcata prorſus, ignique ex
uſta cineres dat , qui exquiſite ab omni fale adhærente libe.
rati , terram præbent tenuem admodum puramque. Natant
enim hujusmodi atomi terreſtres in aëre copiofi, & in ob
ſcuro loco operto intromiſſi radii ſolaris conſpicui evadunt, aut
& in nigerrimum holoferum ibi expanſum incidunt, exhiben 1
}
tes in illo materiam pulverulentam ſubtiliflimam & quaſi cine
1
ream . Ea ſe miſcet & adhæret vaporibus , & cum iisdem 1
rurſus deſcendit. Relicta in fundo exſiccatum igne comburi 1
tur ejiciturque quidquid fulfuris & inflammabilis habuit ; aqua
crebro affuſa ſeparatur quidquid falis ineft, & fic non reftat,
niſi ſincera terra . Similia occurrent in alius aquæ deſtilla
tione p. 532. feq.

§. 10.
Modus 2.
Si lignum aliæve plantæ more uſitato rediguntur in al
camefavilla bam favillam tenuiſſimam , & facillime diffandam , non opus
obtinendi. eſt, niſi ut favilla ſæpius affufa aqua pura ſalibus exuatur, &
reſtabit tandem fola terra. Ignis enim materiam oleofam , quæ -
infuit , faliaque volatilia iam ab ea favilla ſeparavit, ut non
niſi falis fixi quidpiam in ea reſtare pollit. Hoc deſtillata aqua
pluvia fæpius affuſa imbibitur, ut tandem nil ſuperſit, niſi pura
terra. Repetitur effufio aquæ tantum toties , quoties in effuſa
falis ſoluti veſtigia apparent, inſtillata argenti ſolucione (S. 581.
P. II.
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI.

P. II. Pb ). Simili fere ratione etiarn é cineribus admo

dum exuftis & fuligine eam obtineri poſſe , ibidem docetur,
P: 529. feqq. Omitto plures modos brevitatis ergo.

b. - 11 .

Terra pura ( virgo ), uti idem autor teſtatur p . 530. Attribute

eſt penicus inſipida , . inodora , quia nihi
nihil haber ſalis
l babec falis , nil terra pura
volatilis , admodum alba , quia fua impenetrabilitate omnes communia.
radios lucis reflectit ( §. 539. P. I. Phyfic. ). Quia hæ
affectiones aquæ eciam communes funt, uti quilibet favil
lam examinacurus experietur. Eadem quoque in ftatu
disjunctionis ſeu pollinis deprehenditur admodum mollis
(9. 128. P. I. Pbyſic .), & balitu ventoque leni & fere minimo
difflabilis in favilla jam antequam eliquatur, ob levitatem in
eo ſtaru ſoluto inſignem , etli tum quoque aëre & aqua majo
rem. Jacet enim quieta in aëre quiero, aquæ immiſſa fundum
perit, & in eo manet, ut ſupernatans aqua effundi poſſit, ipſa,
inſtar limitenuis, in fundo relicta ; & ob aërem ætheremque
interſticiis eam diftinéntes. Obſervavi enim , vel ex ligno

duriſſimo non fieri favillam , fed cineres , niſi lignum extus in

prunam candentem redactum , eximitur e foco, & ſeparatim in
libero aëre ponitur , uc ibi & igne, quem intus fovet, & aëre
extus accedente ac refrigerante, ita in favillam feparetur al
biflimam , quousque ignitum fuit. Addunt nonnulli fimplicis
tatem , quæ vero proprie cunétis ineſt elementis.

S. I 2.

Proprietates terræ puræ fuunt ex ejus differentia eſſen- Proprietas

ciali ſeu natura propria , quæ erat major vis movendi & cohæ- prima gra.
rendi , quam aquæ ( S. 3.), vel ficcitas ejus. Quia enim vis vitas cæteris
movendi eſt major feu fortior , quam in ullo alio elemento, major.
etiam vis nicendi erga fe invicem major eft forciorque, unde
B 2 pender
 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. I.

pendet firmior cohærentia, niſi quid obſtat. Ob majorem

viin movendi major quoque eft vis centripeta , tum primaria
tendens verſus centrum mundi tum fecundaria tendens verſus
ſui fideris centrum . Sed hæc ipfamet eſt gravitas (S. 157.
P. I. Phyſic. ), quatenus refertur præter centrum mundi com
mune ad centrum fideris proprium . - Ea propter pateſcit,
terræ puræ gravitatem eſſe majorem , ullius alterius elementi gra
vitate ( S. 11. ) . Quare & firmitas e majori cohærentia pen.
dens , terræ major eſt alia ulla g. 3 .

Patefcit jam e tabula propriæ corporum gravitatis,ad æquam relatæ

(9. 565. feq . P. II. Phyfic .), omnia terrena elſe aqua graviora,
etſi in compofitione ob poros aëre & æthere refertos illa vi
deantur effe leviora . Quare a nonnullis haud abs re terra ap

pellatur elementum graviſimum . Si poroſa admodum corpora

exc ipi unt ur , cor por a quo que terreſtria gravitare cæteris
præſta .nt

§. 13 .

Includens In majori terræ gravitate continetur quoque ratio majo

rationem ris ejus in compoſitis denſitatis. Denficas enim æquatur maſſa
majoris den per volumen divifæ ( S. 115. P. I. Phyfic.), & ponderi propor
fitutis. rione reſponder (S. 119. ibid.). Gravicas autem terræ pender
ab ejus vi movendi , eaque centripeta non folum primaria ,
verum & ſecundaria (S. 12.). Continerur ergo in validiori
gravitate quoque ratio præcipuæ & majoris terræ denſitatis,
cum pollibilis, tum actualis in compoſitis ex ea corporibus
terrenis.

Eft hæc ratio , cur nonnullis terra diĉta fit elementum denfiffi 1
mum potentia aut aétu. Poreſt nempe denfiora conſtituere
corpora , quam ullum aliud elementum .

f. 14.
 . : DE , GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 13

f. 14.
.: Terram conftare ex bullula aëria, omni æthere' orbata, Num terra
ftatuit Rüdigerus , precario autem , Sic enim verba ejus ha- fit aër folus ?
bent Pbyfic. divin. L. I. c . 3. S. 45. Quamdiu contrarii motus
ætheris atque aëris dubia eſt victoria, ut leviori motus incre.
mento ærher eum poſſit expandere , hoc ipſo motu bullula
(aëria) aliquid inſtar fluiditatis haber ; quodſi vero particulam
ætheris utero fuo quomodocunque excutiat, ut ipfa bullulæ
teſtudo haud impedire ad centrum proprium accedat , fit inde
terra . Et S. 5 1. li bullulæ omni æthere expandente privantur,
eo ipſo in ſubſtantiam quandum obfcuram inertem & nulla
magnopere qualitate confpicuam abeunt, quæ terra appellatur.
Sed precario fumic materiam primam eſſe ſubſtantiam extenſam 1
a Deo creatam , & ex ea fieri duo elementa particulam radian
tem ( ætherem) motu a centro ad peripheriam gaudentem , &
bullulam (aërem ) motu a peripheria donatam , (hoc aliis verbis
diceretur vis movendi. expanſiva & contractiva ). Precario

fingit , ex his omnia corpora conſtare, & quia æther tantum

bullulam expandit , aër revera foret terra , non vero aër , qui
demum fieret ætheris expanſione interiori. Cui opinioni &
aliorum error adverſatur, aërem ex aqua fieri, & v. v. ex
aëre aquam , contendentium ; item ex aqua terram , & v . v.
( . 467. P. II. Phys ). Similiter precario Newtono æther eſſe
videtur, quia igneſcit.

Temerariæ mutacioni effentiæ & naturæ hæc figmenta fuperftruun

tur , qua abſurditatis convicta alias , & hæc collabafcunt.
r
Equidem ftarum fixum aëri & aquæ conceſſi propte alias vera
raciones, mutationem eſſentiæ & virium nequaquam inferences,
ſed tantum aliquamdiu vires impedientes in certo a & tu ſuo.
Ab adverſariis autem mutatio unius elementi in alterum di

ſerte docétur quidem , demonſtrari vero nequit.

B 3 $. 25 ,
 14 PHYSICS PART . IIL SECT . I. CAP . 1.

IS
%.
Terra cate Quando terra craſſius vocatur elementum (non lucens,
ris elementisnec perlucens , ſed) relucens a Carteſio ejusque le&tatoribus,
videmus, illum ætherem dixiſſe elementum lucens ; aërem &
opacior eft.
aquam ob communem affectionem elementum pellucidum;
elementum ,, clarius dixiſſet opacum
tertium elementum
ideoque terram , tertium
& lucem reflectens; uci P. IV . Princip. Philof. n. 4. mediam
telluris regionem occupare ait corpus valde opacum & denſum .
Si craſſum hic non notar niſi denſum , terræ inėſſe rationem
præcipuæ denficatis liquet (§. 13. ) , quo ſenſu non tenuiori & gra
ciliori, fed rariori opponitur. . Quia quæ opaca ſunt, lucem
non transmittunt (9. 459. P. I. Pbyfic.); & pura terra alba ap
paret, ideoque fere nihil lucis transmittit ( S. 11.) ; nec expe
riencia luculenta luci pervia deprehenditur : terram puram re.
te per ſe opacam dici , manifeftum eft. Nec minus inde pa
ter, eam quia luci eſt impervia, lucem reflectere debere , feu
omnem , ſeu ex parte , ſegregatam , coloratamque. Quo
niam vero pellucida lucem tantum ex magna parte transmit:
tunt , ex parte vero eam reflectunt, ( S. 463. P. I. Pbyfic.);
mirum videri nequit, terram quoque in tenui lamella , & qua
tenus poros habet ærhere plenos, nonnihil pelluciditatis ha
bere ; & vapores aqueos in nubibus fpillis , marinamque &
Aluvialem aquam opaciratis tantum haberi, ut luce reflexa in
tellure , luna , cæt. viſibilis fiat. Proinde terra pura tantum

dici poterit elementum cæteris opacius. Quo igitur eſt denfior,

& quo vel poroſa eſt mole major , eo opacior & ipla inter
ſe erit.
1
: Solent corpora , quæ denſa & ſpiſſa funt, quoque craſſa vocari, 1
1 uti Cicero L. II. de Nat. Deor. c. 6. fcribit , terram circumfun .
dere craſliſſimum aërem , & hebetiora hominum ingenia in 1
terra , h , e. in craftiffima mundi regione collocata effe. Ob
ambiguitatem vero vocabuli, qua gracili & tenui plerumque 1
QPP0v
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI.

opponitur, molemque majorem notat , ubi in elementis ex

plicandi verſamur, reétius eo abſtinemus, & rationem uti
denſitatis ita & opacitatis terreis elementis præcipuam ob vim
inſitam vindicamus.

§. 16.

Fingit Carteſius loc. cit. N.7 & 3. tellurem gigni po- Terra eft
tuiſſe e materia primi elementi , ejusque regionem & intimum igneſcibilis.
globum non continere niſi eandem materiam, é qua coaluerint
cæteræ regiones - denfiores. Newtonus quoque in ſubjecta
opticæ Quaft. 30. ſcripſit: anne corpora craſſa & lumen in ſe
mutuo pollint converti ? Calefacta ſeu ignica lumen emittunt;
& aqua caloris lucisque patiens, Boyleo teſte, fæpius diſtillando
fertur mutari in terram . Aquam dicit fal admodum fluidum ,

faporis expers , & calore in vapores , genus aëris , converten

dum , uti frigore in glaciem , genus lapidis duri fragilisque.
Eftne igitur terra non niſi æther conſiſtens & fegnior vel debi
lior ? Mihi ex eo, quoniam terra igniri ſeu igni potens ac can
defieri, urere , & lucere tum poteſt, id minime confici poſſe
videtur : quia is ſtatus terræ eſt violentus, nec niſi ope ignis,
aut ætheris in focum causticum collecti obtinetur , illis vero
remotis , nil tale in terra occurrit. Aperte igitur vi aliena &
cauſa externa is ſtatus in terra tantum locum habet. Terræ

igitur non ineſt, niſi habilitas & caprus hujusmodi ſtatus ex

traordinarii : ideoque igneſcibilis fiveignifera vocari poteft terra .

De aquæ in terram mutatione fubleſta diximus ad S. 467. P. II.

Phyſ. Simili modo & hic dicere poſſumus , multum aquæ
vulgaris ineſſe fpiritui vini , cærerisque ardentibus feu fpiritie;
bus ſeu oleis, vaporibusve ; at nulla ratio adeſt & ibi ftatuendi,
tum aquam eſſe in ætherem mutatam , cum Aamma tantum
extrinfecus ardeat ,intrinſecus vero ſit fumus feu aquéns hu
mor , & æther, qui copioſior cum ineſt per fermentarionem ,
putre
 i6 PHYSICÆ PART. III. Sect. I. CAP. 1.

putrefactionem , fublimationemve ope ignis , abunde fufficiat

ad iſtum calorem , ardoreinque excitandum continuandumque.
Sic in meteoris emphaticis ignitisque non opus eſt , ut omnia
mutata fint in ætherem , quæ lucem , colores , ignemque
Giſtunt, fed fufficit tantum ejus ibi adeſſe, uti adeſſe non poteſt
non (S. 462. P. I. Phyſic.), quantum ' valet iſta phenomena
præſtare , live tantum luceant , five & ardeant incendantque,
E ſimili fonte luculento eciam Auxiſſe intelligitur converſio æthe
ris in aërem & v. v. vel aëris in aquam & reciproce : quia niſi
falla funt, quæ dari ponuntur , tantum jam in mixto adeſt,
quantum ad illa phænomena, e quibus colligitur transformatio,
præſtanda & intelligenda requiritur. E fimilibus con .

fuſionibus orta videtur antiquorum tranſitio elementorum in

alia atque alia : quia illa mere paſſiva fingebant , quibus addi
vel accedere poffet forma ſeu vis quzcunque. Trudit enim

error errorem , & excludit quem in finu continuit , dum

quis eorum ncxum meditatur.

§. 17.
Interra con Quo major eſt denfitas corporum , eo arctior plerum :

tineturratio que eſſe folet partium cohærentia ( . 114. feq. P. I. Phyſic.).

conftantis Cui denſitati fi inſit vis major cohærendi, quam graviratis,
duritiei. cohærentia eſt firma, niſi quid oblit (S. 217. ibid.). Quo

major denſorum eſt firmitas , eo minus preſſioni manus aut ca

lori atmoſphærico partes locum ſuum cedent , h . e. eo erunt
duriora (S. 128. ibid .). Ea propter terra quoque pura erit ma
teria ; immo elementum rationem perennis duritiei in fe babens
præftansque, niſi quid obſtet vi majori.

Habet quidem & aqua congelata duritiem glacialem , fed calore

atmoſphærico gelu ſuperante "reſolvendam in liquiditatem ;
ideoque non perennem conſtantemque. In lapidibus autem ,
metallis, & c. durities darur , niſi quod menſtruum , quo fol
vuntur ,
 . DE GEOLOG ; A ET GEOMETRIA GENERALI,

vuntur, obſter. Quo caſu liquatum metallum , diffolutus in cal

cem lapis &c. vi aliena percipiuntur duritie ſua tamdiu cantum
privari, quamdiu illa caufa externa adeſt ſuaque vi duritiem
impedire aur collere valet. Hydrargyrum ſatis quidem den.
ſum & grave eſt, ſed non cohærent ejus partes majore vi,
quam gravitatis fuæ , donec æthere ejecto vel in amalgama
abit, vel in pollinem . Dicitur quidem terra virgo quoque
mollis, ſed in ftatu ſoluto ( 9. 11.) , ubi vis ejus impeditur per
interjecta heterogenea.

S. 18 .

Quia inſolubile dicitur, quod in heterogenea refolvi ne- Terriet in

quit (S. 143. P. I. Phyſic. ): terra pura dicenda erit infolabilis: folubilis.
quia nec æthere, nec aëre , nec alcohole , nec aqua , vel oleo
ullove alio menſtruo feparari in heterogenea a quoquam potuit,
aut a quacunque vi movendi diffoluta unquam deprehenfa eft,
Burbavio autore p. 527. l. cit. Qui hanc aquæ qualitatem appel
lat fimplicitatem , qua nullam ſtatuit effe majorem . Eam vero
fimplicitatem omnibus elementis, utpote ſimplicibus, commu.
nem eſſe oportet , cum alias non forent fimplicia . Sequitur
tamen inde metamorphoſis impoſſibilitas , etiamfi fat magnam
ejus copiam habeas. Id quod itidem valec de aliis elementis
puris. . Si vero inſolubilis dicitur ob difficilem ſeparabilitatem
cum firmiter cohæret, hoc patet e S. 3. nec proprie di
cirur.

Cave inſolubilitatem confundas cum indiviſibilitate fou partium

inſeparabilitate , quando vel plures ejus partes ar &tiſlime con
junctæ funt. Hæc enim in omni corpore non folum effe poteft,
ſed & eidem conſtanter ineft ( $. 142. P. I. Phyfic .), nec ab
ullo compoſito fejungi poteft ejus diviſibiliças (8. 636. Ontol.)
.

(Wolfii Phyſ. Tom . III.) C §. 1.9.

 18 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CA P.92,

$. 19 .
Quando tere Quia omne compoſitum eſt diviſibile (S. 637. feq.
Tafit friabi- Ontol.), ideoque interire poteſt citra annihilationem ( : 542 .
lis, fragilis. ibid .), terra quoque pura , etiamſi majori vi cohærendi gaudet,
quám alia (S. 3. ), fi tamen peregrina inter proximas multas par
tes interſunr, prohibentque , quo minus firmiter cohæreant,
facili preſſu partes tum a fe invicem feparari poflunt. Quia
corpora , quæ compreſſione manuum aut digitorum in minu
tas partes conteruntur, friabilia dicuntur (S. 125: P . I. Phyſic.):
patet ratio , cur corpora , vel e pura terra compofita , interla
bente materia peregrina debiliter tantum cohæreant, ideo
que friabilia fint. Eft igitur in terra pura , valde debilitat & . co
bærentiæ cauſa , ratio indolis ejus friabilis. Quare a nonnullis
dicitùr corpus friabile, tanquam digitis minutim terendum.
Quod & in impura ſimiliter in nexu ſuo impedita ufu venit.
Enimvero ſi tam firma eſt partium cohærentia , ut non niſi

ingenti vi fle & tendi aut tundendi disrumpantur , fragilis eſt illa
terra aut terrea materia (cit. ſ . 225. ). Infra difpiciemus, quous
que debilitata eſſe debeat vis cohærendi, ut friabilis dici merea
tur. Creta v . c . eſt friabilis, quia, dum ea fcribimus, levi ejus
affrictu digicorum partes ejus detritæ fuperficiei alterius cor
poris adhæreſcunt. Hambergerus Phyfic. §. 371. per ſe omnem
terram opinatur eſſe friabilem .

$. 20.

Quid fit fi Materia in igne fixa vocatur, quæ fola vel in me.

xum in igm ? dio fummoque ignis æquabilis gradu nullatenus mutatur.

Mutari materia in igne dicitur , dum vel ſublimatur, aut loco
ſuo ita movetur , ut ſurſum propellatur , uti aqua deſtillando
ſublimatur, in vapores volatiles reſoluta , vel funditur , hoc
eft, ex illiquida & immobili redditur mobilitlima & liquida, uti
cera vel metallum ; vel conſumitur , ut fenfim evaneſcat inte.
reatque ;
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI.

reatque; vēl variatur aut alreratur ita, vt aliam nancifcatur elfen ,

ciam & naturam &. 300. Ontol. live deceriorem , degenerando
aut . corrumpendo, ſeu meliorem , nobilitando & exaltando ; uui
quando metalla vel deftruuntur in vitrum & c. vel in aliud no.
bilius transmutantur , uti dum ex cupro vel argento aurum

facere fe poffe putant , qui adepti videri volunt alchemiſtä .

Fixum igitur hic idem eſt ac omnino immutabile & immobile
immotumq ue ,

. 21 ,

Terra pura eſt fixa in igne five asbeſting. Eft enim Terrapura
inſolubilis æthere (§. 18.) & igne (s: 585. P. I. Phyſic.), ideo eft fixa
que alterari feu aliam nanciſci effentiam & transformari nequit. Feuerfeft,
Præterea nec e ftatu firmo & illiquido in fluidum & liquidum
redigi, teſte experientia, poteft, itaque fundi nequit. Quare &
qua eſſentiam , & qua ítarum ſuum eft immutabilis. : Neque
pacitur ſe ope ignis quantivis ſublimari ſeu loco moveri & vo
latilis reddi, experientiæ documentis chemicis. Vid . Burban,

vii Chemia p . 527. 129. manet igitur fuo loco immobilis. Dum
igicur & immobilis manet in ſummo igne & immutabilis, uti
que asbeſta fixa & in igne eſt cenſenda (S. 20. ) , & amiantus.
Simili fenfu Cicero ait in oratione pro Rabirio c. 9. Maneat illud &
fixum fit, quod neque moveri neque mucari poteft. Additur
vero perſpicuitatis cauſa in igne , quia vifumma ignis chemici
æquabilis aut & fpeculi cauſtici fublimari pura terra nequit.
Impuram volatilem reddi& per alia adduci, ut fublimetur, fa
temur, & fuo loco oftendemus. Sola igitur cerra pura repe
ritur in igne fixa,

E natura terræ puræ , in igne' fixa, peculiaris & pro- Aptitudo ad

pria ipfe redundat babilitas atque utilitas, in præftandis corporibus præbenda as
C2 asbeſtis, befta,
20 PHYSICÆ PART. 111. SECT . 1. CAP. I.

asbeftis , ut teſtis furnisque chemicis , aliisque fummo igne

haud deſtruendis, uti in catinis fundendorum metallorum &c.
Etenim terra pura eſt in igne incorruptibilis (8. 21. ) . Ex ea

igitur fieri & coagmentari poſſunt corpora in igne asbeſta h. e .

incorrupribilia & immutabilia , quibus homines in variis offi
cinis & artibus indigent, vel ubicunque ufui effe poffunt.
Jam luculenta experientia conſtat, non dari aliam materiam in
violentiſſimo igne durabilem fixamque, præter puram ter
ram. Ea propter hæc propria hujus terræ dos , vis , indo.
les , & peculium quaſi hoc eſt habendum , quod fola idonea
fit & inferviat asbeftis corporibus catinis , vafis, inftrumentis.
que obtinendis .

Audiendus hic eſt Chemiæ Profeſſor Cel. Burhavius, qui fuorum

elementorum Chemiæ p.:529. fcribit: manet pura terra , fi fola

& ſeparata eft ab omni re alia , immota & 'fixa in vaſculo fu :

forio ad violentiſſimos ignes ( undique æquabiles ), manens in
mediis flammis conſtantiſſima. Hæc p. 530. reperitur peni
al
tiſſime inodora , inſipida, alba colore , mollis admodum ,
liſu vix fonora , vix ullo modo diffolvenda. Aqua inſtar fa

rinz in partæ fpeciem fubigi poteft, ductilem adeo , ut inde

formari queat vas, quod extremam ignis torturam illæſum fu
ftinet, omniaque metalla fuſa retinet. Hæc eft illa terra , e

qua decimaltæ mecallorum teſtas formant exploratrices , in

quibus metalla examinant. Hi cacini funt, in quibus plumbo
11
fuſo miſtæ glebæ foſfiles , evaneſcentibus omnibus aliis aurum
& argentum fuſa in globulum relinquunt. De hac ipfa terra 1
etiam conficiuntur fornicatze teſtudines, quibus fupponuntur
di& ti catini, ne fordes incidant & per quas ignis purus quidem
Ac violencus tranſeat.

§. 23 .
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 21

g. 23
Mirabilis & in eo eft catinorum asbeſtorum cohærentia, Catini asbeſti

quod plumbum liquefactum in illis per diſtentos igne porulos effluit, impervii
una cum cæteris fimul fuſis metallis foſſilibusque, Auro argento. Junt of
que exceptis , quæ inrus, colle &ta in globofam figuram , reſtant, l.nont & c.
neſcia transmitti. Docuit hoc experientia , quod alio modo

huc usque cognoſci non potuit . Præbent igitur iſti catini do

cimaſtis & metallariis egregium ſubſidium , ſegregandi e gle
bis follilibus cujuscunque generis auri & argenti. Quod ex ea
ratione mihi fieri videtur , quia hæc metalla denſius in ſtaru li
quato cohærent inter ſe , quam ut gravitate ſua ſeparari & ſub
ire poros asbeſtorum poffint. Ob affinitatem quaſi auri albi
feu argentei cum fulvo , de quaſi auro argentei coloris (platina
vulgo ) idem videtur , ac de vero auro .
Nitimur hic chemicorum & docimaſtarum experimentis concor.
..dantibus. Quorum arteſignani loco Burhavius l. cit. p. 531.

his utens verbis : hæc terra eſt, ex qua fit myftica illa vulcani,
non Jacchi, vannus , per ajus foraminula minima cum plum
bo vitreſccntia corpora cruda , imperfe&taque metalla cribran .
tur, transfluuntur, dum folum aurum & argentum nulla parte
transmittuntur per hofce meatus , fed nexu indiffolubili fe col
ligunt & affociant in maſſulam globofam , quæ tota quaſi confi
ftit in centro hujus valis , quamvis tota cava ſuperficies & cor
pus hujus carilli poroſa ſint ubique & æquabiliter. Eft igitur
hæc terra in tale vas formara verum cribrum mérallorum cum

plumbo fuſorum . Addatur Crameri Docimafia theoret. cap. 3.

Art. I 11. Ubi docetur , internam tantum ſuperficiem cu.
pellæ cineritio apyro imbui.

g. 24

Quoniam terra fincera in igne eſt fixa & immutabilis Torra ſola
( S. 21.) , nequit fola in vitrum corverti. Quod fi fieri deberer ,' vitreſcere
C3 ejus neſcit.
 22 PHYSICÆ PART , III, sect. ie capa i ,

ejus ſtatus translucidus fieri deberet ex opaco. Sed in igne fixa

haud transformantur ( S. 20.). Igitur & terram folam igne ur .
gente in vitrum abire non poſſe liquer, & teſtimonio experien .
tiæ comprobatur.

Teſtem fide dignum dabo Burhavium cit. p.530. ſeq. fcribenrem :

terra virgo fi fola fuerit vix convertenda in vitrum . Hæc

terra diutiſſime cum plumbo fuſo derenta in igne violento nun

quam ab illo funditur , nunquam cum illa vitreſcit. Item

p.517. ſeq. Hæc terra tritu in pollinem redigi poteſt femper

ſubtiliorem ; attamen in fummo igne tam immutabilis perfiftit,
ut ne quidem in eo fluat , fola ſi fuerit.

ģ. 25 .
In terra con . Quatenus terra ſuapte natura movendi majori vi gra
tinetur ratio vitatis partium inter ſe nequaquam ſuam ſuperficiem compo
interna fu- nere poteſt ad ficum perfecte horizontalem lævitatemque
perficiei ina- ($ . 3 ) ; eatenus necelle eſt, ut ejus fuperficies alias babeat partes
qualis mon- aliis eminentiores, depreſſioresque, ideoque ut ſuperficies fit ina
tofa, valloſa quabilis. Prour in tellure, quatenus ejus ſuperficies e terra
esperague. conſtat , non ſolum loca inſenſili acclivitate & declivitate præ
dita extant, ut ex illa verſus hanc aqua in alveis decurrat , ve
rum etiam paffim valde ſenſibiles occurrunt clivi , colles, mon
tesque longitudine , latitudine & altitudine non modo in tota

mole ſua, ſed in partibus quoque fuis differentes ; & pariter

quoque valles minores majoresque, immo & alvei fluviorum ,
& maris fundi magna profunditate fæpe immenſa variantes
cavernæ fubterraneæ , hiatus & abylli fovearum etiam na
turalium præter effoſſos puteos , foveas foffasque dantur.
Ubi vero exiguâ tantum eft , ipfo tamen tactu viſuque per
ceptibilis, eſt inæqualitas ſuperficiei, ibi ſentitur defectus læ
viratis ideoque fcabrities non quidem cuspidibus horrida , fed
obtulis aut inollibus prominentiis gaudens, aut afperitas tactum
magis
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI.

3 magis minusve offendens rigidis angulis eminentium acutiori.

bus etſi perexiguis ( S. 129. P. I. Phyfic .). Jam liquet propter
majorem cohærendi, quam gravitatis vim in terra , hujusmodi
inæquabiles ſuperficies in illa dari poffe , & frequentiſſimas
eſſe , niſi quid extrinſecus aut peregrinum incus obfit , lævica
tem quandam & rariorem in ejus ſuperficie pariens. Internæ
igitur naturæ terræ propria eſt ratio induendi ſuperficiem in
æquabilem , ſcabram aſperamque etiam in minutiſſimis cor
puſculis terrenis. Exemplis adducendis opus non eſt , cum
ubique obvia fint innumera.

§. 26 .

Quia fri& tio eſt reſiſtencia ſuperficiei afperæ , per quam Terra conti,
inceditur ( 646. Mechan . ), vel reſiſtentia fuperficierum in net rationem
motu ſe invicem contingentium ; eaque duplex, altera in motu frictionis.
radente , altera in volvente (§. 694. ſeq. ibid.): ratio præcipua
frictionis refidet in terra. Ætheris enim , aëris & aquæ cor

pufcula liquida quamlibet exigua fphærica fere funt, & fuper

ficie velut politiſlima gaudent (S. 210. P. I. Pbyfoc .): quapro :
prer alterum ab altero fere tantum unico puncto tangitur affici.
furque ( §. 45. Geometr.). In his igitur affri &tus vix ſenſibilis
Sed terra aliam legem cohærentiæ habet ( §. 3.),
fieri poteft.
per quam naturaliter in ejus ſuperficie non poſſunt non ſca
bræ afperitates (S. 648. Mecban .) naſci & dari (9. 25. ) , nec
horizontalem nec lævem ſuperficiem formantes patientesve ,
niſi illa vi externa illi utcunque concilietur. 1

S. 27 .

Frietio gradus diverſos nancifcitur partim e minori aut Undefri.

majori ſuperficierum magnitudine & afperitate , partim e diverfa ftionis di.
gradus compreſſione ad fe invicem ; & cæteris paribus in motu verfitas na
radente major eft , quam in volvente. Erenim quo majores ſcatur.
ſunt
24 PHYSICÆ PART. - III. SECT . I. CAP. I.

ſunt ſuperficies , eo pluribus partibus ſe invicem contingunt,

ideoque quo minus funt lævigatæ aut lubricatæ , eo plus reſi
ſtunt motui præſtando ſua ſcabritie ac funt & ſuperficies eo
majores , quo funt fuper alias editiores, inde eo difficilius
plauſtra adducuntur in montes, quo illi ſunt accliviores. Sic &
fi in corpora arte erecta, v . c . ſcalas vel gradibus deſtitutas,
aut ex marmore lævigato compoſitas eo difficilior eft adſcenſus
& attractus aliorum etiam itidem lævigatorum aut lubricorum ,
quo majores ad fe invicem affricantur fuperficies, & quo ſcala
ſunt accliviores ( fteiler ).
Si infuper accedit ſuperficierum aſperitas , quo illa
eſt major, quo illa acutioribus, altioribus , pluribus , rigidio
ribusque : angulis horret , eo major neceſſe eſt fiat affri.
&tus, augeaturque difficultas motus earum ad aut fupra fe
invicem .

Denique eo fortior eſſe debec affricłus, quo major eſt

compreilio , five inſitæ gravitati, five excernæ vi comprimenti
feu adverſus ſe invicem nitenti debeatur. Conſtat igitur ex
his cribus fontibus diverfam frictionis magnitudinem h . e . gra
duuin differentiam enafci.
In motu 'radente cæteris paribus plures ſuperficie

rum partes fe invicem contingunt, ſeque mutuo inercia ſua in

motu impediunt & remorantur ( S. 649. Mecban.), ideoque eo
plus virium impendendum eſt in morum exhibendum conti
puandumque , quo majores funt ſuperficies frictioni obnoxiæ .
Ex adverſo in motu volvente (S. 650. Mecban .).vel perpaucæ ,

vel faltem pauciores partes frictionem ſuſtinent (S. 26.). Ita

que in motu radente cæteris paribus major, in volvente mi.
nor effe frietio deber in mixto motu ex utroque compofita (S.
667. Mecban .). Hinc currys roræ in valde declivi deſcendu

prohibentur , volvi , ne nimis præceps fiat decurſus.

In
 DE GEOLOGIA - ET GEOMETRIA GENERALI.

In motu radente eo magis refiftitur 'motui, quo plures partes

eminentes unius fuperficiei incidunt in alterius partes depreſ
fiores. Partès enim ita implicatæ intricatæque non poffunt
niſi difficilius, ideoque non niſi majori vị extricari & expediri,
quo ipfo & lentius proceder motus , & tardius abſolvetur.
In volvente autem motu progreſſio fieri nequit niſi per diame.

crum , quando dimidia peripheria circuli jam revoluta eft, h. c.

quando 157 partes salęs jam funt affrictæ , qualium 100 in
diametro habentur. Conf. Miſcellan . Berolin . Acad . Scient.
! .. I I. P. 312. ſeq. i

§. 28.

Affrictu ſuperficierum mutuo aſperitates earum ſcabritiæ . Quid pretot

que eo lentius - diminuuntur I tollunturve partim , quo firmius frictio dim.
partes corporis inter fe cobærent, & quo funt duriores partim quo turna ?
eminentiæ & cavitates funt majores. Etenim dum expedire ſe
partes prominentes e cavitatibus, aut fupergredi alias promi
nentes partes alterius fuperficiei fibi obftantes nequeunt, quæ
debiliores ſunt cæteris , franguntur & radente motu auferun : Prvi

tur; quæ diffringi penitus nequeunt, eæ tamen ex parte abra

duntur, obruſiora fiunt, & fic ſenſim aſperitas in ſcabrem muta
tur . Quo minor ſuccellu temporis fic ( cabres , eo propius ad
planiciem & polituram accedunt. Sed ob fortiorem refiften
tiam eo diuturniorem , quo majores ſunt cavitates & eminentiæ ,
hoc non poreſt non eo longiori demum tempore & diutur
niori affričtu obtineri, quo duriora & firmiora ſunt corpora,
quoque major fuit insequalitas eorum ſuperficiei, ſive alperi
tas , five ſcabrities dici meruerit. " Longius continuato affri &tu
fubinde plures partes abraduntur , corpora ſubinde magis mi
ruuntur & attenuantur, & lævigantur, quando axes cylindrici
in foramine motu volvente ita atteruntur , axis diameter idemtia
dem minor, foraminis autem evadit major , & fi alterum mi
(Wolfii Pbyf. Tom .III.) RUS
24 PHYSICÆ PART. 111. SECT . I. CAP. I.

func ſuperficies , eo pluribus partibus fe invicem contingunt,

ideoque quo minus ſunt lævigatæ aut lubricatæ , eo plus reli
ſtunt motui præſtando ſua ſcabritie ac funt & ſuperficies eo
majores , quo lunt ſuper alias ediciores , inde eo difficilius
plauftra adducuntur in montes, quo illi ſunt accliviores. Sic &
fi in corpora arte erecta, v . c . ſcalas vel gradibus deftitutas,
aut ex marmore lævigato compoſitas eo difficilior eſt adſcenſus
& attractus aliorum etiam itidem lævigatorum aut lubricorum ,
quo majores ad fe invicem affricantur fuperficies, & quo ſcala
ſunt accliviores ( fteiler ).
Si inſuper accedit fuperficierum afperitas , quo illa
eſt major , quo illa acutioribus, altioribus, pluribus , rigidio
ribusque : angulis hortet, eo major necelle eſt fiat affri.
&us , augeaturque difficulcas motus earum ad aut fupra fe
invicem .
Denique eo fortior eſſe debet affrictus, quo major eft
compreſſio , live inſitæ gravitati, five externæ vi comprimenti
ſeu adverſus fe invicem nitenci debeatur. Conſtat igitur ex
his tribus fontibus diverfam frictionis magnitudinem h. e . grá
duum differentiam enaſci.

!: In motu radente cæceris paribus plures ſuperficie

rum partes fe invicem contingunt, feque mutuo inercia ſua in
motu impediunt & remorantur (9. 549. Mecban .), ideoque eo
plus virium impendendum eft in motum exhibendum conci
puandumque, quo majores funt ſuperficies frictioni obnoxiæ .
Ex adverfo in motu volvente ( S. 650. Mecban .).vel perpaucæ ,
vel faltem pauciores partes frictionem ſuſtinent (§. 26.). Ita
que in motu radente cæteris paribus major , in volvente mi
nor effe frictio deber in mixto motu ex utroque compofita ( S. 1

667. Mecban .). Hinc currus röræ in valde declivi deſcendu

prohibentur, volvi , ne nimis præceps fiat decurſus.
1

In
1

i
 DE GEOLOGIA - ET GEOMETRIA GENERALI.

In motu radente eo magis reſiſtitur momi , quo plures partes

eminentes unius fuperficiei incidunt in alterius partes depreſ.
fiores. Partès enim ita implicatæ intricatæque non poffung

niſi difficilius , ideoque non niſi majori vi extricari & expediri,

quo ipfo & lentius proceder motus , & tardius abſolvetur.
In volvente autem motu progreſſio fieri nequit niſi per diame
trum , quando dimidia peripheria circuli jam revoluta eft, h. e .
quando 157 partes talęs jam funt affrictæ , qualium 100 in
diametro habentur. Conf. Miſcellan . Berolin. Acad. Scient.
1. 1. p. 312. ſeq. 1 5.1 . uri !

g. 28.

Africta ſuperficierum mutuo aſperitates earum fcabritiæ . Quid prætec

que eo lentius -diminuuntur I tollunturve partim , quo firmius frictio dim
partescorporis inter fecoberent, & quo funt duriores partim quo turna ?
eminentiæ & cavitates funt majores. Etenim dum expedire ſe
partes prominentes e cavitatibus, aut ſupergredi alias promi
nentes partes alterius fuperficiei fibi obſtantes nequeunt , quæ
debiliores ſunt cæteris , franguntur & radente motu auferun " vid

tur ; quæ diffringi penitus nequeunt, eæ tamen ex parte abra

duntur, obruſiora fiunt, & fic ſenſim aſperitas in ſcabrem muca
Quo minor ſuccellu temporis fic fcabres, eo propius ad
planiciem & polituram accedunt. Sed ob fortiorem refiften
tiam eo diuturniorem , quo majores ſunt cavitates & eminentiæ ,
hoc non poreſt non eo longiori demum tempore & diutur
niori affričtu obtineri,
quo duriora & firmiora ſunt corpora,
quoque major fuit inæqualitas eorum ſuperficiei, live aſperi
tas, five ſcabrities dici meruerit. Longius continuato affrictu
fubinde plures partes abraduntur , corpora fubinde magis mi
nuuntur & ártenuantur, & lævigantur, quando axes cylindrici
in foramine motu volvente ita atteruntúr axis diameter idemtia
dem minor , foraminis autem evadit major , & fi alterum mi
(Wolfii Pbys. Tom.III.) nus
 26 PHYSICÆ PART. IH . SECT. I. CAP. I.

nus durum eſt altero , vel & plus premitur , ejus magnitudo
magis mutatur.

Obfervaruun quoque eſt , ejusdem generis & temperiei corpora

majorem affrıetu ' mutationem ſubire, quam fi hererogenea in
affricta adhibentur v . c . chalybeus axis in foramine auri
chalcco , aur in verſorio magnetio cuspis politi chalybis in pi
leolo conico cupreo vel aurichalceo. Exiſtimo , quod ma
gis premitur in affrietu , id debere eſſe durius premente , ſi
ejus magnitudo non tantum debet mutari , quantum alterius
mutatur , & proportionalem eſſe debere majorem duritiem
majori preſſioni in motu volvente. E contrario fi in radente

motu polientium vel acuentium aciem ad corem alterutri plus

abradi debet , id molhus altero duriori & magis prementi eſſe
debere. Quo minus autem ad radendum & magis lævigan
dum , eo ſubtilior affrictio poftulatur (8. 656. Mechan .).

8. 29 .

Rationes Quo pauciores partes corporum inprimis lavium ad fe in .

frictionem vicem affricantur , & quo rarius eædem affricantur, in motu vol.
minuendi. vente , co minor ejt frictio detritioque partium . Fluit utrumque
ex rationibus . 27. allaçis. Ideoque in machinis frictio in.
evitabilis diminuitur partim probe poliendo duriſſima corpora
affricanda (S. 656. Mechan .), partim utendo ſolo motu radente
cavendo frictionem obliquam (8. 663. ibid .) in volvente raden ,
tem (S. 668. ibid .) & ungendo partes ſe contingentes ( S. 659.
ibid .), nec non axi curvato , alternatim attrahendo & protru
dendo (S. 676, ibid .) & loco matricis concavæ utendo rotulis
politiflimis circa axiculos verſatilibus, quas volventes ſe -axi
culi contingant ($.669. ſeq . ibid.). Deinde etiam quantum
falvo ſcopo obtinendo fieri poteft appreſlio partium ad ſe invi,
cem , eft minuenday: ut partes le tangentes potius in ſitu verdi
cali fibi invicem fintparallelæ , quam in horizontali fibi alize
Aliis
Klii .
 1
DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 27

aliis ſua gravitate incumbant (F. 660. ibid .), & ubi ficus hori.
zontalis evicari nequit, nec commolitio vel policura requiritur,
ut nulla pars alteram radat , ſed potius fuper altera volvatur,
aut fi radere oportet , quam minimum ut in trochleis radat.
Denique in dencibus rotarum ſe mutuo contingentium ex Roe
meri demonſtrationibus figura epicycloidalis reliquis rotundis
præferatur ( §. 673. ibid .).

§. 30 .

Quia frictio vires movendi machinæ eo magis minuit, De motienda

quo eſt major , in æftimandis viribus machinæ , quid frictione frictionc &
derogetur, viribus machinæ diſquirendum riceque æftimandum vi machina,
eft. Metienda ergo funt vires macbinæ & frictiosi?s, quantum
quam optime fieri poteft , I ) . ex partium fe contingentium
gradu duritiei & polituræ vel afperitatis & c. 2 ) ex ſuperficie
rum ſe contingentium , magnitudine in motu radente, quæ
frietio tamen minor eſt ea , quæ oritur 3) ex compreſſione par
tium ſeſe contingentium , quæ adhibetur , quanquam vel pro
prio tantum pondere compreſſio fiat ; * 4) ex gradu celericatis,
quæ quo eft major , eo plures partes ſe invicem contingere &
fricare debent , h . e . eo major fit frictio v . c . in exemplo Mu
ſchenbruk . 5. 349. ut i ponderis, modo non fit fummus, jam
ultra quem invaleſcere neſcir; 5 ) ex fubſtituto motu volvertis
loco radentis, ubicunque fieri potuit non fine compendio ;
6) ex indole hererogenea & lubrica partium fe contingentium ,
potiſſimum ope apræ pinguedinis, 7) e partium affi'ictarum
vel dilaratione per calorem , vel contractione per frigus , 8 ) ca
vendo , ne quod in exigua machina proceflit, pures & in
quavis majoré feliciter eſſe proceffurum , etiam fimillima fit
materia conſtruçtioque , "aut v. v. minima frictio haberi nili in
OL
machina fimplicillima riequit. 5
!!!!! :293 ur , KS
Amon
 PHYSICÆ PART. II , SECT. I. CAP. I.

Amontonfius quidem & dela Hire arbitrati fant fuperficiem in fri

tione non venire in cenfum , fcifcendo fic: un corps , qui

a plus de largeur que d'epaiſſeur, ne doit pas faire plas de re

fiſtance, quand on le traine ſur la plus grande ſurface , que
lors qu'il frotre par ſon coté le plus étroit : parce que la pref
fion , qui vient de ſon poids , erant la même dans l'un & dans
Y autre cas , fi dans le premier cas il y a plus de parties enga
gées, elles le font moins profondement, que dans le ſecond.
Uri eorum fententiam expreſſit celeb . Nolletus Leçons de Phy
fique experim . Tom . I. p. 235. ubi ipfe p. feq. monet, licet
quædam experimenta ingenioſa videantur eam confirmare; a
particulari tamen eventu univerſalem regulam fieri non poffe
ati Muufchenbrukius recte docuit Ejais de Phyſic. 9. 343 & 347.
Opus igitur eft fubfidiis, peculiaribus frictionibus detegen
dis apris.

g. 31 .

Quid ft Trgo Tribometrum appellatur inſtrumentum meciendi fri

bomet rum &tione corporum in machina adhibitorum .
m Eft illud vel

& quotu fimplex , ad unam rantum frictionem metiendam comparatum ;;

plexe vel catholicum , ad omnigenas frictiones metiendas , inde & ad
plures omnesque in machina conjunctas applicandum .

Tribometrum metallicum fimplex defcripfit ejus inventor Muſchen

1
brukius loc. cit. 9. 344. Conſtar illud ex axe metallico perpo .
lico , tranſeunte per cylindrum ligneum , cujus diameter
= 4". Axis in extremitatibus eſt cylindricus, pro diame
tro tantum habens 5 pollicis rhenani, prope lignum ejus
diameter eſt į pollicis. Imponitar axis modo tenuior , modo
craffior in experimentis duabus regulis metallicis, horizontali
fitu fuper ſuſteritaculo pofitis, in politiſſimis matricibus ipſo
1
rum diametro reſpondentibus prope hemicyclicis. Ligneum
Cylindrum ambit (funiculus tenuis) rænia , altero extremo
ligno
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI,

ligno affixa , altero dependente lancem reneris , cui imponi

poffunt pondera ad vertendum cylindrum ligneum cum axe
chalybeo fuffe &tura. Ur & preſlio varietur, alio funiculo
circumdat lignum cylindricum , cui quanta vult utrinque ap
pendi pondera poffunt. Enarrat dein feriem experimento
rum, hoc inſtrumento captorum p. 180 & 181. V. C. axe exi
guo impolito matrici regulæ utriusque chalybex folo pondere
proprio 3 librarum 6 drachmx gyrarunt ficcum , oleä olivae unétum 4 drachmaz
appenſis 2 libris II 10
+ 17 14
6 21 17
Cane

axe majori quid expertus fit , non reperio ibi notatum . Legi tamen merenta
experimenta alia , quæ adducit.
Variavit deinde matrices , adhibendo interdum cupreas, auri
chalceas, aut plumbeas, aut ſtanncas, aut ligni Guajaci. Quæ
experimenta itidem enarrar ſimilibus caſibus, ubi in primo ge
nere aurichalcea , cuprea & plumbea tantum eguit 4 dracbmis,
inuneta 3. j ſtannea 6 & lubricata 5 , lignea 10 & oleo im
buta 6 ...
Variavit quoque axes , cylindrosque fimiliter ex
parte. Sed non adhibuit morum volventem in regula plana,
matrice deſtiruta , & paxillis politis axes in reéto fitu rerinents
bus prædita, neque regulæ diverſam in latitudine fuperficiem ,
ad hypomochlii acicm usque ; mulro minus rotulas mobiliffo
mas regale applicatas. Neque compoſuit machinulas, dua
bus , tribus & c axiculis , aut & rotis dentatis & tympanis
axium inſtru & tas. Denique nec ad integras machinas uſu re
ceptas uri horologia polyfpaftos, cochleas & c. aptavit fuum
tribometrum . Quod tamen in horologio fecunda vibrante
fere fine alia tribometro ſuccederet, appenfis ad axem ponde

ribus in lance , ubi pondus ultimum id ipfum eft, quod in

tegrum movet horologium . Sic frictio pistilli in cylindro
D 3 polito
 30 PHYSICÆ PART. 111. SECT . I. CA P. I.

polito cavo , ut in antlia yulgari, aut pneumatica ; in aliis

machínis hydraulicis , hydropyriis, cæt. explorari , eaque
fubdu &ta virium machinæ exceflus indagari poiler.
Jam vel in utraque regula crena fieri poſſet, pro inferendis
omnis generis hypomochliis axium usque ad lineæ aciem , fe
curiculæ forma; vel eidem aut parallelis cancellorum ſuperio
rum in fella regulis ope cochlearum affirmari poſſent hy
pomochlia duabus rotulis mobilifimis conſtantia , & que
cunque libet alia uſitata.
Duæ rotule, quarum medio in
Tom . II. cumbens axis volvendus , poſſent in tenuem & fere linearem
Phyfic. Tab. marginem furſum exire, quo axis veluti duobus tantum punétis
III. Fig. 4 . ſuſtinererur, arque vel ſeparatim cochleis , trochlearum ritu ,
inferi ſuis locis , uti Fig 4. a fulcrum cum ſua cochlea & trans
verſo rotularum axiculo , b vero affirmatam jam utramque ro
tulam a latere conſpiciendam in ea vicinia exhiber , uc in c
Tig. s . axis cylindri reponi poſſit. Figura 5 oſtendis, quomodo in
ter duas lamellas de & fg , erectas fuper bafi k l ad F. F. in
in Fig . 3. vel E E. EE firmanda collocari pofſint rotulæ ,
vel fic , ut axes more folito per foraminula polita tranſeant,
uti in d 'e notantur, vel ur cuſpides axiculorum conici , in
conicis non perforatis lamellarum capitellis ita hereant, uti
folent acuum magneticarum cavis capitulis feu operculis ftylo
rum eufpides ineffe, ut in his acubus morús fiat fere in uno
puncto , in roțulis ad duo punéta . Tria fere punéta affri !
{ tus axi D D dari poffent vel per tres cuneiformes unam ho
rizontalem q , duas verticales o . p. fuper bafi m . n . fixas; vel .

per tres conulorum cufpides , v. s. t. quorum medius reêta in

bafi m . n . erigirur , dux vero conulorum funt curvorum fu
per eadem bafi.

Axem vero D D cylindri B A ita inſtrueram , ut media parte,

qua cylindrum tranfit , eſſet parallelepipedum quadrati. Vid.
Fig. 7 . Fig. 9: ubi DD funt axes minores ; - A B eft pars ejus parallele

pipeda
 , DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 31

pipeda quadrata. Cui imponi poffunt cylindri alii C Â . C B.

axes majores futuri & æque políti , ea proportione gaudentes,
ut fi diameter D axis eſt 1. diameter CC ſit 2 , & majoris CC
fit 4 ; vel CC = 3. & major = 9. quo innoteſcat propor
tio fri & tionum ad proportionem diametri axium . Medium
parallepipedum inter A C & C B occupabunt pro fcopo explo
rande frictionis , modo cylindrus , qualis eſt in Fig. 3. A B,
aut in 3 diſcos velur diviſus, quorum diametri fint proportio
nales pro lubitu ; modo trochlearum diverfitas, gemella cylin
dris , pro funiculorum variorum fimul frictione cruenda ;
modo cohlea mas , cum adjunétis feminis differentis longitu .
dinis ; modo circa promotum cylindrum C B verſus medium ,
aut plurcs longiores & craſſiores , poft immorum redditum
axem D D , roram adhibendo diverſi ponderis , ut frictio axis
in peritrochio reperiatur in diverſis cafibus. Tum etiam plur
res cochleæ conjunétæ , v. g. Fig. 8. ita adhiberi poffunt, ut Fig . 8 .
axis inter H G. fit D D in Tribometro .

g. 32 .

Quia frictio pendet a vi motui reſiſtente e ſuperficie Modus meno

corporis potiffimum oriunda ( §. 26.), ideoque conſtanter ſurendi fri.
contraria eft motui alieno , cui reſiſtir (S. 4 & 6. P. I. Pbyſic .); ctionem ,
nec eſt niſi vis movendi (S. s . ibid .), quæ homogeneæ vi gra
viratis æquiparari, & ex comparatione cum illa diſtinctius in .
telligi appendendo poteft ( S. 158. ibid.): diſpalefcit ratio eruen
di vim frictionis , ideoque & ipſam frictionem diftinéte ope apper
fionis detegendi & metiendi. Scilicet, fi in tribometro conſtar

gravitas lancis & pondusculorum minutim ſenſimque ei impo

fitorum , incipiente motu , cui frictio obſtitit adhuc, liquer
frictionem jam eſſe ſuperaram , ideoqué lancis cum fuis ponde
ribus gravitatem , tanquam vim deorſum movendi machinam
frictione hactenus impeditam , nunc effe majorem vi frictionis.
Ideoque
 PHYSICE PART. Ill. SECT . I. CAP. I.

Ideoque fi ponduſculorum minutorum , e . g. granorum adem .

tione, aut additione rurſus fi nimium abſtuliſti, quæras, quo
ponduſculo demto nondum incipiat motus frictionem ſuperans,
addito vero jam incipiat : a poſteriori innoteſcit, vim frictio
nis effe majorem iis ponderibus, per quæ nullus impetratur
motus five radens, five valvens; iis vero minorem , quibus
jam incipit motus. Itaque intra illos terminos quantitas fri
{ tionis contineri debet, five fic, ut differentiæ , V. c. grani,
dimidium ei addenduin intelligatur , quo nondum movetur,
sique adimendum , quo vincitur frictio . Si differentiæ pon.
.
dufculorum partes minores dantur , iisdem adhibitis veræ pro
pior aut quam proxima reperiecur dimenſió frictionis.
Sed non femper opus eft Tribometro ad frictionem
indagandam : quia fæpe integra uti licet machina ſine Tribome
tro V. c . fi ſucularum ſcytalæ N. in horizontali fitu pofitæ ap
pendas lancem dum fine ullo onere eft, (vel & dum onus, quod
tollit, in æquilibrium eft redactum , ut ſolum premat axem )
Mechan. Wolff. Tab . VII. Fig. 84. tunc lanx cum ponduſculis,
quibus incipit verti , docebit vim frictionis . Sic explorabitur +
frictio molæ pneumaticæ , quando aëre quieto extremo alæ !

horizontalis lanx appendicur cum ponderibus , donec ala inci

piatmoveri. Vid . Mecban. Tab. 1X. Fig . 105 & 106. Nec non
frictio regulæ & rotæ dentatæ Fig. 107. Tab. IX . rotæ dentatæ
alteriusque axis dentaci.: Fig.110. ibid . item piſtilli in cylindro
antliæ v . c . pneumaticæ . Aërom . Tab. I. Fig .- 2. ad crucem !

V. c. in o , dum O N horizontalem fitum habet, appendendo

lancem cum ponderibus &c. ..
Tab. ini . Quæ ut melius intelligantur, fpectemus Tribometrum Muſchen .
Fig. 3. Toim . brukianum Fig. 3. Tub. HII. Tom . II. Phyfic. Cujus fuftenta .
I. culum eft veluti fella quadrupes EEEE. Illius cancellis fu .

perioribus incumbunt duæ regulæ F. F. quibus imponitur-axis

D D Gylindri lignei B A. Regulæ excavatam habent matricem ,
ubi
--

1
 . : DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 33

ubi axes DD funt circumvolvendi A d A , cylindro affigitur,

filum tenue aut expia , ambiens cylindrum & geftans lancem R.
Pro majori appreſſione axis ad matrices in regulis , funiculo
ad B apparenti & tranſeunti appenduntur pondera P & Q.
Lanci R imponuntur ponduſuula eo usque , donec in gyrum
agunt axem cum cylindro. Conſideratur hic lanx una cum
injectis pondusculis. ve vis applicata ad vettem fedecies longio
rem vecte axis affri& ti : quia axis minor = 3 " " & cylinder feu
diſcus = 48" = 1 ; 16 uti in diametro integra , ita & in
dimidia. Quoniam axis cum diſco ponderat 3 libras = 384 3,
& ficcus volvitur 4 drachmis , 64 , funt iš trium librarum ,
& has lanx cum ponderibus pendere debuiſſet, fi ad axem
lans eſfer applicata & onerata, donec illum inciperet movere .
Similiter in cæreris experimentis calculus fri& tionis eſt fubdu
cendus , qua ſubdu ta, reſtar exceſſus, qui fuperata frictione
impenditur in morum . Si ergo ultra 4 3 tres libræ lanci
ineffent, fedecies major foret vis volvens, quam frictio. Mi
norem frictionem chalybis ad f , t & aurichalcum , inde putat
? derivandam eſſe, quia in homogeneo metallo magis in fe in
vicem implicantur reſidue vel lævigatis inæqualitates , ideo
que majorem efficiunt fri& tionem . Adderem ,' homogenea
naturali imperu ad cohærentiam ferri, ideoque difficilius in ſe
invicem ſeparari, quam heterogenea.

33

Quia terra eſt elementum ficcum ( S. 3 :), non poſſunt non Quortem ma
quælibet & corpora ficca potiffimum e terra conftare. Eft igi- teria terra

tur terra materia præcipua atomorum in aëre natancium agro- fit ?

fum , camporum ; hortorum , collium , montium , vallium ,
alveorum , fundorum & vadorum oceani & maris, cæt . arenæ ,
glareæ , fabuli, lapidum , faxorum , petrarum , fcopulorum ,
cautium , pulvinorum , camporum , inſularum & c. i
(Wolfii Phys.- Tom .III.) E Longum
 34 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP . I.

Longum nimis foret , corporum ficcorum omnium vel genera

tantum cunéta enarrare , ob ingentem corum · varietatem .
Qurdam eorum jam ante nominavimus, ut fuliginem , favil
lam , cineres , calcem , cretam . . Plura alia in fecuuris occur .
rent foro loco , uti lignorum , foſſilium variorum çær. Unde
hic fatis habui præcipua quædam eaque copiofiora genera in
nuere , quæ partim ex antecedentibus jam nota erunr,

§. 34 .

Torraeſt Miſcibilis eft naturæ terra, & apta ad inimera mixta

miſcibilis. . conſtituendi faltem qua partes ficcas ficcandasque. Eft quippe
materia omnium ficcorum ($ . 33.), ergo & omnium, quæ cor
poribus inſunt, partium ficcarum . . Jam dicuntur materiæ
miſceri, quando heterogeneæ exiles conjunguntur in unum
f. uniuntur ( S. 252. Cosmol.); & miſcibiles ſunt ſua vi & indole
apta ad cohærendum cum heterogeneis, ut prodeat inde mix.
tum differentium a miſcibilibus qualitatum (ibid. & V. 253. ) ;
quod magmentum dicatur ( § . 6.). Innumera vero hujusmodi
mixta ubivis in tellure dari, quæ terra ingreditur & magna ex
s
n
i
c
1
ſent, niſi terra eſſet miſcibilis aptaque ad ea conficienda, ne
ceſſe eſt , ut terram dicamus miſcibilis eſſe indolis , & ad innu
mera mixta qua partes ficcas conſtituenda idoneæ & creatæ.
1
S. 351
Eft mater Terra quoque princeps mater eſt trium regnorum naturce
trium na caducorum . Procreat enim in ſinu ſuo mixta omnigena, uri
turæ regno. magmentorum foſſilium genera quæcunque natura ſua miſci.
rum . bili, aptaque ad innumera mixta qua, partes ficcas vitæ exſortes
exhibenda (§. 34.). Procreat ea proprer, fovéc alitque omnis
generis viventia , viræque.corporeæ genitrix dici meretur &
nutrix . Patebir hoc uberius ſuo loco in ſecuturis.
Caduca
 DE GIOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 35

Caduca hic appello crementa , quæcunque fua fponte naturaliter

oriuntur & componuntur , non multo poftea rurſus interitura
& dividenda. Dum orta funt , crefcunt, donec maturitatem
perfectionemque adipiſcantur; cum ſenſim decreſcunt, ver
guntque ad interitum , obtento fine , cujus gratia adfunt au
exſtiterunt. Spectantur autem hic quoad partes fixas & potif
ſimum ſemper per fe ficcas f. terreſtres,

D. 36.

Quatenus ſiccorum cohærentia interſtitia habet ,f. partes Quando fic

interruptæ funt, eatenus gaudent poris , aut fi longiores funt porofa & fa
fiftulis ( S. 101. P. 1. Phyſic.). Terra igitur quatenus aut non- fiulofa ?
dum cohæret, aut ex magna parte quidem cohæret , pallim
vero interſticia habet aut fiſtulas, eatenus poroſa eſt naturaliter,

& ob longos poros fiſtuloſạ. Continet igitur terra rationem ,

qua corpora ficca poroſi dicuntur & fiſtuloja. Etiam magna in
terſticia inter partes terreſtres, ut rimæ, cubi, canales, hiatus,
cavernæ & fpecus ingentes e natura terræ ſuos repetunt nata
les (S. 25. ) . " Idem dicendum eſt de locis præruptis , præcipi.
tiisque , ut alibi, ita & in cataractis producendis conſpiciendis
que (§ . 691. feq . P. 11. Pbys ).

De aqua fluida , aëre , ærhere dici nequit , in illis dari candies,

fiſtulas, cavernas, antra , ſpecus, hiatus, loca abrupta , &
præcipitia , quæ ipforum naturæ fluidæ & liquidæ ,neutiquam
conveniunt. Quando congelata eſt aqua , aut in ftatu fixo ,
analoga horum in ipſis dari poffunt & folent, non veto per
petua , ſed plerumque temporaria & proprietatibus fuis vel ja
iſto ſtatu ab aliis diſcernenda. Similia valent de ftatu ætheris
& aëris fixo , qui dum quoque ſua vi naturali & effeația nil

majus, & ab ea nil abhorrens admittunt (S.68. feq. 85.P.II.

Phyſic.). In ſtaru enim fixo cætera elementa ſuor quaſi ficca
ob fimilitudinem firmæ cohæfionis cum aliis elementis. Inter
E 2 ſe
 CA
36 PHYSI PART . 111. SECT. I. CAP . 1.

ſe quidem & glacies cohæret & dura eſt , ita tamen , ut vere
ficca non fit, quia non eſt conſtanter calis , fed gradu caloris
degelante illico humiditatem fuam oſtendit, quod in terra per
ſe nunquam locum habet, experientia fida magiſtra. De aëre
& æthere nondum compertum habetur, eum per & inter ſe
folam ftatum quafi fixum fubire non dicam folere, fed tan
tum poſſe.

g. 37 . }

1 Cur denſabi Ob interſtitia inter terræ partes obvia peregrinisque ma

lis & compa. teriis referta , fieri potest , ut terra comprimatur condenſeturque
Stilis ? variis modis (S. 36.). Quot modis enim expelli interlabens

materia peregrina ita poteſt, ut dein ſua vi cohæreſcat ar & tius,

quam antea , tot modis etiam poterit minus porofa & rara,
ideoque denfior fieri. Sic frigore condenſari omnia corpora
ficca , expulſo partim calore ſeu æthere , partim aëre , partim
humore feu aqua , vulgari experientia compertum haberur.
Si pluvia, vel generatim aqua, ejecit ex interſtitiis terræ aërem
elaſticum , evaporante aqua deinceps, five actione atheris,
five vento adjuvante, firmior redditur terra denfior duriorque,
quam antea fuerat & vi multi ætheris elaſtica intus & excus ad
æquilibrium nitentis (S. 226. P. I. Pbyfic .), vulgari attentio
ne ad hanc ftatus mutationem tefte. Si vi externa adhibeatur

compreffio , verbi caufa incumbente fundo maris mole aquæ,

percutientibus litus fluctibus marinis , inductis cylindris & pavi
culis aut lapidibus molaribus , impactis fuftibus, malleis & feſtu
cis, inceſſu ac preſſu pedum animalium graviorum , curru
um , uti fit in viis regiis & c. denique prelo &
plauſtrorum ,
quavis alia compactione, vel conſtipatione v. c. ipfius terræ
incumbentis, onerumque impofitorum .
Terram comprimi poffe, vel illiconcedere folent, qui aquam fta
tuunt comprimi neſciam . Opinantur magis, quam demonſtrant,
com
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI, 37

comprimi & duriſſima. Proprie loquendo ob impenetrabili

tatem materiæ nihil eſt, quod comprimi poffit, niſi quatenus
inter elementà materiæ propria dantur aliena, quæ amoveri &
ejici poſſint. Quibus ejetis, quacunque vi interna an externe,
propria propius jungantur coëuntque , eoque durius gravius
& denſius corpus fiunt. Hinc & aqua nonnifi vulgari vi
comprimi neſcit, ejecto tamen æthere & aëre per gelu aut
vim majorem prementem ubique condenſatur ( . 534. P. II.
Pbyfoc .).

S. 38.

Vi majori ingruente terra denſata dilatari quoque & ex- Eur expan
Dandi poteft. v . c. fubeunte materia peregrina fortiori in ejus po- datur .
ros , eosque ampliante & novos , qui ante non aderant, effi
ciente , uti fit igne & calore ; vel externa vi diſtrahente exten
denteque ſive dilatante , five elongante , ſive utcunque expan
dente. Experiencia duce conſtat, omnia corpora calore in
omnes dimenſiones & quaquaverſus extendi , ideoque & ter
rena quæque. Quod in terreftribus multo magis ipfo igne
efficitur eo usque fæpe, ur vel omnis eotum cohærentia mi
nuatur usque ad liquefaétionem , vel penitus tollatur atque in
pulverem abeat , ut lapides in calcem mutentur. Sed & alia

vi externa uti comminui & redigi in pulverem , farinam affri

cando inter ſe aur inter lapides , vel contundendo in mortario,
poſſunr, ira pariter manu , malleove diſtendi diducique in ma
jorem priſtina longitudinem aut latitudinem & ſcopo adaptari
queunt. Prout in metallis , coriis , pannis & c. ufitatum eft.

S. · 39.

Quoniam terra , inſtar omnis alius corporis ,

eſt mo. Quandoter
bilis , & mobile elaſticum tremit, dum a priſtino fuo loco fal. ra fiut tre
tem perparum violenter hinc inde cito movetur vibraturque mula 3
E 3 ( S. 228.
 ICA
38 PHYS PART . 111. SECT . I. CAP . 1.

(S. 228.feq. P. I. Phyſic .): terrain quoque tremebundan fieri

polle liquet (9. 37. feq.). Quoties nempe vis externa in illa ex

citat oſcillationes exiguas & admodum celeres , ut fentiri pof

fint; toties oportet , ut terra vel terreum corpus contremiſcat.
Id fæpius evenire docent cremores illi fuperficiei terreftris, qui
Ita quoque
terræ motus vocantur ( §. 345. P. II. Pbyſíc .).
concuſſione corporum elafticorum ſiccorum iremorem in illis
excitari vel palpamus , v . c. gladium , rude , baculum incurva
tum ſublata preſſione cremebundum reſilire & vibrari , donec
continuata vibratione tandem æquilibrium refticuatur. Patet

igitur, terram elaſticam vibratione repentina fieri tremulam .

g. 40.

Quando fo Quando vibrationes corporis ſicci tam celeres funt, ut

mora ?
par ipſis celeritas in aëre excitata fonus fiat, tum corpora illa
dicuntur fonora (H. 229. P. I. Phyſic .). Talia vero , experien
tia magiſtra , ſunt ſubiti tremores corporum ficcorum ſat ela
ſticorum , V. c. tibiarum , tubarum,
tub arum , fidium , cichararum ,
tympanorum , chordarum tenfarum , campanarum & c. Ter
ram igitur elaſticam in ſtaru tremebundo eſſe ſonoram , &
ſimili cremore aëri impertito ellicere, ut ſonus excicetur in
aëre & audiatur.

Eft & hæc potentia recipiendi motum tremulum tam cclerem ,

qui in fola terra videri quidem v.c. in malleolo campanam pul

fante, & in ipfa campana , item & palpari manibus & c.

poteft in libero aëre a ſurdo , analogum proprietatis terræ ,
quod fonus ipfe non eft , etfi ab co in aëre fonús excitatur.
Ubi fimul patet , quomodo idem cremor & videri poffit, &
taêtu percipi , & audiri ($. 15. P. II. Phyfic. ). Quando de
i cauſa ſoliciti crimus, per quam terra actu tremula fiat, illam
in materia peregrina dari intelligemus , quæ terræ impura
inet.

§ . 41 .
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI.. 39

g. 41 .
Si terra impura conjuncta eſt cum aliis elementis hete- Decem gene
rogeneis , mixtio ejus vel erit fimplex , quando tantum uni ra mixtio
heterogeneo juncta fpeétatur ; vel compoſita , quæ plurium , num ſuperio
h. e . vel duorum vel trium heterogeneorum adjunctionem re ra ; terra 4 .

quirit ( $ . 6. ). Simplici mixtione non orirentur niſi tres mix

tionum claſſes e terra : terra & æther ; terra & aër ; terra &
aqua. Præter quas e cæteris hæ prodeunt mixtiones : aër &
æther ; aër & aqua ; æther & aqua. Ita 6 forent mixtionum
ele men tar ium m
ſpecies , fi'usqua ſeorſum exifterent bina quæ
que. Ubi rerna tantum elementa conjuncta ponimus , ibi
erunt æther , aër , aqua ; æther , aër, terra ; aër, aqua, terra.
Denique quatuor dabunt mixtum ex æthere , aëre , aqua &
terra velut quadrigam elementarem . Quæ quatuor cum priori
bus conftituunt decem nixtiorum genera veluti fuperiora.
Dari revera 4 diverfa corporum elementa , fatis quidem ſuperque
liquer e recenfitis eorum naturis diverſis. Cum enim effentia

omnium fit ſimplex , natura effenrix infita differre ita debet &
internofcantur. Comparara vero fic funt, ut omnia & in ge
neraliſfimam ta & tus fenſum cadant. Ad lucem ætheris perci

piendam , & colorum diverfitatem , ſubtiliffimus requiritur

tactus, isque excultior , qualis in cæcis quibusdam fuit, &
fortaſſis in animalculis taétu tantum & guſtu præditis vicem
oculorum obit. Sed multo confuſius. taĉtu ærheris effectus

percipitur, quam viſu ," cujus claritas & perfe& tior longe eſt
& certius ſentitur. '. Sonus aëris atractu corporis ſonori, v. c .
mufici , aut elaſtici corporis ad ſonorum & dentes , vel cra
nium applicatione, utcunque fentitur & fere tantum poſt uſum
auditus amiffum . Melius vero & longe vividius ipſo auditu .
Aquæ humiditas terræque ficcitas , item calor & frigus aëris
tactu fatis quidem clare, confuſius tamen , quam quæ in vi
1 fum & auditum cadunt. Odoris faporisque par eft ratio , ut
&
 40 PHYSICE PART. 111. SECT. I. CAP . I.

& in illis major regnet confuſio quam vel in audiru vel in viſu .
Vicillim ſi a viſu ordimur , illi fervit lucidus æcher ; auditui
fonorus & opacys quidem , fed tamen valde transparens aër ;
odoratui vapores & exhalationes aqueæ terræque inſpirabiles ;
guſtui & fiti fedandæ orique humectando ipfa opaca & minus
pellucida aqua , nec non alimenta fapida; tałtui humiditas
aquæ , & ficcitas terræ opacioris omnibus cum adjunctis aliis
peculiis.

$. 42 .

3 genere In mixto autem vel æqualitas miſcibilium locum haber,

mixtorum vel inæqualitas. Æqualitatis caſus eſſe poſſunt decem illi
inferiors. §. 41 , enumerati. Si inæqualitas datur in mixto , aliud aliis
prævalebit, idque vario & pæne innumero gradu. Monea
mus hic tantum , quid in illis gradibus futurum ſit, ubi fen
tiri bene poſfic diferimen mixti e diverſitate prævalentis miſci
bilis oriundum , etſi in confuſo ſenſu, quid & quale illud Git, &
cur ita , non vero aliter in mixto ſenciacur , ignoratur. In
mixtione binorum igitur alterutrium ad ſenſum prævalebit,
V. c. aut ſiccitas terræ , aur ærheris vehementia motus velut
pungentis , fic ex qualibet fimplici mixtione binorum duze
orientur fpecies mixtorum , quæ ob gradus ſenſibilis diverſita
tis prævalencis, quos ſenſus diſcernat, iterum multiplices ha
bebunt varietates inde natas , quo magis alterutrum aut quo
miaus una fentiatur. Erunt igitur fimpliciter mixtorum bino .
rum 12 claſſes generales , ob alterutrius præcipuam vim in
ſenſum exerciram , v. c . ob tanto majorem ejus elementorum 1

numerum , & alterius tanto minorem , vel & ob modum mix

tionis magis aut minus regularem & perfe & um ut fi terra præ
valer ætheri, dicatur l. Si æther terræ - m & fic porro :
1
1. c ;. p . q ; r. 6 ;.t u ; v . X ; ſepofitis licet graduum inſenſi.
bilium varieracibus. E ternorum elementorum hujusmodi

compo
 DE GEOLOGIA ET , GEOMÉTRIA GENERALI. 41

.compofitione, ut in mixto præcipui, qualitates viresque potiſ

ſimum , animadvertantur , e tribus illis unum ſemper prævale.
bir ſua vi , fepofitis rurſus complurium graduum ſenſu perci.
piendorum varietatibus. V. c. conſtet illud ex æthere, aëre &
aqua ejusve vapore , & prævalebit in mixto ſentiendo vel vis
ætheris in y, vel aëris in z, velaquæ in c , utpote natura lucida, auk
colorara, ſonora, humida . In uno igitur hujus mixtionis caſu,
tres includentur generales in ſenſu prævalentes ; itaque e tri
bus illis S. 41, recenfitis orientur novem ſpecies mixtionym
ſenſu diſcernendarum nempe : y. z . a. B. y. d. e. f. 9. abſtra
hendo tantisper a graduum diverſitate vix numeranda. De
nique quaternorum mixtio ratione præcipui qua fenſum inter
illa , quacuor dabit generalis mixtorum e cun & tis elementis clair
ſes. Aut enim prævalebit in ipſis vis , re & ſenſu præcipua
ætheris , aut aëris , aut aquæ , aut terræ nominatim : n. x . do
Itaque generales ſenſu diſcernibilium mixtorum claſſes habebun
tur 4+ 9 + 12 = 25 , ſepoſita graduum fenfibilium varie
tate. Quæ 25 mixtorum inæqualium genera, quia fub fupe
rioribus dantur , merito dicantur inferiora. Quæ li aggrega
mus mixtorum æqualium generibus , habentur genera infe 1
riors 35 cam æqualiter quam inæqualiter mixcorum , ſenſu
diſcernibilium , nondum attenta graduum varietate. Æquali
ter mixta appellemus primaria ; inæqualiter mixca , ſecunda
ria mixta .
Quid ſepoſiti illi gradus fibi velint, intelligi poterit e 7 coloribus
ſimplicibus eorumque progreſſione in ratione dupla & rationi
bus intermediis inter illas porentias duplicatas ſenſus acie diſ
cernendis (6. 501 & 575. P. I. Phyfic .); porro e compoſitis
binis , ternis - ,. feprenis, e feptenorum nempe compoſitione
intenſiori vi gaudentium , innumeri nafcuntur gradus albedi
nis ; e debiliori admodum nigredinis & atroris (§. 539. ibid .),
Similirer res haber in tonis 7 diverſis, corum multiplis, &
F multi
(Wolfii Phyſ. Tom . III.)
 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. 1.

multiplorum intermediis variationibus audita difcernendis

(S. 17-20 . P. II. Phyſc .). Quibus accedunt varij gradus in
tenfionis & remiſſionis, varietatesque vivarum vocum in ho .
minibus & beſtiis , ac inſtrumentorum muficorum . In fym

phonia & perfecto concentu eſt analogum coloris albi ; & in

beniſſimo fufurro , coloris nigri. Quibus in aqua refpondent
aqua pura , ejusque vapores . Meteora varia in his , & mine .

ralis natura in illa funt velut intermedii gradus , innumeras

varietates offerentes. In terra pura albedo fe exferit, in im
pura , omnis generis colores ; in para ficcitas datur , in im
pura illa aliis heterogeneis eſt admixta variisque modis
temperara , quæ minimum 7 genera odorum , faporum tacti

liumque qualitatum parit . Deſignentur illa 35 genera literis

primaria his : a. b. c. d . e. f. g . h . i . k. fecundaria illis : l ' m.
n . o. p. q. r. s. t. 1. v. X. y. 2. O. B. y. d. ε. S.n. Du bo %..
S. 43 .
Mixta e pri
Facile concipimus jam & aliam differentiam mixtorunt
mariis & fe- non minus ſenſibilem , quæ e mixtorum primariorum & fecun
cundariis . dariorum (5. 742.) compoſitione ortum ducit. Si cum quolibet

fecundario conjungirur unum primarium mixtum , orientur

10. 25 = 250 compofita e. g. al. am. an . &c. bl. bm . bn . & c.
cl. cm , cn . & c. & c. & c. Porro fi combinantur duo inæquali

ter mixta heterogenea , ut duo in mixto prævaleant, rurſus

alia prodibunt mixta , faltem gradu diverſa. v. c . lo. lą. Ir. Is.
lt. Iu. Iv . Ix . ly . Iz. 14. 12. & c. ' Neque minus alia nafcenturmix .
torum genera, in quibus tria prævaleant, v. g . Igr. lyu . Izz. & c.
Ubi in cunctis , qui fic dari poſſunt, cafibus, gracluum difcri
men plurima variabit, quod in gradibus virium cuique ele
mento , ab aliis omnibus diverſo , propriis rationem habet ut
abundantem ira innatam immutabilemque. Ecquis unquam

ineat numerum non dicam 4 explanatorum , fed unius cantum

ex illis in fola tellure elementi individuorum monadumve ?
Ut
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI, . 43

Ut hæc facilius perſpicianrur, quatuor elementa fic notentur,

æther per æ , aër per A , aqua per V , & terra per [ ]. Erit
igitur a = æA b = . c = x . d = AV. E = AD .
f = VO.g = æ AV . h = æAD.i = æ VC.j = æ AVO .
i = x . m = Oæ. in = 40. O = OA. P = VO .
q = 0V.r = A . S = Aæ . t = A.V. u = VA. V IBV .
& * = Væ . aut 1 = æ4 . m = Aæ. A = . 0 I Væ .
p = 20.9 = æ r = AV.s = VA.I = A0 U = DA .
V = VO. X = DV . Porro y = æAV . 2 = AxV .
€ = VAR B = æAD . Y = Aæ0.8 = [ _ æ . E = AVO .
3 =VANOVA. Denique f = ŁAVO . « = AxVO .
% = VæA 1 = æAV . Haétenus mixtiones 35 , ex

æqualibus inter fe elementis, & cæteris quidem æqualibus,

uno autem prævalente oriundæ . Æqualitas vis centripetæ qua
celeritatem pater ex eorum a centro mundi in naturali ſtatu
æquali diſtantia ; qua directionem in fe invicem , vel ex oppo
fira e diametro in cireulo maximo plaga, vel ex ejusdem chor
dæ in illo extremis pun&tis. Unde & liquer inæqualitatem ce
leritatis dạri in diffitis h. e diverſa a centro diſtantia gaudenti
bus circulis elementorum maximis ; directionis inæqualitarem

in oblique oppoſitis circuli punétis. Inæqualitas igitur e

gradu virium oritur, quæ in diverfa a centro communi diſtan
tia continerur, uti major vis.centripeta vel gravitas, modo nil
i obſter, propius ad centrum nititur , & per liquida leviora
deſcendit.
Datur vero & alia vis majoris ratio in multitudine majori elemen
corum confpirantium , five vi æquali, five ex parte inæquali.
Ponamus igitur elementum ſpecie idem bis, ter , quater , de
cies , centies &c. fumi & conjungi , eritne vis unita eo for
tior , & fi æqualis eſt coties fortior , quoties elementa funt
multiplicata ? Et orieturne canto major mixtorum varietas,
quanto major eſt mixcorum inæqualitas compoſitionis. Pona
mus
44 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. 1.

mus velle nos ire in binorum compoſitione ad 12 , &

fient ex l : 12 compofita, nempe 1 ) æA. 2 ) 2æ A. 3 ) 3æA.

4 ) 4æ A ... 12 ) 12 x A. item ex m . 12_æ . 2 2 .
3 4æ - - - 12 Aæ , fi alteru rum e duobus manet fimplex.
Sic ex l ... x prodirent inæqi ales mixtiones 12. 12 = 144
in diéta hypotheſi . Si alterum elementum quoque augeretur
resque ad decuplum &c. forent 12æ. 104 ; 1 2 æ. 9 A ;
If æ 10A ; IIX. 9 A. & c. Ita prioribus accedunt 108 ,
ut fumma fiat 252. Ex y naſcerentur 2æAV . :: 12 æAV.
12æ. II AV .. 12æ 2 AV. item 11 x 210 V & c.
11æ 91 95. &c . 102 3 ASV ... 10x 9A9V- Quo
ipfo ex y ... n numero proximo accederent mixtiones 108 ,
& ultra 2. 80 = 268 , & cum illo conficerent 520. Præ
terea ex 0 ..- orirentur 12 æ AVO ... 12 II AVO ---
12 æ 2 AVO --- 12æ 10 A 1070 -.- I 2 10 AIVO
... 12 * 9 25o .-- 12 & 10 A3V 2 -- 12 z 6A
47100 ... 12 A 10æ 7 V 40 -- 12V 9 870 ...
12 102 SA 4V. - . Quibus variationibus mixtiones
contingerent 12.4548 + 40. 3 vel 3. 44, ſive ultra 170.
Ecce mixtiones ultra 690 . Et fic pronum eſt colle &tu, quid

fieret , fi loco 1 2 caperentur 100. 1000 , 10000 & c . Jam

quidem exiguæ differentiæ innumeris elementorum fenfibus
vix diſcernantur; ſed ratio corum fesquipla, dupla, tripla,
quadrupla &c. fat ſenſibilis fiat e. g . 100 æ 50 A 25 V 130.
. Conf. ſ. 129 .
vel 3000 1000 V 300x 100 A. & c.
Elem . Anal. Wolff. ed . 1730 . Si 24 literæ vel res locum fitum
que ſuum variare poſſunt 6204483 401732 ; 2394391
360000 vicibus : quot variationes mixtorum haberi poterunt
non tantum ex adductis jam numeris , verum etiam ex innu
mera inæqualitate mixtionis , qualem varietas rerum in tellure
occurrentium reqhirit ? Ratio peripheriæ ad circulum jam ul
tra triginta millia fedecillionum producta eft, & tamen hæc
parum

1
 DE GEOLOGIA ET. GEOMETRIA GENERALI. 45

parum eſſe merito videntur ad innumeram inſignemque copiam

varietatis rerum in tellure ſenſibilium : quia elementa funt in
numerabilia , & unumquodque ab altero ita differt gradu cele
ritatis & directionis in vi fua , ut propterea non poſſit non

eſſe extra alia omnia , atque ab aliis omnibus , etiam fimillimis

qua effentiam , feparatum feorſum . Quæ per univerſum mundi
ſyſtema divina ſapientia fimiliter variari poffe & debere gradi
bus ubique longe a ſe invicem diverſis liquet.

S. 44 .

Qua eſſentiam mixtio ad fcopum idonea temperies vo. De geneſe

catur. Inde alia eſſentia aliam poſcit temperiem . Qua figu- corporum
ram in Geometria Lineæ e motu puncti derivantur, omnes figu- quorumque
ræ planæ in triangula reſolvuntur, & ex illis oriri non abs re cx elementis.
ponuntur . Pari de cauſſa & corpora quælibet reſolvi in pyra .
mides poſſunt. Ubi regularia tetraedra quatuor includuntur
triangulis æqualium f. 6o . angulorum laterumque , & tres ex
hibent angulos corporeos (ſolidos ); octoëdra octo calibus gau
dent fuperficiebus & 6 angulis ; icofaëdra viginti fimillimas re
quirunt fuperficies triangulares, & 12 præſtant angulos. Cu
bus 6 haber facies quadratas, quarum quælibet duo continet
triangula æquicrura , & octo angulos rectos. Dodecaëdrum
regularibus pentagonis duodecim & 20 angulis æqualibus gau
det. Cubi dividuntur vel in tres pyramides æquales , ean .
1
dem cum cubo baſın. & altitudinem habentes, vel in 4 eandem
quidem baſin ſed dimidiam tantum altitudinem babentes. Sic
& dodecagona vel in duodecim dirimuntur pyramides æqua
les pentagonas. in centro coëuntes , vel in 35 -triangulares.
Prismata abeunt in 3 pyramides. æquales, coni vel metæ in
Pyramides , quarum bafis æquatur criaogula, cujus altitudo eft
radius, perimeter = peripheriæ . circumductæ ; altitudo au
tem altitudini coni. Cylindri referuntur in tres conos, æquali
F 3 baſi
45 PHYSICÆ PART. IIL SECT . I. CAP. Le

baſi & altitudine gaudentes; globi autem feu fphæræ in pyra.

mides, quarum baſis eft fuperficiei, altitudo autem radio æqua
his. Pari modo & irregularia quæque corpora diſtribui in py
ramides rectas aut ſcalenas poffunt, e quarum ſumma con
ficiuntur ,
Analoga ratione concipere licet geszefin corpuſculorum &
corporum folidorum quorumcunque ex elementis 4. Duo ' enim
Gibi proxima, h . e. inter quæ nullum aliud interponi pof
ſit, non dabunt niſi elementum lineæ ; cria in plano directo
fitu proxima elementum figuræ fuperficiei f. elementarium
triangulum ;' quatuor vero , juxta & fupra fe invicem proxima
primigenium folidum , ſeu pyramidem minimam , vel folidi
cujusve elementum verum. Quinque ica juncta, ut ſuper baſi
triangulari concipiatur utrinque unum in ejus medio tetra
ëdrum præbent minimum , idque regulare. Ex bis jugiter
conſtitutis elementis naturales formantur lineæ , fuperficies, fo
lidaque corpora five bomogenea five beterogenea ; unde , abftra
hendo a diverfitate phyſica, ad actum neceſſaria , geometrica
derivantur puncta & extenſa. Quæ ideo , quia non omnia re
tinent in - rebus obvia ,- & cum rebus phyſicis , actu mundum
conſtiruentibus, neutiquam ſunt confundenda.
Proxima plana ſex medio circumjecta conficient minimum hexa
gonum regulare, a circello minimo non niſi cogitatione diffe
rens , quanquam nonnihil ſurdi in hypotheſi circelli, in ab .
{ tracto (pectati, continetur. Sed æque circulus ac quadratum
non funt hypotheſes naturæ , fed mathematicorum . Mitta

mus igitur in phyſicis ideales tantum hypotheſes , realibus in

hærendo , a Deo in natura rerum inſtitutis. Ibi omnia ex

-tenſa e monadibus elementorum coaluere , inque illas diſſolvi

poffunt. Quando centrum mundo, aut fideribus tribuimus,
quam proximum vero denotamus , ne elementum quidera,
cujus nullæ ſunt partes , figuræ deeſſe aur fupereſle innuendo,
Geam
 De 'GEOLOGÍA " ET GEOMETRIA GENERALI, 47

fi eam fcopus divinus popofcit. ' Conf. impoflib. quadratura cir .

culi. Cap. 2 & 3.
Maximum dubium , quod his obverti folet , a contaéiu peti for
let, quem ita figurant, ut in ens ſimplex cadere nequeat. Star
tinm nempe contactum aut in fuperficiebus fieri debere, aut
faltem in earum punéto quodam . Atqui dicunt, fi elementa
falter livream formare deberent, oporteret, ut duo punéta
faltem haberent, quorum alterum ab hoc, alterum ab illo pro
ximo elemento tangerétur. - Simplex autem duo diverſa pun
Eta in fe habere nequit , & unicum duo alia fimul tangere ne
queunt. Enimvero quod in contactu corporeo ſenſus perci
pit , id ad fimplex partium expers male applicatur , fingir
enim abſurdım , quod fimplex etiam deberet partibus gaudere.
Negligitur vero id , quod in contactu eſt præcipuum impene
; trabilium , ftus nimirum f . ſtatus aliis proximus vis paris.
Hic fi imperfectior vel debilior & pro fcopo , tantum infern,
inter proxima confpirantia nihil aliud intereffe, fi fortior & per .
feftior eſt, ne aliud quidem falva re intereſſe poteft. Exclu
dit ergo interimedium conta &tus. Sed ad hunc ftatum proxi
1
mum , & ad hanc excluſionem intermedii vis illi par fufficit,
1
& contactus corporum nil ad eam affert nifi vim , qua gaur
dent, fe mutuo in ifto fitu continendi. Quod liquer in for
nice , cujus lapides cuneiformes non contactu fe ſuſtinenr in
iMo firu , fed mutua vi nitendi verſus centrum & fe invicem, &
vi partium invicem cohærendi. Contactus igitur eſt accidens,
quod a corporum adhæſione & ftatu falvo abeffe poteſt, ut in
magnere acum fufpenſam verſus ſe inclinante & c. in pumice,
cunctisque corporibus poroſis, h. e . omnibus corporibus, ma
nifeftam eſt. Eo minus mirum effe poteſt, fi & in elementis,

quorum contactus nullus effe poteft, dum feorſum ue fimpli

cia fpectantur , non contactas, fed vis mutua fitum eorum de
terminat , uti porofum , ita & proximum , intermediorum
exclus
 1

48 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. , CAP. 4 .

exclufionem , pro gradu virium in liquidis & duris diverſo

efficientem .

g. 45.
Mixta terra Terra mixta in tellure vel eſt copioſior vel rarior .
vel commu . Illam dicere lubet communem , hanc peculiarem . Terra com
nis vel pecu- munis ingenti copia occurrit partim in ſuperficie ficca telluris ;
liaris, & bec partim in alveis Auviorum & fundo maris; partim in fodinis
vel ordina- foſfarum puteorum , & cuniculis ſubterraneis montium aut val
ria vel ex lium & planitiei, v. c. vrbes oblidencium militarium , aliorum
traording , que foſforum . Hæc apto nomine folum dicatur . Peculiaris
ria. non niſi paucis in locis occurrit & vel ordinaria vocari poteſt a

communis terræ natura parum recedens, vel extraordinaria,

multum ab ordinaria indole terrea recedens, ideoque minera
lis vel follilis dicta , quia ut plurimum non niſi fodiendo ob
rinetur,

§. 46.
Communis Terra communis vel acceſſibilis eft hominibus , vel inac
accelja & in- ceſſa. Accellibilis eſt folum perfcrutabile atque datur, vel in
acceſſa ; fo- ipla ſuperficie telluris, vel haud longe ſub eadem , quousque
lum & abyf- homines eam vel fubire, vel eam utcunque eruere, & in lu.
fus, cem protrahere potuerunt. Inacceſla igicur eſt ſolum imper.
fcrutabile ſ terræ abyſſus & foli , ad quam hominibus adicus
nondum pacuit , ita ut vel fubire illam , vel tamen eruere &
in conſpectum proferre necdum potuerint. Neque dici poteft,
num omnis terra inacceſſa unquam hominibus ſit accellibilis
futura, utut quandam data opera & opportunitate innoteſcere
illis poſſe videatur, quæ nondum innotuit . Quia ſolida ra
tio deeft, cur illam peculiari indole prædicam cenſeamus , re
linquimus illam in terræ communis claſſe. Terra acceſſibilis

dici quoque poteſt manifefta ; inacceſla autem immanifeſta,

vel 1

1
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI . 49

vel abdita . Hinc & folum vel manifeſtum eft, vel abdi
tum occultiusque , aut derectum tectumque , apertum &
opereum.

Uti ſalum mare notat inquietum & Auctaans, a caheuw ; &

pelagus profundum maris ; ica folum vocatur quidquid aliud
incumbens fuftinet, aut aliis fubjacet ſuperioribus ur funda
mentumn , uti ſolum pavis , maris , foſfæ , agri. Solum in
quit Cicero in Bruto , & quaſi fundamentum oratoris vides- lo
cutionem emendatam & latinam . Abyllus quidem plerumque
de oceano & maribus uſurpatur; cum vero idem fit, ac alovios
(ein Abgrund , Ungrund , eine unergriindliche Tiefe) profun
ditas imperveſtigabilis, eodem jure de terra dici poteft, quo
de mari , & inſuper majori, cum major terræ profunditas ab
omnibus tribui foleat, quam aquæ . Eodem ſenſu uſurpatur
Ebræorum cyan h . e. abyſſus & de terra Geneſ. I, 2. VII, 11.
Prov . VIII , 27. Abyſſum f. chaſma Angliæ dicitur Elden
hole , quam pedes 2652 non dicuntur exæqualſe Philoſople.
Tranf. N. 407. p. 24

S. 47 .

Solum telluris manifeſtum vel ſuperius eft, vel inferius. Quid fitfo.
Superius quafi cruſtam telluris dimidiam conſtituit , cum alte- lum fuperius
rius loco fit oceanus. Hæc ergo ficca telluris cruſta , qua in . inferiusque ?
duirur , ſolum ſuperficiarium , vel fuperficies terreſtris vocari
poreſt ; ſuperficie cum ICris extenſa eouſque , quousque pe
netrare in illa folent radices plantarum , & fundamenta ædium
ſuperſtructarum . Unde alius tunc eft dominus ſoli, alius ſu- Superficies
perficiei, qui in ſolo ædificium hortumve habet , & ſuperf.i & jubterra
ciarius dominus appellatur. Inferius folum plerumque ſubter- neum .
raneum (úw.yelov ) nempe profundius ſub ſuperficie firuin , dici
conſuevit. Phyſico fenfu quoque infernus ( ons) vocari pof
ſet, vel orcus, aut fi mavis tartarus, & plura dici tartara .
G Ratio
(Wolfii Pbys. Tom . III.)
 50 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP. 1.

Rationes habere vel ponere cum orco dicuntur, qui periculo mor
tis e terra oriunde ſe committunt agricole , idem faciunt, qui
profundius terram infimam fcrutantur effodiuntque, ubi iti
dem periculo mortis fe facile exponunt & ad inferos deſcen
dunr. Sic fubterranea domus , peſtis , vena & regna dicun

tur paflim . Seneca receſſus interiores terrarum , & fundum

intimæ terræ dicit.

§. 48 .
Orbis terra . In fuperficie telluris poſſent ejus partes , quatenus
rum vetus
oceano ambiuntur , inſulæ vocari, atque ita duas haberet tellus
novus. 1
inſulas maximas , in utroque hemiſphærio unam , fi inſula eſt
terra aquis cincta. Sed uſus loquendi his terris firmis & con
tinentibus maximis , quarum tanta eſt amplitudo & magnitudo ,
ut aquarum circuitus ibi haud fentiatur , nomen inſularum adi

mere , & potius illas orbem terrarum veterem & novum appel
lare maluit. Novus continet Americam , auſtralem & borea 1
1
lem , quæ inter finum Panamæ & Portum Belo cohærent ope
ifthmi. Vecus , quem nos incolimus , potiſſimum ſeptem
trionalem hujus hemiſphærii partem occupat; dividitur , ta
1
men fere fimiliter , ac America , mari mediterraneo & rubro ,
ut inter utrumque circa Cairum Ægypti duæ ejus partes ifth }
.
mo cohæreant auſtralis Africa fcilicet & borealium Afia orien
talis , cum huic connexa Europa occidentali ; fola Africa a ca
pire bonæ fpei mari mediterraneo , rubro & c. usque ad 36
gradum meridionalem excurrente . Harum Afia eft maxima, &
H
media Africa , minima Europa. Pleniorem earum notitiam
præbet Geographia.
Varenius Geograph. gener . L. I. Se & t. 3. cap . 8. prop. 3. quatuor
terræ formæ aut magnarum continentium partes facit, adjun 1
gendo orbi intermedio utrumque polarem , arêticum & antar
Sticum , Sed circa polos dari magnas terras continentes potius
fumitur
1

DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI.

fumitur, quam probatur. Nihil enim de his exploratum ha

betur , fi inſulas excipis ; unde ipſe de terra polari, boreali &
auſtrali pleraque incerta eſſe profitetur. Europa verſus fep
temtrionem ſupra mare mediterraneum & nigrunn ab oris ma.
ritimis Lufitaniæ usque ad Tartariam & Sinam jacet.

§. 49.

Infulæ , ab aliis remotiores, in majores , mediocres & Infularum

minores dirimuntur , quæ primi ordinis effe cenfentur. Va- diviſiones.
renius loc. cit. prop.4-8 . majorum numerat decem : Britanniam
cum Scotia , Japoniam , Luconiam , Madagaſcar , Sumatram ,
Borneo , Islandiam , Terram novam , Novam Zembiam , Freto
Hudſonis adjectam a Viſchero polarem , & californiam niſi Ame
ricie adhærer . Mediocres itidem numerat decem : javam ,

Cubam , Hiſpaniolam , Hiberniam , Cretam , Sicilia'm , Sardi

niam ,Cellanam , Midanao circa Philippinam , & Celebem pro
pe Borneonem , quibus Frislandiam non procul ab Islandia
fitam annumerandam opinatur. Minores rurſus numerat de
cem , Gilolam , Amboinam , Jamaicam , Timorem , Selan .
diam , Corſicam , Eubæam , Majorcam , Cyprum , Iſabellam .
Secundi ordinis ſunt exiguæ inſulæ partim difficæ innumerabiles ,
Rhodus, Malta, Ivica , Minorca, Chios, Cephalonia & c. partim vi
cinæ , & agmina parvarum inſularum ſibi vicinarum , uti archipela
gus , Canariæ , Flandricæ , Heſperides 1. virides, Maldiva , Luca
res , Moluccæ , Philippinä сallicerides, Salomonis, Hebrides,
Marianæ cæt. Noſtrum jam non eft , Geographiam hiſtori.
cam Inſularum hic tradere , multo minus diſcutere , fintne hæ
omnes , quæ in tellure apparent , aur fintne in una alterave claffe
plures vel pauciores ? Eller vero definitione magnitudo deter
minanda , v . c. quod majores maxima extenſione ſua intra 6
& 12 vel 15 gradus contineantur ; mediocres intra tres & ſex ;
mnores intra 1 & 3 gradus ; vel quoniam fimul ad utramque
G 2 dimen
 !
52 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP . 1.

dimenſionem longitudinis attendi ſolet , poſſent milliaria ger

manica pro menſura adhiberi. Parvæ igitur inſulæ forent,
quotquot unici gradus partibus tantum æquarentur. Ita majo
res continerent 100-600 ; mediocres 50-100 ; & minores
10-48 milliaria quadrata . Sic pro parvis habendæ eſſent,
quæ vix partem unius milliaris notabilem , aut parum ultra
octo milliaria complecterentur.

. 50.

De peninſu Ab inſulis diſcernuntur peninſula (Halb - Faft - Inſeln ),

lis & terris quæ minori parte adhærent continenti ,' maxima autem

procurrenti. mariambiuntur. Accenſentur peninſulis quoque procurrentes

bus. terræ fere inſulares , quæ fcilicet magna ex parte cum terra
continente connectuntur , majori tamen mari includuntur, feu
in mare exporriguntur. Peninſulas celebriores numerat Vare.
nius prope 14 , oblongas octo , ſubrotundas 6. Inter illas eft
Cherſonelus Caſſandriæ ad finum theſſalonicenfem , Malaccen

fis , Indiæ adhærens , Cimbrica , Thraciæ vulgo Jutlandia ad

Hellespontum , California , Jucatan in ſinu mexicano Ameri
cæ , nova Francia cæt. Inter has primo loco ponit totam
Africam , Americæ partem Mexicanam & Peruvianam , ad
Panamam cohærentes ( quas ex hoc numero excludendas arbi.
tror ob præmiſſa §. 48.) . Peloponeſum autem , hodie Mo
ream , Tauricum Cherſoneſum , Cambajam & fimiles ſub hoc
genere fuum ſortiantur locum. Ad procurrentes terras refer
tur Italia , Græcia , Iſtria , Corvea , Aliana , Malacca, Holla
tia cæt. reſpondentes Oceani finibus, ut æſtuariis velut exſerræ
terrarum linguæ lingulæque ( Erd - Zungen ). Permagnas
terras , ut Hiſpaniam , Arabiam , Indiam , Afiam minorem ,
Norwegiam & c. relinquendas cenſeo terræ continenti.

Inſu .
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 53

Inſulæ pariter atque peninſula ſapienti Dei conſilio & benefico in

homines inſtituto , una cum præcurrentibus terris, conditæ
funt, 1 ) non quidem ut amænam in maria proſpectum præ .
beant, & colorem marium e longinquo fpe tatorum doceant,
quo documento homines ducuntur ad maria lunæ & aliorum
fiderum agnoſcenda. 2) Ut tempeftas atmofphæræ præſertim
in zona torrida ibi ipfo mari temperetur mitigeturque, etiam
contra gelu rigoroſum muniatur, 3 ) ut alimentorum ex aqua
copia ipfis præſto fit , & vel fuppleat defe & tum terreſtrium nu
trimentorum ; vel abundantia utraque ditiores aptioresque faciat,
ad illa haud longe magno ſumtu perenda & aliis imperdienda
dividendaque. Taceo marinorum thefaurorum obvium ibi
ſcrutinium . De inſulis natantibus in lacubus aut ftagnis,
quia & paucæ funt & non diu durabiles, aqua ſenſim illis non
nihil auferente præſertim ope fluctam , & quia non funt niſi
campi a fede ſua foluti avulſique tandem , 'non opus eſt, ut
hic plara exponamus.

§. 91. " ,

iftbmi cum non fint niſi anguſti (haut lati) tractus terra. De ijtbmisl
rum inter maria, non opus eft, ut Peninſulis tribuantur cum
Varenio . Dantur enim quoque & potiſſimum inter magnas
continentes . Hujusmodi in America eſt iſthmus Panamenſis ,
corinthiacus inter Peloponeſum & Græciam , Ægyptius inter
mare rubrum & mediterraneum , Japonicus inter Japoniam &
Jedfoam ; Tauricus f. Procopenſis & c. Alii & majores tra
étus inter maria illis accenſent , uti indicium inter auream
Cherſoneſum & Indiam , Hollaricum inter Hamburgum &
Lubecam , Lugdunenſem f. Leydenſem (8. 634. P. II. Phyfic .).
Iſthmis inter montes reſpondent fauces.

G 3 Iſthmo
 54 PHYSICE PART. III. SECT. I. CAP. 1.

Iſthmorum der Erd . Engen, Land -Engen latitudo parva plerumque

exiſtimatur, uti panamenſis æquiparatur 15 milliaribus ger
manicis = 300000 pedibus . Ad compendium itineris obti.

nendum fepe confilia agirata funt, de iſthmis perfodiendis,

& maribus per canalem navigabilem comittendis , fed vel ſum
cuum'magnitudo in foſſa cam longa , comparata cum compen.
dio fumruum itineris præcipua caufa fuiffe videtur, ne ferio
opus urgererur, fed initio faéto mox abftineretur.' Fieri quo

que poſter, ut liberatione rite peracta deprehenderecur profun

inundatio agrorum ſecutura per
dior maris ſuperficie, ideoque inundatio
fofſionem multo periculofior & nocentior foret , quam utili
tas e perfoſſione & canali exfpeétanda, cui arcendæ vix agge
res fumtuoſi forent pares. Si terra intermedia cum adjacente
alia vaſta inundationi foret obnoxia , niſi iſthmus intereſſet,
fapienti Dei confilio non fine inſigni beneficio incolarum iſth
mum ibi eſſe conftitutum , ab omnibus forer largiendum .
Ægyptum & Aſiam diſterminans iſthmus fi non longior pana
menſi , ſaltem ipſi circiter æqualis. Æque igitur ibi a conſi
liis aut ab opere cæpto exdem rationes , quas indicavimus
abſterrere & avocare potuerunt Reges Ægypti, Perſiæ ,
Tra
janum &c. fi id perfodiendi negotium unquam ſerio occepe
runt. Iſthmus quafi collum inter duas continentes , terra bi
maris, & trames anguſtus terrarum inter maria vocatur.

g. 52 .

Loca terra In telluris ſuperficie terræ partes aliæ fuper alias emi

celfiora nent admodum , aliæ infra alias funt depreſſæ quafi, ſubmiſſä
bumiliora. inferioresque . Partes ſuperficiei terreſtris extantiores emer
gentesque, terræ loca celſiora, cæterisque a centro remo
tiora dicantur. Partes his ſubjacentes , & infra planitiem ho

rizontalem , ſeu maris tranquilli æque ficæ , appellantur terræ

humiliores f humiles. Germanis noftris dicuntur illæ die
Höben,
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 55

Hoben , hæ die Niederungen . Generatim mediterranea ſunt

celfiora locis maritimis.

Si ſuperficiem telluris horizontalem five in terræ planitie , five in

æquore maris vel occani confideramus, dantur in illa partes
nihil ab ea recedentes , ipfum æquor telluris conſtituentes, die
Ebenen . Dantur vero quoque loca varia ultra horizontalem
fuperficiem adfcendentia & fublata . Sive brevi tempore , uti
fluctus oceani f. marini , nusquam ftabiles, nec diu durantes
fed vagi . Alia vero editiora loca ſunt ftabilia & perpernia,
uti integra Zona telluris corrida altior cft zona utraque frigida,
five terram ibi fpectes , five mare ( § . 256. P. I. Phyfic .). Ex
adverfo fi infra horizontalem fuperficiem fira fit terra , ibi hu
milior erit ejus facies. Quare ficubiinæqualis eft fuperficiei
terreſtris fitus, ibi neceſſe eſt, ut vel fit ſuperior horizontali ,
ideoque editioris locus; vel inferior, ideoque humilior locus.

S. 53
.

Sicubi adſcenſus fuperficiei ultra horizontalem veram Quid fit clie

vix aut parum ſentiri poteft , ibi dacur clivus. Speétando igi- vus, acclivis,
tur adſcenſum vix aut parum fenfibilem , locum dicimus accli- decliviss
vem, qui ſemper paulo longius a centro telluris recedit. Con
fiderando vero defcenfum ejusdem vix f. parum fenfibilem ,
locum dicimus declivem . Prouri alveos fluviorum declives

diximus , quoad aqua in illis conſtanter decurrit defluitve ( S.

684. feq. P. II. Phyſic. ). Quia reſpectus tantum hic mutatur,
pater eadem terræ loca dici acclivia , quatenus ſenſim prioribus
ſpectatis altius ſurgunt, & declivia , quatenus ratione prius ſpe
tatorum ſemper parumper delabuntur velur , feu depreffiora
videntur, Non datur igitur terræ acclivitas , quæ non fimul
alio conſiderandi modo dicenda fit declivitas ; uti non datur ad
titudo ſine profunditate.

I. 54.
 ICÆ
56 PHYS PART . 111. SECT . I. CAP . I.

§. 54 .
Gua loca fint Quæ loca terreſtria acclivitatem , ideoque & altitudi
fublimia,col- nem ſupra horizontalem admodum fenfibilem habent , fublimia
les mon falutamus & alta . Subliinia igicur ſunt manifeſte (aperte ) aliis
tes ? altiora vel excelſiora, & ſublimitas eſt manifeſta celfitas. Divi

duntur loca ſublimia in colles & montes ; quorum illi acclivitatem

& altitudinem minorem ; hi verò majorem & inſignem habent.
Quanquam & colles parvi colliculi dici conſueverunt; & loca
valde Itarim altiora aditu difficilia aut prærupta dantur.
D. Gottlob Lehmannus non abs re dividit montes in
juges, velut continenti tractu ſupra terram & ſub mari pertin
gentes & ambientes , & ſparſos paſſim ſtracisque variis compo
ſitos ; in Hift. nat. Stratorum terre . Priores ab ipfa creatione
pofteriores a diluvio & fimilibus colluviebus repetit, in quibus
radices, herbæ, oſla , ligna , conchylia ſepeliuntur. Illi ſunt

omnium altiſſimi, prærupti ſæpe , in quorum cacuminibus

conchylia aut piſces petrefacti non occurrunt, ſtrata ſunt ver
ticalia aut inclinata , craſſa , profunda, mineralibus & metallis
præſtantioribus referta , differentibus pallim . Hi horizonta
les fere habent ſtratorum fitus, carbones & marina varia in
Recentiores terræ
volvunt, & pauciora mineralia ac metalla.
moribus debentur & vulcanorum ejectamentis.
Caſar de bello Gallico II. S. Collis inquit, paullum ex plani
Collis , inquit,
tie editus , atque ex utraque parce lateris dejeétus, & in fronte
leviter faftigiarus, paulatim ad planitiem redibat. Si mon
cium altitudo ſumma , haétenus obſervata vel circa æquatorem

parum ſuperat 19600 pedes pariſinos, qui radii relluris par

fem milleſimam circiter æquant , & milliari pruflico æquipa
rari poffunt: dividi montes poflunc in frequentiores, rariores
& rariſſimos , Rariſſimi non fuperabunt milliare prullicum
ſua altitudine , h . e. circiter 24000 pedum gedanenſium .
Poflunt autem jam rarioribus accenferi, qui fere 6000 –
12000
 DE GEOLOGIA ET GEOMETR'A GENERALI.

som
57

I 2000 pedes ſupra horizontem eminent. Frequentiores

igitur erunt, qui inter soo ' - sooo' habent , vel , qui fu
perant soo pedum altitudinem . Monticuli igitur a 100 ad
soo ' circiter aſſurgent. Colles continebuntur inter sol
100 ' colliculi vix 50 pedes, quæ arboris proceritati medio
cri refpondent , quorum dimidum fere = idão milliaris.
Conf. Origo mundi ex montibus elucidata a me 1735. g . 4.
Sic & ſtatui poteft de terræ tumoribus tumulisque.

g. 55 .

Quo montes funt altiores, uti rariores & rariſſimi, eo De montium

funt remotiores a centro telluris , ideoque eo majori gaudent ſuperficiebus
fup.rficie, quam eorum radices. Etenim globi ſunt ad fe in. metiendis.
vicem , uti cubi diametrorum , & fuperficies, uti quadrupla
æquatorum (S. 552. 554. Geometr .) Hinc & ſuperficies fecto
rum in analoga funt ratione, & proportione reſpondent diverſæ
globorum diametro ( S.557. ibid.). Si montis altitudini tantum
ineft unum milliare pruflicum , & ejus faftigii area continet in
latere quadrato 62 } pedes , itaque ſummatim 3881 pedes, erit
illa area pede quadrato major , quam eadem radici reſpondens.
Quia acclivitas circiter pyramidis truncatæ ſuperficiei, quæ a
pede feu baſi montis , ad ejus faftigii f. cacuminis verticisque
aream progreditur, poterit quoque ejus reperiri ratio exceſſus
ad baſin ( S. 549. ibid .) fere i ejus fuperficiei, & areæ faſtigii
addi. Vid . hujus caſus diſcuſſionem in Tom. III. der Seltenbei
ten der Natur &c. p. 274.291 .

Altitudinem montium reperire docuimus (S. 176. P. II. Phyſic.).

Inde & conſtare poteft, quomodo variorum ſibi invicem im
pofitorum diverſa altitudo., indagari poffit, etiamfi circum
quaque differat. Pedis in horizontali continentis planitie lon
gitudinem , latitudinem , diverſitatemque angulorun, ſi qui
dantur , vel diametrum aut axes , &c . ſi rotundus eft, metiri
( WolfiiPbyſ. Tom . III.) H docet
 58 PHYSIC . PART . III. SECT. I. CAP . I.

docet mathematica Geometria (s. 194. feqq. 280. / eqq. ibid.).

Conf. Varenii Geogr. loc. cit. prop. 2. feqq. Jam quæ hic de
montibus , collibus, cumulis , clivisque expofuimus, eadem
quoque valent de aggeribus, molibus, lorica, vallis, propugna
culis, eorumque ambulacris, ſuggeſtibus , collibusque, vel
ere & tis capitibus & cacuminibus , de perſpicillis & parmulis
cerreis, lunulis ſeu caſſidibus, forcipibus, operibus cornutis
coronatisque munimentorum . Vid. Architecturam militarem

( S. 106 ) nec non de diverſa zonarum telluris altitudine ( ..

246 & 254. P.1. Phyfic.).

S. 56.
Montium j16 Cæterum montes vel molli lenique clivo adſcenduntur,
gorum pro- vel arduo , alpero difficilique; vel plane prærupti ſunt & præ
monroria cipites , five fiftunt ad perpendiculum abruptas petras, five pa
rumque rum ab illis differente avio & inacceſſo aditu adſpectuve. Priores
fines. recepto montium nomine veniunt ; poſteriores vero rupes di
cuntur , five terreſtres fint, five faxofi & fcopuli. De gla
cialibus fupra di & tum eft ( S. 629. P. II. Phyſic .). Continuata
montium cacumina vel longi montium tractus juga dicuntur eo ,
quod jugiter procurrunt cohærentque & in ſuperficie terreſtri,
& oceano tecta. E. g. juga Tauri, Alpium , Caucaſi, Riphæi,
Peruviana , Hercinia & c. Ubi in medio relinquimus non
nullorum placita dubia, eſſe montes veluti offa & firmamenta
telluris , fua gaudentes cohærentia , ſuisque articulis veluti,
uri oſa in corpore animali , & æquilibrio æftus marini gyro
que telluris inſervire (S. 249. P. I. Phyſic .). Illis, quæ de fini
bus ufibusque montium diximus ibidem , hic addemus, quod
inſerviant regionibus terrarum conſtanter diſterminandis , mu
niendisque paflim adverſus impetus ventorum procellarumque
hoſtium quoque ; umbris fpargendis pro carum dimenſione
& cogni tione in luna; mutandis directionibus ventorum , nu
bium
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALL 59

bium , nebularum , fonorum , ipſiusque echus repercuſſioni

bus , variacionibus & multiplicationibus ; notitiæ atmofphæræ

ſuperioris ejusque meteororuin ( S. 307.J11 P.II.pbyſic .), cujus

indolem alias ignoraremus , affervandis in libero aërę perenni.
ter nivibus , quæ & circa æquatorem æſtum mitigant ; mode
randæ tempeftarum temperiei, intra & circa zonam corridam
præſertim (8. 400 & 443. ibid.); promovendæ nubium con
denſationi in pluviam procreandis in pede medio , ſummo,
variis vegecabilibus nutriendisque animalibus, eo pluribus,
quo ſunt altiores (S. 55.). Forſiran & variationi directionis
magneticæ quodammodo opitulantur. Promontoria v.c. atlan
iis , viride , bonæ fpei cæt. uti norant montes in mare promi.
nentes vel cum lingua terræ in illud excurrentes , ita illa , &
alia litora inſulæ cautesque æftuimarino aliorfum , quam natu
raliter fervetur, flectendo deſtinata intelliguntur præter tem
perandas atmofphæræ tempeſtates. Prætereo montes ardentes

partim ignem ſubterraneum & in Islandia egerentes , ad frigus

& gelu cemperandum , partim alia damna avertentes alia poenæ
caufa infligentes. Conf. Pantoppidani Hift. nat. Norweg. P. I.
6. 2. & Horrebovii Islandia ). 8.
Peculiari dignum eſt attentione & adnotatione , montes quoque
fuis herbis animalibusque in eodem climare docere diverſorum
climatum naturalia producta. Quo altius enim adfcenduntur
vel ſub æquatore Pichincha, Chimboraſſo &c. eo plus differunt
genera plantarum & conveniunt cum Norwegicis, Lapponicis,
Islandicis. Ideo opraffem , ut montanorum Norwegiam in
auftralem & borealem dirimentium . jugorum produéta ex
plorata haberentur , cum ex uno proſpectus in 30 milliarium
germanicorum diſtantiam detur tefte oculato Pantoppidano
Hiſt. nut. Norweg. cap. 2. S. 4. quem 18000 pedes ſveticos
altum ſtaruit & nondum alciſfimum in eodem jugo. Super
quo ftagnum exeunte Majo ita congelatum fuit, ut
H 2 traha
 60 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. I.

traha ductus illud tranfiret. Quæ mala inde interdum nafcan

tur & hominibus cæt. immittantur , docet ibidem 8. 9 .

8. 57

De vallibus, Regiones ſuperficiei terreftris humiliores (S. 52. ) natu

fundis,bara- rales quidem in continenti dicuntur valles ( Tbüler) live mons
thris , abylis, vicinus adfit, five minus . Inter montes autem convalles , quæ ,
foffis & c. ubi anguſtæ fauces ſunt, inſerviunt parrim humoribus recipien
dis fovendisque, qui e locis ſuperioribus ſeu aperte defluunt,
f . occulce & ſub terra manent, nihilominus vero ficca tempeſtate
proſunt ſegeti meſtique, quando humiliori ſolica tempeſtate
editiores regiones uberiores ſunt, inundatis tam vallibus , aut
perparum ferentibus. Huc & pertinent rivorum fluviorum .

que alvei , fundi lacuum , ſtagnorum & marium abyili, altiſ.

ſimis montibus reſpondentes; hiatus & baratbra , tanquam
voragines terreſtres admodum profundæ, in quas quidquid de
lapſum emergere nequeat , ſed in paludoſo fundo aut aqueo
abſorberur. Oriri illa poſſunt e ruina terræ ibi funditus qua
çunque de caufa præcipitatæ in abyſſum (S. 46. ) . Profunditas .
1
fimili fere ratione , ac montium altitudo inveſtigatur barome
tris , geometricis dimenſionibus, demiſſisque perpendicula
riter bolidibus, ubi & quousque illæ valent , bachometrisque
exquiſitis (8.615. feqq. P. II. Phyſic.). Naturalibus adjungi.
mas artefactas foſſas pro recipiendis aquis & muniminibus ;
pro piſcibus nutriendis, & reperiundis ſubterraneis piſcinas fo
dinas, puteolos puteosque denique pro hauriendis indeaquis
ſalubribus.

Non refero ad loca terræ depreſſiora portas f. vias humiles inter

montes obvias , quas vocant , quia plerumque ſunt planitie al.
tiores , etſi montibus humiliores multo . Tales funt portæ

Calpiz , per quas tranfitus datur inter montes Cafpios ; ther

mopyle in Phocide ; porta jugi cordilleræ in Peruvia ; porta
farma
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI . 61

farmaticæ in Caucaſo monte & c. Tales etiam funt quidam

montium hiatus , uti in montibus ignivomis , longe fupra

planitiem extantes. Rimas quoque & fiſſuras montium , ubi

V. c. terræ motu rupti montes aliquatenus, difcefferunt a fe

invicem , quatenus fupra planitiem eminent, huc non perti
nere patefcit. Sed infra planiciem defoffas foveas, unde ar
gilla , limus , terra fullonia, calx , creta & c . peruntur; item
latomias f. lapicidınas fub dio profundius actas, inter humana
ope factas quaſi valles , re & te numero ; æque ac illa loca , ubi
terra urcunque ſubſedic & patentem fiftit profunditatem , item
ubi vi ſeu terræ motuum hiatus vel in planitie accepit, aut vi
aquarum exundantium ; aut torrentium per ingentem imbrem
aut fubitam multæ nivis colliquefa £tionem excavata &
abrepta eſt.

g. 58 .

Superficies terrea telluris vel fertilis eſt, vel fterilis. Superficies

Illa nimirum multis mixtis gignendis perficiendisque idonea ferax aut
eſt ; hæc vel perpaucis vel nullis ira prodeſt. Illa abundantes fterilis.
procreat fruges fructusque fover, ideoque ferax quoque & fe
cunda (TONUTOXOs) frugifera & fructuoſa audit .Hæc infertilis,
infecunda eft & infructuoſa , itaque vel nihil alimenti parit vi
ventibus , vel perparum .

§. 59 .

Intereſt noſtra , ut cognoſcamus, quænam terræ ſint Quanam

fertiles : ideo notanda primum hæc regula : quæcunque terra e terra fit fer
deftruétis viventibus eorumque alimentis reſtat vel orta eft, illa eft tilis ?
revera ferax & fecunda cenfenda. Eo ipſo enim , dum jam vi
vencibus feu vegerantibus ſeu animantibus profuit , tanquam
utilis ad alenda & perficienda viventia reperta eſt , & fertilis
utique fuit. Per deſtructionem autem viventium & nutrimen
H 3 torum
62 PHYSICE PART. III . SECT. 1. CAP. I.

corum ſeparata quidem eft a fe invicem , & diſſoluta in mino

res particulas , nec tamen ideo deſic efle, quod antea fuit ; &
fi quid fertilitatis priſtinæ ei, v. c. vi ignis , qua combufta func
corpora, adeintum eft & decellit, reftabit tamen haud exigua
pars ejusdem fertilitatis , iterum præftitura , quod jam noſci
tur præſtitiſſe. Generatim igitur omnis terra , quæ antea vi
vencibus profuit, ea alendo, conſtituendoque, & hunc ex il
lis fupereft, non poteſt non fertilis efl'e dicique. A priori
Deus præſcivit, quænam terra bene , quibusque vičturis ea
optime fitprofutura, ac talemn condidit ea copia , quæ & pri
mis ſufficeret & fecuturis quibusque.

Ita a poſteriori nobis indubie innoteſcit terræ fertilitas , cum ab

ałtu ad potentiam firmiſſime argumentemur. Ubi ergo con.

Itar, terram reſtare er viventium alimentis , v. g. quæ ex agro

& horro fertili ſupereſt, excreta & eje &ta ab animalibus, quo .
rum pars tantum confumta eft , pars reliqua reſtat; aut ex
putrefa &tis, combuſtis, deſtructisque viventibus , quacum
que ſub forma ounc lateat: ibi ſimul patet, eam etiam nunc
fertilitate quadam non eſſe deſtiruram . Hinc fi vel inſtar va .
porum aut exhalationum in atmoſphæram particulæ ejus abie
runt, tamen fertiles erunt dum rore , pluvia, nive & c. rurſus
in terram præcipitantur eamque ſubcunt. Item fi aquæ inhæ .
rent poſt putrefa £ tionem , coétionem , fermentationem , ablu
tionem , eluvionem & folutionem , itidem fecundabunt terram ,
in qua impura aqua fic limum poſt evaporationem relinquit,
uti Nili inundatio agros Ægypriacos oblimat fecundarque.
Par ratio eſt lacunarum , colluviem e ftabulis fimetis , latrinis,
lixiviis , faginisve ſpurcam continentium ; cinerum , calcinara
rum teftarum animalium , cocni, luti , fimi, ſtercorisque.
Quomodo e dulci aqua dulces oriuntur vapores : eodem e
terra fertili diffolucione prodit reftatque eadem .

$. 60.
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 63

. 60.
Quoniam terra fertilis eft, quæ e deſtructis viventi- Fertilis ter.
bus, eorumque alimentis & excrementis reſtat ( 9. 59. ) : opus ra eft admo
fuit , ut cajusmodi fit illa cerra, exploraretur . " Docuit zero dum fubtilise ;
examen inftitutum illum terram ele admodum fubtilem teneram ,
& propemodum elementarem . Quo fertilior fuit terra, eo plus
reriæ fubtilis ſeparari ab ea eliqueſcendo poteft, cujus tanta eſt
ſubtilitas , ue in aqua non difcernatur ab ea, ut nonnullo tan
cum colore ſe prodat , fi copiofa ineſt, & denfiflima filtra cum
aqua permeet tranſearque, & cum pellucida appareat. Quam
camen terram effe probat, quod inde poſt evaporationem reſtar
in fundo vitri & ad ejus latera ſeu parietes , habitu pulveris
percenuis , fere impalpabilis , & tenerrimi, qui in extracto in-

ſpiiſato calcinatur , & fale orbara, ut terra candida & pura

ſupereſt (S. 9-11.). Ele & ideo fubtilis deber fertilis terra ,
quia fubire debet porulos craffioris terræ , & corticem tubu
tosque capillares & fibras penetrare , ut incrementum vivis
præbere quear. Quia vero in fenfus cadir, compofita eſt,
ideoque non prorſus ſimplex, fed propemodum elementaris,
uti in compoſitione confuſe ſentiri poteft.

Experimenta hoc ipfum toquentia , curate inſtituit expofuitque

D. Külbel in ea Differtatione de fertilitatis caufis, quæ Burdi
galæ A. 1741. præmio decorata , & edita eft latine & gallice
in 4to. plag. A — F , quæ legi & cum his conferri meretur
præfertim thef. 15. ubi & colorem clixæ vel ſolutionis ejus
(bruneum ) fubfufcum urget. (Elixum Varro L. I. 48. vocat
quidquid ex aqua emollitur vel decoquitur). Thefi 16. & illud
fubtilitatis argumentum affert, quod ut fubtiliffimus pulvis ad
hæret tenaciter parietibus vitrorum , & levis eft,

§. 61 .
 64 PHYSI PART . 111. SECT . I. CAP . I.
CE

§. 61 .

Eft tamen Quantumvis ſubtilis ( 8. 60. ) , mixta tamen finul eft,

impura vel & ideo impura , fertilis terra. Hoc pariter docuit analyſis exa
mixta . minis infticuti . Tbeſi 17 enim Külbelian conficirur , poft eva
porationem aquæ terræ fertili ineſſe circiter lilis & terræ
unguinoſe, quæ principium pinguedinis lubricæ & glutinis con
tineat. Tbefi 22 monet pio vario fertilitatis gradu, ſe in terra
fertili raro deprehendiffe , plerumque circiter , in quibus
dam ſalis. Materiam vero unguinoſam prodere dicic tbefi
21 tum colorem flaveſcentem in liquore ab extracto deſtillato,
qui oleoſa potentia gaudeat , & ſolo careat phlogiſto; tum
odore empyreumatico graveolenti, qui natura volatili ſalina
quadam arripiat & fibi intimejungat , velut fal volatile urino
fum , fimili prædicum odore ; tum reſiduum illius liquoris ſtil
latitii , poft lenem in parella vitrea evaporationem melliginem
unctulam præbens , cum affuſo oleo vitrioli efferveſcentem ,
& cum amittentem priorem graveolentiam , induentemque
'colorem ſubfuſcum ; pariter ac dum oleum Vitriolicum oleoſis
miſcetur. Unde concludit , terræ unctulæ ineſſe proximum

olei principium cauſale , vel fi mavis materiale. Conjunctim

igitur fal & unguem terræ fertili intime ad ec immiſcentur.

Sunt hæc , ut in mixtis fenfus incurrentibus fieri affoler, confuſa

fatis , fufficit tamen , aliquam illi ineſſe claritatem , quam
deinde confufione ſua liberare , operæ erit pretium . Quod
fi perfeéte nondum fieri poterit , juvabit faltem prodire tenus,
quando nondum datur ultra. Innoteſcit minimum , terræ fer
tili ineffe falis fere , & , unetulæ terræ : quæ jam ulterius
erunt examinenda.

g. 62 .
Fertilitati Soliſte, fertili terræ immixtus, diverfæ indolis elle ob.
inſervit fal fervatur. In aliis terris eſt proſapiæ nitroſe ; in aliis alcalice ;
triplex. in

1
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 65

in aliis enixæ h . e. mediæ forme. Primam oſtendit pellicula

ſalina , quæ in ſuperficie apparuit, poftquam 10 vel 12 libræ
extraéi ad libram unicam usque lente evaporarant ( Thef. 11.).

Similem quippe cuticulam falinam oſtendunt lixivia falina eva

poratione condenſata. Ea pellicula in igne crepitavit mire vis
nitrofa . Extractum infpiſſarum ficcatumque igni admotum

ſtrepicum nitrofum & fere detonationem edidit , qualis in nitri

deflagratione ufu venit theſi 23. Alcalicum fal aquæ naturali
ter ineſſe,probat aqua Selterana, Trevirenfis & Billina ;
ideoque & elixatæ terræ fertilis aquæ eam inefſe inde quoque
confirmat, quia melligo efferbuit cum oleo vitrioli, & caput
mortuum fal neutrum dedit , ex utriusque natura oriundum ,
quod utculinare non efferveſcit cum acidis , & evaporando in
cryſtallos cubicas abit coitve.

Infra de his falibus data opera erit diſquirendum , num qua di

ftin & tior eorum cognitio haberi poffit, clara illa vulgari, qua
hic contenti fumus , potior. Eſt ſane nonnihil, quod in
terra fertili confuſe ſpectata, jam falia hæc derecta fint indu
Atria Kälbeliana.

. 63.

Principii oleoſi analyſin non reperio in illa Diſſertatione, Quid am

neque quantum illius & quantum terræ puræ adfuerit. Theſi 15. plius regui.
docet, extractum ad i diminutum evaporatione, deſtillando rat?
præbere phlegma, levem ſaporem odoremque herbæ recentis,
cujus eſt extractum , referens, dein quando fpifleſcit, inten
fiori igne prodire liquorem flaveſcentem , & graveolentem .
Moderandum vero eſſe ignem , ne dum fpumeſcit inftar fufci
mucoris unguinoſi tranfcendat per alembicum . Ubi defiit pu
meſcere , ignem intendipoſſe donec alembicum candefcat, &
in ejus fundo non reſtet, niſi terra levis , albida ſpongioſa,
quæ aqua elixata evaporataque aliquid falis fixi & medii, quod
(Wolfii Phyſ. Tom . 111.) I neque
 66 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. 1 .

neque cum acidis , neque alcalicis conflictatur. Utinam hic

annotaſſet , quantum , illa libra extracti , phlegmatis , quan

tum liquoris flavi empyreumatici, quantum terræ præbuiſſet!
Inde nimirum , fi ignita fuit terra, concludi ſubtimide potuiſſet,
terram fuiſſe falis. Sed illam terram tunc quoque vocat un

guinoſam , itaque nondum liberaram principio oleofo fixo, nec

fále fixo , fed tantum volatili, quod tranſit in liquorem empy .
reumaticum . Talem terram relinquere , ait , olea , pinguia,
reſinas, poftquam deflagrarunt; nec fuliginem ab ea multum
diſcrepare , theſi 20. Melligo oriunda e liquore empyreuma
tico non dicitur , cujus fuerit graviratis, nec fuic exſiccata ap
penſa & rurſus ignita. Theſis 11. quidem memorar magma , e
liquoris libra per evaporationem relictum , ſed nec appenſum ,
nec igniendo exuftum . Quoniam non vacat mihi nunc , hæc
reperere experimenra , appellemus poſthæc eruendam quanti
tarem terræ puræ t , falis volatilis x , olei empyreumatici vola
tilis y , & principii oleofi fixi: Z. Sic intelligetur conftare terra
( + z
fertilis ex € + 2 + x + + y.
6

Non ſola quantitas horum ingredientium hic maner ignora & ex

cutienda in poſterum , fed & qualitas principii oleoſi, ungui-,
nis hic vocati, falium , & indolis volatilis , etfi clara laborat
tamen confuſione. Reſtant & in modo examinis chemico

quædam incerta , videlicet , ignisne vitra penetrans varia in

rebus immuter gignarve,. quæ antea non eranf.

§. 64.
Fertilis ter Cum ofea alias aquæ non miſceantur, ſed ſupernarent,

ra eſt in aqua ſalibus autem mixta in aqua folvancur eique immiſceantur , uti
folubilis. in fapone & fulfure foluto experimur : manifefta jam eft ratio,
cur terra fertilis in aqua tam facile ſolvipoffit, & folura occurrat.
Si enim aqua cam tenuiter folvi non poffet, nec poſlec ipſius
vehiculo
 !

DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 67

vehiculo intrare poros tam anguſtos fibrasque, quibus diſtri

buenda eſt in omnes viventium partes incremento vel repara
rione excretorum egentes (S. 162. P. II. Phyſic. ).

Per fe quidem rerra eſt inſolubilis in ullo alio elemento ($. 18.);
fed terra mixta non eſt pura ; ideoque diffolvi propter hetero
genea illa poteſt, quibuscun eſt mixta. Si enim heterogenea,
quibus ineſt, in aqua folvi poteſt , ubique terra una ſolvetur,
vel ut ab illis prorſus præcipitetur fegregeturque, vel ut iis
dem diſperſis inter mearus aquæ adhæreat tam minutim , ut
effugiat aciem oculorum.

g. 65 .

Quia viventium innumera eſt varietas & copia ubivis Torre ferti.
locorum in terra marique , ubicunque viventia ſunt partibus lis copia ,con
firmis prædita , ibi illa conſtant è terra , nutriendæque ex ea ftantia, va
funt, dum vivant. Talis vero terra non eſt niſi fercilis (S» 59 .). rictas.
Neceſſe igitur eft , ut terra fertilis admodum fit copiofa & abun
dans, ut omnibus perpetuo fufficere poſſit. Cum vero per
quævis præterita fæcula & millennia conſtituendis alendisque
corporibus vivis abunde par fuerit , hodieque par fit, & in
poſterum par fit futura, dum durabit mundus: pateſcit, con
ſtantem eſſe terræ fertilis naturam innumerisque viventium formis
aptam . Magna igitur elle debet terræ fertilis varietas, ut una
omnibus infervire nequeat, ſed alia aliis proſit noceatve. Po
ftulat hoc ſtupenda viventium vegetalium animaliumque terre.
ſtrium aquatiliumque varietas & indoles adverſa fæpe aliis &
inimica , dum homogeneis amica eſt & falutaris. Neque mul
tum fpei eſt , profunda aratione plus fertilitatis obrentum iri .
Videant ergo , num rem acu tangant, qui unam eandemque fta
tuunt eſſe naturam terræ fertilis ex antiqua opinione precaria :
e quolibet fieri poffe aliud quodlibet, vel ex uno quovis omnia
quæcunque velis. Quod ne quidem in abſtractione mentis
I 2 fieri
 68 PHYS PART, 111. SEC . I. CAP . I.
ICÆ T

fieri poffe docet ontologia & vecuſta prædicamentorum doétrina,

Sanior do &trina alia femper docuit, fcilicet: non omnis fert
omnia tellas ; non fit mercurius ex quolibet ligno ; ineptus uc
afinus ad lyram , fimilia ſimilibus gaudent & aggregantur & c.
Vidit Külbelius , idem fuæ fententiæ obverti poſſe. Inde fa

gopyrum , ericam , lycopodium , ſerpillum , pinunt, abierem ,

juniperum concedit lætius provenire in folo arido , fed ob pe
culiarem texturam , quæ non niſi pauciſſima unguinofa terrea
pofcat, & quorum non a copiofiori ejus appullu obſtruantur,
uti alia vegerantia ab admiſto humido largiori lædantur. Sic

cam eorum indolem corrumpi ſtatuit a majori unguinoſi copia,

faltem incrementum impediri , fufficere ipfis nonnullam mate
riana unguinoſam , quam ex aëre & aqua captent thefi 60. Sed
in pinu , abiete cæt. tantum abeft, ut pori anguſti obſerventur,
ut potius largiores illis infint. Quare in has anguſtias non
compellemur , fi negamus , eandem materiam omnibus æque
convenire , fed potius ſuam euique effe propriam , fimilem ta
men in fimilibus, in diſſimilibus diſſimilem , talemque , quæ
ſcopo cujusque refpondeat. Omnia viventia dum a fe invicem
funt diverſa , & vel ſenfu judice differunt, non poffunt non
quoque diverfa gaudere materia , ideoque differente elemento
rum mixtura. De naſcentibus in aqua dulci & marina omni

bus liquet, alia aliis convenire, ipfamque aquam alimentis eſle

Tefertam ,

$. 66 .
Fertilitatis Mirum igitur non eſt , ubivis terrarum viventium ibi
climatum deſtructorum naturam materiæ fimili alii procreande largius prod
differentia. effe , concurrente una ad ubertatem perfectionemque rerum clima
tis , & cæli conditione ( S. 65.). Quis enim neſcit, aromata
indica , aliaque exotica , in noftris climatibus vel prorſus non
provenire , vel li quoque eo transferuntur , minus proſperari
matura
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 6g

maturarique ? idque propter aliam aliamque indolem mixtionis

elementorum & temperiei atmofphæræ , mixtioni quam opti
me infervientis , fuasque fymbolas conferentis . Idem illud,
quod nos obſervamus in noftris climatibus, alii in fuis expe
riuntur , nempe noftra ibidem non dari nec proſperari , ob
diverſam ibi mixtionis elementorum , fertilitatem conſtituens
Eium ( $.59 & 65 .), indolem . Similia quædam & apud nos oc
currunt , ubi mixtus eft e variis deſtructis viventibus fimus,
ideoque ager ſtercoratus per tres quidem annos ferax depre
henditur , accedente debita pluviæ & caloris copia ; fed haud
æque in eodem frumenti genere illud procedir, quam fi diverſa
frumentorum genera , e. g. tricici , filiginis , hordei , avenæ ,
piſorum & c. ita fibi ſurrogantur fequentibus annis , uti cæteris
paribus melius uberiusque provenire folent. Quanquam &
idem frumenti melioris genus in terra minus apta paucis dege
nerar annis . Etiam in hortis agrisque radices raparum , ra,
phanorum , dauci , ceparum cæt. iterna amant,

Licet terra ubique fit terra, aqua fit aqua, uti & aër ac atheri non
tamen eadem ubique eſt mixtio aut effe poteft, partim ob int
ternam rerum elementarium naturam diverfam , partim ob
cauſarum externarum vel adjumenta vel impedimenta, partim
ob æque neceffariam mixtionis diverfitatem , finesque diverſos ,
in ultimum tamen obtinendum confentientes , confequendos
(6. 43.).

. 67.
Terra uberrima vocatur , quæ fertilitate inexhaufta Qua terra

abundat , itaque ad conſtanter exſerendam fertilitarem non in- uberrima e

diger nifi libero aëre , debitisque calore & irrigatione. : Terra macra .
vero macra non nifi parum fertilitatis continer, ideoque indi
ger fubinde ſupplementis, five addenda terra fertiliori, qua
reparetur jactura abſumtæ fertilitaris fere exhauftæ . Poteft &
I 3 illa
 PHYSICA PART. 111. SECT. I. CAP . I.

illa terra uberrima vocari, quæ inſolicam exhibet & fere incre.
dibilem copiam ſeminum ex unico ortorum aut fructuum unicæ
arboris.

Soler quidem macræ pinguis opponi, in Plinio L. 18. c. 19. & in

Columella terra pinguiſfima & macerrima hoc fenfu diſcernun
tur. Cum vero pinguedo proprie dicta non idem fit , quod

ubertas in frugibus fructibusque vocatur : præferenda videtur

in fertilitatis diviſione ubertas ut copia , macies terræ , ut in
opiæ . Dici enim conſuevit folum uberrimum , fructus & an
nus uberrimus &c. Prodigiofam braſſicam capitatam refert.
P. Chomel, & fimilia alia exempla alii complures.

S. 68 .
Vberrimaeft Fertilitatis inexhauftæ terra vel per ſe uberrima & opi
vel per fe vel ma eſt , dum tota quanta fere conſtat e viventibus putrefactis ;
per alia. vel quotannis aliunde naturalem ſortitur fecundationem , ut
fi inundatione abunde oblimatur , aut confluxu fertilis materiæ
e paludibus, ftratis fertilibus fubterraneis , pluvia & nivibus
liquefactis fecundantibus accipit , quantum ad ejus fufficit fera
citatem. Ucraque præſtat agrum reftibilem romanis di£ tum .
Nonnusquam opus eſt, ut novalis per annum aretur , & cceli
Ius atque herbis deſtructis fecundetur.
1
Dantur, inquit Kiilbelius theſ. 34. terræ natura fertiles per ſe, fem
per fibi fufficientes , per infita & reliéta in radicibus ftipulis
putridis, per nivem , pluviam & c. Tales fere funt terræ

.coacervatione & colliquatione putrefa torum ortæ , inprimis

teneræ , cænoſæque vel neceffario humore gaudentes. Porte
rioris generis funt terræ ægypriacæ, afrx , braſiliæ , indicæ ,
in quas ſe Nilus, Niger, Ganges, Indus &c.
& effundunt. De

Nilo Seneca fcribit : quantum crevit Nilus, tantum fpei in

Nilus are .
annum eſt. Nec computatio fallit agricolam .
nolo & fitienti ſolo aquam inducit & terram . Nam cum tur
bulen
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI.

bulentus fuar, omnem in ficcis atque hiantibus locis frecem

relinquit , & quidquid pinguæ fecum tulit,.arentibus locis alli
nit juvatque agros duabus ex caufis , & quod inundat , &
quod oblimar. Ita quidquid non adiit ſterile & fqualidum
jacer.

S. 69 .

1 Mediocriter tantum fertilis macrave terra recuperat fe- Stercoratio

rendo diminutam fertilitatem ex parte quidem ope illius feracis terræ masta
terre , quæ ex atmofphæra in ipfam præcipitatur, eique annuo & c.
fpatio poft prævias redditur exhalaciones ; ex parte alia diutur
niori per quietem rovali indultam ( §. 68. ) ; potiſſimum tamen
ex adjectis illi bumana operafertilitatis complementis. Huc per
ciner ſtercoratio per merdam & fimum animalium paſcentium ,
per ſtationes ovium nocturnas in crates incluſarum (Pfercben )
& certo ordine in terris promocas ; per ſtipulas frumenti & ra
dices arando ſede ſua erutas ſubrurasque , ur putreſcant; per
fimum e ſtabulis pecudum (traminum , fæni foliorum herbarum
que acervo congeftum & computrefactum , dein diſperſum , &
aratro fubaétum , né exhalando in auras abear, Similis ratio
ftercorandi eft per immiſtas terras fertiles viarum , portuum ,
foſfarum , ſtagnorum , lacuum , paludum , per ſcobem ligno.
rum , folia decidua arborum , quisquilias ædium & opificum
ejectamenta , pharmaceucarum capita mortua , frages fructus
que corruptos , purgamenta culinarum , cineres a ſmegmaris
confectione reſiduos aliosque , per conchas in terra deſtructas
calcinatasve. Taceo aquas fertili terra e limo, ſterquilinio ,

fale , urina cæt. præditas , in hortos aliasve terras derivadas.

Quo fertilior facta eſt terra, eo ſegeręs & uberius in ea creſcunr,
eoque præſtabunt aliis copia & utilitate.

In ſubminiſtrandis vero fertilitatis auxiliis prudentia eſt opus, qua

terræ indoli id vel adimatur , vel addatur , quod ejus fertilitas
requirir.
 72 PHYSICÆ PART. 116. SECT . I CAP. I.

requirit. Hinc fi nimia aquæ copia ejus feracitati obeſt, aqua

inde eſt derivanda aliorſum per follas interjeétas , & ubi opus
eſt molas pneumaticas aquam deducentes ; fi vero ſufficit , ut
terra paludoſa firmior altiorque fiat , ut evaporando & alendo
gramina, arundinem vel frumenta utilis fiat, ingerenda illi eft
huc fuffe &tura arenæ copia fabulique. Loca paludofa cineres
quoque & cals fuo corrigunt ſale & abſorbente natı.ca , dum

unguinofis abundant. Tenaci , compactæ terræ ſolvendæ in

ferviunt ipſis fuppedicatæ arenofæ , limofx , lutofæ , argillo
fæ & ceſpitoſx , quibus diſſocientur, & incidantur particulæ
nutritioni aptr , & cum aliis profuturis conjungantur. Are
noſo vero folo non committenda funt, nifi quibus illud alendis
fufficiat, uti fagopyrum , femina pinorum , abiecum & e.
non addenda prius funt unguinoſa. Conf. Plinii H. N. L. 17 .
6.9. & autores cæteri, qui de agricolatione & re ruſtica omni
feripfere a ſe obſervata inprimis recentiora, quod dabit Robrii
Bibliotheca phyſica & oceani.

$. 70.
Fertilis ter .
Renumurii experimentis curatius innotuit , terram fer
sa aquaintu- tilem ceu ſpongiofam aqunintumefceré(S.523. P.11.Phyſ.) & aliqua
. Etenim fi ſemen
meſcit depf. tenus fieri depfiticiam ductilemque oryzæ, milii,
turque. finapis, raparum cæt. ſi ſcobs ligni , pulvis foliorum , radicum
cæt. fi terra hortenſis fertilis incluſa ſenſim vapore aut aqua hu
meetatur in vafe apro , dilatationem aut compactionem often
dente ; manifeſta fier ejus dilatatio ope aquæ intime eam expan
dentis quaquaverfus (9. 64.) , & contraétio ope evaporationis
& ficcationis. Ita volumen ejus augeſcit, hac redit ad menſu
ram ſtarns ficci. Vim aquæ lignum expandendi tantam obſer
varunt latomi, ut ea utantur ad molares lapides a maſſa rupium
faxofa ſeparandos. Quando enim aliquousque ferreis inftru
mentis eos rimis fejunxerunt, I ligneos iis includunț cuneos
eosque
 1 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. - 73

eosque humectant, donec inflati fatis molarem lapidem ſede ſua

avellunt. Quæ vis dirumpendi lapides cum prodigioſa vi
deatur , explorari poffet fecundum regulam analogiæ , fi in fo
dina lapides illius recentis pars cylindrica ponderibus appenſis
rumperetur ( §. 3.). Addit vim aquæ in tollendis maximis
ponderibus, rumpere funes neſciis, pyramidibus & coloflis eri
gendis , ope funium humectatorum , fimiliter dilatando con
tractorum . Eandem vim in terra aquæ peritia deſtinctius ex
perturus fieri juſſic e terra argilloſa parallelepipedum , 9 " lon
gum , 1 " latum & s vel 6 " ſpiſſum , quod erexit in muro,
feneftræ inter d : os contos ferreos æque longos, & humectavit
fuperne. Malla argillofa aliquot unciarum expanſa eft fic, ut
impoficum ferrum decem librarum attolleretur 2 lineas ; arbi
tratur eam altero tanto ſcil. 41 live s lineas longiorem fuiffe
futuram , niſi ſic eſſet preſſa, quod experimento fuiſſet.com
probandum (Conf. S. 525. P. II. Pbys.). Concludit inde, terras
quoquoverſus i immo t expandi humectatas; ſed eo minus,
quo magis ſunt fabulofæ , utpote quæ humectatæ vix ultra o
vel diftenduntur. Quod applicat ad muros eorumque pe
ricula , dum poft ingentem ficcicatem eorum compacta funda
menta abundante pluvia ad 10 pedum profunditatem hume
Etantur & curgeſcunt. Vid . Hiſt. & monum. Acad. Scient. Pas
riſ. 1730. p. 20. feqq. & 243. præfertim p. 274-276.in 4to. Quæ
pocillimum pertinere ad terram figulorum , yitriariorum ſimi
liumque opificum , & farinam feminalem , vix indiget admo.
aitione.
; Reſtrictione indigere illa , quæ ill. Reaumur de terra in genere
pronuntiat, & ipſa experimenta docent , & é fequuturis ma
gis eluceſcer. Ex parre id ipſe fatetur fcribens: nous donnons
le nom de terre à l'amas de matieres , qui occupent un champ
ou des plantes croiſſent, on peuvent croitre p . 246. l. c. la
terre nous paroit la principale baſe des corps phyſiques p. 245 .
K Chaque
. (Wolfii Phyſ. Tom . III.)
 74 PHYSICÉ PART. 111. Sect. I. CAP. I.

l'eau peut
Chaque grain de terre eſt un corps ſpongieux , que
Poteft aqua
penetrer & diſtendre ſes parties flexibles p. 250 .
vel inviſibiles continere particulas nutrientes , uti conftat e
foribus & herbis, aqua limpida domi vegetaris.

§. 71 .
Quænam Terra ſterilis alendis viventibus non prodeft , ideo
terræ fintfte. que aquæ ita miſceri nequit , ut intumeſcat, promoveatque vege.
riles ?
tationem cujusquam viventis. Etenim non eſt fertilis nec fe
cunda ( S. 59.), fed infecunda, aliisque alendis in illa 'miſtura
inidonea. Külbelio ſteriles dicuntur terræ argillofæ , ceſpitolæ ,
lutolæ & arenofæ : quia ipfi non præbuerunt aquam tinctam ,,
nec deftillando ſpumeſcentes intumuerunt ; nec extractum de.
dit niſi pauxillum falis acris ab admiſta terra fertili orti , quod
inſtillato alcali efferbuit , fed ab acido nihil mutatum fuit .
Reaumurius p . 2481. terræ fertili duo opponit fales,

quos aqua diſſolvir ſibique intime miſcet; & fabulum , vitrum , 1

f mineraliaque, quæ aqua ſubire, turgida facere & reçinere in ſe
neſcit. De falibus hic nondum eft dicendi locus. Sabulum ,

inquit , etfi comminutum in pulverem ſubtiliorem terreo , ut

natet in aqua ; 1 tamen potius lente ſubſidere quadamtenus,

aqua affuſa , quam intumefcere folet , inftar vitri in pollinem

redacti, aut gypſi, talci, carbonum , filicis, cryſtallive; & fie
polline humectató formatur maſſa manibus compreſſa, eam
tamen ſepoſitam e manu in patinam , in fuperficie indui aqua
collecta velutexſudante , quod non fit in maſſa terrea fimiliter
tractara. Vitrum fpiritu nitri aut vitrioli multo ſubtilius divi
fum , quam triturando fieri poteft, & aqua ita dilutum , ut
quidquid falis ipfi ineſſer auferretur, non tamen præbuit ope
aquæ maffam ductilem ; ſed rimas agentem , dum ficcatur di
labentemque ; cum tamen terra ſale quocunque faturara, depíta
fiat ducticiaque. Terra argilloſa humectata fit aqua evaporata
com .
 DE , GEOLOGIĄ ET GEOMETRIA GENERALI. 75

compactior, uc inferius ejus ſtratum deneget aquæ ulteriorem

defcenfum , fuperiori ob inſperſum labulum eam intromitrente.
Linnæus tamen in principio a&torum Acad . Scient. ſvet. docet,
dari herbas, quæ & in ſteriliteira aliis de cauſis proveniunt.

Quoniam terra argilloſa poteſt aquæ impervia fieri, non ſolum

dum vafa fatilia inde formantur torrenturque , ſed & dum

ipſa aqua compactior fit, & , fuperior particulis fubcilibus

poriminuti obftruuntur : patet vel inde , eam gencracim fer
tili terræ non eſſe accenfendam , fed runr demum , cum co
pioſiori terræ fertili eſt immixta vel natura vegetalis , ut olea,
pinguedinis principium requirit. Neque enim Kiilbelius in
argilla principia fertilitatis deprehendir domeſtica , fid san'um
peregrina, ab admiſta terra fertili profe&ta. De terra luroſa
ſterilicas erit neganda, quando terra in ipfo obria eſt fæcunda,
& aqua evaporavit ; concedenda vero , quando vel ſterilis eft
terra ejus, vel fi fertilis , nimia aqua nocet , vel putrefactio
cjus vegetandis in illa obítat. Dancur tamen & plantæ aquæ
dulcis ac marine.

. 72 .

Lapidibus quoque calcariis inelle ductilem terram made. Quibus lapi

faétam , docuere experimenta Reaumuriana p . 208. I. c. Ea- dibus infit

dem exſiccata s lineis brevior facta eft , cum in ſtaru ductili ductilis tor .
Sed erat ra . 1
eſſer 6 pollices longa , ideoque coiit k = 14 fere.
illa prima perita e primo ſedimento contuſi lapidis in aqua ; -po
ſtrema plus fabuli admixtum habens tantum coiit ad 2 " . hee.
tai media circiter 4 vel is. Infert ex his , terram hanc in
trare conſtitutionem lapidis citra mutationem ſuæ indolis. Si

licis vero particulæ transparentes madefactæ nil fimile præfti

rere , quorum tamen quidam inter calcarios naci fuere, id

quod ipli anlam præbet concludendi, terram ſucceſſu tempo.

ris perdere luam ductilitatem p. 270. ibid . Quidam minus
K 2 wranſpa
 76 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP. I.

transparentes nonnihil terreæ naturæ retinuerant. Si verum

eſt, terras ductiles fertilesve in lapideas murari, nil oberit,

quo minus & tolli rurſus dicta mixtio poffit , itaque e lapide
teftaceisve calcinatis terra fertilis regeneretur .

Simile quiddam obſervamus in vitro , quod naſeirur ex arena &

cineribus admixtis, quos cineres antca in corporibus , quorum
funt cineres , parrem terræ fertilis conſtituiffe , dubio caret.
Hinc reverti ad priſtinum ftarum cineres vitri poffe, fi illis
denuo accedunt , quæ per combuſtionem in atmoſphæram
abiere , & ex eadem in tellurem redire folent. Cum flores
limpida aqua nurriantur , vix dubitandum eſſe arbitror , quin
& in creta, calce, lapidibusque deſtructis fint vegetaturi, aqua
ſufficiente adhibita , nec nihil terræ adfcitura.

§. 73

Quando odo Obfervatur in terra fertili nonnibil odoris, quando plu

ra fiat ferti- via vel aqua irrigatur , ut quadamtenus fubigi deplique pollit.
lis terra . In ſtaru terræ ficco aut nimis madido idem non ſentirur , ſed

cum incipit humectari, aut poft madorem ficcari. Quare vi

detur ortum ducere a ſalibus alcalicis volatilibus , aqua folven .
dis & vaporibus ſulfureis rarioribus ea copia adhærentibus , ut
una cum illis in auras abeuntes odoratu perceptibiles fiant in di
ſtancia gradui odoris convenienci . Exiguus enim gradus odo
ris non percipitur, niſi parumper in 2 vel 3 pollicum diſtan
tia a naribus, cum fortis in tot pedum vel orgyiarum diſtan .
tiam diſpergatur, & poft ficci calidique aëris moleſtias recreare
nos ſuaviter foleat. Alia non fpargit odorem ſuum , niſi dum
igne volatiles redduntur ejus particulæ . Pyrites v. g . in pul
verem redactus vix aut parum olfaétu ſentitur , fed prunis in
ſperſus ſulfureum fpirat odorem . Capilli, corium , cornu , dum
fortem .
incenduntur urunturve, fæcorem fpargunt fortem Quor alia
corpora aduſta graveolent ? alia bene, uti ſuccinum , thus, & c.
Cobalci
 1

DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI

ERAL . 77

Cobalti uſti odor pernicioſus allium redolet. Complures ter

ræ proprio fibi gaudent odore, uti herbæ & flores, quem nec
edunt niſi in conditionibus requiſitis , V. c. affrictu , uti qui.
dam Hores veſpertino aut matutino vel nocturno tempore po
tius odorem exhalant, quam diurno alium odorem fpirant ter.
ræ humectatæ , eædemque alium calefactæ uſtularæve. . Pli
nius odorem terræ ſuavem a pluvia vocat divinum halitum e
fole concepcum L. 17. c . 5.

Exploravit ill . Reaumurins, num odor terræ humc& tatæ tantum ra

rus , an perpetuus illi fit, multisque experimentis didicit, eum
non fuiffe exhauftum . Ita enim fcribit p. 282. ibid . J'ai

voulu voir , s'il ſeroit poſſible, d'epuiſer cette odeur de la

terre . J'ai arroſé & fait ſecher ſucceſſivement de petits ga
teaux de terre pendant plus de 15 jours , & celà à diverſes re
priſes chaque jour. A la derniere de ces experiences je n'ai
point remarqué, qu'aucun des gareaux donnat moins d'odeur,
qu'à la premiere. Des corps parfumez de muſe en conſer
vent l'odeur pendant des fiecles.

§. 74.1

Sunt & colorate fertiles terre opaceque ; quanquam & Ejus coloros.
ſterilibus colores inſunt inſigniores , ac nonnullis varii pellucidita
tis gradus. Nonnifi opacam effe omnem terram fertilem , ne
mini e vulgo , qui illam vidit , poteſt eſſe ignorum . Plerum
que mira fertilitate dæ dala terra fére atra, pulla ſeu nigella eft,
fuſca quaſi cinerea , alba , uti in farina ſeminali , & c. Often
duot illos colores folia decidua, caules aridi , putrida ligna,
cortices & radices putreſcentes , ſtercora & c. In ipſis vero
viventibus virentibusque, eorumque partibus variis , pra ſer
tim plumis , pilis , floribus , omnis generis colores ſunt con
fpicui, illique haud raro perpulcri. Quis neſcit terras albas,
atras , luteas , virides , cæruleas , rubras, umbrias , innume
K 3 rasque
 76 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 1. CAP. I.

transparentes nonnihil terreæ naturæ retinuerant. Si verum

eſt , terras ductiles fertilesve in lapideas murari, nil oberit,

quo minus & tolli rurſus dicta mixtio poffit, itaque e lapide
teftaceisve calcinatis terra fertilis regeneretur .

Simile quiddam obſervamus in vitro , quod naſeitur ex arena &

cineribus adinixtis, quos cineres antca in corporibus , quorum
funt cineres , parrem terræ fertilis conſtituiffe , dubio caret.
Hinc reverti ad priſtinum ftarum cineres vitri poſſe, ſi illis
denuo accedunt , quæ per combuſtionem in atmofphæram
abiere , & ex eadem in tellurem redire folent. Cum flores

limpida aqua nutriantur , vix dubitandum eſſe arbitror , quin

& in crera, calce, lapidibusque deſtructis fint vegetaturi, aqua
fufficiente adhibita , nec nihil terræ adfcitura .

§. 73

Quando odo Obfervatur in terra fertili nonnibil odoris, quando plu

rafiat ferti. via vel aqua irrigatur, ut quadamtenus fubigi deplique pollit.
listerra . In ſtatu terræ ficco aut nimis madido idem non ſeatirur , ſed

cum incipit humectari, aut poft madorem ſiccari. Quare vi

detur ortum ducere a ſalibus alcalicis volatilibus , aqua folven .
dis & vaporibus ſulfureis rarioribus ea copia adhærentibus, ut
una cum illis in auras abeuntes odoratu perceptibiles fiant in di
ftantia gradui odoris convenienti. Exiguus enim gradus odo
ris non percipitur , niſi parumper in 2 vel 3 pollicum diſtan .
tia a naribus, cum fortis in tot pedum vel orgyiarum diſtan
tiam difpergatur, & poft ficci calidique aëris moleſtias recreare
nos fuaviter foleat. Alia non fpargit odorem ſuum , niſi dum

igne volatiles redduntur ejus particulæ . Pyrites v. g . in pul

verem redactus vix aut parum olfactu ſentitur , fed prunis in.
ſperſus fulfureum fpirat odorem . Capilli , corium , cornu , dum
incenduntur urunturve, fætorem ſpargunt fortem . Quor alia
corpora aduſta graveolent ? alia bene, uti ſuccinum , thus, & c.
Cobalci
 DE GEOLOGIA ET ' GEOMETRIA GENERALI . 77

Cobalti uſti odor perniciofus allium redolet. Complures ter

ræ proprio fibi gaudent odore, uti herbæ & flores, quem nec
edunt niſi in conditionibus requiſitis, v. c. affrictu , uti qui.
dam Hores veſpertino aut matutino vel nocturno tempore po
tius odorem exhalant, quam diurno alium odorem fpirant ter
ræ humeétaræ , eædemque alium calefactæ uſtularæve. Pli
nius odorem terræ ſuavem a pluvia vocat divinum halitum e
fole conceptum L. 17. C.S.

Exploravit ill. Reaumurins, num odor terræ humectatæ tantum ra

rus , an perpetuus illi fit, multisque experimentis didicit, eum
non fuiffe exhauſtun . Ita enim fcribit p. 282. ibid . J'ai

voulu voir , s'il feroit poſſible, d'epuiſer cette odeur de la

terre. J'ai arroſé & fait fecher ſucceſſivement de petits ga
teaux de terre pendant plus de 15 jours , & celà à diverſes re:
: priſes chaque jour. A la derniere de ces experiences je n'ai
point remarqué, qu'aucun des gateaux donnat moins d'odeur,
qu' à la premiere. Des corps parfumez de muſe en conſer
vent l'odeur pendant des fiecles. .

§. 74

Sunt & colorate fertiles terre opacæque; quanquam & Ejus colores.
Sterilibus colores inſunt inſigniores , ac nonnullis varii pellucidita
tis gradus. Nonniſi opacam eſſe omnem terram fertilem , ne
mini e vulgo , qui illam vidit , poteſt eſſe ignorum. Plerum
que mira fertilitate dæ dala terra fére atra, pulla ſeu nigella eſt,
fuſca quaſi cinerea , alba , uti in farina ſeminali , & c. Often
dunt illos colores folia decidua , caules aridi , putrida ligna ,
cortices & radices putrefcentes , ſtercora & c. In ipſis vero
viventibus virentibusque , eorumque partibus variis , praſer
tim plumis , pilis , floribus , omnis generis colores ſunt con
fpicui, illique haud raro perpulcri. Quis neſcit terras albas,
atras , luteas , virides , cceruleas , rubras, umbrias, innume
K 3 rasquc
 78 PHYSICE PART. 111. SECT . I. CAP. J.

rasque alias ? Quis ignorat lapides gemmasque , conchas,

margaritas pulcherrimo colore ſuperbientes , pellucida aut
opaca natura gaudentes ? Non dantur colores tam varii, cain .
que conſtantes, in aqua aur aëre , & atmofphæra , quam in
æthere & rerra. Rerum terreſtrium color vel cæcis palpabilis

fieri poteft, & quibusdam cæcis factus eſt ; quod num in cæ

teris elementis fieri poflit, incertum eſt.
s 75 .
Terraferi. Si vel nihil fertilitati com.codare poffet fterilis terra uti
lis neceſſitas folet (8.72 ) , ea camen propterea nequaquam inutilis ellet cenfenda.
utilitasque. Quæ nihil aliud præſtaré videtur , uti ſolitudines arenarum
fere ardentium , eæ tamen docent uſum arenæ in calore reci
piendo & retinendo, & quantum fit Dei beneficium , ubi plura
præftar. Inſervit enim alia mineralibus metallisque conſti
tuendis; alia arenæ & fabulo , cujus uſus præter litorum agge
t'es vel in vita humana varius habetur ; alia gemmis, lapidibus
omnis generis faxisque, non in fola tantum re ædili , molari,
fepulcrali, vitriaria , fed quoque in multis aliis partibus vitæ
humanæ, ſtaruis, obeliscis, fontibus falientibus condendis & c.
alia limi , luri, argillæ , talci, ardeſiæ , gypſi, cimoliæ, fullo
niæ , cretæ , uſibus; alia cinétoribus, pictoribus, chemicis,
pharmaceuticis, medicisque ; alia aggeribus, vallis, follis, cu
niculis, foveis, munimentis adverſus impetus hoſtiles, collibus
montibusque;, omnis denique firmicati telluris, immoræ ejus
per omne ævum ſtabilitati, ferendis, fuſtentandisque vivenci
1
bus, tegendis quoque aſſervandisque iisdem & eorum alimen
tis adverſus æſtum & gelu letale , adverſus oceani maris , &
fluviorum inundacionem , cæt. Num his carere homines cæ

teraque viventia & inanimata poſſenc ? Quanta horum omnium

aut minorve quam terræ fertilis eſt neceſſitas utilitasque ? Ta
ceo tempe, ipſa amoenitate varietatis ſenſibus placente ( uci pro
fpectus , odoris , audicus delectarione) jucunda.
$. 76.
 DE "GEOLOGIA ET 'GEOMETRIA GENERALI. 79

f. 76 .
Dividitur quoque terra vulgaris tractabilis qua cohæ . Terra como
renciam in molliorem & duriorem . Mollior eft friabilís ac non - munis vel
nihil ſpongioſa propter exiguam & infirmam partium cohæ- mollior eft
affuſa aqua vel durior .
renciam ( . 125. P. I. Pbyfic.)." Eadem quoque affu fa
paſtam præbet. Durior vero firmius cohæret , quam ut digi
tis ejus partes affrictu feparentur aut aqua in paſtam redigan .
cur ( 5. 128. ibid .). Arena v . g. eſt terra dura , utpote cujus
partes preſſu digitorum non disjunguntur, etſi diverſa arena
grana inter fe neutiquam cohærent, itaque facile ſeparantur,
dum in acervo jacent. Sed terra fertilis hortorum facile friatur.
Molliorem alii diſſolutam difſipabilemve dicunt.

§. 77.

Molfior terra vel eſt in acidis folubilis,ideoque alcalina ; Quid firmar

vel inſolubilis, ideoque non alcalina. Iha uſta, vi ignis indureſcit'; ga, argilla,
hæc in calcem degenerat. Hæc igitur indolis eſt calcariæ , illa bumus, cre •
lapidefcentis, faltem indureſcentis in igne. Illa igne firmius ta ?
conjungi, hæc penitus disjungi ſolet. Illa eſt quadamtenus
depfiticia ( S. 70.) & abſorbens, eo qaod vapores feu humores
facile imbibit largiterque; idcirco fæpe fundi in igne ac in vi
trum abire poteft. Si ejus partes lubricæ ſunt & tenaces inter
fe, argilla dici confuevit; fi vero tenaces non ſunt ſed friabiles,
bumus. Eft igitur alcalina h. e.abſorbens, & velut ſitiens
terra, aur humus aut argilla. " Calcaria vero conſtat particulis
farinaceis vel compactioribus & inquinantibus, vel leviter fria
bilibus ; quarum hæc marga ( Mergel), illa creta vocatur
Woltersdorfio in lyſtem . minerali p. 9. 11.12.
Walleriana, mineralogia autem terras pulverulentas

( Stauberde) dividit in macras & pingues ; & macras dirimit in

humum & cretam ; pingues in argillam & margam .

Irem
80 PHYSICÆ PART. !!!. SECT. 1 , CAP ,d.

Item mollior terra vel laxior eſt vel ftri&tior tenaciorque. Illa
non niſi parum cohærere valet ac facilius citiusque eit friabilis in
ſtacu ficco , quam tenacior , quæ in ftatu humectato ductilis eft
in yarias formas, & ficcata firmius cohærere , quin indurefcere
poteſt. ".Tenacior minus intumeſcit in aqua, quam laxior , &
ſi impura eſt, hi e . mulcum laxioris admixtum habet , igne ita
indurefcit , ut alliſa chalybi ſcintillas exhibeat parvas , & ex
parte vitrum fit parum pellucidum , vel fi affufo acido fer
mentat , marga eft. Si vero purior eſt, madefacta digitos
maculat adhærendo illis , & velut lubrico illica ta &tui apparet,
ideoque glutinoſa vel pinguis vocatur terra , & unico nomine
argilla . Mollis illa laxior. vel gaudet particulis craſſioribus,
non niſi leviter conjunétis , aqua emolliendis & tumentibus,
quæ humus appellatur; vel tenuioribus ſtrictioribusque five
nonnulla prædicis duritie , quæ creta audit... Creta affufis aci .
dis ſpiritibus quibuscumque & aceto efferveſcit, & acorem ab :
ſorbet, aqua intumeſcit plus quam humus , eamque inficit ſuo
colore : unde indoles calci congener eluceſçit. Per fe vero vel
ſummo igne in vitrum non mutatur, contritæ & per tres ho
ras cocte decoctuin fyrupum violarum viridem , & ſuccum ri.
cinoidis cæruleum facit . Illa compreſſu digitorum facile tota

divellitur ; hæc tantum exteriores pai tez quasdam farinaceas

fere affriētu amittit, quæ digitis, aut alteri corpori duro
adhærent.

Linnaus 6. ſtarúit terrarum genera, quas dicit miſcibiles, inter

manus friabiles, in aqua refolubiles in particulas deſcenden
tes : margam , quam vocat induratam , aqua non humectan.
dam ; ochram , folutionis metallorum reſiduum ; cretam , (di
gitos) particulis farinaceis inquinantem , raſuram marmoris,
aqua forti efferveſcentem , & aquam tingentem ; argillam
particulis 'lubricis, renacibus , plaſticis , ' aqua emolliendam ;
Arenam , conſtantem petris minerisque pulveriſatis; & humum
ex
 !

DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI.

ex vegetabili aut animali deftrueto , ardentem igne, & aqua

intumefcentem . Hanc vocat in actis Acad. Scient. Svet. P. L

N. I. nigram , cum limoſam, arenariam , margaceam , cre

taceam , lapideam ; ochream non niſi fterilem vidit.

Argillam Columella dixit cretam figularem , ſed more illius ævi

non fatis accurato . Recentiora experimenta docuere, quid

inter argillam cretamque interſit. Eadem de cauſa contigit,

ut & creta cum fullonia & cimolia pingui & faponacea confunde
retur,vel pro peculiari creta haberetur, uni idem Columella cre
tam cimoliam jubet ex aceto adhibere adverſus morſum Cæcilia ,
Conf. Plin . H. N. L. 35 : c. 16. Aqua adhibita reétiora docere
poruiſſet. Humụs vero Scaligero terram compluram , & hu
inidam vel kumoris indigam notat. Quo humore dum caret,
arida nuncupatur , & aridum humi. Sic & humus fertilita
tis caufa colitur fubigiturque , & tum ſubalta audit, alias vero
& mollis , pinguis , uda, paludofa, limoſa, & c. In terram

cadentia corpora humo teêta dicuntur humari, monente Cice

Tone Tufe. 2. L. f . c . 16. Homo quoque & humana ab hu
mo dicuntur.

$. 78 ..

Humus oleo 270n emollitur , fed potius conftringitur, five Humigene

fit pulverulenta ſeu diffoluta , five utcunque coberent experien - ra.
tiæ documentis . Pulverulenta quidem aqua emollicur , tur

geſcic , digitis depſta vero male cohæret, aut figuratur. Quan

do igricur , nec vitreſcit , nec calcinatur ante vel poft elixatio
Aem ; ea vero omila , in vitrum abic. Humus utcunque con
junéta , vel eft fubdialis vel paluſtris , noftratibus Damm Erde,
& Sumpf - Erde. Subdialis cum animalis tum vegetalis qua colo
rem plerumque vei eft nigella , vel ſubfuſca aut fublava , vel
rubella (vulgo adamica) ſeu ferruginea , vel umbria f. brunea .
Qua ufum rwalem vel eſt frugifera in farraris agris,qui,aranda
(WolfiiPbyſ. Tom . III.) L confe .
 PHYSICÆ PART. 111. 'SECT. I. CAP . I.

conferendo , occando coluntur, vel graminofa & herbola in

pracis & paſcuis ; vel fructuofa , ut in hortis pomariis , her
bariis folitoriis , viridariis , topiariis, olivetis , apiariis , vi.
neis cæt. qua urbanum latam plateæ viam angiportus aretam
præbent inter ſeries domorum ; intra ædes autem loca vacua
ædificiis inclufa wreæ dicuntur , uti loca ampliora pro rebus ve
nalibus fora. Humus inculta vel non eget cultura , ſed ſponte
præbet pafcua ericeta, arundinera , tubera , fungos, muſcos,
carecta , vepreta , ſenticeta , dumeta , frutera , arbuſta deni
que ſeu nemora, faltus , lucos & filvas v. c. cæduas glandarias,
cæt. vel non meretur culturam ſterilitatis cauſa , uti montoſa,
litora , arenoſa , confragola, uliginoſa , nimis paludoſa, fri
gida , deſerta.

Ruris nomine veniunc loca terreſtria extra urbes pofita, quæ con
tinent prædia ruſtica , villas , pagos , vias , ačtus, compaſcua,
arva f. loca arata necdum fata , agros campeſtres, collinos,

montanos , reſtibiles, novales , vervacta , prata , arboreta

varia , hortos , piſcinas, fluvios , lacus, ftagna, paludes ,
arenas, fabula & c.

§. 79 .

Mumi palu Paluſtris humus (Moor : vel Moder - Erde) aut lutofa eft

Aris diffe & fecunda , ideoque ftercorationi apra ; aut cæſpes fibroſus, eri
rentia . ceus fæpe , vel jam terra carbonaria, uffilis, vulgo turfa Torff,
eaque vel fætens in igne ( Darris), uti maritima ( Seeländiſeber
Torfi ) , vel terreſtris , . vix fætens ſèu nobilior , uti batava
( holländiſcber Torff ). Addic his mineralogin Walleriana ſub
ſpecie V. bumi 120. 3. humum paluſtrim nigram Sveciæ , quæ
cudendo chalybi adhibetur. Quam dicit eſſe martialem , feu
compoſitam e particulis vegetabilium putrefactorum , & fer
reis vitriolicis ; deſtillatam vero præbere ſpiricum , juniperino
vel fuliginco ſimilem , fal volatile , & oleum fætidum . Lixivium
ejus

!
1
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 83

ejus evaporatione inſpiſſarum ait ſpirare odorem urinofum .

Si ericea fit humus , eam eſſe valido acido imbutam , eaque de
cauſa cineres ejus ad lixivium uſitarum non valere , quod folu
tionem alcalinam f. liquorem notat ſale alcalino imbutum f. im .
prægnatum .

Caſpires igni infervientes in ſuperficie telluris tantum habentur, &

dicuntur Raſentorff, atramentum ſciſſile. Turfa autem rarius
in ſuperficie apparet , deſcendere vero altius fub rerram folet,
v . c . ad pedes 17. Deſtillatione hæc humus præbet plantis

putrefa &tis conſentanea, v. c . ſpiritum volatilem Tartari ru

brum , & oleum nigricans , oleo tartari affine. Lutum gene
ratim notat pulverem aqua dilutum .

§. 80.
Creta dividi folet in molliorem durioremque, quoad par. Quotuplex
tium cohærentiam , quarum illa magis, hæc minus aut vix di- fit creta ?
gitos inquinat , ideoque illa aptior eſt ad ſcribendum , hæc
ineptior niſi humectatur. Illa noſtratibus lockere vel feine

Kreide, hæc Steinkreide appellatur. Qua colores dividitur in

albam , eamque ſeu vulgarem & copioſam , ſeu rariorem ,
cujusmodi eſt bathenſis balnei Aogliæ , quæ frigida affuſa adeo
effervefcit, ut ova coquát ; pallidior & fragilior, ſeu tophacea
Jempriæ , quæ in lapidem ſuillum abire videtur ; non cohærens
vix huc referenda Mondmilcb , ut lac lunæ fubterraneum Berg
mebl, quod Scbeuchzero non eſſe videtur niſi lithomarga e ſta
lactice deftructo orra ; D. Potto eft terra alcalina ſeu calcaria le
vis, non lithomarga argillacea , litbogeogr. contin. p. 11. 17. fari.
nam follileam ait eſſe gypſeam p . 12. lac lunæ folare Himmel
mebl , aliis farina, foſſilis, ſubdialis , & albidior lacte lunæ ;
creta Auida inſtar lactis ( Gubr ), eaque vel alba f. lac lunæ
Bethlehemiticum , vel ſolare , vel in cavernis deftillans & ex
ficcando ſtalactisem , vel ſtalagmitem Sinter pariens; vel cine
L 2 rea
8+ PHYSICÆ PART . III. SECT. I. CAP. 1.

rea fpiffior (Gran Gubr) inſtar pultis ; item pulverulenta , fen

terra aceldema, fere Calx nativa , feu humo mixta , five ther
mis fupernatans flos calcis aur cremor .

2) In fufcam rubeſcentem ( Braunrotb), qualis eft An.

gliæ cimolia purpurafcens, in ore liqueſcens ; & rubricam fa
britem ( Röthel) f. ochram rubram .

3 ) In luream , quæ fil vocatur & pigmentum eft refte

Plinio L. 33. C. 12.gelbe Erde, Colletfarbe , leu croceam quoque

ochram , parum tamen apram ad ſcribendum .

4) In viridem , quæ & Brianzonia Smyrnenfis , &
Theodoſiana, & Veronenſis audit , & genus talci , vel chry:
focollæ folutæ Wallerio videtur effe. Vocatur etiam ( Berg

grün ) viride montanum , & terra viridis.

5 ) In umbriam , a patria in Italia fica nomen nactum ,

colori magis , quam fcriptioni fervientem .

6 ) In cæruleam , alias cceruleum montanum Bergblau

& armeniuin pigmentum dictam .

7 ) In nigram , & fuligineam ( Ruſskreide) Wormii in

Svecia , cui accenſeri poteft molybdæna & fillilis lapis mollior
tabulis fcriptoriis adhibitus , quo literæ & numeri albi forman
tur in nigra.

Ab infula Crera , munc Candia , nomen ſortita eſt creta vel terra

crerica alba , & poftea ad fimiles alias translata. Nigrites,

vel creta nigra eſt lapis fiffilis fubtilior, carbonis inftar picto
ribus fcriproribusque utilis. Atramentum fuiſſile Schiefer.
fchwarz hujus eft loci, cum & delineandi & fcribendi officio
non minus idoneum fit, quam artefaétum , ut Sinarum atræ
tabellæ , vulgo Tufcb diétæ . Woltersdorff non nifi albam ad
mittis cretam , quo jure , nunc non difcepto:

6. 81
 DE GEOLOGIA IT GEOMETRIA GENERALI, 85 .

S. 81 .
Argilla lubricis gaudet particulis teſſularis h . e . circiter Argilla ge
cubicis , fi Wallerio fides habenda; in igne efferveſcit, ante- nera ,
quam vitrum fiat bullulis aëriis refertum . Diſcernirur ngilla
liqueſcens, vulgo vitrefcens , & vix aut prorſus non vitrefceris ,
ideo apyra Feuerfeſt diéta. Illa igitur facis alcalina eft ad obti
nendàm in igne fufionem & vitream naturam ; liæc parum af
calina dici , cum per fe vix aut omnino non fiat vitrum ,
Omnino apyra vel pallida eſt englica , vel fufca gallica , vel ni.
greſcens halliaca , ubi tamen & flava, & cærulea occurrit.
Sic & vix liquefcens vel alba eſt vel cinera, adeo indurefcens
igne, ut e chalybe fcintillas eliciar. Liqueſcens vel penitus li
queſcit in vitrum translucidum , vel quadamtenus tantum & ob
fcure pellucens. Poſterioris generis eft argilla margave murrhi
nas , porcellana , cum nobilior femipellucida, tum ignobilior
ораса .. Nobilior vel Chinenſis eft & Japonenſis , vel Euro
pæa , Dresdenſis, Viennenfis, Pariſienſis, Berolinenſis, ubi
folus Pottus vel 100 ejus genera perhibetur confeciffe. Prio

ris generis eft vulgaris plaſtica cerulea, cum craffior, cum fub
tilior ; colorata aliter in igne & aqua forti colorem perdens,
ut vel rubeat tantum vel in nigrefcens vitrum tranfeat , cum in
Ataru naturali efſer vel rubeſcens, vel flaveſcens, vel viridefcens,
vel fufca ( brunea ); figulina & teftacea vulgari ſubtilior præftan
tiorque (Specktbon ), ' deſtillando præbens fpiritum aliquarenus
vitriolicum , cum vulgaris fali culinari propiorem fpiritum der,
ac lixivium in recorta reſidui muriam præbear; rubens ferment
tans & intumefcens aqua diu retenta ( brauſe Erde), chemico
examine perparum acidi exhibens, & ne gramen quidem alens.
Hablelandis & Nordlandis pernicioſa fuit nonnunquam , cum
domus eas auctumnali tempore integrum pedem affurgant, &
æftate fubfidendo rurſus damnum patiantur aur coHabafcant,
quibusdam crufta exſiccara fracta ſubmerfis ſuffocacisque in aqna
L 3 fubtus
 PHYSICE PART. 111. SECT. I. CAP. I.

ſubtus latente ; fullonia in aëre liqueſcens , & ficcando in bra

Eteas lamellasve dehiſcens , fpumeſcens in aqua , non effer
veſcens per acida affufà ; cui accenſetur cimolia candida & gri
fea vel Plinii gliſchomarga; bolus tactu pinguis in ore liqueſcens
inſtar butyri , in igne prius lapideſcens, quam vitrum fiat,
cum alba & cinerea, cum flava (dicta axungia ſolis ſtrigoniæ ),
rubra, ( armena, perſica , europæa), colore carnco (vulgo
terra lemnia), viridis baruthenſis, & nigra pinguior , (me.
talli quidpiam bolo ineffe color docet , ut ferri in rubra ; & a
ſigillo impreſſa dicitur terra ſigillata ); foluta f. parum cohærens,
& exſiccata farinacea, perdidit glutinofam fubftantiam , ut nec
cocta niſi male cohæreat; & in aëre tandem lapideſcens f. lapi
difica , vel fubtilior , vel arenofa.
Woltersdorfius ab uſu diſtinguit in medicinalem perle
vem , nihil album nativum f. lac lunæ , ſubtilem & pinguem,
bolum , & induratam , lithomargam (medullam faxorum Stein
mark ); figulinam , tum rudem ſabulo mixcam , limum Lebm ,
tum fabulo deſticutam communem , lutum Letten , tum ſubti
lem tenuemque porcellanam ; pictoriam luream ( Scbüttgelb,
Berggelb) fufcam , Bergbraun , Umber , rubram Berg vel eng
lifcb Rotb , cæruleam Bergblau , viridem Berggrün ; mechani
cam ſubtilem macram , tripolitanam Tripel , & pinguem fullo
num cimoliam .

§. 82 .

Marge dif Marga vel pura eft, vel impura. Illa ſubcilior , pin
ferentia . guior & folidior hac eſt, quæ argilla vel & crecæ particulas im .
mixtas habet. Igne indurefcit, ut ſcintillas e chalybe excitare
poſlit, & ex parte abit in vitrum parum pellucidum , balb
durcbficbtig , vel opacum dunkel firmumque. Aqua forti &
corroſiva fermentans propter cretam admiſtam . . Subrilior no 1
biliorque cæteris murrbina eſt, alba vel griſea perlevis , inter
dum
1
 1

DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 87

dum ſubdura, ſcabra , arenæ inſtar nitens , & a terendo po

lienda ; ignobilior argillacen, leucargillon, calamita alba & fere
cimolia Pfeifenthon , alba, ut terra famia , & cinerea , non tota
in vitrum abir , ſed cruſtula tantum prope vitrea ut in cauſto
induirur ( glaſuret); cretacea , i Darætonica Kreide- Mergel, in
dureſcit in aëre , manens tamen mollior , aqua macerata for
mari uc argillacea nequic ; fullonia , faponacea lamellofa, ciino
lia ( ſmeetis , fteatites) in bracteas dehiſcens, in aqua fpu
meſcens more ſaponis, in aëre corrumpens, igne indureſcens,
five candida fit, five griſea , ut Plinii gliſchomarga ; durior
in aëre deliqueſcens, in aqua dilabens , nec informanda agros
fecundans lithomarga (hepatices ), cinerea , albida , rubida,
fuſca , columbina (ſchimmernder ), flava , cæruleſcens, nigri.
cans, ( Steinmark ) intra petræ fiſſuras obvia vel alba vel
vel cinerea, (flava vel rubra ochra cenfetur ), fextuplex An
glis in agircultura , noftris dicitur Meer - Seeſcbaum ; lapidifica,
in aëre lapideſcens tandem Steinmergel, uti arenacea, (Grus
mergel ), tophacea , dura dendritica f. dendrites , in qua figuræ
vegetantium , & arbuſculorum per exhalationes folidiores ac in
feneftris adgelatæ apparent ; fuforia , (Gieſimergel, Gießfand )
igne vitream induens ſuperficiem ſeu cruſtam , ut metalla for
mis infundi poſſint.

Conferatur D. Ludwigii liber de Terris , item Richteri terrarum

diſtributio in Woytio Gazophylacio med. pbyf. a D. Hebenftreit
aucto 1751. 4o.

B. 83 .

Terra durior vulgaris , graviorque reliqua ejusdem Arena quo .

voluminis appellatur arena (9.76.), quæ manibus quoque per tuplex ?
ſe ficca acurula f. aſpera & dura palpatur, aqua' vero non emol
litur nec intumeſcit, nec pura per ignem funditur, principium
eft & materia lapidum . Diſpeſcitur in 1 ) puram & impuram .
ſeu
 PHYSICE PART. 11L SECT. I. CAP. !

feu mixcam , 2 ) in ſubtiliorem f. pulverulentam & cralliorem ,

durioremque ac aſperiorem illa; quarum illa pulvis humo fere
fimilis eft ; hæc vero lapideæ aut vitreæ propior nacuræ .
Prioris particulæ minutiſſimæ vix alicer a terra nuda vel humo
diſcernitur , quam aſpericate & majori gravitate , qua citius in
aqua fundum perit, nec efferveſcit per acida affufa . Prior di

cicur Staubfand, ſtebbicb, pofterior Steinſand , Gries.

V arro olim ftatuit, fi ab aridicate dicitur, non habere aſpiratio

nem arenam; fi ab hærendo , ut in fabricis videmus, habere
illam ut dicatur harena. Qua in re ejus autoritatem alii non
ſunt fecuti. Negat Gellius multicudinis fignificationem pari,
invito Cæfare aliisque autoribus probis, qui arenas unique di.
cumt , etli arena numero caret , utpotc inenmera , attamen
multa omnino plurimaque.

§. 84 .

Deglarea Pulverulenta arena , calci fere fimilis , a Linnæo &

qu'i baben - Wallerio glærea nominatur , a Cicerone pulvis. Linnæo dici
dum . tur eſſe arena impalpabitis ſubfarinacea , vel glarea farinacea
apyra (S. 82 ). Quid fi diceretur pulvis viſibilis admodum
fubcilis , exiguo vento aut inceſſu furfum in auras mobilis &
diffiabilis. Genera ejus recenſentur 1 ) mobiliflima fluida albi
cans. Quæ incidentibus corporibus parum refiftit, facilem
que tranfitum concedit, & aquæ immiſta diu in illa watar , an
tequam fundum petat. Vocatur Mablland & Quiclfiud , quia
in fontibus ſubterraneis interdum occurrit & cum aqua pro

rumpit ; quanquam , & ſub dio nonnunquam iuem contingit .

2 ) Non cam Auida, { ed reſiſtens quodammodo corpori eamı
feparaturo fterilis, far mobilis tamen ; Triebſaud, eaque vel lu.
tea in collibus, vel griſea, humo permixta, vel albida & fuo.
ria (Formland ). 3 ) Argillofa , proprer admixcam argilam
mollior radu, ( Tlonfand), vel crallior , vel tenuior ; 4 ) Tri
poli.
 1
DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI, 89

politana, aſpera & martialis parumper , duriorque, igne eva

die rutila obſcurior ac vitrea velut cuticula obducta , ratione
coloris cinerea eſt africana, lutea , tripela optima ad polien
dum , ( niŝi eſt pulvis lapidis) item albida, fava & fubflava ( Ifa
belfarbener ); deſtillata ſpiritum edit acidum , quaſi vitriolicum ,
& in collo retorcæ falis ammoniaci nonnihil.

Latini glaream non fubtilem efle innuunt uſu fuo. Ita Livius
viam glarea ſternere fcribit L. 41. 6. 27. Cicero de via publica
quadam narrat , eo loco pulverem non glaream injectam eſſe
L. III. ad Q. Fratrem Ep. 1. - Columella air, ſtabula optima effe
faxo aut glarea ſtrata., (ur minutos indicet lapillos ), arque
ficum amare dicit faxofa & glareoſa loca . Inde Perottus gla
ream dicit ipinutiffimos lapillos , qui in ripis & littoribus repe
riuntur , aliique terram fcrupofam & calculos, quibus ripæ ,
abundant. In verbis vero ſimus faciles, mode rem intelliga
mus , & cui lubet, is præferat arenulam pulveremye.

§. 85 .

Terra lapideæ indolis, minutiflimos fiftit lapillos , vel Arena qus

proximam lapidum materiam (S. 82.) , & fabulum nuncupatur. tuplex de
Cujus genera ſunt arena ftri &tius dicta, h . e . arena minor fub- tur ?
tiliorque, & craffior , quæ proprie fabulum dicatur. ' Arena
vel albidior, acutior eft ſeu aſperior, quæ dicitur fluvialis ;
vel
obtufior obſcuriorque, & marina audit ; urraque à vento me
diocri aliorlum diſpergi ſolet, ut campos occupet depravet
que . Datur ramen & in montibus ſubtilis arena , medii fere
generis inter fluviatilem & marinam . Quam ob rem Plinius
H. N. L. 36. c. 23. harenæ , inquit , tria funt genera , foſſilia,
cui quarta pars calcis addi clebet (in tectorio ); vulgo Mörtel Au
viatili aut marinæ tertia. Si & teftæ tufæ tertia pars addatur,
melior materia eric. Ibidem quoque harenam puram memo
rát aſperamque, inſinuans, dari & impuram , feu aliis terrenis
(Wolfii Phyſ. Tom . III.) M mixtape
 90 PHYSICÆ PART . 111. SECT .' 1. CAP . I.

mixtam . Palladius foſſilium arenam vel nigram , vel canam

vel rufam laudaï, & Vitruvius, fi follilis arena non eſt, de flu
minibus glarea vel littore colligetur.

§. 86.

Arona impu Incer arenas impuras eminer 1 ) Sphærica, lævis , fplen

Ta varia . deſcensque, horaria Uhrfand, Perlſand ; 2) tenuior angulofa
inæqualis & minus perſpicua Quickfand , five ea candida fit,

five lutea , quæ itidem vel cam fubtilis eſt, ut clepfammidiis

vel repurgandis vaſis metallicis,
( Stundengläſern ) inferatur ,
fictilibus, ligneisque ( Streu -Scheuerſand ). 3 ) Micans ſ. mica, Glim
merſind , Blende, Schieferſand, eaque vel candida Hanoverana,
quæ modo pinguis tactui videtur, modo aſpera, modo ſpecu
laris videtur, vel lutea ſmolandiæ , partim fuſca, cærulea aut ru .
cila , vel viridis ægyptiaca , vel nigra Virginiæ & Norwegiæ .
4 ) Metallicam v. c. ferream , quam magnes ducit , & c. præter
mitto. Ineſle huic arenæ peregrina , experimenta docuere.
Erenim fi micæ affunditur aqua fortis, perit ejus color ; & re
fidua mica ſeparari contundendo , lavandoque ab arena fic poteſt,
ut utraque feorſum habeatur & appendi poffit. Sphærica au 1
tem & anguloſa vitreæ funt indolis filiciæve.

Margariticam arenam quarzoſam vocat Wallerius , æque ac angu

latam , cujus ratio patebit , quando de lapidibus exponetur.
Quick & Queck idem eſt ac vivus , agilis , admodum mobilis,
ati dicitur Queckſilber, Queckgras , Quickvich ſic & hic arena
vivida quafi dicitur, quia partim e fontibus velut viva ſcaturit,
& in clepſammis perpetim defluit, modo fubtiliſſima quæque
& para a ſecus comparaca ſegregetur. Reperitur nonnunquam
i
in licprc . & ad montes arenofos.

$. 87
 .
ག

DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI 91

ſ. 87.
Sabuli quoque diverſa genera dantur. Romani diſtinxe- Generala
runt fabulonem maſculum & femineum utrumque irregulari & buli.
aſpera facie. Maſculum interpretantur alii majorem craffiorem
ponderoſioremque, groben Grus; contrarium minorem ; alii
illum pinguiorem & firmiorem , hunc macriorem & friabilem :
mittel Grus. Quibus additur a Wallerio magis plana regulari
& fplendente gaudens facie Spatbgrus, qui non nifi ad litora
dari perhibetur , & cryſtallo allīmilari. Plinius L. 17. 6. 4 .
H. N. colore diſcernit ſabulum album , nigrum & rubrum .
Columella quoque nigrum & rutilum probat . Saburra Ballaſt
mixtos habet fabulo lapides , ut navis oneretur .

Sabulum plerisque craſſior dicitur arena a labro vel ſcabro habitu .

Milii granum velut magnitudinem ejus minimam ſiſtit. Vitru .
vius de lateribus fcribit L. I. faciendi funt ex terra albida cre.
tofa , five de rubrica aut etiam mafculo fabulone. Quod &
Plinius L. 35. c. 14. repecit: lateres non ſunt e ſabuloſo , ne
que harenoſo, multo minus calculoſo ducendi folo ſed e cretoſo
albicante , aut ex rubrica , vel ſi jam ex fabuloſo , e maſculo
certe. Curtius quoque L. IV . c . 6. de itinere Alexandri ad
Jovis Ammonis oraculum ait , in eo non tantum lu & tandum
effe cum ardore & ficcitate regionis , fed etiam cum tenaciſſimo
fabulo , veſtigia exurente , quod præaltum veſtigio cedens
ægre moliuntur pedes , quatriduum per vaſtas folitudines ab.
ſumrum effe. Glaream Columella , aliique dicunt , fabulum
ſcrupofum , terram calculofam f. plenam lapidibus, unde fa
burra peti folet.

§. 88 .
Mira ſuper.
Cæterum & in ſuperficie telluris, inter aquas & terras
diſtributa per præmiſta hucusque, tam mirabilis obfervatur ficiei terra.
rum & tel.
ordo, diverfitas varietasque ſtupenda , ut conditoris omniſcii, fa
luris confor
M 2 pien matio .
 PHYSICÆ PART, NIE. SECT . I. CAP, F.

pientiffimi, optimi, potentiffimique majeſtas & bic confpicua tu

cidiſſime fiat , nec poffit non omnibus attentius eam confideranti
bus ſumma elle admirationi voluptatique. Ubi opus fuit æftus
motusque omnis oceani mariumque , ne procellis quidem ex .
ceptis , cum vaftis montium catenis , faftigiis, molibusque
comprehenſis æquilibrio perfectionique gyri & revolutionis in
orbita nexuque cum luna , ſole cæterisque fideribus propiori.
bus ita attemperantur, ut nil anguftius, rebus cunctis falutarius,
& majeſtari numinis patefaciendæ convenientius comminiſci
quiſquam , nec quisquam hæc fatis aſſequi, intelligere, explicare,
& admirari valeat , etiamfi hominum eruditorum fuerit poly
hiſtor ſummus, profundiſfimus, folidiſſimusque. Onunia

enim ad regularem adeo perfectiſſimumque ftarum , motum,

ordinemque ita conformata efle , ita adminiſtrari gubernarique,
non poſſunt non vel argi intelligentiſſimi perſpicere , etfi mi
nima cantum ex illis capere & quadamtenus demonſtrare , per
fecte autem nihil omnino penetrare poſſint. Multo magis ru
diores ibi habent , quo obſtupeſcant, delectentur tamen gau
deantque quatenus illis uti ſe fruique poſle didicerunt, aut
ipſo facto experiuntur ipſa fibi valde prodeſſe.

S. 89 .

Excufatio Ham quid fub ea telluris & terrarum fuperficie continea

circafubter- tur, quadamtenus erit disquirendum . Nam ibi multo plura
ranca impo. effe nobis ignota , quam in fuperficie, ubi quoque multas dari
tentia , inſulas , terras, incolas, res nobis etiam nunc ignoras , nemo
infitias ibit. Non igitur noſtrum erit vitium , noftrave culpa,
fi in his parum vel nihil præſtare valemus, cum ultra vires
fuas nemo obligetur, & quæ vires excedunt vitio verti nemini
poſſint. Si quid in his proficere ad numinis gloriam amplifi
candam , faltem uti ibi ſe manifeſtavit agnofcendam celebrán
damque, potuiffent vel maximæ civitates, navigantiumque ſo
cietates
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI, 93

cietates , viciniores ignotis exterius interiusque terris , vel

omnes conjunctis copulatisque in hunc finem viribus cunctis
officiisque , nec id tamen fecerant , id ipforum populorum
Sherationibus numini quondam reddendis relinquendum eſt. Si 1

quid in pofterum ulterius meliusque a ſe præſtari poffe & de

bere populi animadverterint, id utrum velint & auſuri perfe
turique tandem ſint, futura æras docebit , pofteritasque expe
rietur , ac fi ſapit celebrabit , pro meritorum conditione.

Conſtar ex Logice 9. 815. opus dogmaticum eſſe completum cenſen

dum , quando illa omnia tradit , quæ de argumento, quod
tractat , illo tempore fuere reperta, quo autor id condit.
Item ſi certo fine conditum eſt , nec vel pauciora continet, vel
plura, quam illi conſequendo fufficiunt, illud in fuo genere
effe completum . Quæ excufationi meæ & in hoc opere pa
trocinantur , nec ideo ab hoc loco erunt aliena.

ģ. go.

Manifeſto dimidia fere telluris ſuperficies eſt terreſtris Firma tellido

(S.2.), & reliqua quidem ejus pars oceano & aquis tecta , qui- ris fuperfi
bus tamen fundum præbere terra deprehenditur , quousque cies terrea
adhuc fundus explorari poruit , & ubi id fieri nondum potuit, eft ubique et
ibi tamen ratio non permittit , ut alirer ſtatuamus. Etenim continens ,

quidquid graviùs eſt aqua , id in aqua defcendit fundusque

ejus fit, experientia magiſtra. Terra vero per ſe eſt gravior
aqua (9. 12. feqq.) , ideoque in aqua fubfidet , fi vel maxime ita
aquæ mifcetur, ut in ea aliquamdiu motu violento narer . Sic
ubi quoque ita cohæret , ut aqua illam ferat , quamdia per
rumpere nefcit : facile ramen emergit caſus , ur aqua eam am
plius fuftinere nequeat , itaque ruat & in illa ſubmergatur cum
omnibus , quæ ipfi fuere fuperſtructa, aut ea fuftentabantur,
Quaquaverfus ' igitur tellus pro firma ſuperficie terram babet.
M 3 Hinc
 94 PHYSICÆ PART. III . SECT. I. CAP . I.

Hinc recte terra continens per fe, aqua autem etiam oceani in
terrupta vocatur per terras.

Neque quisquam evincer , vel ex fola aqua globum fidereum con

ftare pofíe, vel aquam conſtanter omnem ejus fuperficiem oc
cupare poſſe. Teſtatur quidem Mofis , prir y creationis ex
ordio tellurem omnem aqua tetam fuiffe Geneſ. I. & denuo in
diluvio Geneſ. 7. fed utrobique , non niſi ad breve tempus,
& pofteriori caſu unico anno nec eo integro , priori perbrevi
ſpatio bidui , confeftim enim rertio die Deus terram ab aquis
ſecrevit. Nil tale vero in poſterum fieri debere , ipfe Deus
ſanxit confirmavitque Genef. 8 . Sicubi terra per aquas & ca
vernas interrupta videtur, hoc parum eſt in comparacione cum
reliqua , quæ pleraque omnis cohæret.

g. 91 .

Tellus aut Tellus aut tota quanta intus terrea effe debet, aut ficubi
tota terre . cava ſpberoides eſt, major tamen ejus pars terreſtris effe debet,
ftris eſt intus neceſſariæ firmitatis cauſa. Firmitatem enim in cohærentia

ent major partium ejus eſſe neceſſariam & experientia docet , & ipfa ter
ræ natura . Experimur enim firmam terræ ſuperficiem non
ejus pars.
eſſe niſi terream , eamque & aquæ fundum conſtituere , quo
illa ubicunque ſuſtinetur ( § . 89.). Quæ tam ſtabilis , ac eſt,
eſſe non poſſet;cum tora faxea eſle nequeat viventium alio
rumque finium cauſa , niſi ab alia terra inferius pofita abunde
fuftentaretur. Ideoque vel tota usque ad centrum terrea erit,
ut nusquam naturaliter labefactari pollit, ſed in illa- perſter
coagmentatione, in qua eft creata ; vel fi qua cauſa idonea po
ſtulavit interiorem cavitatem , petroſa tamen fubrus crufta ea
que cam robuſta ſubeſſe videatur , quæ fornicis inſtar cedere
neſciat, omnem ſuperiorem molem ferat , & adverſus violen
uſlimos impetus terræ motuum vulcanorum ignivomorum,
diluviorum cæt. ſuo prævaleat partium nexu.
Sed
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 95

Sed tantam firmitatem nullam habet genus elementi,

præter terram , vel in igne fixam immoramque & inconcuſſam
( S. 3. 15 & ' 21. ). Merito igitur terram telluri ſuam tribuere
firmirarem ſtatuimus. Quare etiam cum aquæ omnis moles
conjunétim fumta , vel in ſuperficie, haud adeo magna ſit (S.
625. P. II. Pbyfic .): major aut maxima telluris pars terrea erit.
Nempe circiter ut fphæra diametri 1720. demta fphæra dia
metri 1719. Unde colligi poteft, quid in hypotheſi cavi.
taris fit ftatuendum , uti poftea oftendemus.

S. 92 .

Si tellus penitus terrea eſt, maſſa terræ e diametro ejus Quanta fit
mediocri poterit reperiri. Mediocrem , voco , quæ eſt dimi- moles terre
dium fummæ axis telluris & diametri ejus æquatoris. Eft vero in tellare fo
diameter æquatoris = 1720 milliaribus germanicis , quorum lida 3
15 gradui infunt, (S. 244. P. I. Pbyfic.) ; axis inter polos ad
fummum 10 milliaria minor, itaque = 1710. (S. 245. ibid .)
1720 + 1710
ſed = 1715 , hæc ergo cenſeatur diameter me
2
dia vel mediocris. Emerger igitur moles telluris, pro ſolida
157. 17153
terra acceptæ , = = 2514,1461241 . Si diame
300
ter 1720 fumebatur, emergebat fumma 2662,560000 (S.
247. not. ibid .). Utrobique milliaria funt cubica. Qui
buscum ſi conferatur hypothetica moles aquæ 580000 ejus
modi erilliarium , ea erit terræ circiter 115 (S. 90. ).

g. 93 .

Diſquirendo , quænam rationes militent pro ſolida tellu . Rationes pro

ris denſitate terren , occurrit 1 ) gravitatis propria in foliditate telluris ter .
par ratio ac in cavitate . Quoniam enim omnis telluris mareria rea folidira
eſt in loco orbicæ fuæ conveniente ( S. 259.266 .ſeq .P. I. Phyn ), te .
perinde
 Æ
96 PHYSIC PART . III . SECT . I. CAP . L ,

perinde eft, five illa ætherea eſfer, five aërea, five aquea , five
terrea, live ex his omnibus mixta. Æque enim vortex æthe
reus telluri eft conftans , ac atmoſphæra, aqua , & terra , in
alio Gidere æque convenientem fapientiæ fummæ locum non
habitura. 2) Firmitatis optimæ & maximæ indoles , quæ
mundo perfectiflimo propria. Neque enim hac major in
quocunque cavitatis .caſu poterit oftendi.', 3 ) Calculi aſtrono

mici ratio, in irregularibus revolutionis in orbica phænomenis,

adhuc ufitata illi hypotheſi eſt ſuperſtructa , & in motu lunari,
æque ac Jovis, Saturni & Satellicii eorum anomaliis uſum aſtro

nomis præftitit haud contemnendum : ideoque phænomenis

reſpondere ſoliditas cenfeatur , fi non alia melior connexio in
pofterum detegi queat. 4) Si agnuli Saturni diftantia & crani

ties poft alios cum Cel. Heinfio , Prof. Lipf. æqualis , & dia
merri Saturni utraque cenſetur. Crallicies ergo annuli , fi Sa
turni diameter non habet 716 diametros telluris (S. 342. P. I.
Pbyſíc .). Sed ex Griſchovä fententia 6 * æquipararetur illa 41s
diametris terreſtribus, = 7,405 milliaribus germanicis. Quæ
triplo major eft diametro telluris. Sed ponamus , ob alias ra
tiones nobis ignotas craſſitiem fornicis Saturnini cantam eſſe fa
Etam , & latitudinem ejus = 600 milliaribus (S. 343. P. I.
Phyfic.) oſtendere , quod illa terræ craflities in libero aëre fir
mirer cohærere poilit: vix tamen inferri inde poſſet , corti
cem telluris 600 milliarium craſſitie prædicum pro telluris pari
firmitate eſſe ſuffe &turum . Non facimus cum illis , qui nu

cleum telluris putant ingentem eſſe magnetem ob rationes de

vi magnetica P. I. Phyficæ expofitas.

Innuo hic commentat. Heinkanam de annuli Saturni apparentiis

Lipfiæ 1745. editam in forma 4ta , quæ conferri meretur. Addi
poffet, effe hanc de rellure fententiam antiquiſſimam , & ple
risque Aſtronomis etiam nunc communem .

9. 94
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 97

§. 94
Non tamen diſſimulandæ videntur rationes pro telluris Rationes
cavitate facientes. 1 ) Videtur fieri poſſe, ut terræ exterioris fornicate
firmamentum conſtituat fornix validus petroſus . Varia enim telluris cir .

proftant exempla petrarum in ſuperficie & ſpecubus terræ cau- cumquaque,

tiumque ſub aquis , longorumque tractuum hujusmodi , ut
ſubtus dari integrum firmillimum fornicem poſſe nil habeat a
manifeſta terræ conditione alienum. 2 ) Sic tellus multo pluribus
incolis viventibus fovendis apra foret, quam fi intus uniformis
ſtatuatur & coca quanta terreſtris. Si enim baſis fornicata de
cem , vel 15 plus minus, milliaria contineret, vivere ibi , ut in
crypris ſu perficiei propinquis , v. c. lacus czirnicenſis , poſſent
animalia varii generis , vegetantiaque. Rurſus eo ſub fornice
contineri poſſet alius nucleus ferreus , (aut & plures) , fua pa
riter atmoſphæræ ſimili noſtræ , ſuaque etiam luce gaudens,
ex ætheris ad ſuperius lacunar , & nuclei ſuperficiem affrictu
oriunda, innumeris quoque rebus etiam viventibus habitandus.
3 ) Hallejus e variatione directionis magneticæ collegit; ſub
terra noftra alium latere nucleum terraqueum , peculiari motu

ſuo variationem directionis in ſuperiori globo noſtro efficien

tem. 4 ) Sunt, qui putant Saturni annulum non eſſe niſi reli
quias ejusmodi fornicis ejus ſuperioris , circa polos rupci &
circa æquatorem attrahentis motus impetu congregati.

§. 95 .

Facile quidem patimur , quemque hac in re fuo abun . Refponfio ad

dare judicio , a quo , fi recte probari poſſet, nec ipli abhorre. illas.
mus. Hucusque vero nondum prolatæ funt rationes fat valide ,
ad idem nobis perſuadendum . Quod enim de fornicato ponte
circumſaturnio affertur, precarium eſt, cum is potius in crea .
tione fapientiffime illi circumdatus videatur ,ob peculiarein
ejus indigentiæ & conformationis indolem , nihilfortuiti præ ſe
(Wolfii Plys. Tom . III.) N feren

Bayerische
Staatsbibliothek
Munchen
 98 PHYSICA PART . 111. SECT . I. CAP. 1.

ferentem ( S. 92.). Rationes Halleji cur non niſi infirmæ vi.

deantur , patet ex g. 873. $ 29. P. I. P lyficæ. Secunda ratio

noftræ intellectus imbecillitatis naturam non attenar, qua no

bis arrogare non poſſumus firmum de illis judicium , quæ fide
rum conditio perfectioque ſumma requirit, ad quam in mundo
perfectiſlimo non poſſunt non omnia referri. Eadem quoque
ad primam rationem poterunt reponi, cum hic non de perris
& fpecubus dubium occurrat, ſed de re longe alia , de totius
fideris natura , de cujus naturæ ſumma quis homo contra
/
§. 92. momenta jus arbitrandi eft adeptus ?

Quanquam Kepleriana vis attrahendi a Newtono & ejus aſſeclis

adoptata patrocinari fornicationi fiderum videtur : ipfe tamen
Newtonus eam phænomenis cæleftibus explicandis adhibere
non eſt auſus; fed ab Halleji opinione alienus manfit , folidira
tem terreſtrem & telluri aflignans, & Planetis , eorum fatel
litibus & cometis ipfique foli, ideoque omni cæterorum
Siderum innumerabili cohorti . * Intimæ cum Hallejo amici
tiæ ergo aliter ftatuiſſet, niſi vidiffet rationes id 'non permit
tentès.

S. 96.

Terra eſt Quoniam intime penitusque terrea eſt cenſenda tellus

parsfiderum (8. 91. feqq.), dici quoque terra poteſt id elementum , quod ma
maxima. ximam partem telluris conftituit. Quod in hypotheſi cavitatis
verum foret (9. 94. feq .). Cumque reliquorum fiderum par
fit ratio (S 312. 329. 338. 342. 348.feqq. P. 1. Pbyfic .): ge
neratim terra erit maxima pars fiderum , atque hoc criterio
pa
riter ab omnium aliorum corporum natura internofcerur , acfi
dicatur ficca Giderum pars firmave.
Sufficiat, femel hic monuiſſe, quæ de elementis adhuc diſputara
funt, ad quævis alia fidera applicari poffe & applicanda elle,
pro fuo in mundo litu & gradu virium diverſo , analogo ca
men,
 +

DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI.

men. Ita æther in omnibus eric principium & materia lucis ;

aër principium & materia foni; aqua principium & materia
húmidorum & nutritionis vehiculum ; terra principium ficci
tatis firmitatisque. Æther conficier ubique vorticem fideris
partemve ſummam , fornicis more illi attributam ; aër atmo
fphæram propriam tanquam alterum fornicem ; aqua oceani
: fere dimidiam fuperficiei partem , fontem evaporationum con
tinuarum ; terra denique infiinum locum aut nucleum , 10
tius firmamentum , dimidium quoque fuperficiei partem præ

bens . Quantum fidera noſſe datum eft, fixa foli, circitores

vero planetis cometisque ſimilia æque deprehenduntur , ac ho
mines hominibus , beſtia ſui generis beftiis, eadem eſſentia re
ſpondent, & vel eximii artificis opera inter ſe concordant pa
rilique præſtantia gaudent. Quæ de mixta terra intelligenda
effe, per præmiſſa nemini poreſt effe obfcurum .

$. 97

EN & regni fubterranei baud exigua varietas in parva Varietas ſub

illa crufta , quæ acceſa eſt hominibus & quadammodo comperta. terrance .
Integrum enim ftatuit Phyſica regoum ſubterraneum (S. 35.), rum .
de cujus natura ſequenti capite erit exponendum , & quot di.
verſa rerum genera fub illo contineantur. Sed præter illa quo .
que ipſa terrarum genera , infra ſuperficiem latentia, variant.
Id quod hic mox enarrandum erit , cum infinitæ fapientiæ do
cumenta ubique proftent , etiamſi nobis diſcrimen illud non
usquequaque æque perfpicuum fit.

Eſt in terra paſſim coloris, odoris , fubtilitatis particularum , ra

ricatis , frequentix , denſitatis , gravitatis , laxitatis , mollitu
dinis duritiei, cæt. tanta diverſitas, ut nudis ſenſibus manife
ſta ſit. Neque putandum eſt, omne illius difcrimen fentiri
a nobis poffe: cum omnia elementa ejus a ſe invicem im ſtatu
puro, multo magis in impuro ſeu mixto ftatu debeant differre.
N 2 f. 98.
 100 PHYSICÆ PART. III. SECT . I. CAP. I.

$. 98 .
Subterranea Uri ſuperficies terræ vel fub aqua eft ; vel fub dio :
vel fubdio ita quoque fubterranea vel ſunt fubdialia vel ſubaquanea , aur fi
funt vel fub difplicet Tertulliana imitatio , fubmerſa. Quemadmodum enim

agua. alia fuper fundo maris & oceani creſcere & vivere percipiemus :
ira quoque propter aquam incumbentem humectantemque alia
fubterranea dari fub aqua , veri eft fimillimum , fi nondum
prorſus verum.

Poſſent ſub fundo maris comprehenſa ex parte innoteſcere per eje

Etas e mari terras recentesque in ea natas inſulas, fi quis illa
rum conditionem & indolem corporum , e quibus conſtant,
exactius rimari & perfcrutari operæ pretium duceret, vel po
tius plures in idem fcruunium incumberent, Seneca Nar.
Quaſt. L. 6. c. 21. autor eſt. Therafiam fur ætatis infulam

ſpectantibus nautis in ægæo mari enatam eſſe. Plinius Hift.

nat. L. 2. 6. 87. Delum : & Rhodum , Anaphen , Nean,
Alonen , Theram , Hierami & Thiam ita fcribit eſſe enatas.
Recentius quoque alia in mediterraneo orta eft.

§. 99 .
Innumera Dantur fub terra officinæ mixtorum f. magmentorum
funt mixta (S. 34. ) innumerorum . Eft enim impura atque mixta vulga
terrena ,
ris terra , uti ſubdialis, ita multo magis infra ſuperficiem terræ
latens. Quare cum ejus magna fit varieras ( Ⓡ . 96. ) : fieri ne
quit , quin ibi innumerorum officina mixcorum occurrat ; at
teſtante id ipfum foſſilium innumerorum varietate. Quæ cum
evidenter eruantur fub montibus , & ſub planitie terrarum ,

nec alius generis fit terra , alveos fluviorum fundumque maris

& oceani conſtiruens , niſi quod humectatur ab aqua vel dulci
vel marina : dubitari nequit , quin & terra humida fub paludi
bus, ſtagnis, lacubus, maribus ipſoque oceano innumera
procreet
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. IOI

procreet contineatque mixta , omnino propter humiditatem

ab aridis difcernenda.

Cum prius experientiz nusquam non obviæ exemplis fit indubita

tum , & earundem caufarum idem, fimilium fimilis fit effectus,
poſterius quoque fidem meretur , eriam per infulas e maris
fundo ejectas nondum eſſet confirmatum (S. 97. not. ). Omnes

ergo thefauri regni ſubterranei cui debeantur poft Deum , evi

denter illucefcit.

S. 100.

Dum terra puteorum aut fodinarum quarumque cauſa Strata terra

effoditur , varia ejus, nec niſi beterogenea frata in ea reperiun. ſunt varia,
tur , Docer hoc experientia foſfores generis cujuscunque, & ut Amſtelo

deinde quoscunque alios fodinarum indolem obſervaturos. dami & c.

Cum Amftelodami puteus 230 pedes profundus pararetur , ta.
lis deprehenfa fuit ftratorum ſeries : 1 ) hortenſis nigricantis
terræ pedes 7 ; nigræ ad ignem nutriendum aptæ (curfæ ) 9 ' ;
argillæ mollis 9 ' ; arenæ 8 ' ; terræ 4' ; argillæ mollis 9 ' ; are.
næ 8 ' ; terræ 4 ' ; argillæ 10 ' ; terræ 4 ' ; arenæ , ſuper qua
folent domus amſtelodamenſes fiftucari 10 ' ; argillæ 2 ' ; ſabu
lonis albi 4' ; ficcæ terræ s ' ; turbidæ 1 ' ; arenæ 14' ; argillæ
arenariæ 3 ' ; arenæ argillo mixtæ s ' ; arenæ maris conchulis
mixcæ 4' ; fundus argillæ 102 ' ; denique fabulum 31 '. His
non multo diffimilia reliquum exhibeat Belgium. Vid. Vare.
nii Geograph. L. I. c. 7. prop. 7. ,

$. 101 .

Strata fodinarum carbonariarum Sommerſetenfium Jo. Strata An

Strachey deſcripſit & delineavit Philoſ. Tranfa t. No. 360. P. 908. glia .
feqq. quam auxit emendavitque ibid. No. 391. P. 395. 199. Obſer
vavit eorum ſirum obliquum , qualis effe folet tectorum in a di.
bus , ut circiter perpendicularis altitudo lit & acclivitatis etiam ,
N 3 in
 !

102 PHYSICÆ PART. 111. 'SECT. I. CAP. i.

in valle , ubi fub dio exit. Calles gaudent ſuperficie ſtraco

arabili flaveſcence ſpongioſo , argilloſo , lapidoſo ; cui fubjacer
ftrarum calcarium 8 vel 10 pedes alcum ; ſub quo ad 6 pedes
7
deſcendit ſtratum flaveſcentis pulverulenti & fabulofi ; fequitur
margacea fere , itrium pedum ; tum albi .
ſubrus livida argilla ,
dus pulvis 3 pedum ; poſtea cæruleſcens marga cimolia 6 pe
dum ; marcaſita denique 6 pollices craſſa. Vallium ſuperficies
eſt fere rubidum folum , mox ſubtus degenerans in pulveru
lentum arenoſum , vel in ſtraffordienſi comitaru in molliorem
lapidem durum ad diverſam profunditatem v. c. 4.14 orgyia
rum , ubi abire ſolet in griſéum faxum , & ſubtus in obſcurum
nigricans, quod vocatur tectum carbonum . Differt valde ho

rum ſtratorum color & durities , ut nonnunquam pulvere py

rio diſlipanda fint. Suttoniæ ftratum primum , dictum vena
ſuperior carbonum ſulfureo fætet odore , duro conftans car
bone , mechanicis uſitato , 5 vel 7 orgyiarum ; inferior vena
offert terram , qualis eſſe ſolet, quæ chemicis caput mortuum
vocatur , foſforibus carbonariis catshead dieta , 21 pedes pro
funditatis ; cui ſubeſt vena trium pedum carbonaria trium di
verſorum ſtratorum , quorum ſuperior & media lapideo ſtrato
pedalis craſſitiei circiter feparatum , & inter ſe heterogeneo.
rum ; fubjacer his vena conchis & filiceis ramis perſperſa 3
vel 10 orgyias profundior & 3 pedes craffa , foſforibus dicta
oculata , ut pavonis cauda (peaw . vein ) . Quam excipit 6 or
gyias profundior vena carbonum fabrilium , 3 pedes craſſa ;
& æque rurſus profundior vena conchacea ( shelley -vein ) cær.
Alibi fimilia offendit ftrata , & intercarbonum tectum eſt ve
lut lateritium ; alibi vero valde differentia in fitu obliquo , &
venis carbonariis craſſitie uſuque. Superficies fodinarum ple
rumque eft terra rubens nonnunquam 4. 10 & 14 orgyias pro
funda interdum abiens in ochram ſeu rubricam , qua oves notan .
tur , & boli loco in coloribus ufitatam ; & quælibet carbonum
vena
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 103

vena ſuo gaudet tecto. Complura alia affert ex aliis Angliæ &
Scotiæ locis in loco poſteriori, quæ merentur inſpici una cum
figuris affabre fculptis. Conf. Luidii Litbophylaciune Brittan
nicum Epift. 3. p. 110.

$. 102 .

In Gallia Perroltus ( Vid. Perrault Tr. de l'origine des Gallia .

Fontaines p. 793. ) ſtratorum varietatem in montibus , colli
bus , alveis , follis cæt. ut ſub terra fecunda fuerit arena , late
ritia , denuo arena , tum fabulum , argilla & c. Fluviorum

alveis plerumque reſpondere deprehendit arenam & fabulum

aquoſum , ſub eo vero ſtratum argilloſum , prohibens , ne aqua
inde profundius penetret . Creſcente Sequanæ aqua extra or

dinem , cellæ & fornices in urbe , item fub aſtronomica ſpe

cula aquam imbiberunt . Reaumur ſtratum vaftiffimum con

chyliorum in agro Turonenfi deſcribir. A. 1720. in A &tis

Acad. Sc.

§. 103 .
.
In Italiæ mutinenſi regione Rammazzini de Fontium Mutinenfia.
mutinenſiumi ſcaturigine Tr. 1691. ed. docet , puteorum follores a
ſuperficie ad 14 pedes cæmenta reperire & rudera antiquæ ur
bis , tam terram compactam , non multo poſt nigram & palu
dolam , arundine referram , & fic alternis fere 6 pedibus albam
& nigram terram procedere usque ad planum creraceum , cujus
moles, multis cochlearum teſtis referta eſt ad 11 fere pedes,
pergit poſtea purius ad 39. Huic ſubeſt ſtratum nigricans
paluſtre 2'ex juncis plantarum foliis & ramis congeſtum ; quod
excipit aliud cretaceum , ejusdem fere molis , cujus terminus
eft in profunditate 52 pedum , Tum viſitur rurfus ftratum

paluſtre priori haud diſſimile , eoque remoto rurſus cretaceum

minoris molis eſt cralliciei , quam reliqua duo ; idque incum
bens
 PHYSICÆ PART. III. Sect. I. CAP. I.
104

bens rurſus ſtrato paludoſo , quod cantum deſinit in ultimum

arenoſum multaque glarea ininuta permixtum ac marinis quis .
quiliis , in profunditate 63 pedum obvium & s pedes profun
dum . Glarea non multum dillimilis eſt illi , quæ in proximis flu .
viis apparet, habet tamen nonnullas partes uncias 3 vel 4 graves.
$. 104.
Germania Adjungi his poſſunt rerum montanarum Germaniæ ,

Esc. Agricolæ , Erkeri, Löbneiſenii, Mattbeſii & c. inprimis cel.

D. Lebmanni ars metallurg. Tomo III. cæteris præftantior
mulca (cripta. Quanquam dolendum in illis de fitu ſtratorum
parum haberi. Animadvertit illum defectum ſupplevitque
Mylius Actuarius Lipf. in memorabilibus Saxoniæ fubterran. ubi
commemorat varia ſtrata terrea , faxea, arenaria , circa Isle
biam , antequam pervenitur ad ſtratum cupri venas habens;
obſeryatque & illa ſtrata eſſe inter ſe quidem parallela , uti an .
glica , & pariter in ſitu ſemper obliquo pofita & verſus ali
quam plagam horizontis acclivia & declivia. Unde fodinæ

aliæ aliis profundiores requiruntur & peregrinis refertæ rebus

reperiuntur. Item obſervavit fimilem circiter ſtratorum fe
riem ſe invicem excipientium , ac inter Britannos. Cujus.
modi erat ſeries ſuccedanea ſtratorum in fodinis carbonarüs
Anglicis , talis quoque occurrit in Saxonia prope Wettinam .
Neque alia habetur ſtratorum ſeries in carbonariis Galliæ fodi
nis prope S. Calvomontium Campaniæ . Vid. de Fuſſieu in Actis
Acad. Scient. Parif. 1718. pag . 363. nec non de Oppel Markſcheide
kunſt im Anhange. Conf. Kundmanni Rariora Natur. & artis
art. I. In Poloniæ Vietiſcenſi & Bochnienſi ſolo ſtupenda oc
currunt ſtrata vel faxa velut ſalina, de quibus Rzonozynii Hift.
Nat. Polon . & Promtuarium Hamburg. varia dabit. Montium

Sveciæ ſtrara explicat Swedenborgius in obfervatis fuis & Andr.

Swabe in Act. ſvec. Acad. Scient. vol. 13. No. 12. omitto com .
plura alia.
Ere
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 105

Effe has tantum exiguas profunditates, cuilibet attendenti paret,

ut in hujusmodi ſtratorum notitia parum profeciſſe, dicendi
fimus , & pleraque de his in Democriti puteo latere ſtatuenda
fint. E quo quis plura fit in lucem protracturus, & quous
quc in illo progreſſus fit futurus, experientis ac induftriæ po.
ſteritatis eft relinquendum .

S. 105.

Quando terra aquæ immiſcetur, experimur quieſcente Formatio

rurſus aqua , eo citius quamque fundum petere, quo eſt cæte fratorum in
ris gravior ex lege gravitacis. Cum ſtrata propinquiora ſub aqua num for
terræ fuperficie non fint ita comparata , ut profundiora fint facta
ſuperioribus quibusque graviora ( S. 99. feqq.): non pollunt illa
Arata prodiilſe e terris vehementi motu aquæ immiſtis , & eodem
tempore rurfus quieti redditis. Præterea in ordinario telluris
habicu conſediſſent illa ſtrata in fitu horizontali, niſi quid obſti
i tiſſet; cum tamen in Anglia illa ftrata ſint admodum acclivia &
declivia ( § . 100. ), in aliis vero terris quidem fimilis , nihilomi
nus paffim alia obliquitas in ſitu & gradu apparuit (§ . 103. ),
i quoad ſtrata fupra carbones fotfiles , fimilis. Si enim plera
que ab oriente ad occidentem vergit , occurrit tamen quoque

contraria huic, item a meridie verſus ſeptemtrionem & contra .

G. 106 .

Quoniam ſtratorum , in montibus præfertim , forma. Qua ſtrata

cio in aquis fieri naturaliter non poruit (S. 104.): origo Prato a fluviis
t'um vel ab infinita vi divina , zel a finita ſucceſu temporis demum amnibusque
profeéta ellë debuit. Infinitæ enim vi obſequitur quidquid in derivari pos

ſe poſſibile eft,
& ipſa vult ( $. 349 & 352. P. I. Tbeol. nat.). font ?
Vi finita aquarum in fluviis ſucceflu temporis naſci pulvinos
camposque , & in maribus inſulas , experientia eſt comproba
tum (9. 689. feq. P. II . Phy/ic . 49. ) . Sed hæc non niſi ibi lo
(Wolfii Phyſ. Tom . III.) cum
 106 PHYSICÆ PART . III. SECT. I. CAP . I.

eum habere poſſunt, ubi olim aquam fuiſſe aut conſtat, aut
probabile eſt. Ica in Italia , & Belgio item Ægypto aliisque
terris humilioribus & obnoxiis inundationi ftrata fenfim for

mari potuiffe, Auviis terram congerentibus dimittentibusque

non eſt incredibile. In regionibus mediterraneis , tanquam
celſioribus , montofis, ipſisque editioribus præfertim aluilli
misque montibus a fluviis amnibusque flexuoſe admodum dis
currentibus ambientibusque , repeticam eminentiam ſtratorum
ortus nequit.

Portus præſertim & oſtia majorum Aluminum exempla præben

manifeſta ſtratorum fucceſſive cumulatorum , ſic ut priſtinus
alveus obſtrueretur, & plures novi velut rami ex uno Auvio
digrederentur.

§. 107

Qua viſtra Quæ vero per fluvios & amnes accumulata funt frata,
ta inferiora ea vi ignis aërisqueſubterranei evebi & projici furfum potuerunt,
furſum pel ſpecubus fubtus reli&tis. Stupendam enim eſſe vim ignis , aëris
luntur ? que , & utriusque conjunctim fumti , accedentibus interdum
halitibus aquarum , e fuperioribus ( S. 202. 210. 334. 524.
556. P. II. Pbyfic.) liquet. Limites tamen fimul innotefiunt,
quousque hæc valere poffint; qui ſi montibus applicentur, non
niſi exiguos colliculos , aut inſulas præftare poffent. Conce
damus vero. Ant. L. Moro in Tr. dei Croſtacei cbe fi trovano

in monti, extraordinem vim illorum elementorum intendi poſle

longe ulcra id , quod noftris compertum eſt experimentis : pa
rum tamen & extraordinaria intenſio virium præftabit contra
vim reſiſtentis atmoſphæræ , in tanta terræ mole , quanta ju
gis vaſtullimis ſummisque montibus ineft. Incredibile igitur eít,
viribus finitis tot montium juga, & tam immanes montes, quales
in tellure dantur, finitis viribus infitis effe furfum projecta ; quod
illæ exemplis ignivomorum montium vix ad colliculos exhiben
dos
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 107

dos in vicinia ſufficerent. Quænam vero externæ huc facere

poruerint vires , facilius de cometis a Wbiſtonó fingitur, quarr
evincitur ( S. 369. P. I. Phyſic .).

Si quis parumper vel Alpium tantum molem fuper horizonte pofi

tam exputare , & in omni eorum tractu vim examiuare vellet,
qua ad eam , qua gaudent , celſiratem attolli e planitie debuif
ſent, is plane convinceretur , non ineſſe nec ætheri, nec aëri,
nec vaporibus aquæ tantam vim , quanta illuc requireretur , in
eorum inter fe æquilibrio naturali , aut & rationibus illud mu
tare collu £ tando nifuris. Notum eſt ex pyrotechnicis, vel
pulveris pyrii vires, aërem , aquam , ignem confociantes admo
dum eſſe limitatas , nec valere in minori terræ mole loco mo .
venda poffe.

S. 108 .

Non alia igitur vi , niſi divina, fieri potuiſſe patet, ut Strata mon
tam immenſe moles, in tanta cacumina , tot juga , tantosque tana vide
per tellurem tractus , circuitus, decuſſationes, commiſſuras fu- bentur divi
pra oceani æquor extollerentur (S. 106.). Quapropter ſummi na.
quique montes , vel in ipſo creationis opere , vel in diluvio
noachico orti ſtatuuntur . Ibi ad nutum Dei coire e nihilo
creata elementa terræ , maffæque eorum & cæterorum eo de .
buerunt , quo voluit , ut coacervarentur fanctillima & infinita
voluntas. Cujus imitamentum longe inferioris generis habe
tur in architecto militari aggeres , valla & foffas ibi collocante,
ubi ea finis obtinendus efflagitat. In diluvio autem vi infinita
atmoſphæræ vis inhiberi & debilitari numine divino tantum
pocuit , ut æquipollens illi interna ſurſum pelleret aquas e ſedi.
bus ſuis , & vapores in atmofphæra omnes in nubes, imbres
que diu continuaros coaleſcerent depluerentque. Quo ipſo ſi
terræ motus & nutario procreata eft, fummi montes obregi

aquis , nunc hac nunc illa facie aut parte telluris potuere , ut
02 in
 108 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP . 1.

in omnibus quoque montibus perirent ibi victirantia vegetan

ciaque. Quo ipfo non negatur , poftea in montibus fratisque
eorum quædam immutata & enata fuiſie , quæ ibi ante non
fuerant, naturali cauſarum concurſu illic facto .

Que de ſtratis montanis hic afferimus, de illis quoque ftratis me

diterraneis, & hujusmodi aliis intelligenda funt, quæ ſub
aqua vel mari fuiffe, probari nequit. Conf. Woodwardi Theo
ria Telluris , & Nat. hiſt. of the Earth 1695 Londin . ed.
Scheuchzeri Herbarium diluviamm , quereke piſcium , mifeum
1
1 diluvianımı, itinera alpini, Büttneri Rudera diluvii tetes
&c. Reperiuntur in illis ſtratis haud raro peregrina & ex
antipodum regione perenda , aut ſub mari indico & c. nata .
Hujusmodi ſunt Conchylia Turonenſia ftratum novem leucas
quadratas complexum replentia , a quibus tamen mare 36 leu
cas abelt ; & herbæ circa Calvomontium obſervatæ , de quibus
hæc addo verba Juffieuna: J'eus le plaiſir, d'obſerier ſur la
plupart des pierres des fragmens de plantes , fi differentes de
celles , qui naiſſent dans le Lionnois, dans les provinces voiſi
nes , & même dans le reſte de la France , qu'il me fembloid
herboriſer dans un nouveau monde. Accedit & hæc ratio,
+
quod ſtrata, in quibus vegetalia & animalia habentur , non fint
nimis a ſuperficie remota.

§. 109 .
Alic hypo Non tamen omnino ſilendi videntur ſecus fentientes,
theſes refel. inter quos eft, Luidius in Lithophylatio Britannico ichnogra
huntur ,
phiæ annexa Epiſt. alt. qui contendit , peregrina illa proveniſſe
e diſperſis per terram & vapores marinos ſeminum ftaminibus,
vel per ductus fubterraneos, eo delatis. Cui adftipulatus eſt in
Hift. lapid. figurator. Helvet. D. Langius. Quæ fi probari pof
fent de locis pauciflimis viventibus in faxis & c. tamen repugna
rent experientiæ quoad pleraque, & modum , quo nutrienda &
fovenda
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. ' 109

fovenda funt peregrina , fi utcunque ſuccreſcere debent. Alii

potiffimum voragines urgent, & emiſſaria marina , quibus
ifta e fundo maris transferantur aliorfum per meatus fubterraneos,
ibi moriuntur , & cum vi majore aliorſum disjiciantur & c.
Quæ fententia inde labefactatur , quia tam falſi aquæductus in
ftratis montanis non occurrunt nifi a fale gemmæ promanarint,

nec voragines iftæ evictæ fatis funt, nec apparet , cui in tanta
profunditate prodeffenr. Tandem iterum non nifi fortuito
paucillima a tali cafu fat precario reperi poffent. Si per Au
mina e mari eo digreſſa dicantur , I ) non applicari hæc .poſ
fent ad herbas exoticas , nec ad iter e mari americano aut in
dico fuſcipiendum , nec ad conchas pelagias , maris fundum
haud deferentes, tantamque eorum copiam , quanta reperi
tur , & quorum viva nusquam in fluviis , ne quidem in mari
bas europæis cuiquam viſa ſunt. 2 ) Pleraque calia occurrunt
in locis, ubi fluvii nulli dantur. Qui opinantur , homines ve
tuftos marina eo tranſtuliſſe & pro cibo ufos eſſe animalibus,
quorum conchylia abjecere , aut putrefactos pifces; vel ibi
olim maria fuiſſe , ubi nunc ſunt continentes & v . V. aur pecu.
liaria interdum æſtuaria aut diluvia marina co perveniffe, & re
liquiſſe ibi mortua , ' vel quæ reverti non potuerunt : fumunt
illa precario , nec habent , quo probent , talia tantaque & tam
profunda ſtrata fere ubique fic oriri potuiffe. Si quid tale raro
factum eſſet , multo rariora forent talium rerum exempla .
Neque enim hic agitur de folis animalibus vegetalibusque ex
oricis, ſed de ſtratis tam variis, tam vaſtis, tam parallelis. Quæ
cum in ipfis montibus fint, non poteft dici , quod a montibus
per pluvias illa terræ genera in convalles defluxerint, præfer
tim cum huic opinioni non refpondeant ſtrata inferiora & tam
profunda.

O 3 f. 110 .
 110 . PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 1.

$. IIO.

Quid fint ca Pallim ſub terra indubie dantur loca cava aëre folo re .

verne,cry ferta , & vulgo vacua viſa , quæ vocantur caverne , & quando
pta, ſpecus, latent cryptæ , h . e. cavernæ occultæ & cæcæ , quæ diſcernun
biatus cat tur a pacentibus ſive apertis. Sunt autem apertæ & manifeſtæ
cavernæ , quarum os f. introitus datur in ſuperficie. Crypia
rum enim adicus nullus eſt, antequam caſu quodam naturali
aperiuntur aut deteguntur opera humana. Quæ cavernæ fi in
terra dantur & parvæ ſunt , antra , ſi magnæ ſunt & concame
ratæ , Specus vocantur. Si in faxis, parvæ ſunt , rimæ vel fif
ſuræ ; fi magnæ , ſpelunce dicuntur. Ambæ , fi multum pa
tent deſcenduntque, biatus appellantur. Si longus anguſtusque
eſt ductus oris in cavernam, fauces vocantur ; cavernoſa autem
dicuntur loca , quæ mulcas magnasque habent cavernas ; &
rupes valde multumque excavatæ , ob crebras f. frequentes
magnasque cavernas ſpeluncofe.
Quas beltiæ fibi in terris excavant , cavernæ , earum dicuntur cu .
bilia , lacibula hiemalia , luſtra ferarum . Sic talpæ fua ha
bent cubilia eædem , forices & cuniculi ſuos cuniculos meatus,
& vias fub terra efformatas &c. Homines in terra formant
ſcrobes , foffas, fodinas , in quibus ad perpendiculum defcen
dentes dicuntur putei Schachte , horizontales Flerze, velur an.
giportus , vici , plateæ cuniculorum ; obliqui denique devexi &
declives Donlegen carabathmi ; item oppugnantium acceſſus
cuniculos, vineas , teſtudines cryptoporticus ſubterranças,
oatacombas & c.

§. III .

Cui fint bono? Cavernarum illarum præter oceani & marium fundum
pleræque montibus tam neceſſariis (s . 56.) originem primitus &
materiam divino nutu præbuiſſe non abs re ftatuuntur ; atque

fimul æquilibrio continuando femper prodeſe. Deinde aliæ aptæ

Junt
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. III

funt non pecudum folum ſtabulis, ſed quoque bominum domici.

liis & habitationi partim adverſus æſtum ſolis in zona corrida,
ubi & frequentiores occurrunt , partim alibi hiemali tempore
adverſus gelu rigoroſum , quod arcent, dum januis occludun
tur aut obſtruantur utcunque . Si enim fat profundæ ſunt, fi

ſalubri aëre gaudent & temperaro , li ſpiraculis neceſſariis &

feneftris habitacioni accommodantur; æſtivo tempore ſunt ve

lut cellæ frigidariæ , quarum aër pro lubitu uſibus humanis

poteſt accommodari ; hiberno autein tempore tepido aëre ve
lut hypocauſta præſtant, ignis foco haud egentia, niſi ad co
quendos cibos, quibus alicubi thermæ ſunt apræ . Aliæ infer
viunt cellis prorſus glacialibus, aut promtuariis frumentorum
aliarumque rerum aſſervandarum in diuturnum tempus. Quan
do ignotæ plerisque funt, præſtant quoque refugium calami.
toſis, belli vel peftis tempore. Taceo ſtalactites , aliaque in
cavernis generata generandaque.
De crypta Baumanniana, in
qua multa deftillante aqua lapidifica
efformata leguntur , & de cryptis Kijovienſibus ab Herbinio
deſcriptis , de crypta canum Italiæ virulentum vaporem fpi
! rante , nunc nihil addam . Kircberus in mundo ſubterraneo

multa haber hic conferenda , inter alia & incolas ſubterraneos

Malthæ inſulæ , ad quos viſendos ipſum ordinis equitum ſu
premus Magiſter deduxit. Vid . Lib . 8. c . 3.

S. 112 .
Suo quoque tempore & loco inferviunt puniendis bomini. Cui malo

bus, non folum per vapores, quos concipiunt fovencque feridos fuppliciove ?
ſeu mephites , aut , venenoſos; .qui animalia & homines ne
cant peftemve creant; fed etiam per ignem fubterraneum , e
fermentatione, efferveſcentia, & putredine rerum inflammabi
lium oriundum ; aut per aquam ibi abluentem firmamenta &
Hinc
vaporibus acidis corrodentem corpora incumbencia.
! enim
112 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 1. _ CAP. l. 1

enim proficiſcuntur vulcanorum ſubterraneorum incendia , &

ejectiones rerum liquefactarum vel ignitarum , cinerumve,
multis agris & viventibus, integrisque fæpe urbibus & re
gionibus pernicioſarum . Hinc collabefiunt alia loca haud raro
habitata , & ſubmergun tur aquis , faltem ſubſidente terra abſor

bentur hiatu peſſumdante, vel oppida , uti Herculaneum , pom

pejos &c. Hinc terræ fucculliones motusque , multa treme
facientes , aut terrore implentes , aut evertentes , quæ non
abforbentur. Tales terræ motus , uti anno 1755. tot regna
diſfitosque populos afficiunt, ut inde longi trætus divergiaque
fpecuum non tantum ſub terra continente , ſed quoque ſub
oceani fundo colligi, & quadamtenus innoteſcere poflint, quod
alias ignoraffemus (S. 345-348 .).
Seneca natural. Quaft. L. VI. fere toto multa in hanc rem affert,
etfi illo ævo nondum fatis exquiſita. Capite . Tbaletis opi
nionem , totam terram ſubjeéto humore portari vel innatare,
& inde convellit, quia, fi terram aqua ſuſtineret, tota aliquando.
concuteretur ,fèmperve moveretur , inſtar navis , quæ nun
quam dimidia , aut ex parte ja tatur, uti rerrarum motus non
niſi ex parte quadam contingit. & c. Capite ) . Anaxagoram
ab igne ſubterraneo exitum ut in nubibus quærente ; & Cap. 10.
Anaximenem refert ftatuifle, terram ipfi fibi effe caufam mo
fus , partes quasdam humore ſolvente, aut igne excdenre, aut
fpiritus violentia excutiente , aut vetuſtate nihil quoque intus
tutum a fene& tute relinquense cæç. Cap. I. ingentem vaporem
igre excitari volvique fine esiru, vi ſua fpiritum intendente fic ,
ut vel oppofita diffindantur , vel , fi remiffior fit, moreanrur.
Cap. 12. Archelaum potiſſimum accuſare fpiritum in concavis
terrarum ita condenſacum , ue frequentibus plagis primo per
turbet, tum omnes anguſtias dimovere, clauſtra ſua effringere
& fugam quærere conetur , ut fic terræ moveantur , contre
miſcant, & antequam rumpantur vel jactenrur mugitus au
diantur,
 DE GEOLOGIA , ET GEOMETRIA GENERALI. ' I 113

diantur, ventis in abdito tumultuantibus. Cap. 14. aërem

ſubrus conglobatum vel per aliquam rimam maligne fugere,
& eo acrius ferri, quo anguſtius. (Quo caſu e mari subz
projiciuntur furſum marinæ ) fi talem non invenit , illum fu
rere , huc , illuc circumagi, alia dejicere , alia intercidere &
i
diſſipare Cap. 15. terram eſſe perforacam , & fpiramentis calu
obſtructis, vel cumulato ſubtus per torrentes fpiritu , magnis
æſtibus vim ejus ita intendi ; ut incluſus volutetur, & exitum
moliatur furſum . Inde , Cap. 17. cum per terræ motum rupta
fuit terra , per hiatum non exiguo tempore fpiraffe veprum .
Cap. 21. ante eruptionem terram vel ſuccuſſione quati ſurſum
deorſumque , vel inclinatione ad latera & narare navigii more ,
vel cremore vibrari. Cap. 22. de motu concuriente docet, eum
fic quoque ſub terra oriri poſſe, uti Aſclepiodorus tradit, cum

petra a lateré montis abrupta cecidiffet, ædificia vicina tremore

collapfa effe.Nec tantum pondere ſuo abſcindi ita faxa, fed
& aſſiduo humore commiſſuras lapidis extenuari & infirmari
poffe , ur deſinant eſſe oneri ferendo. Cap. 23. Callifthenem ,
ab Alexandro M. furibundo interemtum , deſcribere, quomo
do Helice Burisque merfæ fint fpiritu ſubterraneo , & quis il
las caſas in mare, vel mare in illas immiferit, ut Neptunus Ho
mero inde diétus fit evvocIYOLOS. Sic Cap. 24. Thucydidem
narrare circa peloponeſiaci belli tempus Atalantam inſulam aut
toram aut certe maxima ex parte mari eſſe fuperfuſam ; idem
que Sidoni accidiffe. Sic Cap. 25. Oſlam aliquando Olympo
cohäſiſſe , terræ motu ab eo receſliſſe , unumque montem in
duas ſciſſum eſſe partes, ſi fides narrantibus habenda. Quia non
magna terrarum ſpatia una titubant, fed exiguæ partes labo
rant, colligit ; id fieri per laxos ( pecus , per quos negat mo
tum ultra milliaria duceara extenſum fuiffe , fub terris loci va
cantis inanicate non amplius parente . (Plura autem noftra
ætas experta eſt). Cap. 27. addic multa mortifera in abdito
(WolfiiPbyſ. Tom . III.) P latere
 I14 ! PHYSICE PART . 111. SECT. I. CAP . I.

$
latere, & folere poſt magnos terræ motus peſtilentiam fieri.
Aërem ipſum enim vel terrarum & aquarum culpa , vel pigri
tia , vel æterna nocte torpefcere, vel ignium vi corrumpi, &
emiſſum inde purum polluere & novaparere genera morborum ;
uti is facit , qui inter fuperque paludes jacer , vitiumque ſuum
! late fpargit. Cap. 28. Multa fubrus nafci venena, folo ipfo
habente uti boni, ita mali ſemina. Pluribus Italiæ locis per
2. quædam foramina peſtilentem exhalare vaporem , quem non
homini ducere , non feræ , non avi tutum. Hæc ille. Ne
que exiſtimandum eſt, viventibus perniciofa aliis uſibus carere,
& majora avertere mala minora iſta, quando providentia divina
immittuntur.

$. 113 :

Quomodo Terram fuperiorem fua gravitate premere inferiorem ,

Terra com . æque nemini mirum videri poteft, ac certum eſt, aërem & aquam
primatur ? ſuperiorem comprimere & condenſare inferiorem ( . 171.185 .
205. feq. P. II. Phyſic.)
. Id quod & campanæ urinatorum
pluraque alia experimenta convincunt. Quia vero compri
mendi vis impenetralia non poteft non relinquere ſalva , major
illa non erit , quam requiritur ad firmillimam ſtabilitatem tel
luri ubique conciliandam . Undique ea eft fibi ipfi circa cen
trum w.dique par , fefe mutuo tollit & quietem parit circum .
quaque. Precario circa centrum fingitur formari magnes.
Tota vero moles telluris in ſua orbira grávior non eft circum
jecto æthere , in quo cum ſuo vortice natat, & circa folem cen
tripeto vibrante fuo ac repellente folis vortice revolvitur.
Quod & de reliquis fideribus pari ratione pro ipforum in
mundo ſitu valet (S. 266. feq. P. 1. Phyſic .).

Ita non indigemus hypotheſi decreſcentis verſus centrum gravita

tis telluris (§. 101. P. I. Phyſic .), cum fufficiat æque in tellure
aliore lidere adhæſio partium terrearum ad fe invicem æquabili
undi
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI, 115

undique vi firmitatem ftabilem & majorem ea efficiente, quæ

inter particulas oceani aqueas occurrit. Uti cuim in bilance

pondera æqualia, manene , in æquilibrio ſuoque loco , & parti

culæ globi lignei , lapidei, vel metallici pari vi undique extus
& intus,cohærent, nec intus ea decrefcit cohærentia in ipfis,
fi homogenea eſt materia & connexio ; fie itidem de globo
cælefti ítaruendum videtur, etſi partes inferiores a fuperiori.
bus litus caufa premuntur, reprimentibus æque inferioribus,
acfi ex illis fiunt ſuperiores globo inverſo aut gyrance.

2 . 114.

Quia vires cuique elemento propriæ ab ipfo ſunt inſe- Unde mixtos
parabiles ( S. 141. feqq. 196.feqq. Cosmol. ): manent illæ cuique rum conten
falvæ & in mixtione, nec a mixto abeſle poſſunt, etfi valent´ia agnofcano
impediri , tanquam finicæ . Ingredientia igitur mixtum elementa tur ?
agnoſci & internoſci debent viribus cuique propriis. Hæ enim
ſeparari ab illo nequeunt , nec in alia tranfire fine ipſismnet.
Hoc principio cognofcendi eo magis egemus , quo magis
abſcondi elementorum indoles in mixtis poteft , vel quo mi
nus in ftatu fixo apparent , & quo difficilius ibi interno..
fcuntur.
1

Eſſentia & natura cujusque rei funt ejus criteria , & norze indubi
tatæ . Neque reliqua, quæ ipſis - inſunt put ineffe poffunt,
aliter poffunt eſſe comparata , quam ut in his habeant ratio
nçm falli nefciam vel actualitatis vel porentiæ agendi patiendive
ſeu recipiendi a £tiones aliarum . Quare non niſi ex his certio
res fieri poffumus, quænam in mixtis lateant eaque conſti
tuant , dum confuſe admodum in fenfus noftros incurrunt,

Modus miſcibilia e datis mixcis deregendi utile omnino eft

problema.

P2 S. 115.
IO2 PHYSICÆ PART . 111. 'Sect. I. CAP.' i.

in valle , ubi fub dio exit. Calles gaudent ſuperficie ſtrato

arabili Alaveſcente ſpongioſo , argilloſo , lapidoſo; cui fubjacet

ftrarum calcarium 8 vel 10 pedes alcum ; fub quo ad 6 pedes
deſcendit ftratum flaveſcentis pulverulenti & fabulofi; ſequitur
ſubrus livida argilla , margacea fere , trium pedum ; tum albi .
dus pulvis 3 pedum ; poftea cæruleſcens marga cimolia 6 pe
dum; marcaſita denique 6 pollices craſſa. Vallium ſuperficies
eſt fere rubidum ſolum , mox ſubcus degenerans in pulveru.
lentum arenoſum , vel in ſtraffordienſi comitacu in molliorem
lapidem durum ad diverſam profunditatem v. c. 4. 14 orgyia .
rum , ubi abire ſolet in griſéum faxum , & ſubtus in obſcurum
nigricans, quod vocatur tectum carbonum. Differt valde ho
rum ſtratorum color & durities , ut nonnunquam pulvere py
rio dillipanda fint. Suttoniæ ftratum primum , dictum vena
ſuperior carbonum ſulfureo færet odore , duro conſtans car

bone , mechanicis uſitato , s vel 7 orgyiarum ; inferior vena

offert terram , qualis eſſe ſolet, quæ chemiçis caput mortuum
vocatur , foſforibus carbonariis catshead dicta , 2 pedes pro
funditatis ; cui ſubeſt vena trium pedum carbonaria trium di
verſorum ſtratorum , quorum ſuperior & media lapideo ſtrato
pedalis craffitiei circiter feparatum , & inter ſe heterogeneo
rum ; ſubjacet his vena conchis & filiceis ramis perſperſa 3
vel 10 orgyias profundior & 3 pedes craſſa , foſforibus dicta
oculata , ut pavonis cauda (peaw . vein) . Quam excipit 6 or
gyias profundior vena carbonum fabrilium , 3 pedes craſſa ;
& æque rurſus profundior vena conchacea ( shelley - vein ) cær.
Alibi ſimilia offendit ſtrata , & intercarbonum tectum eſt ve
lut lateritium ; alibi vero valde differencia in ſitu obliquo , &
venis carbonariis craſſitie uſuque. Superficies fodinarum ple
rumque eft terra rubens nonnunquam 4. 10 & 14 orgyias pro
funda interdum abiens in ochram ſeu rubricam , qua oves notan

tur , & boli loco in coloribus uſitaram ; & quælibet carbonum

vena
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 103

vena ſuo gaudet tecto . Complura alia affert ex aliis Angliæ &
Scotiæ locis in loco poſteriori, quæ merentur inſpici una cum
figuris affabre fculptis. Conf. Luidii Lithophylaciune Brittan
nicum Epift. 3. p. 110 .

$. 102 .

In Gallia Perroltus (Vid . Perrault Tr. de l'origine des Gallia .

Fontaines p. 793.) ſtratorum varietatem in montibus , colli
bus , alveis , follis cæt. ut fub terra fecunda fuerit arena, late
ritia , denuo arena , tum fabulum , argilla &c. Fluviorum

alveis plerumque reſpondere deprehendit arenam & fabulum

aquoſum , fub eo vero ſtratum argilloſum , prohibens, ne aqua
inde profundius penetret. Creſcente Sequanæ aqua extra or

dinem , cellæ & fornices in urbe , item ſub aſtronomica fpe

cula aquam imbiberunt. Reaumur ſtratum vaſtisſimum con
chyliorum in agro Turonenfi deſcribir. A. 1720. in A &tis
Acad. Sc .

§. 103

In Italiæ mutinenſi regione Rammazzini de Fontium Mutinenfia.

mutinenſiumi ſcaturigine Tr. 1091. ed. docet , puteorum follores a
ſuperficie ad 14 pedes cæmenta reperire & rudera antiquæ ur
bis , çam terram compactam , non multo poſt nigram & palu
dolam , arundine refertam , & fic alternis fere 6 pedibus albam
& nigram terram procedere usque ad planum cretaceum , cujus
moles, multis cochlearum teſtis referta eſt ad 11 fere pedes,
pergit poſtea purius ad 39 '. Huic fubeft ftratum nigricans
paluſtre 2'ex juncis plantarum foliis & ramis congeftum ; quod
excipit aliud cretaceum , ejusdem fere molis , cujus terminus
eft in profunditate 52 pedum . Tum vifitur rurfus ftratum

paluſtre priori haud dillimile , eoque remoto rurſus cretaceum

minoris molis eſt cralliciei , quam reliqua duo ; idque incum
bens
 PHYSICÆ PART. 111. Sect. I. CAP. 1 .
104

bens rurſus ſtrato paludoſo , quod tantum deſinit in ultimum

arenoſum multaque glarea ininuta permixtum ac marinis quis .
quiliis , in profundırare 63 pedum obvium & s pedes profun .
dum . Glarea non mulcum diſſimilis eft illi , quæ in proximis flu
viis apparet,habet tamen nonnullas partes uncias 3 vel 4 graves.
§. 104.
Germania Adjungi his poſſunt rerum montanarum Germaniæ ,
etc. Agricolæ , Erkeri, Löhneiſenii , Mattbeſii & c. inprimis cel.
D. Lebmanni ars metallurg . Tomo III. cæteris præſtantior
mulca ( cripta. Quanquam dolendum in illis de ſitu ſtratorum
parum haberi . Animadvertit illum defectum ſupplevitque
Mylius Actuarius Lipf. in memorabilibus Saxoniæ fubterran . ubi
commemorat varia ſtrata terrea , faxea , arenaria , circa Isle.
biam , antequam pervenitur ad ftratum cupri venas habens ;
obſervatque & illa ſtrata eſſe inter ſe quidem parallela, uti an.
glica , & pariter in ſitu ſemper obliquo pofita & verſus ali
quam plagam horizontis acclivia & declivia. Unde fodinæ

aliæ aliis profundiores requiruntur & peregrinis refertæ rebus

reperiuntur. Item obſervavit fimilem circiter ſtratorum fe .
riem fe invicem excipientium , ac inter Britannos. Cujus
modi erat ſeries ſuccedanea ſtratorum in fodinis carbonariis
Anglicis , talis quoque occurrit in Saxonia prope Wettinam .
Neque alia habetur ſtratorum ſeries in carbonariis Galliæ fodi
nis prope S. Calvomontium Campaniæ . Vid. de Fuffieu in Actis
Acad. Scient. Pariſ. 1718. pag. 303. nec non de Oppel Markſcheide
kunſt im Anbange. Conf. Kundmanni Rariora Natur. Eg artis
art. 1. In Poloniæ Vietiſcenſi & Bochnienſi ſolo ſtupenda oc
currunt ſtrata vel faxa velut falina, de quibus Rzonozynii Hift.
Nat. Polon . & Promtuarium Hamburg. varia dabit. Montium

Sveciæ ſtrata explicat Swedenborgius in obfervatis fuis & Andr.

Swabe in A &t. fuec. Acad . Scient. vol. 13. No. 12. omitto com
plura alia .
EfTe
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. IOS

Effe has tantum exiguas profunditates , cuilibet attendenti patet,

ut in hujusmodi ftratorum notitia parum profeciffe , dicendi
fimus , & pleraque de his in Democriti puteo latere ſtatuenda
fint. E quo quis plura fit in lucem protracturus , & quous

que in illo progreſſus ſit futurus, experientiæ ac induftriæ po.

fteritatis eft relinquendum .

S. 105 .

Quando terra aquæ immiſcetur, experimur quieſcente Formatio

rurſus aqua , eo citius quamque fundum petere, quo eſt cæte fratorum in
ris gravior ex lege gravitacis. Cum ſtrata propinquiora ſub aqua num for
terræ fuperficie non fint ita comparata , ut profundiora fint facta
ſuperioribus quibusque graviora ( S. 99. feqq.): non poffunt illa
Arata prodiilſe e terris vebementi motu aquæ immiſtis , & eodem
tempore rurfus quieti redditis. Præterea in ordinario telluris
habitu conſediſſent illa ſtrata in fitu horizontali , niſi quid obſti
tiſſet ; cum tamen in Anglia illa ftrata fint admodum acclivia &
declivia ( . 100.), in aliis vero terris quidem fimilis ,
nihilomi
nus paffim alia obliquitas in ſitu & gradu apparuit ( $ . 103. )
,
quoad ftrata ſupra carbones folliles , fimilis. Si enim plera

que ab orience ad occidentem vergit , occurrit tamen quoque

contraria huic, item a meridie verfus ſeptemtrionem & contra.

S. 106 .

Quoniam ſțratorum , in montibus præfertim , forma- Qua ſtrata

tio in aquis fieri naturaliter non potuit (§ . 104. ) : origo ſtrato a fluviis
sum vel ab infinita vi divina, vel a finita fucceffu temporis demum amnibusque
profeéta ellë debuit . Infinitæ enim vi obſequitur quidquid in derivari pos.
ſe pollibile eſt, & ipſa vult ( §. 349 & 352. P. I. Theol. nat.). fort ?
Vi finita aquarum in fluviis ſucceſſu temporis naſci pulvinos
camposque , & in maribus inſulas, experientia eſt comproba
tum ( , 689. feq. P. II. Phy/ic. 49.). Sed hæc non niſi ibi lo
0 cum
( Wolfii Phyſ. Tom . III.)
 104 PHYSICÆ PART . 111. Sect . I. CAP . I.

bens rurſus ſtrato paludoſo , quod tantum deſinit in ultimum

arenoſum multaque glarea ininuta permixtum ac marinis quis
quiliis , in profundirare 63 pedum obvium & 5 pedes profun
dum . Glarea non multum diſſimilis eft illi , quæ in proximis flu .
viis apparet, habet tamen nonnullas partes uncias 3 vel 4 graves.
S. 104.
Germania Adjungi his poſſunt rerum montanarum Germaniæ ,
c. Agricole , Erkeri, Löbneifenii , Mattbeſii & c. inprimis cel .
D. Lebmanni ars metallurg. Tomo III. cæteris præſtantior
mulca ícripta. Quanquam dolendum in illis de fitu ſtratorum
parum haberi. Animadvertit illum defectum ſupplevitque
Mylius Actuarius Lipf. in memorabilibus Saxoniæ fubterran. ubi
commemorat varia ſtrata terrea , faxea , arenaria , circa Isle
biam , antequam pervenitur ad ſtratum cupri venas habens ;
obſervatque & illa ſtrata eſſe inter ſe quidem parallela , uti an.
glica , & pariter in ſitu ſemper obliquo pofita & verſus ali
quam plagam horizontis acclivia & declivia. Unde fodinæ

aliæ aliis profundiores requiruntur & peregrinis referræ rebus

reperiuntur. Item obfervavit fimilem circiter ftratorum fe
riem ſe invicem excipientium , ac inter Britannos. Cujus
modi erat ſeries ſuccedanea ſtratorum in fodinis carbonariis

Anglicis , talis quoque occurrit in Saxonia prope Wettinam ..

Neque alia habetur ſtratorum ſeries in carbonariis Galliæ fodi
nis prope S. Calvomontium Campaniæ . Vid . de Juſſieu in Altis
Acad . Scient. Parif. 1718. pag . 303. nec non de Oppel Markſcheide
kunſt im Anbange. Conf. Kundmanni Rariora Natur . & artis
art. 1. In Poloniæ Vietiſcenſi & Bochnienſi ſolo ſtupenda oc
currunt ſtrata vel faxa velut ſalina , de quibus Rzonozynii Hift.
Nat. Polon . & Promtuarium Hamburg. varia dabit. Montium
Sveciæ ſtrata explicat Swedenborgius in obfervatis fuis & Andr.
Swabe in Act. ſvec. Acad . Scient. vol. 13. No. 12. omitto com
plura alia.
Elle
 .
DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 105

Effe has tantum exiguas profunditates , cuilibet attendenti pater,

ut in hujusmodi ſtratorum notitia parum profeciffe, dicendi
fimus , & pleraque de his in Democriti puteo latere ftatuenda
fint. E quo quis plura fit in lucem protracturus, & quous

quc in illo progreſſus fit futurus, experientiz ac induftriæ po

fteritatis eft relinquendum .

§. 105 .

Quando terra aquæ immiſcetur, experimur quieſcente Formatio

rurſus aqua , eo citius quamque fundum petere, quo eft cæte Aratorum in
ris gravior ex lege gravitacis. Cum ſtrata propinquiora ſub aqua num for
terræ fuperficie non fiat ita comparata , ut profundiora ſint facta.
ſuperioribus quibusque graviora ( 8. 99. feqq.): non poffunt illa
. Arata prodiilſe e terris vehementi motu aquæ immiſtis , & eodem
tempore rurfus quieti redditis. Præterea in ordinario telluris
habitu conſediſſent illa ſtrata in fitu horizontali , niſi quid obſti
tiſſet; cum tamen in Anglia illa ftrata ſint admodum acclivia &
declivia ( § . 100.), in aliis vero terris quidem ſimilis , nihilomi
nus paffim alia obliquitas in fieu & gradu apparuit ( $. 103.),
quoad ftrata fupra carbones folliles , fimilis. Si enim plera
que ab oriente ad occidentem vergit , occurrit tamen quoque
contraria huic , item a meridie verſus ſeptemtrionem & contra .

8. 106.

Quoniam ſtratorum , in montibus præfertim , forma- Qua ſtrata

tio in aquis fieri nacuraliter non potuit ( § . 104.): origo Prato a fluviis
s'um vel ab infinita vi divina, zel a finita fuccefil temporis demum amnibusque
profecta elle debuit. Infinitæ enim vi obſequitur quidquid in derivari pof
ſe pollibile eft, & ipſa vult ( § . 349 & 352. P. I. Tbeol. nat. ). first ?
Vi finita aquarum in fluviis ſucceſſu temporis naſci pulvinos
camposque , & in maribus inſulas , experientia eſt comproba
tum ( S. 689. feq. P. II. PlyCic. 49. ) . Sed hæc non niſi ibi lo
(Wolfii Phyſ. Tom . III.) O cum
 106 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . I.

eum habere poſſunt, ubi olim aquam fuiſſe aue conſtat , aut
probabile eft. Ira in Italia , & Belgio item Ægypto aliisque
terris humilioribus & obnoxiis inundacioni ſtrata fenfim for

mari potuifle , Auviis terram congerentibus dimittentibusque

non eſt incredibile. In regionibus mediterraneis , tanquam

celſioribus , montoſis, ipſisque editioribus præfertim altilli

misque montibus a fluviis amnibusque flexuoſe admodum dis
currentibus ambientibusque , repericam eminentiam ſtratorum
ortus nequit.

Portus præfertim & oftia majorum Aluminum exempla præben

manifeſta ſtratorum fucceſſive cumulatorum , fic ut priſtinus
alveus obftrueretur, & plures novi velur rami ex uno Auvio
digrederentur.

§. 107 .

Qua vifra . Que vero per fluvios & amnes accumulata funt ſtrata,
ta inferiora ea vi igniaërisqueſubterranei
s evebi & projici furfum potuerunt,
furſum pels fpecubus fubtus reli &tis. Stupendam enim eſſe vim ignis , aëris
luntur ? que , & utriusque conjunctim fumti , accedentibus interdum
halitibus aquarum , e fuperioribus ( S. 202. 210. 334. 524.
556. P. II. Pbyſic.) liquet. . Limites tamen ſimul innotefcunt,
quousque hæc valere poffint; qui ſi montibus applicentur, non
niſi exiguos colliculos , aut inſulas præftare poffent. Conce
damus vero . Ant, L. Moro in Tr. dei Croſtacei che ſi trovano

in monti, extraordinem vim illorum elementorum intendi poſle

longe ultra id , quod noftris compertum eſt experimentis : pa
rum tamen & extraordinaria intenſio virium præftabit contra
vim reſiſtentis atmoſphæræ , in tanta terræ mole , quanta ju

gis vaftiflimis ſummisque montibus ineſt. Incredibile igitur eít,

viribus finitis tot montium juga, & tam immanes montes, quales
in tellure dantur, finitis viribus infitis efle furfum projecta; quod
illæ exemplis ignivomorum montium vix ad colliculos exhiben
dos
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 107

dos in vicinia ſufficerent. Quænam vero externæ huc facere

poruerint vires , facilius de cometis a Wbiſtonó fingitur, quarr
evincitur (S. 369. P. I. Phyſic .).

Si quis parumper vel Alpium tantum molem fuper horizonte poſi

tam exputare , & in omni eorum tractu vim examinare vellet,
qua ad eam , qua gaudent , celſiratem attolli e planitie debuif
ſent, is plane convinceretur , non ineſſe nec ætheri, nec aëri,
nec vaporibus aquæ tantam vim , quanta illuc requireretur , in
eorum inter fe æquilibrio naturali , aut & rationibus illud mu
tare collu £ tando nifuris . Notum eſt ex pyrotechnicis, vel
pulveris pyrii vires, aërem , aquam, ignem confociantes admo
dum eſſe limitatas , nec valere in minori terræ mole loco mo .
venda poffe.

S. 108 .

Non alia igitur vi, niſi divina, fieri potuiſſe patet, ut Strata mon
tam immenſæ moles , in tanta cacumina , tot juga, tantosque tana vide
per tellurem tractus, circuitus, decuſſaciones, commiſſuras fu- bentur divi
pra oceani æquor extollerentur ( S. 106.). Quapropter ſummi na .
quique montes , vel in ipſo creationis opere, vel in diluvio
noachico orti ſtatuuntur. Ibi ad nutum Dei coire e nihilo
creata elementa terræ , maffæque eorum & cæterorum eo de
buerunt , quo voluit , ut coacervarentur fanctiſſima & infinita
voluntas. Cujus imitamentum longe inferioris generis habe
tur in architecto militari aggeres , valla & foſſas ibi collocante,
ubi ea finis obtinendus efflagitat. In diluvio autem vi infinita
atmoſphæræ vis inhiberi & debilitari numine divino tantum
potuit , ut æquipollens illi interna ſurſum pelleret aquas e fedi.
bus ſuis , & vapores in atmofphæra omnes in nubes , imbres
que diu continuatos coaleſcerent depluerentque. Quo ipſo ſi
terræ motus & nutatio procreata eſt, ſummi montes obregi
aquis, nunc hac nunc illa facie aut parte telluris potuere , ut
O 2 in
 IOS PHYSICE PART. 111. SECT. I. CAP. I.

in omnibus quoque montibus perirent ibi victirantia vegetan

ciaque. Quo ipfo non negatur , poftea in montibus ſtratisque
eorum quædam immutatá & enata fuifle, quæ ibi ante non
fuerant, naturali cauſarum concurſu illic faéto .

Que de atracis montanis hic afferimus, de illis quoque ftratis me

diterraneis , & hujusmodi aliis intelligenda funt, quæ ſub
aqua vel mari fuiffe, probari nequit. Conf. Woodwardi Theo
ria Telluris , & Nat. hiſt. of the Earth 1695 Londin . ed.
Scheuchzeri Herbarium diluvianum , querele piſcium , mifeum
diluvianum , itinera alpina, Biittneri Rudera diluvii teftes
&c. Reperiuntur in illis ſtratis haud raro peregrina & ex
antipodum regione petenda , aut fub mari indico & c. nata .
Hujusmodi funt Conchylia Turonenfia ſtratum novem leucas
quadratas complexum replentia , a quibus tamen mare 36 leu
cas abeſt ; & herbæ circa Calvomontium obſervatæ , de quibus
hæc addo verba fufieuna: J'cus le plaiſir, d'obſerver ſur la
plupart des pierres des fragmens de plantes , fi differentes de
celles , qui naiſſent dans le Lionnois , dans les provinces voiſi
nes , & même dans le reſte de la France , qu' il me fembloit
herborifer dans un nouveau monde . Accedit & hæc ratio ,

quod ftrata, in quibus vegetalia & animalia habentur , non fine

nimis a ſuperficie remota .

. 109 .
Alie hypo Non tamen omnino filendi videntur fecus fentientes ,
theſes refel. inter quos eft , Luidius in Litbophylatio Britannico ichnogra
luntur
phie annexa Epiſt. alt. qui contendit , peregrina illa proveniſſe
e diſperſis per terram & vapores marinos ſeminum ftaminibus,
vel per ductus fubterraneos, eo delatis . Cui adftipulatus eſt in
Hift. lapid. figurator. Helvet. D. Langius. Quæ fi probari pof
fent de locis pauciflimis viventibus in ſaxis & c. tamen repugna
rent experientiæ quoad pleraque, & modum , quo nutrienda &
fovenda
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. '
109

fovenda funt peregrina, ſi utcunque fuccreſcere debent. Alii

potiffimum voragines urgent, & emiſſaria marina , quibus
ifta e fundo maris transferantur aliorfum per meatus ſubterraneos,
ibi moriuntur , & cum vi majore aliorſum disjiciantur & c.
Quæ fententia inde labefaétatur , quia tam falfi aquæductus in
ftratis montanis non occurrunt nifi a fale gemmæ promanarint,
nec voragines iſtæ eviétæ fatis funt, nec apparet , cui in tanta
profunditate prodeſſenır. Tandem iterum non nifi fortuito
pauciflima a tali cafu ſat precario reperi poſſent. Si per Alu
mina e mari eo digreſſa dicantur , I) non applicari hæc .pof
fent ad herbas exoricas, nec ad iter e mari americano aut in
dico fuſcipiendum , nec ad conchas pelagias , maris fundum
haud deferentes , tanramque eorum copiam , quanta reperi
tur ..
& quorum viva nusquam in fluviis , ne quidem in mari
bas europæis cuiquam viſa funt. 2 ) Pleraque talia occurrunt
in locis, ubi fluvii nulli dantur. Qui opinantur , homines ve
tuftos marina eo tranftuliffe & pro cibo ufos eſſe animalibus,

quorum conchylia abjecere , aut putrefactos pifces; vel ibi

olim maria fuiffe , ubi nunc ſunt continentes & v. v. aut pecu.
liaria interdum æftuaria aut diluvia marina co perveniffe, & re

liquiſſe ibi mortua , vel quæ reverti non potuerunt : fumunt

illa precario , nec habent , quo probent , talia tantaque & tam
profunda ſtrata fere ubique fic oriri potuiſſe. Si quid tale raro
factum effet, multo rariora forent talium rerum exempla.
Neque enim hic agitur de folis animalibus vegetalibusque ex
oticis, fed de ſtracis tam variis, tam vaftis, tam parallelis. Quæ
cum in ipfis montibus fint, non poreſt dici , quod a montibus
per pluvias illa terræ genera in convalles defluxerint, præſer
tim cum huic opinioni non reſpondeant ſtrata inferiora & tam
profunda.

O 3 IIO .
 110 . PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. I.

$. ITO .
Pallim fub terra indubie dantur loca cava aëre ſolo re .
Quid fint ca
verne, cry ferta , & vulgo vacua viſa , quæ vocantur caverne , & quando
pta,fpecus, latent cryptæ, h . e. cavernæ occulæ & cæcæ , quæ diſcernun
biatus cæt. tur a parentibus ſive apertis. Sunt autem apertæ & manifeſta

cavernæ , quarum os f. introitus darur in ſuperficie. Crypta

rum enim adicus nullus eſt, antequam caſu quodam naturali
aperiuntur aut deteguntur opera humana. Quæ cavernæ fi in
terra dantur & parvæ ſunt, antra , ſi magnæ funt & concame
ratæ , ſpecus vocantur. Si in faxis, parvæ ſunt, rimæ vel fif
furæ ; ſi magnæ , ſpelunce dicuntur. Ambæ , ſi multum pa
tent deſcenduntque, biatus appellantur. Si longus anguſtusque
eſt ductus oris in cavernam , fauces vocantur ; cavernoſa autem
dicuntur loca , quæ multas magnasque habent cavernas; &
rupes valde multumque excavatæ , ob crebras f. frequentes
magnasque cavernas ſpeluncoſa .
Quas beltiæ ſibi in terris excavant, cavernæ , earum dicuntur cu
bilia, latibula hiemalia , luftra ferarum . Sic talpæ fua ha
bent cubilia eædem , ſorices & cuniculi fuos cuniculos meatus,
& vias fub terra efformatas & c. Homines in terra formant

ſcrobes, foſfas , fodinas , in quibus ad perpendiculum deſcen

dentes dicuntur putei Schachte, horizontales Fleize, velur an
giportus , vici , plateæ cuniculorum ; obliqui denique devexi &
declives Donlegen catabathmi; item oppugnantium acceſſus
cuniculos , vineas , teſtudines cryptoporcicus ſubterranças,
atacombas & c.

ſ. 111 .
fint bonos
Gui Cavernarum illarum præter oceani & marium fundum
pleræque montibus tam neceſſariis (S. 56.) originem primitus &
materiam divino mutu præbuiſſe non abs re ftatuuntur ; atque

fimul æquilibrio continuando femper prodele. Deinde aliæ apta

funt
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. III

funt non pecudum ſolum ſtabulis, ſed quoque bominum domici

liis & habitationi partim adverſus æftum folis in zona corrida,
ubi & frequentiores occurrunt , partim alibi hiemali tempore
adverſus gelu rigoroſum , quod arcent , dum januis occludun
tur aut obſtruantur utcunque . Si enim fat profundæ funt, ſi

ſalubri aëre gaudent & temperato , li ſpiraculis neceſſariis &

feneftris habitationi accommodantur; æſtivo tempore ſunt ve

luc cellæ frigidariæ , quarum aër pro lubitu uſibus humanis

poteſt accommodari; hiberno autein tempore tepido aëre ve
lut hypocauſta præſtant, ignis foco haud egentia, nifi ad co
quendos cibos, quibus alicubi thermæ ſunt aptæ . Aliæ infer
viunt cellis prorſus glacialibus , aut promtuariis frumentorum
aliarumque rerum affervandarum in diuturnum tempus. Quan
do ignotæ plerisque funt, præſtant quoque refugium calami
toſis, belli vel peſtis tempore. Taceo ſtalactites , aliaque in
cavernis generata generandaque.

De crypta Baumanniana, in qua multa deftillante aqua lapidifica

efformata leguntur , & de cryptis Kijovienſibus ab Herbinio
defcriptis , de crypta canum Italize virulentum vaporem ſpi
rante , nunc nihil addam . Kircberus in mundo ſubterraneo
multa haber hic conferenda , inter alia & incolas ſubterraneos 1
Malthæ infulæ , ad quos viſendos ipſum ordinis equitum fu
premus Magiſter deduxit. Vid. Lib. 8. c. 3.

K. 112 .
Suo quoque tempore & loco inferviunt puniendis bomini. Cui malo

bus, non folum per vapores, quos concipiunt foventque feridos fuppliciove ?
ſeu mephites , aut , venenoſos ; .qui animalia & homines ne
cant peſtemve creant ; ſed etiam per ignem fubterraneum , e
fermentatione, efferveſcentia, & putredine rerum inflammabi
lium oriundum ; aut per aquam ibi abluentem firmarenta &
Hinc
vaporibus acidis corrodentem corpora incumbencia.
enim
1

110 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. I.

g. 110.
Pallim fub terra indubie dantur loca cava aëre ſolo re .
Quidfint ca
verne,cry ferta , & vulgo vacua viſa , quæ vocantur caverne ,, & quando
pta ,fpecus, latent cryptæ , h . e. cavernæ occultæ & cæcæ , quæ diſcernun
biatus cat. tur a parentibus five apertis. , Sunt autem apertæ & manifeſtæ

cavernæ , quarum os f. introitus datur in ſuperficie. Crypra

rum enim aditus nullus eſt , antequam caſu quodam naturali

aperiuntur aut deteguntur opera humana. Quæ cavernæ fi in

terra dantur & parvæ ſunt, antra , li magnæ ſunt & concame
ratæ , Specus vocantur. Si in faxis, parvæ funt, rimæ vel fif
ſuræ ; fi magnæ , ſpeluncæ dicuntur. Ambæ , fi multum pa.
tent deſcenduntque , biatus appellantur. Si longus anguſtusque
eſt ductus oris in cavernam , fauces vocantur ; cavernoſa autem
dicuntur loca , quæ multas magnasque habent cavernas ; &
rupes valde multumque excavatæ , ob crebras f. frequentes
magnasque cavernas ſpeluncolæ.
Quas beltiæ fibi in terris excavant , cavernæ , earum dicuntur cu .
bilia , latibula hiemalia , luſtra ferarum . Sic talpæ fua ha.
bent cubilia eædem , forices & cuniculi ſuos cuniculos meatus,
& vias fub terra efformatas &c. Homines in terra formant

ſcrobes , foffas, fodinas , in quibus ad perpendiculum defcen

dentes dicuntur putei Schachte , horizontales Fleize, velut an .
giportus , vici, plateæ cuniculorum ; obliqui denique devexi &
declives Donlegen catabathmi; item oppugnantium acceſſus
cuniculos , vineas, teſtudines cryptoporticus fubterranças,
oatacombas & c.

5. III .
Gui fint bono ? Cavernarum illarum præter oceani & marium fundum
pleræque montibus tam neceſſariis (S. 56.) originem primitus &
materiam divino nutu præbuiſſe non abs re ftatuuntur ; atque
fimul æquilibrio continuando femper prodeſſe. Deinde aliæ apte

funt
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. III

funt non pecudum folum ftabulis, fed quoque bominum domici.

liis & habitationi partim adverſus æftum folis in zona torrida,
ubi & frequentiores occurrunt , partim alibi hiemali tempore
adverſus gelu rigoroſum , quod arcent , dum januis occludun
tur aut obſtruantur utcunque . Si enim fat profundæ funt, fi
falubri aëre gaudent & temperato , li ſpiraculis neceſſariis &
feneftris habitacioni accommodantur; æſtivo tempore funt ve
lut cellæ frigidariæ , quarum aër pro lubitu uſibus humanis
poteſt accommodari ; hiberno autein tempore tepido aére ve
lut hypocauſta præſtant, ignis foco haud egentia , nifi ad co
quendos cibos, quibus alicubi thermæ ſunt apræ . Aliæ infer

viunt cellis prorſus glacialibus, aut promtuariis frumentorum

aliarumque rerum aſſervandarum in diuturnum tempus. Quan
do ignotæ plerisque funt, præſtant quoque refugium calami.
toſis, belli vel peftis tempore. Taceo ſtalactites , aliaque in
cavernis generata generandaque.
De crypta Baumanniana , in qua multa deftillante aqua lapidifica

efformata leguntur , & de cryptis Kijovienſibus ab Herbinio

deſcriptis, de crypta canum Italice virulentum vaporem fpi
rante , nunc nihil addam . Kircberus in mundo ſubterraneo
multa haber hic conferenda , inter alia & incolas ſubterraneos 1
Malthæ inſulæ , ad quos viſendos ipſum ordinis equitum fu
premus Magiſter deduxit. Vid. Lib. 8. c. 3.

S. 112 .
Suo quoque tempore & loco inferviunt puniendis bomini. Cui malo

bus, non ſolum per vapores, quos concipiunt fovencque feridos fuppliciove ?
ſeu mephites , aut , venenoſos; .qui animalia & homines ne
cant peſtemve creant ; ſed etiam per ignem fubterraneum , e
fermentatione, efferveſcentia, & putredine rerum inflammabi
lium oriundum ; aut per aquam ibi abluentem firmamenta &
vaporibus acidis corrodentem corpora incumbentia. Hinc
enim
. 110 . PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. I.

g. 110.
Pallim fub terra indubie dantur loca cava aëre ſolo re
Quid fint ca
verne, cry ferta , & vulgo vacua viſa , quæ vocantur caverne , & quando
pta ,ſpecus, lacent cryptæ , h . e. cavernæ occultæ & cæcæ , qux diſcernun
biatuscat, tur a parentibus ſive apertis. Sunt autem apertæ & manifeſtæ
cavernæ , quarum os f. introitus datur in ſuperficie. Crypra
rum enim adicus nullus eſt, antequam caſu quodam naturali
aperiuntur aut deteguntur opera humana. Quæ cavernæ fi in
terra dantur & parvæ ſunt, antra , ſi magnæ ſunt & concame
ratæ , Specus vocantur. Si in faxis , parvæ ſunt, rimæ vel fir
furæ ; fi magnæ , fpelunce dicuntur. Ambæ , ſi multum pa .
tent deſcenduntque, biatusappellantur. Si longus anguſtusque
eſt ductus oris in cavernam , fauces vocantur ; cavernoſa autem
dicuntur loca , quæ multas magnasque habent cavernas ; &
rupes valde multumque excavatæ , ob crebras f. frequentes
magnasque cavernas ſpeluncoſe.

Quas beltiæ ſibi in terris excavant , cavernæ , earum dicuntur cu

bilia , latibula hiemalia , luſtra ferarum . Sic talpæ fua ha
bent cubilia eædem , forices & cuniculi ſuos cuniculos meatus,
& vias fub terra efformatas & c. Homines in terra formant

ſcrobes , foffas, fodinas , in quibus ad perpendiculum defcen

dentes dicuntur putei Schachte , horizontales Fleize, velut an
giportus , vici , platex cuniculorum ; obliqui denique deveri &
declives Donlegen catabathmi; item oppugnantium acceſſus
cuniculos , vineas, teſtudines cryptoporcicus fubterranças,
atacombas & c.

. 111 .
Guiat bono ? Cavernarum illarum præter oceani & marium fundum
pleræque montibus tam neceſſariis ( S. 56. ) originem primitus &
materiam divino nutu præbuilſe non abs re ftatuuntur ; atque
fimul æquilibrio continuando femper prodeſſe. Deinde alie apta
funt
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. III

ſunt non pecudum folum ſtabulis, fed quoque bominum domici.

liis & habitationi partim adverſus æftum folis in zona torrida,
ubi & frequentiores occurrunt , partim alibi hiemali tempore
adverſus gelu rigoroſum , quod arcent, dum januis occludun
tur aut obſtruantur utcunque. Si enim fat profundæ ſunt, fi

ſalubri aëre gaudent & temperato , ſi ſpiraculis neceſſariis &

feneftris habitationi accommodantur; æſtivo tempore ſunt ve
lut cellæ frigidariæ , quarum aër pro lubitu uſibus humanis
poteft accommodari ; hiberno autein tempore tepido aëre ve
lut hypocauſta præſtant, ignis foco haud egentia , niſi ad co
quendos cibos, quibus alicubi thermæ ſunt apræ . Aliæ infer
viunt cellis prorſus glacialibus, aut promtuariis frumentorum
aliarumque rerum aſſervandarum in diuturnum tempus . Quan
do ignotæ plerisque funt, præſtant quoque refugium calami.
toſis, belli vel peftis tempore. Taceo ſtalactites , aliaque in
cavernis generata generandaque.
De crypta Baumanniana, in qua multa deſtillante aqua lapidifica
efformata leguntur , & de cryptis Kijovienſibus ab Herbinio
defcriptis ; de crypta canum Italize virulentum vaporem ſpi
rante , nunc nihil addam . Kircberus in mundo fubterraneo
multa habet hic conferenda , inter alia & incolas ſubterraneos
Malthæ infulæ , ad quos viſendos ipſum ordinis equitum ſu
premus Magiſter deduxit. Vid . Lib . 8.6.3.

S. 112 .
Suo quoque tempore & loco inferviunt puniendis bomini. Cui malo

bus, non ſolum per vapores, quos concipiunt fovencque feridos fuppliciove ?
ſeu mephires , aut , venenoſos; .qui animalia & homines ne
cant peſtemve creant; fed etiam per ignem ſubterraneum , e
fermentatione, efferveſcentia, & putredine rerum inflammabi
lium oriundum ; aut per aquam ibi ablưentem firmarnenta &
vaporibus acidis corrodentem corpora incumbentia. Hinc
enim
 I 12 FHYSICÆ PART. 111. SECT. 1. _CAP. I.

enim proficiſcuntur vulcanorum ſubterraneorum incendia , &

ejectiones rerum liquefactarum vel ignitarum , cinerumve,
0 multis agris & viventibus, integrisque fæpe urbibus & re
gionibus pernicioſarum . Hinc collabefiunt alia loca haud raro
habicata , & ſubmerguntur aquis, ſaltem ſubſidente terra abſor
bentur hiacu peſſumdante, vel oppida, uti Herculaneum , pom
pejos &c. Hinc terræ fuccuſſiones motusque , multa treme

facientes, aut terrore implentes, aut evertentes , quæ non

abſorbentur. Tales terræ motus , uti anno 175 $ . tot regna

diſſicosque populos afficiunt, ut inde longi trætus divergiaque

fpecuum non tantum ſub terra continente , ſed quoque ſub
oceani fundo colligi, & quadamtenus innoteſcere poſſint, quod
alias ignoraffemus (S. 3 + 5 - 348. ).
Seneca natural. Quaft. L. VI. fere toto multa in hanc rem affert,
etli illo ævo nondum fatis exquiſita. Capite 6. Tbaletis opi
nionem , totam terram ſubjeéto humore portari vel innatare,
& inde convellit, quia, ſi terram aqua ſuſtineret, tota aliquando .
concuteretur , fèmperve moveretur, inſtar navis , quæ nun
quam dimidia, aut ex parte jactatur, uti terrarum motus non
niſi ex parte quadam contingit. &c. Capite ) . Anaxagoram
ab igne fubterraneo exitum ut in nubibus quærente ; & Cap. 10.
Anaximenom refert ftatuifle , terram ipíi fibi eſſe caulam mo

fus , partes quasdam humore ſolvente, aut igne exedente, aut

aut vetuſtate nihil quoque intus
fpiritus violentia excuriente ,
tutum a fene &tute relinquense cæt. Cap. u. ingentem vaporem
igre excitari volvique fine exiru, vi ſua fpiritum intendente fic, 1

ut vel oppofita diffindantur, vel , fi remiſſior fiç, moveantur.

Cap. 12. Archelaum potiſſimum accuſare fpiritum in concaris
terrarum ita condenſacum , ut frequentibus plagis primo per
turbet , tum omnes anguſtias dimovere, clauſtra ſua effringere
& fugam quærere conetur , ut fic terræ moveantur , contre
miſcant, & antequam rumpantur vel jactentur mugitus au
diantur,
 DE GEOLOGIA , ET GEOMETRIA GENERALI. 1 1131

diantur, ventis in abdito tumultuantibus. Cap. 14. aërem

ſubrus conglobatum vel per aliquam rimam maligne fugere,
& eo acrius ferri, quo anguſtius. ( Quo caſu e mari cubz
projiciuntur ſurſum marinæ) fi talem non invenit, illum fu
rere , hus, illuc circumagi, alia dejicere, alia intercidere &
diſſipare Cap. 15. terram eſſe perforacam , & fpiramentis caſu
obſtructis , vel cumulato ſubtus per torrentes fpiritu , magnis
æftibus vim ejus ita incendi ; ut incluſus volutecur, & exitum
moliatur furſum . Inde , Cap. 17. cum per terræ motum rupta
fuit terra , per hiatum non exiguo tempore fpiraffe veptum .
Cap. 21. ante eruptionem terram vel fuccuſſione quati ſurſum
deprſumque, vel inclinatione ad latera & natare, navigii more,
vel cremore vibrari. Cap. 22. de motu concuriente docet, eum
fic quoque ſub terra oriri poffe, uti Aſclepiodorus tradit, cum
petra a latere montis abrupra cecidiffet, ædificia vicina tremore
collapfa eſſe. Nec tantum pondere ſuo abſcindi ita faxa , led
& aſſiduo humore commiſſuras lapidis extenuari & infirmari
pofle, ut definanc eſſe oneri ferendo. Cap. 23. Callifthenem ,
ab Alexandro M. furibundo interemtum , deſcribere, quomo
do Helice Burisque nierfæ fint fpiritu ſubterraneo , & quis il
las caſas in mare, vel mare in illas immiferit, ur Neptunus Ho
mero inde diétus fit evvògiYQ1OS. Sic Cap. 24. Thucydidem
narrare circa peloponeſiaci belli tempus Atalantam infulam aut
toram aut certe maxima ex parte mari eſſe ſuperfuſam ; idem
que Sidoni accidiffe. Sic Cap. 25. Oſlam aliquando Olympo
cohæliſle , terræ motu ab eò receſliſſe , unumque montem in
duas ſciſſum eſſe partes, fi fides narrantibus habenda . Quia non
magna terrarum fpatia una titubant, fed exiguæ partes labo
rant , colligit ; id fieri per laxos ( pecus, per quos negat mo
tum ultra milliaria ducenca extenſum fuiffe, fub rerris loci va
cantis inanicare non amplius patente. ( Plura autem noftra
ætas experta eſt). Cap. 27. addit malta mortifera in abdito
(WolfiPbyl. Tom . III .) P latere
 114 PHYSICE PART. 111. SECT. I. CAP. 1.

.
latere , & folere poſt magnos terræ motus peſtilentiam fieri.
Aërem ipſum enim vel terrarum & aquarum culpa , vel pigri
ria , vel æterna nocte torpefcere, vel ignium vi corrumpi, &
emiſſum inde purum polluere & nova parere genera morborum ;
uti is facit , qui inter fuperque paludes jacer , vitiumque ſuum
late fpargit. Cap. 28. Multa fubrus naſci venena , folo ipfo
habente uti boni, ita mali femina.' Pluribus Italiæ locis per
1. quædain foramina peſtilentem exhalare vaporem , quem non
homini ducere ; non feræ , non avi tutum . Hæc ille. Ne
,1" que exiſtimandum eſt, viventibus perniciofa aliis uſibus carere,
& majora avertere mala minora iſta, quando providentia divina
immittuntur.

S: 113

Quomodo Terram fuperiorem fua gravitate premere inferiorem ,

terra com . æque nemini mirum videri poteft, ac certum eſt, aërem & aquam
primatur ? fuperiorem comprimere & condenſare inferiorem (§ . 171.185 .
205. feq. P. II. Phyſic .). Id quod & campanæ urinatorum
pluraque alia experimenta convincunt. Quia ' vero compri.
mendi yis impenetralia non poteft non relinquere ſalva, major
illa non erit , quam requiritur ad firmiflimam ſtabilitatem tel
luri ubique conciliandam. Undique ea eſt ſibi ipfi circa cen
trum undique par , fefe mutuo tollit & quietem parit circum .
qua que. Precario circa centrum fingitur formari -magnes.
Tota vero moles telluris in ſua orbita grávior non eſt circum
jecto æthere , in quo cum ſuo vortice natat, & circa folem cen
tripeto vibrante fuo ac repellente folis vortice revolvitur.
Quod & de reliquis fideribus pari ratione pro ipforum in
mundo fiţu valet (§ . 266. ſeq .P. 1. Phyſic .),

Ita non indigemus hypotheſi decrefcentis verſus centrum gravita

. tis telluris (§. 1 1. P. I. Phyfic. ), cum fufficiat æque in tellure
aliove fidere adhæſio partium terrcarum ad fe invicem æquabili
undi.
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI, tis

undique vi firmitatem ſtabilem & majorem ea efficiente, quæ

inter particulas oceani aqueas occurrit. Uti cuim in bilance

pondera æqualia, manenc in æquilibrio ſuoque loco , & parti

culæ globi lignei , lapidei , vel metallici pari vi undique extus
1
& intus cohærent , nec intus ea decrefcit cohærentia in ipfis,
fi homogenea eſt mareria & connexio ; fic itidem de globo
cælefti ítaruendum videtur , etſi partes inferiores a fuperiori.
bus ſitus caufa premuntur , reprimentibus æque inferioribus,
acſi ex illis fiunt ſuperiores globo inverſo aut gyrante.

M. I14 .

Quia vires cuique elemento propriæ ab ipſo ſunt inſe- Unde mixto.
parabiles (g. 141. feqq. 196. feqq. Cosmol.): manent illæ cuique rum conten
falvæ & in mixtione, nec a mixto abeſle poffunt, etfi valent'ta agnofcan,
impediri , tanquam finicæ . Ingredientia igitur mixtum elementa tur ?
agnofci & internoſci debent viribus cuique propriis. Hæ enim
feparari ab illo nequeunt, nec in alia tranfire fine ipſismec.
Hoc principio cognoſcendi eo magis egemus , quo magis
abfcondi elementorum indoles in mixtis poteft, vel quo mi
nus in ſtarú fixo apparent , & quo difficilius ibi interno
fcuntur.

Eſſentia & natura cujusque rei ſunt ejus criteria, & notæ indubi
tatæ . Neque reliqua, quæ ipſis -inſunt, pur ineffe poffunt,
aliter poſſunt eſſe comparata, quam ut in his habeant ratio
nem falli nefciam vel a & tualitatis vel porentiæ agendi pariendive
ſeu recipiendi actiones aliarum . Quare non niſi ex his certio
res fieri poffumus, quænam in mixtis lateant eaque conſti
tuant , dum confuſe admodum in fenſus noſtros incurrunt,
Modus miſcibilia e datis mixcis detegendi utile omnino eft
problema.

P 2 S. 115.
 116 PHYSICA PART. iſt.” ŠECT. I. CÁP. L.

g. 115 .
Unde vires Vires autem mixtis inſitæ produntur per exrum effe &tus,

pateant mix- non niſ illis viribus afhgnandos. Hi enim funt effectus proprii
torum ? illarum virium , qui ab aliis viribus proficiſci nequeunt ( S. 64 .

feq . P. I. Phyſic .). Quamobrem , ubi illi effectus exſeruntur

indubie , ibi dari debent earum cauffæ efficientes, h . e. vires,
quarum tantum ſunt illi effectus. Cogniturus igitur per vires
elementa inſita mixtis , quantumvis occulta , id agere debet,
ut eorum varios exploret effectus ipfis usquequaque natura
les. Quod fier varie illa cum aliis conjungendo heterogeneis,
notioribus in primis. Non poſſunt non eædem vires corpo
reæ eosdem , fimiles vero ſemper ſimiles - edere effectus
($ . 11. ibid .).

f. 116.
Ope refolu Si effe tus mixtoruin confuſi nondum ſatis internofci pof
tionis in fam . funt, tentanda varie eſt mixtorum reſolutio, faltem in mixta fim
pliciora. pliciora, ſi in ipſa elementa nequit continuari. Quo enim fim

pliciora ſunt, in quæ reſolutio eſt facta, eo propius abfumus ab

elementorum effe tibus in illis obfervandis , dum debite tra
Etantur. Reſolvenda igitur funt mixta in tot alia fimpliciora,

quibuscunque fieri poteft modis, præſertim lucidioribus , mi.

nus violentis, nec nova in mixta admittentibus ( S. 265-273 .
Cosmolog.). Quo minor enim eſt ſuſpicio factæ mutationis,
eo certiores fumus , illa ſimpliciora mixto refoluto procul du
bio ineffe. Tenranda igitur funt omnis generis menſtrva, vi
resque analyticæ chemicorum , aliorumque fæpe opificum ar
tificumque.

ſ. 117.
Aut ope com Analyfi nos deſtituente , altera via ſyntbetica eft ingre

pofitionis va- dienda, fi noftræ fubeft poteftati, qua conjungendo, que buc fa
cere
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. 117

cere poſſe intelliguntur , eruimus indolem mixtorum fimilium fal

tem . Id quod obtinet in rebus artefactis, at celatis ab autori

bus vel inventoribus ſuis , aut artificibus callide prementibus

fuas enchirefes artificiave. Interdum tamen aliud agendo eve

niunt quoque naturalibus gemella , quæ ob fimilitudinem natu

ralium quoque miſcibilia & modum aliquem mixtionis pandunt
ad ea attentis.

Sic murrhinorum vaſorum materia, & modus formandi ea, mul

tis centaminibus fuit detecta in Europa , cum Sinenfes & Ja
ponenſes fuam plaſticen in ſecretis haud propalandis haberent,
una cam mareria, qua urebantur. Alii odorem quædam expe
rimenta arſenicalia & phoſphori urinæ peperere , ut inde ejus
origo ſi non unica, ſimilis tamen ei, quem allium præbet, in
notuerit. Pariter ſoni ratio innotuit admittendo aërem in

locum exhauftum , ubi campanula pulſabatur, antea'fonum

non edens.

g. 118.

Quidquid lucere valet, multum ætberis debet continere; Unde æther

uti quidquid lucem edere nequit, non niſi parum ejus in fe babebit: in mixto pa
Eo plus ætheris mixtum continebit, quo magis fortius & diu- teat ?
tius lucere poteſt; & eo minus , quo debilius lucere valet. Si.
militer quidquid calefieri poteft , id poteſt, mulcum ætheris
inter ſe confligentis recipere, & fecus ftatuendum eft de eo ,
quod calefieri nequit. Applicari eadem poſſunt ad gradus ca
loris , quæ de gradibus lucis noravimus. Pari jure talia effata
transferuntur ad incendium ſeu inflammationem , ignitionem,
diſſociationem intimam & reſolutionem , ad elaſticitatem , ad
magnetismum & electricitatem . · Sunt enim ifti effectus non
niſi ætheris , ut patet ex difputatis de ætberologia P. 1. Pbyfic.

P3 f. 119 .
 PHYSICA PART. III. SECT. I. CAP. I.
118

$. 119 .
Aëris infiti Mixta ſonora, quæ fonum exhibere, recipere, reſonare
* mixta nota. & continuare valent, multum aëris complecti non poffunt non ,
præftare valent ſonum vel frago.
eoque plus , quo fortiorem
rem . Tonorum vivæ vocis inſtrumentorumque muſicorum
pareſt rario. Neque poteſt niſi multum aëris fovere, quidquid
eft fpirabile & odoriferum , quidquid valde poteft dilatari &
condenſari, denique quidquid deſtillando aërem verum copio
ſumque emittit , propriam aëri gravitatem habens. Contra

rio calu, & quando vix quidquam aëris elici diſtillando poteſt,
parum ejus feparabilis ineſſe ſtatuetur per Caput I. bujus Tomi.

g. 120 .

Nota aqua Unde multum humoris, exprimi vel multum vaporis &
latentis in fumi elici poteſt ope ignis , id tantumdem aut plus aquæ includat
mixto. oportet , ac quod bumidum fentitur humeétatumve . Chemica

arte e corporibus ficcis eſſentia , phlegma, oleum &c. expelli.

tur vel exprimitur , quæ in ipfis fuiſſe dubio caret. Sic . quæ

evaporando 'multo leviora fiunt, per vapores aquam ex magna

. : parte amittunt. Quæ comburendo fumum præbent , item
flammam , eo ipfo aquam in fixo ftatu comprehenſam reddunt .

Neque minus illis aquam ineſſe pater , quæ congelafcunt inſtar

glaciei, uti poma , pira & fimili a.
fimilia. Sic & quæ aquæ gravita
tem propriam in ſeparatione habent , nil ſunt niſi aqua . Vid .
Cap.I. Sect. II. fecundi Tomi | Hydrologia L. 521.feq. inprimis.

S. 121.
Terre in
Ea, quæ in mixto & ab illo ſejun &ta conſtanter ficca ſunt,
mixtis docu . nec aqua per ſe ſolvuntur , nec igne , fed fixa in illo perftant, és
monta . aqua funt graviora, vel dura, terred efle in ipfo liquet, per hacte
nus in hoccapite diſputata. Pariter quæ per fe opaca ſunt, &
ſtabilia ac firma, nec niſi propter pellucida immixta perſpicua
ſuns,
 DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALT. 119

funt , quæ aqua humectantur, qua ſunr graviora , ea terram

conti..ere, pateſcit his terræ propriis notis.

$. 122 .
Si qua mixta aliorum cohærentiam diſolvere valent, Cur ſolventis 1
oportet, ut vires illis inſint majores ea , qua partes cobærent. celeritasma
Per ſe enim patet, vires minores prævalere majoribus, vel eas jor ſit vi alte
fuperare non poffe, quia non integræ majori , fed tantum parti rius.
ejus æquales funt (8. 352. Ontol.). Si vires ſunt æquales, ea
dem eft ipfarum magnitudo ( S. 350. ibid .); ideoque altera alte
ram vincere neſcit, neque actio alterutrius actionem alterius
mutare vel tollere poteft, fed irrita erit , fi vel contraria invi
cem fit earum directio . Cæteris paribas vires movendi æqua
les gaudent æquali celeritare, determinante illarum gradum ,
ſtatumque internum (§ . 154 feq. Cosmol.). Vires majores igi
tur mixtorum cæteris paribus majori gaudent celeritate. Ne.

quit ergo mixtum alterius coberentiam partium folvere, h. e .

tollere & vincere, nifi majori gaudent celeritate folvens altero
ſolvendo.

Quia actio corporis unius in alterum æqualis eft ipſius refiftentiæ ,

& demum exceſſus virium impenditur in morum fecundum di
re &tionem fortioris (S. 156. R. I. Pbyfic.): manifeſtum eſt,
fi cohærentium quies inter fe eſt tollenda ope motus feparantis
& diffociantis partes , aćtionem folventis non niſi virium fua .
rum exceffu folutionem partium alterius mixti præftare poſſe.
Unde ſtabilia non ſine vi longe majori vi gravitatis partium di
velli poffunt ( . 210 & 214. ibid .). Aliud vero eſt poros al
terius ſubire, aliud ſolvere. Solvens divellit & ſeparat partes ,
misti a fe invicem , folutum autem in minutiſſimas particulas
ſubit poros folventis , iisque inhæret. " Aqua folvit falem , qui 1
tum poris aquæ inhæret folutus; aqua regia ſolvit aurum,
quod ſolutum ejus poros ingreditur, eique immiſcetur. Poteft
igitur
 I 20 PHY-SiCE PART. III. SECT. I. CAP. I.

igitur gravius in minutiſſimas particulas folutum inhærere po

ris levioris , & ab illo ſuſtineri, ex parte majoris fuperficiei
cauſa. Quo enim majori gaudent in ſua exilicate ſuperficie,

eo pluribus levioris particulis artingi, & fic ſupportari poſſunt,

fi harum vis cohærendi illarum gravirarem vincit , aut mutua
vis adhærendi major eſt vi gravitatis.

§. 123.
Alia ratio Vis adbærendi & adſciſcendi alia major vincit vim ejus
mixta diſol- modi minorem . Cogitur ergo cedere vis adſciſcendi, adhærens
vendi. di aur inhærendi minor vi ſimili majori ( 8. 147. P. & Phyfic . ).
Item quæ mixta aquæ , motu potiſſimum fluxus vel gyri in ea
ſuſtinentur, eorum graviora cirius fundum ſua gravitace perunt,
quam leviora . Alcali ſiccum aquam ex aëre ſponte ſua vel na.
turaliter imbibit ; ſed ſi aceto immittitur , acidum adſciſcit,
aquam faciens miſſam , & velut jam non appetens. Plura alibi
afferuntur.

Ortum mixtorum nonnulli vocant nativitatem , perfectam mixtio

nem vitam , perfectionem virium fanitatem , depravationem
morbos , interitum mortem ob levem quandam fimilitudinem .
Diſſolutionem paulatim ſenſimque in aëre factam VerWitterung.

g. 124.

Conſociatio Quoniam fimilia fimilibus gaudent & naturaliter allo

fimilium ciantur , experientia teſte : indoles quoque mixtorum fimilis,
mixtorum vel ad eundem perfectionis muruæ fcopum connirens , perſpici
proditrix. tur ex illis notioribus, quibus naturaliter aggregantur. Quo
vero avidior, promtior & copioſior fit conſociatio , eo & limi
lior, ſaltem ad fcopum obtinendum aptior natura partium mixti
erit exiſtimanda. De ratione hujus niſus aſſociandi ſe aliis nunc
nondum ago.

Cut
 . : DE GEOLOGIA ET GEOMETRIA GENERALI. I 21

Cur præmittendis his mixta fcrutandi intelligendi & explicandi

principiis opus fuerit, fecutura luculenter docebunt. Quibus
velut periculis temporis ſucceſſu alia elimariora, & plura per
fe &tiora poterunt addi.

CA PVT I 1. .

DE

ORY CTOLOGIA VULGARI.

§. 125.

uia Oryctologia eſt ſcientia texturæ magmentorum vulga Subterranca

mineralium foililium , vel quæ ſub terra coaleſcere & vel funtcon
Q intime miſceri
ut plurimum folent; vel ſcientia perfecte creta vel
mixtorum terreſtrium haud vivorum (S. 516. ſeq. P. II. Phyſic. compacta.
§. 8.) . Ob diverſam texturam , gravitatem & firmitatem , qua fa
cile diſcernuntur , diſtribui poffunt in leviora f. infirmiora
& graviora f. firmiora. Illa dicuntur concreta vel glebæ- Klösſe,
& aquæ gravitatem parum ſuperant, ita ut raro duplo fint pon
derofiora. Hæc autem non duplo tantum , fed multiplo gra
viora funt, raro tamen decuplam aut vix vigecuplam aquæ
gravitatem ſequuntur; quæ dum valde denfiora ſunt concre
cis , compacta, robora vel maſſæ dici poſſunt.
Præterea differunt magmenta & foſſilia vulgatiora f.

frequentiora, copiofiora & viliora plerumque atque ignobiliora,

a nobilioribus propter paucitatem , raricatem & præſtantiam exi
miam , ideoque & carioribus ut plurimum generatimque ac
ceptis. Ita inter lapides, qui eminent præ cæteris quadam præ
ſtancia qualitatis , gemmæ vocantur , quibus & metalla , pre
tiofiora cæteris follilibus accedunt. Receptis igitur hominum
(Wolfii Phyſ. Tom . III.) civita
Q
I 22 PHYSICÆ PAKT. 111. SECT. I. CAP. 11.

civitatumque judiciis confentanea erit diviſio Oryctologiæ in

Nercerologiam & Cimeliologiam . Quarum illa exponit vulga
tiora & viliora ; "hæc præſtantiora carioraque. Ne igirur pub

licum civitatum cultiorum judicium negligatur, nec longior

intricatiorque Oryctologia evadat , lubet illius duo conftituere
capica, cæteris capitibus circiter æqualia, rerum copia edifle
rendarum .
Nerterologiam pro Oryctologia ufurpar Micrælii Lexicon philo
fophicum , a νερτερος fubterraneus dictam: Κειμηλιον Pretiofa
notans Kleinode , fuppeditat nobis Cimcliologiam ,
Foſſilia a Phyſicis ob defe & tum nominum ufitatorum plerumque
in multa genera haud accurate diſpeſcuntur, ut neſcias, cur fic,
nec aliter id fiat. Unde & alii aliter de mineralium claffbus
fcifcunt. ' Uti pater , fi quis tantum recentiores autores

Boerbaavium , Linnæum , Wallerium , Woltersdorfium & c.

inſpicere velit, quorum quisque fuo abundet fenſu. Meæ fen
tentiæ rationes hæ ſunt. Quæcunque dicuntur foffilia vef minc
ralia, ob terrea, quæ continent, aqua ſunt denſiora & in fe gra
viora. Sed gradibus hujus aquam excedentis graviraris aperte
inter fe differunt. Alia parum funt graviora , atque raro du
plam aquæ gravitatem affequantur. Hæc primam conſtitutun
claffem . Alia multo funt aqua graviora , atque a dupla ejus

gravitate non tantum ad quadruplam , fed & ad decuplam &

vigecuplam adſcendunt. His igitur apta quærens nomina,
deprehendo a variis accuratioribus nomen fuccorum concreto
rum ufitatum , & rerentum effe ab ill. Wolfio in Scholio ad 5. 81.
Prelimin . Logic. quæ brevius concreta Ciceronis more vocare
licer, quia naturaliter hæc mixta coalefcunt ex omni elemento
rum genere, crefcuntque pari fere gravitate prædita ac cre
fcentia vegetabilia . Habent latini glebas gummicoſas , mar
moreas & c. Quia in anguſtum locum redacta & denfa dicun
tur compacta , ati crura boum & membra denſa & firmiora,
aqur
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 123

aquæ Ciccronem , c . 22.L. 3. de Fin. bon. ſcribentem : Natura ni.

hil eſt aprius, nihil deſcriptius, aue in operibus manu fa & tis tam
compoſitum , tamque compactum & coagmentatum inveniri
poreſt, ficuti, graviora illa dicimus compacta vel maſſas , &
concreta quoque coagmentata dicere potuiſſemus. Cæterum
cuncta corpora hæc apta temperatione copulata & permifta
eſſe ex particulis ignis, aquæ , aëris & terræ ftatuit in frag
mento de univerſo.

Quæ quatuor ita inter ſe comparata ſunt, ut quemadmodum ignis

anima
animæ (aëri), fic anima aquæ , & anim a aquæ ,, hoc id aqua
ferræ proportiore redderet , ut ſub adfpeétum & cactum ca
dant in conjunctione

§. 125 .
Concrera ſeu crementa (8.35 .Not .) (Klumpen , die Erdge. Concreta vel

wächſe) vel aqua ſolvuntur in particulas inviſibiles, eaque exha- falia funt vel
lantecryſtallos formant polyedrias certæ cuique propriæ figu Julfura,
ræ, vel non, fed igne incenduntur & ardent. Illa fapida ſunt, hæc
inſipida & odorifera. Illa quidem magno igne liqueſcunt &
fumant, inflammari autem vel ſummo nequeunt. Hæc vero

ex mulcis particulis inflammabilibus conſtant, exardeſcunt &

flagrando fragrant, h. e. particulas volatiles olentes fpirant
diſperguntque in auras. Illa dicüntur falia ; hæc fulfura , laxiori
fenfu dicta aut olentia . Sunt igitur falia glebæ fapidæ ;

fulfura f. olentia glebæ odoræ , ambæ dum in minimas particu

las reſolvuntur. Ambo faciunt ad animalibus ſalubria & infa .
kubria indicanda. Vel falia ſunt concreta polyedra, qua minimas
particulas fapida; ſulfura crementa , quorum minimæ particulæ
olent. Quid ftrictius notent, poftea dicetur.

Sulfur Chemici tam ample accipiunt , quibus fal, ſulfur & mer
curius tria funt corporum míxtorum principia , quibus tamen
cum Theophr. Paracelſo terram & aquam addere folent. Hine
Q2 Cel
124 PHYSICA PART. 111. SECT. I. CAP. 11.

Cel. D. Vogel Chemiæ S. 64. quinque ſtatuir elementorum ge.

nera , terreum , aqueum , falinum , ſulfureum & arſenicale,
(alias mercu - iele ) . Ubi 9.90 .principium ſulfureum a fulfure
diſcernit , tanquam id , quod alias ( phlogiſton) inflammabile ,
quod corporibus facultatem ardendi & ignefccndi dat , & pin.
gue aliis vocatur, & quod fecundum S. 91. veram ignis matc
riam conſtituit. . Alii vero , ut Woltersdorfius , maluor illud
Plinio dure bitumen appellare , qui L. 35. H. N. c . 15. ei vici.
nam ſulfuri naturam tribuit & vel liquidum ſtaruit, vel li.
mum & terram . Poffet quoque arſurum , cauſticuin , flammife
rum , igniferum vel ignipotens dici , & flagrabile, cremabile vel
.
arſibile vocabulo analogo , etſi minus uſitato. Incentivum aliud
quidpiam innuit, quam hic nominari deber.

Sapidum vocamus quidquid guftu diſcernimus a fe invicem , ita

que quod linguæ & palati papillulas nerveas affri& tu vivide af
ficit. Uti ſapidum guſtu eſt ſenſibile, ita odorum olfactu feu
naribus ſentiri poteſt, dum aëri innatans cum eo inſpiratur,
utrumque vel gratum eſt ſenſui & jucundum , vel ingratum &
moleftum . Ingratum vel diftendit nervulos infigniter , & di

citur acre ; vel contrahit obſtruitque, & dicitur aufterum .

Acre velut minutim pungit & uſtulat ſubtiliſſimi ignis inftar,
faltem conatum pungendi aciculis minutiſſimis exprimit , fed
plerumque impeditum nervulorum reſiſtentia, ne abfolvi poffit,
fed mox ſenſus acrimoniæ ceffet, niſi diu multumque continue
tur & invalefcat. Quo caſu impreſſio in nervos intenfior,
etiam abſente acri aliquamdiu fupereſt. Auſterum quoque ad
ſtringens vocatur, quia nervulos quaſi vinculis preffuve con
ftringir, fere quemadmodum gelu ferri linguam aur madidam
manum corripiens. Spiritus acidos falem ſolvendo novimus
gelu vehementer & longe ultra id intendere , quod in Armo
1
fphæra ſummum habetur,

S. 127
 4

DE ORY CTOLOGIA VULGARI . 125

$. I 27 .
Cum ſalia fint principium faporum , guſtu percipien- Quid mate
dorum & cryſtallorum conſtantium ($. 126. ) , operæ pretium riæ infit ſali?
eſt, percunctari, unde fiant vel facta fint , quave materia con .
ſtiruantur. Deprebenduntur autem filia conftare precipue' ex
terra & aqua ætheri & aëri mixta . Etenim dum aqua folvun .
tur , vel hoc jam loquitur convenientiam cum aqua ( S. 1 24. ) ;
quam deftillatio laticis , quem fpiritum ſalis dicunt, manifeſto
exhibet , & quadamtenus fufio in igne magno . Terram vero
manifeſtat & firmitas ejus in ſtaru ficco , & evidenter reſidua in
fundo valis terra pura , quod ſolutionem falis loco calido ali
quamdiư continuit ; nec non quæ reftat repetita fæpius falis
diſſolutione & ſpiſatione. Quibus adjicit Vogelius g . 84. prin
cipium falinum , tanquam parentem , vel ſubſtantiam , quæ
terræ unita facit, ut fapida fiat, & in aqua diffolvatur . Hoc
principium , fpiritus aliis dictum , quid elle poſler , niſi aër
ætheri varia proportione mixtus ? Tribuirur inde ſalibus a
Vogelio g . 10. Chem . vis ſtimulans & reſolvens.
Principium fatinum S. 85. ibidem fal primigenius nuncupatur ,
& ſubſtantia tam ſubrilis, ut omnes fenſus fubterfugiat, ſed
ſimulac cum aqua & terrea intime coaluit , tam fenfibus pate
fit. Stahlianis experimentis confirmatur, eam qua maximam

partem conſtare ex terra & aqua . Quid vero poft hæc fubti.
lius & volatilius in natura datur , quam aër & æther ? Hinc
patet , cur . 86. ſub forma Auidi fubtiliſſimi concipiatur,
quod per univerſam atmoſphæram telluremque fit diffuſum .
Inde Burhavio fpiritus falis , nitri & vitrioli cum aqua & terra
ſalia conſtituere perhibetur. Proportionem partium terræ ,
aque , aëris ætherisque fortaſſis in genere numeris definire
nimis difficile eft viſum , quia ne terræ quidem ad aquam ratio
nem indicarunt. Neque id ante fieri poterit , quam propor
tio in fingulis generibus , ſalrem fimplicibus detecta erit, ut
Q3 abítrahi
 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. II.

abſtrahi, inde communia poſſint. Variatio , fi qua datur, uti

veriſimillimum eft, in proportione partium , non oberir, quo
minus que minima & maxima fuerit deprehenſa, annocari
poſit, more mathematicorum maxima & minima quærentium
Originem falis feliciter illuſtravit Cel. in arte Chem . D. Stablius,
e natura calcis vivæ , per lapidis recenter exufti, præter æthe
rem terram puram retinencis, cæteris , quæ in ipfo fuerant,
expulſis, ut poft vehementem & diuturnam peruſtionem multo
fit levior , quam ante fuerat, factus, nec omni vi ignis, nig
addito ſale, liqueſcit. Illa tamen terra in igne fixa , aqua af
fuſa folvitur, quod dum fit, tantam excitar in juſta propor
tione efferveſcentiam , ut fi ferrum ignicum illi effet immiſſum,
immo ut incendere combuſtibilia pollit, quemadınodum naves
calce viva onerate , ingruenta copia aquæ modica infciis nau
tis incenfæ fueruat. Ea folutione aqua fixa illi gnitur , & fal
oritur in extinéta calce, acidæ naturæ . Nam per experimenta
D. Maluini ſal alcali mixtum aquæ calcariæ , format Tartarum
vitriolarum , & calx inflammabili copioſo mixta verum dedit
ſulfur, quod aiſi ab acido vitriolico fieri nequit. Per evapo .
rationem aquæ calcariæ obtinentur quoque cryſtalli falinæ
Terra ab illo ſale acido calcis phlogiſto ſeparata , ſeleniticæ
affinis fuit, unde colligit laudatus D. ſalem medium fere effe,
qui e calce obtinetur. Ætherem & aërem fali ineffe, evin .
$
cunt Haleſii experimenta & fapor. Sal marinus decrepita
tus aërem dedit 128es majoris voluminis , pitri pars ołtava
fuit aër qua pondus, qua volumen 18oes ſuperavit. Tartari
aër poodus nitri proportione quadamtenus fuperavit. Vid
Exper. 71.74.

$. 128 .
Sal vel fiano Sales alii funt fimplices, alii coinpoſiti e ſimplicibus. Sim

plex vel como plices nec ex aliis falibus gigauntur , nec in illos reſolvi pof
pofitus.
funt,
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI 127

unt , fed e x ipfis coalefcunt elementis , diverſa proporcione.

Compofiti igitur contraria ratione ſunr comparati. Horum
fynthefis docet, e quibus oriantur fimplicibus ; analyſis , in
quænam refolvi pollint ?

B. 129 .

Simplex ſal dividitur in acidum , ſaures & acre ſu alcali- Simplex del
mum , ſebarfes. Acidus gaudet ſapore áuſteroſtrenge, alcalir. us vero acidus vel
fapore acri (ſ. 126.) ſcharf. Alteruter ſemper cum altero effer. lixivus,
veſcit. Sal acidus ferapium ( ſirupum ) violarum cæruleum &
quod in herbis cæruleum eft, mutat in rubrum . Alcalinus bre
vius alcali intenfiori igne liqueſcir, diétum ferapium violarum
viridem -reddit, & mercurium fublimatum , fine admixto ni
troſo factum , præcipitat aurantio colore. Vid. Vogelii Chemia
8. 23. Qui tamen 8. 401. fubmonet, acidum falis urinæ ,
firupum non rubefacere, neque cum creta effervefcere, licet
cum alcalino ſale in medium coëat. Unde hanc notam acidi
præcipuam ſtatuit, fi per accedencia alcalina , quæ Burbaviana
Chemia latinius lixiva Laugen - Salze dici monuit , in medium
tranſit

Ita docet Burbaviana Chemia P. I. initum de Alcali fixo. Quoniam

lix cinerem foci notat , arque lixa ciniflonem : duce Plinio,
ompes fales e cineribus eliciti commodiſſime ſales lixivi nomi
nari queunt, qui vulgo alcalici, alcalini, foda, vel Rochetta
dicuncur. Sunt, qui falem alcalinum femineum , acidum vero
mafculinum dixere Ej. Chem . P. II. proceffu 136. p . 347. quia is
pro accedentis acidi natura alia atque alia determinatur ac ve
Iur imprægnatur. Ab aliis alcalinus dicitur urinofus, fed mi
nus appofite & adæquate, ex quadam fimilitudine acrimoniæ ,
urentis velut & igneæ (ibid. P. I. not. s. ) . Perluftremus utrias.
que notas, effe &tus & proprietates , priusquam de elementis
conſtituentibus diſpiciamus.
$. 130
 ' 128 PHYSICÆ ART. III. SECT. I. CAP. II.

$. 130 :
Uterque aut Uterque fal fimphx vel purus eſt vel impurus. Purus
purus aut eſt perfecte mixtus , ita ut partes ejus minimæ eandem inter fe
impurus. niiſcibilium proportionem cohærentiamque habeant , quam
majores & maximx. Ideoque nil peregrini illis eft admixtum
( 9. 256. Cosmol.). Impurus igitur vel nondum gaudet perfe
éta, fed tantum imperfecta mixtione, faltem in partibus qui
busdam , vel continet admixta quædam heterogenea & pere .
grina, itaque non ſunt éjus partes omnes homogeneæ toti.

$. 131 .

Quomodo Quando ſal acidus & lixivus (alcalinus) purus perfekte

nuſ.atur ſal miſcentur, oritur diſolutione utriusque efferveſcentia ( 8. 129. )
medius. quam intima ſequitur mixtio, falem medium (neutrum ), h . e. ex
utroque compoſitum præjians. Dicitur quoque ſal enixus &
duplex , noftratibus Mittelfalz & medii eſt faporis fall h . e .
acuci . Plerumque puritaris ſimplicium ratio non habetur , led
generatim tantum requiritur , ut ex acidis & alcalinis intimius
faturareque coaluerit , ideoque non amplius cum alterutro ef.
ferveſcat nec colorem cæruleum mutet ( . 129. ). Qui fal me.
dius latius dictus erit , feu generalis.

Vulgarius falium diviſio illico tres claſſes facit, acidum , acrem

(alcalicum) & neutrum acutum ) . Generatim di & ti falis medii
fapor non poteſt non eſſe varius ob alia , quæ illi admiſcentur,
diverſamque elementorum proportionem , quæ dum tanta eſt,
quanta eſſe poteſt, h . e, perfecta, Jaturatio audit.

S .: 132 .

Sales fixi & Tres hi fales ſalva mixtione fua vel poffunt ope ignis

volatiles li fublimari (ſublimes fieri) & deftillari, vel nequeunt. Illi ap

quidi foci.pellantur volatiles , bi fixi. Volatiles igitur poſſunt in auras
abire & evaneſcere ; fixi neutiquam , fed in igne vulgari per:
Giftunt.
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI , I 29 %
129

fiſtunt. Inventa tamen eſt a chemicis ratio , qua e fixis volati

les redduntur vel citra operam humanam . Videlicet vel fixiſſi
mi fales aqua foluri, & diu calore putrefa&tionis digeſti, poftea
fortiſſime deftillati, fi & reſiduus fixus aperto & valido igne
calcinatur , iterumque aëri ſoluti, tandem in auras abeunt . Sic
quoque deſtillationibus cum arena , bolo , lateribus contritis,
terra figulina cæt . ſummo igne factis avolant. Sola admiftio
olei vitrioli, aut aluminis , aut ſulfuris fales culinares in fu
mos redigit , ut aër longe lateque iis imbuatur. Natura vero

mulig fimplicioribus modis ſolutionum , ſublimationum , dige

ſtionum , calcinationum , permiftionum & c. vapores acidos
& acres, interdum virulentos , generat ac aëri, immittit,
qui
bus corpora modo perficiuntur, modo corroduntur & perdun
tur, res viventes juvantur aut pænæ jure enecantur , aërve in
ficitur halitu peſtilenti. Vid. Burbaviana Chemia P. I. p. 413.

Qua ftatum igitur ſales vel ſunt volatiles , vel fixi.

Priorum conditio non poteft non eſſe fluida & tam ſub
tilis , ut in atmoſphæra hoſpitari, hinc inde moveri , adfcen
dere & deſcendere cum vaporibus aqueis poflint, quibus ſo
luti ſponte inhærent adhærentve. Poſteriores vel ſoluti in

aqua ſunt, itaque liquidi apparent , aut in illis diſparent, &

fic liquores falſos, aquam falfam & c . faciunt, lixivia , muriam
cæt. vel in ftatu ficco occurrunt & tra &tantur. Cryſtalli nomnt
polyedra naturalia conſtantis & pellucidæ plerumque natu
ræ , ſimilis glaciei.

S. 133 .

Sales citra operam humanam orti dicuntur nativi ; qui Nativi &
vero ab hominibus ſunt produéti faétitii. Illi debent ſyam ge- faétitii fales.
neſin naturæ elementorum coagmentatorum , uti fal commu .
nis medius cær . hi operæ humanæ . Ideoque quoad originem
ſuam fales vel nati ſeu natiyi funt, vel fa & ti five factitii ( gedie
( Wolfii Phys. Tom . III.) R
gen,
 130 PHYSICÆ PART. 111. SECT. ' 1. CAP. 11.

gen , gimacbtes Salz ). Priores dicuntur quoque naturales , &

poſteriores artificiales, ut lal mirabilis Glauberi ; quanquam &
naturales plerumque non ſine opera humana obtinentur, fepa.
rantur , repurgantur & ad ufus humanos accommodantur ac
transferuntur. la ſe & nativi & faétitii unius ejusdemque ſunt
indolis , faltem perparum a ſe invicem differunt puritatis boni
tatisque gradu.

Imitatur & in his ars naturam , fegregando variis modis , præfer

tim ope aquæ & ignis, quæ natura congregavit , aut & con
jungendo liinilia alibi conjunétis , quæ a fe invicem disjunxit.
Ubi quidem imitatio alias meliora illis obtinet , quæ imperfe
& tius in natura & cum peregrinis coaluerant ; alias infra natu .
ralem perfc & tionem fubfiftit, imperfectiora & deteriora illis
tantum feu impotentia quadam feu .vitio ſuo , procrcando.

§. 134 .
Quid notet Sal volatile acidum brevitatis ergo acidum die Säure,
acidum ? ein ſaurer Dunft , dici conſuevit , notione tam generali , quæ

in cuneta acidorum falia conveniat , id purum notando , quod .

omnibus acidis eſt commune . Dicitur quoque acidum univer
ſale (catholicum ) , nudum vel purum vel naturale , quia nati
vum eft, nec quod fciam arte hactenus parari poteſt. Con
didit illud Deus conſervatque ea copia , quæ omnibus ejus fini.
bus uſibusque abunde par fit : quocirca ubique terrarum habi.
tabilium dari perhibetur, ubi fcilicet ejus necellitas utilitasque
defiderari pollit. Concipi hoc acidum poteſt ut vapor tenuis
auſterus. Plena eft ejus atmofphæra , plena aqua in primis
marina , quanquam & quæ dulcis vocatur , ea haud careat. In
fumma enim ſua fubtilitate ac paucitate in ſenſus cadere & ne
fapore quidem diſcerni infirmitate anguſtisque limitibus guſta ..
tus noſtri poteft , fed latet ita , ut aqua , aliaque multa illud
complexa, inſipida videantur. Solvendo tamen alia corpora
vel
 DE ORY CTOLOGIA VULGARI. 131 1

vel duriſſima & in navibus , circa æquatorem verſantibus, fer

mentando & færendo ſe prodic ; irem inſtillata folutione ar
genti ,aliisque modis chemicis , quibus acida a corporibus in
numeris foflilium , viventium , terreſtrium ſejunguntur. . Co
pioſus elicitur in forma liquida e vitriolo, nitro, & fale marino,
& fpirituum nomine venit.

Vapor ille auſterus, five lioc acidum volatile , ubi copioſus con
gregatur, fenfibilis evadit , vel ſenſus incurrit fuo effeétu , &
ob adjunétos fulfurex indolis particulas , odore qdoque fuo.
Tale acidum vel tenuius eſt ac ſubrilius, in fodinis & fpecu
bus quibusdam Italiæ aliisque paflim ; vel craſſius mephitis foe
tens , aur plane viventia morti dans ſulfurea fuffocante natura .
Abundat illo mare mortuum Charontis & Ditis plutonium
regnum . Merito & hoc acidum refertur ad falia , cum eo
rum fit primordium , & acidorum parens.

§. 135 .

Fixum ſal acidum impurius auſteritate regnante aut de- Sal acidum
biliori f. leni aur fortiori palarum afficit , quarum illa adſtrin- vel alumon
gens ſtrenge , hæc acerba ( ftyptica) berbe vocatur. Debilio . eft vel vitrio .
ris aufteritatis eft alumen , Alaun ; vehementioris vitriolum , Ku- lum .
pferwaſſer. Idcirco alumen eſt ſal adſtringens, coagulans , fapo
risve fubacidi ſ. acidi obſcurioris ; vitriolum vero tal acerbum ,
faporis peracidi, vel auſteri clarioris faturatiorisque. Salia

acida tonum fibrarum augent , nimio uſu indurant, augent ap

petitum , ſunt anodyna.

Vagus loquendi ulus & improprius fecit, ut etiam colores di

cerentur vel Aoridi vel auiteri, quorum illi ſunt lucidiores cæ .
teris , uti rubri , vel minus lucidi faturatiores & fpiffiores, uci
glaucus, de quibus vid . Plinius H. N. L. 9. 6. 36. & 35 .
c . 6. 19. & generatim quidquid in vulcu , fermone, cantu , ačtu
R 2 denique
 132 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 11.

denique quovis fuavitate carebat . Quod falia acida putredini

obſint , vix quisquam neſcit.

f. 136 .
De alumine Alumen (FUTTYQIO. græcis ) qua guſtum erat fal adftrin .
memoranda.
gens zuſammenciebend ( S. 135.) , idem illud qua figuram , quam
cryſtalli ejus vel minimæ pariter ac majores induunt, eſt oftaë
drum tefſilatum raro decaëdrum ; & qua terram , album eſt
cretaceum ; igne autem non modo liqueſcit , fed & velut co
quenda ſpum.iis vebementer inturgefcit effervefcitque, niſi jam
eſt viſcoſis aqueis particulis orbatum . Purum fere alumen

(gediegen Alaun ) nativum dicitur, capillare ob capillaria fila &

plumoſum ( Feder -Alaun) laneumve. Impurum vero aut terreum
eft, aut bituminofum , aut lapideſcens in ſchiſtum ( Alaunfibie
fer). Plures ejus varietates affert Linnæus in feco Syſtemate na.
turæ p. 165.
Nativum alumen habet pro baſi terram alcalinam , quæ

e ſolutione aluminis protinus præcipitatur infuſo oleo Tartari

per deliquium , quod adſciſcendo acidum ejus , format Tur
tarum Vitriolatum. Acidus fpiritus inde deftillatus plus quam
aluminis exhibet aquæ perparum acidæ , antequam fortiori
igne deftillantur acidiores gravioresque fpiritus aluminis, quo
rum aqua intimius acido adhæret & firmius ineſt. Sic deftil.
lando ne quidem omne acidum omni vi abigitur a terra , quod
prunarum vis inde extrudit, licet & fic alumen reſtet, gaudens
eſſentialibus partibus neceſſariis, & tantum fupervacuis accellio
nibus quafi liberatum . Nam & hujus ufti folutio præbet
cum oleo diéto Tartarum nominatum . Quæ funt obfervata

Cel . Lemery in Monum . Acad. Scient. Pariſ. 1735. potitlinum

vero A. 1736. p . 362. [99. & in Curſu chemiæ .

Quomodo factitium e terra , carbone , pyrite alumi

Dari in Suecia , Bohemia , Sardinia , Melo , Ægypto , Mace
donia
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 133

donia , Italia , Anglia , Germania paretur , aut in re medica &

artibus adhibeatur , ſuis docetur locis. Alumen uftum calcem

ceu partem ejus terream , necdum fatis puram oftendit, quia

cum ſuccini pulvere permixtum effervefcit & in aëre accenditur .
Retinet quoque tunc fuam vim conftringendi & putridam car
nem vulnerum ulcerumque abfumit , foetorem quoque axilla.
rum & pedum aufert, fed non absque periculo . , Metallariis,
monerariis, tinctoribus multum prodeſt, lignum quoque con
tra ignem munit.
Alumen plumoſum a l'allerio fpuriis asbeſtis, a Linneo amian
this accenſetur, fibris pappoíis mollibusque, inter Petras
Indiæ , Italiæ , Sueciæque occurrentibus. Bene Wallerius

Mineralogiæ g . 67. No. 3. & S. 82. notat , alumen nativum plu .

moſum vel la.cum guſtu ſecerni ab asbeſto , dari quoque aliud
folidum figuræ irregularis , & cryſtallinum , & farinaceum , a
lapide fufpenfum inftar farinæ . Quia ob naturam acidam im
puram cum alcalicis non efferveſcit, falibus mediis latius di

& tis quibusdam annumeratur. Aqua ejusdem ponderis ejus

non ſolvit niſi . Alumen , quod fciſfile vocatur ( Schiefer- Alaun ),
non eft alumen , fed ceruſſa h. e. calx e plumbo ope vaporis
acetofi parata, eaque virulenta . Terra bituminofa adftrin

gentis faporis vel fuſca cſt braun , vel nigra, vel alba & arder.
Schitus , unde elicitur , in aëre fitu contracto dilabitur, in
' terdum & accenditur, dum acervatus ninis incaluit, eſt vel ci
nereus , vel rufeſcit, aut nigricat. Calcareus lapis rubidus,
peruſtus & humectarus in pulverem dehiſcit , unde alumen ro .
manum paratur rufum . Datur & lignum aluminofuma carboni
fuſco fimile & leviori , quod effoffum & fub dio accumularum
ſponte accenditur, niſi fubinde aqua madefit ( ibid. 9. 140. n. 13.).
Lithantrax Bohemicus , pyrites rudis , lapis quidam germaniæ
calaminaris , itidem alumen præbent. Sed in multis rerris la

pidibusque acidum illud non offenditur, niſi poſtquam primo

menfis
R 3
 134 ' PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. ' Il.

menfis fpatio & poſtes anno toro fub dio jacuere. Inde
ex aëre
& igne demum acceſliſſe ſtatuendum eſt, non laruiffe in illis,
donec ab aëre dilueretur. Ibid. Notar Burhaviana chemia,
alumen e terra bituminoſa combuſtili non obtineri , nifi poff.
quam in pulverem ſub dio fatiſsit.

§. 137
Le alurning Si alumen 1012 conftat niſi è terra alba cretacea , vel ut
factitio. Wallerio placer 9. 82. margæ fimili vel Schifto , & acido vitrio
lico prævalente in guſtu : fequeretur , uti hæc per analyſin ex
alumine eliciuntur , ita quoque illud per ſyntbeſin ex iis debica
enchyreſi componi poſſe. Sane Burbaviana Chemia de alumine

docet , ejus materiam vel e terra , vel lapide bituminis pleno

naſci, bicumine prius combuſto , calcinatis , tum aqua ſolutis
affuſá alcali præcipitari efferveſcentem , atque ita ex ſuperante
acido alcalinis mixto naſci novum falem , fcilicet alumen . Præ
cipicaram illam materiem , a lixivio ſupernatante liberatam , &
aqua bulliente ſolutam , dare cryſtallos albas vel rubellas octaë
dras, auſteriusculas , haud facile in aëre liqueſcentes. Hujus
acidum vi ignis expreſſum eſſe vitriolico ſimillimum omni dote.
Relictam fæcem expulſo acido exhibere copiam largam terræ
levis ſubtilis , boloque ſimilis. Utinam proportionem ejus

ad acidum expulſum & aluminis reſoluti pondus adnotalſet.

Utinam terræ illi reddere acidum & alumen reviviſcere tental
ſet ! Hunc terram cum carbonariæ materiæ triplo exuſtam , ait

præbere pyrophorum Hombergianum , præditum virtute

ſingulari excitandi cum aëre ignis. Chemia Vogeliana ſ. 419 .
monet : parum ſpiritus aluminis obtineri , quia acidum mate
riæ terreæ cenacillime adhæreat; & §.420 . ex alumine & quo
cunque inflammabili pyrophorum comparari. An vero , uri

pyrophorus , ita alumen a quopiam arte quadam factum fit,

ibi non additur. Ex acido Vitrioli terra cretacea vel bolo
ufto
 D.E ORYCTOLOGIA VULGĀRI . 135

uſto ſaturato naſci alumen Cel. Maqueri Chemiæ P. I. Cap. 4 .

docet.

Patet ex Burhavii verbis de generato ſale novo ex acido & alcalino

cur falis medii natura alumini a quibusdam fit attributa . Poſt
alios Maquerana Chemia diſerte ait l. cit. alumen eſſe fal me
dium . Ejus cryſtallos P. II. c. 1. eadem tradit, eſſe o & to æqua
lium facierum (hedrarum ) & triangulares pyramides 4 , & fe
xangulares 4 obtuſis angulis completi ; fed priori loco addit,
variare alumen pro terra ipſi indita abſorbente bolari aur cre
tacea ; item acidum facile folvi aqua , & cryſtallis multum
aquæ ineſſe , ut igne facile liquefcant. Uſtum vero alumen,
ob exhalationem difficulter igne fundi. Compoſuiffe Cel.
Geoffroy alumen , affundendo Oleum vitrioli terris alcalinis,
legitur in actis Acad. Scient. Parif. 1724. & 1728. Renaſcitur

alumen in terra , unde exco & tum fuit , fi illa annuo fpatio
ſub dio expofita fuit, & humectata, ut acidum denuo imbi
berit.

g. 138 .

Vitriolum guſtanti palato acerbum (S. 135.) format pel. Vitrioli pro.
lucidas cryſtallos połyedras, v. c. in figura decaëdras prismaticas, pristates,
igne liqueſcentes tantum & in calcem redigendas. Wallerius

ejus cryſtallis primis cribuit tetraëdrum rhomboidale , quod

figura exhibet hexaedrum ; fed poft iteratam folutionem cry .
ſtallorum dodecaëdrum irregulare. Liqueſcere illud dicit non
nihil diſlipando prius , tum diffluendo inftar aquæ , denique
ficcari & in pulverem fatiſcere. Uo folvatur totum in aqua,
hæc ſedecuplo ponderoſior ipfo requiritur; quæ ſolutio ejus
gallarum folutioni atrum confert colorem ; prout & atramen .
tum ſutorium ſub terra inde concreſcit.' Aliis dicitur eſſe ſal
metallicus, quia aliquid metallicæ terræ continet, faporisque
nauſeoli eſt, qui & vomitum periculofe ciet deglutirus. Con .
ftar
 136 PHYSIGÆ PART. 111. SECT . I. CAP . 11.

ſtat ex humido aqueo circiter dimidio ponderis ſui, tum ex

acido minerali , in oleo vitrioli ſpilfato, quod fere • ponde
ris efficit, & reſiduo in recorta , quod fiſtic vitrioli colcotbar,
h. e. calcem levem pulverulentam coloris rubri , ſaporis admo.
dum adftringentis acerbive. Id continet nonnihil acidi fortio
ris , a calce vix feparabilis, pronà ad deliqueſcendum , unde
aqua coquendo falem elicit amaricantem . Cui & eft facultas e
nitro & ſale veſco ignis ope utriusque partem acidam liberandi.
Quæ reperiuntur in Vogelianæ Chemie 5. 408 .
Utut latinum non fit vitriolum Paracelſ , vel vitriolum aliis ufur

patum , fed atramentum metallicum , id olim notaffe videatur,

retinemus tamen nomen uſu receptum , ſive
corruptum fit ex
vitri olco, five quafi vitriolum tenue dicatur , ut a mitra mi
trula. Vitrum enim quoque herba iſatis dicebatur , cujus
ſucco color tingitur cæruleus & viridis , qualis & vitreus eſt,
& noftrum vitreolum . Burbaviana Chemia hunc falem inter
femimetalla refert, quæ ex metallo & fale componuntur ; cum
tamen nihil metalli ipfi inſit , licet ex intericu merallorum duo
rum , æris & ferri, reli & ta terra iis gignendis inſerviat acido
illis incime mixto . Refertur & hic fal inter medios vel neu
tros ; quod utrum acidus ſapor permittat, qui falfus vel me
dius eſſe deberet, penes quemque judicium efto .

S. 139 .
Simplex vi Vitriolum fimplex colore diſcernitur in cæruleum , vi.
triolum tri. ride & album . Cæruleum dicitur & chalcanthum cyprium

plicis gene. que ferro in primis polito humidoque affrictum cupreum h . e.

ris. cupri colorem præber ſcripturis atramentum . Nativum vel in

cryſtallis occurrit , vel ut ſtalagmia ſeu Itiria in cavernis faxo

adhæret irregulari figura , vel germinat in agro & foveis , in
ſtar lanæ aut graminis & c . Vitriol - Cryſtallen , Zapfen , Blub
men . Factitium e ſulfure vel pyrite elicitum cupro cæinenta

tur,
 De ORYCTOLOGIÀ VULGĀRT 137

tur , aut foluto per acidum cupro coaleſcit in cryſtallos, quae

mulcum aquæ fixæ includunt , ideoque igne facile lique
Cóit. Viride aeris calore faciſcit in griſeum pulverem ; 1

folutum in aqua terram flavam præcipitat dimitrieve ,

vitrum quoque ſucceſſu temporis fuo colore flavo in
ficit . Nativum eſt cocuplex ; quotuplex cæruleum , a quo

non niſi colore diſcernitur. Fa & ticium oritur ferro per aciduna
ſoluto , tumque cryſtallos formante ; quam ob rem dicitur vie
triolum martis f. ferri, licec nihil ferri, æque ac cæruleum ni.
hil cupri contineat, ſed tantum ochram ſ. terram illorum me
tallorum . Dum igne Auit , proprie non liquefcit , fed aqua

diſcedit, & brevi poſt evaporat, ſolideſcente rurſus vitriolo,

amiſlis pellucidirate & colore viridi albeſcens, ſub ſequente for
tiori igne calcinatione flaveſcens denique rubeſcens. Album
dicitur quoque vitriolum Zinci (Gallitzen - Stein ), & easdem ,
ac priora , differentias admittit . Hujus cryſtalli ſunt oblongæ ;
viridis dodecaëdræ rhomboidales depreſſæ ; cærulei aurem cu .
bicæ , notanre hoc diſcrimen Linnæo,

S. 140 .

E fimplicibus vitriolis alia purius componuntur nativa, Vitrioli

quæ hermaphrodita dicuntur Zwitterſalz. Horum primum compoſiti
ex viridi cceruleſcit bläulich grün, quod reperitur in fodinis cy- manicas na

priis Hungariæ , modo ut cryſtallinum , modo ſtalagmium rietates .

(firiacum ), modo germinans . efloreſcens; fecundum ex vi
ridi albeſcens ( Lichtgrün ); tertium e coeruleo albeſcens; &
quartum viride cceruleſcens albeſcens ( Lichtblaugrünlich ). Im
สะ

purius compoſita vel terrea ſunt, vel lapidea , quatenus terræ

aut lapidi ſune immifta. Terra vitriolica Kupferrauch guftu

acerbo , inftar fcriptorii atramenti , noſcitur , quæ datur vel

rubra, vel flava, vel viridis , vel cærulea , vel nigra , ubi fo
lia adftringentia acceſſerunt. Lapis atramentarius, Atrament
(WolfiiPbyl. Tom . III.) ... S Steige
 138 , PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 11.

Stein S. Vitriol . Erz , chalcitis vocatur, dum ruffeſcit, mih, dum

flaveſcit, melanteria , dum nigrefcit, fory, dum griſeus eſt albi
dior obſcuriorve ( Dunkelgrau ), facile in aëre fatiſcens. Præterea
occurrunt & aquæ vitriolicæſ acidule, odore & fapore,velfalubres
yel inſalubres, fuffocantes & fatentes ſulfureæque, uti mare mor .
tuum & fontes a Charonte & Plutone di&ti. Item variæ mine
rä fulphureæ , & lapis calaminaris vitriolicus , mineræ zinci
& cupri , de quibus poft hæc dicetur. Faetitium fimiliter con
fieri poffe crediderim , e metallis deſtructis, uti § . 139 .
Linnæus horum non niſi primum affert; reliqua Wallerius nota
vit in ſua Mineralogia . 80. uti faétitiorum mentio non fit.
§. 141 .
Vitrioli ufus Vitriolum martis calcinatum in hæmorrhagia, vulnera
medicus & tione & poft amputationes membrorum , fæpe facra velut eſt
cbemicus, anchora in ſiſtendo fanguinis fiuxu, five linteo involutum, five
per ſe apprimatur, idque propter vim adſtringendi , qua pol
let ( S. 135. ) , per quam & valet ad ficcanda antiqua vulnera in
pulvere ſympathetico. Chemia e vitriolo ad albedinem calci
nato , deſtillando ſpiritum vitrioli & ex eo ad rubedinem calci:
nato oleum demum (potius fal) vitrioli infpiffatum urens acidif.
fimum vix í vitrioli , & inter liquida poft omnium ponde
roſillimum . Modum parandi varium & optimum Chemia do
cet, & fpiſſandi eo usque, ut ex parte velut conglacierur. Re
ſiduum adhuc vitriolicum ficcum calcis rubræ inftar, condu
cit ad parandum ens veneris. Oleum ſpiſſiſſimum fumans no
xium fumum incaleſcens ad soo vel 600 gradum Römer.
vitrum excipuli diffringens, niſi aqua infufa reſiſtar, valde cau
fticum , multiplicis uſus, continens aquæ partes 60 , acidi 37,
Burbavio teſte. Aquæ infuſum ſtrepit, ut fi ignitum ferrum
immififfes. Cum ſpiritu Vini deſtillatum ſuavillimum præbet
odorem . Ejus tres drachmæ per 57 dies tantum humoris ex
aëre hauſere , ut 9 3. 30 grana ponderarent.
Norat
 DE , ORY.C TÔ i 0 UiA VULGARI. 139

Norat Burhaviana Chemia p. 675. Edit. Lipſ. effe oleum Vitrioli ad

V.& fpiritum nitri ut 11 : 9 ad fpiritum falis ut 11 : 8 , ad
acerum ftillatitium , ut 11 : 7 circiter. Eft & fixiflimum aci

dum , quia requirit 560 minimum gradus, antequam incipiat

ebullire. Ferrum promte folvit, cuprum lentius utcunque,

argentum valde difficile , non niſi gradu caloris 560 cæt.

Non vero ſolvit plumbum , nec ſtannum . Camphoram per

fecte reſolvit in oleum liquidum , quod copiofa aqua affuſa in
veram camphoram redir. Facillime oleum vitrioli in fortius
mutatur , humidum fuperfluum excoquendo , vel deſtillando,
quod & in fpiritu nitri obtinet , præfertim nonnihil martiale
addendo. Viciſſim ex oleo vitrioli affuſa aqua ex tempore di

luente ipſum habetur fpiritus vitrioli.

S. 142.

Alcali ($. 129. ) , nitrum veterum purius , vel fixum Alcali volati
eft, vel volatile. Volatile in fumum abit , & odorem fpargit le datur 85
fcecidum e putrefactis, unde quibusdam Harn -Rottfalz vel Faul- fixum .
Salz dicitur. Igne ergo avolat & dillipatur in auras ; fixum
vero in igne liqueſcens manet , ficcumque apparet ſub forma
vel cryſtallina , - vel ſpongioſa , vel pulverulenta , & plerum
que lixivum Laug ſalz vocátur , vitro & ſaponi conficiend
conducens (S. 132.) . o
Solvitur in duplo vel triplo aquæ .
Hoc craſſius eſſe, illud fubtilius multo , per ſe patet.

S. 143 .

Volatile nativum alcali vel intra humidum eſt, vel in. Volatile quo.
tra ficcum corpus ; ſunt vero in fe ejusdem generis , nec niſi tuplex fic ?
puritatis gradu differunt. Quod in liquidis datur , vel in va
poribus hæret, vel in liquore. Involuit illud nonnihil acidi,
& oleofi, unde odoriferum eſt. Quare & ex fixo fattitium
oricur volatile
ope additæ materiæ pinguis. Cum acidis effer
S 2 veſcir
 140 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. il.

veſcit & coalefcit in medium fixum ob affinitatem ; folvic vero

citra ignis opem tale medium , cui alcali fixum non dedit baſin,
h. e . quod coaluit ex acido & terra abſorbente vel ſubſtantia
metallica (S. 138. ). Si pars oleoſa impurior eft , aut nimia ,
terris abſorbentibus pinguedinem , affuſum iteraro deſtillatur, ut
(re &tificetur) defæcetur . Sic Aavum aut nigricans prima de
Atillatione putrefacti, albeſcit ac penetrantiorem non adeo fee
tentem odorem fortitur , docente Maquéro Cbemiæ P. I. c. 15.
Nativum minerale occurrit vel in fontibus quibusdam , vel la
pidibus Zinco & antimonio igne tractaris ; vegetale vel ex ve
getabilibus putrefactis, cujusmodi eft fal lauchſtadienfe, aut e
tartaro deftillato ſpiritus vini ; vel ex animalibus ducicur , uti
urinofum , & fal volatile cornu cervi. Occurrit & in aquis f.
aperte færidis ſeu occulte, prodiens, dum ejus fedimentum de
ftillatur. . Talis eſt fons putidus der Faulbrunnen prope Fran
cofurtum ad Mænum , quo laxandi caufa utuntur. Quanquam
datur & aqua ſpirituoſa fontana non urinofo alcali fæta, & cum
frigidis acidis efferveſcens, Wallerio teſte. Siccum , datur in
terra fertili, a pluvia odorum evaporat igne, effervefcit, habe
tur in falibus neutris volatilibus, item in ſaponibus.

1 . 144.
quotuplex Fixum alcali nativum hofpicatur vel in mineralibus
fit alcalific aquis , vel in vegetabilibus ficcisve aliis. Illud aur in acidulis

occurrir, violarum ſerapium in viridem vertentibus , quales

funt Hornhufianæ , Raciburgenſes, Ştasfurtenſes, cæt. aut
in thermis, per affufa acida efferveſcentibus, certe in fuis fedi
mentis , & inftillaro oleo p. d . albefcentibus. Tale eft fal
Selceranum , Carolinum , Töplicenſe, & c. Muris quoque
& fornicibus adnafcicur irregulari figura, quod murarium appel
Jant, aut antiquo nomine aphronitrum , quod purius dicatur,
quia in sryſtallos coalefcit. Sed fi vetuſtate vel enervatum vel
vola
 OR YETOLOGIA - VULGA KI 141

volatili repletum ſeu impurius eft , coquendo evaporat , nec

Ve.
refiduum in cryftallos cuit ; quod terreſtre nuncupatur. 1
getale elicitur tam ex combuſtis animalibus, arboribus & plan
tis , tartaro fæcibusque vini , & nitro ; icaque lixivum jure no

minatur. Vid. Vogelius & Wallerius.

1

$. 145 .
Minerale alcali fixum , quod & in fontibus Egranis , Proprietates
Pyrmontanis , Sedlicenſibus, Spadanisque amaris oceurrit , his alcali mine
internofcitur notis a lixivis: in aëre non deliqueſcit , fed fatifcit ralis,
in pulverem farinoſum ; non tam acri pollet fapore ; non abit
cum acido vitrioli in tartarum vitriolatum , fed in fal mirabile
Glauberi; cum acido nitri non coalefcit in nítrum regenerarum ,
ſed in cubicum ; præcipitatur a falibus vegetabilium lixivioſis ;
nonnullum igne per fe fuit, evaditque in vitrum , uti borax.
Hæc debentur Vogeliana Chemiæ $. 575. Addimus tamen plu
res conjunctim has notas illud alcali probare, non feparatim
unamquamque. Conf. Wallerii Mineral. S. 92

S. 146 .
Quia falia lixiva maximam partem ignis progenies funt Alcali lixivi
e vegetabilibus & animalibus combuſtis & relicta combuſtorum infignia . 1

terra h . e. cinere ope aquæ calidæ eliciuntur, nec ante combu

ftionem in illis deprehenduntur aperte ; nova demum partium

oleoſarum acidarumque cum terreis firmiffima unione junctis
enaſci ſtaruuntur , ibid . §. 577. uti modus ea parandi deſcribi
tur §. 578. uri umbros ex arundinis & junci cineribus ſed co
pioſum confecille in quotidiani cibi condimentum refert L. II.
Meteor. c . 3. Stagyrita. Notis diſcernuntur bis propriis s cum
acido femper degenerant in fal medium , lixiva cum acido vi
triolico formant carcarum vitriolatum ; bis aliquatenus commu
nibus: in aëre maxima ex parte deliqueſcuni, & quadruplo
S 3 graviora
 142 PHYSICÆ PART. III. SECT . 1. CAP 11.

graviora evadunt; in aqua facillime folvuntur & cum oleoſis

pinguibusque commiſta ſaponem conficiunt; cum quibus diu
tius digeſta , igni denique fortiori expofita convertuntur in
urinoſa ; alcalia mineralia ab acidis liberant ac præcipitant, non
minus ac terras alcalinas acidis liquoribus folutas ; cum acido
nitroſo ſiſtunt nitrum regeneratum ; cum acido ſalis communis,
regeneratum commune ; cum arena igne fortiori confluunt in

vitrum , colligente hæc Chemia Vogeliana 9. 571 .

Catx viva acido nitri vel falis largiter imbuta , eriam in deliquium
abit ; ſimilia cadunt in ferrun & cuprum fpiritu falis folutum ;
nec non in mula ſalia neurra. Pariter de notis communibas

(6. 129. ) cenſendum eſſe liquet , & exemplis confirmatur.

V. g . folutio vitrioli albi , aluminis ufti, & calcis vivæ in li
quoribus acidis facta , irem ſolutio facchari ſaturni & curiæ in
aceto , cupri in ſpiritu niiri , cartari' emerici in aqua commiuni,
ſirupo violarum herbaceum colorem itidem inducunt; terræ
quoque calcariæ & cretaceæ cum acidis liquoribus æque effer
veſuunr; decoctum calcis vivæ æque mercurium ſublimatum
colore aurantio præcipitant. V. Chemia Vogeliana 6. 572. feq. &
Neumannus plura fuppeditans Miſcellan. Berolin, Tom . VI.
P. 314 .
1

§. 147.

Apbronitri Purius Aphronitrum (§ . 143. ) Mauer - Salz reperitur

puri muro murorum calce tinctorum , & gypſo inductorum : quorum
rym nota , illud calcareum , hoc gypſeum Mauer -Sulz von Kalkbande ,
Gypsarbeit , vocari meretur. Naſcitur ad muros fæpe impu
rum & calci immixtum & gypſo , quare aqua coctum exaltarur,

igne efferveſcit, citra crepitationem , præber cryſtallos acutas

in extremis , in medio parallelepipedas . Vulgo accenſetur ni
ſed perperam : quia in igne diu
tro, refiftit liquationi , cum aci.
dis efferveſcit citra præcipitationem , folutis ejus non mutatur
aut
 DE ORYCT O -LOGIA VULGARI. 143

aut turbatur ab oleo Tartari , vel fpiritu fctente, firupum vio

larum inficit colore pallide viridi, ejus ſolutio non alteratur a
cæruleo heliotropii tricocci ; non mutat ſolutionem mercurii
ſublimati , nec vitrioli cærulei. Debilius tamen eſt vegetali
alcalino ſale.

g. 148 .

Apbronitrum impurius (S. 143.) ausgewittertes alcali ha. Apbronitri

linatrum veterum vel ruderum eſt in gemauerten alten Gewöl- impuri nota
bern , vel campeſtre, auf Feldern , & in radiolis apparet. Quod
fi quis, parare & coram intueri cupit , is cineres clavellacos
probe includat vaſi ļapideo , encauſto incruſtato , & videbit
poft ſemeſtre ſpatium parietes vafis intus ejus radiis veſtitos.
Effe illud nativum pariter ac hoc faétitium , alcalicæ indolis ,
conſtar e lixivioſo ſapore ardente ; ex efferveſcentia cum acidis,
nil præcipicante ; ex colore viridi violarum ſerapio illato ; ex
ſubito coagulo cum liquore vini probatorio , coloris citrini , &
-
præcipitatione fimili, ex præcipitatione ſoluti mercurii ſublimati
repentina coloris flavi aut minii ; & quia nihil mutatur ab oleo
Tartari albo . Si illud deſt llatur, obtinetur aqua oleum Tartari albo
colore imbuens , & -præcipitans; liquorem vini probatorium
flavo colore præcipitans , laccam muſicam (Lackmuſ ) rubro cin
gens colore , fed cum fætido fpiritu nil mutationis præbens.
Quæ enucleata debemus Wallerianæ Mineralogiæ J. 88. 9. 4.,

§. 149 .

Faetitium alcali fixum obtinetur 1 ) ex nitro exuſto & Alcali fixum

penitus detonato , item fcoriis ſuccineis antimonii, & in do- faćtitium .
cimaltarum fluxu albo & nigro ( vid . Crameri Docimaft. S. 162.)
2) in ſalibus herbarum lixivis , pro puritatis gradu , & modo
combuftionis differentibus. Per cineres infectorios e fæ .

cibus vini calcinando factos Weinbefen - Salz , cujus falis color

pallide
 144 PHYSICA PART. 111. SECT. I. CAP. IL

pallide viret, lapor eſt amaricans, & mallæ majores occur

runt. 4 ) Ex arboribus durioribus in cineres clavellacos ( Pott
aſobe) redactis , qui ex albo cæruleſcentis funt coloris , & la
poris amaricantis , bonitatis differentis pro ligni & confectio
nis natura . 5 ) Ex herbis litoris & marinis , præfertim herba
cali & falicornia, ſal enixum-( vulgo foda, & lålrol) globofum ,
generis differentis, vitro præftantiori præſtando utile . 6 ) Sal
Tartari, e calcinato diuturna fuſione Tartaro, oriundum , quod
purillimum fortiſſimumque etzend elle conſuevit ( vid. Wallo
rius g . appendicis 8. ) . 7 ) Hujus generis quoque eft fal mitius
Tachevianum , ab inventore dictum

K. 150.

Explicatio, Jam fi rationes reddendæ ſunt, cur fal acidus & acris
rationis aci. ita differant & agant , 1 ) ipfa teftatur experientia , alcalico plus
di acris terræ ineffe, quam acido. Quod Maquerana Chemia P. I. c.3.

fulis auda criplici firmat documento , nempe in analyſi plus multo terræ
clor folita. ex illo , quam ex hoc obtinerur ; in ſyntheſi terra copioſa aci
do pauco jungitur ( S. 148. ) , ut generetur alcali . Attributa

quoque puri alcali, oftendunt minorem cum aqua convenien

tiam quam acida , quæ promtius in aqua ſolvuntur, plus aquæ
ex vaporibus aqueis imbibunr, nec tam fixa ac denfa funt, ac alca
lia , urpote quæ & in igne fixa manent. Confluunt cum arena

vix per fe fuítura in vitrum , idque pro fua indole temperant

aliter aliterque. Saporem guftui afferunt acrem & ardentem ,
& violaceum colorem immutant in viridem . Ob majorem

cum acidis cognationem , quam cum terra abſorbente, jungit le

fixum acidis ſolutis eorumque rerram abundantem præcipitat,
pura autem fiambo ſint,efferveſcendo ſe intimius folvunt mifcent:
que nihil præcipitando. Hæc ille , quæ antea diſtinctius ſunt
evoluta. 2) Quia acrior eft ejus fapor & ardentior , ea affe.

£ tio in copioſiori æthere & pauciori aqua fixa, liquefendi fa

culca.
 i
DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 145

cultatem præbente , dum folvitur fal, conflictum expandentem

fubeunte intelligitur dependere. Similior ergo ætheri fixum
deprehenditur in igne , ob majorem cohærendi vim , cui ob
æqualitatem aétionis & refiftentiæ ( $ . 156. P. I. Pbyfic .) ather
quoque firmius inhæret , & cum illa vehementer conflictans
ignem efficit. Acidum vero minus terræ , & plus aquæ fixæ
ætheri copulans pauciori , contrahendi vim aquæ in folutione
per ſalivam potiſſimum exſerit & fic adſtringere fentitur papil
lulas nerveas . 3 ) Quando utriusque ſolutio contingit mutua,

ut æquabilis proportio perfecte obtineatur , æthereus confli.

étus efferveſcentiam parit, diutius durantem , donec abſoluta fit
perfecta mixtio. Quo facto, qualitates propriæ non amplius,
fed earum reſidua vis conjunéta fentitur , nonnihil utriusque
prioris retinens , quæ falledo , itaque acrimonia aciditati unita,
vocatur. Vid. Macquerus loc. cit. 4 ) Quando aër utrique

communis , acceſſu novi ætheris & conflictu cum interno,

perpetuando diutius in libero aëre, propter fines ita conſequen
dos , extenditur æque ac aqua in vapores ; uterque una cum
intime immiſta terra ſubtiliſſima ob prævalentem aërem æthe
remque volatilis evadit fal. Redeunte vero juſto æquilibrio
propter cæteros fines uſusque in ſtaru fixo præſtandos conti .
nuandosque, uterque fixus eſt ſål ob prævalentem terræ &
aquæ fixæ copiam . Quid fi ergo idonea præ cæteris , & hoc
ipſo ab aliis differentia elementa terrea, aquea, aëria & ætheria,
ideoque ad iſtam mixtionem eo loco & tempore aptiora deſti
nata ad fuos fines ufusque & fapienter ordinata ac gubernata,
dum in proportione omnium terra prævalec falem præbent
acrem [. alcali ; dum aqua prævalet , auſterum , quem acidum
vocamus , præbent ſalem : nonne ita diſcrimen & uſus utrius
que & phænomena clariora evadent , & ſucceſſu temporis di
ſtinctiora explicatu evadent , ac usque huc fuerunt, aut etiam
nunc funt ?
T Si
(Wolfii Phys. Tom . III.)
 140 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . ii.
>
vefcit & coalefcit in medium fixum ob affinitatem ; folvit vero
citra ignis opem tale medium , cui alcali fixum non dedit balin,
h. e . quod coaluit ex acido & terra abſorbente vel fubftantia

metallica ( S. 138. ) . Si pars oleoſa impurior eft, aut nimia ,

terris abſorbentibus pinguedinem , affuſum iterato deſtillatur, ut
(re &tificetur defæcetur. Sic flavum aut nigricans prima de
Atillagione putrefacti, albeſcit ac penetrantiorem non adeo fa
tentem odorem fortitur, docente Maquero Chemia P. I. c. 15.
Nativum minerale occurrit vel in fontibus quibusdam , vel la
pidibus Zinco & antimonio igne tractatis; vegetale vel ex ve
getabilibus putrefactis , cujusmodi eft ſal lauchſtadienſe, aut e
tartaro deftillato ſpiritus vini ; vel ex animalibus ducitur , uti
urinofum , & fal volatile cornu cervi . Occurrit & in aquis f.
aperte færidis ſeu occulte, prodiens, dum ejus fedimentum de
ftillatur. . Talis eſt fons putidus der Faulbrunnen prope Fran
cofurtum ad Mænum , quo laxandi cauſa utuntur. Quanquam

datur & aqua fpirituoſa fontana non urinofo alcali færa, & cum
frigidis acidis efferveſcens, Wallerio tefte . Siccum , datur in
terra fertili, a pluvia odorum evaporat igne, effervefcit, habe
tur in falibus neutris volatilibus, item in laponibus.

1 §. 144.

Quotuplex Fixum afcali nativum hoſpitatur vel in mineralibus

fat alcalific aquís , vel in vegetabilibus ficcisve aliis . Illud aut in acidulis
occurrit , violarum ſerapium in viridem vertentibus , quales
funt Hornhufianæ , Raciburgenſes, Şrasfurtenfes , cæt. aut
in thermis, per affuſa acida efferveſcentibus , certe in fuis fedi
mentis , & inftillaro oleo p . d. albefcentibus . Tale eft fel
Selceranum , Carolinum , Toplicenſe , & c. Muris quoque
& fornicibus adnafcicur irregulari figura, quod murarium appel
Jant, aut antiquo nomine aphronitrum , quod purius dicatur,
quia in sryſtallos coalefcit. Sed fi vetuftate vel enervatum vel
vola
 DE ORYETOLOGIA VULGARI 141

volatili repletum feu impurius eft, coquendo evaporat , nec

refiduum in cryſtallos coit ; quod terreſtre nuncupatur. Ve
getale elicitur tam ex combuſtis animalibus , arboribus & plan
tis, tartaro fæcibusque vini ; & nitro ; icaque lixivum jure no
minatur. Vid. Vogelius & Wallerius.
1

. 145 .
Minerale alcali fixum , quod & in fontibus Egranis , Proprietates
Pyrmontanis , Sedlicenſibus, Spadanisque amaris occurrit, his alcali mine.
internofcitur notis a lixivis : in aëre non deliqueſcit , fed fatifcit ralis,
in pulverem farinoſum ; non tam acri pollet fapore ; non abit
cum acido vitrioli in tartarum vitriolarum , fed in fal mirabile
Glauberi; cum acido nitri non coaleſcit in nítrum regenerarum ,
ſed in cubicum ; præcipitatur :a falibus vegetabilium lixivioſis ;
nonnullum igne per fe Huit, evaditque in vitrum , uti borax.
Hæc debentur Vogeliane Chemiæ 9.57. Addimus tamen plu
res conjunctim has notas illud alcali probare , non feparatim
unamquamque. Conf. Wallerii Mineral. S. 92

5. 146.
Quia falia lixiva maximam partem ignis progenies func Alcali lixivi
e vegetabilibus & animalibus combuſtis & relicta combuftorum infignia.
terra h. e. cinere ope aquæ calidæ eliciuntur, nec ante combu
ſtionem in illis deprehenduntur aperte ; nova demum partium
oleoſarum acidarumque cum terreis firmiffima unione junctis
enaſci ſtatuuntur , ibid. 9. 577. uți modus ea parandi deſcribi
tur G. 578. uti umbros ex arundinis & junci cineribus ſed co
pioſum confeciſſe in quotidiani cibi condimentum refert L. II.
Meteor. c . 3. Stagyrita . Notis diſcernuntur bis propriis : cum
acido femper degenerant in fal medium , lixiva cum acido vi
triolico formant tartarum vitriolarum ; bis aliquatenus commu
nibus : in aëre maxima ex parte deliqueſcunt, & quadruplo
S 3 graviora
 140 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. ii.

veſcit & coalefcit in medium fixum ob affinitatem ; folvit vero

citra ignis opem tale medium , cui alcali fixum non dedit balin ,
h . e . quod coaluit ex acido & terra abſorbente vel ſubſtantia
metallica ( S. 138. ) . Si pars oleoſa impurior eft, aut nimia,
terris abſorbentibus pinguedinen, affuſum iterato deſtillatur, ut
(rectificetur defæcerur. Sic flavum aut nigricans prima de
Atillaçione putrefacti, albeſcit ac penetrantiorem non adeo fc
tentem odorem fortitur, docente Maquero Chemia P. I. c. 15.
Nativum minerale occurrit vel in fontibus quibusdam , vel la.

pidibus Zinco & antimonio igne tractatis ; vegetale vel ex ve

gerabilibus putrefactis, cujusmodi eft fal lauchſtadienſe, aut e
tartaro deftillato ſpiritus vini; vel ex animalibus ducicur , uti
urinofum , & fal volatile cornu cervi. Occurrit & in aquis f.
aperte fætidis feu occulte, prodiens, dum ejus fedimentum de
ftillatur. . Talis eſt fons putidus der Faulbrunnen prope Fran
cofurtum ad Mænum , quo laxandi cauſa utuntur. Quanquam
datur & aqua ſpirituoſa fontana non urinofo alcali foeta , & cum
frigidis acidis efferveſcens, Wallerio tefte. Siccum , datur in
terra fertili, a pluvia odorum evaporat igne, efferveſcit, habe.
tur in falibus neutris volatilibus, item in ſaponibus.

§. 144.

Quotuplex Fixum afcali nativum hoſpitatur vel in mineralibus

fit alcalifi. aquis , vel in vegetabilibus ficcisve aliis. lllud aut in acidulis
occurrir , violarum ſerapium in viridem vertentibus , quales
funt Hornhufianæ , Raciburgenſes , Ştasfurtenſes , cæt. aut
in thermis , per affuſa acida efferveſcentib , certe in fuis fedi
us
mentis , & inftillaro oleo p. d. albefcentibu . Tale eft fal
s
Selteranum , Carolinum , Töplicenſe , & c. Muris quoque
& fornicibus adnafcitur irregulari figura, quod murarium appel
lanit, aut antiquo nomine aphronitrum , quod purius dicarur,
quia in sryſtallos coalefçit. Sed fi vetuſtate vel enervatum vel
vola
 DE ORYETOLOGIA VULGARI 141

volatili repletum ſeu impurius eft, coquendo evaporat , nec

Ve
refiduum in cryftallos cuit ; quod terreſtre nuncupatur.
getale elicitur tam ex combuſtis animalibus , arboribus & plan
tis, tartaro fæcibusque vini , & nitro ; itaque lixivum jure no
minatur. Vid. Vogelius & Wallerius.

$. 145 .

Minerale alcali fixum , quod & in fontibus Egranis, Proprietates

Pyrmontanis, Sedlicenſibus, Spadanisque amaris occurrit, his alcali mine
internofcitur notis a lixivis : in aëre non deliquefcit , fed fatifcic ralis.
in pulverem farinoſum ; non tam acri pollet fapore ; non abit
cum acido vitrioli in tartarum vitriolatum , fed in fal mirabile
Glauberi; cum acido nitri non coaleſcic in nítrum regeneratum ,
fed in cubicum ; præcipitatur a falibus vegetabilium lixivioſis ;
nonnullum igne per fe fuit, evaditque in vitrum , uti borax .
Hæc debentur Vogeliane Chemiæ S. 575. Addimus tamen plu
res conjunctim has noras illud alcali probare , non feparatim
unamquamque. Conf. Wallerii Mineral. S. 92

S. 146.
Quia falia lixiva maximam partem ignis progenies ſunt Alcali lixivi
e vegetabilibus & animalibus combuſtis & relicta combuſtorum in gnia . q

terra h . e. cinere ope aquæ calidæ eliciuntur, nec ante combu

ftionem in illis deprehenduntur aperte ; nova demum partium
oleuſarum acidarumque cum terreis firmiffima unione junctis
enaſci ſtatuuntur, ibid. I. 577. uti modus ea parandi deſcribi.
tur S. 578. uti umbros ex arundinis & junci cineribus ſed co
piofum confeciſſe in quotidiani cibi condimentum refert L. II.
Meteor. c . 3. Stagyrita. Notis diſcernuntur bis propriis s cum
acido ſemper degenerant in fal medium , lixiva cum acido vi
triolico formant tartarum vitriolarum ; bis aliquatenus commu
nibus : in aëre maxima ex parte deliqueſcunt, & quadruplo
S 3 graviora
 140 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. ii.

veſcit & coalefcit in medium fixum ob affinitatem ; folvit vero

citra ignis opem tale medium , cui alcali fixum non dedit balin,
h . e . quod coaluit ex acido & terra abſorbente vel ſubſtantia
metallica (S. 138. ); Si pars oleoſa impurior eft, aut nimia,

terris abſorbentibus pinguedinem , affuſum iterato deftillatur, ut

(re &tificetur, defæcetur. Sic flavum aut nigricans prima de
Atillaçione putrefacti, albeſcit ac penetrantiorem non adeo fæ
tentem odorem fortitur, docente Maquero Chemiæ P. I. c. 15.
Nativum minerale occurrit vel in fontibus quibusdam , vel la.

pidibus Zinco & antimonio igne tractatis ; vegetale vel ex ve.

getabilibus putrefactis, cujusmodi eft fal lauchſtadienſe, aut e
tartaro deftillato ſpiritus vini ; vel ex animalibus ducitur , uti
urinofum , & ſal volatile cornu cervi. Occurrit & in aquis f.
aperte færidis feu occulte, prodiens , dum ejus fedimentum de
ftillatur. . Talis eſt fons putidus der Faulbrunnen prope Fran
cofurtum ad Mænum , quo laxandi cauſa utuntur. Quanquam
datur & aqua ſpirituoſa fontana non urinofo alcali fceta, & cum
frigidis acidis efferveſcens, Wallerio tefte. Siccum , datur in
terra fertili, a pluvia odorum evaporat igne, efferveſcit, habe
tur in falibus neutris volatilibus , item in ſaponibus.

1 §. 144.
Quotuplex Fixum alcali nativum hoſpitatur vel in mineralibu
s
fat alcalific aquis , vel in vegetabilibus ficcisve aliis. Illud aur in acidulis
occurrir , violarum ſerapium in viridem vertentibus , quales
funt Hornhufianæ , Raciburgenſes, Ştasfurtenſes, cæt. aut
in thermis, per affufa acida efferveſcentibus, certe in fuis fedi
mentis , & inſtillaro oleo p. d . albefcentibus. Tale eft fal
Selceranum , Carolinum , ' Toplicenſe , & c. Muris quoque
& fornicibus adnafcitur irregulari figura, quod murarium appel
lant, aut antiquo nomine aphronitrum , quod purius dicatur,
quia in sryſtallos coalefcit. Sed fi vetuftate vel enervatum vel
vola
 DE ORYETOLOGIA VULGARI. 141

volatili repletum ſeu impurius eft, coquendo evaporat , nec

Ve
refiduum in cryſtallos coit ; quod terreſtre nuncupatur.
getale elicitur tam ex combuſtis animalibus , arboribus & plan
tis , tartaro fæcibusque vini ; & nitro ; icaque lixivum jure no
minatur . Vid. Vogelius & Wallerius.
1

§. 145 .

Minerale alcali fixum , quod & in fontibus Egranis, Proprietates

Pyrmontanis , Sedlicenſibus, Spadanisque amaris occurrit, his alcali mine
internofcitur notis a lixivis: in aëre non deliqueſcit , fed fatifcit ralis.
in pulverem farinofum ; non tam acri pollet fapore ; non abit
cum acido vitrioli in tartarum vitriolatum , fed in fal mirabile
Glauberi ; cum acido nitri non coaleſcit in nítrum regenerarum ,
ſed in cubicum ; præcipitatur -a falibus vegetabilium lixivioſis ;
nonnullum igne per fe Ruit, evaditque in vitrum , uti borax .
Hæc debentur Vogeliane Chemiæ S : 575. Addimus tamen plu

res conjunctim has notas illud alcali probare , non feparatim

unamquamque. Conf. Wallerii Mineral. S.92

S. 146.
Quia folia lixiva maximam partem ignis progenies funt Alcali lixivi
e vegetabilibus & animalibus combuſtis & relicta combuſtorum infgnia.
terra h. e. cinere ope aquæ calidæ eliciuntur , nec ante combu
ſtionem in illis deprehenduntur aperte ; nova demum partium
oleofarum acidarumque cum terreis firmiffima unione junctis
enaſci ſtatuuntur , ibid . S. 577. ui modus ea parandi deſcribi.
tur S. 578. uti umbros ex arundinis & junci cineribus ſed co
piofum confeciſſe in quotidiani cibi condimentum refert L. II.
Meteor. C. 3. Stagyrita. Notis diſcernuntur bis propriis s cum
acido femper degenerant in fal medium , lixiva cum acido vi
triolico formant tartarum vitriolarum ; bis aliquatenus commu
nibus : in aëre maxima ex parte deliqueſcunt, & quadruplo
S 3 graviora
 140 PHYSIÈÆ PART. 111. SECT. I. CAP. ii.

veſcit & coalefcit in medium fixum ob affinitatem ; folvit vero

citra ignis opem tale medium , cui alcali fixum non dedit baſin,
h. e . quod coaluit ex acido & terra abſorbente vel ſubſtantia
metallica ( S. 138. ). Si pars oleoſa impurior eſt, aut nimia,
terris abſorbentibus pinguedinem, affuſum iterato deſtillatur, ut
fre &tificetur defæcetur. Sic flavum aut nigricans prima de
Atillagione putrefacti, albeſcit ac penetrantiorem non adeo fee
tenrem odorem fortitur, docente Maquero Chemia P. I. c. 15.
Nativum minerale occurrit vel in fontibus quibusdam , vel la

pidibus Zinco & antimonio igne tractaris ; vegetale vel ex ve

getabilibus putrefactis, cujusmodi eft fal lauchſtadienſe, aut e
cartaro deftillato ſpiritus vini; vel ex animalibus ducicur , uti
urinofum , & fal volatile cornu cervi . Occurrit & in aquis f.
aperte fætidis feu occulte, prodiens, dum ejus fedimentum de
ftillatur. . Talis eſt fons putidus der Faulbrunnen prope Fran
cofurtum ad Mænum , quo laxandi cauſa utuntur. Quanquam
datur & aqua fpirituoſa fontana non urinofo alcali fæeta , & cum
frigidis acidis efferveſcens, Wallerio tefte. Siccum , datur in
terra fertili, a pluvia odorum evaporat igne, efferveſcit, habe
tur in falibus neutris volatilibus, item in ſaponibus .

1 g. 144

Quotuplex Fixum alcali nativum hoſpitatur vel in mineralibus

fat alcalific aquis , vel in vegetabilibus ficcisve aliis. Illud aut in acidulis

occurrir, violarum ſerapium in viridem vertentibus , quales

funt Hornhufianæ , Raciburgenſes, Şrasfurtenſes, cæt. aut
in thermis, per affufa acida efferveſcentibus , certe in fuis fedi
mentis , & inſtillato oleo p. d . albefcentibus. Tale eft fal
Selteranum , Carolinum , Töplicenſe , &c. Muris quoque
& fornicibus adnafcicur irregulari figura, quod murarium appel
lant, aue antiquo nomine aphronitrum , quod purius dicatur,
quia in sryſtallos coalefcit. Sed fi vetuftate vel enervatum vel
vola
 DE ORYETOLOGIA - VULGAKL 141

volatili repletum ſeu impurius eft, coquendo evaporat , nec

Ve
reſiduum in cryſtallos coit ; quod terreſtre nuncupatur.
getale elicitur tam ex combuſtis animalibus , arboribus & plan
tis, tartaro fæcibusque vini ; & nitro ; itaque lixivum jure no
minatur. Vid. Vogelius & Wallerius.

8. 145 .

Minerale alcali fixum , quod & in fontibus Egranis , Proprietates

Pyrmontanis , Sedlicenſibus, Spadanisque amaris occurrit, his alcali mine
internofcitur notis a lixivis : in aëre non deliquefcit , fed fatifcit ralis
in pulverem farinoſum ; non tam acri pollet fapore ; non abit
cum acido vitrioli in cartarum vitriolatum , fed in fal mirabile
Glauberi ; cum acido nitri non coaleſcic in nítrum regenerarum ,
ſed in cubicum ; præcipitatur a falibus vegetabilium lixivioſis ;
nonnullum igne per fe fluit , evaditque in vitrum , uti borax.
Hæc debentur Vogeliana Chemiæ § . 575. Addimus tamen plu
res conjunctim has notas illud alcali probare, non feparatim
unamquamque . Conf. Wallerii Mineral
. S. 92

S. 146 .

Quia falia lixiva maximam partem ignis progenies funt Alcali lixivi
e vegetabilibus & animalibus combuſtis & relicta combuſtorum infignia. 1

terra h. e . cinere ope aquæ calidæ eliciuntur , nec ante combu

ftionem in illis deprehenduntur aperte ; nova demum partium

oleoſarum acidarumque cum terreis firmiffima unione junctis
enaſci ſtatuuntur , ibid . I. 577. uti modus ea parandi deſcribi
tur §. 578. uti umbros ex arundinis & junci cineribus ſed co
pioſum confeciſſe in quotidiani cibi condimentum refert L. II.
Meteor . c. 3. Stagyrita . Notis diſcernuntur bis propriiss cum
acido ſemper degenerant in fal medium , lixiva cum acido vi
triolico formant cartarum vitriolatum ; bis aliquatenus commu
nibus : in aëre maxima ex parte deliqueſcuni, & quadruplo
S 3 graviora
 140 PHYSICÆ PART . 111. SECT. I. CAP . ii.

1
veſcit & coalefcit in medium fixum ob affinitatem ; folvit vero
citra ignis opem tale medium , cui alcali fixum non dedit balin,
h. e . quod coaluit ex acido & terra abſorbente vel ſubſtantia
metallica ( S. 138.). Si pars oleoſa impurior eft, aut nimia,

terris abſorbentibus pinguedinein, affuſum iterato deſtillatur, ut

( re &tificetur defæcetur . Sic flavum aut nigricans prima de
Atillagione putrefacti, albeſcit ac penetrantiorem non adeo fa
tenrem odorem fortitur , docente Maquero Cbemiæ P. I. c. 15.
Nativum minerale occurrit vel in fontibus quibusdam , vel la.
pidibus Zinco & antimonio igne tractatis ; vegetale vel ex ve
getabilibus putrefactis , cujusmodi eft fal lauchſtadienſe, aut e
tartaro deſtillato ſpiritus vini ; vel ex animalibus ducitur , uti
urinofum , & fal volatile cornu cervi . Occurrit & in aquis f.
aperte fætidis ſeu occulte, prodiens, dum ejus fedimentum de
ftillatur. . Talis eſt fons puidus der Faulbrunnen prope Fran
cofurtum ad Mænum , quo laxandi cauſa utuntur. Quanquam
datur & aqua fpirituoſa fontana non urinofo alcali fæeta , & cum
frigidis acidis efferveſcens, Wallerio teſte. Siccum , datur in
terra fertili, a pluvia odorum evaporat igne, effervefcit, habe
tur in falibus neutris volatilibus, item in ſaponibus.

$. 144 .

Quotuplex Fixum alcali nativum hofpicatur vel in mineralibus

fit alcalifi. aquis , vel in vegetabilibus ficcisve aliis . Illud aut in acidulis

occurrir, violarum ſerapium in viridem vertentibus, quales

funt Hornhufianæ , Raciburgenſes, Ştasfurtenſes, cæt. aur
in thermis , per affuſa acida efferveſcentibus, certe in fuis fedi
mentis , & inftillaro oleo p. d. albefcentibus. Tale eft fal
Selceranum , Carolinum , Töplicenſe, & c. Muris quoque
& fornicibus adnafcicur irregulari figura, quod murarium appel
lant, aut antiquo nomine aphronitrum , quod purius dicatur,
quia in sryſtallos coalefcit. Sed fi vetuftate vel enervatum vel
vola
 DE ORYETOLOGIA VULGARI 141

volatili repletum ſeu impurius eft , coquendo evaporat , nec

Ve
reſiduum in cryſtallos coit ; quod terreſtre nuncupatur.
getale elicitur tam ex combuſtis animalibus , arboribus & plan
tis, tartaro fæcibusque vini ; & nitro ; icaque lixivum jure no

minatur. Vid. Vogelius & Wallerius.

$. 145 .

Minerale alcali fixum , quod & in fontibus Egranis, Proprietates

Pyrmontanis, Sedlicenſibus, Spadanisque amaris occurrit, his alcali mine.
internofcitur notis a lixivis: in aëre non deliquefcit, fed fatifcit ralisa
in pulverem farinoſum ; non tam acri pollet fapore ; non abit
cum acido vitrioli in tartarum vitriolatum , fed in fål mirabile
Glauberi ; cum acido nitri non coaleſcit in nitrum regenerarum ,
ſed in cubicum ; præcipitatur:a falibus vegetabilium lixivioſis;
nonnullum igne per fe fuit, evaditque in vitrum , uti borax .
Hæc debentur Vogeliana Chemiæ S. 575. Addimus tamen plu
res conjunctim has notas illud alcali probare, non feparatim
unamquamque. Conf. Wallerii Mineral. S. 92.

S. 146.
Quia falia lixiva maximam partem ignis progenies funt Alcali lixivi
e vegetabilibus & animalibus combuſtis & relicta combuſtorum inpgnia. 1

terra h . e. cinere ope aquæ calidæ eliciuntur, nec ante combu

ftionem in illis deprehenduntur aperte ; nova demum partium
oleofarum acidarumque cum terreis firmiſſima unione junctis
enaſci ſtatuuntur , ibid . § . 577. uti modus ea parandi deſcribi.
tur S. 578. uti umbros ex arundinis & junci cineribus ſed co
piofum confeciſſe in quotidiani cibi condimentum refert L. II.
Meteor. c . 3. Stagyrita. Notis diſcernuntur bis propriis : cum
acido ſemper degenerant in fal medium , lixiva cum acido vi
triolico formant tartarum vitriolarum ; bis aliquatenus commu
nibus : in aëre maxima ex parte deliqueſcunt, & quadruplo
S 3 graviora
 V

ICÆ
142 PHYS PART . 111. SECT . I. CAP . 11 .

graviora evadunt ; in aqua facillime folvuntur & cum oleoſis

pinguibusque commiſta ſaponem conficiunt; cum quibus diu
tius digeſta , igni denique fortiori expofita convertuntur in
urinoſa ; alcalia mineralia ab acidis liberant ac præcipitant, non
minus ac terras alcalinas acidis liquoribus folutas ; cum -acido
nitroſo ſiſtunt nitrum regeneratum ; cum acido falis communis,
regeneratum commune ; cum arena igne fortiori confluunt in

vitrum , colligente hæc Chemia Vogeliana 9. 571.

Calx viva acido nitri vel falis largiter imbuta , etiam in deliquium
abit ; fimilia cadune in ferrun & cuprum fpiritu falis folutum ;
nec non in multa ſalia neutra . Pariter de notis communibas

(6. 129. ) cenſendum eſſe liquet , & exemplis confirmatur.

V.
g folutio vitrioli albi, aluminis ufti, & calcis vivæ in li
quoribus acidis fa & ta , irem ſolutio facchari ſaturni & turiæ in
aceto , cupri in ſpiritu nitri , tartari emerici in aqua communi,
ſirupo violarum herbaceum colorem itidem inducunt; terræ
quoque calcariæ & cretaceæ cum acidis liquoribus æque effer.
vefcunt; decoctum calcis vivæ æque mercurium fublimatum
colore aurantio præcipitant. V. Chemia Vogeliana S. 572. feq. &
Neumannus plura fuppeditans Miſcellan. Berolin, Tom . VI.
P. 314.
1

§. 147.

Apbronitri Purius Aphronitrum (§ . 143. ) Mauer -Salz reperitur

puri muro murorum calce tinctorum , & gypſo inductorum : quorum
rym nota , illud calcareum , hoc gypſeum Mauer -Sulz von Kalkbande, von
Gypsarbeit, vocari meretur . Naſcitur ad muros fæpe impu
rum & calci immixtum & gypſo, quare aqua coctum exaltatur,

igne efferveſcit, citra crepitationem , præber cryſtallos acucas

in extremis , in medio parallelepipedas. Vulgo accenſetur ni.
tro, ſed perperam : quia in igne chiu reſiſtit liquationi , cum aci.
dis efferveſcit citra præcipitationem , folutis ejus non mutatur
aut
 DE ORYCT O -LOGIA VULGARI.. 143

aut turbatur ab oleo Tartari, vel fpiritu fcetente, ſirupum vio

larum inficit colore pallide viridi , ejus ſolutio non alteratur a
cæruleo heliotropii tricocci ; non mutar ſolutionem mercurii
fublimati, nec vitrioli cærulei. Debilius tamen eſt vegetali
alcalino fale.

§. 148 .

Apbronitrum impurius ($ . 143. ) ausgewittertes alcali ha. Apbronitri

linatrum veterum vel ruderum eſt in gemauerten alten Gewöl- impuri nota
bern , vel campeſtre, auf Feldern , & in radiolis apparet . Quod
fi quis, parare & coram intueri cupit , is cineres clavellatos
probe includat vaſi lapideo , encauſto incruſtato , & videbit
poſt ſemeſtre ſpatium parietes vafis infus ejus radiis veſtitos.
Elle illud nativum pariter ac hoc fačtitium , alcalicæ indolis ,
conſtar e lixivioſo ſapore ardente ; ex efferveſcentia cum acidis,
nil præcipitante ; ex colore viridi violarum ſerapio illato ; ex
ſubito coagulo cum liquore vini probatorio , coloris citrini, &
præcipitatione ſimili, ex præcipitatione ſoluti mercurii ſublimati
repentina coloris fiavi aut minii ; & quia nihil mutatur ab oleo
Tartari albo . Si illud deſt llacur, obtinetur aqua oleum Tartari albo
colore imbuens , & præcipitans ; liquorem vini probatorium
flavo colore præcipitans, laccam muſicam (Lackmu ) rubro tin
gens colore , ſed cum fætido fpiritu nil mutationis præbens.
Quæ enucleata debemus Walleriane Mineralogiæ L. 88. 1. 4. ,

§. 149 .

Factitium alcali fixum obtinetur 1 ) ex nitro exuſto & Alcalifixum

penitus detonato , irem ſcoriis ſuccineis antimonii ,
& in do- factobium .
cimaltarum fluxu albo & nigro (vid . Crameri Docimaft. S. 162.)
2 ) in falibus herbarum lixivis , pro puritatis gradu , & modo
combuſtionis differentibus. 3 ) Per cineres infectorios e fæ
cibus vini calcinando factos Weinbefen - Salz , cujus falis color
pallide
 144 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I . ' 'CAP. IL

pallide viret, rapor eſt amaricans, & maſſæ majores occur .

runt. 4 ) Ex arboribus durioribus in cineres clavellacos (Pott
aſobe) redactis, qui ex albo cæruleſcentis funt coloris, & fa
poris amaricantis , bonitatis differentis pro ligni & confectio
nis natura . 5 ) Ex herbis litoris & marinis , præſertim herba
cali & ſalicornia, ſal enixum (vulgo foda , & fallol) globolum ,
generis differentis, vitro præftantiori præſtando utile. 6 ) Sal
Tartari, e calcinato diuturna fuſione Tartaro, oriundum , quod
puriflimum fortiſſimumque etzend eſſe' conſuevit ( vid . Wallo
rius g. appendicis 8. ) . "7) Hujus generis quoque eft fal mirius
Tachevianum , ab inventore dictum

$. 150.

Explicatio, Jam fi rationes reddendæ ſunt, cur al acidus & acris

rationis aci- ita differant & agant, I ) ipfa reftatur experientia , alcalico plus
di acris terræ ineffe, quam acido. Quod Maquerana Chemia P. 1. c.3.

Julis auda triplici firmat documento , nempe in analyſi plus multo terræ
cior folita. ex illo , quam ex hoc obtinetur ; in fyntheſi terra copiofa aci
do pauco jungitur (S. 148. ) , ut generetur alcali. Attributa

quoque puri alcali, oftendunt minorem cum aqua convenien

tiam quam acida , quæ promtius in aqua folvuntur , plus aquæ
ex vaporibus aqueis imbibunr , nec tam fixa ac denſa ſunt, ac alca.
lia , urpote quæ & in igne fixa manent. Confluunt cum arena

vix per le fluitura in vitrum , idque pro Ju a indo

ſua le temperant
indole

aliter aliterque. Saporem guſtui afferunt acrem & ardentem ,

& violaceum colorem immutant in viridem . Ob majorem
cum acidis cognationem , quam cum terra abſorbente, jungit ſe
fixum acidis folutis eorumque terram abundantem præcipitat,
pura autem fi ambo fint,efferveſcendo ſe incimius folvunt mifcent
que nihil præcipitando. Hæc ille , quæ antea diſtinctius funt
evoluta. 2) Quia acrior eſt ejus fapor & ardentior , ea affe
{ tio in copiofiori æthere & pauciori aqua fixa, liquefendi fac
culca
 -
DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 145

culcatem præbente , dum folvitur fal, conflictum expandentem

fubeunte intelligitur dependere. Similior ergo ætheri fixum
deprehenditur in igne , ob majorem cohærendi vim , cui ob
æqualitatem actionis & refiftentiæ ( S. 156. P. I. Pbyfic.) ather
quoque firmius inhæret , & cum illa vehementer conflictans
ignem efficit. Acidum vero minus terræ , & plus aquæ fixæ
ætheri copulans pauciori , contrahendi vim aquæ in folutione
per ſalivam potiſſimum exſerit & fic adſtringere fentitur papil
lulas nerveas.
3 ) Quando utriusque folutio contingit murua ,
ut æquabilis proportio perfeéte obtineatur , æthereus confli.
étus efferveſcentiam parit, diutius durantem , donec abſoluta fit
perfeita mixtio. Quo facto, qualitates propriæ non amplius,
fed earum reſidua vis conjunéta fentitur , nonnihil utriusque
prioris retinens, quæ falledo , itaque acrimonia aciditati unita,
vocatur. Vid. Macquerus loc. cit. 4 ) Quando aër utrique
communis , acceſſu novi ætheris & conflictu cum interno,
perpetuando diutius in libero aëre , propter fines ita conſequen
dos , extenditur æque ac aqua in vapores ; uterque una cum
intime immiſta terra fubtiliſſima ob prævalentem aërem æthe.
remque volatilis evadit fal. Redeunte vero juſto æquilibrio
propter cæteros fines uſusque in ftatu fixo præſtandos conti
nuandosque, uterque fixus eſt ſal ob prævalentem terræ &
aquæ fixæ copiam . Quid fi ergo idonea præ cæteris , & hoc
ipfo ab aliis differentia elementa terrea, aquea, aëria & ætheria,
ideoque ad iſtam mixtionem eo loco & tempore aptiora deſti
nata ad ſuos fines ufusque & ſapienter ordinata ac gubernaca,
dum in proportione omnium terra prævalet falem præbent
: acrem [. alcali; dum aqua prævalet , auſterum , quem acidum
vocamus, præbent ſalem : nonne ita diſcrimen & uſus utrius
que & phænomena clariora evadent , & ſucceſſu temporis di
ſtinctiora explicatu evadent , ac usque huc fuerunt, aut etiam
nunc funt?
T Si
(Wolfii Phyſ. Tom . III.)
 146 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 11 .

Si falſum quid fit interrogetur , donec meliora reperiuntur , di

cere poſſumus , eſſe illud non niſi æquabile acrimoniæ & aco
ris temperamentum ; cur id nullam der effervefcentiam cuni
alterutro , quia æquabilis ſaturatio jam adeſt ideoque nulla ul .
terioris folutionis ratio fupereft; cur purum alcali cinerum cla
vellatorum fit aqua triplo gravius, puro acido fale, quod tan
cum duplo gravius eſt, quia plus terræ illi ineſt, quam huic ?
&c. Colorum mutationem ex ærheris proportione prævalentis
natura derivare licet (9. 538. feq .P. I. Phyfic .). Ex neceſſaria
diverſitare graduum in viribus uniuscujusque elementi pateſcit
ratio , cur alia aliis finibus uſibusque effe debeunt aliis aptiora ,
ideoque deſtinata ad eosdem ſint fuo loco & tempore , & jis
dem impendantur fapientiffime; & cur alia non eadem gau
deani virium ad ſe invicem proportione, fed aliis deftigata fint,
non minus in mundo neceffariis inſtitutis.

g. 151 .

Quale falfit Impurum alcali terreſtre appellatur natrum vel 'anatrum ,

natrum ? in quo prævalenti alcali fixo, accedit nonnihil volatilis pucidi aut
marini . Quapropter cum acidis effervefcit , & laponi vitro
que conficiendo prodeft. Reperitur illud inde ab antiquo ævo
in Ægypto , Syria , Babylonia , Græcia & Alia Linneo di
cicur fal cryftallis octaëdris , columna media tetraëdra lateribus
alternis anguftioribus, apicibus alterne cuneiformibus , igne
fremens, fapore amaricans . Qui illi ſubjicit 4 ſpecies , na
trum marmoris f. calcareum ; murorum f. aphronitrum , na
trum fontium & ſpatoſum . Sed duo priora aphronitra ex

Wallerio , hæc feparante, jam præmifimus (S. 146. feq.). Spa

toſum ipſe Linnæus cryſtallino fpato , lapideo , accenſet, inde
ad falia amara referri nequit. Reftat igitur folum natrum fon
tium , quod acidulare & purgans dicit. Unicum ergo reſtat

Wallerii natrum minerale (Purgierfalz) fontium , v. c. anglicum

Ebesha
 DE ORY CTOLOGIA VULGARI . 147

Ebeshamenſe , Seidlicenſe bohemicum , Umoanum Sveci

cum , & c. quod in tripla vel quadrupla aqua folvitur non vero
in aëre , unde acido catholico non ita obnoxium eft, ut lixi
vum . Woltersdorfio natrum dicitur fal amarum , album in

igne (tantum ) liqueſcens. Cui & fubjungit ſal mirabile Glau

beri, de quo deinceps agetur.

Quia faporis amari quadamtenus ſpecimen hic & in g . 145. Oc

currit , in ejus naturam inquirendum videtur. In natro fixum
& prioribus alcali dari , intelligimus per addicta documenta.
Eidem tamen miſceri nonnihil alcali volatilis in pari h. e . acido
juncti non minus conſtat ex odore. Hincne colligamus ſapo
rem amarum oriri e fale alcali fixo , cui admiftum eft volatile
impurum ( odoriferum ). Ideoque acredo vellicans volatili niſu
foret amaritudo. Fel nitri ex alcali oriundum nonnulli iti
dem anatrum vocant. Confirmamus hoc per tartari vitriolati
amarorem , qui tartarus confit ex æqualibus partibus cinerum
clavellatorum & vitrioli. Idem docet arcanum duplicatum .
Amara difficulter deſtillantur, attenuant bilem deducuntque, ver
mes expellunt, putredini obfunt.

ſ. 152 .
Strictius dicta falia neutra vel æquabiliter mixta funt, Sal neutrum

vel inæquabiliter e ſimplicioribus. Priora funt genera ſalis vel commune

communis, qui & ab uſu culinaris dicitur ; cujus frequentior est velni.
recondicus
thefaurus, in quo rec habetur
onditus hab mare
etur ,, mar e eft. Inæquabili truin .
autem mixtura gaudet nitrum . Prius in igne tantum crepitat
praſſelt; pofterius vero flagrat, tonat. E quo vis utriusque ra
tione ignis multum differre agnoſcitur. Ratione ſaporis velut
eſt falſum , quod Linnæus nominat acıtum ; hoc autem illud
acrimonia frigida mordente gaudet, quam & auſteritatem ( ama
ritiem ) ſubfrigidam dicunt. Eft fal communis vulgaris immo
vulgatiſſimus omnibusque notus ; nitrum non æque.
T 2 Linnao
 A
148 PHYSICÆ PART. iu
111.. SECT. I. CAP. II .

Linnco ejusque feétatoribus fal communis muria dicitur , invito

uſu latino , non niſi folutionem falis eamque faruratam no .
tante. Non video autem, cur ab uſu recepto citra neceſſitatcm
ſit recedendum . Maluit forte unum nomen muriæ , quam

duo fal communis . Quare propius ab uſu abfuiflet, fi eam

ufitato nomine falis compellafler . Germani quoque fimplici
ter nuncupant Salz , vel Kochſalz , & nitrum corrupto qua.
damtenus nomine Salpeter a fale petræ.

§. 153 .
Salis nota Salis ( vulgaris) note & varietates funt be , cognitionis
varietates. diftinétioris cauſa non neſciende. Quo purior eft factus,eo
que. majori gaudet albedine , & fapore falliore ; in aqua folutus eva
porante aqua , cui inhærebat , coit in cryſtallos perfecte cubi
cas h . e. hexaëdras regulares. Ejus folutio infra dimidiam ſatu
rationem ſubſiſtens , appellatur falfugo die Sole, cujus gé.
neris eft pleraque aqua marina quanquam impura ; ſed pror
fus ſaturata , vel coquendo tantum infpiffata , ut illi ovum in
naret , muria Salzlake vocatur , vel muries matura & dura.
Pollet vi cibos condiendi , ut palato & fanitati aptiores fiant, &
antiſeptica , h . e. putredinem vegetabilium & animalium par
tium , quæ illam facile ſubeunt, arcendi . Quare muria con.
diuntur carnes , piſces, cæt. ut diu incorrupta durent, quales
habent venales fallamentarii. Volatilem prætermitto, & fixum
noto , vel eſſe foſſilem , qui e falinis ſ. falifodinis effoditur, &
ſal gemmæ Bergſalz, vel Steinſalz , appellatur; vel fontanum ;
Brunnenfalz, e fontibus aut fluviis fallis excoctum elicitumve
utrumque ; vel marinuon, ex aqua marinæ evaporante relictum
purgatumque. Marinım litori purius adhærens dicitur fpu
.
ma maris Haloſachne Materia ejus eſt acidum terram alcalinam
imbuens S. 151. Cui Vogeliana Chemia g. 87. principium ar
ſenici addic.

S. 154
 OR YCTOLOGIA VULGARI 149

§. 154 .
Quærenda bic eft ratio, qua fish terra in variis locis falis Unde fit tan
fere montes ſeu abylli inexhaufe dentur ? Ubi precario ſtaruere. ta falis copia
tur , ibi ante multa fæcula fundum maris fuiſſe, in quo e falſe. fiebterra .
dine maris tanta ejus copia fubfederit coalueritque in tantam
molem . Quemadmodum igitur falſedo maris una cum mari
creata eft, ut ſuis finibus uſibusque par eſfet (S. 586. P. II.
1
Pbyfic.), ita non minus eadem fapientia , bonitas & potentia
infinita in terris quoque tantam ejus copiam creavit tribuitque
illis ejusdem locis , ubi prævidit illam neceſſariam utilemque
futuram eſſe incolis , viventibus , mineralibusque ad cujusque
naturam ita perficiendam , ut majeſtas mundi condiroris & gu
bernatoris ubique quam oprime manifeſtaretur. Hinc ea tefte

ſubterranei Salis diſtributio alibi prodeſt falſugini fontium ſub

miniſtrandæ & confervandæ , ubi falla aqua hauritur & fal inde
excoquitur ; alibi peringentes velut petras falſas ipfius numen
ſub terra abfcondidit , ut in multa fæcula & millennia ejus co
pia maneat inexhauſta , nec foſfores tantum aleret ; fed & vi
ventia cuncta , & quæcunque præter illa ſale indigent , inde
habeant, quantum illis conducit.
Nil enim imperfeélum in fuo genere condidit creator , fed quale
fufficere ſuo fcopo & effe per omnem fæculorum decurſum de
bebat. Nec ex mari per du & tus fubterraneos tanta falis abun
dantia derivari poteſt. Lemery tamen exiſtimavit ex acido
lapides penetrante & cum illis ( porius cum alcalinis ) fermen :
tante , ſaltem enafci.
Copia falis marini & fontani quanta fit, nemo neſcit. Sufficis

illa abunde omni indigentiæ omnium & uſui, ubi fal foſſile non
datur .
Vice verſa & falis gemmæ tanta eft copia , ubi inopia
priorum occurrit, ut pariter ibi ejus theſaurus fit inexhauftus, -
omnique metallorum proventu redituve major. Cracovienfes
ſalinæ ideo miraculis mundi annumcrantur . Nec Catalonia

T 3 anguæ,
 150 PHYSICÆ PART. III. SECT. 1. CAP. II.

angue , Auftriæ , Moſcoviæ , Calabriæ , Transſylvaniæ , Hun

gariæ large defunt, ſaline rupei falis plenæ . Sal gemme
"
Stein - Salz Cracovienſe & Bochnienſe quotannis 600 millia
centrumpondiorum præbere fertur, & purum cenfetur cum re
liquis , excepto quodam Catalaunio, Auſtriaco , Tirolenfi, &
Salisburgenſi coctione repurgando. Marinum Lufitaniæ ,

Hiſpaniæ , Italiæ , Neapolitanum , Siculum , Corſicanum &

Gallicum in litorum receptaculis æſtate radiis folaribus ficcatum
comminutumque, ut purius evadat , folvitur aqua - pura & ex
coquitur. In Norwegia & Suecia &c. ubi copia ligni habetur,
e marina excoquitur. Galliæ conductores Regi 15000 medi
mnos (mnids) præſtant quotannis , cuique illorum infunt 12
facci, ſacco 400 libræ pariſine ; reliquum peregrinis tantum
vendere obligantur. Fontanum Magdeburgicum , Lünebur

gicum &c. quando circiter } falis continet, ftatim excoquitur,

fi vero circiter { aut minus habet, ligni parcendi caufa prius
in ædibus ftillicidia per fentes ramoſos evaporatur & topho di
purgatur, ut minor
miſſo purgatur, minorii fumtu excoqui poſſit, larga copia,
v. c. hebdomade 30.40 aureos valente. Permiſcetur haud
raro lapidibus, qui ovibus lambendi objiciuntur , & ædificiis
ftruendis nonnusquam adhibentur , dum maxima pars eſt lapi
dea , unde non fine labore feparari fal purus poteft. Fontes
halenſes ejus falis prope dimidium ſcilicet fere continent,
quo falſior eſt fal Lüneburgenſis. Quam variis locis dentur
hujusmodi fontes in Germania , Dania, & c. Uratislavienſes
docent collecte obſervationes ( Breſl. Sammlungen.).

$. 155.

Ufus medi . Præter uſus communes in re economica Sal quoque pe

falis.
cus culiares ufus medicos præſtat. Quia enim compofitum eſt ex
acido & alcalico fale , utriusque uſus copulavit. Jam acida
fibrarum conum augent, & fi affatim adhibentur, indurant,
apperi
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. ISI

appetitum intendunt & anodyna pollent virtute , humorum

indolem condenſant, motum retardant, æſtum infringunt, &
pueredini reſiſtunt, docente Vogelii materia medica J. 20. & fa
lis geneſi ac natura ( 9. 153.) . Alcalia abſorbent morbofos hu
mores acidos , & cum ipfis in ſal neutrum tranfeunt innocuum,
reſolvunt glutinoſa, & fulfurea fixa , humcres gelatinoſos coa
gulant, putredini eo ipfo obfiftendo , irritant condenſata ni.
mis & c. §. 21. ibid . Quamobrem medium fal præter ſtimulan
tem naturam , reſolvit pituitam , eamque per urinam vel al
vum evacuat ; motus humorum temperat , nimios compefcit,
æſtum imminuit, putredinem arcet, ac , ubi opus eſt, humores
alios reſolvit , alios coagulat (S. 22. ibid .).

Hi uſus ex clarius evoluta falium horum indole lucem fænerantur,

qua intelligi rectius & amplificari poffumt. Accuratior vero

eorum explanatio applicatioque fcientiæ prudentiæque Medico

rum eſt relinquenda. Terra falfa vel ſalſuginofa & in veteri
facrarum literarum codice pro ſterili & inhabitata ufurpatur.

S. 155 .

Nitrum format cryſtallos longas bexaëdras utrinque in Nitri nota.

brevem pyramidem exeuntes ; vel ut Linnæi verbis utar , gau
det cryſtallis octaëdris , columna prismatico - hexaëdra , termi
nata pyramide hexagona . Igne prius fremit tum facile

diffluit in liquorem quali aqueum non ardentem , niſi parum

per ſulfuris vel prunæ additur, additis alcalicis fermentat, phlo
giſto fulminat deconarve,in fextuplo & jaquæ ſolvitur , & linguam
afficit fapore frigido amaricante , & oritur e calce argilla permi
ſta f. terra alcalina, cui immixta eft materiæ urinofæ princi- .
pium inflammabile acidumque ;vel, ut Cbemia Vogeliana 9.422.
habet , ex acido propriæ indolis , fale fixo & terra calcarea .
Secundum Cel . Neumanni analyfin ineſt nitro fere aquæ :
terræ alcalinæ & falis acidi. Secundum Halefium aëris .
Quia
 IS2 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. 11.

Quia cum quolibet corpore fulfureo ad ignem inflammatur,

phlogiſton Hli quoque ineffe ftatuitur , quod vero ex acido de
rivari poſſe monetur ibidem . Nitri acidum ſolideſcit, dum in
gens ejus & vitrioli calcinati copia deftillatur.

Nitrum facticium priſtinis temporibus Kellncrus tentarunt e ſale

vulgari , acido vitriolico & fale urinoſo . Sed Cel . Pottius in
appendice ad ſuamin Lithogeognoſiam refert, hæc neque fibi, ne
que aliis fucceffiffe. Clar. Piet ſchius tamen in Diff. de genera
tione nitri narrat , nitrum ex miſcela ſpiritus vitrioli , urinæ
putrefactæ & calcis vivæ generari p . 29. fed nec tempus , quo
converfio perficiatur , neque pondus mixrorum notar. Poftea

tamen Syndicum Halenſem nitri confectionem perfeciſſe , &

præmium a Rege accepiſſe relatum legi .

B. 157 .

Quomodo Differentiam acidi vitriolici & nitroſ e Vogeliana Cbe

differat aci mia hic ſubjicere juvabit. Acidum vitrioli hæc offert phæno.
dum nitri & mena , ſecundum S. 411. ibid. 1 ) Omnia acida alia pondere
vitrioli.
multum excedir ; 2 ) excedit ea & potentia ob maximam falis
acidi copiam ; 3 ) fixius cæteris acidis vehementiſſimo igne eft
expellendum ; 4) aquam ex aëre allicit & imbibit maxima copia
v . g. dum ſpillillimum eſt ultra triplum ponderis , & eo tum
debilius & limpidus evadit , vid . Pbiloſ Tranſact. N. 156. p. 496.

Saq. 5 ) phialæ parvæ immiſſum veluri thermometrum agit,

6) mineralia volatilia (ut mercurium vivum , ſulfur, cinnaba
rim , arſenicum , cobaltum ) igne aliquatenus fufferendo ap
tiora reddit , quam aliud acidum ullum , argentum autem ali
quatenus corneum & volatile ; 7 ) junétum ferro affufa multa
aqua, vitriolum martis & vulgare facit; cupro venerum ;
ſali fixo alcalino tartarum vitriolatum , urinoſo ſal ammoniacum ,
quod ſecretum dicunt ; 8 ) e nitro , fale , alcali & terreis , qui .
bus alia inhærent acida , ea expellit ; 9 ) magiſteriis a fe præci

picacis
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI . 153

pitatis majorem conciliat, quam alia acida mineralia , ſubtilita

tem ; 10) Corporibus ad fuſionem pronis ( uti plumbo , bis
mucho , zinco , aliis) hanc qualitatem adimit eaque difficilia li
quatu reddit.

Sed nitroſum per S. 436-440 . deſtillando tranſit fpe

cie rubrorum vaporum , ob principium ejus flammabile, &

affuſus ejus ſpiritus generoſus æquali portioni olei atheri aut

expreſſi (ut Therebinthinæ , Caryophyllorum , ligni Saſſafras,
Cinnamomi, Carvi , Lavendulæ , Cicri , Nucum, Cannabis & c.)
exardefcit in flammam . Quod & in cæteris oleis contingit,

modo oleum vitrioli admiſceatur. Neque minus ita Balſami de

Mecca , Copaiva, & Therebinthina incenduntur, & primus
quidem tanto impetu , ac fi tormentum exploderetur. Ita vero
non accenditur petroleum & fpiritus vini. Super cornu vel
ungulis animalium ad ſiccitatem usque abſtractus, flammam
edit & detonationem , qua vas impetuoſe disrumpitur. Præterea
acidum nitri debilius eſt uno vitriolico , ſed corroſione omnia
ſuperat acida ; continet vim tingendi vitra , carnes , & $ dum
ex eo fit arcanum corallinum ; cum fixo fale alcalino abit in ni
trum regeneratum , cum urinofo in flammans nitrum, fumum al
bum præbens ; camphoram in oleum fupernatans fundit;
omnium acidorum celerrime ſolvit ſolubilia ; admifum metal.
lis & inflammabilibus rubros emittit vapores ; cum cupro &
ferro ſolucis concreſcit in corpus deliqueſcens, cum ħ , ) &
go in cryſtallinum ; creram convertit in corpus phosphori ritu
lucens , non tamen 'ardens.
Arbitracur tamen §. 441. ibid . nitroſum e vitriolico
ortum eſſe , & non niſi ab infiammabili intime immiſto ſingu
lares dores accepiſſe. Quod confirmatur ſulfure e deſtiliarione
ſpiritus nitri cum oleo therebinthinæ nato , & geneſi nitri (S.
I56 .). Si quid mihi addere licet , per rationes . 149. allatas
exiſtimarem , diverſitatem acidorum pendere e diverſa propor
U tione
(Wolfii Phys. Tom . III.)
 154 PHYSICÆ PART . 1. SECT . I. CAP . 11.

tione elementorum , ut vitriolico ob majorem gravitatem plis

terræ inſit , quam nitroſo , & fimiliter quoque de cæteris ele
mentis per eorum qualitates effectusque judicandum erit.
Ad quæ confirmanda addo hic quoque acidi falis communis notas

e g . 442. ibid. In ſale fontano circiter dimidiam ejus partem

conſticuit ; alterum dimidium Alcali minerale largius quam
terra alcalina efficit . 453. refolvitur in vapores'ut nebulas
albicantes , & prunis injectum odorem alliacium fpargit; fubti
lius & volatilius eit ullo alio acido , ut ne denfiſlimo quid m
luto illius halitus prorſus coërceri poffint , ideoque in aëre lic
bero citiſſime omnium exhalat ; & dcbilius & levius eít nitrofo ;
1 terris alcalinis , ut crere , calci vivæ , cincribus clixatis , alu
mini metallisque deliquefcentiam conciliar ; metalla fixiora ,
D & 24 , regulum antimonii, , volatilia reddir ; D , ħ , 도
in acido nitri præcipitat , iisdem tenaciſſime adhærendo , con
junctum o ſublimatur in † fublimatum ; acido nitri mistom
conſticuit aquam regiam , auri menſtruum ; junétum alcali
fixo regenerat falem vulgarem , fed acriorem , & igne celerins
fuentem ; fali urinofo mixtum degenerat in fal ammoniacum ;

tardius quam nitrofum folvic ſolvenda , iisque deinde tena

eius adhæret; fi argento cſt copulatum , expellitur per ftan .
num , antimonium , cæt . fed in buryri fpeciem , quod nulli
acido alii datum eſt. Quare fi acidum inhærens nondum pa
ter , tantum cum antimonio mifcendum & deftillandum eft;
fic fi acidum falis ineſt , id regulum ejus diſſolvet , & cum eo
in habitum butyri tranſibit.

. 158 .
Nitrum vel Eſt vero nitrum vel purum vel impurum , cui heterogenea

purum eft vel inſunt, a quibus dum liberarum eſt, depuratum dici folet. Mo
impurum . dum defæcandi illud a ſale, alumine , fulfure , terra & c. Che.
mia docet, v. c. Vogeliana J. 655. pyrotechnia flagitat ad va
rium
 DE ORYCTOLOGIA VULGAR 1. I55

rium & optimum pulverem pyrium confequendum . A fale

immixto oritur nitrum cubicum , in cryſtallis , quod guſtu
quidem nitri gaudet , & ſuper prunis fiammam concipit , &
vi ignis fluit , led žum aqua forti ſolutum calore albo pracipi
tat , & calcinarum non tartarum Vitriolatum cum oleo vitrioli
format, fed fal mirabile dictum . Dum in tigillo candente fluit,
leviter ſtrepit, teneras particulas diſplodir, quæ ſcintillant in
prunas incidendo; nitrun vero paullatim tigillum penetrat,
torumque exhalat cæt. (S.450 ibid. ). Præterea notatur matrix
nitri , terra nitroſa, quæ jam dedit nitrum , & ulterius illi
creando inſervit. Agnofcitur illa ex facie pingui, fapore
mordente , crepitu & ſcintillis in igne ; quæ vel calcarea eſte
folet , vel humus. Cel . D. Pietſchii Diſſ. de nitri generatione
A. 1750 .
Berolini præmio decorata docet vera acidum nitri
conſtituentia principia & modum illud arte parandi adeo faci
lem , ur Regis Boruſliæ juſſu muri per varia loca ita extruantur ,
ut magna nicri inurarii copia obtineatur. Maquerana Chemia
P. I. c. acidum nitri ftatuit eſſe acidum vitrioli ope putrefa

& ionis phlogiſto mixtum : quia oritur in lapidibus & terris pu

treſcentia complexis, quæ putreſcentia phlogiſtum h . e. æthe.
rem fixum in terra vel aqua , includunt. Quod ſi creta , gy
pſo , bolo cæt. abſorbetur , cryſtallos format lalis oblongas
quadrangulas . Hujusmodi fal folvitur alcali fixo , cui inſinua
tur acidum terram relinquens. Ex hac mixtione acidi & alcali
oritur nitrum , quod ideo excoquitur e ruderibus laterum &
calcis vetuftoruin ædificiorum . Antea D. Stablius in Tr. de

felf. & ſal. jam notarar , naſci nitrum e vegetabilibus & animali
bus particulis putridis, excreris urinoſis terræ ſtabulorum boum ,
ovium &c. immiſtis aut latrinis & limo ædium rufticarum ,
quibus immiſtum ſtramen computruit , omnique fimili terra
pratorum , ſub dio congeſta , & urina ſubinde humectata.

Georgi quidam e fale communi ingentem ejus copiam conficere

potuit
 156 PHYSICE PART . 111. SECT. I. CAP . 11.

poruit & promiſit publicationem pro præmio 5oooo imperia

lium . Nec ignotus manſit ejus procedendi modus , quem

nunc prætermitto .
Wallerius diſtribuit nitrum in terram humofam , calcaream & vi
ventium putrefactorum , in faxum nitroſum , quod in aëre de
liqueſcit, & in nitrum impurum plantarum. Qua in re ex
parte Linnæum fequitur, qui nitrum quadruplex ſtatuit, hu
moſum , quarzoſum aqueum , quod & cryſtallum montanam
appellat, quarzoſum coloratum , ad quod oéto gemmas refert,
& fpatoſum , cui undecim Varietates ſubjicit. Sed lapilles ob
cryſtallinam quadamtenus figuram , nitro parum ſimilem , ni
trum appellare nec ulus nominis patitur , nec res notata .

B. 159 .

Artefacta Ex nitro tamdiu ardentibus rebus impofito , donec pe

ex nitro. nitus detonavit , oritur nitrum fixum , alcaheſt dictum , quod
non eſt niſi alcali purum . Cui fimiles ſunt ſcoriæ fuccineæ

Antimonii , & qui dicuntur fluxus albus & niger . Porro præ
paratur inde lapis prunella Salpeter - Küchlein h. e. nitrum vola .
tili inulto orbatum ; tum ſpiritus nitri acidus, deſtillatione diu
tina, addito boli triplo fere ut ruber fumus tranſiens, quos aci.
dum nitrofum corrodendi vi præditum eft, propter tetrum

ſtygium odorem fuffocantem , menftruum fætens dictum .

Cui acido ſi quadruplum alcoholes additur , vel triplum nitro
puro deſtillatur, ſpiritus nitri dulcis oritur, eo fere ſenſu , uti aqua
fluvialis dulcis audit . De quo videfis Pottii Dil . de acido ni
tri vinoſo , & Neumannum in Sectione de Nitro . Spiritus addita
materia terrea prolectus nonnihil eſt ſupra dimidium adhibiti
nitri , materia in fundo reſtans faporem nitri retinet , & vel
multa aqua excocta partem
partem nitri alcalinam nondum puram - fiſtic.

Si loco terræ duplum vitriolum calcinatum adhibetur, aut alumen

uſtum aut utrumque deftillationi aut æquales fpirituum partes
minor
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 157

rainori ignis gradu opus eſt ; vitrioli quidem duplum nitro

adhibetur , ſed quantum illud calcinando aquæ amifit, tantum
aquæ in excipulum infundunt , ne quæ fic prodit, aqua fortis
argento folvendo deſtinata, juſto valentior evadat. Si oleum

vitrioli partitis vicibus retortæ probe calefactæ ſuper nitrum

triplum vel quadruplum infunditur, & retorta femper forti
ter concutitur, a fumo nitri tamen acerrimo cavetur , ne in
pulmones perveniat , deſtillabitur igne fenfim aucto ad fum
mum gradum ſpiritus nitri fumans,& admodum volatilis, fer
vandus in vitro ficco ope epiſtomii vitrei accurate clauſo. Is
primum gaudet aureo colore, qui in læte viridem abit tempo
ris ſucceſſu .

Hæc Vogeliana Chemic . 424. ſeqq. & 433. nobiscum debent

lečturi, ibique plura reperient v. c.S. 430. notatur , fi terris
4
vel alumini aliquid ſcobis ferreæ una cum nitro miſcetur, emer .
gere inde fpiritum fumantem æque fortem , ac adhibito vi
triolo , fed copia minori. Item iterari quoque deſtillationem
ſuper novo nitro crudo , ut fortior evadat ad uſus fuos fpiri
tus. Notum eft, quantum gelu prorſus inauditum ante bien
nium per fpiritum fumantem Petropoli fit excitatum , nec li
quet ,eonc majus excitari poffit, fi gelu atmofphæræ fortius
adeſt, uti adfuiſſe A. 1759. Torncæ fertur. Aqua fortis para
tur quoque ex alumine & vitriolo .

g. 160.

Superſunt ſales magis compoſiti, uti 1 ) arcanum du- Arcanum

plicatum ( Panacea holſatica , quod excoquitur ex reſiduo in duplicatum ,
retorta ab elicito ſpiritu nitri fumante (S. 159 ) affula aqua , cu- ſal ammonia
jus lixivio peracido paulatim affunditur folutio falis alcalici, do- cum, borax.
nec efferveſcere ceſſat mixtura , redigiturque in fal fixum . A
quo nonn ihil diff ert a. d. vulg are , e diſti llati one nitri cum vi
1 triolo calcinato , vel oleo Vitrioli faétum . Hujus enim cry
U 3 Italli
 152 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. 11.

Quia cum quolibet corpore fulfureo ad ignem inflammatur,

phlogiſton Hli quoque ineſſe ſtatuitur, quod vero ex acido de
rivari poſſe monetur ibidem . Nitri acidum ſolideſcit, dum in
gens ejus & vitrioli calcinati copia deftillatur.

Nitrum fa & ticium priſtinis temporibus Kellnerus tentarunt e fale

vulgari , acido vitriolico & fale urinoſo . Sed Cel . Potfix in

appendice ad ſuaın Lithogeognofiam refert, hæc neque fibi, ne.

que aliis fucceffiffe. Clar. Pietſchius tamen in Dil de grnera .
tione nitri narrat , nitrum ex mifcela fpiritus vitrioli , urinæ
putrefa &tæ & calcis vivæ generari p . 29. fed nec tempus , quo
converfio perficiatur , neque pondus mixtorum notat . Poſtea

tamen Syndicum Halenſem nitri confectionem perfeciſſe , &

præmium a Rege accepiſſe relarum legi.

S. 157.
Quomodo Differentiam acidi vitriolici & nitrofi e Vogeliana Che
differat aci . mia hic ſubjicere juvabit. Acidum vitrioli hæc offert phæno .
dum nitri & mena , fecundum . 411. ibid. 1 ) Omnia acida alia pondere
vitrioli. multum excedir ; 2 ) excedit ea & potentia ob maximam falis

acidi copiam ; 3 ) fixius cæteris acidis vehementiſſimo igne eft

expellendum ; 4 ) aquam ex aëre allicit & imbibit maxima copia
v. g. dum ſpillillimum eſt ultra triplum ponderis , & eo rum
debilius & limpidus evadit , vid . Philof. Tranſact. N. 156. p. 496.
Jaq. 5) phialæ parvæ immiſſum veluti thermometrum agit,
6) mineralia volatilia (ut mercurium vivum , ſulfur , cinnaba

rim , arſenicum , cobaltum ) igne aliquatenus ſufferendo ap

tiora reddit , quam aliud acidum ullum , argentum autem ali
quatenus corneum & volatile ; 7 ) junctum ferro affuſa multa
aqua, vitriolum martis & vulgare facit ; cupro Q venerum ;
fali fixo alcalino tartarum vitriolatum , urinofo fal ammoniacum ,
quod fecretum dicunt ; 8 ) e nitro , ſale , alcali & terreis , qui.
bus alia inhærent acida, ea expellit; 9 ) magiſteriis a fe præci.
picatis
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI . 153

1 pitatis majorem conciliat , quam alia acida mineralia , ſubtilita

tem ; 10) Corporibus ad fuſionem pronis (uti plumbo , bis

mutho , zinco , aliis) hanc qualitatem adimit eaque difficilia li
quatu reddit.

Sed nitroſum per . 436-440 . deſtillando tranſit ſpe

cie rubrorum vaporum , ob principium ejus flammabile , &
affuſus ejus fpiritus generoſus æquali portioni olei atheri aut
expreſſi ( ut Therebinthinæ , Caryophyllorum , ligni Saſſafras,
Cinnamomi , Carvi, Lavendulæ , Citri, Nucum, Cannabis & c.)
1 exardeſcit in flammam . Quod & in cæteris oleis contingit,
modo oleum vitrioli admiſceatur. Neque minus ira Balſami de
Mecca , Copaiva , & Therebinthina incenduntur, & primus
quidem canto impetu , ac fi tormentum exploderetur. Ita vero
non accenditur petroleum & fpiritus vini. Super cornu vel
ungulis animalium ad ſiccitatem usque abſtractus , Aammam
edit & detonationem , qua vas impetuoſe disrumpitur. Præterea
acidum nitri debilius eſt uno vitriolico , ſed corroſione omnia
ſuperat acida ; continer vim tingendi vitra , carnes , & $ dum
ex eo fit arcanum corallinum ; cum fixo ſale alcalino abit in ni.
trum regeneratum , cum urinoſo in fiammans nitrum, fumuin al
bum præbens; camphoram in oleum fupernatans fundit;
omnium acidorum celerrime ſolvit ſolubilia ; admifum meral
lis & inflammabilibus rubros emittit vapores ; cum cupro &

ferro ſolutis concreſcit in corpus deliqueſcens, cum h, ) &

go in cryſtallinum ; creram convertit in corpus phosphori ritu
lucens, non tamen ardens.
Arbitratur tamen ſ. 441. ibid. nitroſum e vitriolico
ortum eſſe , & non niſi ab inflammabili intime im miſto fingu

lares doces accepiſſe. Quod confirmatur ſulfure e deſtiliarione

ſpiricus nitri cum oleo therebinthinæ nato , & geneſi nitri (S.
I56 .). Si quid mihi addere licet , per raciones ſ. 149. allatas
exiſtimarem , diverfitatem acidorum pendere e diverſa propor
U tione
(Wolfii Phys. Tom . III.)
 152 PHYSICÆ PART . III. SECT . I. CAP. 11.

Quia cum quolibet corpore fulfureo ad ignem inflammatur,

phlogiſton Hli quoque ineſſe ſtatuitur , quod vero ex acido de
rivari poſle monetur ibidem . Nitri acidum folideſcit, dum in
gens ejus & vitrioli calcinati copia deftillatur.

Nitrum faétitium priſtinis temporibus Kellnerus tentarunt e fale

vulgari , acido vitriolico & fale urinoſo . Sed Cel. Pottius in

appendice ad fuain Lithogeognofiam refert, hæc neque ſibi, ne.

que aliis fuccefliffe. Clar. Pietſchius tamen in Dill de genera.
tione nitri narrat , nitrum ex mifcela ſpiritus vitrioli, urinæ
putrefa&tæ & calcis vivæ generari p . 29. fed nec tempus , quo
converfio perficiatur, neque pondus mixtorum norar. Poltes

tamen Syndicum Halenſem nitri confe& tionem perfeciſſe, &

præmium a Rege accepiſſe relatum legi .

S. .
157

Quomodo Différentiam acidi vitriolici & nitrofi e Vogeliana Cbe

differat aci. mia hic ſubjicere juvabit. Acidum vitrioli hæc.offert phæno .
dum nitri & mena , ſecundum . 411. ibid . 1 ) Omnia acida alia pondere
vitrioli. multum excedir ; 2) excedit ea & potentia ob maximam falis

acidicopiam ; 3 ) fixius cæreris acidis vehementiſſimo igne eft

expellendum ; 4) aquam ex aëre allicit & imbibit maxima copia
v. g. dum ſpillillimum eſt ultra triplum ponderis, & eo cum
debilius & limpidus evadit , vid . Pbiloſ. Tranſact. N. 156.p. 496.

Jaq. 5 ) phialæ parvæ immiſſum veluri thermometrum agit,

6) mineralia volatilia (ut mercurium vivum , ſulfur, cinnaba

rim , arſenicum , cobaltum ) igne aliquatenus ſufferendo ap

tiora reddit , quam aliud acidum ullum , argentum autem ali
quatenus corneum & volatile ; 7 ) junétum ferro affuſa multa
aqua, vitriolum martis & vulgare facit; cupro O venerum ;
ſali fixo alcalino tartarum vitriolatum , urinoſo ſal ammoniacum ,
quod ſecretum dicunt ; 8 ) e nitro , fale , alcali & terreis , qui.
bus alia inhærent acida, ea expellit ; 9) magiſteriis a fe præci

picatis
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI . 153

pitatis majorem conciliat, quam alia acida mineralia , ſubtilita

tem ; 10) Corporibus ad fuſionem pronis ( uti plumbo , bis
mucho , zinco , aliis) hanc qualitatem adimit eaque difficilia li
quatu reddit.

Sed nitroſum per g. 436-440 . deſtillando tranſit fpe

cie rubrorum vaporum ,
ob principium ejus flammabile, &
affuſus ejus fpiritus generoſus æquali portioni olei atheri aut
exprelli (ut Therebinthinæ , Caryophyllorum , ligni Saſſafras,
Cinnamomi , Carvi, Lavendulæ , Citri, Nucum , Cannabis & c.)
exardefcit in flammam . Quod & in cæteris oleis contingit,

modo oleum vitrioli admiſceatur. Neque minus ita Balſami de

Mecca , Copaiva, & Therebinthina incenduntur, & primus
quidem canto impetu , ac fi tormentum exploderetur. Ita vero
non accenditur petroleum & fpiritus vini. Super cornu vel
ungulis animalium ad ſiccitatem usque abſtractus, flammam
+
edit & detonationem , qua vas impetuoſe disrumpitur. Præterea
acidum nitri debilius eft uno vitriolico , fed corroſione omnia
ſuperat acida ; continet vim tingendi vitra , carnes, & $ dum
ex eo fit arcanum corallinum ; cum fixo fale alcalino abit in ni
trum regeneratum , cum urinoſo in flammans nitrum , fumum al
bum præbens; camphoram in oleum fupernatans fundit;
omnium acidorum celerrime ſolvit ſolubilia ; admiftum metal
lis & infiammabilibus rubros emittit vapores ; cum cupro &
ferro folutis concreſcit in corpus deliqueſcens , cum ħ , ) &
go in cryſtallinum ; creram convertit in corpus phosphori ritu
lucens, non tamen 'ardens
Arbitratur tamen ſ. 441. ibid. nitroſum e vitriolico
ortum eſſe, & non niſi ab infiammabili intime immiſto ſingu
lares dotes accepiſſe. Quod confirmatur ſulfure e deſtiliarione
ſpiritus nitri cum oleo therebinthinæ nato , & geneſi nitri (S.
156.). Si quid mihi addere licet , per rationes . 149. allatas
exiſtimarem , diverſitatem acidorum pendere e diverſa propor
(Wolfii Phys. Tom . III.) U tione
 152 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 11.

Quia cum quolibet corpore ſulfureo ad ignem inflammatur,

phlogiſton Hli quoque ineſſe ſtatuitur , quod vero ex acido de
rivari poſle monetur ibidem . Nitri acidum ſolideſcit, dum in
gens ejus & vitrioli calcinati copia deftillatur.

Nitrum fa & ticium priſtinis temporibus Kellnerus tentarunt e fale

vulgari , acido vitriolico & ſale urinofo. Sed Cel. Pottius in

appendice ad fuain Lithogeognofiam refert, hæc neque ſibi, ne

que aliis fuccefliffe. Clar. Pietſchius tamen in Dil de genera.
tione nitri narrat , nitrum ex mifcela ſpiritus vitrioli , urinæ
putrefa&tæ & calcis vivæ generari p . 29. fed nec tempus , quo
converfio perficiatur, neque pondus mixtorum norar. Poltea

tamen Syndicum Halenſem nitri confectionem perfeciſſe , &

præmium a Rege accepiffe relatum legi.

S. 157 .

Quomodo Differentiam acidi vitriolici & nitroſ e Vogeliana Che

differat aci mia hic ſubjicere juvabit. Acidum vitrioli hæc offert phæno
dum nitri & mena , fecundum . 41 1. ibid. 1 ) Omnia acida alia pondere
vitrioli. multum excedir ; 2 ) excedit ea & potentia ob maximam falis

acidi copiam ; 3 ) fixius cæteris acidis vehementiſſimo igne eft

expellendum ; 4 )aquam ex aëre allicit & imbibit maxima copia
v.g. dum ſpillillimum eſt ultra triplum ponderis , & eo cum
debilius & limpidus evadit , vid . Pbilos. Tranſact. N. 156. p. 496.
Jaq. 5) phialæ parvæ immiſſum veluti thermometrum agit,
6) mineralia volatilia (ut mercurium vivum , ſulfur , cinnaba
rim , arſenicum , cobaltum ) igne aliquatenus ſufferendo ap
tiora reddit , quam aliud acidum ullum , argentum autem ali.
quatenus corneum & volatile ; 7 ) junétum ferro affufa multa
aqua , vitriolum martis & vulgare facit ; cupro venerum ;
ſali fixo alcalino tartarum vitriolacum , urinoſo ſal ammoniacum ,
quod ſecretum dicunt ; 8 ) e nitro , fale , alcali & terreis , qui.
bus alia inhærent acida , ea expellit ; 9 ) magiſteriis a fe præci

picatis
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 153

pitatis majorem conciliat , quam alia acida mineralia , ſubtilita

tem ; 10) Corporibus ad fuſionem pronis (uti plumbo , bis
mutho , zinco , aliis ) hanc qualitatem adimit eaque difficilia li
quatu reddit.

Sed nitroſum per g. 436-440 . deſtillando tranſit fpe

cie rubrorum vaporum , ob principium ejus flammabile , &
affuſus ejus fpiritus generoſus & quali portioni olei a theri aut
expreſfi (ut Therebinthinæ , Caryophyllorum , ligni Saſſafras,
Cinnamomi, Carvi , Lavendulæ , Citri, Nucum , Cannabis & c.)
exardeſcic in flammam . Quod & in cæteris oleis contingit,
modo oleum vitrioli admiſceatur. Neque minus ita Balſami de
Mecca , Copaiva, & Therebinthina incenduntur, & primus
quidem canto impetu, ac fi tormentum exploderetur. Ita vero
non accenditur petroleum & fpiritus vini. Super cornu vel
ungulis animalium ad ſiccitatem usque abſtractus, flammam
edit & detonationem , qua vas impetuoſe disrumpitur. Præterea
acidum nitri debilius eft uno vitriolico , ſed corroſione omnia
ſuperat acida ; continet vim tingendi vitra , carnes , & $ dum
ex eo fit arcanum corallinum ; cum fixo ſale alcalino abit in ni
trum regeneratum , cum urinoſo in flammans nitrum, fumum al
bum præbens; camphoram in oleum fupernatans fundit;
omnium acidorum celerrime ſolvit ſolubilia ; admifum meral
lis & inflammabilibus rubros emittit vapores ; cum cupro &
ferro ſolutis concreſcit in corpus deliqueſcens , cum ħ , ) &
po in cryſtallinum ; creram convertit in corpus phosphori ritu
lucens , non tamen 'ardens.
Arbitratur tamen . 441. ibid. nitroſum e vitriolico
ortum eſſe , & non niſi ab infiammabili intime im miſto fingu
lares dotes accepiſſe. Quod confirmatur ſulfure e deſtiliarione
fpiritus nitri cum oleo therebinthinæ nato , & geneſi nitri (S.
I56 .). Si quid mihi addere licet , per raciones S. 149. allatas
exiſtimarem , diverfitatem acidorum pendere e diverſa propor
U tione
(Wolfii Phryf. Tom . III.)
 154 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 11.

tione elementorum , ut vitriolico ob majorem gravitarem plus

terræ infit, quam nitroſo , & fimiliter quoque de cæteris ele
mentis per eorum qualitates effectusque judicandum erit.

Ad quæ confirmanda addo hic quoque acidi falis communis notas

e S. 442. ibid. In ſale fontano circiter dimidiam ejus partem
conſticuit ; alterum dimidium Alcali minerale largius quam

terra alcalina efficit 5. 453. reſolvitur in vapores'ur nebulas

albicantes , & prunis injectum odorem alliacium fpargit ; ſubti
lius & volatilius eft ullo alio acido , ' ur ne denfiſſimo quid m
luro illius halitus prorſus coërceri poffint , ideoque in aëre li
bero citiſſine omnium exhalat; & dcbilius & levius eít nitrofo ;
terris alcalinis , ut creux , calci vivæ , cineribus elixatis, alu
mini metallisque deliquefcentiam conciliat ; meialla fixiora , o
D & 27 , regulum antimoni, | , volatilia reddit ; ) , ħ,
in acido nitri præcipitat , iisdem tenaciſſime adhærendo , con
ſunétum & o fublimatur in fublimatum ; acido nitri mistam
conſticuit aquam regiam , auri menſtruum ; jun & um alcali
fixo regenerar falem vulgarem , fed acriorem , & igne celerins
fuentem ; fali urinofo mixtum degenerat in fal ammoniacum ;

tardius quam nitrofum folvit folvenda , iisque deinde tena.

cius adhærer; fi argento eſt copularum , expellitur per ftan .
num , antimonium , cæt. fed in buryri fpeciem , quod nulli
acido alii datum eſt. Quare fi acidum inhærens nondum pa
tet, tantum , cum antimonio miſcendum & deftillandum eſt;
fic fi acidum falis ineft, id regulum ejus diſſolvet , & cum co
in habitum butyri tranſibir.

g. 158 .
Nitrum vel Ex vero nitrum vel purum vel impurum , cui heterogenea

purum eft vel infunt, a quibus dum liberarum eſt, depuratum dici folet. Mo
impurum . dum defæcandi iilud a fale, alumine , fulfure, terra & c. Che
mia docet, v. c. Vogeliana J. 655. pyrotechnia tlagitat ad va.
rium
1
 DE ORY CTOLOGIA VULGARI. ISS

rium & optimum pulverem pyrium confequendum . A fale

immixto oritur nitrum cubicum , in cryſtallis , quod guſtu
quidem nitri gaudet , & fuper prunis fiammam concipit, &
vi ignis fuit, fed fuin aqua forti folutum calore albo præcipi
tat , & calcinarum non tartarum Vicriolarum cum oleo vitrioli
format , fed fal mirabile dictum . Dum in vigillo candente fluit,
leviter ftrepit , teneras particulas diſplodit, quæ ſcintillant in
prunas incidendo ; nitruin vero paullatim tigillum penetrar,
torumque exhalat cæt. ( §. 450 ibid .). Præterea notarur matrix
nitri , terra nitroſa , quæ jam dedit nitrum , & ulterius illi
creando inſervir. Agnofcitur illa ex facie pingui , fapore

mordente , crepitu & ſcintillis in igne ; quæ vel calcarea eſte

folet , vel humus. Cel. D. Pietfcbii Dil. de nitri generatione
A. 1750 . Berolini præmio decorata docet vera acidum nitri
conſtituentia principia & modum illud arte parandi addeo faci
lem , ut Regis Boruſliæ juſſu muri per varia loca ita extruantur,
ut magna nitri murarii copia obtineatur. Maquerana Chemie
P. 1. c . 4. acidum nitri ftatuit eſſe acidum vitrioli ope putrefa
&tionis phlogiſto mixtum : quia oritur in lapidibus & terris pu
treſcentia complexis, quæ putreſcentia phlogiſtum h. e. æthe.
rem fixum in terra vel aqua , includunt. Quod fi creta , gy
pfo , bolo cæt. abſorbetur, cryſtallos format Lalis oblongas
quadrangulas. Hujusmodi fal folvitur alcali fixo , cui inſinua
tur acidum terram relinquens. Ex hac mixtione acidi & alcali
oritur nitrum , quod ideo excoquitur e ruderibus laterum &
calcis vetuſtorum ædificioruin . Antea D. Stablius in Tr. de
fulf. & fal. jam notarar, naſci nitrum e vegetabilibus & animali
bus particulis putridis , excretis urinofis terræ ftabulorum boum ,
ovium &c. immiſtis aut latrinis & limo ædium rufticarum ,
quibus immiſtum ſtramen computruit , omnique ſimili terra
pratorum , ſub dio congeſta, & urina ſubinde humectara .
522

Georgi quidam e fale communi ingentem ejus copiam conficere

potuit
 Æ
SIC T T
156 PHY PAR . III . SEC . I. CAP . II .

poruit & promiſit publicationem pro præmio soooo imperia

lium . Nec ignotus manſit ejus procedendi modus , quem
nunc prætermitto.
Wallerius diſtribuit nitrum in terram humofam , calcareann & vi.
ventium putrefactorum , in faxum nitrofum , quod in aëre de
liqueſcit , & in nitrum impurum plantarum . Qua in re ex
parte Linnæum fequitur, qui nitrum quadruplex ſtaruit, hu
mofum , quarzoſum aqueum , quod & cryſtallum montanam
appellat, quarzoſum coloratum , ad quod oéto gemmas refert,
& fpatoſum , cui undecim Varietates ſubjicit. Sed lapilles ob
cryſtallinam quadamtenus figuram , nitro parum ſimilem , ni
trum appellare nec ufus nominis patitur , nec res notata.

§. 159 .
Artefacta Ex nitro tamdiu ardentibus rebus impofito , donec pe
ex nitro. nitus detonavit , oritur nitrum fixum , alcaheſt di&tum , quod
non eſt niſi alcali purum . Cui fimiles funt fcoriæ fuccineæ
Antimonii , & qui dicuntur fluxus albus & niger . Porro præ
paratur inde lapis prunellæ Salpeter - Küchlein h. e. nitrum vola .
tili inulto orbatum ; tum ſpiritus nitri acidus , deſtillatione diu
tina, addito boli triplo fere ut ruber fumus tranſiens, quos aci
dum nitrofum corrodendi vi præditum eft , propter tetrum
ſtygium odorem fuffocantem , menſtruum fætens dictum .
Cui acido ſi quadruplum alcoholes additur , vel triplum nitro
puro deſtillatur, ſpiritus nitri dulcis oritur, eo fere fenfu , uti aqua
fluvialis dulcis audit. De quo videſis Pottii Dil. de acido ni
tri vinoſo , & Neumannum in Sectione de Nitro. Spiritus addita
materia terrea prolectus nonnihil eft fupra di midium adhibiti
nitri , materia in fundo reſtans faporem nitri retinet , & vel
multa aqua excocta partem nitri alcalinam nondum
puram fiftir.
Si loco terræ duplum vitriolum calcinatum adhibetur , aut alumen
uſtum aut utrumque deſtillationi aut æquales fpirituum partes

minor
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 157

mainori ignis gradu opus eſt; vitrioli quidem duplum nitro

adhibetur , ſed quantum illud calcinando aquæ amifit , cantum
aquæ in excipulum infundunt, ne quæ fic prodit , aqua fortis
argento folvendo deſtinata, juſto valentior evadat. Si oleum

vitrioli partitis vicibus retortæ probe calefactæ fuper nitrum

triplum vel quadruplum infunditur, & recorta femper forti
ter concutitur , a fumo nitri tamen acerrimo cavetur , ne in
pulmones perveniat, deftillabitur igne fenfim aucto ad fum
mum gradum ſpiritus nitri fumans, & admodum volatilis, fer
vandus in vitro ficco ope epiſtomii vitrei accurate clauſo. Is

primum gaudet aureo colore, qui in læte viridem abit tempo

ris ſucceſſu.

Hæc Vogeliana Chemie 9. 424. feqq. & 433. nobiscum debent

leturi, ibique plura reperient v. c. S. 430. notatur , fi terris
vel alumini aliquid ſcobis ferreæ una cum nitro miſcetur, erter
gere inde ſpiritum fumantem æque forcem , ac adhibito vi
triolo , fed copia minori. Item iterari quoque deftillationem

fuper novo nitro crudo , ut fortior evadat ad uſus fuos fpiri

tus . Norum eft, quantum gelu prorſus inauditum ante bien
nium per ſpiritum fumantem Petropoli fit excitatum , nec li
quet , eone majus excitari poſſit, fi gelu atmoſphæræ fortius
adeſt, uti adfuiſſe A. 1759. Torneæ fertur. Aqua fortis para
tur quoque ex alumine & vitriolo.

§. 160.

Superſunt fales magis compoſiti, uti 1 ) arcanum du- Arcanum

plicatum ( Panacea holſatica, quod excoquitur ex reſiduo in duplicatum ,
retorta ab elicito fpiritu nitri fumante (S. 159 ) affula aqua , cu- ſalammonia.
jus lixivio peracido paulatim affunditur folutio falis alcalici, do cum , borax.
nec effervefcere ceſſat mixtura , redigiturque in fal fixum . A
quo nonnihil differt a . d . vulgare , e diſtillatione nitri cum vi,
triolo calcinato , vel oleo Vitrioli fa &tum . Hujus enim cry.
ftalli
U 3
158 PHYSICE PART. III. SECT. I. CAP. Ili

ſtalli ſolitariæ plerumque coralliorum arbúſculas imitantur.

Vid . Vogel. Chemia g . 431. fez. 2 ) Sal ammoniacum Salmiack ,

cryſtallos præbens variæ figuræ oblongas tamen , parallelis la
teribus & cuſpideterminatas , volatile in igne fumi albi ritu ,
folvitur in aqua 31 le ponderofiore, fapore amaro & urinofo.
Naturale f. natúm occurrit fole in laminas concretum ex urina
camelorum impurum , cruſtofum ergo , interdum effloreſcens
( ausgemittertes ), item minerale fali immiftum , aut ftabuloſum ;
igne fubterraneo in glebas coaétum prope igaivomos montes,
aliosque fervidos , gleboſum ideo, cum album , aut nigrum , cum
rubrum , Haveſcens aut viride, adjunctum habens quidquam
ſulfuris, & odorem ſpargens, dum affricatur ope olei tartari
per deliquism , ( Berg - Saliniack ), in fodinis Italiæ , & Angliæ
Tichantracum reperiundum ; aqua ammoniacalis Lauchſtadienſis
cæt. Henkelii in Bethesda portuoſa ; tartarus urinæ , ad latera
vaforum concrefcens. : Factitium vel vulgare eſt, ægyptiacum,
contiaens alcali volatile, muriam & inflammabile , quia cum
quadruplo Nitri detonat ; vel fecretum Glauberi , ex acido Vi.
triolico & urinoſo nonnullo ; nitrum flammans , e ſpiritu nitri
& ſale urinofo factum , quod aqua folvitur & vino cremato,
& in catino aperto incenditur avolacque ; & fàl ammonjacum
acetofum , ex aceto & urinofo præparatum , Generatim toru
plex eſt hoc facticium , quotuplicia (unt falia & alcalina miſcibi.
lia. 3 ) Borax ( Tinkal) nacivus formans cryſtallos vel nitroſis
fimiles hexaëdras at irregulares abruptas , vel octaëdras, in
-igne ſpumans ferme ut alumen , mox liqueſcens in vitrum ,
Colvendus in aqua vigecuplo ponderofiore , faporis acris &
amari. Eft vel crudus cæruleſcens, & ob quandam quaſi pin.
guedinem & multam terram alcalinam difficulter aqua folven
dus ; vel depuratus albus , octaëdrus plerumque , fere pellu
cidus. Modus defæcandi a Veneris Baravisque haberur in ar
canis. Continet is 1).alcali in præcipitatione & feparatione
urinoli
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI . 159

urinoſi ex ammoniaco ( arenario) manifeftum , terramve alcali

nam , 2 ) aquam largain , in unica libra leptem uncias , 3 ) aci .
dum vitiolicum paucum , quo folo fublimatur , & , v ſolu

tus præcipitatur, & 4) nonnihil infiammabile, quo metallorum

liquefactionem adjuvat. Quæ Walleriană mineralogia pluri
bus exponit .
His addo ex Vogeliana Chemia . 513. falem ammoniacum ægy
priacum effe fa & titium enixum volatilem , præparari ex fuli
gine combuſtorum excrementorum animalium fublimando , &

conſtare ex į acidi falis communis , & , vel & alcali uri

noli . Quomodo repurgetur, docet §. 654. ibid . Hinc fecun

dum § . 514. fimul ac illi addirur affinius quiddam acido ejus

quam urinofum , hoc inde excutitur , & aqua affufa ab eo re
cipirur & deftillando præber fpiritum falis ammoniaci. Affi

niora funt fal tartari fixum , calx viva , creta , minium , terra

quæque alcalina , gypſum aftum , fcobs martialis , lapis calca

plumbum limarum , fodæ cinis & c. 9. 515. Præpara
tionem & differentiam fubtilitatis docent 5. 1. fequentes , mo
nentque, ſi ſpiritus vini affunditur in præparatione , obtineri
fpiritum G # vinofum ; ex reſiduo autem falem digeſtivum fyl
vii, Si calce viva præparatur , reſtans materia calcinata , fal
ummoniacum fixum vocatur , quod cum non fit niſi folutio cal
cis vivæ in acido ſalis, igne facile fluit ut cera , & fi eo ferreus
bacillus incruſtatur , concutiturque in tenebris , fcintillas ſub
inde fpargit; ac phoſphorus inde fieri porcſt, lapidi bono
nienfi ſimillimus. Idem in aëre deliqueſcit, ideeque oleum cal
cis appellatur, quod firupo violarum viridem inducit colorem ,
cum fpiritu falis quiere coit , non ita cum oleo vitrioli ; ad
mixto fale alcalino , vel borace dimittit terram calcaream al
bam , & cum illis coagulum format. Si elixiviatum folidum
folutioni vitrioli martis infunditur, abit in arborem Dianæ di
verſis coloribus elegantem . Siccum admixto fpiritu deſtillarum ,
largitur
 160 PHYSICÆ PART. 111. sect. 1. CAP. 11.

largitur ſubtilem aquam regiam , admixto autem oleo vitrioli

aut bolo , ſpiritum falis fumantem . Cum præcipitato mix
tum converti poteſt in fublimatum . 8. 692 . Sal ammoni
acum cingit vitrum colore rubini; borax amethyſtino , borax
& per fe fuſus in vitrum tranſit. §. 630. Acidum vitriolicum
cum alcali lixivo efficit Tartarum vitriolatum , cum alcali nitri
arcanum duplicatum § . 638. Arcano duplicato ineſt fal com
mune , documento ſpiritus ope arenæ inde prolećti, $ fubli
marum præcipitantis colore albo , & admixta Ę aurum folia
cum folventis ; & particulæ ferri, quas oſtendit decoctum gal
larum 9. 773. Sal ammoniacum & arcanum duplicatum præ
cipicant folutionem ) , † & ¥ in acido ; borax terram ex
alumine , mctallica ex vitriolo , o ?, * & ex F , non vero
), neque ex R aurum .

ſ. 161 .
Salia mine Acido potiffimum gaudent hæc impurius compofita,
ralia & c. & cum inflammabili copulata falia mineralia : fal ambre deſtil

fulfurca ſua- lando elicitum ex Ambra; ſal ſuccinideſtillatum e Succino ; ſal

win . litbantracis eodem modo adquirendum. Porro vegetalia, ut
tartarus (Weinſtein) valde terreſtris & nonnihil oleoſus, fer
mentando l. e fermentato vino natus in vigecupla aquả ſolubi.

lis , partim albus, partim ruber ; cujus purior flos vocatur cre
mor tartari. Sal eſſentiale e plantis acidis formatur, pariter oleo
ſum , uti acetofæ , acetoſellæ cæt. Flores Benzöe ex combuſta
benzoë ut fumus aſcendens, ſal non niſi vigecuplo graviore
aqua folvendus; faccharum maxime ex calami ſacchariferi fucco
expreſſo , decocto , ſpiſſato , & repurgato factum , ut e firu
po fiat, ficcum , cum calce tractatum candidum in conis, aut &
cryſtallinum purius aut impurius , album aut rubidum. Videatur
Cel. Petri Sbaw . D. & archiatri Regis Angl. Chemia 1760. ed.
haud vulgaria de illo afferens. Alia genera facchari, ut ex uvis
aliisve
 DE ORYCTOLOGIA VULGARE 161
no

aliisve ſuccis parata nunc non atringam . Conſtat vero, acidum

facchari oleoſo principio innexum immiſtumque ita eſſe , ut
ſuave & dulce fenciatur. Huc quoque pertinet weetar Alorum
complurium in eorum nectariis obvium fal eſſentiale folutum
exhibens ; ros melleus droſomeli mane in foliis exſudans & con
denſatus ; exſtillans e cortice arborum v.c: betulæ , verno tem
pore ſuccus copiofus dulcis ; mel ab apibus colleétum efloribus
(uaveolentibus v. c. tiliarum & herbarum floribus ac nectariis,
& ab ipfis perfectius & fpillius , viridus puriusque in favis re
conditum pro alimento ſuo hiberno ; manna quoque foliis ar
borum , fraxini, arbuti , laricis, fagi; tiliæ , pulveris inftar
poſt exſiccationem adhærens in Calabria potiſfimum ,
unde
Manna calabrina vocatur ; vel ex ftirpe foliisque earum fervida
æftate ſudans, dulcis quidem , fed quadamtenus adverſa, li
queſcens in aqua , urens igne , & fermentationi obnoxia. Na.
turalis eſt, uti ex arboribus provenit ,; V. Gu tanna corporis,
ex inciſuris corticis promanans ; foliorum , quæ ex foliis colli
gitur. Quæ autem liqueſcendo repurgata eft & in tabellas re
dacta tabulata dici conſuevit, quarum naturalis eſt efficacior in
laxanda alvo , & acrimonia domanda edulcandave, valetque
adverſus tullim & peripneumoniam .

A barali ſolo manna orientalis diéta petitur e Syria, Perſia, India

orientali, infula Ceylonenſi; alia männa montis ex Apuliz
monte Gargano , Calabrix montes ſ. Angia , e Sicilia , Gal
lia & c. Unde varia dedit præparata ars pharmaceutica.

Manna liquida ſimilis eſt ſuccus viscidior , inftar mellis dilutio

ris, ex Perſia , Ægypto , Aſia adve & ta rarias, partim ex
quercubus, partim herba ſpinoſa profluens. Maſtichina
manna , feu gummi reſinofum cedri, alba , flava , pellucida,
& ſuaveolens appellatur, & fimili inciſione vel laceratione
corticis elicitur.

(WolfiiPbyf. Tom . III :) х Obfer

 162 PHYSICÀ PART. INI. SECT. ' I.' CAP. '11.

Obſervamus hic originem dulcedinis ex aciditate illigata f. lenita

oleoſo principio , & temperata fic , ut fuaviter percipiatur &
organon guſtarus jucunde affciat. Cum oleo multum aquae ineſſe
oſtendemus , patebit aquæ liquidæ aut fixæ ad tempus deberi
innocuain- & graram affectionem papillularum 'nervorum gu
ftatoriorum . '- Ita dulce muſtum parátur ex uvis, polenta, po
mis pyris &c. Mulſurn & hydromeli ex melle &c. ' Norum
quoque eſt acidum vitrioli vinofum , & Frobenianum , fpiri.
tum æthereum ob inflammabile principium ita comparaſum eſſe,
ut admodum fuaveolentem recreantemque odorem fpiret ex
halando. Differt mel pro natura florum ſuccorumque, ' unde
colligitur: quare & amarum datur , ex abſinthio & fimilibus
prole &tum .

L. 162 .
Alia falium
Intelligi nunc poſſunt 15 genera falium ex acido & al

compofita cali compoſitorum , combinando ſcilicet acida ſalis, vitriolica,

rum genera. nitroſa, citri , aceti , tartari , urinæ , cum alcali lixivo , nitri,
minerali, urinolo , fixo, volatilique. Quæ videlis Chemie
Vogeliana G. 029. feqq . - Ubi ſal mirabile Glauberi ex acido vi
triol. & alcali minerali nițrum regeneratum , flammans & cubi
cum , terra foliata tartari ex acero & alcali lixivo , tartarus vi.
triolatus ex acido vitriol . & alcali lixivo , tartarus tartariſatus
ex acido tartari & alcali lixivo , cum alcali urinoſo tartarus folui.
bilis , & cum alcali minerali fal polycbreſtus Seignetti, ex acido
nitri & alcali lixiyo , tartarus citratus ; & ex acido nativi falis
& alcali urinofo , fal urine regeneratum fieri oftenditur. Qui
busdam vero duplex genus acidi , aut alcali ineſie docerur
§.637. feq. v. c. in borace fal ammoniacum , terra vitrefcens,
& principium ſulfureum ; in thermis carolinis & egranis præ
ter principia falis medii, tartaro vitriolato analogi , fal alcali
fixum , & fere mirabile Glauberi & c. Ex fale mirabili affuſo
oleo
 DE 1oLOGIA
ORYCTO VULGARI. 163

oleo p. d . exigua portio falis dejicitur , alia igitur, quæ non

præcipitatur, alterius generis alcalini erit. Nitrum cubicum
duplex acidum , æque ac polychreſtum Sylvii digeſtivum du
plex alcali. Ob ſulfurea , quæ his immiſcentur, hæc dein cla
riora evadent G. 640. monetur, in ſale medio conficiendo ſeinper
plus alcalini quam acidi requiri. Sal ſedativum Hombergii S.
inſtillato pau
508. fic ex boracis in paſtam aqua redacti unciis 4,
lacim oleo vitrioli, circiteſ uncia 11 deſtillatis. Unde tranſit
primo uncia aquæ , tum ſal volatile tenerrimum ; reſiduum
aftula aqua vel denuo deſtillatur, vel ſolvitur coquendo , fil
tracur & evaporatur , lixivium in cryſtallos concreſcit, a priv
ribus non niſi majori denſitate differentes. Utrumque fal
omnium levillimum eft, frigidæ fupernatans. Conf. de his
Appendix Mineral. Walleriana. ‫ܬ ܘܐ܂‬
Quæ ex hucuſque allatis quodammodo colligi poſſent, nunc , ne
longior juſto ſim , prætermitto. Salia neutra artificialia Wola
lerio vel mineralia ſunt, ut anglicum , arcanum dupl. Sal
mirabile , quod in aëre claritatem cryftallorum cubicarum , &
parallelepipedum amittit, polychreſtum , ſedativum ex di
luto oleo vitrioli & viſcoſo boracis ; unde talci inſtar pingue
videcur, album fplender , & volatile eſt; vel vegetalia , ut
Tartarus tartarifatus fixus, citrarus liqueſcens in aëre , arca
num tartari S.,terra foliata , quia cryſtalli ejus funt lamellatæ ,
etiam in aëre liqueſcentes , ſal Seignetti, cryſtallos formans te
traïdras - [piffas, altera facie convexas; vel mixtas ex utroque
genere , ut Tartarus vitriolatus, cryſtallis parallelepipedis dif
ficulter in igne & aqua Auens , nec deftillando fpiricum edens;
fal amarum ex acido vitriol . vel fulfure & cineribus clavellaris
ſaporis valde amari; fal digeſtivum , cubicas formans" cry :
ftallos.

X 2 ſ. 163.

I
 164 PHYS PART. 11l . SECT . I. CAP . Il
ICÆ

$. 163
Vis folvendi Quoniam falia aqua folvuntur & foluta continentur, ob
diverſitatem falium diverſa quoque folutionis phænomena oc
e aqua eft
calori pro currunt. Ita obſervatur cæteris paribus vim aquæ folvendifalia

portionalis. reſpondere gradui caloris ejus. Firmorum enim corporum partes

magna vi cohærent (S. 218. P.1. Phyfic .), qua wifi major accedat,
partes eorum feparari non poſſunt. Id quod & ratio , & ex
perientia extra dubium ponit. Jam vi ætherea major inter
elementa non datur , indicio celeritatis lucis (8. 485. ibid .).
Neque quidquam natura fua fübtilius eſt ad invifibiles corpo.
rum poros ſubeundos penetrandosque ipfo æthere. Tametfi
enim & reliqua elementa funt fimplicia ( S. 481. ) , illa tamen ad
majorem inter fe cohærentiam deftinata funt, quæ omnium eft
minima in æthere , ut in eo ob ſummam mobilicatem fiuidita

térn , líquidicarem , elaſticitatem quepartnm vel maximorum fide

rum motus fir expeditiflimus ( S. 337. & c. P. I. Pbyfic .). . Jam
calor non eſt niſi conflictus ætheris inter fe , vel in poris cor
porum . 576. Ibid. quos replet (9. 578. ibid.)! Idcirco quo
major eft calor in aqua, eo & major eft ejus vis falia folvendi,
& in contrario cafu eo minor. Reſponder'igitur aquæ vis ſa
lia ſolvendi cæteris paribus ipſius calori. Interdum calori non
reſpondere fum expertus. Cætera aurem paria fùnt, fi idem

quoad qualitatem & quantitatem eft folvens & folutum .

Solutio quandoque active capitur pro actu ſolvendi, quem vis

exſcrit; quandoque paſſive pro complesu folventis & foluti.
Solutum enim interſticiis ſolventis miu mis particulis homoge:
neis inhæret , plerumque inviſibili modo , poftquam ipfa folu
tione in illas eft diviſum . Quo facto, recipit ſolvens folarum
in fua interſticia , & retinet quantum ejus capere & ſuſtentare
vi fua valer .
Dum quantum capere valet , continet, folutio
dicitur faturata .

Illuſtra .
 De OR YCTOLOGIA VULGARI. 165

Illuſtrabimus noſtrum theorema exemplo aquæ & falis communis.

Si aqua eft congelationi proxima , ſolvere & fovere in finu fuo
nequit niſi fui ponderis, quam dimittit , dum incipit conge
l'aſcere, pæne omnem . Quando 12 gradus Fahrenheitiani

Thermometri ſupra congelationem calidior eft , & fui ponde

ris folvit & ſuſtinet. Ubi ad ebullitionem incaluit, ferme
tantumdem falis liquidum reddit , quantum ipfa ponderat.
Ideoque hoc cafu fere duplo eſt gravior, quam antea. Si 6

fune unciæ aquæ , fex fere uncias falis continebit in auéto per
calorem volumine ad ir Si 12 gradus , 168 augebunt
I propemodum h . e. duplum, fed mihi res ita non fuc
cellir. Aquam , quæ folverat falis quantum potuerat , depre.
hendi ejus continere { h. e. plus quam , alias A.

$. 164.

Poſita aqua in eodem caloris gradu , eodemque volumine, Solutio V.

folutio reſpondebit diverſe falium naturæ cohærentiæque. Vali: differt pro

dius enim cohærens fal, tardius , debilius cohærens citius fa- falium indo
ciliusque Colvitur ob eam virium folventis & folvendi analogiam . lk.
Paricer priori caſu minus, poſteriori plus diluer ſalis. Ubi &

femporis ratio haberi poflet, fiarne folutio omnis ejus, quod

ſolvi poteſt, ut faturata folutio habeatur, eodem an differente
temporis fpatio , & quanta fit differentia illa ? Afferemus hic
ex Vogeliane Chemie S. 723. relationem diverfæ quantira
tis obfervatam 7 quia illa fine experiments a priori no .
ſtri intellectus limpitibus perſpici nequit. Nimirum o&o

temperato calore nitri depuraciun .

cias 4 aquæ folvunt
unciæ
Salis fontani uncias 3 , ſcrupulos 4 ; falis gemmæ 3 3
& 3ß . Marini fere tantumdem ; tarrari vitriolaci zj. ziv. arcani
dupl . Zj . zv. nitri antimoniati ziii. ziv. & tancumdem falis Glau
beri; lapidis prunellæ ziij . ac tantum falis Seignetti ; tartari fo
lub. živ. Salis fedlicenſis žv . ziv ; falis ammoniaci 3ij. Ziy. bora
X 3 cis
 166 : PHYSIEÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 11 .

cis 3B 3j . 40 gr . cremoris qi zß . falis Çi ziv . 3j . falis cornu

cervi 3j . Ziv. facchiari ſacuroi Žj . 3ij . aluminis crudi Zij . Ziv. alu
minis uſti zj . ziv . vitrioli albi ziii. ziv. Vitrioli Goslarienfis ad
ſolem calcirati Ziij . 3vj . Vicrioli 4žix. Vitrioli o žix. ziv. fac
chari albi zxxiv. Arſenicum album , & plumbum corneum
non liqueſcunt in aqua niſi ea plane ferveat, & inſignem am.
bo requirunt aquæ copiam, ut v. c. in arſenico folvendo ejus
pondus quindecies fuperari debeat ab aqua. Quo majori quan
citate folvuntur falia, eo & brevius folvuntur. Conf. Burbav.
Cbemia .

Monetur ibidem in Scholio , diverſi generis falia a ſe invicem fol

vendo feparari poſſe. V. g. ſi tartarus vitriolatus a fale alca
lino fit liberandus, affuſa frigida alcali promtiſſime liquefieri,
reliéto in fundo tartaro . Item arcanum duplicatum a nitro ſe
parari affuſa frigida, quæ protinus recipit nitrum reli &to fale
duplicato. Fontis falini libram in ſuo connubio non completo
ultra ſex uncias ſalis. Hæc ille. Ubi mihi quidem feparatio

illa non perfecta viderur , quæ temporis diverſitare nititur.

Quo tempore enim alterum fal omne folvitur, eodem faltem
aliquid alterius una folurum erit ; & ſi miſti fuerunt fales , uti'
neutri, manifeſto id non obrinet. Neque meæ experientiz

reſponder, aqua triplum pondus facchari perfecte folurum

effe, fed in frigida nondum in calida porabili { f. & mercn
$ tur illa ulteriorem limam . Cinerum clavellatorum folutio erat
1 3
gravior & ultra .

$. 165.

vfulvit tt Etſi aqua cujusdam falis folutione faturata eft , ut ejus

netque fimul nil amplius imbibere poſſit; tamen beterogenei falis partem fol
falia plura. vere ita folet, ut antea folutum non præcipitetur. Sic ſi aqua
vitrioli viridis 9 uncias ſolutas continet (9. 164. ) ; eadem inlu
per ſolvit unam nitri unciam , duas drachmas fàlis , & facchari
un ciam
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI . 167

unciam unam . Item folutio nitri farurata liquefecit unciam &

s drachmas cinerum clavellatorum , ac feſcunciam fàlis fontani.
Hinc colligitur figuram interſtitiorum aquæ aut ita variare , ut
alia aliis recipiendis aptior fit, aut fubire & penetrare, fàltem ad
hærere alterum alteri in illis , quousque aqua ſuſtinere particu
las valer. Conf. Vogel. Chem . S. 724. Mulro tamen plura

hic ſuperſunt exa & tius rimanda & ad liquidum perducenda .

Recordor , me olim quædam experimenta hujus generis de
fcripfiffe in Obſervatis Gedan . Unde nonnihil extat Tom . III.
rariorum naturæ p . 639. ubi ſolutio fàlis fere i continens , fac
chari plusquam { inſuper folvebat, h. e . fere quantum pura
folvit. Sed complura alia , quæ deinde adjeci , nempe nitri,

aluminis vitrioli , ammoniaci , alcalinorum experimenta nota

veram quidem , led ea deinde notaia mihi in manus nondum
rediere , ut videantur perdita eſſe. Solutiones illæ per niſum
liquidorum ad æquilibrium inter fe invicem , fieri concipiun
tur. Quando mixcorum unum nondum faturatum eſt miſci
bilibus elementis alterius, niſus conſequendi æquilibrium con
tinuabit , donec illud fit abfolutum .

. 166.

Difficilis elt diverſa cryſtallorum naturæ explicatio, cujus Quomodo

tamen ratio in vi falium dari debet ;, cum nil fit in rerum na- oriantur
tura , cujus non detur ratio inſita, cur potius fit , quàm non cryſtallorum
fit, autpotius fic quam aliter fir comparatum (8. 71. ſeq. Ontol.). figura.
Nihil enim ad cryſtallorum format onem accedit , quam ut poft
ſolutionem falium aqua evaporans & frigus locum det eorum
præcipitationi, qua contingenre fuapte motu coëunt & copu
lantur in ejusmodi cryſtalios, itaque vi movendi fefeque con
jungendi propria divinicus conceffa & conſervata id fieri intel
ligitur (S: 57. feqq . P.I. Phyfic .). Oftenditur & in his fapien .
tia Dei multiplex , Primordia figurarum ex æqualitate virium
& cor
168 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP, 11.

& corpuſculorum elementarium naſci poſſunt, quibus opitulatur

pallim diverſitas celeritatis & direétionis prævalencis. Intuicu
æqualium corpuſculorum e 4 el nentis copulacorum ( §. 742 .
feq.)
. 3 faciane figuram trianguli , quibus quartum accedens
format ex altero latere , tetraedruin regulare. Quinto
accedente , duo junguntur terraëdra , communi bali prædita,
hexaëdra ea propter. Si 4 pro baſi junguntur, quibus quin :
tum imponicur , pyramis formatur bafi quadrangula ; quarum
4 cubum conficiunt, cuſpide medio inclufà . Jam facile liquet,
cumulatis fupra ſe invicem balibus triangularibus, enaſci pris
miata criangularia ; balibus quadrangularibus fupra fe invicem
incumbentibus, oriri prisinata quadrangularia feu parallele
pipeda vel trabeculas, quarum inæqualitas multiplices præbet va
riecates. Si 6 circa unum medium in bafi copulantur, naſcitur
hexagonum , quo ſupra fe invicem cumularo , habebuntur
prismata hexaëdra in columna , quarum baſi accedere pyrami.
des poſſunt, uti in cryſtallis obſervantur. Satis habens , hæc
generatim oftendiſle, nolo jam per ſingulas cryſtallorum fali
narum varietates ire , ſed applicationem facilem , cuicunque
libuerit, ad cryſtallos diverſas fupra memoraràs , integrum re.
linquo. Ad regularem cryſtallorum indolem patet requiri
fimilem elementorum temperiem , quam in falibus pro ſcopo
fuo divina fapientia inſtituit. In nivis figuris fimilis occurrit
cryſtallorum varietas , facile naturæ ſalinæ quanquam vix ſen
fili tribuenda , cum in omni aqua , etiam nivali nonnihil falis
offendatur. Profunditas occurrens minúriæ particularum mi
ſtarum tribuenda erit, quæ ob exilitatem ſenſum omnem vel
armacum fugit. Conf. 9. 44 .
De his figuris Vogeliana Chemia g. 645. non minor ( quam fuſo.
nis) ſalium forma & figura diſcrepat. Enixorum adducit nitri
ordinarias, falis culinaris, polychreſti, digeſtivi, & pecutioris nitri
cubicas , ramoſas ammoniaci & ſedativi, pyramidales exiguas
hexago.
 DE ORY CTOLOGIA VULGAR L. 169

Itexagonas acuminatas tartari vitriolaci; & fimiles quidem , fed

magis obruſas' arcani duplicati. In Scholio refert- tentamina
figuras explicandi Guilielmini in Tr. de falibus , Ludolfi in ina
Atitution. Chem . & Marzucchii in Elem . Chem . quorum fcripta
nondum infpicere potui. Poftremus dicitur niſum particula
tum & directionem adhibuiſſe , quæ a mea ſententia non ablu
1.
dunt , fi per niſum intellexit diverſum gradum celeritatis , di
redioni connexum . Nil enim hic in vi materiæ fpectamus,
quam vim movendi (6. 5. 7. P. I. Phyſic.), in qua ifta duo
omnes dererminationes abfolvunt. Diretionem variare, ce .

leritatem impedire poſſunt externa.

S: 167

Concreta'odora f. plentia , quæ rantum olfactu difcer-- Olentium 4

nuntur, quocunque nomine appellare malis (S. 1.26.), aut funt genera.
babitu externo bumida aut ficca , prout vel aqua abundant, vel

terra. Quia funt principium odorum omnium , debent quo

que duplicem admittere ſtatum externum , volatilem & fixum ,
uti falia (§. 132.). Quare odorifera vel ſunt volatilia vel fixa,
atrumque enim ſtacum omnia eorum elementa admitcunt, finis
conſequendi caufa (S..cod .). Vui enim falia neceſſaria fuerunt,
ad falubria nutrimenta ab inſalubribus,ore aut guſtu diſcernenda,
quo ſenſu nullum'animal , utpote nutrimentis egens fibi pro
futuris, ideoque a nocituris diſcernendis, carere potuit: ita
ad alimenta longinqua deregenda & percipienda, perfectioribus
animalibus aut víſu opus fuit facis acuto, aut odoratu valde ſub .
tili & fagaci, ut apibus, canibusque præditis fagacitate. Ta
ceo odoratu quoque inſpirari particulas profuturas aut obfutu
ras animali, ideoque & propterea naribus difcernendas, ut
has
apperere , illas poſſent averſari.

Stagirita de ſenſie Cap.'5. ait : quod fapor eſt in nutrientibus ac

ad nutrienda , hoc eft odoriferum ad ſanitacem .
(Wolfii Pbyf. Tom . III .) Y $. 168.
168 PHYSICÆ PART. III . SECT. 1. CAP , 11.

& corpuſculorum elementarium naſci poffunt, quibus opitulatur

pallim diverſitas celeritatis & direétionis prævalentis. Intuicu
æqualium corpuſculorum e 4 elanentis copulacorum ( . 742 .
feq.)
. 3 faciant figuram trianguli, quibus quartum accedens
format ex altero latere , tetraëdruin regulare. Quinto
accedence , duo junguntur terraëdra , communi baſi prædita,
hexaëdra ea propter. Si 4 pro baſi junguntur, quibus quin:
tum imponicur , pyramis formatur bafi quadrangula , quarum
4 cubum conficiunt , cuſpide medio inclufà. Jam facile liquet,
cumulatis fupra fe invicem balibus triangularibus , enaſci pris.
mara criangularia ; balibus quadrangularibus fupra fe invicem
incumbentibus, oriri prisinata quadrangularia ſeu parallele
pipeda vel trabeculas, quarum inæqualitas multiplices præbet va
rietates. Si 6 circa unum medium in bafi copulantur, naſcitur
hexagonum , quo ſupra fe invicem cumulato , habebuntur
prismata hexaëdra in columna, quarum baſi accedere pyrami.
des poſſunt, uti in cryſtallis obſervantur. Satis habens, hæc
generatim oftendiſle, nolo jam per ſingulas cryſtallorum fali
narum varietates ire , fed applicationem facilem , cuicunque
libuerit , ad cryſtallos diverſas ſupra memoratās , integrum r'e
linquo. Ad regularem cryſtallorum indolem patet requiri
fimilem elementorum temperiem , quam in falibus pro ſcopo
ſuo divina ſapientia inſtituit. In nivis figuris fimilis occurrit
cryftallorum varieras , facile naturæ falinæ quanquam vix ſen
ſili tribuenda , cum in omni aqua , etiam nivali nonnihil faliş
offendatur. Profunditas occurrens minútiæ particularum mi
ftarum tribuenda erit , quæ ob exilitatem ſenſum omnem vel
armatum fugit. Conf. 5. 44 .
De his figuris Vogeliana Chemia g. 645. non minor ( quam fuſio.
nis) falium formâ & figura diſcrepat. Enixorum adducic nitri
ordinarias, falis culinaris, polychreſti, digeſtivi, & pecutioris nitri
cubicas , ramofas ammoniaci & ſedativi, pyramidales exiguas
hexago
 DE O RYCTOLO ,VULGARI. 169
GIA

ktexagonas acuminatas tartari vitríolaci; & fimiles quidem , fed

magis obruſas' arcani duplicati. In Scholio refert- tencamina
figuras explicandi Guilielmini in Tr. de falibus, Ludolfi in insa
ftirution. Chem . & Marzucchii in Elem . Chem . quorum fcripta
nondum inſpicere potui. Poftremus dicitur niſum particula
rum & directionem adhibuiſſe, quæ a mea fententia non ablu
1
duint, li per niſum intellexit diverſum gradum celeritatis , di
redioni connexum . Nil enim hic in vi materiæ fpectamus,
quam vim movendi (%. 5. 7. P. I. Pbyſic.), in qua iſta duo
omnes determinaciones abfolvunt. Dire &tionem variare , ce

leritatem impedire poſſunt externa .

167

Concreta ' odora f. olentia , quæ tantum olfa &tu difcer- Olentium 4
Auntur, quocunque nomine appellare malis ( .126.), aut funt genera.
habitu externo bumida aut ficca , prout vel aqua abundant, vel
terra. Quia funt principium odorum omnium ,
debent quo
que duplicem admittere ſtarum externum , volatilem & fixum ,
uri ſalia (§. 132. ). Quare odorifera vel ſunt volatilia vel fixa,
utrumque enim ſtatum omnia eorum elementa admittunt, finis
conſequendi caufa (S. cod .). Vui enim falia neceffaria fuerunt,
ad falubria nutrimenta ab inſalubribus ore aut guſtu diſcernenda,
quo ſenſu núllum'animal , utpote nutrimentis egens fibi pro-,
futuris , ideoque a nociruris diſcernendis , carere potuit : ita
ad alimenta longinqua detegenda & percipienda , perfectioribus
animalibus aut viſu opus fuir fatis acuto , aut odoratu valde ſub
tili & ſagaci , ut apibus , canibusque præditis ſagacitate. Ta
ceo odoratu quoque inſpirari particulas profuturas aut obfutu
ras animali, ideoque & propterea naribus difcernendas , ut
has
appetere , illas poſſent averfàri.
Stagirita de fenfu Cap.'5. ait : quod ſapor eſt in nutrientibus ac
ad nutrienda, hoc eft odoriferum ad ſanitarem .
(Wolfii Pbys. Tom . III.) Y . 168.
 170 PHYSIC PART. III. SECT. I. GAP, II.

8. 168.

Natura olen Olentia volatilia inviſbili modo aëri atmoſpberico infunt,

tium genera- ac una cum eodem inſpirantur, uti nemo non experitur. De

lis , benc igicur conſtare ex particulis admodum ' exilibus, ex aliis

corporibus, que eorum abundancia gaudent, & illa fpirant
(S. 429. P. II. Pbyfic .), oriundis. Debent in aëre hærere,
diſpergi, falvæ manere, & cum eodem moveri , quorfum
ipſe aër , poffint. Cum longe lateque & in quieto aëre dif
fundantur , oporter , ut aër earum non niſi determinatam par
tem , veluti vaporum , capiat , ideoque a fe invicem diſcedant
ac dispellantur in vicinas aëris regiones , ubi hoſpitari & æque
inter fe, & cum aëre ejusque vaporibus in æquilibrio verfari
pofſint. Quia non diu durant in aëre pleræque, oportet, ut
vel tantum in aëre diffundantur , quemadmodum vapores , de
fentiii amplius cam paucæ pofſint , quæ in priori loco fuper
fint ; vel ut diſſolvatur earum unio , qua ad nervos odoratus
afficiendos aptæ erant , itaque dillolvantur earum elementa dis
.
gregenturque .
169,
Olentiain Si rántum latius diffunderentur olentia in aëre , pok
atmofphara ſent rurfus conſociari & condenſari fic, ut poftea denuo ole
pereunt, rent; quemadmodum vapores in atmoſphæra diſſociaci fic,
ne amplius in ea fentiantur, congregati rurfus nebulæ & nu
bium ſpecie in conſpectum prodeunt in ipſa atmofphæra, vel
præcipitantur roris forma in fuperficiem corporum , ibique
collecti humectant ea , aut videntur ipfis adhærere. Quis
nil tale experimur de olentibus , aliter ftatui nequit, quam illa
breviter ita in aëre diſſolvi in fria principia , ut ne confociari qui
dem ibi rurſus & fic fentiri queant. Neque in pluvia quid
quam olens per fe percipitur, fi in lapides nudos vel metalla

itxcidit , fed tantum quando in humum cadit , olencia quædam

retinentem ( S. 73. ).
Si
 DEORYCTOLOGIA VULGAR 1. 171

Si pluvia in ſe odora eſſet , vel uti aqua deſtillata v. c . rofarum ,

odorem rerineret , illa utcunque excepta oleret. Quod expe
rientia non docet. Odor quoque aquarum deftillatarum ia

aërem avolat, & in illo deſinit ſentiri; hinc ne ſic evaneſcat

in vitro probe eſt obturandus. Perfumata jucundis odoribus
conclavia & templa illos brevi tempore amittere conſtat.

$. 170 .

Quia experimur odores in vitris eo melius conſervari, Olentibus tin

quo accuratius eorum orificia ſunt clauſa : pateſcit, eorum par- trafunt im
ticulas non efle mere æthereas , utpote quæ vitri poros per- pervia.

meant & luce replent. Debent igitur eflè bujusmodi mixta ,

quibus vitrum non eft pervium. Quales funt aëreæ , aqueæ ,
terreæque. Non poſſent aëri inhærere, & antequam intereunt
cun ipfo moveri & inſpirari, ita ut odoris ſenſui anſam ſuppe
dicarent, niſi eſſent tam exiles , ut in ejus interſtitüs dari, va
gari ulcerius , & aliquamdiu in magna fatis copía conſervari ag.
gregatæque manere poſſent. Compofitæ igitur effe debent
potisſimum ex aëre & æthere in tali proportione, cui quoque
miſtura terræ & aquæ inſit, ut narium nervis inſignes impri
mere poſſint mutationes . Solus enim aër & æther, quem ſem
per inſpiramus , non olet, nec ſola aqua aut terra eſt volatilis,
ut per ſe natare in aëre pollint.

Sales fieri volatiles prævia ſolutione , tum putrefa & tione, poftre
ma fublimatione five forti deſtillatione, notavimus g. 132 .
Sic diſſolvebantur in particulas fubtiles admodum , aëre &
æthere fic fatiatas , ut falis natura in ipſis integra maneret , fed
tamen uc fumi & fpiritus in auras abirent , & viciſlim redirent
cum vaporibus in fuperficiem terræ . Jam quidem odores ita
non redeunt in terram , ut ſales ; nihilominus funt volucri na
tura fua , falibus volatilibus, fpiritibus &c. ſimiles, ideoque
reſoluri in fua primordia reverti in terram videntur , ut ftato
tempore
 172 PHYSICÆ PART. HII. SECT. 1. CAF.'IL

tempore vegetationi deſtinato , florum , herbarum , corpores

rum animalium particularum & mineralium denuo confociari
in omnis generis odores procreandos poſſint.

. 171 .
Odores ex Deprehenduntier odores ex corporibus, quibus inſunt,
corporibus, exbalare (§. 168. ) , dum illa naribus admoventur , aut fat vicina
quorum ſunt, ſunt, ad vaporum mixtorum g. 170. fpiramenta fua eo usque
axhalant. per aërem proferenda. Sic enim olfacimus balſama, ſemina,
flores, folia, ligna odorifera, aromata , animalia (cimices & c.)
cunctaque corpora odorem quendam ſpirantia , five in ftatu
ſuo integro , live dum caloré, affrictu (ut fuccinum ) compref
fuve urgentur , vel comburuncur.

$ 172
Quid fint Si odores ex corporibus olenribus ut vapores impuri
adores exhalant (8. 171.), ipfique' olent, feu nares folas afficere for:
tius poffunt, & illarum nervulos inligniter ciere , ut tantum
olfactu hi motus clare percipi & internoſci poflint ( 6. 167. ):
merito concipiuntur, ur balitus olentes (S.-429. P. 11. Phyſic.).
Quia illi funt particulæ fubtiles , quas corpora olentia abunde
continent, itaque ex parte emircunt , h. e. fpirant, ut effiuant.
in aërem , eodemque inſpirari polfint, effluvia quoque fulfu
rea ſpirabilia , ſolo olfactu percipienda , vel fpiramina naribus
noſcenda dici poſſent.

Intelligi liinc poteft, cur Plato odorem dixerit in Timeo fumum

thuris v. c. aut caliginem , qua diffunditur; Ariſtuteles aurcm fic
eum olens evaporationem humidam fumoſamve ; naturam fa
pidi ſicci in humido c.5. de fenfu , vel qualitatem mixti ex ficco
multo , remperato per humidum fapidum ; Plinius Hift. rat.9,
7. cap. aërem infe & tum procul dubio dicere voluit , rebus, qua
nem fenfui nares ſunt deſtinatæ , Cel. Winclero odor dicitur
MOTUS
 DE ORYCTOLOGIA VULGAR L. 173

motus a , ſubtilibus corporum effluviis in naribus excitatus.

Curtefus cum affeclis fuis omnem fenfum externum derivat e
particularum nervos afficientium varierate figuræ , magnitudi
nis & motus , atque ita quoque odoratum fieri ſtatuit a parti
culis corporum in aëre volantibus tam fubtilibus & vividis ; ut
in nares attracte per oſſis ſpongiofi meatus ad nervos in cere
bro motus illi perveniant. Princip. Philof. P. IV . n. 193.

Š. 173.

Halitus vero olentes conſtare intelliguntur ex fale volatili Halitus olers

aręłe comunéto terre copioſe inflammabili. Natanr enim illa ha tes fiunt fali.
licus in atmofphæræ , & cum aëre inſpirantur , nec tamen func nofulfurei.
nudus aër aut aquæ puræ vapores , utpote , quibus nullus
ineffe odor fenritur. Quare aëri ætherique alia admixta efie
elementa neceſſe eſt. Sed odor & fapor conjunguntur cum ali
mencis animantium , ad ea bis indicanda & condienda (S. 167. ).
Sapida in aëre hofpitantia, & ex fixis vel orta , vel illis homo
genea , non funt nifi falia eaque volatilia (S. 132. ). Verum
illa per ſe non olent , fed tantum in ore foluta , & papillulas

nerveas ſubeuntia , talem motum in illis excitant, quem fapor

rem appellamus ; neque guſtantur falia in aëre volatilia , etiamfi
ope aëris in os incurrunt . ' Odores igitur plus terræ inflamma
bilis , hoc eft intime arctiſfimeque ætheri uniræ , & vaporum
inflammabilium continere , & cum falibus intime permifcuiſſe
cenfendi funt, ut mixri ex his aëri inerrent ac una cum ipfo
reſpirentur. Quoniam tale mixtum in fulfure vehemenrer
fagrante continetur , & principium odorum latiori notione
fulfureum nuncupatur ; breviter jam dici poteſt, baktus olen
tes eſſe ſalino fulfuros .
Ineſſe & falibus nonnihil terrx , fed plus tamen aqax faltem fixæ ,
præcedentia docuerunt. In odoribus ergo itidem aquam daci

rel inde parer , quia aquæ deftillacæ , fpiritus, eflentix ext.

Y 3 ederen
 174 PHYSICÆ PART . lll. SECT. I. CAP. 11.

odorem & faporem eorum corporum , unde paraneur , V. c .

rolarum rerinent, & fi in vapores rediguntur odore conclavia
replent. Sed plus terræ quam aquæ illis ineffe, & fixorum
graviras docet , v .*c. ſulfuris , & copia cinerum a combuſtione
reſiduerum ,, etſi comburendo haud parum terræ avolat, fuli
gine tefte. Inde jam fuo ævo Ariſtoteles de anima L. II. c.9 .
ſcripſit: eſt aurem odor ficci, ficut lapor humidi (nempe
pocillimum ).

$. 174
Differentia Licet odores ob falina, quæ continent , conveniant cum
odorum o faporibus (9. 173. ) , & quoad nomina differentiæ in utrisque,
faporum . uc & hic odores fiat acres & aufteri, dulces & amari , jucundi
& moleſti, & c . §. 430. feq. P.11. Pbyf. differunt tamen , reapfe tanto .
pere, ut utriusque fenfus aliud fit fubjeétum , f. organum ſentiendi,
Aliud obje&tum h . e.res ſentienda (§. 126. ); aliusmodos ſentiendi,
quia ſapidum ori eſt ingerendum , & in eodem fal prius modica
faliya diſolvendum , quam guſtari poflit; odorum vero cor
pus olfacere potľumus per halitus, quos emittit, qui , fi copiofi
lint, fe longe diffundunt, & vento per aliquot milliaria tranſpor
cari invitiſque intrudi poffunt. . Quemadmodum nautis odor
Gilyarum Italiæ citreis floribus abundantium occurrere in mari
e longinquo fertur, antequam videri loca illa poflint, unde
fpiramina exeunt. Naribus nihil valemus guſtare, nihil ore
odorari. Nec exſpirando aërem aut abftinendo ab inſpiratione
per nares, olfacimus, fed tantum infpirando, niſi nervi narium
ſunt obſtructi.

Si valde acer eſt guftus faporis v . c. ſinapis ,

ſolet is quidem &
nervos narium moleſta acredine afficere & penetrare , ob ne

xum nervorum palati & narium ; fed is fenfus proprie loquendo

non eft olfaétus, fed taétus, qualis & eft, quando tangitur aut
premitur, aut fale, pipere, pulvere fternutatio afficitur.
Tactus
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI 175

Tactus enim communis datur & oculis , & in auribus propter

nervorum communem naturam . Eſt, inquit Ariftotcles L. 2 .
de anima cap. 9. ut fapor hic quidem dulcis, ille vero amarus
fic & odores funt fecundum analogiam dulces & amari. Si

militer & acer , aufterus , acutus & pinguis eſt odor , uti fac
por , a quo , ut manifeſtiore ſamra funt nomina , ob fimilitab
dinem rerum . Ita dulcis eft a croco & melle , acer autem a

shymo, & ita in aliis. Et cap. 10. fpecies autem faporum

ficut & in coloribus, fimplices quidem ſant contrariz ( extreme )
at dulce & amarum . Conſequantur autem illud pingue , foc
vero falſum . Media autem horam acre , & auſterum , &
acerbum , Conf. de fenfu & fenfili c. 4. ubi illa pluribus per:
fequitur, & faporam in fructibus mutationem per calorem eos
maturantem , ut ex auſtaris fiunc dulces , amari &c. Ubi

feprem ſpecies colorum & faporum ftatuir addens patridum

vel falſum , itaque & totidem odorum cap. s . immuere videtur.
Ubi inſipida ait quoque eſſe inodora (aoruce), uti fimplicia
elementa, & lapides plerique, niſi conterantar. Sed de his
nunc nihil difquiro , fed hoc cantam addo , a ſepraplicí perní
citatis æthereæ differentia & in faporibus odoribusque multa
pendere poffe.
f. 175 . }
Sunr odores quorundam corporum per ſe manifefti, quos Odores vel
edunt vi inſita ut automata ſtaru naturali falvo , nec quidquam perfermani.

mutato; aliorum nequeunt olfieri, nifi prævia quadam mura- fefti, veloc
tione, qua partes eorum fubtiles agitantur fic, ut volatiles eva- culti fant &
dant ; uti dum affricanrar forciter lapides , comminuuntur aut diciti,
comprimuntur folia &c. deftillantur aut comburuntur thura &
fuffitus. Hi igitur firmius inhærent cæteris mixtis & ſepara
cione vel ſolutione partium volatilium egent , antequam laten
tes ſ. occulti vocari merentur . Poſt eam vero folutionem &

liberationem volatiliam a fixis , eliciti odores dicuntur.

176 .
 176 : PHYSICE PART. III. SECT. I. CAP. 11.

. 176.

Alii ſunt con Porro odores alii ſunt diu durabiles & in corpore conſtan
s
ftantes, alii tes, alii vero non niſi brevis durationis & inconſtante . Prouti
inconftantes. ſalina & ſulfurea magis minusveinfeparabilia funt a mixtis, qui.
bus inſunt, per vires finitas : ita priori caſu ar & tior & durabi
lior 1. diuturnior , poſteriori autem minus diuturna & brevio
ris tantum temporis eft odorum cum ſuis ſubjectis 'copulatio .
, Ideoque illi dici merentur conſtantes & perpetui , dum nempe
mixtum fupereft; pofteriores inconſtantes fugaceſque. Incel
ligi vero & aliter poteſt illa odorum conſtantia. Spirant nem
pe odorem ſuum continenter, quo ipfo non poffunt non par
riculde in aërem diffufæ fuo. egreſlu minuere partes corporis,
unde egrediuntur , & diutarno temporis intervallo conſumere
corporis particulas odoriféras, ut fubinde pauciores , & tan
dem nulla ſuperfint. Camphora fàne brevi tempore , fi pu

riſſima eft, cota quanta in libero aëre exhalat & abfumitur, ut

nihil ejus refter. Hinc & illa corpora , quorum perpetuus eft
odor & integer , ſemper exhalando & diflipando odores , de
berent debilitaro prius odore' , tándem nullo amplius gaudere,
niſi repararetur quidquid odoris ipſis deceilit * * Quæ recupera
tio ex æthere, aëre, halitibusque in aëre hoſpitantibus fieri pof
fet , fere uci terra aluminis eſt nitroſa , recuperat nitrum , ex
aëre, & in locis aphronitri hoć renaſcitur, nova licet calçe
murus denfe fatis veſtiarur ( §. 137 & 147.) . Merentur hæc

exactiora experimenta , quibus penitius ea explorentur , quæ

adhuc fere negle &ta funt,inprimis in vàcuis ab aëre locis.
Noratum eft ad §. 73. terræ fertili odorem ineffe conſtantem , fi
humectarur, experimentorum Reaumurianorum documento.
Sic quoque experientia docer , moſchi odorem fuaviffimum
haud paucís , valde effe diuturnum , ae in fæcula durare in
corporibus, eo fatis imbutis. Similiter caſtorei odor fortis
& fatis diuturnus eſt, lai volatile oleoſum complexus. De
ala
 DE ORYCTOLOGIA V ULGA R I. 177

afa færida quædam habentur ( s. 150. P. I. Phyfic.), nec non

de ambra. Plerorumque aliorum odorum diſſipatio & interi
tus in aëre brevi tempore contingit. Alii calore folis fragran
tiores fiunt, alii veſpertino & no &urno tempore.

S. 177.

Mereretur exactius explorari geneſis odorum , ut tbeoria Geneſis odos

illorum promoveretur , procreatið mutatioque in bumanam redi rum cur in
geretur poteftatem , & oſpbrantice ( odorum ſcientiæ ) principia daganda.
obtinerentur. Poſſe hoc fieri, pauca quædam ſpecimina do
cuerunt. Obſervacum eſt, odorem allii órtum eſſe ex con

juncto arſenico & phoſphoro urinæ , irem ex vitriolo prunis

injecto . Suavem admodum odorem exhiber acidum vitrioli
& nitri vinoſum . Quod fi ex ſyntheſi innotefcit , in naturali
bus. per analyſin explorandum eſt, prout v. g. repertum eſt,
ambram conſtare ex'acido vitriolico perfecte mixto reſinæ ve
getabili ; pariter & mofchum eſſe acidum vitriolicum refinæ
intime mixtum , Sic aſa dulcis (Benzoina) reſina eſt faporis
pinguis & odoris jucundi , afa fætida autem , gummi refinofum
odoris fortis fætentis alliacei & faporis adverſi auſterique & c.
Non enim ſufficit remotiora odorum principia 'noſſe, ſed pro
xima ſunt eruenda.

Laudanda in his eſt chemieorum induſtria , & movenda ineen

dendaque ad plura in dies ſimiliter & plenius in lucem profe
renda. Id quod pariter de faporibus eſt monendum , utpote
quorum etiam nunc nulla proſtat diſciplina. Etſi Ariſtoteles
notavit , guftum nos habere certiorem , quam odorem , quia
quidam eſt ta &tus, qui in hominibus eft excellentior, cum
in multis aliis fuperetur a beſtiis; tamen & in eo ita excolendo,
uci io viſu & auditu factum eſt , defecit humanum genus

æque as in račtu. Quo homines effe ingeniofos & multa ex

cellentius percipere, quam cætera ſciſcit L. II. de Anima cap. 9.
(Wolfii Phyſ. Tom . III.) Z Odo
 178 PHYSICÆ PART . 111. SECT. I. CAP. II.

Odorem autem infit fieri eminus & cominus per medium inter
cedens , ſcilicet aërem aut aquam . Atramen de ſenfi agens,
fiiave illud in odoratu , & odorabile hominis proprium eſſe di
cit , quod vero in faporibus eſt , id effe & cæterorum ani
malium.

S. 178 .
Fixe olentia Fixa olentin, bumida jam excipiunt volatilia, quanquam
utiævolent ? & illa volatilia fieri poſſunt fruntque. Nimirum non folum dum
emittunt halitus olentes , . illi ſunt volatiles ( 8. 171.) ; fed &
dum rediguntur in vapores , ingens corum copia, fiepe omnia
abeunt in auras. Cujusmodi mutationem & in falibus notavi
mus ( 9 : 832. ). Verbi caufà quis id non obſervavit , dum
aqua rofarum calore reſolvicur in vapores erich nim replentes?
Sic animalium eflluvia odora , quibusdam hominibus insole
randa, ſpiramina vegetabilium , fudores & tranſpirationes in.
ſenſiles hominum , putores animalium purrefactorum , favor
latrinarum , urinæ , ſaponis cæri , & olei ebala narum lardo fatti,
e fixis nondum in vàporés redacris oriuntur. Tenaciores qui
.
dem calore volatiles fiunt, quo fubtiliores difperguntur, ut
vix ſentiantur , qui contra ea nocturno tempore humidhore &
minus calido validiores fentiuntur. Poſterioris generis funt

caprifolium , pinguicula , orchis pratenfis ſuaveolens , hyacin

thus tuberoſus, cxt

Aquæ dici folent deſtillati liquores , odore quodam vegetali im

buti , qui inflammari nequeunt. De aquis olenribus opus
non erit , vt pluribus exponamus , five ille patiræ fint, live
deſtillatæ. Nativæ enim putidæ ex fermenratione & putreft
& tione naſci ,« utplurimum tamen baud inflammari folear.
De inflammandis autem nonnihil addendum erit.

S. 179 .
 DE ORY CTOLOGIA VULGARI. 179

S. 179 .
Aqueæ indolis liquores ( humores ) inflammabiles fpiritus Spiritus ar :
dici confueverunt . Ita fpiritum gignit aqua fluviorum , v . c. dentes nati
Tameſis , in itinere naurico fub æquatore , ope fermentationis vi.
& putrefactionis inſitorum iniectorum & vegetantium , ut dum
doirum obturatum antea aperitur , egrediens halitus fatens a
frainma candelæ aceendarur. Neque fontes defunt, aquas fer
vidas , aliasque fpiritus emittentes , qui admota face incendun .
tur. Dicuntur tales aquæ fpirituofae vel lpiritales, aliæ follæ ,
aliæ acidulæ , vitriolicæ , aluminofæ, nitrofæ, aliæ oleolæ , bi
cuminofæ & fulfurer. Quid ? quod & e terra nonnunquam
erumpunt ejusmodi fpiritus ardentes feu fiammæ aqua vix ex
tinguib les Cujusmodi ſpiritus, citra operam humanam
oriundi, nativi dici merentur . Qui volatilia quæque fpiricus
vocant, hos ardentes ípirirus con pellant.
Tacitus Annal XUI . c.57 de Hermunduris & Cattis agens hæc
haber : Civiras Juhonum ( Hæx) focia nobis malo improviſo
afflicta eſt. Nam ignes terra editi villas , arva , vicos paſſim
corriprebant, ferebanturque in ipfa conditæ nuper Colonie
menia Neque extingui poterant , non ſi imbres caderent,

non fi Auvialibus aquis aut quo alio humore niterentur ( opinor

ob fupernatantom femper ſpiritum ardentem ). donec inopia re
medii & ira cladis agreſtes quidam eminus faxa jacere , dein
relidenibus flammis ( ob confumtam majorem ſ; iritu: m & v.po
rum partem ) propius ſuggreſſi ictu fuſtium , aliisque verbcri.
bus , ur feras ablterrebant (disjiciebant); poſtre
emo tegmina
corpori direpra injiciunt, quando magis profana & uſu pola
lura , tanto magis fuppreffura ignes. ( Scilicet dëre fublato ex .
tinguitur flarnma).
Noſtra ætate circa montes apenninos inter
Bononiam Florentiamque prope Petram malam locus 3 vel 4
milliaria ital. occupaus ira exarfit alta flamma tranquilla , fumi
nihil oftendens valde fervida, ingenti pluvia quidem fuffocara,
Z 22 fed
 180 PHYSICÆ PART. 111. SECT . I. CAP. 11.

fed poftea fortius Aammans. Si arena , fuper terra firma &

dura jacens aratro furſum vertitur , illico exardefcit ab aëre.
Quare videtur eſſe vapor ſulfureus ſalinusque. Fons flam

mins adhibita candela accenfa prope Wigau occurrens fimilis

eſt conditionis , in quo olea coquuntur. Vid. Philos. Tranf
act. No. 245. P. 378. 14. Narratur ibi quoque in monte 3
dari loca , ubi hiberno tempore fimilis ardor conſpicitur non
autem æſtivo. Scheuchzerus refert Hift. Scient. Pariſ. 1. 1712.
Beccæ in Bernenſi ditione foſforem faxi, vaporem fulfureum
exhalantis, ab eo ſponte accenfo fuiffe combuftum .

g. 180.

Spiritus de Chemica m's pari ratione ſpiritus procreat ardentes ; bali

ſtillati & tusve , e vario frugum & plantarum naturalium genere, qui a
atberci, corporibus, unde eliciuntur, nomen fortiuntur. Ica e fæcibus

vini , ipſove vino deſtillatur fpiricus vini odoris duleis , qui

vini circiter erir. In quo cum aqua ſuperflua dari Soleat,
purioris reddi ſolet iteratis deſtillationibus in leni calore, aquam
nondum evehente , vel addico alcalico fale ejus aquam abfor
bente. Qua liberatus alcohol vel alcalicus vocatur. Quoniam
in vino non datur niſi aqua , acidum & parum ſulfureæ feu

oleofæ materiæ remota aqua fuperflua, nil reſtat niſi perfecte

mixtum inflammabile cum acido & aqua. E fermentatis fru

mentorum fuccis ſimiliter paratur ſpiritus frumenti ; ut cæteros

jam prætermittam , Spiritum tantum addo æthereum Frobenii ex
acido vitrioli, & alcohole compoſitum , de quo legas Pbilof.
Tranſact. N. 413.p. 283. & No. 428. P. 55. & 58.199. qui dum fat
fortis eft , in notabili ab ardente candela diſtancia per vapores
inflammatur.
Ejus gutta in manum cadens nix frigida elle
videtur ; fervidæ v infufa ftrider, flamma admota fulgu.
rat , & vel millecuplo aquæ frigidæ affuſo non extinguitur.
Plus hujusmodi ætheris , immo duplum , paratur ex
aceto ,
 DE ORÝCTOLOGIA VULGARL 181

aceto , quam ex acido vitrioli, aut nitri, qui folutionis

aut o colorem non mutat , nec lixivo fali affuſus format
ſal medium , cryftallos tamen fixas in aëre . , tumultuan
tes in igne. Cæterum quot modis purum vitrioli & nitri

acidum affuſis variis oleis illico accendatur , docec Maqueri Ches

miæ P. II. cap. s. proceſſ. 2 . Debec igitur his incendiis ejus
modi fervor produci, qualis ineſt corporibus ardentibus.

ſ. 181 .

Si humor inflammabilis viſcidioris eſt indolis, itaque Quid fit

plus quam fpiritus terræ immixtum habet , oleum dici folet, oleum ege
quod incenſum ingrato odore & fumo fuffocante internoſcitur, quotuplex :
aquæ tamen ſupernatat. Ex fumo oleorum naſcitur fuligo,
quæ a ſpiritibus non oritur, & terram olei loquitur, quæ abire
cum cæteris avolantibus in auras non potuit. Spiritus minus
caloris requirunt ad ebulliendum , quam aqua ; olea vero plus,
ob tenaciorem partium cohærentiam . Supernatant vero , quia
plus aëris ætherisque continent , quam aqua. Quando oleum
ſub terra natum eſt , minerale vocatur; alias vegetale.

Oleorum nomen peritum eft ab olea, e cujus bacca (oliva) pinguis

fuccus expreffus, oleum (vegerabile) falutatur. Quiod nomen
norius deinde tralatum eſt ad fimilia quæque. Dicitur oleum
ab aliis bitumen fluidam flagrando triſtem fpargens odorem ;
ab aliis reſina ( liquefacta) in liquorem refolura , quia vetuſtate
in reſinam abit ; nuper a Vogelio $. 33. Chem . fluidum naturale
inflammabile , aqua conſortium
per fe penitus refpuens. Bi
tumen liquidum Plinius uſurpavit Hift. nat. L. 35. c.5. & ap
plicar nomen etiam ad pingue genus liquoris eleacei in Sicilia
agragantino fonte , quo incolæ utuntur ad lucernarum lumina
olei yice. Sed quia biruminis notio non fatis eft evoluta , uri
patet ex Wallerii explicatione Mineral. 9. 98. notas vagas enar.
rante, eo nomine abſtinere præftat.
Z 3 $. 182 .
 182 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I.CAP. 11 ,

$. 182 .
Quid naph Oleorum mineralium ( nativorum ) ſubtiliſſimum eſt,
tha ? quod napbtha vocatur , quæ innatare omnibus & liquoribus &
ſpiritibus fertur, flammamque in 3" diſtancia allicit. Conftat
potiſſimum e ſpiritu vitrioli aqua & terra cremabili. Aurum

in aqua regis diffolutum imbibit tenetque , nec ingrato pollet

odore. . Colore vel alba eſt dum purior , vel rubefcens vel vi.
ridis obfcura, ob impuritatem quandam . Simile illi eft aci.
dum vitrioli vinofum , fpiritus æthereus (S. 180. ).
Wallerius hæc docens illam vocat bitumen fluidiffimum leviffi
muinque. Mineral. 8. 99. Vogeliana Chemia duplicem habet
naphtham fed faltani, alteram vitrioli , alteram nitri. De
hoc pofteriori 9. 500 fere eadem refert, quæ in hoe G. conti
nentur , niſi quod auri partem tantum ex ſuo menftruo edu
cere & poſtea paulatim iterum dimittere G. 497. ait , eam
naſci ex fpiritu nirri forti, & alcohole ' sequis partibus frigida
digeſtione per hebdomadem fepoſitis. Quo facto, illa jam ſu ,
pernatat , citra deftillationem 9. 498. eam dilute flavam vocat,
etfi ex aqua forti facta, in qua fi vel o diffoluxus fuit, primum
alba apparet, & interjecto menfis circiter interuallo , fi mars
adhibitus eſt, rufeſcit , & paulatim folurum ferrum fpecie
croci dimittit ; mercurius vero fi adhibitus eſt, præcipitatus
in elegantes cryſtallos concreſcit S. 501. ibid. De naphtha vi.
trioli præter plura alia notat §. 479. ibid. fi oleum , vitrioli al
bum ſenſim in duplum vel fexcuplum alcoholis infunditur,
naſci odorem jucundum , vini ' hiſpanici æmulum ; & primo
leni calore diſtillari ſabtiliorem partem naphthæ ; quam fpiri

tum naphthæ appellar ; poſt phlegma fequens, demum prod

ire naphtham ' vel Aaveſcentem , vel viridiufculam &. 744.
moner , naphcham vitrioli recludere olea deſtillata, bitumi .
noſa , fuliginem , phoſphorum , fperma ceti, balfamum indi..
cum longa digeſtione in vitro probe occlufo , ipſum ferrum
in
 DE ORYETOLOGIA VULGARI . 183

in pultem convertere. De naphtha babylonia vid . Plinius

H. N. L. II. 6. 105. & L. 35. c . 15. Varenius Geogr. I,
, f. 17. P. 9 :

$. 183 .

Oleum minerale (nativum ) denſius naphtha graviusque Quid fit pe.

appellatur petroleum . Colore obſcurius fufco , odore there- troleum ?
binthinæ æmulo gaudens non tam facile accenditur , nec in fe

recipit auriatomos. Terra copiofiore prædicum vocatur oleum

terræ , five album ,five rubeſcens, five nigricans ; e lapide oriun
dum ftrictius petroleum (718T@ENOLOY). Aqua autem abundan
tius, petroleum dilutius vocari meretur . actitium a nativo

internofcitur, quando folvitur in vino ſublimato , quia ex abiegno

oleo eſt eductum . Minerale enim oleum non folvitur fpiritu
frumenti.

Petroleum nativum quidem in fontibus profuit aut exſudat mon

tibus , quibusdam Perfiæ , Italiæ , Siciliæ , Alſatiæ , Bavariæ ,
* Syeciæ , Rarius tamen eſt apud nos , & aliquanto copioſius in
Languedocia reperitur , quod a loco oleum de Gabean nuncu
partir, valde olet, & nigricat, ut oleum petræ nigrum inde di
cacur. Noftri appellant Bergöl, Erdöl, Steinöl.

§. 184 .

Oleum minerale craſſum , axungiæ ſpecie, maltba vo- Quid fit mal
quæ urens fortiter oler , & tenaciter adhæ mani- tha ?
catur , m relcit
tu eſt .
cc
tbeer appoſite germanica lingua vocatur , quia eofdem ac vul
garis axungia ufüs praſtar in rotis ungendis, afferibus & navi.
bus adverſus putredinem muniendis & c. Quando leni igne
& ejus evaporarunt, in fundo fubfidet velut pix , ſuper quo
oleum clarum habetur , quod leniter deſtillarum præber phleg
2 & veluti naphtham , " ceu purius oleum , Cujusmodi
fons
 184 PHYSICÆ PART 11. sect. I. CAP. 11.

fons in Surnarra inſula laudatur & vel balſami loco eft , vel bal
ſamo minerali materiam dat.

Plinius Hift. nat . L. II. c. 104 . Maltham refert nativani in Com.

magenes ſtagno obviam , e quo ait limum emitti , quem mal

tham vocant , flagrantem . Faétitiam vero Lib. 36. 6. 24. e
calce recenii vino reſtinéta & cum adipe ſuillo & ficu contufa
&c. Mun9n & Penge Græcis eſt oleum ſpiſſum , ut cera
emollira vel fuens. Dicitur aliis Kedria terreſtris.

ſ. 185.

d t af
Quifi Aſphaltum eft (maltha) oleum minerale inſpiſatum coa.
phaltuin e " gulatum , ne amplius diffluat, vel pix mineralis Bergpecb.
pillaſphal. 3 Aquæ tamen innatat, ur oleum ficcatum nigrum , ardens aut
tum ? calefactum fortem fpargit odorem inſtar picis vulgaris. . Ideo.
que vel ut ficcum adhæret lapidibus aut rerræ ſub montibus ple
ruinque, vel ur fuidum natat ſuper aqua minerali. In Voge
liana mareria medica dicicur cum Linnæo bitumen fubfriabile
atrum (ex atro purpurafcens cum fplendore). Nomen traxit a
lacu aſphaltite (mari mortuo ), in quo magna ejus copia natat ,
ideoque & bitumen judaicum , Juden Pech vocatur. Quanquam
& de monte Carpatho defluit, & in China magni lacus aſphaltitæ
occurrunt. Optimum largirur Neocomum Helveriorum .
Quando pice vulgari permiſcerur, pillaſpbaltum vocatur :
Aqua aſphalto mixta ainara redditur , unde aquæ amárde in fonti
bus origo pateſeit; cujusmodi fontem in Helvetia deſcribit
Scheichzeri Hydrographia P. 30 : Quod & confirmat amari..
ries aſphalcitæ , & marinæ aquæ ; & experimentuin , quo aque
dulcis 23 unciis folvuntur 6 uncix ſalis, & affunditur illi fpi
ritus carbonum follilium circiter 48 grana . Vid . Wallerii

Hydrologiæ S. 23.1. 8. not. 2. item Mineral. S. g. Ubis

minerali aſphalto diſcernitur fimilę illi gummi refinofum , ceu
Aſphaltum vegetale; additurque picem vulgarein , corrupro
odore
 D E ORECTOLOGLÁ ĽULGARI. 185

odore pro aſphalto vendicarum , detegi alcohole vini genuinum

flavo clariori colore inbuente . In Peruvia, inquit Varenius
Geograph. P. I.c. 17. prop.9. prope mare fons eſt bituminoſus,
rivum in mare emircens , quo incole utuntur picis loco , ne
que alia pice utuntur . In Perſia non procul a monte Barmach
dantur in valle fontes biruminoſi 30 circiter , in profundis pu
teis ( 2 orgyiaruın ) cum impetu fcaturientes. De amaris fon
tibus prop. 10. ibid. exempla profert fontium in Coromandellio

litere,& Ponto ad Callipadum oppidum . Mumie vulgares

malcha & aſphalto , nobiliores opobalſamo, myrrha & aloe
præparabantur.

§. 186.

Uri coagulum malthæ erat alphaltum (5 185.) : ita al- Qudbitit

phaltum terræ copia exſiccatum bitumen eſt, Bergbarz. Bitu- men que
men datur butyri inſtar,azoth di &tum , montanum ardens valdetuplex
terreſtre , quod turfa dictum montana Bergtorf, vel paludofa
terra abundans bitumen cefpolum f. glebolum , gleba gratiano
politana, Pechdorf, vel reſinoſum ſæpe , vel humofum , f. hu
mus bituminoſa , Pecberde , vel fihile, inſtar ſchiſti, vel car
bonum foſſilium , ampelitis , Pechſchiefer. Secundum Walle
rium 5.99. R.S. ibid.
Plinius L. 35. c. 15 . Bituminis inquit natura alibi limus, alibi

terra , limus e Judææ lacu terra circa Sidonem, ſpiſfantur utra

que, & in denſitatem coëunt - .. bituminis probatio , ut quam
maxime fplendeat ; fieque ponderoſum , leve autem modice,
quoniam adulteratur pice. Cap. 16. ibid . bitumini fimillima eſt
ampelitis ( qua vites illinebuntur contra vermiculos). Expe .
rimentum ejus, fi ceræ modo accepto oleo liquefcit, & nigri
cans colos manet teſtæ . Additur medicamentis in calliblepha
ris , & inficiendis capillis. Hic ampelitis non tam ad biru
Huccine re
men, quam ad aſphaltum pertinere cenfeatur.
Аа feren
( Wolfii Pbyſ. Tom . III.)
 186 PHYSICA PART . III. SECT . I. CAP. 11.

ferendum Blancardo in Theatr. Chem . p. 164. diétum Azoth,

cin Harz vun Erz in calore diffluens ur butyrum , in frigore
coagulans; quæ materia in fe digetta nigricat , dcin albefcit,
& gluren argenteum inde dicitur. Eftne & matcria fanguinis
inltar Auens in temperato calore, & in frigidiore loco rurſus
coagulans , quoriescunque placer , hujusmodi bituminoſa ?
Norum eſt bitumen montanum , quo liquefa&to, dolia obduci
ſolent, ne cereviſia in illis corrumpatur. Bitumen judaicum
(9. 185 ) . pix judaica in hunc cenfum refertur a Bur huvio,
tanquam ponderoſum ſplendens futile.

S. 187 .
Quid & qua Litbanthrax , Steinkoble , eſt durius f. induratum bitu
tuplex li men fillile , quod nigrum aut fuſcum apparet , non facile ac
tbanthrax ? cenditur , ſed poftquam incendium admiſit , diutius arder &
vehementius , nec in cineres combuſtione abit , ſed in mate

riam fpongiofam ( quando aluminoſa continet). Quæ malta

reſidua vel nigra maner , vel in pumicem veluti redigitur , vel

interdum , quando per le ſub terra incenduntur, terræ motum
excitant , aut in aëre ex parte diſſolvuntur quaſi in cinerem ,
canitiem pilofam referentem , unde alumen elici poteft. Da .
tur vero lithanthrax durior & fplendens in fiſſuris, ponderofior,
minus fragilis & ad ignem fortiorem fovendum validior; &
fragilior , debiliori vi urendi gaudens & levior, nec iplendens.
Prior eſt nigrior , pici fimilior duræ & velut fpecularis ; po
fterior obſcurius nigricat, fuſcus fere eft , & parum aptus ad
indolem ſpecularem vel fplendidam , fchifto fimilior , ut ſchi
ftus carbonarius dici poſſet , licet fragilior mulco .

Reperinmur lithanthraces , foſfilesve carbones tum fragiliores,

loſe Steinkohlen , anthraces tum duriores , barte Steinkoblen,
lithanthraces in montibus ;, colliculis, locisque aliis pyritolis &
aluminoſis . Deſtillando præbent phlegma , acrem fpiritum
vitrioli
 DE ORY CTOLOGIA VULGARI . 187

vitrioli, naphtham , & oleum craſſius ſublidens, non niſi

forti igne ſublimandum , fal acidum , terram nigram non am
plius fumantem nec noflammandam , margaceam fere. Unde
naſcuntur e terræ paludofe nigræ ftratis, petroleo imbuis &
vapore vitriolico ſ. acido. Proprie igitur vapor carbonum
ſulfureus & letalis non eft, fed aëri purgando conducit , &
loco ligni , ubi hujus inopia eſt , admodum proficuus, ficubi
in fodinis carbonariis vapor ſulfureus aur arſenicalis foſſoribus
ſuffocatione nocer , is peregrinus eſt, non vero carbonibus
per ſe tribuendus. V. Wallerius cit. 9. 99 .

§. 188

Ambra eſt mareria bituminoſa tenax fere ut cera , dif. Ambra quid
Linnæo dicitur electrum te. ex quotu
ficulter in pollinem redigenda.
nax opacum . Eft fere penitus cruſtofa , liquefcit leni igne, plex ?
ſuavem ſpirans odorem ; fortiori igne ita in auras avolat , uc
non niſi pauxillum pulveris relinquat. Ob levitatem ſuper
aqua natat 1946 ejus ponderis . Dacur ambra unicotor & varie .
gata. Illa non tam ſuaveolet, quain hæc, & nonnunquam
aliquid ingrati fpirat, eftque vel alba , vel citrina , vel fulca
aut prorſus nigra e cetis animalem ingratum odorem adepra &
glabra , & fere polita. Variegara ett griſea ſtriis aut maculis
vel flavis tantum , vel nigris , vel utrisque , quarum hæc cæ
teris carior habetur. Peregrina fæpe corpora includit ſub

griſea cruſta ſua , ut plumulas, roftra aviuin , officula pilium .

Oprima affertur ex inſulis Madagaſcar & Sumatra diciturque
provenire e maris fundo , ac fiuda eſſe debuit. Sed quæ

plumas continet, peſſum haud euntes , porius in terræ gre

mio natu cenſeatur. Analyfi Neumanniana conſtare perhi
betur ex macerali oleo , itaque aqua & fpiritu fere ace: oſo , ex
ſaie volatili pauco & polline terreo vix ſenſili.

Aa 2 Optima
 188 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. II.

Oprimæ ambræ granum ; & uncia 12 thaleris vel 15 venditur.

Maila 182 librarum focietati Belgarum Indir oriemalis
11000 thalerorum ſterile fertur. Indene colligatur , eam

alterius effe originis , quam electrum , & bitumini potius ac

cerfendam ? Ambra genuina a ſparia & adulterara his inter
nofcitur notis. 1 ) Scabræ ſunt partes , ubi frangitur. 2 ) Fer
vidæ acui intruſze nihil refinæ adhæret , fed fragrantia ejus de
betur. 3) Ipfa fuis leni calore. 4) Tenacitas ejus facit, ut in
mortario contufa, piſtillo adhæreſcat. 5 ) In prunis illico lique
fit debili fumo ſuaveolens. 6) Super candelæ flamma in coch .
leari Do liqueſcit citra format as bullulas, abiens in colorem ob
fcuriorem . 7 ) Inflammatur illico ad candele Aammam , con
tinenter ardens, donec abfumatur. 8) Infipida eſt. 9 ) Spuria
combufta femper aliquid cinerum relinquit.

g. 189.

ft Gas Ambra nigra vel gagates eſt bitumen nigrum fere lapi
Quid
gates ? deum & fplendens. Affrictus ſpirat anthracis odorem , admit
tit polituram , natat in aqua , arder in igne , & eſt electricus.
Unde quoque electrum nigrum , Schwarzer Agtſtein vocatur,
& oblidianus lapis , & Plinio gemma famothracia L. 37. C. 10 .
Wallerius recte monet , eum differre ab Agathe gravi & ſemi
pellucido , tum levitate , odore , opacitate, tum & incentiva
natura . Deſtillando præbet phlegma acidum album , oleum
tenue nigrum , deinde & craflius, butyri inftar .

Plinius H. N. L. 36. c. 19. notat , eum a loco & amne Lyciæ Ga

gis dici , etſi quoque in Leucola , mari expelli feratur , & in
fra 12 ſtadia colligi. Pergic ita : Niger eſt, planus , pumi
cofus non mulcum a ligno differens, levis , fragilis, odore, fi
teratur, gravis. Fictilia ex eo inſcripta non delentur , cum
uritur, odorem ſulfureum reddit ; mirunique accenditur, aqua
atque oleo reſtinguitur. Fugat ferpentes ita , recreatque
vulvæ
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI 189

vulvæ ftrangulationes. Deprehendir fonticum morbum & vir :

ginitatem fuffitus. Idem ex vino exco &tus dentibus medetur,
ſtrumisque ceræ permiſtus. Hoc dicuntur uri magi in ea,
quam vocant , axinomantia , & peruri negant , ſi eventurum
fit, quod aliquis opret. Ohe jam fatis eſt nugarum ! Verius
hoc, Würtembergenſes ex ejus copia parare pyxides, armillas,
ornamenta aurium , aliaque multa.

Nuper in ſelectis phyſ. æcon . P. V. p. 442. $99.dicebatur eſſe fa

gimim lignum parva copia petroleo & vitrioli viridi ad pollicem
transverfum imbutum & tum petrefa &tum , cætera pars ligni
cum cortice fuperfuerat, ex parte petrefa & ti tantum . Reper
tum ita eſt in hoc natali ftatu prope Linglingam haud procul a
cænobio Lorch. Que geneſis Gagatæ mihi faris videtur veri
fimilis, qui hoc mixtum fuis uſurparant
iis autem certa effe ,
oculis , & locum vitriolo atramentoque furorio abundare ob
fervarunt. Autor eſt Plinius cum in Æthiopia obfervaffe ob
fidium , unde diétus fuerit obſidianus lapis, quem in genere
vitri numerat, ad fimilitudinem lapidis, nigerrimi coloris, ali
quanto & translucidi, craffiore viſu , atque in fpeculis parie
tum pro imagine umbras reddente. Gemmas , inquit, multi
ex eo faciunr, vidimusque & folidas imagines divi Auguſti,
capti materiæ hujus craffitudine : dicavitque ipfe pro miraculo
in remplo Concordiæ 4 elephantos. Remiſit & Tiberius Cæ
far repertai ibi obſidianam imaginem Menelai Ex quo apo
.
paret antiquior materiæ origo , nunc vitri ſimilitudine interpo
lata. (En jam tum fa {titium gagatem , quo etiam nunc nodi
veftium politi & c. fiunt:

Xenocrates obfidianum lapidem in India, in Samnio Italiæ , & ad

Oceanum in Hiſpania naſci tradit. Emergit tamen inde dui
bium , quia non dicitur ardere &c . ut propterea differre a ga
gata cenſeatur. Cardanus de miſtis L. V. narrat , eum globu
AX 3 lis
 190 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 11.

lis precatoriis , & fanétorum imaginibus ſtatuisve adhiberi, ob

vilitatem , & reperiri in Syria, Sicilia & c.

g. 190 .

fit fuc Ambra lucidior , rectius fuccinum , aut græco nomine

Quid
cinum @ (118270 ) electrum eſt bitumen lapideum lucidioris coloris,

quotuplex? affriétu graci odoris , aqua parum gravius v. c. 1,040 vel

1060 : 1000 , ardens igne , & combuſtione peracta nigram
relinquens maſſam quadamtenus aſphalto fimilem . Succinum

vel pellucidum eſt, vel opacum . Utrumque ut plurimum vel

Alavum vel album . Prius vel pallide Alaveſcit Blaugelb , vel
clarius & falernum vocacur goldgelb (cujusmodi microſcopium
polſideo), vel citrinum , vel aurantium fere minus pellucidum ,
quod Wallerius obſcure rubrum vocat dunkelrotb ; & de fa
lerno notat illud chryſelettrum verum eſſe , cui fimile fere ge
nus chryſolithi derur. Recte quoque addit , ſuccinum coctio
ne in oleo lini clarius reddi ab artificibus, & ringi albo rubro
cæruleo , violaceo , purpureo , viridique colore ; item adhi
beri illud ad cauſtica inſtrumenta , & prismata opticorum.

Mineral. S. 101. Opacum ait majori gaudere electricitate & va

rio colore, v. c opaco albo f. lacteo f. margaritis propriori , in .
terdum quaſi ſquameo , nubilo , undulato, flaveſcente citrino,
luteo aut cereo ; fufco lucidiori aut obfcuriore ob terram intex
tam ; tincto viridi , cæruleo variegato f. multicolore.
Naſcitur non niſi in terra , ubi arbores, præſertim
pinus , fere computruerunt , e ſucco lapidifico bituminoſo in
cavitates deftillante , ubi ad litora maris , aperti ſunt adicus ad
rimas illas, abrupta fluctibus terra, inſecta per noctem aut
verſus hiemem ſe in illis abfcondunt, ftillante ſucco involvun
tur , & fic ad vivum in eo fitu , quo exſpirarunt, polito in
fuccino apparent. Argumentum , non in vel ſub mari naſci, eft
hoc , quod nihil marinum in ca obſervatur , niſi ars intruſerit
осси
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI . 191

occulueritque , ſed tantum inſecta terreſtria , muſcæ , culices,

ſcorpii, formicæ &c. vel guttula aquea , & alia peregrina terre
ſtria . Arenoſa igitur ſtrata, in quibus aluminoſum & birumi

nofum cubile ligneum occurrit , præbent perfecta jam ſuccina

is incluſa , aut & imperfecta perraro , cui inferi quidquam ,
aut figillum imprimi potuit , teftibus Cel . D. Sundelii milli
bus electrol. & opere regio Peregrinor. in electri Hiſt. Propter
ea vel effoditur pallim e terra foilile di&tum , pra ſertim in
Prullia & circa mare balticum , vel expiſcando e mari colligi
tur , ubi per fluctus e cunabulis fuis eſt erutum aut in litus
ejectum , quod hauſtile vocant , vel marinum .
Deſtillando præber aquam petroleo affine oleum , alco
hole haud folvendum , volatile fal acidum , & terram nigrican
tem aſphalto firnilem . Unde patet eſſe bicumen follile lapi
deſcens. Wallirius 1.c. monet analogum ſuccini oriri , îi oleo
anili inſtilletur oleum vitrioli conveniente proportione ; item

ſolvi ſuccini partem oleo vitrioli, e quo aqua affuſa griſeus pul
vis præcipitetur. Agglutinantur e ſuccino facta miſcela maſti
chæ , olei lini & lithargyrii, vel & ſolo lini oleo ſpiſfo. Inſe.
runtur piſciculi & c. excavato ſuccino , circumfuſo colophonio
concolore, ope ignis. Opacum clarificatur chartæ involutum
in balneo mariæ, quod vocant, vel olla fabulo replera , ubi
ultra 40 horas cæmentatur digericurque , vel fi biduo coqui

tur in oleo raparum fictili vafe comprehenſo , igne per gradus

aucto , quod oleo lini fieri negatur.
De ſuccino accipiendum videtur , quod Herodotus in Tbulia III.
24. & Diod . Siculus II. c. 15. memorant, Æthiopes cadavera
prævia condirura, vitro circumfudiffe & fic a corruptione li
beraſſe. Inde Cel. Gesnerus Comment. foc. reg. Sc. Gött. T. II.
P. 97. opinarur , fuiffe his populis notam artem fundendi fuc
cinum , efficiendique, ut deinde coaleſcac in priſtinam duri
tiem pelluciditatemque, cum ibi per vitrum nil aliud inrelligi
queat.
 192 PHYSICAE PART. III. SECT. I. CAP . 11

queat. Quod fi vero gummi reſinofum , maſtichinum aut fuc

cinum ( Lackfirniſ ) adhibuiſſent, quo pictores muniune pi

& turas , ne pulvere , fumo , fitu deturpentur.
Sunt tamen , qui cum Agricola de Nat. Fyfil. L. 4. c. 14. ſtatuunt,
fuccini particulas minutas oleo inje &tas rurfus coire. Quos
inter eft D. Sendelius Electrol. Mil. III. S. 12. 13. I Vogelius
Chemia 5. 668. in Annot. Ubi & Petzolius Chem. Prof. Lipf.
dicitur ſuccini za moderati caloris ope fundere , fervandisque
corporibus adhibere . Ipſe Vogelius olco .. napi & leni calori
hic multum tribuit, ſed Kerkringii gloriationem , quod folius
ignis moderamine fuccinum folverit, & integra cadavera ea
circumfuſa condiderit , inanem arbitratur; nec multo plus
tribuit Kirckero Muf. colleg. rom . c. 8. narranti , Aſdrubalem
in tumulo fuccineo pofitum eſſe. Quæ in medio relinquo
æque ac D. Neuenbahnii ſolutionem in oleo vitrioli & non
nullo faccharo.

§. 191.

Cui precipue Ex hactenus diſputatis intelligi poteſt , que odorem ,

tribuendus ſepius cum incendio conjunctum ipſamque infummabilem naturam

fit odor ar balituum corporumque præſtant, potiſſimum a terra ætberi intime
dorque ? conjunéta pendere ; aquam autem & aërem in ftatu tam fluido,
quam fixo, concurrere ad adfcenfum . Etenim nec aqua , nec
aër tantum gradum fervoris capiunt , quantus ad flammam ig
nemque requiritur (S. 584. feqq .& 656. P. I.Phyſic .). Aquam
per ſe , aut & aëri intime mixtam ad exardefcendum fufficere
poſſe, nullo idoneo evictum eſt, vel evinci in poſterum pot
erit, experimento argumentove, cum vis movendi utriusque
celeritate longe inferiori ea , quæ huc requiritur, tantum pol
lear. Æther vero gaudet celeritate ad odorem ardoremque

fufficiente , ſed non niſi tunc , cum ſublato æquilibrio directio

uis diſponitur & ad præternaturalem conflictum adigitur vitris
fpeck
 DE ORY CTOLOGIA VULGARI. 193

Ad hunc uſum aqua

fpeculisve cauſticis ( § . 629. fe49. ibid .).
vel congelara non fufficit ,
nifi redigatur in magnitudinem &
figuram colligendis in focum radiis apcam , quam in ftaru na .
turali non habet , nec cum habet eum arte ,, ipfa tantum calo
rem in fe capit , fed tantum ei extra ſe refraétione & reflexio
ne in centrum , anſ
anſam præbér .
am præber. Numquid amplius in ſtatu
fixo capiat , necdum liquet, nec liquebit pofthæc , quia , quæ
in ligno eft, terra continetur , & dum ad gradum ebullitionis
evaporationisve incaleſcit, in fumum abit. De aëre multo mi
nus id evinci poterit , cum multo minus caloris per fe capiat,
quam aqua . Non reftat igitur niſi æther in foco urens & in.
cendens, non aërem aut aquam , led corpora mulcum aut plu
rimum terræ complexa , uti dum lapides igniuntur vel ferrum
&c. terreſtria ( S. 118. ) . Quare concludendum eft, fimilem
quoque temperiem ætheris & terræ in cæteris cafibus adeſſe,
ubicunque fiamma ignisve habetur , vel in vaporibus , in ſtatu
terræ per adjunétum intimius ætherem , aërem , vaporem vola
tilem ( S. 127. ) : quoniam materialia elementa in agendo funt
neceffaria , nec niſi unico modo agere poſſunt (S. 8. & feqq .
P. I. Phyſic .).
Quoniam odor ab incendio corporum in vapores f.
halitus folutorum nunquam abeft , experientia magiſtra: de
cæteris caſibus, ubi odor percipitur, fimiliter ftatuendum eſt,
ibi ærherem & atmoſphæræ vel affrictum fufficere , ad æthe
rem , aërem pulveremque volatilem in halitus & ſufficientem

ad odorem celeritatem redigendum , qua nervulorum extrema

in naribus fola & vivide afficiantur. Proxima materia odori.

fera & ignifera eſt inflammabile & acidum .

. 192 .

Sulfur eſt mixtum intime acidum vitrioli, teſte odore, & Quid fit ful
terra inflammabilis, teſte flamma, aqua fere duplo gravius , vel fur ?
(WolfiiPbys. Tom . III.) Bb follile
 194 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. II.

foilile ſuccino friabilius & gravius luteum , fagrando acutiſli

mum ſpargens odorem ; vel breviſſime mixtum Aagrantili
mum f. concretum ( ardentiſſimum ) ( S. 126. feq.). Sulfur non
folvitur in aqua , fed in oleo, tanquam homogeneo ; incenſum
flammam edit cceruleam , & halitum fcecidum fuffocantem ani
male , leni igne liqueſcit in tigillo absque incendio ut cera li
7
quefacta, fed rubrum fortitur colorem , ( qui coagulante ful
fure iterum flaveſcit) cum admilla flamma deflagrat totum .
Quibusdam reſina terræ vocatur.
Nihil vehementius ad ſenſum urere ipſo fulfure , experimentis
compertum eſt in pulvere pyrio . Græcis gerov divinum &
fulmineum Vogelio in mat. med. p . 395. fultur eft minerale mix
tum ex acido vitriolico & phlogiſto , utrisque terræ immerſis,
arcteque inter fe copulatis , & in Chemiæ 9. 87. gigni dicitur,
dum acidum fe in terram phlogiſto færam inſinuat. Aliis bi
tumen vitriolicum nuncupatur .

§. 193

Liviſio ſul Sulfur vel eſt vivum h . e nativum ſ. foſſile , vel vulgare
furis. five faétitium Kramer - Schwefel. Utrumque vel purum darur,
& virgineum vel impurum , cui peregrina quædam inſunt.
Nativi parum reperitur , & multo minus puri. Sed arte fa

étum in magna copia procreatur (S. 192. ) , purius præſtari

poteſt , quam vivum illud , ideoque & vilius eft. Purum to
cum comburitur , non impurum . Fatirium Glaubero in

ventore debetur, excultum a Stablio, Geoffrojo, Hoffmanno Sc.

f. 194.
Sulfur vi. Sulfur vivum (gediegener Schwefel ), fi purum eſt, 1 ) pel.

vum purum lucidum eſt aut penitus aut propemodum quaſi, cryſtallinum ,
uti detur. pallide flavum , aut citrinum , aut ex flavo virideſcens. Nafci.
tur ira in Gallia , Hungaria , Rullia &c. 2) opacum & capillare
in
 DE ORY CTOLOGIA VULGARI. 195

in rimis vulcanorum , Veſuvii cæt. item fcillile ab igne ſubterra

neo ſublimatum , uti prope Cracoviam in Polonia, & Puteo
lanum Neapolitanorum ( Triel ſchwefel), 3 ) effloreſcens & pulveru
lentum , vel innatans aquis Thermarum aquisgran. vel ad pa
rietes canalium fontium ſulfureorum . Vid. Scheuchzeri Orycto 1

grace . p. 180.

$. 195 .

Impurum ſulfur vivum peregrino ab admixtis terreis Uti impu

colore apparet , uti album , mixtum terræ calcareæ aut alumi- rum in ter .
nofæ , molle penitus , inftar limi, in Veſuvio ; cinereum , ob ris?
terram griſeam vel argillam inde terra fulfurea nominatur ; vi
ride interdum fere pellucens , in Veſuvio ; & nigrum , ob ad
junctum bitumen ſ. aſphaltum . De aquis vid. Scholium Si. ſe.
quentis & S. 675. P. II. Phyſic.

§. 196.

Impurum lapidibus infitum vel datur in omni genere In lapidibus?

pyritum ( pyromachorum ) flavorum inprimis , ſcintillas copio
fas allifu ad chalybem edentium , in igne diſlilientium , flamma
ſulfurea & odore fuffocante. Ejusmodi pyrites vel perduri
funt & veluti vitra diſliliunt, puri flaveſcentes & nicidi , figu
ræ irregularis , vel rudes & mixti lapidi molliori, parum aut
nihil ſcintillantes, in igne vero , interdum in aëre dilabentes;
ova, renes vel globuli pyritum , varii coloris , interdum lamel
lis aut radiis inlignes, fphærici, hemiſphærici, elliptici, botrytes
ſpecie Kiefstrauben , plani quoque ſeu compreili (Kieſkuchen ),
reniformes Kieſnieren , rubeſcentes , fuſci, nigricantes, varie
gati in Anglia & c. vel in marcaſitis, cryftalli & druſæ forma,
uti tetraëdris , hexaëdris tellularibus & prismaticis, aut rhom
boidalibus, aut & cellularibus, more favorum mellis, oftaë .
dris, ob admixtum alumen , decaëdris, dodecaëdris , deca
Bb . 2 teſlarë .
 196 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. II.

teſfarëdris , irregularibus, congerie cryſtallina, bracteara,

fiftulofa & c.

De impurioribus miseris v. c. ferro præditis hepaticis lapidibus

(leberfarben ) & pyrite aquofo , & de aquis fulfureis , deni
grantibus, & quarum ſedimentum cum fale tartar, in kepas
filfuris abit, thermisque ſulfureis, conſulatur llallerii mine
ral. Q. 105. circa finem , qui & in Hydrologia Claſ. I. Ord .2 .
$. 30. n. 3. Scholio obſervationes memorandas de pyritibus re
ferr. Videlicet cumuli pyritum circa fodinas haud raro ef
ferveſcunt & incenduntur, nec minus acervi ( chiſtorum & ter
ræ aluminofæ , irem lithanthracum . Si pulvis fulfuris cum
fcobe ferrea miſcetur , aqua affula tanta oritur efferveſcentia,
ur vitrum obrurarum diſplodatur. Ex quo patefcit , fulfu
reum (vel vitrioli ) acidum cum martiali vel inflammabili confii
Etans aqua & aëre attritum adjuvantibus fervorem & ignem

parere. Add. D. Herkelii Pyritum Hift.

g. 197 .

Sulfurfa Fit fulfur arte humana ex acido & inflammabili perfekte

ctum elici. mixtis. Etenim nonniſi ex his ſulfur conſtar ( S. 192. ) .
Tuinde .
Quamobrem fi quatuor partibus olei vel alterius corporis in
fammabilis additur una pars olei vitrioli fpiffi, & mixtura per
octiduum digeſta deſtillatur, poftremo in collo retortæ nafcitur
purum ſulfur. Simile purum fulfur obtinetur etiam in flori
bus ſulfuris , fublimando commune fulfur factis , & fubtiliffi
mum pollinem flavum offerentibus. Vulgare autem fulfur mi
nori fumru obtinetur feparatione ejus ab aqua , terra , lapidibus
mineralibusque v. c. antimonii regulo . Qua fegregatione ful
furis a matricibus fuis obtinetur fulfur ftillaticium purum , de

ftillando per fundum recorrà ferrex transſudans deſtillansque;

vulgare deſtillatione excipulo inductum flaveſcens viridi mixco,
& griſeum (caballinum ) grauer Schwefel vel (Rof -Schwefel ),
quod
 DE ORYCTOLO GʻIA “ VULGA R I. 197 .

quod ex fecunda deſtillatione; vel iterata fuſione excocti fulfu .

ris (des Röſtſchmefels) reſtar, mixtum ex terra ſulfure aliisque
peregrinis ; ita & impurum illud dici folet primum e pyriti
bus coſtum . Valet adverſus ſcabiem equorum . Conf. Cbe.
mia Burbaviana P. III. procell: 160.

S. 198 .

En jam rationem , gemeſin acidularum tbermarumque Origo acidus

intelligendi. Nimirum prorſus naturale eſt, aquam ſubteira-larum ther
neam folvere falia quæque ergo & acida , in quæ incurrit , aut
marumgue.
vaporibus acidis aliisque imbui & farurari interdum ( § . 126.
feq.). Quod dum fit, non poteſt non aqua faporem & vim
acidorum , quæ imbibit vel diſſolvit, continere & exhibere.
Qualia ergo fuerunt falia, quæ ipfi inſunt, tales quoque erunt
acidulæ , talis & earum vis ( alubris aut inſalubris (9. 673. Jeg.
P. II. Phyſic.).
Quando autem pyritum cumuli prope fodinas pluvia
humectari ex eorum ſunt genere , quibus ferrum eſt iinmix
tum ( $ . 196. ) , mirum non eft , illos efferveſcere , dum ſolvi
pars metallica ab acido vitrioli debet. Oritur enim tum con
flictus in poris pyritis ; rerinenubus vapores ut ſi vitro eſſent
inclufi, ut qua datur porta ſub diſploſionem æther, ut in foco
cauſtico agat , & inflammabilia incendat ( ibid. in Schol.). Vel
contingit tunc , quod Cel . Lemery A. 1700. effecit (vid.
Dist. in Monum . Acad. Scient. Pariſ.). Spiritu vitrioli , &
ſquamis ferri vel limatura permixtis in vitro claufo , vel mixto
e limatura martis & foribus ſulfuris (g. 197. ) ſub terra recon
dito , cujus fumus terram perrupit , & incenſus eft per ſe in
atmofphæra. Cui experimento ſimile eſt incendium humidi
fæni conſtipati, fimetique, aërem intus nacti, irem phoſphori.
Vid . Tom . II. Experim . Wolff. . 141.feqq. & ( . 678. P. I.
Pbyfic.). Aqua ſubterranea igitur imbuca acido, vitrioli , nitri,
Bb 3 alumi
 192 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 1. CAP. 11.

queat. Quod fi vero gummi reſinofum , maſtichinum aut luc

cinum ( Lackfirniſ) adhibuiſſent, quo pictores muniunt pi

Euras, ne pulvere , fumo, fitu deturpentur.
Sunt tamen, qui cum Agricola de Nat. Foljil. L. 4. c . 14. ftatuunt,
fuccini particulas minutas oleo injeétas rurfus coire. Cuos
inter eft D. Sendelius Electrol. Mif. III. § . 12. 13. u Vogelius
Chemia g . 668. in Annot. Ubi & Petzoldus Chem . Prof. Lipf.
dicitur fuccini i moderati caloris ope fundere, fervandisque
corporibus adhibere. Ipſe Vogelius oleo, napi & leni calori
hic mulrum tribuit, ſed Kerkringiä gloriationem , quod folius
ignis moderamine ſuccinum folverit, & integra cadavera ca
circumfuſa condiderit , inanem arbitratur ; nec multo plus
tribuit Kirckero Muf. colleg. rom . 6. &. narranti , Aſdrubalem
in tumulo fuccineo pofitum eſſe. Quæ in medio relinquo
æque ac D. Neuenbahnii ſolutionem in oleo vitrioli & non
nullo faccharo .

§. 191 .
Cui precipue Ex hactenus diſputatis intelligi poteſt , que odorem ,
tribuendus fepius cum incendio conjunctum ipfamque infiammabilem naturam
fit odor ar halituum corporunique præftant, potiffimum a terra ætberi intime
dorque ? conjunéta pendere; aquam autem & aërem in ftatu tam fluido,
quam fixo, concurrere ad adſcenſum . Etenim nec aqua , nec
aër tanium gradum fervoris capiunt , quantus ad flammam ig
nemque requiritur (S.584. feqq.& 656. P. I. Phyſic .). Aquam
per ſe, aut & aëri intime mixtam ad exardefcendum fufficere
poſle, nullo idoneo evictum eſt, vel evinci in poſterum pot
erit, experimento argumentove, cum vis movendi utriusque
celeritate longe inferiori ea , quæ huc requiritur , tantum pol
leat. Æther vero gaudet celeritate ad odorem ardoremque

fufficiente, ſed non niſi tunc , cum ſublato æquilibrio directio

uis diſponitur & ad præternaturalem conflictum adigitur vitris
fpecu
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 193

fpeculisve cauſticis (§ . 629. f49. ibid .). Ad hunc uſum aqua

vel congelata non ſufficit, niſi redigatur in magnitudinem &
figuram colligendis in focum radiis aptam , quam in ſtaru na .
turali non habet , nec cum habet eum arte ,, ipfa tantum calo
rem in fe capit , fed tantum ei extra ſe refractione & reflexio
ne in centrum , anfam præbét. Numquid amplius in ftatu
fixo capiat , necdum liquet , nec liquebit poſthæc, quia, quæ
in ligno eft, terra continetur , & dum ad gradum ebullitionis
evaporationisve incaleſcit, in fumum abit. De aëre multo mi
nus id evinci poterit , cum multo minus caloris per fe capiat,
quam aqua . Non reſtat igitur niſi æther in foco urens & in .
cendens , non aërem aut aquam , led corpora multum aut plu
rimum terræ complexa , uti dum lapides igniuntur vel ferrum
&c. terreſtria ( f. 118. ) : Quare concludendum eſt , fimilem
quoque temperiem ætheris & terræ in cæteris caſibus adeffe ,
ubicunque fiamma ignisve habetur , vel in vaporibus , in ſtatu
terræ per adjunétum intimius ætherem , aërem , vaporem vola
tilem ( S. 127. ) : quoniam materialia elementa in agendo ſunt
neceſſaria , nec niſi unico modo agere poflunt (S. 8. & feqq.
P. I. Phyſic .).
Quoniam odor ab incendio corporum in vapores f.
halitus ſolutorum nunquam abeft, experientia magiſtra : de
cæteris caſibus, ubi odor percipitur, fimiliter ftatuendum eſt,
ibi ærherem & atmofphæræ vel affrictum fufficere, ad æthe
rem , aërem pulveremque volatilem in halitus & ſufficientem
ad odorem celeritatem redigendum ,. qua nervulorum extrema
in naribus fola & vivide afficiantur. Proxima materia odori
fera & ignifera eſt inflammabile & acidum .

:. 192 .

Sulfur eſt mixtum intime acidum vitrioli, teſte odore, & Guidfitful
terra inflammabilis, teſte flamma, aqua fere duplo gravius , vel fur ?
(WolfiiPbyſ. Tom . III.) Bb foſſile
 192 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 11,

queat. ' Quod fi vero gummi reſinofum , maſtichinum aut fuc

cinum ( Lackfirniſ ) adhibuiſſent, quo pictores muniunt pi

Eturas , ne pulvere, fumo , ficu deturpentur.
Sunt tamen , qui cum Agricola de Nat. Fufil. L. 4. c. 14. ftatuung
fuccini particulas minutas oleo injectas rurſus coire . Quos
inrer eft D. Sendelius Electrol. Mijf. III. S. 12. 13. Vogelius
Chemie 5. 668. in Annot. Ubi & l'etzolues Chem . Prof. Lipſ.
dicitur fuccini la moderati caloris ope fundere , fervandisque
corporibus adhibere. Ipſe Vogelius oleo , napi & leni calori
hic multum tribuit, fed Kerkringii gloriationem , quod folius
ignis moderamine fuccinum folverit , & integra cadavera ea
circumfuſa condiderit , inanem arbitratur; nec multo plus
tribuit Kirckero Muf. colleg. rom . c. 8. narranti , Aſdrubalem
in tumulo fuccineo pofitum eſſe. Quæ in medio relinquo
æque ac D. Neuenbahnii ſolutionem in oleo vitrioli & non
nullo faccharo .

8. 191 .

Cui precipue Ex hactenus diſputatis intelligi poteſt , que odorem ,

tribuendus fcepius cum incendio conjunétum ipſamnque infiuimmabilem naturan

fit odor ar balituum corporumque præftant, potiffimum a terra ætberi istime
dorque ? conjunéta pendere; aquam autem & aërem in ftatu tam fluido,
quam fixo , concurrere ad adſcenſum . Etenim nec aqua , nec
aër tantum gradum fervoris capiunt , quantus ad flammam ig
nemque requiritur (S. 584. feqq. & 656. P. I. Phyſic.). Aquam
per fe, aut & aëri intime mixtam ad exardefcendum fufficere
poſſe , nullo idoneo evictum eſt, vel evinci in poſterum pot
erit, experimento argumentove , cum vis movendi utriusque
celeritate longe inferiori ea , quæ huc requiritur, tantum pol
leat. Æther vero gaudet celeritate ad odorem ardoremque
fufficiente , ſed non niſi tunc , cum ſublato æquilibrio directio
uis diſponitur & ad præternaturalem conflictum adigitur vitris
fpecu
 +
DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 193

Ad hunc uſum aqua

ſpeculisve cauſticis ( § . 629. feqq. ibid .).
vel congelara non fufficit,niſi redigatur in magnitudinem &
figuram colligendis in focum radiis aptam , quam in ftatu na .
turali non habet , nec cum habet eum arte , ipfa tantum calo
rem in fe capit , fed tantum ei extra ſe refraétione & reflexio
ne in centrum , anſam præbét . Numquid amplius in ſtatu
fixo capiat, necdum liquet , nec liquebic pofthæc , quia , quæ
in ligno eft, terra continetur , & dum ad gradum ebullitionis
evaporationisve incaleſcit, in fumum abit. De aëre multo mi
nus id evinci poterit , cum multo minus caloris per fe capiat,
quam aqua . Non reſtat igitur nifi æther in foco urens & in
cendens , non aërem aut aquam , led corpora multum aut plu
rimum terræ complexa , uti dum lapides igniuntur vel ferrum
&c. terreſtria ( §. IIs . ) . Quare concludendum eft , fimilem
quoque temperiem ætheris & terræ in cæteris caſibus adeſſe,
ubicunque fiamma ignisve habetur , vel in vaporibus , in ftatu
terræ per adjunctum intimius ætherem , aërem , vaporem vola
tilem ( S. 127. ) : quoniam materialia elementa in agendo ſunt
neceſſaria, nec niſi unico modo agere poſſunt (S. 8. & feqq.
P. I. Pbyſíc.).
Quoniam odor ab incendio corporum in vapores f.
halitus folutorum nunquam abeſt, experientia magiſtra : de
cæteris caſibus, ubi odor percipitur, fimiliter ftatuendum eſt,
ibi ætherem & atmoſphæræ vel affri & tum fufficere, ad æthe
rem , aërem pulveremque volatilem in halitus & ſufficientem
ad odorem celeritatem redigendum ,.qua nervulorum extrema
in naribus fola & vivide afficiantur. Proxima materia odori

fera & ignifera eſt infiammabile & acidum.

: 192 .

Sulfur eſt mixtum intime acidum vitrioli, teſte odore, & Quid fit ful
terra inflammabilis, teſte flamma, aqua fere duplo gravius , vel fur ?
(WolfiiPbys. Tom . III.) Bb follile
 194 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. II.

follile ſuccino friabilius & gravius luteum , flagrando acutiſſi

mum ſpargens odorem ; vel brevillime mixtum fagrantili
mum f. concretum ( ardentiffimum ) ( S. 126. ſeq .). Sulfur non

ſolvitur in aqua, fed in oleo, tanquam homogeneo ; incenfum

flammam edit ccerulearn , & halitum fueridum ſuffocantem ani
male , leni igne liqueſcit in tigillo absque incendio ut cera li
quefacta, fed rubrum fortitur colorem , ( qui coagulante ful
fure iterum flaveſcit) tum adqulfa flamma deflagrat totum.
Quibusdam reſina terræ vocatur.

Nihil vehementius ad fenfum urere ipſo fulfure , experimentis

compertum eſt in pulvere pyrio. Græcis Jeigu divinum &
fulmineum Vogelio in mat. med .P. 395. fulfur eſt minerale mix
tum ex acido vitriolico & phlogiſto , utrisque terræ immerſis,
arêteque inter fe copulatis , & in Chemiæ g . 87. gigni dicitur,
dum acidum fe in terram phlogiſto færam infinuat. Aliis bi.
tumen vitriolicum nuncupatur.

S. 193
.

Eiviſio ſul Sulfur vel eſt vivum h . e nativum f. foflile, vel vulgare
furis. five faétitium Kramer - Schwefel. Utrumque vel purum datur,
& virgineum vel impurum , cui peregrina quædam inſunt.
Nativi parum reperitur, & multo minus puri. Sed arte fa

étum in magna copia procreatur (S. 192. ) , purius præſtari

poteft , quam vivum illud , ideoque & vilius eft. Purum to
cum comburitur , non impurum. Faetirium Glaubero in

ventore debecur, excultum a Stablio, Geoffrojo, Hoffmanno TC.

f. 194.
Sulfur vi Sulfur vivum ( gediegener Schwefel ), fi purum eſt, 1 ) pel
vum purum lucidum eft aut penitus aut propemodum quaſi, cryſtallinum ,
uti detur. pallide flavum , aut citrinum , aut ex flavo virideſcens. Naſci
tur ira in Gallia , Hungaria , Rullia &c. 2) opacum & capillare
in
 DE ORY CTOLOGIA VULGARI, 195

in rimis vulcanorum ,Veſuvii cæt. item ſciſſile ab igne ſubterra

neo ſublimatum , uti prope Cracoviam in Polonia , & Puteo
lanum Neapolitanorum ( Trielſchwefel ), 3 ) efloreſcens & pulveru
lentum , vel innatans aquis Thermarum aquisgran. vel ad pa
rietes canalium fontium ſulfureorum . Vid. Scheuchzeri Oryłto
grace . p . 180.

§. 195 .

Impurum ſulfur vivum peregrino ab admixtis terreis Uti impu

colore apparet, uti album , mixtum terræ calcarcæ aut alumi- rum in ter .
noſa , molle penitus , inſtar limi, in Veſuvio ; cinereum , ob ris ?
terram griſeam vel argillam inde terra ſulfurea nominatur ; vi
ride interdum fere pellucens , in Veſuvio ; & nigrum , ob ad
junctum bitumen ſ. aſphaltum . De aquis vid. Scholium fi. fe.
quentis & ß. 675. P. II. Phyſic.

ſ. 196.

Impurum lapidibus infitum vel datur in omni genere Inlapidibus?

pyritum ( pyromachorum ) flavorum inprimis, ſcintillas copio
fas allifu ad chalybem edentium , in igne dillilientium , flamma
fulfurea & odore fuffocante. Ejusmodi pyrites vel perduri
ſunt & veluti vitra diſliliunt, puri flaveſcentes & nicidi , figu
ræ irregularis, vel rudes & mixti lapidi molliori, parum aut
nihil ſcintillantes, in igne vero , interdum in aëre dilabentes ;
ova , renes vel globuli pyrirum , varii coloris , interdum lamek
lis aut radiis inlignes, ( phærici, hemiſphærici, elliptici, botrytes
ſpecie Kieſstrauben , plani quoque ſeu compreili (Kießkuchez ),
reniformes Kieſnieren , rubeſcentes , fuſci, nigricantes, varie
gari in Anglia & c. vel in marcaſitis , cryftalli & druſæ forma,
uti tetraëdris , hexaëdris cellularibus & prismaticis, aut rhom
boidalibus , aur & cellularibus, more favorum mellis, octaë .
dris, ob admixtum alumen , decaëdris , dodecaëdris , deca
Bb. 2 teflarë .
 196 PHYSICÆ PART . III. SECT . I. CAP. II.

teſfarëdris , irregularibus , congerie cryſtallina , braéteata,

fiftulofa & c.

De impurioribus miseris v. c. ferro præditis bepaticis lapidibus

(leberfarben ) & pyrite aquofo, & de aquis ſulfureis , deni
grantibus, & quarum ſedimentum cum fale cartarı in bepar
fulfuris abit, thermisque fulfureis, conſulatur l'allerii mille
ral. S. 105. circa finem , qui & in Hydrologiæ Clal. I. Ord. 2 .
9. 30. n. 3. Scholio obſervationes memorandas de pyritibus re
ferr. Videlicet cumuli pyritum circa fodinas haud raro ef
fervefcunt & incenduntur, nec minus acervi ( chiſtorum & ter
ræ aluminofæ , irem lithanthracum . Si pulvis fulfuris cum

ſcobe ferrea miſcetur , aqua affuſa tanta oritur efferveſcentia,

ut vitrum obturatum diſplodatur. Ex quo patefcit , fulfu
reum (vel vitrioli ) acidum cum martiali vel inflammabili confii
Etans aqua & aëre attritum adjuvantibus fervorem & ignem
parere. Add. D. Hurikelii Pyritum Hiſt.

g. 197

Sulfur fa Fit fulfur arte humana ex acido & inflammabili perfe & te
Etum elici . mixtis. Etenim nonniſi ex his ſulfur conſtar ( $. 192. ) .
Tuinve .
Quamobrem fi quatuor partibus olei vel alterius corporis in
flammabilis additur una pars olei vitrioli fpiffi, & mixcurà per
octiduum digeſta deſtillatur, poftremo in collo recortæ naſcitur
purum fu lfur.
fulfur. Simile purum ſulfur obtinetur etiam in flori.
bus ſulfuris , ſublimando commune fulfur factis, & fubtilifli
mum pollinem flavum offerentibus. Vulgare autem fulfur mi
nori ſumcu obtinetur feparatione ejus ab aqua , terra , lapidibus
mineralibusque v. c. antimonii regulo. Qua fegregatione ful.
furis a matricibus fuis obtinerur fulfur ftillaticium purum , de
ftillando per fundum recorræ ferreæ transſudans deſtillansque;
vulgare deſtillatione excipulo inductum flaveſcens viridi mixco,
& griſeum ( caballinum ) grauer Schwefel vel (Roſs - Scbmefel ),
quod
 de ORYCIOLOGIA VULGAR I. 197 .

quod ex ſecunda deſtillatione; vel iterara fuſione excocti fulfu .

ris (des Röſtfch mefels ) reftat, mixtum ex terra ſulfure aliisque
peregrinis ; ita & impurum illud dici folet primum e pyriti
bus coſtum . Valet adverſus ſcabiem equorum . Conf. Cbe.
mia Burbaviana P. III. procel]: 160 .

S. 198 .

En janı rationem , geneſix acidularum tbermarumque Origo acidu

intelligendi. Nimirum prorſus naturale eft, aquam ſubteira . larum ther
neam folvere falia quæque ergo & acida , in quæ incurrit , aut
marumque.
vaporibus acidis aliisque imbui & faturari interdum ( § . 126 .
feq ). Quod dum fit , non poteft non aqua faporem & vim
acidorum , quæ imbibit vel diſſolvit , continere & exhibere .
Qualia ergo fuerunt falia, quæ ipſi inſunt, tales quoque erunt
acidulæ , talis & earum vis falubris aut inſalubris (9. 673. Jeg.
P. II. Pbyfic .).

Quando autem pyritum cumuli prope fodinas pluvia

humectati ex eorum ſunt genere , quibus ferrum eft inmix
tum ( $ . 196. ) , mirum non eft , illos efferveſcere , dum folvi
pars metallica ab acido vitrioli debet. Oritur enim tum con.

flictus in poris pyritis; rerinentibus vapores ut ſi vitro eſſent

incluſi, ut qua datur porta fub diſploſionem æther , ut in foco
cauſtico agar, & inflammabilia incendat (ibid. in Schol.). Vel
contingit tunc , quod Cel. Lemery A. 1700. effecit (vid.
Dill. in Monum. Acad. Scient. Parif ). Spiritu vitrioli, &
ſquamis ferri vel limatura permixtis in vitro clauſo, vel mixto
e limatura marris & floribus ſulfuris (f . 197.) ſub terra recon
dito , cujus fumus terram perrupit, & incenſus eft per ſe in
atmofphæra . Cui experimento ſimile eſt incendium humidi
fæni conſtipati , fimetique, aërem intus nacti, irem phoſphori.
Vid. Tom . 11. Experim . Wolff. G. 141.feqq. & ( S. 678. P. I.
Pbyſic .). Aqua ſubterranea igitur imbuca acido, vitrioli , nitri,
Bb 3 alumi
 192 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 1. CAP. 11.

queat. Quod fi vero gummi reſinofum , maſtichinum aut fuc

cinum ( Lackfirniſ ) adhibuiſſent, quo pictores muniune pi

Eturas , ne pulvere, fumo , fitu deturpentur.
Sunt tamen , qui cum Agricola de Nat. Fufil. L. 4. C. 14. ſtaruung,
fuccini particulas minutas oleo injectas rurſus coire. Quos
inter eft D. Sendelius Electrol . Mif. III. . 12. 13. Vogelius
Chemia 8. 663. in Annot. Ubi & Petzolius Chem . Prof. Lipl.
dicitur fuccini moderati caloris ope fundere , fervandisque
corporibus adhibere. Ipſe Vogclius olco napi & leni calori
hic multum tribuit, ſed Kerkringii gloriationem , quod ſolius
ignis moderamine fuccinum folverit, & integra cadavera ea
circumfuſa condiderit , inanem arbitratur; nec multo plus
tribuit Kirchero Muf. colleg. rom . c. 8. narranti, Afdrubalem
in tumulo fuccineo pofitum eſſe. Quæ in medio relinquo
æque ac D. Neuerhahnii folutionem in oleo vitrioli & non
nullo faccharo.

B. 191 .

Cui precipue Ex hactenus diſputatis intelligi poteſt, que odorem ,

tribuendus fepius cum incendio conjunctum ipfamque infiammabilem naturam
fit odor ar . balituum corporumque præſtant, potiſſimum a terra ætberi intime
dorque ? conjunéta pendere ; aquam autem & aërem in ftatu tam fluido,
quam fixo, concurrere ad adſcenſum . . Etenim nec aqua , nec

aër tanrum gradum fervoris capiunt, quantus ad flammam ig

nemque requiritur (S. 584.feqq.& 656. P. I. Phyſic.). Aquam
per ſe , aut & aëri intime mixtam ad exardefcendum fufficere

poffe , nullo idoneo evictum eſt, vel evinci in poſterum pot

erit, experimento argumentove, cum vis movendi utriusque
celeritate longe inferiori ea , quæ huc requiritur, tantum pol
leat. Æther vero gaudet celeritate ad odorem ardoremque

fufficiente , ſed non niſi tunc, cum ſublato æquilibrio directio

uis diſponitur & ad præternaturalem conflictum adigitur vitris
fpecu
 DE ORY CTOLOGIA VULGARI. 193

Ad hunc uſum aqua

fpeculisve cauſticis (§ . 629. $ 49. ibid.).
vel congelata non ſufficit,niſi redigatur in magnitudinem &
figuram colligendis in focum radiis aptam , quam in ftaru na .
turali non habet , nec cum habet eum arte , ipfa tantum calo
rem in fe capit , fed tantum ei extra ſe refractione & reflexio
ne in centrum , anfam præbét . Numquid amplius in ftatu
fixo capiat , necdum liquet, nec liquebit pofthæc, quia , quæ
in ligno eft, terra continetur , & dum ad gradum ebullitionis
evaporationisve incaleſcit, in fumum abit. De aëre multo mi.
nus id evinci poterit , cum multo minus caloris per ſe capiat,
quam aqua . Non reſtat igitur nifi æther in foco urens & in
cendens , non aërem aut aquam , led corpora multum aut plu
rimum terræ complexa , uti dum lapides igniuntur vel ferrum
&c. terreſtria ( S. 118. ) . Quare concludendum eſt, fimilem
quoque temperiem ætheris & terræ in cæteris caſibus adeffe,
ubicunque fiamma ignisve habetur , vel in vaporibus , in ſtatu
terræ per adjunétum intimius ætherem , aërem , vaporem vola
tilem ( S. 127. ) : quoniam materialia elementa in agendo ſunt
neceffaria , nec niſi unico modo agere poſſunt ( S. 8. & feqq.
P. I. Pbyſic .).
Quoniam odor ab incendio corporum in vapores f.
halitus ſolutorum nunquam abeft , experientia magiſtra: de
cæteris caſibus, ubi odor percipitur, fimiliter ftatuendum eſt,
ibi ætherem & atmofphæræ vel affrictum fufficere, ad æthe
rem , aërem pulveremque volatilem in halicus & ſufficientem
ad odorem celeritatem redigendum , qua nervulorum extrema
in naribus fola & vivide afficiantur. Proxima materia odori.

fera & ignifera eſt inflammabile & acidum.

S. 192 .

Sulfur eſt mixtum intime acidum vitrioli, teſte odore, & quid fit ful
terra inflammabilis, teſte flamma, aqua fere duplo gravius , vel fur ?
(WolfiiPbyf. Tom . III.) Bb follile
 192 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 1. CAP . 11,

queat. Quod fi vero gummi reſinofum , maſtichinum aut fuc

cinum ( Lackfirniſ ) adhibuiſſent, quo pictores muniunt pi

Eturas, ne pulvere, fumo , ficu deturpentur.
Sunt tamen , qui cum Agi icola de Nat. Fufjil. L. 4. c. 14. ftatuunt,
ſuccini particulas mimutas oleo inje &tas rurſus coire. Quos
inter eft D. Sendelius Electrol. Mijf M. S. 12. 13. * Vogelius
Chemie 8. 663. in Annot. Ubi & l'etzolius Chem . Prof. Lipf.
dicitur fuccini moderati caloris ope fundere , fervandisque
corporibus adhibere . Ipſe Vogelius oleo , napi & leni calori
hic mulcum tribuit, ſed Kerkringià gloriationem , quod folius
ignis moderamine fuccinum folverit, & integra cadavera ea
circumfuſa condiderit , inanem arbitratur ; nec multo plus
tribuit Kirchero Muf. colleg. rom . c. 8. narranti , Aſdrubalem
in tumulo fuccineo pofitum eſſe. Quæ in medio relinquo
æque ac D. Neuenbabnii folutionem in oleo vitrioli & non
nullo faccharo.

$. 191 .

Cui precipue Ex hactenus diſputatis intelligi poteſt, qua odorcm ,

tribuendus ſepius cum incendio conjunctum ipſamque inflamabilem naturam
fit odor ar- balituum corporumque præſtant, potiffimum a terra ætberi intime
dorque ? conjunéta pendere; aquam autem & aërem in ftatu tam fuito,
quam fixo, concurrere ad adſcenſum . Etenim nec aqua , nec
aër tanrum gradum fervoris capiunt , quantus ad fiammam ig
nemque requiritur (S. 584.feqq. & 656.P. I. Phyfic.). Aquam
per ſe , aut & aëri intime mixtam ad exardefcendum ſufficere
poſſe , nullo idoneo evictum eſt, vel evinci in poſterum por
erit, experimento argumentove , cum vis movendi utriusque
celeritate longe inferiori ea , quæ huc requiritur, tantum pol
lear. Æther vero gaudet celeritate ad odorem ardoremque

fufficiente , ſed non niſi tunc , cum ſublato æquilibrio directio

uis difponitur & ad præternaturalem conflictum adigitur vitris
fpecu.
 DE ORY CTOLOGIA VULGARI. 193

fpeculisve cauſticis (§ . 629. 349. ibid.). Ad hunc uſum aqua

vel congelara non ſufficit, niſi redigatur in magnitudinem &
figuram colligendis in focum radiis aptam , quam in ſtaru na .
turali non habet , nec cum habet eum arte ,, ipſa tantum calo
rem in fe capit , ſed tantum ei extra ſe refractione & reflexio
ne in centrum , anfam præbét. Numquid amplius in ſtatu
fixo capiat , necdum liquet , nec liquebit pofthæc , quia , quæ
in ligno eft, terra continetur , & dum ad gradum ebullitionis
evaporationisve incaleſcit, in fumum abit. De aëre multo mi
nus id evinci poterit , cum multo minus caloris per fe capiat,
quam aqua. Non reſtat igitur niſi æther in foco urens & in
cendens, non aërem aut aquam , led corpora multum aut plu
rimum terræ complexa , uti dum lapides igniuntur vel ferrum
&c. terreſtria (S. 118.). Quare concludendum eft, fimilem
quoque temperiem ætheris & terræ in cæteris caſibus adeffe,
ubicunque fiamma ignisve habetur , vel in vaporibus , in ſtatu
terræ per adjunétum intimius ætherem , aërem , vaporem vola
tilem ( S. 127. ) : quoniam materialia elementa in agendo funt
neceffaria , nec niſi unico modo agere poffunt (S. 8. & feqq.
P. I. Phyſic .).
Quoniam odor ab incendio corporum in vapores f.
halitus folutorum nunquam abeſt , experientia magiſtra: de
cæteris caſibus, ubi odor percipitur, fimiliter ftatuendum eſt,
ibi ætherem & atmofphæræ vel affcictum fufficere, ad æthe
rem , aërem pulveremque volatilem in halicus & fufficientem
ad odorem celeritatem redigendum , .qua nervulorum extrema
in naribus fola & vivide afficiantur. Proxima materia odori.

fera & ignifera eft inflammabile & acidum .

} §: 192 .

Sulfur eſt mixtum intime acidum vitrioli, teſte odore, & Quid fit ful
terra inflammabilis, teſte flamma, aqua fere duplo gravius , vel fur ?
(WolfiiPhyſ. Tom . III. Bb follile
 192 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 1. CAP. II.

queat. Quod fi vero gummi reſinofum , maſtichinum aut fuc

cinum ( Lackfirniſ ) adhibuiſſent, quo pictores muniune pi

Eturas , ne pulvere, fumo , firu deturpentur .
Sunt tamen , qui cum Agricola de Nat. Fufil. L. 4. c. 14. ftatuung,
fuccini particulas minutas oleo inje &tas rurlus coire. Cuos
inter eft D. Sendelius Electrol. Mij. III. S. 12. 13. Vogelius

Chemie S. 668. in Annot. Ubi & Petzoldus Chem . Prof. Lipf.

dicitur fuccini ' moderati caloris ope fundere, fervandisque
corporibus adhibere. Ipſe Vogelius oleo napi & leni calori
hic multum tribuit , ſed Kerkringii gloriationem , quod ſolius
ignis moderamine fuccinum folverit , & integra cadavera ea
circumfuſa condiderit , inanem arbitratur; nec multo plus
tribuit Kirckero Muf. colleg. rom . c. 8. narranti, Afdrubalem
in tumulo fuccineo pofitum eſſe. Quæ in medio relinquo
æque ac D. Neuenkabnii folutionem in olso vitrioli & non
nullo faccharo .

. 191..

Cui precipue Ex hactenus diſputatis intelligi poteft, quae odorem ,

tribuendus fiepius cum incendio conjunctum ipfamque infiummabilem naturam

fit odor ar balituum corporumque præftant, potiffimum a terra ætberi intime
dorque ? conjunéta perdere ; aquam autem & aërem in ftatu tam fluido,
quam fixo, concurrere ad adſcenſum . Etenim nec aqua , nec
aër tantum gradum fervoris capiunt, quantus ad fiammam ig
nemque requiritur (S. 584. feqq.& 656. P. 1. Phyſic .). Aquam
per fe, aut & aëri intime mixtam ad exardefcendum fufficere
poffe , nullo idoneo evictum eſt, vel evinci in poſterum pot
erit, experimento argumentove, cum vis movendi utriusque
celeritate longe inferiori ea , quæ huc requiritur, tantum pol
leat. Æther vero gaudet celeritate ad odorem ardoremque

fufficiente, ſed non niſi tunc , cum ſublato æquilibrio directio

uis diſponitur & ad præternaturalem conflictum adigitur vitris
fpecu
 DE OR Y CTOLOGIA VULGARI. 193

ſpeculisve cauſticis ( § . 629. feqq. ibid.). Ad hunc uſum aqua

vel congelata non fufficit, nifi redigatur in magnitudinem &

figuram colligendis in focum radiis aptam , quam in ſtaru na .
turali non habet , nec cum habet eum arte ,, ipfa tantum calo
rem in fe capit , fed tantum ei extra ſe refraétione & reflexio
ne in centrum , anfam præbét. Numquid amplius in ftatu
fixo capiat , necdum liquet , nec liquebit pofthæc, quia , quæ
in ligno eft, terra continetur , & dum ad gradum ebullitionis
evaporationisve incaleſcit, in fumum abit. De aëre multo mi
nus id evinci porerit , cum multo minus caloris per fe capiat,
quam aqua. Non reftat igitur nifi æther in foco urens & in
cendens , non aërem aut aquam , led corpora multum aut plu
rimum terræ complexa , uti dum lapides igniuntur vel ferrum
&c. terreſtria ( S. 118.). Quare concludendum eft , fimilem
quoque temperiem ætheris & terræ in cæteris caſibus adeſſe,
ubicunque fiamma ignisve habetur , vel in vaporibus , in ftatu
terræ per adjunctum intimius ætherem , aërem , vaporem vola
tilem ( S. 127. ) : quoniam materialia elementa in agendo ſunt
neceffaria , nec niſi unico modo agere poſſunt ( S. 8. & feqq.
P. I. Phyfic .).
Quoniam odor ab incendio corporum in vapores f.
halitus folutorum nunquam abeſt, experientia magiſtra : de
cæteris caſibus, ubi odor percipitur, fimiliter ftatuendum eſt,
ibi ætherem & atmofphæræ vel affrictum fufficere , ad æthe
rem , aërem pulveremque volatilem in halitus & ſufficientem

ad odorem celeritatem redigendum , . qua nervulorum extrema

in naribus fola & vivide afficiantur. Proxima materia odori.

fera & ignifera eft infiammabile & acidum.

g. 192 .

Sulfur eſt mixtum intime acidum vitrioli, teſte odore, & Quid fit ful.
5 terra inflammabilis, teſte flamma, aqua fere duplo gravius , vel fur ?
(WolfiiPbys. Tom . III.) Bb follile
à 194 PHYSICÆ PART . Ill. SECT . I. CAP . II.

follile ſuccino friabilius & gravius luteum , flagrando acutiſſi

mum ſpargens odorem ; vel breviſſime mixtum fagrantilli

mum f. concretum ( ardentifſimum ) ( ſ . 126. jeq.). Sulfur non

folvitur in aqua, fed in oleo , tanquam homogeneo ; incenſum

flammam edir cæruleam , & halitum fceridum fuffocantem ani
male , leni igne liqueſcit in tigillo absque incendio ut cera li
quefacta, fed rubrum fortitur colorem , ( qui coagulante ful
fure iterum flaveſcil) tum admuiſſa flamma deflagrat totum.
Quibusdam reſina terræ vocatur.
Nihil vehementius ad fenfum urere ipfo fulfure , experimentis
compertum eſt in pulvere pyrio . Græcis Jelov divinum &
fulmineum Vogelio in mat . med. p. 395. fulfur eſt minerale mix.
tum ex acido vitriolico & phlogiſto , utrisque terræ immerſis,
arcteque inter fe copulatis, & in Chemiæ $ . 87. gigni dicitur,
dum acidum fe in terram phlogiſto fætam infinuat. Aliis bi
tuimen vitriolicum nuncupatur.

g. 193.

Eivifio ful Sulfur vel eſt vivum h . e nativum f. foſſile, vel vulgare
furis, five faétitium Kramer - Schwefel. Utrumque vel purum datur,
& virgineum vel impurum , cui peregrina quædam infunt.
Nativi parum reperitur , & multo minus puri. Sed arte fa

étum in magna copia procreatur (S. 192. ) , purius præftari

poteft , quam vivum illud , ideoque & vilius eft. Purum to
cum comburitur , non impurum . Fa £tirium Glaubero in

ventore debetur, excultum a Stablio, Geoffrojo, Hoffmanno & c.

ģ. 194 .
Sulfur vi. Sulfur vivum ( gediegener Schwefel), li purum eſt, 1 ) pel.
vum purum lucidum eft aut penitus aut propemodum quaſi, cryſtallinum ,
uti detur. pallide flavum , aut citrinum , aut ex flavo virideſcens. Nafci.
tur ira in Gallia , Hungaria , Rullia &c. 2) opacum & capillare
in
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI . 195

in rimis vulcanorum ,Veſuvii cæt. item ſcillile ab igne ſubterra

neo ſublimatum , uti prope Cracoviam in Polonia , & Pureo
lanum Neapolitanorum ( Triel ſchwefel ), 3 ) effloreſcens & pulveru
lentum , vel innatans aquis Thermarum aquisgran. vel ad pa
rietes canalium fontium ſulfureorum . Vid. Scheuchzeri Orycto 1

grace. p . 180.

ſ. 195 .

Impurum ſulfur vivum peregrino ab admixtis terreis Uti impu

colore apparet, uti album , mixtum terræ calcareæ aut alumi- rum in ter.
nofæ , molle penitus, inſtar limi, in Veſuvio ; cinereum , ob ris ?
terram griſeam vel argillam inde terra fulfurea nominatur ; vi
ride interdum fere pellucens , in Veſuvio ; & nigrum , ob ad
junctum bicumen . aſphaltum . De aquis vid. Scholium Ji. ſe.
quentis & G. 675. P. II. Phyſic.

$. 196.

Impurum lapidibus infitum vel datur in omni genere In lapidibus?

þyritum (pyromachorum ) flavorum inprimis, ſcintillas copio
fas allifu ad chalybem edentium , in igne ditlilientium , flamma
ſulfurea & odore ſuffocante. Ejusmodi pyrites vel perduri
funt & veluti vitra diſliliunt, puri Alaveſcentes & nitidi , figu
ræ irregularis, vel rudes & mixti lapidi molliori, parum aut
nihil ſcintillantes, in igne vero , interdum in aëre dilabentes;
ova , renes vel globuli pyrirum , varii coloris , interdum lamel
lis aut radiis inlignes, ( phærici, hemiſphærici, elliptici, botrytes
ſpecie Kieſstraubeni, plani quoque ſeu compreili (Kießkucben),
reniformes Kieſnieren , rubeſcentes , fuſci, nigricantes, varie
gati in Anglia & c. vel in marcaſitis, cryftalli & drufæ forma,
uci tetraëdris , hexaëdris tellularibus & prismaticis, aut rhom .
boidalibus , aur & cellularibus , more favorum mellis, octaë.
dris , ob admixtum alumen , decaëdris, dodecaëdris, deca.
Bb . 2 teſlarë.
 196 PHYSICÆ PART. lll. SECT. I. CAP. II.

teſfarëdris, irregularibus , congerie cryſtallina, bracteara,

fiſtulofa & c.

De impurioribus miseris v. c. ferro præditis bepaticis lapidibus

( leberfarben) & pyrite aquofo , & de aquis ſulfureis , deni
grantibus, & quarum ſedimentum cum fale tartarı in hepar
fulfuris abit, thermisque ſulfureis, conſulatur l'allerii mine
ral. Q. 105. circa finem , qui & in Hydrologia Claff. I. Ord . 2 .
1
9. 30. n . 3. Scholio obſervationes memorandas de pyritibus re
fert. Videlicet cumuli pyritum circa fodinas haud raro ef
fervefcunt & incenduntur, nec minus acervi ſchiſtorum & ter
1
ræ aluminofæ , irem lithanthracum . Si pulvis fulfuris cum
ſcobe ferrea miſcetur, aqua affufa tanca oritur efferveſcentia, 1
ut vitrum obturarum diſplodatur. Ex quo patefcit, fulfu .
reum (vel vitrioli ) acidum cum martiali vel inflammabili confi
Etans aqua & aëre attritum adjuvantibus fervorem & ignem
parere. Add . D. Henkelii Pyritum Hift.

§. 197
Sulfurfa. Fit fulfur arte humana ex acido & inflammabili perfekte
ctum elici mixtis. Etenim nonniſi ex his ſulfur conſtac ( S. 192. ). 1
tumue .
Quamobrem fi quatuor partibus olei vel alterius corporis in .
flammabilis additur una pars olei vitrioli fpiffi , & mixtura per

octiduum digeſta deftillatur, poftremo in collo retortze naſcitur

purum fulfur . Simile purum ſulfur obtinetur etiam in flori
bus ſulfuris , ſublimando commune fulfur factis, & fubtiliſſi
mum pollinem flavum offerentibus. Vulgare autem fulfur mi.
nori ſumtu obtinetur feparatione ejus ab aqua , terra , lapidibus
mineralibusque v. c . antimonii regulo . Qua fegregatione ful.
furis a matricibus fuis obtinetur fulfur ftillaticium purum , de .
ftillando per fundum rerorræ ferreæ transſudans deftillansque;

vulgare deſtillatione excipulo inductum flaveſcens viridi mixco ,

& griſeum ( caballinum ) grauer Schwefel vel (Roſs - Schwefel ),
quod
 DE ORYCIOLOGIA “ VULGAR I. 197 .

quod ex fecunda deſtillatione; vel iterata fuſione excocti fulfu .

ris ( des Röftſchwefels) reftat, mixtum ex terra ſulfure aliisque
peregrinis ; ita & 'impurum illud dici folet primum e pyriti.
bus coſtum . Valet adverſus ſcabiem equorum . Conf. Cbe.
mia Burbaviana P. III. proceſſ. 160.

ſ. 198.

En jam rationem , geneſix acidularum tbermarumque Origo acidus

intelligendi. Nimirum prorſus naturale eſt, aquam ſubteira- larum ther
neam folvere ſalia quæque ergo & acida , in quæ incurrit, aut
marumque.
vaporibus acidis aliisque imbui & faturari interdum ( 9. 126.
leu). Quod dum fit, non poteft non aqua faporem & vim
acidorum , quæ imbibic vel diſſolvit, continere & exhibere.
Qualia ergo fuerunt ſalia , quæ ipſi inſunt, tales quoque erunt
acidulæ , talis & earum vis falubris aut inſalubris (J. 673. Jeg.
P. II. Pbyfic .).
Quando autem pyritum cumuli prope fodinas pluvia
humectati ex eorum ſunt genere , quibus ferrum eft inmix
tum (S. 196. ) , mirum non eft , illos effervefcere, dum ſolvi
pars metallica ab acido vitrioli debet. Oritur enim tum con
flictus in poris pyritis ; retinentibus vapores ut fi vitro eſſent
incluſi, ut qua datur porta fub diſploſionem æther, ut in foco
cauſtico agat , & inflammabilia incendat ( ibid. in Schol.). Vel
contingit tunc , quod Cel. Lemery A. 1700. etfecit (vid.
Dill. in Monum . Acad . Scient. Pari!). Spiritu vitrioli, &
ſquamis ferri vel limatura permixtis in vitro clauſo, vel mixto
e limatura martis & floribus ſulfuris (g. 197. ) ſub terra recon
dito , cujus fumus terram perrupit , & incenſus eſt per ſe in
atmofphæra. Cui experimento fimile eft incendium humidi

fæeni conſtipati, fimerique, aërem intus nacti, irem phoſphori.

Vid. Tom . II. Experim . Wolff . §. 141. 299. & ( S. 678. P. I.
Pbyſic. ). Aqua ſubterranea igitur imbuca acido, vitrioli, nitri,
Bb 3 alumi
1
 i

198 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP. 11.

aluminis, ſalis, incidensin ferreas particulas ſolvendas excitabit ca

lorem vel & fervorem , niſi & incendium in vaporibus inflam
mabilibus , quamdiu durat affluxus aquæ folutionem illam con
tinuantis atque efferveſcentiam . Fieri tamen quoque poſſet,
ut vulcani fervor aquam ita excalfaceret. Conf. Wallerii Hy
drol. Cl. 2. ord. 2. 8. 30. 3. not.

S. 199 .

Varii ufus Deſtillatio fulfuris nullum præbet oleum , nec volatile

Chemia quoque
ſulfuris vul. fal, fed fpiritum , fores , multiplicis uſus.
gares & che- inde præparare docet Tincturam , ſirupum , balſamum &c.
mici . ad varios uſus medicorum . Ipſum quoque ſulfur variis ufibus

vitæ humanæ adhibetur ,. V. c. in filis ſulfuraris, chartisve, ad

capillos flavo pulvere adſpergendos. Vogelius in mater. med .
p. 395. Scribit: Vim habet ſanguinem rarefaciendi, pituitam
diffolvendi, impuritates fanguinis per poros cutis expellendi,
absque ſenſibili caloris incenſione, vermes ejiciendi. Com
mendatur in tufli humida & aſthmate , in ſcabie , arthritide &
rheumatismo. Singulare quoque remedium eſt in hæmorrhoi
dibus cæcis cum tenesmo & alvo adſtricta. A continuato ufu

alvus laxatur. Pryalismum a mercurio ſuſpendit, & in mor

bis acutis exanthematicis prodeft. Ab externo adverſus fca
biem cavendum eſt. Tricum cum mercurio niger fit pulvis.
Incenſum necat animalia , aërem abſorbet multum , dealbat

corbes ſparceos & junceos , vina infecit, conſervat & tingit,

varios colores florum mutar.

Ş. 200.
Ufus ejus pyn Denique fupereft uſus ſulfuris puri , in pollinem triti,
rotechinius. mixtique cum nitri puri & mollioris ligni carbonum polline
ſubtilillimis in pulverem pyrium . Qui variis modis uſurpatur
in latomiis , cæt. Omnemque artem pyrotechniæ condendæ
locum
 DE ORYCTOLOGIA 'VULGARI. 199

locum dedit , ftupendi uſus in recentiori apparatu feſtivitatum

ludicris ignibus mirandis folemnium , re bellica inprimis , alti
tudine quoque & diſtantia locorum promte eruenda . Miſce
tur , quantum fieri poteſt, non ficcus tantum pulvis , ut unifor
mem colorem obtineat, fed & biduo integro aqua humeétatus
ne incendatur , dum contunditur in mortariis compluribus &
piſtillis , ope molæ pulverariæ continenter agitatis, donec
miſtio perfecta fit & abſoluta. Quæ inde nofcitur , fi particula
ejus ficcata, & ſuper charra alba accenfa, nihil maculæ in charta
crear. Ad alios ufus conſtipatur maſſa pulveris , ut paullatim
demum ejus incendium propagetur ; ad alios in granula redi.
gitur fere arenaria , dum per ſubtilia cribra maſſa humida ex
primitur. Quæ granula pulveris plerumque fcabra manent,
ucise poris cribri exiere , aut & præſtantiora in globulorum
fere rotunditatem coguntur , ut polita evadant. De modis
urendi vi ſtupenda hujus pulveris, qua nihil adhuc validius re
pertum eſt, conſulatur pyrotechnia ludicra & ſeria militaris.
Differt vis ejus pro miſcibilium proportione & puritate. Si
hæc par fit præſtantior proportio deprehenfa eft, quæ 100
partibus nitri adjungit 12 vel 12 tales partes ſulfuris & 10 vel
16 carbonum optimorum ; alii adhibent ad tormentarium pul
verem 24 carbonum , & 20 ſulfuris partes ; vel feptuplo nitri
ſimplum ſulfuris, ac paullo plus carbonum. Pyrotechnicæ
germani pulverem hunc vocant Kraut, & grave projiciendum
e cylindro cavo Lotb , optimum pulverem Raffelkraut, a pu
ritate (raffinirung) ingredientium. Mirum eft unicam fcintil
lam ſicci pulveris turrim plenam momento citius incendere ac
horrendo fragore in auras diſſipare , muros , ac valla ſubver
tere & c.

Tanta pulveris nitrati vis intelligitur oriri e promta

per ſcintillam carbonum ignitione , qua funditur fuſumque ac
cendirur fulfur , quo vehementiflime ardente vi ætherea nitri
aër
 200 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . II.

aër & aqua e fixo ſtatu in Auidum fubito erumpit , tanta vi ,

quantam comparando declaravimus ( S. 492. P. II. Phyfic .).
Conferatur omnino Robinidis Pyrobolia Euleri notis illuſtrata ;
de Phoſphoris aurem , occultum ſulfur complexis , & pyropboris
(S. 678. feq. P. I. Phyſic.); de junétis tartari & fulfuris viribus

in pulvere fulminante (S. 680. ibid.), cujus vis nunc patet per
excuffam vim ſulfuris & tartari copioſiſſimum aërem fixum
(S. 6.7. 110t. P. II. Pbyſic. & S. 149.), vi ignis e ſuo carcere
velut erumpentem. Inventa quoque eſt a Pyrotechnitis ra

tio ita præparandi pulverem pyrium ,. ut flammæ colores albi,

rubri , virides &c. habeantur.

An vis hujus pyrii pulveris falva, aut fat magna maneat , etiamfi
tacitus pulvis fiat, h . e. nullum edat fragorem , merito dubi
tatur ac negatur,
etſi Kircherus in mundo ſubterraneo quos.
dam modos cum præparandi fibi ab aliis venditatos præ
ſcripſit.

$. 201 .

Quid fontla Lapides ſtricte di & tiſ. vulgares & gregarii ſunt primum

pides ? genus compactorum ingenti ictu diſlilientium (S. 125. ) , vel

moles denſa h. e . arenariæ indolis (§ . 83. ) robora ſeu maſſa
fabulofæ ( S. 85. ). Item foſſilia concretis multo duriora , fir
miora , difficulter fragilia & graviora , fiquidem bis circiter ex
cedunt eorum gravitatem ; quæ autem pondus in volumine
æquali plus quam bis, raro quinquies ſunt corpora aliquot mil
lies majori vi cohærentia , quam partium ruptarum gravitas
(S. 218. P. I. Pbyfic.). Aliis dicuntur lapides foiſilia dura,
non ductilia ſed magna vi fragilia, in igne fixa dum vel igniun
tur & c. nec aqua folvenda; aut corpora dura e particulis ter
reis firmiter cohærentibus conftantia. Hic nobis prius agen
dum crit de lapidibus ignobilibus f. vulgaribus g. 125. quam ad

nobiliores precioſosque accedamus , qui gemmæ dicuntur,

9. 202 .
 · DE ORYCTOLOGIA VULGA R I. 201

§. . 202 .
Metalla ſunt follilia reliquis omnibus denſiora , tena. Quid fintme.
ciora & in ftatu frigido ductilia in fila, & malleo diductilia in la- talla
mellas &c. vel in frigido ftaru , aqua ultra ſepties ad minimum
tum ultra , uſque fere vicies graviora. Sunt igitur lapidibus
4plo & ſemimetallis circiter duplo graviora & conſtiruunt
tertium ultimumque genus compactorum vehementi igne fun .
dendorum , feu corporum ponderofiorum cunctis aliis brevius
ductiles mafiæ .

§. 203 .

S :mimetalla dicuntur compacta media ( follilia ), quæ Quid fintſe

igne fuſa avolant, metallorum fplendori & gravitati affinia funt, mimetalla ?
malleo aucem diduci ( pro lubitu ) nequeunt , ſed diffracta dilli
liunt. Aquæ gravitatem quater raro ultra decies ſuperant ; la
pidum circiter bis; itaque media inter lapides & metalla .

$. 204.

Lapides (vulgares) vel nativi funt vel faétitii. Illi vel Lapides di.
puri ſunt (ad ſenſum ) apparentes terreſtres tantum , iique vel viduntur.
uniusmodi fimplicioresque h . e, compoſiti ex partibus homo .
geneis fimilibus ; vel diverfæ indolis , h . e. magis compofiti
e diſſimilibus partibus homogeneis (lapideis ). Priores dicun
tur petræ , Fels , quia conſtantiores immutabilioresque ſunt
cæteris; pofteriores vero faxa , Waake. Impuri vero non
tantum diverſi generis lapideas partes continent, fed & alias
follilium hererogeneorum partes , faltem uniusmodi lapideas
& alias peregrinas V. c. ſulfureas , metallicas cær. aut

in quibus alii lapides &c. continentur,

lapideas, uti aëtites ,
quandoque moru intus fonantes Klapperſteine, vid. Wallerii
Mineralog. S. 150. Hæ minere Malm- vel Erz Bergarten, dicun
tur vocabulo priſcis latinis ignoto , quæ ideo ſunt lapides here :
(Woljii Phyſ. Tom . III.) Сс roge
 202 PHYSICA PART. III. SECT. I. CAP. 11.

rogeneis fceti ( permixti peregrinis). Ratione magnicudinis

dantur integri montes in terra, fcopuli, aperti in mari , &
cautes tecti fub mari, vel rupes prærupti in terra marive
(montes) lapidei, petroſi , faxei, minerales , item colles &
colliculi tales , dantur quoque lapides ſeparati pallim , cum
ingentes immobiles, tum mobiles magni, minores & per
exigui f. lapilli, qui & fcrupi fcrupulique dicuntur cum ſunt

acuti , ut glarea.

Linnæus regnum lapideum diſtribuit in petras , tanquam fapides

fimplices , quorum particulæ conſtitutivæ funt homogenez
(ejasdem indolis) Bergarten ; mineras f. lapides compofitos,
quorum particrlæ conftitutivæ funt heterogenex f. imbucos
principie peregrino , Malmarten , & foffilia , ceu lapides ag
gregates e particulis conſtitutivis mixtis diverfæ indolis, Grus
grten . Foſſilia in concreta f. mixta ex heterogeneis absquc
ordine & figura, quorum primo loco eft ſaxum concretum ele
menti terrei; petrificata que gaudent figura tanquam modiolo im .
preffa & terras vix coherentes , inter manus friabiles , uti
margam , ochram , cretam , argillam , arenam , humum (Mull ).
Wallerius autem diſtinguir 4 ordines lapidum , 1 ) calcareos, 2 ) vi
trefcentes, 3 ) apyros , 4) faxa f. compoſitos e præcedentibus,
quos et petras vulgares Feldſteine vocat.

. 205 .
Petra fixa in Petræ dividuntur in ſcintillantes concuffu , & nec fcin

caleem aut tillantes; quarụm illæ igne facile vitrefcunt, acido autem non
vitrum mu- folvuntur; hæ autem in pulverem album , velut farinum arte
sabiles,
tranfeunt, folvuntur & acidis aut omnino aut parumper ; vel
igne non mutantur, nec acido folvuntur. Primi vocantur igai
feri vel vitreſcentes, glasartige Steine ; medii farinarii, tercii
Apyri lapides, in Lyſtemate nature Linnæi. Poflent & in mura.

biles igne vulgari immutabilesque dividi; quorum hi fixi

omnino
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI . 203

omnino f. apyri; illi vero vel in vitrum vel in pollinem utcut

que mutabiles forent; aut vel per fe ſunt aut fiuar vitrex na
turæ ; vel cantum per aliud , additum nempe alcali vegetale,
in vitrum commutantur, Farinofi dicuntur kalkartige Steine,
apyri feuerfeſte Steine.
Clar. Woltersdorfius lapides dirimit in alcalines, in acidis folubi
les , & nec alcalinos , qui in acidis non folvuntur, igne au
tem ufti vel in vitrum liqueſcunt, ob naturam vitro aptam ;
vel duriores evadunt, ut argilloſi, vel in gypſum abeunt, quos
gypſeos vocat. Igneſcentes per fe fere negat his præfationis
verbis: vitreſcentes lapides fere omnes in igne perdurant, nee
ſine addiro minerali alio liquefcunt, ideoque ad apyra referen
di funt, aut nullus lapis eſt apyrus , ſiquidem & ipſe asbeſtus
tandem addito addendo liquefcit. In nora tamen p. ) . conce
dit vitra nativa, gemmas , cryſtallos, quarzum pellucidum ,
cæt. Concedit & ſpatum , pumicemque nullas edere ſcintillas.
Cel. D. Pott in Lithogeognofia continuatione p . 4. vere moner,
asbeſtum facilius in igne fuere , quam arenam ; omnesque
asbeſti ſpecies heliocauſticis Tſchirnhuſianis facilius citiusque
liquefieri, quam terras fimplices lapidesque & c. irem fibi de
beri, quæ contra Linnæum attulit & c. Exiſtimo vero calcareos
& gypſeos ad unum genus farinarium referri poffe', quia Pot
tius ipfe gypſum genus quoddam calcis (eine Kalkart) appellat.
Præterea agnoſcit, omnem terram in vitrum redigi poſſe:
quare vitreſcentes , & argilloſi eciam commune nomen admit
tent, licet gradu differant. Monet p. 28. lapides vitreſcentes
rectius dici poffe filiceos; mallem igniferos aut ſcintillantes.
Vogeliana Chemia $. 21. lapides, æque ac terras , diſtinguit in
alcalinos, argilloſos, gypfeos, filiceos, talcoſos, micacaos,
humofos, & fiksofos. Gypſeos fatetur in genus calcareum
tranfire ; filiceos alcali addito in vitrum ; talcofos & micaceos
ferę vitrea indole jam gaudere; humoſos fumo gravis odoris
Csem in
 204 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. " 11.

impuritàtem oſtendere fibroſos forte dicit asbeſto ſimiles ; de

quo poft paullo .

Præcipuam differentiam calcis & gypſi hanc ftatuit Portius conti

nuat. "Lithogengnos. p . 58. quod terra calcarca atque calx omnis
cun acidis efferreſcat, modo fit incorrupta; gypſum autem , fi
#
eodem modo fpiritibus urinoſis & lixiviis tractatur , nullum
calcareæ naturæ indicium præbet. Neque hic ullam dari ex
ceprionem , niſi quis contendere velit , acidum per multa fie
cula tam arete unitum eſſe terræ calcareæ , ut ab ea infepara
bile fit. Quæ quomodo probari poffit, elaborandum effet , &
ne fic tamen difcrimen ceffarer.
Sicubi gypſum alabaſtri ex .
uſum effervefcat cum acidis , & a 6X fpiritum urinofum fe
parat, ut Henkelius & Wallerius teſtantur, id ab impuritate
alabaftri pependiſſe, quia in puro nil tale reperitur. Melius
vero concipi hæc poffunt e natura farurationis & æquilibrii,
uti in electricis inde quoque efferveſcentia & inflammatio per
fcintillam oriebatur (S. 904.) . Eſt triplex lapis gypſeus (gre
cis n yu fos) alius nitens tantum , alius fpecularis, alius fplen
dere nefcius lamellofus.

$. , 206 .
Apyri vel Apyri lapides vulgari igne non deſtruuntur nec fcin.
funt commil- tillant colliſi, mollioris indolis cauſa . Partes eorum exiles vel
nes vel pecu- diſcerni a fe invicem nequeunt, franguntur difficulter , & par
liares. tes fractæ ſunt aſperæ ſcabræque, nullius certæ figuræ , igne

redduntur fragiliores; vel poſſunt diſcerni peculiari quadam

ſtructura & conditione. Illi ſunt vulgares , bi peculiares ; illo
rum uniusmodi & irregularis eſt indolis ; horum quadamtenus
regularis textura & diverſa. Noftratibus dicuntur gemeine &
beſonderefeuerfeſte Steine.

S. 207 .

1
1
 DE ORYĆ TOLOGIA VULGARI. 205

S. 207 .
Vulgares apyri dicuntur jetrie corneæ Hornfelſenſteine, Lapides apo
funtque vel molliores ſeu rariores locker , vel duriores denfio ricornei &
resque. Mollior dicitur lapis tunicatus, Salband, quia interjacere lydii.
folet inter faxa & mineras , & velut tunica coriacea ad fpeciem
induta eſt. Qua colorem , vel niger eſt, vel fuſcus, vel gri
feus ( Schwarzer , brauner, grauer ). Denſior ungulæ vel cornu 1
fpeciem præ ſe feri, nonnunquam ungue friabilis , isque vel
haud fifilis , niger , nitens aur nitore carens , vel & granulis
.
compactus ; vel fillilis Hornſchiefer , tum mollior ad ſcriben
dum aptus , tum durior dirber , teétis ædium inſerviens; vel

prismaticus irregularis Sebürl, uti cinereus , ruber , viridis,

fuſcus , & niger , qui dicirur bufulies, baſanus, & lapis lydius
Probierſtein . Silices cornea facie , Hornſtein , hujus loci
non funt.

Baſaltes vocatur quoque baſanus, der Säulen . Stein , quia ejus co .

lumnæ narurales quandoque haud parvo numero occurrunt
proceriores , coloris fufci, griſei, ferrei, in comitatu Antrim
Hiberniæ borealis , prope Misniam Stolpx , lfenacum , &
montem Cortenun). Duritie ſplendente gaudet, ac per fe

igne lique! cir. Reperitur quoque apud Budingam , Lintium ,

Niſſam , Lignitiuni, Coloniam Agrip. & Confluentiam , nec
in Ægypto, Plinio autore. Adrrimi præfertim habentur mul
ta columnarum ejus millia , teſte Mendezo a Coſta , in tra& tu
14 milliaria ibi occupante , qui gigantum Vallum appellatur.
Ubi copiofiflimæ funt, fere 30000 earum ad perpendiculum
erectæ , & firmiter connatæ viſuntur & polygonæ. Pertin
gunt- in terram ad 8 pedes, & creduntur multo profundius ra.
dicari. . Qucevis columna æqualis eſt craſlītiei , æqualium late
rum & angulorum , quia totam altitudinem. : Ad Iſenacenſem

Bilfteimum columnæ plerumque pentagonæ ſunt rarius hexa

gonz in laterum ambitu , erectæ ad pedes tres usque decem .
Сс 3 Quarum
 206 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 11. .

1 Quarum icon exhibetur in A & or. Nat. Curioſi Vol. X.append.

Scolpenſium latera 5 - 8 polita , raro quatuor , craſſities 1
pedis, altitudo 12 vel 14 pedum eſt, quibus caftrum Stolpen
ſtein infiftit. Cortenenſes mutilatæ valde & perturbatæ jacent ae
minus duræ , Helkio reſte nonnunquam e piſolithis compofiti,
E nigro fiunt lapides lydii, ex aliis incudes biblipegorum ,
auri foliatorum , lapides ædium angulares (Weichpfäle) & c.

$. 208 .

Genera apyla Peculiares cornei lapides vel pingues videntur atractu

rorum pecu. vel fibroſi. Inter pingues atcactu molliores digitis in pulverem
kariums. pinguiculum friabiles talci ( Talk ) nomine veniunt; ſpenden
tes particulas & fquamulas oftendentes mica (Glimmer) dicun.
tur ; denique ollares, Topfſteine, audiunt , qui nec micant,
nec ſquamoſas habent lamellas, ſed irregulares particulas coa
cervatas haud friabiles. Fibrofi aurem molliores amianti dicun.

tur duriores asbeſti. De lingulis e Mineralogia Walleriana plu.

ribus agemus.

. 209 .

Talci gene Talcum difficulter in lamellas ſeparatur , etſi fractum

lamelloſum apparet , febo ſimile accactu ab eo nomen eſt forti
cum , igne domari neſcit, vix colorem torrendo & gravitatem
triplo aqua majorem diminuiſſe ſentitur. Eft vel album , molle,
ſemipellucidum , lunare & argyrodamas dictum , corrofivis
haud Colvitur , fed in foco fpeculi cauſtici vertitur in vitrum
fuſcum , deſtillando non niſi fumum album præbet , ſplendi
diusque redditur ; vel luteum friabiliſfimum , lamellis opacis,
Goldtalk. Aqua regis corroditur valde, ut inde pulvis prae
cipicetur , Ramelsbergæ in Germania in fuccum croceum dif
fluens in loco humido ceu immaturum , vel ad interitum ver
gens , vix huc pertinet ; viride , ſemipellucidum , pictorium
creta

1
1
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 207

creta viridis hiſpanica , Brianzonia , fartoria , quædam & ab

beſcens ; cubicum Talkwürfel, oftaëdrum alaminis inftar.
Quia menſtruis non folvitur, falinum vix dici poteſt. Fordi

ignitione aliquoties in aqua extinctum , & cum duplo nitri tan

dem uftum , in aëre deliqueſcit. Unde terra ætheri firmiſſime
juncta conftare videatur , tam parum fixi aëris aut aquæ com
plexum , ut vix ſeparari firmitas ejus poflit. De ſchiſto lamel
lofo & alcalino huc referendo infra dicetur.

Arabicum talci vocabulum ftellam , ſeu micantem terram notat,

itaque Dioſcoridis ſtellara terræ quafi felenirem vel aphrofer

benum Plinio -lapis viridis vehementer igni refiftens L. 36. 6. 22.
an argyrodamas ſ. galaicus L. 37. 6. 22. Quibusdam Sperrglas
vel Katzenſilber nominatur.

S. 210.

Mica, dum comminuitur aut diffringitur, micantes oſten. Mica varie

dit fquamulas lamellasve molles , igne haud deſtruendas , ſed
tantum parum friabiles & afperiores evadentes (brocklich und
febarf). Præcipua eft tota quaſi membranacea & in lamellis,
pellucidiflima , Aexilis , vitrum rutbenicum , glacies mariæ , ar
gyrolithos. Marienglas, fatis differens a felenite ſeu lapide
glaciali, rhomboidali, in igne non fixo ſed in gypſum tranf
eunte . Dicitur quoque lapis fpecularis , qui craſſior minus
eft pellucidus ac ſelenites & lata præbet folia , ut glaciei lamelo
las. Sequitur femipellucida rigida membranacea Katzengold
und Silber, quæ igne opacatur, eftque vel alba f. argentea ,
argyrites , in arena nonnunquam & cuprifodinis, vel fava ſ.
aurea, ammocbryſos , rubeſcens quandoque virideſcens & ni
gricans. Porro ſquamoſa inordinate mixta , Glimmer , . alba,
lutea , nigra ; radians, Strablglimmer , particulis tenuioribus
oblongis acuminatisque velut filamentoſis , fibrilloſisque; un
dulans, wellenförmig aut veluti fluctuans ſquamoſa aut fibrofa,
1 hemiſphæ
-
208 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 11.

hemiſphærica, balbrzinde Glimmerkugeln , fquamis contexta ;

molybdena, Walderbly, nonnullis plumbago. Mica pictoria
nigra manus inquinans , & chartam , linteum , plumbi colore,
eaque vel pura vel impura , lapidibus permixta , item teſſula
ris , Wallerbley Würfel. Præber incluſa plumbo limitem colo
rem Bley/tift, Reißbley.

Molybdäna igne forti obſcure cæruleos præber flores inflammabi

les , forte ob admiftum Zinci nonnihil . Si in aqua forti fer
mentar ; admixta illi eft terra calcarea . Etſi aureus maner
color micæ in igne, nihil tamen auri in ea habetur . Ceterum
mica non eſt confundenda cum galena blende , de qua in
ferius ejus oftend cur affinitas & Zinci ; multo minus cum
plumbagine Bleyglanz.

ſ. 211 .
Varii lapi
Ollares lapides (opbides ), igne indurantur in Glicis duri
des ollares. tiem , certe eo non depravantur in fragiliorem indolem , fracti
tamen videntur lamellas, fibras aut grana habere immixta , &
talco ſunt affines ; minucis tamen particulis & duritie infigniter
ab eo differunt, nec non in igne. Chorum inter eos ducit
vireſcens maculoſus, poliruram admittens a colore dictus
marmor ferpentinum , Töplicenſe aque gravitatem ultra 21
complectens , quod tornatur ad mortaria aliosque varios uſus ,
& vel eſt opacum , vel parum diaphanum , molliusque opaco.
Quem proxime excipit lapis colubrinus, griſeus , folidior,
pinguior & poliri neſcius, quo ad parietes allini ductus poffunt,
& eſt vel fuſcus ob curior duriorque dunkel eiſengrau vel mol
lior lucidiorque lichtgrau, vel lamellofus ſchieferich, vix tamen
feiſfilis. Tum lebetum lapis, loſer Topf (Keſel) ſtein, itidem gri
feus mollior & pinguis gaudens particulis talci micæque vix di
ſtinctis , calcinando albeſcens, ut ) , alias petra columbina, &
lapis comenſis Plinio dictus. Majoribus & diſtinctis particulis
ſimili.
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI .. 209

ſimilibus proximiconſtat ollaris durior, grobäugigter, vix

pinguis & nigro griſeus , correndo flaveſcens, ut mica , &
fragilior factus. Denique ollaris pictorius, Kleienftein , cum al
bus , Pottii Steatites albus , Spaniſche Kreide, Baruthinus , Naf
fovicus utpore mollior, quam helveticus Scheuchzeri, aut faxo
nicus , vid. continuat. Lithogeogn. P. 88. tum niger , pinguis,
micaceis lamellis vix cohærens , talci ritu flexis, igne fla
vefcens, ferviens loco cretæ fcripturis. Hic videtur creris

effe relinquendus. Cæteri chytræi melius nomen mererentur

ophicum , duce Plinio L. 36. c. 22. ubi ait ophitem tornari in vaſa
& cados & c .

A Plinio Hift. Nat. L. 37. c . 11. inter lapides a membris

hominum denominatos refertur hepatites a jecinore, der Leber
ſtein ( quem Gesnerus de Figur. Lapid. p. 103. ait eſſe argilloſum
lapidem griſeum , primo tam mollem , ut illi pollini imprimi
formæ effigiesque, deinde vero indurare) & ſteatites ab adipe
animalium dictum . Hunc alii ſmectitam Seifenjtein cum Hen
kelio dicunt, alii Gemmahu f. Gemmahujam chinenſi voce,
fiavam & fere pellucidum , uti Pott docet, e Chinenſi formari effi
gies , crepundia , ſtaruas, pateras : Europæum ſtearitem v. c .
Baruthinum , Schmeerſtein ; a farroribus cretæ præferri , quia li
neæ melius delentur. Sinenſem vuigo dici ſpaniſche Kreide
( uri ſpaniſcbe Fliegen ). Norwegis Danisque dicitur Fettfiein
& focis , fornacibus, ollisque feu lebetibus penfilibus inſervit,
murisque caminorum . Defcriptio montis pinei ( Fichtelbergs)
1716. Lipliæ edira docet prope Noribergam inde fieri globu
los & globos tormentarios , nodulos veftium , urceos, modu
los fulorum , pyromachos , & Bruckmannus in magnal.Jubter
ran . p. 87. dendrites quoque inſertos illi efle , quorum figuræ
in
igne perdurent, non profunde tub teria illum latere ; colore
griſeo, flavo, variegato , albo . Albus ſtearites in magna copia inde
tranſportatur per Germaniam cretæ hiſpanicæ titulo, quando
Ꭰd obion.
(Wolfii Pbyl. Tom . III.)
210 PHYSICA PARI. IlI SECT . I. CAP. 11.

oblongas in figuras fectus eft , ope ſerræ , ut marmor , uti &

Halliacus, Sileſius, thuringicus, helveticus ædificiis conducir :

occurrit & cinereus , virideſcens, lucide flavus, nigricans.

Baruchinus igne rimas agit , Chinenfis neutiquam , qui uľ ne.
phriticus pellucidior eft & pulcrior. A ferro immixto rubrica
eſt, a cupro virideſcens.- Aquam imbibit non fine fibilo ; in
pulverem comminutus argillam velut præber figulis , igne ad
policuram indurandus . Flavus igne rufeſcit & Jaſpidem men
titur: ex eo veteres finxiſſe intelliguntur capita , ftatuasque
eximias.

Dignus eſt locus Plinii, qui hie legatur. . Ita ille in capite, quo
de lapidibus inortariorum medicinalium cæt. exponit , de his
ait : Potiorem (lapidem morfariorum ) ex alabaſtrite ægyptio,
vel ex ophite albo. - Eft enim hoc genus opbitis, ex quo vaſa,
eriain cados faciunt. In ſiphno lapis eſt, qui cavatur torna

turque in vafa coquendis cibis utilia, vel ad eſculentorum uſus,

quod in Comenfi Italiæ lapide viridi accidere fcimus . Sed in
Siphnio fingulare, quod excalfa &tus oleo nigrefcit durefcitque,
natura molliffimus. Tanta qualitatum differentia eft. Io
Portii Continuat. Lithogeogn. vocatur hic lapis fteatites, der
Speckſicin , de quo ibi integra Diff. le &tu digna haberur. Ubi
& docetu r , quod idem fit, qui Plinio aliisqu e lapis comenf is
vocatur , quia Comum in magna copia vaſa venum exponeban
zur a Rhætiis Plurſienſibus, qui a monte faxeo nimis propter
illos lapides excavate ruente randem cooperti ſunt, cum ex eo
quotannis circiter 60000 aureos lucri feciffent. Supereft ta
men ibidem prope Clavennam & in Saxonia &c. copia ejus la
pidis fat magna. Fiunt e ſteatire globuli luſorii, foruaces, ue
duli veftium , moduli fundendorum tormentorum & c .

$. 212 .
 DE © RYCTOLOGIA VULGARI . 211

$. 212 .
Amiantus, alumnini ſciffili fimilis, tenacioribus gaudet Amianti vas
filis , fibris , lamellisve parallelis plerumque , rarius ſeſe inire rietates. 1
interſecantibus , fractus mollior & aliquatenus flexilis , ut fila
nendo rexendo que connecti pollint, tam levis, ut in aëre natet,
inftar vegetabilis ſupernatantis ; fed igne non mutatur niſi
color in albidiorem , ut aliquantum durior & fragilior emer
gat. Qui fibris mollioribus parallelis facile feparabilibus gau
det, vocatur linun montanum f. fofile , Bergflachs, vel lana mon
tana, item linum incombuſtibile , & a ſolo natali, indicum, cre
ticum , cyprium , &c. canis capillis colore comparandus. In
fervit parandis linteis , igne repurgandis & dealbandis, olim
indorum facerdotibus veſtiru ufitatus, & cadaveribus combu
rendis ; nec non chartæ , cui inſcripræ literæ igné exurunrur ,
ut denuo inſcribi pofſit ; & ellychniis haud comburendis. Qui
fibris intertextis compactus eft, vocatur aluta montana , Berg
leder, pari levitate gaudens & vel craſſior eft, ut corium , vel te
nụior , ' ur papyrus ; interdum includit cryſtallos ſpati. Qui
ponderoſior eft, fibris aliquanto durioribus & crailioribus la
mellis compaétis , vocatur caro montann, Berg fleiſch , ſubſider
in fundum aquæ, & igne ita indurefcit, ut ſcintillas chalybi alli
ſus præbeat. Ejus lainellæ vel ſunt parallelæ ( gerade Scheiben )
vel contortæ ; gewundene. Qui flexilibus fibris inordinate fé
intertextis gauder, levillimus omnium , dicitur fuber montanum ,
Bergkork, -igne deliqueſcit in vitrum nigricans, quod ſoli huic
proprium inter amiantos.
Sunt , qui byſſum Luce XVI, 19. putant amianto fuiffe confe
Etum . Eft amiantus in Ruſſia hodieque haud rarus , & di
& tis ufibus nonnullis applicatur. Vid . Pbiloſ. Tranfact. A. 1686.
menſe Auguſto p . 400. N. 166. Ubi & in Anglia repertus expe
rimentis folitis eſt ſubjectus, & in aqua fundum petiir.

Dd 2 §. 213 .
 1

212 PHYSICÆ PART . III. SECT . I. CAP . 11 .

$. 213 .

De asbefti Asbeſtus fibras habet parallelas duriores fragilioresque

varietate. amianto , unde & minus flexiles, ponderoſiores, quam ut na
tare in aqua poffent, & quo diutius igne torrentur , eo eva
dunt duriores. Si ejus fibræ tenaciores & feparabiles , dicitur
lapis abyſſinus nyaturusve asbeſfus, reifer Asbeſt, color ejus gri
ſeus lucidior in aëre tandem fuſcus evadit , qui ante contun
dendus probe eít, ut tractabilis ad chartam & nendum fiat ul
cunque. Si vix feparabiles ſunt fibræ ejus duriores , dicitur
asbeftus iminaturus , qui vel eft cinereus , vel viridis , vel niger,
vel coriaceus & parum diaphanus , ut cornu tenue . Si fibræ

ejus ſunt fragillimæ , vix ſeparabiles , falfus dicitur asbeſtus , &

asbeſtus plumoſus, Federweiß , cujus filamenta digitis traétara in mi.
nutas particulas diffringuntur. Similis videtur alumini plu
moſo , fed alumen nullum continet. Qui fibris gaudet e cen
tro radiantibus , dicitur asbeſtus ſtellatus, Sternasbeſt , non con
fundendus cum aſtroite. Cujus fibræ ftellatæ faſciculos conſti
tuunt , faſciculacus, Strauchasbeſt vocatur . Qui fibras habet ari
ſtarum ricu ſparſas, Asbeſius acerofus, Aebrena: beft, dictus eſt,
cujus fibræ vel ſunt rafiles craßiores & velut pingues tactu, vel
tenuiores & ficcæ .

Difcernitur asbeſtus ab amianto , quia illius fibræ nequeunt emol

liri , ut hujus fibris ſimiles fierent. Parumper tanrum mitio

res redduntur vel maturiores ſpiritu ſalis ammoniaci,vel viva calce.
Dum lavarur asbeſtus, nonnihil terræ calcariæ aquam tingentis ab
eo abluitur. Nuper Volum . LI. Philof. Tranf. T. Needham refert A.
1760.fabrum ferrarium , reparaturum ſuam fornacem deprehen:
dille ibi multum materiæ asbeſto ſimillime , ' five in charram
formetur, five in genus linteaminis : quam potuit addito phlogi
ſto reducere in ſtarum ferreum . Quod cum fimiliter in na.
tivo asbeſto procedat, Needham cum aliis infert non eſſe asbe.
ftum
 DE ORYCTOLOGIA vui
VULGA R I. 213

ftum niſi ferrum phlogiſto igne fut : erraneo orbatum , cujus

effectus in vulcanis manifeſti fint in eje&tis fuſis metallis (Lava)
pumicibus , ferro folido & deftruéto. Vid. p. 837. ſeq.
Quæ fi quid veri habent, diſſimulanda non fuerunt, etſi du
bia videntur.

8. 214.

Farinofi lapides vel per fe jam ſunt acidis ita ſaturati, Farinarii la
ut fi vel penitus exurantur in album pollinem , is tamen cum pides quotu
acidis non effervefcat ; vel nondum ſunt acidis faturati , itaque plices fint ?
per fe, & diu exuſti, cum acidis ipſaque aqua efferveſcunt & in
calcem redigi poſſunt, vel aëri expofiti. Priores , dicuntur
gpſei lapides , pofteriores calcarei proprie appellantur. Hi

alcalina gaudent indole , non illi , ſi ſunt puri , & funt vel vul
gares , vel eximii , ut marmor ſpatumque.

Ni fallor , ira componi poteſt controverſia circa lapides calcareos

latius diétos mora. Utrumque enim genus indubie præbet
hominibus pulverem ſubtilem cretaceum , dealbandis domici
liis in parietibus , lacuinaribusque apprime convenientem , &
idcirco ufitatum . Qui puivis lapideus cum farinæ inftar,
aqua in mafiam paſtamve aliis corporibus allinendam , & fico?
cando adhæreſcentem , redigatur ; appoſite lapides farinarii dici
poffunt, & alii quidem per fe jam idonei ſunt ad folutionem
in acidis , alii nequaquam .

§. 215
Gypſei lapides & terræ gypſeæ acidis . non folvuntur, Gypſex eo
eaque qualitate ſeu natura a calcareis aperte differunt. Farerur calcurex ma .
quidem Pottius ingenue p. 16. Lithogeognofiæ , nonnihil terræ teria diffe
albæ e calcinato gypſo poft digeſtionem in aqua forti præcipi- rentia .
fatum eſſe, ut gradu cantum alcalinæ materiæ perpaucæ a calca
reis recedunt. Notat vero ibidem ſub dio non durare , ſed
Dd 3 pluvia
 214 PHYSIC . PART . 111. SECT . I. CAP. 11 ,

pluvia & c. ablui, ut cantum intra conclavia adhibeatur; (tatua

rios aqua forti a marinoribus corrodendo auferre corrigendo ,
quod in alabaſtro non ſuccedere didicerunt ; fabros murarios
compertum habere , gypſum ſola aqua imbutum indurefcere ,
ubi inducitur ; calcem neutiquam niſi ei arena miſceatur ; item
gypſum limo addito citius multoque evadere duriorem calce.
Præterea calcem igne vehementi non murari , fed fi collapfà in
pulverem fir, eodem ignitam recuperare vires amiíſas; gypſum
vero igne ira corrumpi , ut perdito glutine ſuo , aqua non coa
leſcat , nec denuo peruſtum naturæ ſuæ reddatur. Habenc

gypſeam naturam alabaſtrum ipfi gypſei lapides ſelenites,

Marienglas.

g. 216.

Gypſi & cal In Continuatione Lithogeognofie p. 57. D. Pottus con

cis compara- cedit , hæc efle gypſeis & calcareis lapidibus communia , quod
tio imitatio- igne in quoddam genus calcis redigantur , ita vero ut gypſeo
que. rum calx f gypſum acidis æque non folvatur, ac lapis ante
uſtionem ; cum calx genuina omnibus acidis folvatur, incaleſcat
& efferveſcat ; ut gypſum exuſtum quadamtenus efferveſcat, fed
putridum fpargat odorem , uti ova putrefacta, quem calx non
edit ; ut decoctum gypſi ſulfur quidem ſolvat, ſed non tantum
uti calcis ; ut in atmoſphæra ſub dio valeat aliquamdiu durare;
multo magis autem calx arenæ miſta ; ut per fe quidem non
Auar, addicis tamen terris rigidis certa proportione , eas æque
fluidas reddat ac calx ; ue vitro quoque etiam cryſtallino , &
boraci Alavurn concilier colorem , calcis ritu . Gypſum vero
ex ſententia Linnæi & Wallerii oriri , uti calcem e.mixco acido
vitriolico & creta , quod & chemicis quibusdam ( Talliæ jam
viſum erat ; item terram gypſi ſimillimam eſſe ei cremori, qui
parando fale Glauberi obiinerur , vel terræ , quæ feparatur in
præparatione falis anglici , & quæ e thermis Carolinis & fonci
bus
 DE ORYCHOLOGIA VULG A R I. 215

bus falſis habetur , fibi nondum certum effe ait , aliquam ta

men fimilitudinem concedit , differentiam ſeleniticæ adnorans

P. 57. ſeq. item p. 17. Litbogeogn. jam notavit , gypſum quod

ajunt arte ex acido & terra alcalica concretum , cum veffer
veſcere , ponderi æquali minii junctum valde ſpumare in for
tiori igne , abire in vitrum flavum obfcurius , & nitro deftilla
tum non exhibere fpiritum nitri.

§. 217 .

Alabaſtrum eſt gypſum aqua fere to gravius particu- Alabaſtrina

lis minimis ut globuloſis punctulis nitens, ſchimmernd , & poli- tad varie
turam admittens nonnuilam , nec crudum efferveſcens cum 6. tates .,
olet, dum exuſtam fale ammoniaco perfricatur , impurumque
effervefcit cum F. Darur unicolor , candidum , item rufe .

ſcens , onychites dictum , hepar ſulfuris olens affuſa F , & vi

rideſcens , led affuſo aceto deftillato flaveſcens; nec non du
rius opacum alabaſtrites. Darur & variegatum , ut album ma
culis nigris & c. Alabaſter notat Ciceroni vas unguentarium ,
a quo ufu & lapis unguentarius dici pofler. Vid . notat. ad
J. 205 .

. 218 .

Selenites , vel lapis glacialis , nonnullis glacies mariæ , De ſelenite

& vitrum ruthenicum minus accurate , quod gypſea indole ca- Spiegelſtein ,
ret ), eſt gypſus lamellis rhomboidalibus pellucida , 2 fere argyrolitbo.
gravior aqua.
Peruſtus ſelenites f. gypſum perdit pellucidam
qualitatem & ne tum quidem effervefcit cum 5. Datur ſele
nites albus, argyrolithos, datur & flavus, & verſicolor Queda
linburgenſis. Matrix ejus plerumque eft alabaſter , quo præ
ftantior circumdatus effé roler. Si vel ficcus deftillarur , plus
præbet aquæ , quam eſſes opinarus . Summo quoque igne non
difluit, fed calcinatur, in foco tamen ingenses fpeculi cauftici
fufus
 CÆ
216 PHYSI PART , 111. SECT . I. CAP . I I.

fufus eſſe dicirur , niſi impurus fuit lapis ſeleniticus. De ejus

uſu medico vid . Pott Litbogeognoſ. Continuat. P : 59-61.

$. 219 .

Gypſum quid Ipfa autem gypſus, particulis parallelepipedis & globofis

e quotu . vix diſcernendis concretum , fractum lamellofas & ſquamoſas
plex fit ? particulas praber , gravitate autem nondum dupla ipſius aquæ
gauder. " Poliri& fplendere neſcit. In calcem igne redacta,
vel comminuta in pulverem nihil, ſi pura , ſin impura, parum
efferveſcic cum F. Occurrit gypſus ( lapis gypſum igne per

uſtus præbens , opaca & pellucida.

Opaca vel particulis majoribus conſtat & friabilis eſt,
radios, grobkörniger Gyps; vel minoribus vix friabilis, kleinkör
niger , vel arenacea , vulgo lapis arenarius ; vel igne quondam
alba cruſta obducta , gypſus porcellana , V. c. Lüneburgica na.
tiva , item igne parata . (Reperitur quoque gypſum varii co .
loris , ut griſei, fuſci atris maculis, rubidi , viridis , ad creræ
uſus præparanda. Uſta in teſta, more falis ftrepit ( kniflert),
& fortiori igne bullas format , ut aqua) ; vel lamelloſa griſea,
cujus lamellis fæpe intereſt colorata ; ftriata f. filamentis paral
lelis compofita , quæ igne uſta albeſcit & cretæ more ſcripto
ria eſt , ſed p . non efferveſcit, nec urinofum præber odorem
affuſo ſpiritu falis ammoniaci , qualis darur amianto haud dilli
milis , niſi ignis difcrimen patefaceret, item alba alumini plu
moſo ſimilis , unde alumen ſeiſlile, vel fchiſtus gypſeus (Scbie
feralaun) vocatur.
Ad pellucidam refero 1 ) gypſum viridem femipelluci.
dam fillilem , quæ dici foler lapis nepbriticus, Nierengriesſtein , a
figura, & fere triplam aquæ gravitatem habet. Pinguis eft
atractu hic lapis, ut talcum , ſolvirur totus aqua regis , deſtil
lando præber oleum foerens & fal ammoniacum . Plura de eo
dabu Walleriana mineralog. $ .39. in fine. Notat vero Pottii

Conti
 DE ORYCTOLOGIA VULGAR I. 217

!1
Continuat. Litlogeog nof.P. 57. Saxonicum Töblicenſem non elle
gypſeum , nec Jalpidem vel filicem , quia ſcintillas non parit,
& igne durior evadir. Spurius eſt, qui folvitur F. metallo
mixtus 7 vel o . quibus viridis oritur color & crocus. 2 ) Gy
plum lamelloſum pellucidum item ( quamulolum regulare ibid.
n. y. 3 ) Gypſum fibroſum apparens, & in fibras potius, quam
lamellas diviſibile. 4 ) Gypſum lainellolum irregulare , quod
calcinarum in tenebris lucer , cui, quia in montibus gypſeis re
peritur, teſte D. Menzelio oculato , nomen notius eſt lapis
( phoſphorus) bononienſis.
Analyfin chemicam hujus dedit Acad . Bonon . in Comment. T. I.
P. 186. Nimirum , lixivium ejus calcinati e folutione fubli

mati & c. præcipitat nigrum ſedimentum , pariter ac e folutione

ħ , ) & D., fermentat cum acidis cunctis , edit odorem &
faporem illi fimilem , qui prodit ex auripigmento & calce viva
aquæ immillis. Unde colligitur, ineffe ipfi præter alcalica
fulfurea nonnihil volatilia. Plura experimenta vid . in Pottii
Continuat. p. 37. Luix lapidisigne exulți cæruleſcens
communis eſt omnibus gypſeis & calcareis lapidibus exuſtis,
poſtquam refrigerati funt, in tenebris, & reftituitur illis fed
debilias nova exuſtione. Gaudent eadem vi in tenebris lu
cendi, etiam cryftalli, gemmæ pellucidæ , & lapides electrici.
Quædam gemmæ lucent, poftquam aliquamdiu radiis folaribus
expolicæ fuerunt, & tum in tenebras redu& tæ . Quidam lapi
des non lucent , nifi poftquam ſoluti funt F. , Apyri autem
non lucent &c. De hac phoſphoreſcente natura plura dabit Pot.
tius l.c. p. 36.feq.
De gypſo Plinius c . 35. H. N. L. 36. fcribit: cognata calci res eſt
gypſum .. Plura ejus genera . Nam & e lapide coquitur, ut
in Syria , & e terra fodirur, ur in Cypro , e ſumma tellure &
rymphaicum eſt. Qui coquirur ( torretur) lapis non difficilis
alabaſtritæ effe debet aut marmoroſo. In Syria duriſſimos ad id
(Wolfii Phyſ. Tom . III.) Еe eligunt
 218 PHYSICÆ PART.' " 'll . SECT . I. CAP. N.

eligunt, coquuntque fimo bubulo, ut celerius utantur. Omnium

optimum fieri compertum eft e lapide fpeculari , ſquamamve
talem habente: Gypſo madido ſtarim arendum eft (ad incru
ftandum f. gypfandum ), quoniam celerrime ficcatur , tamen
rurſus tundi & in farinam reſolvi patitur. Ulus gypfi in alba
riis , ſigillis ædificiorum & coronis gratiſſimus. Exemplum
illuſtre , C. Proculejum in maximo ſtomachi dolore gypſo poto
conſciviffe fibi mortem . Lib. 35. c. 12. hæc habet: hominis
autem imaginem gypfo e facic ipfa primus omnium exprefſit,
ceraque in eam formam gypſi infuſa emendare inſtituit Lyſi
ftratus Sicyonicus, frater Lyſippi. Qua arte plaſtica hodie
que funt, qui utuntur in hominum faciebus, monetis, aliis
que innumeris effigiandis. Gypſo medicara (h. c. gypſata)
vina Dioſcorides notavit & Palladius. Gypfati olim funt pe
des ſervorum , gypſaræ lagenæ , amphoræ ; manus , quæ idco
sypfariſſimæ a Cicerone ad Fam . VII.6. dicuntur fuiffe Medex .

$. 220.
Marmorum
Calcareze indolis eximiæ eft omne marmor , hoc eft la
gener4.
pis calcareus nobilior , policuræ capax aqua nondum triplo
gravior. Quia ftatuis præfertim ingentibus adhibetur , dici
brevius poſſet lapis ſtatuarius. 1 ) Marmor rude, ferro & lima
friabile a filice diſcernitur chalybe & ; nonnifi obfcurius co
loratum , nec facile poliendum , in aëre fub dio tandem fponte fa
tiſcens in pulverem ; igne peruſtum humores atmofphæræ im
bibit & in pulverem colabefcit, affufo fpiritu falis ammoniaci,
valde urinam redolet fæetentem , acidis impofitus vel crudum
efferveſcit , aqua 2 ponderofius: a ) Si haud diſcernendis
particulis vel fractum gaudet, æquabile dicitur, five album
appareat , five griſeum , five'ferreo colore, fufco rubido , vi
ridi, vel nigro aut venoſo polleat; B) mica mixtum , fæpe
fubtiliffimis velut punctis ſcintillantibus ( ſobimmernd ), album ,

griſeum ,
 DE ORYOTOLOGIA VULGAR 1. 219

griſeum , virideſcens , nigrum , variegatum , undulatum , ftra

coſum ; ♡) granuleſim , particulis difperfis inæquabiliter,
fimili ac differentia, uincle.optima calx paratur. Plerumque
lapis calcareus dicirur.
2 ) Marmor verbotenus sritidum , poliendum , coloribus
fuperbiens, in aëre ſolubile tandem in pulverem , 27o gravius
aqua , eſt vel unicolor, uri album L. lapis purius lychnites, lyg
dinus Plinii , item femipellucidus , pbengites & taſus; nigrum ,
tunc lapis lydius, quando non eft nimis durus vel mollis,
nec affrictus olet, uti plerumque nigrum a reſinofis contentis
folet ; flavum , numidicum , ab acido Falbum flaveſcit , &
ruthenicum diu in fole poficum ; rufum Sueciæ bräunlicht
vulgo , flieſen quadrum alias , dictum vid Continuat. Litbo
geogn. p. 64.; lividum niumidicum , dunkelbraun , palumbinum
f. venetum , dunkel & lichtgrau ; & viride , ' italis verdello.
Vel variegatur geſprenkelter I maculoſum , uti album præva
lens venis & maculis alterius coloris , weißſprenkelicb , nempe
auf weiſſem Grunde mancherley Flecken ; nigrum , flavum , ru
brum , lividum , venerum , viride & ftratoſum , feu ſtrátis
varii coloris præditum; vel figuratum , feu picturæ rudimen
tis ornatum , uti Florentinum , Haffiacum , cæt.
- Durities marmorum multum variat, cum alia fint mitiora & tra .
Etatu faciliora ope cæli & torni, alia vix tractabilia nifi fumma
vi ; alia fragilia valde ( ſpröde), alia granulata. Nobiliora

mediocri duritie , æquabili ſtructura, & pulchritudine ſe com .

mendant. Nova eriam nunc gigni Baglivus cvicit in Tr. de
Vegetatione lapidum . Chemico examine parum falis volatilis
datur in marmore , & plus ſulfuris -feu reſinoſi, quo colori

bus tingi, & velur glutine ejus partes copulari a Wallcrio cen
fentur Mineral. 9.37. & a majori copia affriétu odorem fpirare.
Terra ejus crecæ indolem aut marge continere, ex ea gigni,
& in cam reſolvi videtur , admixto alcali volatili, acido ma
Ee 2 rino
 220 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 11 .

rino & fulfurea pinguedine. Wallerio quidem Mineralog.

p . 40. marmor ſubrufum refert inter cotcs molles cæduasque,

ejusque impuritates limoſas, argilloſas , micantes , teff Hatas &
uſas ædiles in arce Holmienſi, epitaphiis , molis ; fed l'alle
rium - Pottius refellit p. 64. Continuat. quia cum acidis fervet
& in calcem abit.

§. 221 .

Spati gene Spatum dicitur marmor ( quaſi metallicum ) plus quam

14 . quadruplo gravius aqua. Ejus ruptæ particulæ planis gau .
dent & refplendefcentibus faciebus prismaticis & pyramidali
bus. Acidis immiſſum efferveſcit; igne vero fit friabile , in
cæteris alabaſtro fimile. Durities illius aliis eft friabilis , aliis

ſilicea, in naturali ftatu. Datur purum & impuram , filice & c.

permixtum , utrumque in aqua a falibus cryſtalli formam na
Chum ( $. 126 ). Diſcernitur fpatum opacum & pellucidum .
Opacum tum cubicum f. teſſellatum , Würfelartig Spath, datur
album , cinereum , fuſcum , flavum , rubrum , viride, nigtel
cens ; tum lamelloſum Scbieferſputlı , digitis friabile, igne ſtre
pens more falis , & in vitrum denique tranſiens , tum a7c71a.
rium körniger Spath , album , cinereum , rubrum ; tum fatins
affri& tu , acidum oleo implexum continens lapis fuillus, Saufi ein
vel Stinkſtein , bituminoſus, qui coloris griſei, lividi aut fuſci
habetur, primum ftrepens in prunis, probe peruſtus vero per.
dit & fætorum & colorem , ut albeſcat. Qua figuram vel eſt
prismaticus vel e centro radiatus, ſtrablförinig , vel fphæricus,
& reperiri ut plurimum ſolemprope venas aluminis. Quando
lapis ſuillus deftillatur, prodit inde phlegma , oleum & fal.
Liquor non adeo fæter, ſirupum violarum facit viridem , fuc
cum heliotropii violaceum , efferveſcir cum ſolutione argenti,
cupri, maxime ferri, nihil tamen præcipitans. Oleum fretet
at oleum terræ nigrum . Sal in collo recorræ hærens griſeum ,
ſapo
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 221

faporem præbet falis ammoniaci , fætorem urinæ puridæ , præ

cipitat folutionem argenti, nil mutans folutionem ? , 24 vel ha
Caput mortuum in lixivio prodit nonnihil lalis , adbibita folu
tione ) . Ineſt ergo lapidi fal urinoſum , ammoniacum & com
mune ; foetor autem oritur a ſale urinolo volatili & oleo .

His fubjungoſpatum campeſtre primacbum filice mix

tum , durum & fcintillans ad chalybem , lateribus nitidis Feld
Spat. Hoc limam refpuit, non effervefcit cum V " , fractum

que læves teſſellatasque facies exhibet, quo ipfo diſcernicur a

quarzo. Reperitur album , cinereum & rubrum .
Pellucidum plus minus ſpatum liqueſcens vitreum , Flus.
Glaspat, diffringirur ut vitrum ſtrependo, diſlilit in igne,
tandem in vitrını abit, chalybi allifum non fcintillat, fed cultro
impreſſo rimas recipit. Deprehenditur tale album , cinereum ,
virideſcens & violaceum . Minuta ejus fruftula nonnihil pellu
cent. Uſtum donec fuſcum fiat, in tenebris lucet. Androda
mas Plinii eſt ſpacum penitus pellucidum molle , teſſellatum &
parum rhon boidale. Datur album , flaveſcens croceum feu
rubellum , venoſum ( adericl) venis rubidis , nigris , nigricans,
& fmaragdinum f. viride. Datur cryſtallus islandica f. ſpatum
objecta tranſparentia duplicans, Doppelſtein , lamellofum , rhom
boidale , dum igne torretur , in teffellas fatiſcit acutas, arque
tum in tenebris lucet , & odorem ſulfureum fpirat. Datur

ſparum cryſtallinun varietate figurarum infigne , ſ druſa ſpa

tica , polygona, cubica regularis & irregularis obliqua , pris
maticisve marginibus, conica , pyramidalis hexaëdra fimpla,
& dupla , & fiſſis cuſpidibus, & truncata , pyramidalis octaë
dra, endecaèdra , tetradecaëdra, & ralis teſſellara , vel lamel
loſa faſciculataimplexa compoſica ex octagona & hexagona, roſa
cryſtallin a gaudens lamellis in centro concretis , Spathrofen,
cryſtalli ordinaţim decumbentes , druſa borryris, cylindrica,
globoſa.
Ee 3 Poſti
 PHYSIC È PART. 111. SECT. 1. CAP. 11.

Pollideo cryſtallum islandicam , ultra duos pollices fere cubice

diſſectam , in qua variæ lamelle parallelæ obſervantur, qux
dam , & obliquæ inter cæteras . Eft illa pura & pellucida al
his ſplendentibus faciebus 5 , nec tamen tota vel partcs ab illa
minores decullæ , literas tranſparentes duplicant. Quare pe
culiaris conditio earuin ex impoſitis oblique lamellis requiri vi
decur , u duplex videatur obje & tum . Ad druſas cubicas opa
cas five ſpacum cubicum referendi videntur cubi . velut aleato
rum in agro quodam Stiriæ magna copia nuper reperti, Feld .
Spath , angulos interdum obtuſos , vel obliquos referentes;
pun &ta vero ut in aleatoriis notata per homines arbitror. Fi

gura cubica a ſale occulto repeti poffet.

§. 222 .

Caix vulgo Ignobilior ſeu vulgaris lapis calcarius , calx quoque

ris explica ( potentia) diétus, qua particulas vel eft æquabilis adípectu . pu
rior , cujus partium fimilitudo eft manifeſta ; vel inæquabilis
f. impurior , cujus particulæ manifefto diſcerni poffunt, aliis
micantibus., aliis plurimisque neutiquam ; vel aliis peregrinis
difcernendis facile conftans.

Prior diffringitur in partes haud raro convexas & con

cavas , nec a rudi ſilice diſcernitur rectius, quam chalybi alli
ſus, quo fa &to, non fcintillat, vel adhibitis aquæ fortis ( aut acidi
alterius) guttis quibuſdam , ob folutionem & efferveſcentibus.
Deinde qui multos tractarunt lapides & coxerunt, externo ha
bitu & colore ſolito eos diſcernere didicerunt , ut lapides fre
quentes campeſtres non filiceos , quos ne frangere quidem &
ut filices explorare opus ducunt. Ita datur calx in faxo & ſeor
ſum calculus albus , griſeus , ferrei coloris ( filici excus &
dum finditur fimilis) , fuſcus, ( qui argillæ petroleo auc acido
connatus in vitrum abit) , rubens, viridis , & niger (circa
Pragam reperiundus) venoſus quadamtenus.
Calx
 DE OR YCTOLOGIA VULGARI. 223

Cals micans nonnihil granis micæ intextis , uti albus,

griſeus , virideſcens , variegatus, marmori affinis , undulatus
& ftratoſus, ob peregrina vilis in fe & uſu. Calx permixtus
particulis gypſeis , fpati aliisque peregrinis, colore diverſus,
uri albus , griſeus, virideſcens, undulatus, ſtratoſus 1. polyzo
pias. Huic debetur calx albiſfixia & firmiffima teétorii ;
metallarii quoque tali lapide utuntur ad meralla eliquanda , &
vocant Leimſtein , limoſum , abſorbentem nempe acida & ſul
furea vi fua alcalina. Micans granuloſusque calx in fodinis

montium nonnunquam reperitur deſtructus (zerwittert) ab ac :

cedentibus cauſis. Neque ſilendus eſt calx in coralleis & in teſta
ceis eciam corruptis in lapidem obvius. Occurrit & calx e
montibus aqua dilucus , arenatus jam & e rivis hauriendus , uti
a ruſticis haufum in patrio folo reminiſcor:
Deſtillatus calx impurus emittic liquorem , interdum

firupum violarum rubefacientem , folutionem ) præcipitantem ,

& folutum in F. efficientem ſublimatum ; alias dictum fera
pionem viridi quadamtenus colore. imbuentem , folutionem
argenti albide præcipitantem , & cupri marino colore tingen
tem & aliquatenus denſantem . Unde fpiritum falis ineſſe pa
ret, qui & oleo vitrioli inde elicitur , & terram alcalinam calci.
Alcali e nonnullo calce volatile & copiofius deftillatur , & non
nunquam fpecie ſalis ficci collo retortæ inhærer. Alias fire

mius calci inhæret, & nonnifi exufto jam lapide prodit , fumo
ejus violaceum colorem in viridem mutante , & ſublimati- ſolu
tionem in aurantium pulverem præcipitante. Odor quoque
fub exuſtionem excitarus ſulfureus ac bituminoſus plerumque:
fentitur . Proprie calx in vitrum nunquam deliqueſcit, fed

peregrina in ipfo propter immixtum ſal volatile formant fal am

moniacum , -igne fluens , & nonnihil lapidis ſecum fundens,
ut tanquam vitrum ob immixtas vitreas particulas appareat..

Comprobatur hoc experimento , quo fixum ſal ammoniacum ,

calci:
 224 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. 11. .

calci additum , eam fundit . Quale vitrum calcem admixtam

habens , obſoleſcir, perdic ſenſim pelluciditatem , & lacteum ,
pulverulentumque evadit .
Calci canta alcali copia ineſſe deprehenditur, lixiviis
fæpius iteratis , ut fere dimidium lapidis & terræ reſiduæ par
aut plusquam par deprehendatur , fi in igne liqueſcunt lapides.
Non liqueſcentes minus alcalici falis habent. Quare hic puri
tas ibi impuritas lapidum hujus generis manifeftatur, quæ vi
treæ indoli aprior nata eft.

Ingens copia hujusmodi lapidum calci parandæ idoneorum , immo

montium , in quibus latomiæ calcis largiſſimæ occurrunt, fac

pientiſfimam benigniſſimamque numinis divini providentiam,

uti in gypfo, ita & in largitione calcis luculenter atteſtatur,

. 223 .

fit ofteo
Quid Oſteocollam , Robrſtein , Beinbruch, ſtelechites immerito
colla, ejus. inter filicea petrefacta refert Wallerius g. 140. Mineral. nifi de
que genefis ? re plane alia loquitur, quam quæ apud nos hoc nomen fert,
quæ rectius additum nomen Rhizolithi, & fi caudicis eſt, ſte.
lechicæ obtineret. Noftra fane oſteocolla melius lithocolla,

vel phytocolla non eſt niſi alcalina, quia cum acidis effer.
veſcit, igne non induratur, ſed denique in calcem abir. Dedi

ejus deſcriptionem , quam acceperam A. 1748. cujus gravitas

ad aquam erat duplo major , nempe 27 alia 21a , alia 27o,
alia nondum dupla ,ſed 196 Poſthæc accepi aliam in foſta
thorunenſi circa aquæ ductum occultum natam & ultra pollicem
pariſinum craſſam , cujus gravitas tantum so ſuperabat aquam.
Naſcitur illa potiffimum in aqua & paludibus e terra limoſa ad 1
radices arundinis , & generacim circa ligna quæcunque , alias
que plantarum partes , quotannis nova adquirens incrementa
haud magna . Siquidem tribus fæculis thorunenfis demum
paulo ultra pollicem craſſa evaſerat, & quernum canalem fer
varat
 DE ORYCTOLOGIA
ORY VULGAR 1. 225

varat integerrimum . Mea quædam experimenta in igne &

aqua leguntur Tom. II . der Seltenbeiten p. 196.899. p. 203. affer
tur ejus analyſis chemica Beuceri, poft quem cicato anno ple
niorem dedere Cel . Viri Gleditſcb & Marggraf in Aétis Berolin .
Soc. Scient. Conf. Pottii Lithogeogn. Contin. p . 70. feq. ubi falfa
commemoratur & amara , quami ramen merito pro fufpecta
habet, ego faltem pro impura.

$. 224.

Topbus vel porus, der Dickſtein , Tuffſtein , ex aquæ ſe. De.Topki

dimento concreſcit in doliis , ollis et ahenis, vaſisve non re- geneſi og nu
purgatis , in quibus aqua diu quiete fterit, et particulas ter- fura.
reſtrès in fundum dimittit , uti tartarus in vino . Fit illud
quoque in calda.Theæ aqua , vafisque, quibus illa coquitur ,
aut diutius ſtando ſenſim præcipitaras particulas graviores
coaleſcentes ſucceſſu temporis in cruſtam lapideam . Quemad
modum quoque in pureis , cupis , hydrothecis, matilis et marel
lis ex aqua et urina ſedimentum increſcit , niſi abluatur , ante
quam induretur nimis . Fiunt hæc incus in cavis corporum ,
uti oſteocolla extus adcreſcit ( § . 213. ) . Diſcernitur tophus
( porus ), fubtilioribus et indiſcernibilibus, et maioribus diſcer,
nendis particulis gaudens. Quorum is purior , hic impurior
vocari poteft. Qua colorem alius eſt albeſcens, alius griſeus,
alius- micans ; qua figuram poroſus, fiſtuloſus , orbicularis ,
conicus f. ſtalagmicus, et figurafus. De poris ſ. tophis mine
talibus nondum eft hic dicendi locus. Pottius notat , eum
femper ex aqua curbida natum eſſe , etiamli deinde reperitur
in terra , ubi olim aqua fuit limoſa , vel quo aliunde eft perla
tus , Naturam ejus variare pro terrae defidenris, unde natus
eft, conditione ; eum in aëre indureſcere , quando fub tecra
mollior fuit ; duritiem tamen effe diverſam , æque ac gravica
tem er porofam indolem ; unde jejunus vocatur et levis , cum
: (Wolfii Pbys. Tom . III.) FE pumice
226 ; PHYSICÆ PART II .. SECT . I. CAP. I.to.

pumice in atriis uſitatus. Alium muris adhiberi levitatis et

cohærentiæ cauſa cum calce ; alium cæmentum dici , atque in
calcem in Germania .et Belgio redigi , praeſertim propter cia
ſternas, muros , columnas in aquis fornicum , in pontibus ſta
biles condendas , et quæ cætera ſunt in aquis conſtruenda. In :
quem finem alii ipfi admiſcent calcis teftaceæ . Vid . Contin.
Lithogeogr . p. 67.feq. Ad tophum referunt, alii bydrolitbum ,
den Sinter, tanquam lapidem imperfectum , cujus partes lapidez
parum cohærent, ut quaſi immaturus fit lapis, nondum fere:
nift quaft lapis admodùm friabilise

Quo jure tophus dicatur, an tofus, non diſcepto .. · Plinius noi.

tat, nigricantem (pilam) in juvencarum ventre reperiri, quod
etiam nunc de bobus, capris , cquis etc. valet, quando globus.
pilorum ita incruſtatur. Praeterea et tophus arthriticus dici.
tur callus . lapideſcens in articulis podagra aut chiragua labo
rantium .. Græcis vocatur TagOS, quod nomen lacini quoque,
retinent. Tophus, inquit Plinius L..17.0.4. ſcaber natura eti
friabilis eſt . L. 36. C. 14. Pario ( marmori ) ſimilis eft cando
re et duritia , minus tamen ponderoſus , qui porus vocatur ;
conf. c . 6. in fine ibid . Quidli congencres fint lapides, nomi
ne difcrepantes', tophi, et oſteocolla , niſi et lapis oltaris ?
Circa Göttingam eum reperiri auror eſt Cel . Hollmannus in Güte
ting, relatis 1735. N. 25. in locis convallofis, licet quoque in
montibus , generentur . Offert igitur veſtigia priſlini Itarus .
liquidi in conchulis minutiſſimis in aqua naſcentibus , in 14
bulis veluti culmorum item arundinum , & c. Commune litho
collæ ( lapidofum verius quam offeum gluen dici mereiur ) et
tophi genus eſſe poſſet calculus ſ. cruſta lapidea ; differentia,
vegetabilium , & aliorum corporum , vel folidorum , incus ca':
vus , & cavorum folidus.

2231
 DE ORY'CTO'LÓGIA VULG'A RI." 227

$. 225 .
Belemnite , a figura fagittis affini appellati, «Pfeilſtein , Quid fint
funt calculi pro tenuitate & puricate materiæ magis minusve belemnitz '?
pellucidi , falerni f . 'mellei coloris. Materia velut radiolis vix
discernendis prædica eſt , a centro vel quali ad peripheriam ex
currentibus , & fimilibus lamellofis crementis f. cruftulis fibi
invicem connatis. Quibusdam ineſt cavitas fere conica , brc.
vior aliis , aliis longior , eaque vel vacua , vel repleta alveolo
convenienti nuclei conulo . In materia nonnunquam obſerva
vi velut rimas incus'larentes, nihilominus falva partium cohæ
rentia , ubi ramen fortiter perculfi in fruſta diſiliebant. Qua
figuram belemnitæ omillis fragmentis integri plerumque furt
Taris rotundi & oblongi, inſtar digiti, unde dactyli dicti ſunt
idaei, a loco natali Ida Crecæ monte; vel cylindri, altero ex
fremo rotundi, aut obrufe cuſpidaci ; vel ftamina nentium ,
"torquenciumque fuſi; vel coni & c.; alii tamen velur prismara
obtufis admodum angulis et irregularia apparent , cujusmodi
quaſi triangulare habui. In quibusdam velut futura a latere
recta per eius longitudinem excurrit. Qua magnitudinem
plurimi digitos humanos omnis ætatis inter baſin obſciſlam era
picem æquanr; dantur vero & rarius reperiundi unum , fes
qui, duos, tres pedes longi belemnitæ , & totidem fere polli
'ces ibi craſli , ubi velut venter ſeu major eit eorum latitudo.
Rariſſime occurrit brachii humani longitudinem & craffiriem
referens. Quales prope Elwangam repertos effe D. Kund
mannus'fartatin Rarioribus Nature p. 99. & p. 238. memoran

tur 39 & 62 libras ponderantes. Reperiuritur aurem haud

profunde ſub ſuperficie in locis arenoſis, argilloſis inter alia cor
pora marina corrapta fere , inter convalles monciein , & in ri
vulis , & circa molas immo & in faxis, interdum tanta copia,
ut conquifiti curruin onerarent , non carrum tantum . Quà
colorem ſunt , qui ab ordinario recedunt, five propter ignis
Ff aërisve
228 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP . II .

aërisve & c. vehementiam perpeſſam , five propter materiæ

diverſitatem . Propriæ indolis materialis cauſa Pottius in L.
tbogeogn. ( puriores) p. 5. & Continuat. p . 68. refert inter calca
ria petrefacta marina , & Kundmannus 1. c . fimilem calcem ex
echinis & echinitis (belemnitæ fimilibus) obtineri ait pag
f. col. 93. ubi tamen col. ſeq. (de impuris opinor) belemnitis
refertur , eos in vitrum flaveſcens pellucidum per ignem trans
ire. Rari funt Belemnitæ alii aliis inprimis perfectiores & in
tegri , de quibus mox plura.
De figura belemnitarum ( fagittarum natarum ) notandum , dari
quoque fphæricos, ellipticos, cuberofos, breves & craffos & c.

Figuris Breznianis, Kleinianis &c. expreffos. De quibus num

fragmenta fint a fluêtibus marinis in eam formam redacta , ob
nuclei conditionem in quibusdam , nondum definire aufim .
Idem dicendum , de apicis figura modo hemifphærica , modo
acuta , modo fphærula eminente cæt. Haud raro reperiun
tur in faxis , marmoribus , calculis quoque & ftraris fabuloſis,
glareoſisque, hæreat immerſi in lapidibus partim copiofi, par
tim finguli & rari , inter corallia , conchylia , oſtreas, con
chas , cornua Ammonis , fuperficie interdum vermibus erofa,
aut affixis oltreis, lacertis &c. Color ivrerdum , qualis lapi.
dis ambientis cinereus, fufcus, nigricans f. coracinus, aut calci
natione ram fragilis , ur integer erui e lapide nequeat , vel &
leviter atra £tus fatiscat in pulverem album aut ferrugineum ,
neque quidquam ejus in faxo reſter, praeter veſtigium cubilis ,
in quo latuit & deftruétus fenſim eſt. Gefierus jam notavit
uſtum candidum fieri vel cinereum , aliosque effe pellucentes,
alios opacos , waruralem colorem fuccino flavo aliquatenus fi
milem ; item Hildesheimi reperiri in fofla mæniorum in rubro
nigrum . Si fricantur inter fe, aut cum aliis lapidibus, quos .
dam olere cornu bovis limatum uſtumve, quale in Hildefica
fis marmoris ejusdem odoris commiſſuris datur, ibi in follare
pertum
 OR YETOLOGIA VULGART. 229

pertum eſſe fesquipedem longum , brachii craſlitudine. Quos

dam affrictu paleas , aliaque minuta tanquam fuccinum ad ſe
allicere , ideoque a græcis pro fuccino habitos effe , colore ve
lut conſentiente. Deinde majores nigricare , & folidos appa
rere , præterquam in baſi , ubi aliquousque cava fint, ut cor
nua, ad quorum vel oſſis ufti, vel felium urinæ odorem hi ac

cedant ( unde opinio ex lyncis urina natum eſſe lyncurium , uti

dixere belemnitam ). Theophraſtus tamen difcrevit fuccinum
& Lyncurium: Το λυγκερίαν έλκει ωσπερ το ηλεκτρον. Αlium
intus atrum & leviffimum , extus albicantem , tanquam cruſta
e creta induétum , tam durum, ut filicis more ignem emittat ,
qui nihil fætoris habet. Alium regiomontanum recenſet li
nea velut per medium diviſum , altera parte pellucentem &
ſubrufi coloris , altera opacum fere, minus nigrum , fæti
dumve, obfcurius radiatum . Nonnullis notar medullam ines
, fe molliorem , aliis armaturam , Harniſch, incus aurei coloris ,
aliis terram arenamve . Wallerii Mineralogia g. 144. belemni.
tas alios conicos , item cylindricos ; alios extus canaliculoſos,
item ſulcatos, alios cavos, item ventricofos ſeu duplicatos re
cenſer, præter concentricos & diaphanus. Radii his fimiles
obſervati quoque funt in calculo coli equino. . Vid. Philoſ.
Transact. No. 481. art. 7 .

D. Wilt. Watſon Vol. 51. Transact. philof. P.I. P. 396. [99:docet ;

Theophraſti lyncurium non effe Belemnitem , ſed quem tephri
tem feu tephrophorum, Aſchenzieher, vocant, Ceylanenſes Tur
nar Galli Tourmalin . Diſerte enim teſtatur Theophraſtus
eum fcalpi ad ſigilla , & trahere , uti fucçinum , feſtucas aut
ſcobem ligni , æris , ferri, quod a Diode jam notatum . Item
eſſe illum diaphanum , far rubrum ( Truega ) difficilemque po
iv , litu. Quia plumulas ducir , ait eum vocarielektrum prerygo
- phorum . Omnia illa vera effe de tephrophoro noftro, often .
dit Cel, Watſon , qui pellucidus, profunde ruber, perdurus,
Ff 3 ſigillis
 PHYSICÆ PART. INI. SECT. 1. - CAP . 11.
230

ſigillis inſculpendis idoneus, & fi quis alius cleétricus eft, &

idcirco a Linneo electricus lapis vocatur. Lemerši experimer
ta de illo extant in monumentis Acad. Scient. Pariſ. A. 1717.
Æpini in actis Berol. Acad . Sc. 1757. , Wilkii in Biſp . de
Electricitatibus contrariis , & Benj. Wilſoni cit. Vol. -Philof.
* Tranſdet. No. 35. P. 308. - 339. Poſtremis experimentis confi
citur, electricitatem omnino permeare vitrum , & majorem
ipſius Turmalinum , velue magneticos duos polos oftendiſſe,
quorum altero allieuit , altero repulit- corpuſcula , diverſi
mode in diverſis gradibus caloris. Ejus pondus fuit 120 gra
norum , ovalis figuræ politæ , altera facie plana, altera con
vexa & diſtinta roſeis polygenatis adamantun . Longior axis
æquavit pollicis , brevior transverſus unum pollicem .

Prærer quem & alios adhibuit , plana fuperficie : concava & c.

gaudentes. E pluribus quam so experimentis concludit ima :
All theſe experiments do moſt clearly prove , that the tourma.
line ſuffers electrical Ruid to pas through it only in one di
rection , and fo far it bears fome Analogy to the loadſtone.
And as the loadſtone loſes ies virtue by being made red hor ;
i heated the ſtone , and whilft it was red hot, i threw it into
Water ; by which treatmem the virtue of the tourmaline was
intirely deſtroyed . His friction has the ſame effeet upon

it , as upon glas. When it is heated properly , the Toar

maline ſuffers a current of the electric fuid to paff through it
in one direction only , fo that there ware as two electrical po
les , which are not eaſy to be deſtroyed or altered . There is
not any fubſtance in nature, that the electric fuid does not
teadily paſſ through, and it ſeems to bea conſtant flux and re
Aux of it in all bodies , as well in the air , as in vacuo , occa
fioned by the alternate changes of heat and cold in every part
of this globe. Cæterum Plinius refert L. 37. c . 3. Theophra
Li locum , quod non folia tantum & Atramenta ad fe rapiat,
Ied
 --
DE OR YICTOLOG I'A ' YULGARI , 23,11

fed æris etiam & ferri laminas, quam gemmam'ero fue vii
ſam eſſe , negata

$ 226 .

Singulares perfectioresque belemnitæ Cel. D. Breynii Varietatės:

habent in apice papillulam perforatam , quaſi pro ſeca , unde Belemnitas
-fiphunculus ejusdem diametri deſcendit per ejus medium usque rum .
ad initium cavitatis conicæ , quæ raro ad dimidiam longitudi
nem belemnitæ excurrit. A baſi circiter ad dimidium coni
uno latere continetur rima recta pervia vix ſiphunculo latior.
Nucleus lapideus conicus albo tenui involucro teſtaceo ſolet es
ſe veftitus, cui adhæret proceſſus rimæ infitam lamellam fie
ftens. Notatur fimul fiffura unica'a ſuperficie ad fiphunculum

pertingens, & plerumque ei fimilis in altera parte , eaque a

bafi ad apicem usque flexuoſe excurrens , fecundum quam
eum diffidic. Interior materia fiſſa ſtrias exhibet ſplendentes
ab axe ſiphunculi verſus peripheriam , ut radios innumeros .
Belemnicæ figura non perfecte teres eft , fed parum quoque
compreſſa verfus baſin . Nucleus fimilibus conſtat lamellis ar
Stillime unitis , ac exterior lapis , tunc evidenter confpicuis, 2
cum quædam calcinatio acceſſit ſub terra. In ſuevicis belemni-
tis conus nuclei eciam articulatus apparet. Alii a medio fere
verfus bafin contrahuntur, ut verfus apicem , nucleo tamen :
gaudent; alii non perforati ſunt ſiphunculo & fuſo ſimiles .
Cel. Kleinii deſcription . Tubulor. marin. &c. p. 8. claviculus eſt :
digitos ( nucleos echinorum marinorum ,, h . e. echinitas ex
hibet , 5
Tab . I. a. b . c . d . e . f. quorum materia eſt coloris co
racini, ftriæ vero e centro non recte ſed oblique verſus peri
pheriam excurrunt. Integrum echinum claviculis plenum
exhibet Guſtav. Brander A. 1755. in Philofoph .. Transact . Volo
49. P. 1. No. 47. tanquam peculiari indole præditum in orienta
lis Indiæ inſula Burbonia natum , & figura illuftratum . Majo ,
rés
 232 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP . 11.

claviculas
rés mulro 2 -4
fere poſledit & delineavic Kundmannus loc. cit. : Plerique au
tem vulgares belemnitæ five truncati & mutilaci , five alia de
cauſa perforati ſiphunculo non funt; ſed omnino folidi. Klei.
niana appendix Tubulorum marinor. diftribuit Belemnitas in cy .
lindri, fufi& coniformes, rimam vocat canaliculum , &
apophyſin coni illi inferram , ejus alam , habet & .. canales
quadruplo cæteris memoratis ampliores , & tubulum fingula
rem in canaliculo , & nucleos canaliculo pervios, & parvu
lumi 3 vel4"" longum.i. Habet & belemnitas , in quibus coni
alii aliis inſerci ſunt cum funiculo per medium axem tranſeunte ;
& in quibusdam circuli baſis folidæ velut annua oftendunt in
cremenra. A. 1758. majoris orthoceraticæ deferiprionem de
dit in Philof. Transact . Vol.so. P. 2. p.692. feqq. Nic . de Humſel
éujus longitudo duos pedes ipſi videtur ſuperatie , immo 2
articulis & chalamis gaudens , & ſiphone intra' axem & latus
medio ; alio ad marginem ſito. Crailities non diſtincte expli
catur , ſed magna dicitur , & in figura 2 pollices excedit.

$. 227 .
Ex allatis iam pateſcit, belemnitas eſſe lapides e terra
Diftinétior
belemnita . undecunque colorata in teſtis ( tubulis) pelagus natos. Quia

rum explica . folen vel orthoceras dicitur reſtaceus vermis recta circiter li
tie, nea excenſus, belemnitæ dici merentur ſolenita f. ortboceratitæ
pelagiæ , quando nihil fiphunculi conulive in integerrimis da
Lur ; orthonautilitæ vero, dum per ſe perforati ſunt camor apci
que. Siphunculus in articulațis rodundis vel compreffis aut
eſt centralis, per medium tranfiens , aut lateralis , aut neutra
lis inrer latus & centrum excurrens. Kleinio dicuntur tubuli ,

Meerrobrſteine, marini foſſiles , materiæ ad ſeleniticam acceden.

tis , tereres , transverſim fracti concentricis ftriis gaudentes ,
in longitudinem filli canaliculo pervii, in bafi conum includen

res
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 233

ces concameratum, inſtructum fiphunculo ſurſum , & quaſi

alacum . Breynio vero ſunt cubuli marino , terreſtres teretes in
bali cavitare inſtructi conica, in tenuem fiphunculum ad api.
cem usque excurrentem terminante. Liquer ita, cur belemni.
tæ eorumque nuclei in locis natalibus cruſta veftiantur tefta

cea , fæpe propemodum calcinata , materia autem lapidis re

ſpendeat includenti faxo , nifi color ad favedinem mellis dilu
tam accedens cæt. alius eſſet, quem fuccus animalis præbuiſle ,
& peregrinus accedens mutaffe videtur. Liquet , cur mate .
ria lapidis vel calcaria fit, vel rarius ſilicea , & cur nigricans
quandoque affrictu oleat a ſucco olence immixto , albus vero &
filiceus frequentiorque purior fit odoris expers. Liquet ra

i
tio fiphunculi , canquam umbilici , -quo animal cum primordio
teltæ cohæret; item coni tanquam partis corporis firmioris ,
ala ceu lingua vel locomotiva parte per teſtam exſerenda, in
ſtructi. Liquet ratio concameracionum plurium in conulis ſibi
invicem infertis , quando animal crevit, ut majori tum egue
rit camera , denuo ſucco tenaci ſtruenda more cochlidum & c.
Saltem enim una cavitas conica adeſt, nifi mutilatus eſt, nec
adeſſet, nifi tefta eum ab exteriori materia ſecreviſſet
( 8. 216. ) & c. Quia animal ipfum teſtaceum , fatentibus ad
unum omnibus lithologis , nemini in conſpectum venit , ex
eorum numero eſſe videtur , quæ in fundo maris deliteſcunt
cum cornibus ammonis pariter ignotis. Linnæus quidem
haud abs re naucili helmintholithis accenſet, opinor ex conje
etura fimilitudinis. Wallerius autem bolothuria vocat anima
lia, quorum teſtis ingeneretur lapis , quæ inter vermes mari
nos imos refert. Hic videtur is eſſe , de quo Kleinius ſcri
bit , virum quendam doctiſſimum in litteris ad Scheuchzerum
daris, ſcite & erudite Belemnitas ad holothuriorum genus referre.

1 Sed de holothuriis ne Linnæus quidem ita ſentit , multo minus

alii. Nomen igitur minus aptum erit ad animal deſignandum .
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.) Gg Altera
 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP . F.
234

Altera clailis belemnicarum ad echinorum quorundam

claviculos , aliorum aculeos referenda erit , ideoque illi dicen
tur echinacanthiræ pelagiæ , quia in his geniti ſunt. In clavi

culis nati dactyli idæi vel dactylicae, ab echinometris digitatis

derivandi, uti in aculeis echinometrarum nati lapidum judaico
rum nomen retinere poffunt. Minus recte autem perrefaétæ
dicentur echini ſpinæ , fed nati æque in eorum aculeis clavicu .
lisque , ac echinitæ in ipfis echinorum pelagiorum cruftis e ma
teria fere propria illis.
Utrum in teftis deleræ fuerint partes animalis umbilicum , conu
lumque conſtituentes , tum cum lapis in illis genitus eft, ut
folidus evadere portierit, an dentur animalia marina ita fere,
at pelagiæ erucæ , aut teredines excrefcentia , ut tefta nullis
egear cameris ; in medio relinquendum eſt , donec folicitius
examen pelagiorum , vel felix eventus improviſus quenquam
in rem præfentem deducat. Nulla igitur ratio idonca occur.
rit , cur cum illis faciamus , qui vel ad fulmen ortum hujus
lapidis ſagittæ formam aliquatenus præ ſe ferentis , itaque Ja
pidis fulminaris, Donnerſtein, vel cerauniz , Strahlſtein f. aſtra
piæ appellati, referunt; vel ad emiffam lyncis urinam , in
deque lyncurii, Luchsſtein, diéti ; vel ad fabulofi ephialtis f. in
cubi telum , Alpfchoß, nominati; vel ad lapides fui generis,
nimis vagum nomen . Ncque eſt, cur cum Emanuele Men
dez da Coſta faciamus, qui contendit, nucleum quidem ad
.!
marina pelagia pertinere, & ob ſiphunculum camerasque ad
naucilos; reliqua vocat lapidem fui generis : quia canti echi
forum radii vel fpinæ non dentuk. Lapides judaicos idco in
his fpinis concretos largitur , quoniam reperti interdum ſunt ,
qui tuberculis echinorum adhæſere. Neque tales tubulos vul
admittere, in quibus exterior pars nata fit , cum omnes cales
effe deberent , & ejusdem conſtitutionis, quod experientiæ ad
Terfatur, quæ multos plane folidos belemnitas oftendit, va
riasque
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 235

riasque figuras , qualem mutationem cubulis teftaceis in cerra

fepultis acsidere poſſe negat. Philof. Transact. No. 482, p.402,
feq. Erimvero non probat, nullam hujusniodi mucationem
contingere poile , cum ſiphunculus cavus nulla veſtiatur teſti
la , ideoque putrefieri fucco , aut menſtruo folvi poſſit. Præ
terea carnoſa pars conica a vermibus etiam conſumi poruit.
Nec oſtendere valet , quod precario lumit, debere reſtacia pe
lagia ejusdem effe generis , in quibas belemnitæ coaluerint,
cum ea multum differre vel belemnitaruin varietas doceat.

Agnoſcit enim & curvos & ſpirales circa apicem belemnitas ,

prærer ante dictos. Nec a quoquam aſſenſum impetrabit,
quando fcribit, probabile eſſe , non dari ejusmodi vaſta pe
lagia , qualia tanti requirerent belemnitæ , cum fint inaudita.
( Such we have never heard of , ſo with probabiliy we may
conclude, noue ſuch to exiſt .). Arbitratur ergo , eos effe
mineralis eriginis , compoſitos e calci & ſpati aut fpuriä сry
Italli materia . De lapidea belemnitarum indole nulla eſt con
troverſia , ſi igitur cantum hoc vult, non eſſe belemnitem ani.

mal petrefactum , me non haber diſſentientem . Apertum ca

men eſt, in teſta , qua magna pars faltem veftitur, cum repe
riuntur, rationem figuræ belemnirarum dedile. Magnitudi.
nis quorundum obje tio nullius eſt momenti, cum & oſtrex
incredibilis fere molis inventæ fint. Fibroſam calci indolem
concedo , an vero ideo belemnitarum materia fit talis, evin
cendum erit. Stalaatikim fimilitudo tanta non eft , quantam

regularis belemnitarum figura offert , nec qua externam ſuper

ficiei, nec qua internam conuli figuram . Nec rem conficit
valde regularis interdum figura cryſtallorum , lalium , ſelenitæ
& pyritum que generis ſunt alius. Mineralem ejus progeniem
promittit corroborare experimentis chemicis aliisque. Ao.
1762. Amſtelod. in 8vo. rurſus prodierunt Lettres philofophi
qucs ſur la formation & c. par Mr. Bourguet ,in quibus autor
Gg 2 LOR ",
 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 11.
236 .

contendit probare , belemnitas non effe niſi dentes animalium

marinorum , ut balenarum , Phyſeterum , alligatorum , cro
codilorum ,Narwalium & c. Intèr alia uritur p.41 . I. Jac. Siberich
zeri exemplo belemnitz cylindrici ſpiralis, quem veriſimili
conjectura denti exſerto Narwhalis adjudicat. Si fpiralis illa
maſſa prorſus ſimilis eſt noſtris belemnitis re tis &c. nollem in
fitias ire , quosdam belemnicas e dentibus marinis effe ortos ;
etſi conſtet, alias ebur foſſile , aliosque dentes longe aliter ap
parere , quando diu in terra jacuere & petrefacti funt. Sic &

lapides lenticulares aut numarios ftatuit eſſe opercula marina

V. c . cornuum ammonis &c. in lapidem mutata .

g. 228 .

Analyſis Halefii Statica vegetabilium Experient. 100. alcalicorum

quadambe. corporum docet aërem , quem ex iisdem elicuit. Videlicet e
lemnita , cubico pollice belemnicæ in pulverem redacti ope olei vitrioli
ejuſdem voluminis biduo obtinuit 105 pollices cub . aëris , præ .
ter interea abſorptum . Uno enim die fequenti frigido 12
pollices abſorpti erant, ut intra biduum plures abforpti videan .
tur. Ex lapide judaico , ſelenite & aſtroite pariter multum aë
ris obtinuit, ut & ex belemnita affuſo citrii pomi ſucco . Be
lemnites & afterites, inquit du Hamel de Foſſilibus capis. Pbyfic.
cum ſpiritu vitrioli nonnihil ebulliunt. Luydio alveoli compa
rantur cum alveolis entalium pelagiorum . Kundmanno dicun
tur abire in lucidum vitrum flaveſcens I. c . Lemmery duplex
eorum genus refert , quorum alterum in igne bitumen oleat,
alterum inodorum deprehendatur. Ubi in priori genere terra
bituminoſa vel olea admixta fuiſſe intelligitur , dum in teſta la
pideſcebat (S. 227. ) . Recordor in examine quodam indicia in
dolis vel fucci animalis in belemnita apparuiſſe ; cæterorum

vero obſervatorum non amplius memor ſum . Da Coſta ana

lyfin belemnitarum chemicam loco ſupra citato, promifit, quam
num
 OR YCTOLOGIA VULGARI. 237

num præſtiterit publicaritque, ignoro hucdum . Nuper Rofi

nus de Belemnitis diſſerens accenſuit eos , quos præ oculis ha
buit teftaceis, quia in igne ut illa v.c. oſtrearum teftæ ſe gerunt,
edendo odorem reſinoſo ſulfureum , in calcem abeunt, & in
ter marinas teſtas reperiuntur , iisque ut aliis inſident cubuli in
feétorum.marinorum & c. a fluctibus marinis ruptos , contuſos,
lævigatos , aut in terræ motu fractos putar & mutilatos. Co.
nicum incrementum ab incrementis incolæ derivat ; item lami
nas incrementorum fibi incumbentes ; & fuperficiem interdum
punctis eminentibus , & balanis , buccinitis , oftreolis & c. ob
Ticam . Pro fententia eadem quoque facientem laudat Cel. Ba
kerum de 2 belemnitis Pbiloſ. Tranſaet. No. 490. Art. 3. agen
tem. Internam materiam in teſtis lapideſcentibus appellat fluo
rem ſeleniticum . De quo nunc non diſceptabo . Id quod

valere de quibuſdam tantum belemnitis, per præmiſſa patet.

§. 229 .

Ex diſputatis intelligitur , multos alios lapides figuratos Aliilapides

in aliis teſtaceis pelagiis cruftatisque genitos, e terra calcaria in fimiles.
eundem cenfum referendos elje. Tales ſunt echinitæ in echinis

marinis geniti (vulgo Schleuderſteine, Seeäpfelſteine ), tum cordi

formes , mamillares , f. echinometritæ , tum plani, diſci, faſti
giati , fibulares, lapidis judaici , læves , ftriati, tuberculoſi,
ex echinorum radiis; campyloceratita , cornua curva

fingentes Nautilitæ , Ammonite , oftracite , cocblite, concbita,

lituiti, balanitæ , articulati & concamerati fere ut cauda cancri,
olive lapideæ ; acetabula lapidea, eminentiis papillaribus , War.
zenfteine, ſcutellæ lapideæ , digitales globoſi, uti netricum di
gitalia cavitatibus plenillimi, qualem poſfideo fuperficiei paullo
ovalis, qui inferiori parte abruptus eft ab alio lapide , & forte
opera humana ita inſtructus eft , quia obſervavi poſle forami
nula profundiora fieri. Fundus autem foraminulorum eft

Gg 3 planus.
 238 PHYSICÆ PART . IIl. SECT . I. CAP . 31.

planus. Spongites Plinii ſeu lapis { pongiæ , albus, ni

ger , &.
& c,

Singulares echinitas deſcripſit Henr. Baker Philos. Tranſact. Vol.

44. P. II. No.18. urium , qui totus, alcerum , cujus dimidia pars
a verrice deorſum conſtat e 1 20 feriebus cryſtallorum paralle
lepipedarum , quarum 16 in quavis ſerie ſuper fe inricem collu.
cantur, ficut longitudo ſurſum & latitudo regulariter decrefcat.
Altera pars dimidia calcem tantum continet ceu partem ter
ream cryſtallorum . Neque conſtat quid in echino cryſtallis
caufam dederit, aut in marga.

S. 230 .

fisit
Cui bono In pelagiis nati lapides, per totum terrarum orbem dif
belemnite 8 perſi longe lateque, fapienti Dei confilio , documentis litbogeno.
fimiles lupi- ſeus & cataclysmi Noachici deſtinati deprehenduntur. Erenim
der lapides illi non potuerunt eſſe naii , nili poſtquam teſtas cru .
ftasve animalium marinorum fubire terra & ſuccus ille potuit,
unde coaluere, animalibus, prioribus incolis & architectis,
jam deſtructis, aut forte ſucco reſiduo putrefacło tingente ma
ceriam lapideſcentem tali colore , quális in aliis lapidibus non
occurrit ; & tali odore in affiictu, qui loquitur ortum anima.
lem ( 9. 227). Qare dudum exoluit opinio de ortu eorum
e fulininibus, ut brontiæ , vel e pluvia; ut ombriæ duceren
tur . Cum pelagia illa teſtacea una cum coralliis non fint oiſi
in fundo oceani remotioris ab Europa , uci indici , ' chinenlis
& c. cum vel diligentiflimi rerum marinarum fcrutatores illa
nondum viva derexerint : vix eorum ulla habererur noritia,
nili geniti in ipfis lapides , teſta interdum corrupra aut fere de
ſtructa circumdari, eorum externam faltem naturam variera

temque fere per totum terrarum orbem patefecuſlent, fimul

que multiplicem Dei operum thetaurum ,

Jam
 --

DE ORY CTOLOGIA VULGARI. 239

Jam quidem A. L. Monro in libro dei croſtacri ed altri

marini corpi che ſi trovano ſu’monti, Venice. 1740. exiftimat, igne
fubterraneo talia e fundo maris fuiſſe ſurſum projecta , uti in
terdum e vulcanis ingens copia rerum marinarum , & inſulæ fur
fum evomuntur , qualis mons novus Ao . 1538. prope Puteo
los naſcendo oppidulum Tripergulam fic obruit & lacum lucra
num exſiccavit , & A. 1707. in Archipelago prope Santori
nam exorta eft. Quæ fiquid valerent, non reperirentur , niſi
in exiguis inſulis , aut prope litora , quod experientiæ adver
fatur , quæ docet talia in magna copia reperiri in plurimis locis
mediterraneis , ubi terræ motus & vulcani ſunt res inaudita,
& quorſum per aërem aut ventum aut homines deferri haud
potuerunt , & tamen ibi quoque reperiuntur non folum in
terra , fed & in faxis petrisque , nihil exefi ab igne alentibus.
Nonne ignis potius echinos , & reſtulas clavicularum , aculeo
rum , lituorum , orthoceratum & c. deftruxiller, antequam eji
ceret , aut nonne mole reliquorum fracta eſſent, & inepra red
dita , ad hujusmodi accurate reſpondentem figuræ conforma
tionem ? Sed in aqua mirum quantum fluctuante & tumultuante
abripi, natare & incolumia eo per diluvium traduci potue
runt , quorſum alias nunquam veniſſent. Traducta illuc fub
fidere & recedente placidius aqua ibi relinqui in aqua , fedi
mento fenfim impleri poft mortuos incolas , & materia terrea
poſt evaporantem aquam lapideſcente priftinam formam reti
nere potuerunt. Ita teſtes diluvii proſtare debuerunt omni
exceptione majores, & ad codices facros invitantes (S. 108.).
Conferantur Büthner , Scheuchzer , Burnet , Woodward,
Valisnieri, Ramazzini, Bourguet cæt.

g. 231.

Tecolithi lapides duriores in vitrum facile mutabiles Lapides foyer

( vitreſcentes) vel ſcintillas colliſu pariunt , vel non pariunt. & pyroma
Quo. chi quid fans?
240 PHYSICÆ PART. III. SBCT. I. CAP. 1 1.

Quorum illi pyromachi falutantur, hi vero ſchifti, five lapides

filli & facile filliles in tabellas lamellasque. Quoad ftructuram
illi ſunt denfitatis jugis (uniter apræ ), nullum lamellarum vefti
gium fiftentis; hi autem aperte ſunt lamellofi f. cabellarii , ubi
cunque franguntur , ut cablina lapidea dici poffent. Mediæ

naturæ funt fufiles partim fcintillantes, partim nonniſi poſt

liquationem
Rejecit Cel. Potrius in Contin . Lithogeognoſ. p . 28. feq. nomen vi
treſcencium (liqueſcentium ) lapidum , eosque filiceos potius
appellandos cenſet: quia 1 ) per ſe , dum
puri funt, iğne
non liqueſcunt, fed tantum impuri, quibus jam infunt liquatio
nem adjuvantia peregrina ; 2 ) quia omnes lapides additis addeo
dis ( ſalinis metallicisve) liquefiunt. Nec ſufficere ait, ad hoc no
men illis præ cæteris tribuendum , pauciora illis addenda effe,
ur liqueſcant, quam aliis , quod de univerſis dici nequeat,
cum inter cæteros dentur non tantum additamenti vel ignis re
quirenres. Per ſe liqueſcentia corpora jam eſſe illis additamen
tis liquefacientibus prædita , uti limum , argillam , margam
fuſcam , lithomargam , ochram , luteam , rubricam , fchi.
ſtum impurum , pumicem , talcum rubrum , asbeſtum impu
rum cryſtallum islandi , baſanum , & baſalcem ſtolpenſem , e
nigro micantem lapidem ( Schwarzſtein ), unde vitriarii nigram
parant vitrum . Quia vero non affert facilius liquefcentia,
quam topaſium ſaxonicum, & quaſdam alias gemmas ; quæ
merito a lapidibus vulgaribus ſejunguntur; nil obftat , quo
minus illis nomen jam Ariſtotelis & Theophraſti prate rece

prum , lapidum igne liquabilium . Liqueſcit ( TMXETCI) inter

(Tryvupeve ) compacta, quoque lapis pyrimachus, at Gillet
& Auat , ſcribit Ariſtoteles Meteorol. IV . c.6. Relinquendum
igitur arbitror ipſis antiquum nomen tecolithos , rectius illis
conveniens, quam his, qui fingantur veficæ calculos vino poci
rupiffe in Plinii H. N. L. 36. c. 19 .
§. 232
 DD ORYCTOLOGIA VULGARI. 241

$ . . 232 .
Scbifti vel rudiores funt, majores in tabellas fiffiles ; vel Schiftus vel
ſubtiliores, tenues valde lamellas complexi , aliique aliis ſunt purus eft uel
duriores , colorem nativum non perdentes, niſi dum in vitrum impurus,
liqueſcunt turbidum , quandoque veſiculis adeo Spumoſum ,
ut fæpenumero in aqua natet . Dirimi potiffimum poſſet in
calcarium & liquefcentem : quia hæc diverſitas intimioris indo
lis differentiain docet ,etſi Wallerius Mineral. 5. 44. in Schol.
autumat , non ad terram , unde conftat , ſed ad ftructuram lapi
dis potiſſimum reſpiciendum eſſe . Præterea prior purus, po.
ſterius impurus eſſe dicetur , quod ipſe concedit , terram cal
cariam acido fpiritu poſle infeétam eſſe , ut fal habeatur , item
acido vitrioli & oleoſo addicamento , quo liquefcat. Omnis
vero ſchiſtus nafcitur e terra ſubſidente paludoſa , quod docent
frequentes in eo piſcium figuræ ſæpius vero peregrinis per
mixta , unde impuritas eorum pateſcit. Schiſti copiofillime con
Nati origo a diluvio videtur effe arceffenda.

S. .233
F
Schiſti puri , f. calcarii efferveſcunt cum acidis con. De ſchiftis
junéti, & igne non ſolum fragiliores fiunt, nec ſummo per ſe puris calce
liqueſcunt , fed & ad calcem diſponuntur ; diuturno tempore riis.

& in aëre diffolvuntur , etfi perduri ę lapicidinis protrahuntur.

A vehementi exuſtione minus efferveſcunt cum acidis , quam
antea , quo ipſo ab aliis differunt calcariis lapidibus. Hos

margæ vel cretæ affinem materiam complecti, & offendille

ubi nati ſunt, vix quisquam negabit, fatente id ipſum Walle
riol. c . qui camen cum Cramero in Docimaftica P. 1. 9. 29. ſchi
Ittum
generatim liquefcentibus accenſet ; adverſus Brömelium
in mineralogia Svecana, quem Linnæus, ut in multis aliis ita
& hic ſequitur, apud quos calcariis annumeratur, & Lin .
Deo dicitur 6to inter calcarios loco conftare fragmentis filfili
(WolfiiPbyſ. Tom . III .) нь bus,
 242 PHYSICÆ PART. III . SECT. I. CAP . 11 .

bus , opacis, igne combuſtibilibus. Uſitatius tamen liqueſcens

fchiſti nomen geric.

D. 234 .

Schiſtus cal Schiſtum calcaríum purum non reperio noratum , fed

curius VA impu rum 1 ) aluminoſum , Schieferalaun, pinguicul m , in aëre
rius . per ſe diſſolubilem , aut in cumulo exardeſcentem , & feorfum
poſitum caneſcentem , eumque vel cinereum , unde alumen
rupeum dicitur , quod ex hoc vel alio lapide duro cbrinetur ;
vel rufeſcentem , bräunlich , vel nigricantem , fchwärzlich . Re
peritur plerumque in lapide calcareo rufeſcente , qui 14 die
esuſtus , & humectatus in aëre fatifcit , prabetyue alumen
romanum . 2 ) Schiftum arenaceum album f. alunien plumo
ſum (S. 236. ) , opacum & pellucentem , vel quali nephriticum
( S. 219.). 3 ) Nigrum inquinantem & pictorium oveilum ni.
grum , per uſtionem rubrum , 4) corneum opacum , & c molle
fpatum ( Schieferſpath) ( ſ . 221. ) item Hornſchiefer (6. 207.) &
pellucidum , ut cryſtallum islandicam ibid. vitrum rutheni
cum &c. (S. 210.). 5 ) Linnai friabilem ſcriptura alba , aqua
forti parum efferveſcentem , & 6 ) ejusdem cinereum ſcriptura
cana , quem dicit conſtare rupe horizontaliter & perpendicu.
Lariter in cubos diſcedente fragmentis folidis tandem horizon
saliter foliatis, in igne valde crepitantibus & aqua forti parum
efferveſcentibus. 7 ) Scriptura rubra difcernendum fuſcum , ci .
nereum , rufum aut vireſcentem , characteribus inſcriptis
rubris,

Obſervat Pottius vi Continuat. Lithogeognoſ. p .55. ſchiſtum calca

rium ſatis eſſe copiofum ; item & regularem dari , cum aci
dis efferveſcentem , ob admixtam terram calcaream , Sic &
j
Rothenburgenfem fufcum , per ſe non liqueferi, nec arſeni
clem & aluminofum nigrum in Suecia , qui in igne diſfiliunt

son ſine fragore , & odore alliaceo . Nigrans Wormio dicitur

fuli.
1
 1

DE ORYCTOLOGIA VULGAR 1. 243

fuliginea (f . 180.). Alius niger ſchiſtus vafe clauſo manet

durus , fed in aperto igne evadit fragilior , albicans, & for
tius cum acidis effervefcit. Svecicum in igne graveolere air
Wallerius, antequam rubeſcit & rubrica evadit.

235 .
S.
Schiffus liqueſcens vel rudior eſt, grober Schiefer, vel ſul- Schifi lique
tilior v ſisatiorque, feiner Schiefer. Schiftus rudis vel durus eft, fcentis divi
& vel plane non , vel difficulter ſcindendus; vel mollis friabi- fio.
lisque.
.
5. 236.

Schiſtis rudis durus griſeus vel lamellis, Blätter, gau- Schiſti duri
det ſolitás iisque aut conſpicuis , licet difficulter in eas finda- varietates.
tur , i.eoque inutilis dicatur ; vel non conſpicuis, ſed tamen
velut ftratis ( Lugen ) , ſecundum quæ tamen non finditur , ſed
potius dillilit filicum more ; vel infolitis usque aut quafi fluctuan
tibus , opacior , in Finnia obvius ; aut reniformibus , qui &
integer reniformis eſt, ilmenariæ Henebergicæ petris inficus.
Omnes hi ſchiſti tranſeunt igne tandem in vitrum denſum , fal.
tem vix poros complectens .

Henkelius in Pyritolog. p. 358. narrat in fodiniș ſchiſti ilmenav.

nephriticos appellari Schwülen vel Nieren , in quibus prærer
fornias piſcium impreſſas cavitates aliæ occurrant , ac fi in illis
ſpicæ , vel pinorum apices , aut coralliorum ramulus fuiſſet,
quæ cavitates lapillis candidis velut pruina obfitæ fint, qui la
pilli dentibus haud difficulter comminuantur, igne vero non
friabiliores evadant. In cavitatibus interdum limpidam dari
aquam , quare lapilli ex aqua evaporance cryſtallorum corallio .
farum ritu orti videantur. Neque minus circa renes iHos la
pideos fpati cryftallos, inſtar ſachari candi, occurrere D.

Langius refert in Ghem . Nat. Cur. append. Vol. 6. p. 136. & 146.
Hh 2 §. 537
 244 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. 11.

8. 237
Schiſti mollis Rudis fcbiftus mollior interdum digitis facile friatur,
varietates, interdum difficulter aut vix friatur , aqua 2 o gravior plerum .
que. Talis eft 1 ) nigricans , islebienſis , & nericenſis , qui af
frictus vel ad flammam uſtus fæter inſtar lapidis fuilli. Henke
lius de ardeſia Islebienſium docet , eam deſtillando præbere fal
volatile alcalinurn ; 2) fufcus Ingermanniæ , cui ob peregrina
ſpati, gypfi & micæ vix accenfeatur is, quem Langius memo
Tat I. c. p. 139. 3) Cinereus Ratwicenfis & 4) ſuiniger lamel
lis Auctuantibus f. undulantibus mollior , qui in igne ſpumat &
vitrum poroſum præbet , uti cæteri molles , quorum vitrum
interdum natat fuper aqua, interdum non, fed fundum pecit.
Vid . Wallerius in Mineral.5. 44. Huic fubjiciendus eſt carbo
narius ater , inter carbones obvius , lamellis carens , & parti
culis tantum fillilibus gaudens, facile cultro radendus , ur pul
verem atrum edar. Igne albeſcit, niſi teſta concluditur , a ia .
fura fplendet, ut molybdoides vel creta nigra ( S. 8o.) Scbieferbley
(S. 210.) pictorius fcriptura atra.

. 238

Quotuplex Schiſtus fubtilior utiliorque triplicem babet ufum , prout

fit ſchiſtus · vel tenerior eft, vel friabilior & arenaceus. Ille ardefia dicitur
fubtilior . aut ſchiſti nomen retinet & vel fuppellectili tabulis infervir, vel
ædium teétis ; hic cos audit , germanis Wetz- vel Schleifſtein,
quia acuendis inſtrumentis v . c. cultris adhibetur. Major huic
eſt gravitas, quam rudiori fchifto , uti mox clarius exponetur.
Ille magis , hic minus fillilis obſervatur.
Ardeſize , haud latino nomini, venia danda videtur , quia ab ar
defcendo formatur, itaque propius eſt Latio , quam fpatum
vel talcum Pottins Continuat. p. 55. cenfetur regularis ſchiſtus
effe argillofæ plerumque indolis , aliis tamen calcarea mite.

f. 239 .
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI 245

239 .
quand cabellis inſerviens niger eſt, Ardeſia vel
am Fifſ
admilio r fcbipftus cabulis & a qua plus quam 21 grav
itte
ns
olitu
ram
, & ior tabularis eft
eſt.
Appellatur ardeſia (fchiſtus) menſalis, Tafelſcbiefer, item velteguluris.
Inarmor menſarium improprie , igne abit in vitrum obſcurius
viride poroſumque , non tamen natare in aqua valens. Quia
æque tabellis tenuibus fcriproriis , quam menſis accommoda
tur , dici tabularis poffet. Pottius Contin. P. 55. cum argillo
fum quidem calem tamen ſtatuit, qui per ſe igne vehementi
liqueſcar. Qui rectis ædificiorum ftruendis applicatur , arde
fia tegularis , Dachſchiefer , nuncupatur , cæruleſcit & ſonorus
ſeu clangoſus eſt , duritie vero tabularem ſuperat, quia 31
gravior denfiorque eſt aqua . Nonnunquam venis gauder ru
bris cæt. aut & color albeſcit. Tegularum loco oprime is ſervir,
qui aquam non imbibit , ac gelu rumpitur , nec valde bicumi
1. noſus feu pinguis eſt , ut accendatur ardeatque. Pedemon
tani in Italia utuntur regulari lapide apyro micante & fiffili cor :
neo fere ardefiæ loco.

Scheuchzer in Oryctogr. Helv. p. 110. norar, præſtantiorem in Hel

veriæ monte reperiri ejus conditionis per omnes incumbentes
fibi invicem lamellas, ut fuperior poliri poffit, inferior ne-,
queat, minus compacta. Scriprura hujus eſt alba , præber
que menfas, tabulas calculatorias & tabellas egregias. Tegu .
laris teſtė Linneo in alpibus Lapponicis frequens eſt.
Pottii Continuatio p. 54. moner, rarius colorem fchiſti albefcere,
rubefcere & Aavefcere. Albidum ipfe poffideo, pinguiculum

atractu , & nonnihil fplendentem adſpectu. De bituminoſo

monet, quod incendio exardefcar , diffiliat noceatve ; deftil
lando , ut carbones , fal volatile exhibeat & oleoſum ; & fi
valde bituminofus fit in aëre diffolvatur , & igne carbonum
loco ferviat. Addit p . 56. lapidem lydiam ſchiſte reste an
numerari, non calcareo ſed argillofo puriori, minus reéte
Hh 3 marmori
 246 PHYSICÆ PART . III. SECT. I. CAP. 11 .

marmori , metallicum colorem quidem recipienti, fed ob mo's

litiem ab aqua furu arrodendo , quod in bafalte tantum fplen
dorem metalli aufert , aniri nequaquam , Huic fimiles elle
ait cores olearias, irem ſilices nigros molliores , jafpidesque,
cum duriores non exacte metalli indolem exprimant, nec virides
Italorum, verdeli. Plinius Lib. 36.c. 22. ait , in belgica pro . "
vincia candidum lapidem ferra , qua lignum , faciliusque le
cari ad regularum & imbricum vicem & pavonacea tegendı ge
nera. Specularis vero faciliore multo natura fiuditur in quam
liber tenues sruſtas,

§. 240 .

Cotes (velut cautes) coagmentate ſunt e particulis are

fint co
Quid
tes s'queim.nofis, in quas & comminui poſt : nt , fiduntur in Itrata vel
quadra; collidendo cum chalybe parım ſuiocllaur, & quovis
plices .
ictu dereruntur , igne tranſeunt in vitrum dentuin , aquæ vero
gravitatem ultra ter , usque 3 a vincunt. Jan a Plinio olim
feruntur diſtributæ eſſe in aquarias & oleares Hift. Nat. L. 34.
6. 14. L. 36. c. 22. ad operarios lapides refert cores ferro
acuendo apros . Multa earum genera dari addit : crecicas;
diu maximam laudem fortitas , ſecundariain laconicas ex Tan
gero monte , utrasque oleo indigentes. Inter a quarias maxi
mam laudem obrinuiſle naxias, mox armeniacas. Naxias in

Cypro infula gigni , victas autem eíſe pervectas ex Armenia.

Repertas eſſe & in Italia , aqua trahentes aciem acerrimo effe
etu, nec non & trans Alpes, quas pallernices vocant. Quarta
ratio eſt ſaliva hominis proficientium in tonftrinarum officinis;
quas ſalivarias dicunt. Primo lubet eas dirimere in denſas &
aquæ pervias.

Linnao cores dicuntur conſtare fragmentis ſubøpacis amorphis,

particulis granulatis ; quarum octo affert varietates. Latinis

aqua.
 DE OR
ORYCTO LOGIA VULGARI, 247.
YOτοι

aquariæ fere audiunt cores ; oleares coticulæ , cum fine parvæ

& pauciores multo reliquis .

S. 241 .

Filtra vocantur cores , aquam 'transmittentes puram Defiltro la

feu defæ catam . Er eruuntur potillimum e corariis. Subtiliori- pideo.

bus gaudent poris , quam charta emporetica , icaque fenfimi

percolando ftillat aqua. Idcirco Linnæis colligit eam conſtare e
particulis majoribus arenaceis , & dici pofler eos fabulofa, vel
colum lapidcum ( Seigeſtein ). Pro aqua (marina) depuranda illis
quandoque utuntur nautæ , Reperitur in litoribus canariis ,
mexicanisque , & Japanenfibus videntur effe fpongiæ petrefa
tæ. Aliam cotem foraminulis pumici fere fimilem , aquam
perviam memorar Wallerius , quæ quia admodum levis elle
dicitur , facile pumex potius dicatur , quam cos poroſa , niſi in
lapicidinis Ingermanniæ tam copiofa dicererur, ur arci Petrinæ
(Peterboff') ftruendæ adhibira fit. Circa Upralam in collibus are.
nariis parvi lapides tales dari feruntur , præ fe ferentes velut
aëris fàlbus exefam facieni. Opvallem , ut ejus ad aquam gram
vitas indicata effer.

S. 242 .

Oleares cotes vulgares aut albeſcunt aur autore Pottío

Continuat. p . 31. virideſcunt vel nigreſcunt , aur griſeæ Cotes olearis
apparent , igne vero intenfiori vel per fe liqueſcunt , vei ſpu- vel coticula.
meſcunr, ur ſcoria , dum ſchiſto abundanr , prour Scheuchze .
rus in Oryctogr. Helvet. p.120 . fufcum , nigrum , cinereum & fla
vum fchiſtum circa Glaronam cotibus adjudicar. Talis eft

1) cos turcica, conftans particulis impalpabilibus , in ſtaru narivo

velut ſquamoſa apparens, griſea , chalybe tractabilis, dum ficca
eſt , ſed oleo humectara induratur, igne exuftus albeſcic indu
reſcitque. 2) Cos exquifitior nigra & alba tonftrinarum pro
HOVE
 248 PHYSICÆ PART . III . SECT . I. CAP. 11.

novaculis. 3 ) Coticula nigra, qua fit auri argentique experimen

cum , alias batanus , lapis lydius, vel heraclius. Wallerius Mi.

neral. S. 5o. Jaſpidem nigram lapidis lydii loco adhiberi, quæ

forſan non niſi cos habeacur , cum fub cote antiquæ hujus co
ciculæ mentionem non faciat. Hinc Pottii reprehenfionem in

currunt Gesnerus, Boncus , Brömelius & Wallerius, qui mar

moreum ſtatuunt lapidem lydium , Continuat. Litbogeogn. P.56.
Quia tamen Pottus non negar , dari nigrum marmor , reci
piens metallicam faciem affrutam , & tantum minus claram
eam eſſe, & aqua forti eradi & corradi non ſolum auri veſtigia
impreffa , fed & marmor arguit , ob indolem ejus calcaream :
concedi poſſet, marmor quoddam idoneum eſſe lapidi lydio,
fed imperfeétiori; ut perfectior e ſchiſti non tamen calcarei,
cum acidis efferveſcentis , fed puriori argilloſo & arenaceo pe
tatur. Quo caſu bafultes (ſtolpenfis misniæ ) niger , cinereus,
& ferrei coloris fit , non efferveſcens acidis , nec in calcem
igne redigendus. Quamobrem pofterior Henkelio dicitur con
fare e terra vitrea & ferreis particulis . Tandem ramen fummo
igne per le abit in ſvoriam fiecam , quaſi acharem , ſcintillan
tem , Qui cum Plinio loqui amat , diſcernar primarias & ſe.
cundarias, & illas vel conſtrinarum vel aurificum ,
1

ſ. 243 .
Cotes aque.
Cotes (aquariæ ) vulgares, gemeine, duriores rudioresque
rie , in æquabilibus aperte gaudent particulis , uti glareolæ cæduæ

que (gelittete Sandſteine ), coalitæ e glarea & tabulo aliisque,

ad faxa & quadra referendæ, lapidibus molaribus in Finnia appli
catæ ; fabulofa Sandſteine, itidem difficulter operariæ , albæ
aut cinereæ , aut flaveſcentes interdum fere, ut aurantia poma,
quæ ftruendis fcalis & canalibus ftillicidiorum , cloacarum cæt.
accommodantur, ob durabilem compagem ; & præftantiores

grenaceæ filliles, Sandſchiefer, quæ in lamellas etiam tenyes dividi

conſue
 OR XCTOLOGIA VULGAR I. 249

conſuevit , conſtans particulis ſeu paullo majoribus, ſeu mino

ribus, quarum illæ grobkörnige, hæc kleinkörnige, appellantur.
Huc pertinet cos vulgaris & molaris , vulgo Schleifſtein , &
Mübiſlein , live alba lit, ( Schlawımſtein ) iconismis idonea, five
cinerea, five flaveſcens , live rubeſcens.

Linnæus inter cotes primam ponit canam mollem cæduam effer

vefcentem . h. e. marmor goticum pavimentorum (S. 220. ) ;

item quarzofas aliasque impuras, & rufeſcentem ſuperficie un

dáta & c. omittit vero coliculam , & hic & inter marmora , ita
que omnino. Corem glareofam friabilem particulis (glareoſis)
minimis , notat etiam effervefcere cum F , & fcintillas edere

raras minimasque, findi aurem rimis horizontalibus , & præ

bere cores tum planas, cum gyracires. Sæpe cores uſitatæ pe
frefaéta funt varii generis ligna. Conf. pafſernices & ſaliva.
rias . 238. notatas .

§. 244.

Lapis omnium fpecierenus leviſſimus aſper intus & Quid fit pu

extus (in naturali compage ſua) eſt pumex , Pümsſtein & Bimſtein , mex ?
a ſpuma quafi ſpumex dictus. Narat ſuper aqua ob minuto
rum quidem porulorum conſpicuorum tamen copiam innu
meram , etſi in pulverem comminutus ut alii lapides fundum
petit , & lapideam particularum duritiem inter dentes prodit.
Woltersdorfio eft lapis amorphus, textura fibroſa poroſus na
tans ; Linneo eſt concretum elementi ignei ; Wallerio Minern
log. N. 135. elt porus igneus ( e deſtructo corpore minerali per
ignem fubterraneum coalicus )& quidem e lichanthrace, hinc
dicitur lapis lithanthracis cujuſdam . Stablius, Linnæus, Pot
tius Continuat. Litbog. p . 47:49. Eum ex asbeſto exuſtum eſſe
ftatuunt. Henkelius recte obfervavit , eum ſummo igne per

fe liqueſcere in vitruin ſcintillas eliciens ,

quod nemo negace
Hinc inferunt Woltersdorfius p. 48. & Cel. Vogelius præfertim
(Wolfii Plys. Tom . III.) li Syſtem .
250 PHYSICÆ PART . 111. SECT. I. CAP. 11 .

Syſtem . Mineral. p. 187. pumicem eſſe lapidem marinum e

ſúbtiliffima arena & fibris quibuſdam asbeſti inſtar natum , non
yero ſcoriam igne ex asbeſto genitam , cum eo paéto vehe
mentia ignis ſubterranei ut cæteri lapides in ſcoriam vitream
tranſiiſſet, quemadmodum igne chemico in vitrum tranſit.
Linnæus quadruplicem ſtaruit : 1) vulgarem cinereum
pumicem , quem vocat porum igneum asbeſti , & e monti
bus ignivomis arceſſit; 2) ex albidum ferri in officinis ferrariis,
ubi eſt ſpuma indurata , dum ferrum liquefactum e furno edu
citur, ſuper ferrum effloreſcens; 3 ) ſaturate rubrum cupri,
levillimum , maxime friabilem , parietibus fodinæ adnatum ;
4 ) atrum vegetabilium , vulgo fuliginem caminorum , ſæpe
fálibus faturum . Fuliginem aliquam glebolam quidem depre
hendo , ſed tamen a natura ſilicis valde omni dore abhorren.
tem , ferri quoque & cupri vapores (an ſcorias) -avolantes,
fibique adhærentes, penitus diverlæ eſſe naturæ quis dubitet
& applicet illa ad patrium pumicis naſcentis folum ? Nafcitur
enim , Agricola teſte , prope Confluencian in terra quoque,
Aquisgranum , thermas embſeras, ad Rheni & Moſelæ conflu
xum , &c Ubi quidem Leibnitius in Protogee opinatur,
olim ignem fubterraneum fuiſſe , ſed deſticuicur vel hiſtoricis
documentis, atque illi inhæfit narrationi, pumices e vulcanis
copiofe ejici, quod recentiores negant obſervatores ejectorum
ex illis . Pottius l. c . p. 49. addit baſin pumicis asbeſtum eſſe,
vel fparum gypſicum , ob convenientiam cum illo in miſce.
lis fimilitudinem texturæ , pororum , & levitacis , cum &
inter asbeſtos reperiantur , qui natent ( ſuber montanum , CO
riumque), antequam quam igne magis exurantur.
Quamobrem pumicem vel purum ſtaruo terreſtrem , vel
impurum , quem falſum ſe obſervaſſe Vogelius aliique teftantur.
Priorem tantum in manibus habeo , perexiguam tantum non
asbeſti fimilitudinem fed amianti (S. 212. ), in fibris breviſſi
mis
 !

DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 251

mis & minutiſſimis oftendentem , & totum fere arenaceum ,

modo rudiorem & gregarium , particulis majoribus præditum
modo ſubtiliorem vix quidquam fibrarum continentem , in
quo nihil falſedinis, nihil odoris, dum ignitur , nihil pereun
tis in igne , quo vitrum liqueſcit ; nec tum vitreſcentem ob
fervavi, qui ignitus aquæ immiſſus duplicem circiter ejus gra.
vitatem obtinere obſervatur. Non opus igitur videtur , ut
recurramus in explananda pumicis geneſi ad ignem fubterraneum ,
niſi in pofterum graviores rationes id evincent, aut & dupli
cém illius originem dari docebunt. Și qui falſus deprehendi.
tur tantum ex aqua marina ſalem imbibiſſet, is eo liberaretur,
partim diu in aqua dulci fubinde renovata detentus, partim ite
rum iterumque aqua bulliente excoctus. Uſus ejus in raden
dis , pellibus depilandis , membranis , delendis literis, denti
friciis &c.
Cel. D. Cafp. Neumannus in Præle tion . Chem . a . D.
Zimmermanno edit. p. 1596.fq. Pumicem dicit balis loco ha
bere alumen plumoſum , e cujus 4 unciis igne aperto elicuit
liquorem acidum , oleum empyreumaticum & in collo recorræ
fuſcum ſalis #calis circiter unum fcrupulum . Liquor ſirupum
violarum viridem fecit , unde infert , eum conſtare e partibus
terreis , aquofis, acidis, paucis alcalinis , & oleoſis. Colo

rem ejus album , flaveſcentem , fuſcum , griſeum , & nigri

cantem dari air.
Si per alumen plumofum intelligit asbeſtum plumoſum ,
non diſſentit a nobis ; diffentiret vero, fi ita appellaret gypſeum
fchiſtum ſtriatum . Alumen enim uſtum ita quidem intumeſcic
& rarefit , fed månet falinum & c. Quem nigrum dicunt pu
micem , is forſican ſpongites erit , cujus declarationem dedi
experimentis munitam A. 1756. der Danziger Erfahrung p.06.
599. inprimis p . 178. Unde tancum hæc norabo , quod ejus
pori multo fint majores , pluresque quam in pumice , gravi.
li 2 tas
 PHYSICÆ PART, III. SECT. I. CAP. ii .

tas vero 2 , major aquæ . In ejus poris videbatur aqua palu

dola hæliſle ; in alio albido itidem majores poros oftendere
poſſum , quibus creta inhæſiffe videtur , & cujus partes com
pactæ multo funt majores , quam in fpongite præcedenti . Alius
lapis natans non pumex notarur.
Inprimis notari meretur textura pumicis firma & ſubtiliter poroſa,
ejusque copia in mari natans . Labati iter in infulas America
A. 1701. narrat , occurriſſe pumicem 2 pedem lon.
gum , fesquipedem latum , craſſitie unius pedis , firmiorem le.
vioremque folitis. Is 160 libras impofitas , . vel fervum infi
dentem , & eo navigantem tulit , ideoque ad aquam fe habuit
in illo ſtacu , ut 0041 : 1000 . Prope Capur bonæ fpei A.
1704. ingens copia pumicum in mari natavit , quam procella
abruptam putarunt a ſcopulis olim forfan Vulcanis multo au
rem major copia pumicum viſa d . 22. feq. Martii A. 1725.
in mari latitud Auſtr. 350, 36 ' . & longitud , a Londino 4º.
9. usque 3º. 16 '. verſus occafum , fere per triduum , durante
itinere 3 17. milliaria anglica complexo. Copia tainta interdum
fuit , ut e corbe mali fummo eorum finis circumquaque nus
quam appareret. Propinquitas interdum canta , ut aqua vix

inter eos conſpiceretur, interdum velat zonæ pumicum &

aquæ fuerunt permixtæ. Quia navem cinxerunt, illa viam
fibi per pumices fecit, & pumices majores capur adæquarunt.
In latitudine 37º . 35 ' , longitudine 1 ° . 4 '. decreverunt. Pro
funditatis maris nulla fuit perveſtigatio , nec procella. Inci

derunt in eos cæteræ naves co anno ibi navigantes. Vid . Phi.

boſoph. Tranſact. No. 402. p. 444. Quis fibi perſuadeat, tam
ftupendam pumicum copiam e vulcano prodüiffe, cum cale
facti in aquam venientes fundum pctant ? Similem obſervatio
nem A. 1726. novem dierum , Vid . in Hift. I. c . Soc.
Pariſ. 1745 .

S. 245 .
 DE ORYCTOLOGIA VUL G -ARL 253

S. 245 .
Liqueſcentibus lapidibus accenfendi quoque funt fin- Lapides fufae
gulares illi , qui poft liquefactionem lapides manent, itaque les quales
fufiles dici poffunt, ob metallicas particulag immixtas . Ita Epi- fint?
ſcopus D. Ged . Berkeley Philof. Tranſact. No. 481. P. 327. feq.
autumat , definitionem lapidum non debere ingredi hoc, quod
fundi neſciant, quia dantur lapides poft fufionem adhuc lapi
des. Ejusmodi efle eos , qui e cratere montis ætnæ liquidi
torrentium inſtar ejiciuntur, & refrigerati duri rurſus funr lapi
des , ſciare forte ſcoriæ (lava) dieti, qui finduntur & cataniæ
alibique ædificiis applicantur, Metallicas partes patere quoque
e pondere lapidis griſei, qui fundamentis & angularibus partie
bus potiſſimum conducant. Unde colligit , probabile eſſe,
olim lapides fuſos eſſe in columnas , ſtaruas , vaſa & ſculpturas,
ducem naruram imicando .' Ubi Simon adnorat, recordari ſe
in Galliæ templo duas columnas lapideas 60 circiter pedes altas
e folido lapide, quæ dictæ fuerint fuſione formatæ . Verius
antem tales lapides, mineræ dicurhur. Fufiles autem dicuntur
Fichtelbergenſes e qui bus fac illime fun duntur nodulis veftium ,
Knöpfe, manubria cultrorum , globuli & c.

§. 246 .

Pyromachi opaci externa figura plerumque rudi & irre. Quidfint pyo
gulari, fæpius lævi paululum & oblonge rotunda, intus fere vi- romachigra
trea facie & fere nitida, dum franguntur, ut coaluerunt, planis, garii ?
aur incurvaris ſuperficiebus i. e . cayis vel convexis , poliuntur ,
ut eniceſcendo fere ſplendeant inprimis exquifitiores , igne ve
hementi exuſti, rimis licet admilis , in vitrum confluunt, &
quideon Henkelio teſte maritimi pondere aucto . Reperiuntur
diſper fiin aquis, Auviis, agris, collibusque arenofis, & fubdio
calore ſolis diuturno valde laxantur tandemque albeſcunt fa

tilcandye ita , ut opaci ligt, poliri nequeant; ſed crecæ inftar

fing,
 254 PHYSIC PART . 111. SBCT. I. CAP . 11.

fint. Quia hic non niſi de vulgaribus f. gregariis pyromachis

agicur, qui ſlices latine dicuntur, omittendi illi nobis hic erunt,
quia Linnæo & Wallerio e gemmis huc ideo transferuntur, quia
æque ſcintillant. Aqua ſunt plus quam 2 vel 2 graviores.
Noftratibus dicuntur Kiefel vel Kieſelſteine.' Si omittimus, quæ
ad gemmas pertinent, Linnco filex eft petra vitreſcens, frag.
mentis folidis hinc convexis , illinc concavis. Nobis quid
ſine ſilices, patet ex S. 231; hic brevius dicantur lapides, edi.
tis collifu ſcintillis accendentes fomitem .

Fomitem hic appellamus materiam fcintilla igniendam , cujusmodi

funt pollen mollium carbonum , agaricus incentivus, lintea
mina , & ſchidia dolabrarum in carbonum fimilitudinem con
flagrara , palvis pyrius & c. Vulgo filex quoque Feuerſtein,
appellatur, & pyrires verti ſolet. Sed pyrites inter mineras
ſulfureas & c. habetur,

$. 247

Quotuplices Silices fracti vel ut arenacei in 'æquabiles apparent fal

fint filisesi tim haud læves , vel læves , ur vitrum fractum . Priores mi

nus denfi durique funt, quam poſteriores plerique; illos im

puros deprehendo & afperos parumper , ob parci ulas pulve.
rulentas quaſi arenulas immixtas, nec omnino æquabiliter cohe.
rentes ; hos puriores ideoque lævore conſpicuos. Illi vel Tunt
candidi aut griſei, vel pallide rubeſcunt aut flaveſcunt, vel vi
reſcunr , cæruleſcunt, aut nigrefcunt; vel fuſci funt aut varie
gati. Monet Wallerius Mineralog: 9. 48. éos ſingularim difper
Tos reperiri in locis arenoſis, nec tamen omnes extrinſecus
læves ideo eſſe filices , cum pocius faxa &c. éſle pofſint. Pu
riores compactioresque vel funt quadamtenus ſed parumper
tancum pellucidi, qui femipellucidi, balb durcbſcbeinend, vo
cantur ; vel corneum adſpectum præbent. Illi colore vel al
bidi funt, vel meilei, vel rubeſcentes. Hi autem cornei ,

Horn
 OBORY CTOLO GIÀ VULGARI.
255

Hornſtein , 'vel Flintenſtein , in arvo paſlim obvii, vitro & du

ricie ſunt fimiliores, & quia in creta haud raro reperiuntur,
cretacei quoque dicuntur, quanquam fragiliores aliis pofterio
res fenfi , alios vero firmiores minusque fragiles , fed magna
vi fragendos. Colore vel nigri prorfus, vel fubnigri, vel fla
veſcentes, cinerei, & variegati deprehenduntur. Henkelius
quoque cæruleſcentem corneum refert, in argilloſa terra Wal
denburgenfi natum , qui per ſe igne liquefcat, quem Pettius
impuris , vel mineris accenfendum eſſe ſtatuit, Continuat. Li
thogeogn. p . 29. mihi faxis ob argilam propior videtur, quan .
quam nonnihil ferrea indolis ipfi ineſſe poſſe largior. His
accenſendum puto por pbyritem , illis quarzum .
Cel. Vogelius in Syſtem . Minerali praćtico p. 120. pyromachos la.
tius acceptos dirimit in arenarios, ſiliceos, corneos & quar.
zum . Poftremum cryſtallis adjungendum relinquo aut mine
ris , licet quafi fiłex vocari pofſet; uti primos cores ſub ſe
comprehendunt. Reſtant igitur filices & cornei. De ſilicia

bus notat , eos in litore bononienſi reperiri tales , quales di

cuntur melones petrefacti montis Carmel ; alios effe plane glo
boſos, alios ovales & ellipticos fere, alios angulofos , aut &
porofos quafi a vermibus eſſent exefii Deinde dividit eos in

veros, & arenofos , item quarzoſos & jaſpideos. Cur veros

retineam , prætermiſſis cæteris patet ex di & tis. Inter arenoſos
in Auviis natos, puriores & impuros obſervavit, quibus non
nihil calcarei, aut marcaſitæ , fulcis venisque immiſcetur.
His impuris interdum quarzofæ inſunt venæ fafciæve ." Jaſpi.
deos vocat diſlilientes in fragmina lævia convexo concava aur
plana fed nonnihil granulofa aut ſquamoſa. Inter veros cæte
ris præfert turcicos carnæolos, quos ſuo loco reſervo, & con
cretos additur , e pluribus filicibus coalitos , pallim in An
glia , Germania & Gallia , maculis refertos, vulgo anglis pud
dingftone diétos partibus aliis rubidis, aliis nigris , aliis fufcis,
aliig
 256 PHYSICÆ PART . III. SECT . 1 .. CAP. 11.

aliis lucidioribus , Aavis , albis , purpureis, heterogeneis,

figura utcunque rotundis , longitudine 1 – Corneos

co diſcernit a reliquis filicibus, quod extrinfecus rudi & afpera

aliquantum cryſta 'involvuntur, intus autem pucleum fovent
ſubtilem , æquabilem , nitentemque, diſlilientem in fragmenta
plus minusve convexa & concava. Metallifoffores, latiori ufu
corneos vocant lapides quofcunque tam difficulter inftrumentis
fuis feparandos , acfi cornu dentibus diſcerpendum foret.
Dari quoque corncos quofdam in igne liquefcentes , ibid . 9. 13.

moner , ſed procul dubio impuros. Dividit eos in vulgares,

griſeos , flavos, atros , cuſinis ſeloperisque utiles , pellucidos
& liquefcentes. Vulgares inter eminent Havi fenipellucidi,
ochrea cruſta veſtiti, & incus haud raro maculati vel figuris
aliorum corporum infesti ; interdum inuis cavi , . aut nucleo
heterogeneo plerumque mobili æfitem quatiendo fonantem,
seferunt. Raro ad pedis vel ulnæ longitudinem accedunt;
diffraéti interdum eryftallos inelulas exhibent in quadam cavi
tate ,una parte tanrum cum ipfis cohærentes , alias & creram ,
qua & circumdati eſſe folent. Interdum extus adhærent ma

joribus globuli cornci , Kreide Eier , dilti , cum minores uti

ova hirundinum , tum majores, ut globi tormentarii , vel lari
& plani albi , aut clare griſei, Strubiflinſen dieti. Pellucidi
reſervandi funt gemmis. Liquefcentibus cæruleſcens Henkelii
rarior præeſt, ſubeſt vitriariorum nigrica 'Schwarzſtein , &,
achares niger Islandicụs in Ej. Kleinen miñeral, Schrif.
ten . $. 395,

B. 248
Quid & quo Quarzum vulgare eſt filex quafi vitreus , acutangulus,
tuplex fit aqua 2 ' gravior a falibus in aqua coaleſcendo cryſtalli habitum
quarzum ? adeptus (8.1 26.), Illud minus recte fluorem ( Pluſ ) appellari
contendi: D. Pottus Continuat. p. 30. quia negat, quarzum per ſe

lique
 DE OR YETOLOGIA VULGARI. 257

liqueſcere, & id nomen potius fpato liqueſtenci relinquen .

dum , etſi non negat , dari quædam quarzi ſpecimina facilius
liqueſcencia filice, metallariis ideo utilia , propter immixtum
ſpatum . At quarzum ait , non tam facile in igne moderato
diffilire, quam in eodem dictum ſpatum , colorem camen la
eteo fieri fimiliorem , & ſcintillare non minus, quam ante
quam ignem ſubiret, aut ipfum ignis. Immo in fortifſimo
igne quarzum non diſliliiſſe vidit, licet quodammodo fragilius
factum ſit, vix tamen diminuta ſcintillatione. Si'in pulverem
redigatur aqua facharina maceracum , paſtam igne plus indu
reſcere ,' quam fpatum eodem modo tractarum Woltersdorfio
dicitur lapis amorphus colore vario , plerumque niveo , frag
mentis anguloſis, limæ cedens. Notat Wallerius Mineralog.
B. 52. quarzum ex ' ecorta vehementi igne edere liquoremn alca
linum , quo firupus violarum viridis evadit ; item fi fæpius
ignitum pura aqua extinguitur , in aqua occurrere indicia falis
volatilis alcalici; acribus vero ſpiritibus quarzi vix o auto
folvi , quo ipſo a filice differt. Datur 1) opacum fragile rigi
dumque , item artactu pingue, & aliud pingue femipelluci
dum . Fragile vocatur trockener vel ſprüder albi & griſei eft
coloris modo clarioris, modo obſcurioris ; pingue, fetter Quarz ,
cujus color circiter aqueus eſſe ſolet. Porro lacteum fere dilurius,
duritie ſilicea , qua venas pinguiculo ſimile; rubrum pallidius
aut facuratius , cæruleum , viride, fuſcum & nigrefcens. Item
arenaceum & granulatum , körniger, vel Salzſchlag ; & poro
fum , quaſi vermiculis aut igne exeſum , inftar ſcoriarum , mo
laribus tamen ufibus aptum , 2) pellucidum , quafi cryſtallinum
plerumque fiſſuris refertum diverſorum perſpicuitaris graduum
& colorum , uti aqueum , rutrum , viride, cceruleum , vio
laceum , nigricans. Hoc regulare velut eſt, fed irregulare
incertis figuris coaluit , cryſtallifatum vulgo Quarzdruſe ; a
quo non multum abhorret friabile radius granați colore im
Kk bucura
(Wolfii Phyſ. Tom . III.)
 258 PHYSICÆ PÁRT . 111. SBCT . I. CAP. il.

butum , fed pugnorum & capitum molem exæquans,

Granatquarz.
Quarzum vel quærzum dictum eſſe Quaderz, vel Tauberz , va
cuum metallo, Mattheſius autumat ; fed tamen atrium eſt venis
metallicis vicinum ad eas quaſi ducens & viam monſtrans.
Quare metallarii fpem propinquam habent metalli, quando
incidunt in quarzi venam feu ſtratum . Unde index , vel ho
degus metallorum audit. Indene ſilex præfagus dicatur ; vel
quia aliis a prominentibus velut verrucis Gebartz dici cenfe
tur , filex verrucofus? aut quia cæteris plus alcalı fover & ci

tius fuit , filex liquidior ? Quod naſcatur e materia liquida

patet inde , quia in rimis montium occurrit , & peregrina,
quæ includit. Bafin ejus Henkelius margam eſſe non infcitc ait,
de orig. Lapid. p. 40. quia & aqua coagulans liquor inde parari,
& igne liquefieri poteſt. Conf. D. Vater ; Phyſica p. 120. Exper. 6.
8. 249.
Quid fit Por Porphyrites vulgo quidem marmoribus inſeritur , tan
phyrites quam marmor rubrum , vel prope fere purpureum ; fed ob
quotuplex ? duritiem filiceam , ſcintillantem & in igne liquefcentem rectius
a Wallerio aliisque petrofilex ruber , vel filex rubens unicolor
& fplendens vocatur , quanquam & ab eo Fafpis duriffima fa
lutatur, quod nomen gemmæ ufus deſtinavit. Porphyrires
plerumque inſperſas habet maculas , vel puncta diverſi coloris
uti dacur Leucoftictus Plinii Hift. Nat. L. 36. c. 7. quem vide
tur inter marmora æque perperam retuliffe, ac baſalcem . No
men ipfum notat, eum albis punétis feu granis interſperſum
eſſe. Qui flavis lapillulis perſperſus eſt, Xantbofti£tus potius
dicatur , quam thebaicus , quem aureis guttis intertinctum ait
idem l. c. c. 8. Nigris notatus punétis appellatur Syenites ibid.
vel melanoſtietus. Variegatus, diverſi coloris pun &tis permix
tus eft, inde pyrrbopæcilus ibid. dictus. Alabandicus ibid . ni
ger vocatur, fed tamen aſpectu magis ad -purpuram declinante,
qui
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI.

qui igne liquatur ac funditur ad uſum vitri , idem eſſe videtur,

quem Boot violaceum , Wallerius S. so. Mineralogiæ 1X . n. 1.
fuſcum , braun , aut nigricantem granis albis punctatum ait in
Svecia Klitcenæ reperiundum . A granis inſperſis vulgo etiam
granites vocatur , & italis granito roſſo nigris diſtinctus pun .
Etis ; & flavis diſtinctus brocatello roſſo . Monet tamen Pot

tus Continuat. p. 46. porphyritem eſſe quidem ſiliceum , cui ta

men nonnihil ſpati infit , quare pulvis ejus fervefactus in te
nebris phoſphoreſcat , colliſu ſcintillet, cum acidis efferveſcar
& per ſe liquefcat, & p. 47. brocatellum ( interſtinctum ) lapici

dis vulgo dictum marmor eſſe flavis maculis inſignitum , aut

& variegatum .
Plinius cit. c . 7. ſeq. fcribit : ruber porphyrites in Ægypto repe
ritur. Ex eo candidis intervenientibus punétis leucoſtietos
Vocatur. Quantisliber molibus cædendis fufficiunt lapicidinæ.
Statuas ex eo Claudio Cæfari procurator ejus in urbem ex
Ægypto advexit Triarius Pollio , non admodum probata no
vitate. Invenit eadem Ægyptus in Æthiopia, quem vocant
baſalten , ferrei coloris atque duritiæ . Nunquam hic
major repertus eſt, quam in templo pacis ab imperatore Vef
paſiano Auguſto dicatus , argumento Nili 16 liberis circa lu
dentibus , per quos totidem cubiti fummi incrementi augentis
ſeamnis intelliguntur. Non abſimilis illi narratur in Thebis
delubro ferapis , ut putant, Memnonis ftatua dicatus , quem
quotidiano folis ortu contractum radiis crepare dicunt. The
baicum circa Thebas Ægyptius , Syenirem circa. Syenem na
fci monet , & obelifcos ex eo fieri folis numini facratos. Pri
mum id inſtituiſſe Mitrem , in ſolis urbe regnantem , fculpruras,
effigies, literas in illis eſſe ægyptias; Sočtum 4 fieri curaſſe :
quadragenum octonum cubitorum longitudine ; Ramiſem , quo
regnante ilium captum , quadraginta cubitorum , & alium lon
Se .
gitudine undecenis (99) pedibus, per latera cubitis 4 .
Kk 2 quenni
260 PHYSICE PART. 111. SECT . I. CAP. 11i

quenti Cap. 9. addit , cum rex ſubrecturus effet, verereturque,

ne machinæ ponderi fufficerent, quo majus periculum cure
artificum denuntiaret filium fuum alligavit cacumini, ut falus
ejus, apud molientes prodeflet' obeliſco . Alexandria
unum ftatuit Prolemæus Philadelphus 80 cubitorum , quem
exciderat Nectanebis rex purum , majusque opus fuit in deve
hendo , ſtatuendove multo, quam in excidendo. Naves duas

in latitudinem parulas fubiiffe obeliſcum , pendentem fuis extre

mitatibus in ripis utrinque , oneratas prius, poſtea egeftis la
terculis allevatas , excepiſſe onus ftatutum ; in Arſinoë poli
tum , munus amoris in conjuge eademque forore Arſinoë. ..
Obeliſcus, quem D. Auguſtus in circo magno ſtatuit, exciſus
fuit a rege Semneferreo , quo regnante Pythagoras in Ægypto
fuit, 125 pedum & dodrantis , præter baſin ejuſdem lapidis .
Is vero , qui eſt in campo martio g . pedibus minor , a Scfo.
Stride & c. Bootins noret , cam quoque offendi in Germania,
Italia , Bohemia , Gallia &c. ftatuis adhibetur, palatiis , tem.
plisque ornandis. Teſtatur Pet. Shulv. in Arabia Petræa dari
lapicidinas hujus generis ingentes , ut non opus fit lapidibus
conglutinandis vel colliquandis ad ſtupendos obeliſcos, eum
Plinio autore in Ægypto Satyrus architectus 6 tales obeliſcos
Prolemæo fupradiéto eruerit, talentis so donatus.
Liceat huc referre lapidem ſpumeſcentem mixtæ indolis. Hunc

legi lamellatim reperiri in aurifodinis, in cryſtallis calcariis,

& in lapidis cornei rimas, pallide rubere ac digitis in granula

fricari. Dum igne cader , ſudare guttulas perhibetur albide

cæruleas phoſphoreſcentes, quæ aliquamdiu more boracis fpu

meſcunt ( forte aluminis quidquam continentes) & poltea coa
gulatur ut Zeolithus Cronſtedii. Quando in pulverem commi.
nuto affunditur , diffolvitur forti ebullitione , poft dimi
diam horam pulvis præcipitatur ad fundum , F rubeſcit fe
mipellucida , carneoli modo coagulante gelatina, quæ vitro in .
verfo
 DE O RYCTOLOGIA VULGARI. 261

verſo ad fuccuſſionem parum contremifcit. Vid . Anton . von

Swab Experim . de vitreſcentibus & acidis in gelatinam abeun
tibus. A. 1758. A &tor. Svecic. Acad. Scient.

S. 250.

Ordo lapidum nos jam ducit ad faxa, tanquam lapides Quid fixtfa.
e ſimplicioribus diſſimilibus concretos vel compoſitos ( S. 204.). xa & quota
Ex illis Wallerius dicit conſtare montes lapideos , petraſque plicia ?
vulgares , & decerptos inde lapides ſegregatoſque, agrorum
ſtratorumque ( Feld- und Pflaſterſteine ) , item lapides quosque
mixtos ( graue Felsſteine ). Copiofiores ait effe , quibus filiceis
admifcetur feu ineſt mica, vel talcum , vel quarzum . Mine.

ralog. . 08. Pottio debetur obfervatio in Contin. Litbogeog3.

p. 45. feq. ſaxum , die Waake, ſpato vitrefcente præditum poft
fervorem igne conceptum in tenebris phoſphorum agere , &
cum terra calcaria , gypſea atque argilloſa fundi.

g. 251 .

Saxa vel funt fimpliciora ,

e binis diſſimilibus compo Saxorum ge
fira; vel mixta , ternis plerumque feu confpicuis gaudens , leg nera diverſa ,
latentibus. Illorum partes diffimiles manibus aut inftrumen
tis mechanice ſeparari poffunt, hi nequaquam , inde obſcure
griſea apparent, & arctius ſunt concreta. Præterea partes

diffimiles , ea conſtituentes, vel funt circiter æquales ; vel unum

genus in ipfis præpollet. Dici prima poſſent bifaria , ſecunda
trifaria faxa , eaque tum æquabilia , tum inæquabilia, alia ru
diora , alia fubtiliora. Dantar & e pluribus mixca multifaria.

S. 252 .

Bifaria faxa , rudiora & fubtiliora , vel funt calcareo- Saxa bifaria.
ſpatola , vel fpato . quarzola, vel fiffo -micacea, vel coracco
micacea, vel filiceo quarzo -micacea , duriora aut molliora;
Kk 3
 262 PHYSICA PART . III. SECT . I. CAP . 1 1 .

vel apyro . quarzoſa, fillilia, aut nec fillilia. Noftris dicantur

Spatiger Kalkſtein, quarziger Spat, glimmeriger Scbiefer , glim .
meriger Wetzſtein , glimmernder Quarz , quarziger Hornfels,
ſo wohl ſchichtartiger , als Gießſtein . Vid. Wallerii Mineralog.
S. 69. 70. Bifarium æquabile eft fpatoſo . micaceum , Zmit.
terſtein.

$. 253

Trifaria faxa e ſpato , quarzo & mica conſtare præſer

Saxatrifa
. tim deprehenduntur. Præter unicum fere æqualiter mixtum
ria & pluri
rudius ſubtiliusve , cætera denominantur a potiori, quod ma
faria .
ximam eorum partem efficit. Generali nornine trilitbi, Kneiſ,
Dreyling , vocantur iique clarë aut obſcure griſei ( licbtgrau &
dunkelgrau ). Ita patet , dari trilithos apertos & occultos mi
caceos, quarzoſos, ſpacoſos (). 251.), qui dicantur faxa tri

faria potiſſimum vel micantia , vel liquidiora , vel graviora.

Dantur & faxa multifaria , quæ e pluribus generibus coagmen.
tata & concreta ſentiuntur, & quoque modo concrefcendi dif
ferunt, denominantur vero a præcipuis excantioribus notis.
Sic rudiora dantur fruftulenta faxa , e yariis lapidibus coalica;
filiceo - cornea fruftula potiſſimum oftendentia ; arenaceo - filicea ,
e fabulo , ſpato , quarzo , mica , filice congenerata ; lamelloſa
varii generis ; & inordinate mixta ſaxa. Quæ dicuntur vulgo
klare Feldſteine, kieſlicbte Hornſteine, kieſeläugigte Sandſteine,
Schiefrige Steinmengſel .

Jam inter lapides vulgares nativos ſupereſſent, qui vel minerz

vocantur (S. 204. ) , de quibus fuo dicetur loco ; vel in anima
libus nafcuntur, qui quatenus tantum in eorum exuviis oriun.
tur, pertinent ad lapides figuratos (S. 229 ), quatenus nonnihil
ex animalibus tineturæ retinent , ad belemnitas (9. 225.599 .),
quatenus vero in animalibus oriuntur, vel caritatis caufa inter
gemmas referuntur , vel melius- intelligentur canquam calculi
anima
 DE ORY CTOLOGIA VULGARI. 263

animalium ante explicatorum ,' aut vegetabilium . Lapides a

figura mathematica , vel ovorum , piſorum , fulcorum & ca
fabarum diétos, quam vel in loco natali vel aquæ Auctibus,
vel humana arte adepti funt, jam non morabor. Neque co
rallia madreporæ , aſtro & c. vel petrefacta vegetabilia vel ani
malia hujus loci funt. Lapides aliis corporibus incluſis fætos,
vel cavitate vacua ad fpeciem præditos, foraminibus pertuſos
non exiſtimo tam difficiles habere explicatus, ut eorum gene
fis non facile perſpiciatur per præmiffa. Tales funt ætite ,

die Klapperfteine , nucleo uno vel altero mobili, item alii ,

quorum interior lapis eft immobilis, aut quibus ineſt terra ,
creta , aqua , aër & c.

f. 254.

Analyſis lapidum vulgarium docere debet, cujus funt in . Examen la .

dolis , itaque ſuſcipitur 1 ) colliſu inter fe & cum chalybe, ut pidum vul.
fcintillis edicis pateat , fintne ſiliceæ naturæ , fal tim aliquid illius garium.
complectantur ; 2 ) dum lima tentantur , vel vi franguntur, vel
in majores partes dividuntur violaceis pinguedine ductis &
igne inuftis , ut pateat, cujusmodi fit interna eorum conſtitu
tio , & . in quales diſliliant partes ; 3 ) comminutione in pul .
verem pollinemve , qua minimæ eorum particulæ innoteſcant;
4 ) examine ſtatico & hydroſtatico , quo eorum gravitas pro
pria detegatur ; 5 ) examine chemico , quo a) vel ipfi vel eo
rum pollen variis applicantur menftruis , ut alcalica indoles per
acida exploretur , acida per alcalica ; b) eliciuntur inde parti
culæ aëreæ methodo Haleſiana , aqueæ , oleofæ , ſulfurex , fa
linæ , terreæ deftillatione & c. 6) aëri diu expofiti ejus vapori.
bus aut reſiſtunt, aut reſiſtere penitus nequeunt , ut v. c. per
fæcula plura maneant falva , aut depraventur , vel diffolvantur
fic, ut vel parum duntaxat cohæreant, vel in pulverem fa
tiſcant. 7) Committuntur diu actioni aquæ , vel inſtillantis,
vel
264 PHYSICE PART. 111. SECT. I. CAP. IL

vel undique circumdantis , & diverſa natura fua eos afficienti.

.) Igne denique explorantur, liquefcanine in illo , nec ne ; ſi
liqueſcunt , utrum retineant naturam lapideam , an abeant in
vitrum ; fi non liqueſcunt, utrum ut apyri maneant certis ignis
gradibus falvi, an & quibus vehementiæ gradibus in pulverem
Leu calcem reſolvantur. 9 ) Vulgare ſenſuum examen colores,
fonos , faporem , odorem & tactiles lapidum qualitates eruere
ftudet.

Dantur lapides peculiari indole præditi, V. c. ut inſcribi ipfis pof

ſins, quas velis, literæ, quæ ſuper nativam lapidis faciem
eminent. Quod infcribendi lapidibus artificium , occafione

lapidis in Bibliotheca magnifici Senatus Gedanenſis affervati,

qui cordis formam refert, minus in duobus lateribus oppoſi
tis convexam , quam cor eſt , & votum bene piétis literis:
vivant Gedanenſes , cum fubjecto duétu linearum curva
rum pulchre implicatarum calligraphorum ritu , exhibent,
detegendi illud anſam dedit , & imicandi M. Geo Wendio ipſo
tamen invento celato. De quo vid. Dil: ejus in meletem . Tbo
run . Tom . I. p. 139 166. Ubi tamen ex verbis : literæ noftræ
& lapidem ftudio
ab aquis ſtygiis habent, quidquid habent;
fus liquoris beneficio maceratum probe & præparatum feu
amilit feu confepelivit, divinari ars poteft, modo ad fimilem
lapidem coloris fubfuſci (braunröthlich ), applicetur. Appen
dit Wendius , Prof. Thorun . noftrum lapidem , nondum cunc
argento veſtitum , & unciæ æqualem deprehendit, quem du
ritie & pondere a communi Glice vix differre ftatuit. Sufpi

cor tamen nonnihil ferri ipfi ineſſe . Quod ex Boodtii L. 1.

de Lapid. & gemmis s. 23. refert, tantum agit de litteris aqua
ftygia cæt. excavandis. Memorat tamen Pedelli Helmſtad
artificium , quo filicem duriffimum liquore fibi foli noco (acido
opinor vulgari) ita emollivit, ut figuras varias velut in cera
quadam pro lubitu imprimeret , incluſisque fæpe numulis

lapidi
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 265

lapidi priftinam reftitueret duritiem . , Si lapidis fuperficies

ita emollitur, ut illi alia imprimi poffint, poterunt ipſi quoque
imprimi ſigilla , uti molli fuccino , & fculptx in durí ligno
vel ſtanno literæ , ut ſuperficies literarum nil differat a nativa
ſuperfície lapidis , quod nokro lapidi votivo apprime vide
tur reſpondere. Lapides dividuntur vi ferramentorum , ar
neorum humectatorum , pulveris pyrii, & olei vi ignis in
· uſti Philof. Tranf. p.41. No. 407.

$. : 255 .

Syntheſis lapidum eorum geneſin dilucidat. Ubi pri- Lapidea aste

mum in mentem venit vulgaris laterum teſtarum & vitri for- vulgari faş
matio . Ex limo enim rubido & arena & marga, vel & admixta Ela.
argiilo formantur, l. ficcantur & igne excoquuntur, torrentur late
res, Ziegel, qui ſunt lapides fa £ titii, fragiles in ufum ædificiorum
peruſti, fummo igne liqueſcentes. Quo purior argilla melius
mixta diutius macerata & rectius excocta eſt materia laterum ; eo
lateres ſuntdurabiliores. Formantur vel teſſelati, Mauerziegel,
dupla progreſſione creſcentes a craſſitie 3 " ad latitudinem 6'
& longitudineni 12 pollicum ; vel tegulares rarius plani, ple
rumque concavo convexi, qui imbrices , Dacbziegel, dicun
tur . Cujusmodi limus vel argilla præftet ad lateres durabilio
res obtinendos, Comes de Cronftædt docet No. 5. Aftor. Acad .
album & cærulefcentem
Scient. Svet, 1739. trimeſtri ult. ubi
.
plafticum præfert, lateres leves fonantesque præbentem. Ex
argilla figuli ollas , patinas , & varii generis vaſa teſtacea co
quunt coloris laétei , rubri , fufci, crocei, violacei & c. item
variegati. De teſtis aurificum & chemicorum D. Potti Litbo
geogn : multa pallim afferr. Hi fere vicreſcentes ſunt lapides
figulini. Vitrum autem ipſum ex arena , cineribus, aliisvę
alcalinis colliquaris filices quaſi pellucidos æmulatur , five ſiç
opacum , five ſemipellucidum , live plane pellucidum cryſtal
LI linum
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.)
 266 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP. Il

linum , ſive variis tinctum coloribus , cujusmodi maſſa colo

rata pellucidaque fluor dici conſuevit.

D. Porti Lithogeognof. P. 33. propriam argillæ ponit induratio

nem per ignem . Ita indurefcunt, ut fcintillas excutiant, terra
tripolitana, ſteatites liquefcens ( Spaniſche Kreide ), ſerpentinas,
lithomarga , album Gur, ) . montanum , argilla anglica griſea,
& alba ; non vero ſcintillat bolus armena , argilla rubra , terra
fullonia , & c.

Ş. 256.
Lapides ra . E murrba ceu marga eximia conficiuntur vafa omnis
riores arte generis murrbina , ſemipellucida, vulgo porcellana , marga , e
facti, qua paratur , ſeu terra in genere , varia eſt, red vaſa quoque

pro ejus indole differunt , ut vel centúm varierates in illis Be.

rolini fint repertæ . Præſtantiores murrhæ nonnihil talci im
mixtum habere cenfentur, e cujusmodi funt coeta pi& taque
murrhina Chinenſia, Japonenſia, Miſica ſeu Dresdenfia, Vin
dobonenſia &c. Pertinent igitur ad lapides igne vulgari non
liqueſcentes , nec adeo fragiles ac vitrum . Præter hæc vafa
inurrhina nobiliora dantur quoque ignobilia opaca & fragiliora;

Laudantur paſſim , quæ e calce viva & cinere filicis, vel e vitro
calce admixta parantur.

E calce extincta in aqua ope admixcæ arenæ formatur

materia lateres lapidesque in muris ccrglutinans firmiter & la
pideſcens, vulgo mortarium , Mörtel, Mauerfpife, dieta , qua
& parietes ædium incruſtantur dealbanturque. Quod eo du
rabilius evadit faxum ,
quo diutius in fovea fubterranea ſub.
actum & ad firmiorem compagem macerando præparatum eſt,
quod fæculari exſiccatione in muris duritie & firmitate lapidi
bus vix edir. E gypro nonnihil fimile ſed fragilius ope aquæ
coalefcit & induratur ; quod vulgo plaftrum vocatur , nec tan
sum laquearibus incruftandis, pingendis ornandisque , fed &

imagia
 DE ORYCTOLOGIA VULGARI. 267

imaginibus ſtatuisque infervit. Sed ſemel tancum applicari,

dein vero nec calcinari rurſus, nec aqua emolliri ad novos uſus
poteft. Sic & e gypſo colorato , ur luber, formatur marmor
ai tificiale , nonnihil polituræ admittens, ſi recte præparerur.
A. 1667. Cel. Hamelius e libra puri falis Tartari af.
fuſo ſubinde aceto fpiritu ope alembici vitrei camdiu deſtillavit
acetum , donec fal tartari penitus facuratus fuit ejus acido , feu
ſpiritus aceti æque acidus abiit, ac fuit affulus. Percolara bibula
charca folutio inftar vini rubri apparebit . Quæ deftillata de
nuo ſali carcari ſuperfufa quater , falem cartari albidum reliquit.
*Huic duplum arenæ admiſcuir, ne igne flueret in retorta fer
rea ignita , & obtinuit inde parum phlegmatis. Reſiduum in
retorca coierat in maſſam , cui poftea fere x libras ferventis
aquæ infudit , ad eliciendum 'inde ſalem , quam percolatam
deprehendit guſtatu parum acrem , & propemodum inutilem
judicans fitili indidit vali. Poftridie vero vidit illam coagula
tam , & balneo arenæ impoſuit, cujus calore firmius cohæreſcere
ccepit & tandem lapideſcere. Alia vide in Boylei Tr. de Fluidi
tate & firmitate.
Cel. Pottus in lithogeognoſia ex fale alcali & duplo cretæ
obtinuit corpus firmum obſcure flavum , ex creta & duplo al
cali vel falis ammoniaci fixi vitrum pellucens flavo- viride ; ex

borace & duplo creræ vitrum viride ; ex duplo borace flavum

utrumque pellucidum ; ex cretæ & fpati liqueſcencis, Flufypat,
qualibet proportione mixcum filiceum f. ſcintillas e chalybe
excutiens; ex crera & argilla maffam griſeam duram ; ex bo
race & dupla argilla maſſam opacain flavam icintillas parientem ;
ex argilla & fixo arſenico æquali vel duplo vitrum perſpicuum
Havum ; ex argilla uſta & creta æquali vitrum perſpicuum fla
vum ; ex argilla & pulvere filiceo æquali vel maſſam albidam
opacam filiceam ; ex creta , quarzo & bolo albo æqualibus
maſlam ſemipellucidam lacteam , inftar opali; ex ſilice vel arena
LI 2
& duplo
 268 PHYSICÆ PART. TIL SECT. I CAP . II.

& duplo -ſale alcali vitrum ; ex alcali & duplo vel triplo filice
(arenæ ) maſſam albidam ſiliceam ; ex alcali & triplo ſpari lique
fcentis opacum mixcum viride nigricans filiceum ; e filice &
æquali nitro la& team maffam filiceam ; e nitro & dupla arena
mallam purpuream ;, ex alumine plumoſo & æquali alcali mal
fam filiceam velut murrhinam ; ex argilla & minio æqualibus
vitrum obſcure flavum ; e talco calcinato & argila alba ſiliceam
maſſam opacam ; ex argilla æquali fquamulis ferreis , pollini la.
'
reritio , & argillæ uſtæ conjunctis æqua rata maſlain filiceam ;
" ex argilla 4pla , arena dupla vel eripla cretæ maſſam filiceam ;
ex æquali arena & creta & octupla argilla mixtum retinens to vi
trum ; ex argilla uſta , cretæ dupla maffam filiceam , & c.
Optandum , ut plura lithopciæ documenta in lucem profe
rantur .

$ 257

Lithogeneſis Pateſcit inde quadamtenus naturalis lapidum origo.

naturalis Maxima nempe eorum pars eſt terra elementaris , quia omnes
aut in calcem rediguntur , aut in vitrum , & calx addisis ada
dendis etiam in vitrum , & vitrum rurſus comminui in pulve .
rem terreum poteft. Terræ vero glutinis inftar alia accedunt
elementa in ftatum fixum coalefcentia & vi fua ad communem

finem promovendum idonea in primis fuæ naturæ gradu.

Cum non omnis terra lapidea fit, nec eſſe debear ; verifimile
eft , aliam per fe elle aptiorem ad firmam illam cohærentiam ,
aliam -minus: dum vis cohærendi ob plures ejus ufus conſe
quendos diverſa eſſe debuit. Attamen & illa , quæ per fe mi
Rus apta eſt ad firmiter cohærefcendum , per intervenientem
aptiorem aptari ad cohærendum poterit , ut inde pro diverſa
proportione , diverſi duritiei & firmitatis gradus emergant in
Tapidibusi Quoniam vero' lapides ad plurimos ufus pro pare
facienda infinitæ fapientiæ gloria apoi elle debebant : alia quo .

que
 DETORYCIOLO GTA VULGART . 269

que terra aptior eſt ad unionem cum fixa aqua , fixoque aëre
& æthere . Aperte enim aqua & aër chemicis enchireſibus
inde elicitur , nec elici poſſet, niſi ineſſet... Quare cum jam
aqua magis minusve mixta fit cum aëriis, terreis, æthereisque
particulis : mirum non eft , hujusmodi aqua debita proportio
ne particulis lapidificis ( h . e. ad lapidem gignendum aptis) fata
& per terram percolata , vel deſtillante naſci poſle in cryptis
ftiriarum ricu variis admodum figuris Jalactitem , alibi alios va
rios lapides in terra , in aqua , circa , intus & extus ad alia cor
pora , uti ibi reperjuntur. Simili modo montes lapideos , pe
tras , faxa , ſcopulos, cautes nutu divinitatis naſci debuiffe &

jam debere , uti & ubi hoc optimum factu erat , colligimus.
Præterea quia falia inprimis alcalina conſtant ex unitis ad alio
rum cohærentiam promovendam elementis , uti e vegetabili 1
bus pater , unde feparantur: elucet. ratio , cur terræ calcariæ
alcalinis mixtæ in lapides filiceos & vitrum coaleſcant (8. 255 .
feq .); & rurſus cur lapides igne, aceto , & aqua Cic. fundantur,
calcinentur & iterum in fua elementa reſolvantur, unde denuo
alii ſucereſcant.

Lapidum uſus , cum plerisque noti facis finr, : paucis fansum in

nuere juvabit. Sunt vero illi ulus partim generales., omni
bus lapidibus proprer effentiam ſuam communes , parrim fpe
ciales & peculiaribus lapidibus cafibusque proprii. Generales
fluunt ex communi eorum effentia & natura . Propter duri
$
tiem enim firmitatemque. I) diyturnam habent duraionem ,
inter res Auxas per fæcula & millennia complura ſuperſtitem ,
conſervantemque veſtigia & documenta rerum aniquiffimarum .
2 ) Per firmitatem fuam petræ , faxa, fcopuli, bautesque mon
cium conficiunt catenas , non minus telluris partium fiecarum
kquidarumque locis & limitibus conſtituendis confervandisque
inſervientes, quam ofſa animalibus profunr, reſtz cruftæque
aquatilibus incolis exercitibusque. 3) Majorem recipiunr ca.
LI 3 loris
270 PHYSICE PART. III. SECT. I. CAP. 11. DE ORYCTOLOGIÀ ETC.

loris fervorisque gradum , quam cætera corpora , quibus fuum

calorem diutius confervarum imperiuntur, eoque aquis & rer

ris profunt, nec non animantibus in iisdem degentibus & ca

lore fovendis. 4) Eo ipſo refiftunt, quibus opponuntur,
marium Auviorumque fluctibus compefcendis, frangendis, &
vorticibus creandis, nec non ubi eminent altius vento procellis
domandis inhibendisque aur aliorſum vertendis. 5 ) Stabilia

prebent ædificiis , arcibusve inexpugnabilibus fundamenta , ea

que diutiſſime inconcuffa aut perpetua prorſus. 6) Palatiis,
templis , portis , munimentis , muris cæc. præbent materiam
injuriis atmofphæræ , aquæ , ignis oprime reluctantem , mula
tisque ideo ſumtibus parcentem . 7 ) In gignendis mineralibus
& merallis puniendis quoque maleficis. Quis ignorat lapidum
ufum peculiarem politicum in ftatuis -monumentisque diutur.
nis , in limitibus agrorum regnorumque firmiter ftatuendis,
bellicum in funditorum peritia davidica excellentium , & cata
pulcarum lichobolorumque vi oppugnandi hoſtium munimenta;
æconomicum in agris frigiis calefaciendis, re culinaria ad vaſa la
pidea vacia, ad calefaciendos lectos, pedes &c. lapidibus & arena
calida gelu arcentibus, in chemicis deftillationibus, fornacibus,
caminis lapideis, in calce paranda ad innumeroſos uſus; in
vitris parandis , omnibusque vitri uſibus obtinendis ; in vita
communi, viis & plateis lapide ſternendis, ut amplior melior
que eorum ſit ufus, in ornandis variis ſtructuris varierare lac'
pidum & figurarum eorundem , in puteis muniendis adverſus
ruinas, impuritatesque; in penis & ſuppliciis .per lapidatio
nem , fubmerfionem in aquis; in eripiendis hoftium manibus,
quibus nocere nobis poſſent, lapidibus ea demergendo, ob
ſtruendo & c.

CAPUT
 271

dolgolecontent este contro comercio otot en

CAPVT III.

C I MELIO LOGIC V M ,
DE

GEMMIS ET METALLIS.

§. 258.

Vimelia ( Kleinode) vocamus corpora egregia , quibus hc- Quid fint sie
mines ob eximiam naturæ præftantiam paucitatemque melia ?
C
ingens pretium ſtaruerunt ; vel brevius corpuſcula
cæteris rariora & pretiofiora.

Keiunasov Græcis 'notac quamque rem valde pretiofam , & quo

que dignitatem fummam ſeu theſaurum rerum admodum pre
tioſarum . Licec igitur quoque quædam artefacta in cimelio
rum numero habeantur, nec immerita fit ea , quæ interdum

ipſis tribuitur præſtantia : hic tamen in Phyfica dogmatica

non agemus niſi de cimeliis naturalibus ., etſi ars iisdem quæ
dam adjungit, quæ per fe nondum habent, & addi- iisdem
merentur. Germani a parvitate ea denominarunt & raritate.

§. 259. ,

Cimelia naturalia vocantur, quæ fola vi corporea pro- Quid cime.

creantur , vel quæ naſcuntur nulla interveniente ) adjuvante lia foffilia ?
opera humana. Quorum cum non nifi pauca denrur in regno
animali & vegetali , hic potiffimum fofilia cimelia ſuum locum
ſorciuntur , tanquam propriæ ory &tologiæ .

Dantur quædam res pretiofæ fatis , quæ tamen cimeliis non an

numerantur, etſi auro contra caræ funt. Talis fuit poft pur
puram , ambra (§. 188.) , & fuccinum ( f. 190. ) , quod & a
quibusdam gemmis accenfetur. Ardearum rariorum in criſta
duke
 PHYSICÆ PART. 111. SECT . I. CAP. 111.
272

dux plumulæ perlongæ inter Ornamenta diadematum capitis

Sultani ejusque miniſtrorum principis cara habentur; balfamus
meccanus eſt auro contra carus &c. Sic & magneres magno
ſæpe pretio veneúne ; fed novimus in ferro podius quam lapi
de vim ejus dari. Bezoar & margaritæ nafcuntur quidem in
animalibus , funt tamen lapideæ indolis , ideoque huc referri
merentur , cum naturæ corporeæ rara præſtantia & admodum
pretiofa cenfeantur,

S. 260 . ܰ‫ܕܕ‬
. Cimeliu fofflia dividuntur in gemmas & metalla . Sunt
Sunt vel o
gemma vel enim vel lapidea & folum fragili, vel non lapidea ſed gravio.
metalla . ra lapidibus & ductili natura egregia. : Cimelia lapidea ſunt
gemme. ( i 125. ); ductilia vero meralla ($.;202.). Affinita
ris cauſſa imperfectiora cimelia perfectioribus ſunt adjungenda,
ut juxta fe invicem pofita eo magis diluceſcant. Imperfectio
ribus minor , perfectioribus præftantia eſt major.

Metallorum notitia faltem confufa pluribus eft, quam gemma.

tum , quæ & dum perfectione excelluint, precium metallorum
multum ſuperant. Idcirco de notioribus & minus pretiofis
metallis ante dicendum erit , quam de geumis ſcitu digna tra:
damus. Accedit & altera ratio , quæ colorum in gemmis er
plicationem e metallis derivândam effe docebit. En ergo du

plex cimeliarchium vel gazophylacium çimeliorum naturale.

g. 261...

Minera ſunt Quoniam quæ mineræ dicuntur, ſunt lapides heteroge

matrices ci- neis ( corporibus) duris fertiles (. imburi, (§. 294. ),vel permixci
meliorum . peregrinis ; illæ hic lațius funt matrices cimeliorum foffliumve
metallorum gemmarumque. Iraque dividi poſſunt in lapides
gemmiferos , & - metalliferos, quæ nomina ſunt lacinis uſurpa
ta . Minerarum loco venas dicunt vel terras , cur non & la
pides ?

!
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 273

pides ? Sed (unt ea nomina nimis vaga , ut præſtet mineram

retinere uſu recepram , quam vel pluribus vocabulis dicere ve
nam metalliferam , cum gemmifera vix recte dicatur , quia ni
mis raræ funt, nec integras replere venas , terras, & c. pos
fing. Simul ita liquer , quod mineræ differanţ a lapidibus alia
peregrina complexis, æque concreta , quare tum ſunt matrices
concretoxum v .c. fulfuris cet .
Matrix vocari foler locus five corpus latens , in quo aliud corpus
concipitur , fovetur, creſcit & perficitur; cujusmodi eſt ute
rus maternus animalium . Talia corpora funt lapides illi ,
in quibus gemmæ & metalla naſcuntur. Nec tamen tantum
lapides minerales matrices metallorum erunt , fed alia loca ,
ubi nata funt , five fint terrea , five aquea , five mixta , five

vegetalia , animaliaque.

S. 262 .
Mineras metallorum iisdem illico , utpote connexas & Ubi de mi
matrices, ſubnectere juvabit ,& mineras gemmarum gemmis, qua- neris cime.
tenus memoriæ funt prodite. Non enim niſi ex obſervationi- liorumagen .
bus metallurgorum & foſforum , ſeu metallariorum , & urina- dum ?
corum fcrutarorumque gemmarum & gemmariorum cognitio
minerarum , & quæ de illarum varietate numini divino placue
rè , & notatu digna funt, heuriri a nobis poſſunt. Quarenus
igitur ab illis præcipua recte memoriæ prodita, iisdem utemur,
reliqua reſervantes futuræ ampliori vel rectiori diſcuilioni.
Quoniam comminuendæ funt'mineræ , ut metallica inde fepa
rentur. Linnæo mineræ dicuntur Malmarten .

$. 263 .
De mineris concretorum jam ibi di& tum eft , ubi de con- De mineris
crecis agebatur. V. c. de ſalibus, oleis , ſulfuribus, bitumi. concreto .
nibus, fuccino , & c. Neque enim illa extra matricem ſuam rum .
pura & perfecta reperiuntur inter fubterranea, etſi conceditur,
Mm in
(WolfiiPbyſ. Tom . III.)
 PHYSICÆ PÁRT. 111. " SECT. I. CAP. 111.
274

in aqua aliisque naturæ regnis pariter talia dari. Quæ de vi.

trioli mineris cupro & ferro connafcantur , nunc fequentur.
Wallcrio placuric in mineralogia fila 6. 77. mineras a potiori dicere
Erzarten , Ivekche entireder Saltz , oder Schwefel, oder Metall,
" oder mehr von dieſen zugleich in jich kalten. Dividit illas in
terras & lapides, falem folum , fulfur & c. vel eorum plura
conjunétim continentes. Indicium minera ait perendum effea
gravitate, qua ' terre ; aliam & lapidem fuperar, nempe fteri
lem & inanem ratio concretorum ; & a colore , quo differt
a terra vacua ; derrique a diminura plerorumque gravitate in
igne etuftionis. Diſtribuit illas in mineras falium , falfurum ,
antequam ad eas accedit , de quibus hic fermo eft. ' Vogelia.
num Saft ntiner. p. 349. mincram dicit Ertz oder gemiſchter
metalliſcher und anderer mineral.Cörper & c.

. 264.
Communes Quia metalla duéticia funt cimelia ( § . 260. ), eorum
metalloruni natura iam uberius erit declaranda. Communia eorum & la
ratie ,' pidum attributa funt in ſtaru ſtabili naturali ordinario , h. e . in

æthere , vel aëre , vel aqua , vel terra perfecta mixtio , ortus ,
intericus , ficcicas, firmitas , durities , durabilitas, fixicas, gra
vitas , fragilitas nonnulla, facies fragınentorum nitens , aut
plane fplendens, liquabilitas & fuſilitas, rariras, præſtantia, exi
mia caritas , utilitas , limabilitas, politura & c. Qua locum
ordinarium natalem foſilia , fubterranea , compacta dicuntur
( . 125. ). In fatu extraordinario fluido , fiuiditas, liquidi.
tas, infundibilitas in formas f. informabilitas omnigena , vola
Tilitas.
Convexitas ſuperficiei in ſtaru liquido omnibus liquidis
eft communis

S. 265.
Perfecta Perfeetam mixtionem metallorum ( puriorum ) nemo in
mixtio me dubium vocabit, qui animadvertit, eanclem elle iHorum in
tallorum parti
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 275

partibus minimis miſcibilibus proportionem , quæ in maiori

bus quibusque apparet. Quod cum fimiliter obſerverur in la.
pidibus puris, gemmis & concretis ſubterraneis, hanc mecal.
lorum indolem efle communem innotefcit.

$ 266 .

Ortum eſſe omne metallum no ” : in aquia fed in terra & Ortus & in
interitui obnoxium , dubitare nos no :finit partim experientia, teritus men
tallar ,
partim compofita eorum eſſentia , é que finita æque ac eorum
vis partim murabilitas modorum ftaraumque. Partes enim co
rum non neceſſario ita ſunt conjunctæ , fed pro fapienti Dei ar
bitratu , ad fcopum , quem debent, obrinendum . Hinc quan
do ad alium fcopum variationis mutabilium caula ſunt transfe
rendæ , disjungentur rurſus, ut cum aliis confocientiir. Redi
re tamen in fibi propriam unionem & naturain metallicana
poterunt congregatione nova vi ſibi infita , alibi explananda.
Quæ naturalis eſfer Palingeneſia experientiæ non ignota.
Confirmar id ipſum quodam modo experiencia faltem
in quibusdam . , Ferrum & æs accedente aqua deftruuntur, il
lud ferrugine, hoc ærugine. · Igne corrumpirur ferrum in
feoriam , ceu quoddam vile vitrum , quod & de cupro , ar
gento , plumbo & Ranno experientia docuit; ica & plumbum
ſtannumque in cinerem combuiruntur , magnoque igne abeunt
in vitrum ; & lichargyrium cupri, ferri liquefactionem quidem
promovet , fed ita , ut eorum partem ſecum in vitrum vertat.
Sumitur plerumque , hanc deftruétionem ica fieri, ut reſticui
metallum priftinum nequear , at omnino evinci nequit.
Moner camen Burbaviana Chemia p.551. feq. de calcibus , crocis
& c. merallorum , effe quidem materiam infipidam , inodoram
aliquando & tricui parere ; igne camem ad priftinam formam
reduci poffe ; mutari eam in vitrum genuinum , quod de fin
seta terra dici vix poflit. Male autem negat, eam effe ter
Mm 2 ram ,
I

276 PHYSICÆ PART, 111. SECT. I. CAP . 111.

ram , nig puram intellexit ; quando poft multa alia fere au

det profiteri, aurum , ) et p in natura fua nihil quidquam ha
bere terre , fed tantum eo donari ingenio , ur licer in minima
fint diviſa , tamen retineant naturam fuſilem in igne cæt.

K. 267 .

Num bo . Num bodieque metalla criantur interenntque, nondum a

diernus de phyſicis plane babetur exploratum . De naturali ortu per § . 266.
lur ? nolim dubitare. Confirmatur illud fcelero. Crocodili, quod
Spenero autore in Miſcellan . Berolin. -T.1.p. 103. 19 : cujus offa
medullæ loco, metallisi repleta fuerust & oífa fere ipfà paffim
in cuprum quafi converſa. Saltem deſtructo offe ibi cuprum
eft natum. In muſeo Societ. reg. Lond. oſia humana in fer
rum quaſi mutata oſtenduntur. Sic ali ligneam ferri mineram ,
oftrea ferrea , folia querna in æs mutata & c. commemorant.
De artificiali hic agitur. i Qui affirmant quæftionem de artifi
ciali, adducunt crocum ferri; in quem ferrain eſt refolutum ,
ut a magnete nihil moveatur ; adducunt calcem aliorum metal
lorum , pollinemve, in quem reſolvuntur variis modis. ' Inde
porro additis amoris priſtinum reftitui metallum ; item cum
Bechero putant ex alia fimili terra fimilibus additamentis pro
creari ſimile metallum : Terram quandam e metallis imperfe
etioribus obtineri non diffitetur cir. Bubavius , non tamen
perfectam , hoc interpretor puram . Aſſeverat è contrario ,
ſe ſuis laboribus, quos per longa tempora impendit, metallis
explorandis, deprehendiffe , pollinem ex , ) , * , 24 arte
productum nondum deſiiſſe metallicum effe, admirandis pro
prietatibus prædicum , in quo multa reperiantur , quæ ,neuti
quam tractans indagaverat. Semper retineri maderiam falilem
in igne , quæ reductione idem reddat, quadam palingéneſia,
quod ante fuerat meradlom . De auro & argento inprimis
teftatur, fe prius per acida nota redegiffe in liquorem , for
malle

1
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 277

maſſe de eo molles paſtas , confeciſſe calcem variis modis ,

vertiſſe in oleum puniceum volatile , in ſpeciem butyri mu
tafle , & in vitrum ; attamen rediiffe ex his reductione idem
aurum , nihilo mutarum , in omnibus ſemper idem , pondere
nec aucto nec diminuto. In argento ſimiliter tractato eundem
femper fạiffe eventum . Laudat ibi quidem vereres alchemi
ftas , qui dietavere palam , ſolo ſincero yo ſulfure denſato , au
rum naſci argentumque. Cateris merallis minus purum
mercurium , minusque defecatum ſulfur , coëundo mirismo
dis , originem veram dediſſe. Poſtea tamen & hanc inanem
opinionem rejecit, quam quoque immutabilem quocunque
tractandi modo deprehenderat, uti infra exponemụs.
Ego quidem olim fere de ferro , quod hic omifit Bur .
havius, argumentis Becheri opinatus ſum , illud pro lubitu
fieri e terra colorata poſſe, cum mihimet quædam fpecimina
id confirmare viderentur , quibus e terra , lacericia v . c. & fi
mili, in qua antea nullum ferri indicium oftenderat magnes ,
igne carbonum tractara , vel in tigillo pinguedine , cornu ra
fo & c. imbura ope ignis fenſi prodiiffe particulas magnetica vi
adhibita mobiles ad magnetis ductum . Sed ipſa paucitas hujus
modi particulatum mihi fufpecta fuit, deduxitque in cam ſen
tentiam , illas particulas jam antea adfuiſſe , ſed ita peregrinis
implicaras & impedicas , ut magneti cum tantum obremperare
non potuerint, antequam uftulando ab impedimentis libera.
rentur ; fere quemadmodum ſolutæ in ſpiritu falis, aqua regis
& c. aut non ducuncur magnete , aut non videntur duci. Præ
terea Henkelius in Pyritolog. p. 414.obfervavit; regulum anti
monii ferro immixtum impedire magnetis vim in illo moven
do ; uti & pauciffimæ feiri mineræ comminutæ , a magnete
ante ducuntur, quam uſtularæ fint, ne ipfo quidem hæmatite,
ferri dicit Timo, excepto , teſte Crameri Docimaſ. P. I. S. 560.
Certior ergo factus, metalla fub variis formis ita latere , ut
Mm 3 ibi
8
278 PHYSICÆ PART . 111. SICÍ . 1 CAP . 111.

abi dari non videantur, fallaciam eſſe agnovi, fi quid metalli

prodir , id tum demum efle ortum . Multo magis igitur de
Aliis metallis ita fentio ,
Alterum , quo olim probabilem credebam novam pro
creationem metalli hoc erat , non pofle meralla conftare , niſi
ex 4 elementis, & potiſſimum ex terra , qua in re penitus a
Burhaviana fententia femper alienus fui, quæ negat , quid .
quam terræ o , ) po inelle , loc. cit. p . 552. Sed conſiderata
Deceſſaria elementorum terreorum cæterorumque diverficas fa
cile mihi perſuaſit, fapientiflimo Dei conſilio & infticuso quæ .
yis elementa , in ftatu fluido & ftabili, fixo aut volatili fpectara,
fuam fibi propriam retinere vim & deſtinationem ; itaque &
iHa , quæ metallis tributa vel aprata ſunt, non in majori copia
adefle & fuo tempore congregari ac renaſci, quam qua opri
mum factu erat. Inde fi quando disjungantur majori vi æthe
rea , tamen ea ceffante & fublatis impedimentis, denuo vi ſua

coire, conditione apta fublatis impedimentis , uti metallurgi

ſeparant & extorquunt metalla ; non vero e quibusvis elemencis
alia quæque corpora componi poffe, uti erronea credulitas &

facra auri fames multis impoſuit. Arti igitur fi quid relictum

eſt , in regeneratione mineralium & metallorum , id non erit,
niſi imitari in his naturam , & ſecernere çum aliis concreta , vel
fecreta jam redintegrare ex iisdem in eum finem deſtinatis ele
mentis. Nec ullatenus conſulta judicari vana alchemiftarum
opinio poteit , aurum conficiendi artem crepans: utpote quæ
& precium æque eſſet diminutura, ac omnis alia corporam co .
pia, & homines a fiducia in Deum abductura, atque idolo al-.
chemiftarum , fiéto lapidi philoſophico mancipatura. Srahlia
nam de generatione metallorum ſententiam elucidat D. I. G.
Lebmann T. II. artis metallurg.
Hic illam paucis actingam objectiopem , non poſſe, demonſtrari.
impoſſibilitatem arte producendi metalla, Ad quam relpon
deo

1
1
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 279

deo, I ) nec poſſibilitatem a quoquam adhuc demonftrari PO

cuiffe ; fi naturalis ortus eorum habet quidquam non niſi a Deo
dependens, Ponamus ,' quod car concedatur, rationes ido
neæ non fuppetunt, fuiffe a quoquam agente obrentum metal
lum , quod ante non fuerat: æquiparari is cafus pofſer pro
creátioni fobolis, quæ etſi actum generandi plerumque fequi
tur , ideo tamen humanæ poteſtatis, artisque conjugum vel
regiorum , eorum 'archiatrorum , Senatuumquc intimorum
cujuscunque generis , non eft. Mulio igitur minus caſus ra
rus fi ullus daretur , quo opera humana merallum dicatur effe
productum , fufficeret ad probandam ejus ab arte humana depen
dentem procreationem ; cum fortuito in illud incidiffe , non
vero illud effeciffe dicendus effer. 2 ) Impotencia vero homi
nis efficiendi metallum , quod ante non fuit, inde oftendatar:
quia ad merallum requiritur vis partium firmius cohærendi ,
quam cætera corpora , qua major corum gravitas nititur ( s.
202. ) . Ecquis homoder elenientis vim , qua carent ? Quis
hefciret, illam omnibus infiram valde copioſiorein apparatum
& natura & arte effe præbituram ? Quis nefcir, ne copiofiffi
mas quidem res , v. c. aquam , procreari ulla arte in defertis
ficciſimis poffe , nifi ubi adeſt jam , ut effodi purei poſſint ,
onde hauriacur ? Si ne aquam quidem faccre ars poteft, quam
tamen fupra vulgus eruditum ſapere fibi viſi ex aëre & terra fie
ři poffe contendunt, fed vel pluviam cælitus exfpeétare, vel
eruere & haurire eam , ubi lzaberur, debet: quid fibi in me
talla efficienda arroget ? Hinc , qui non omnino ineptiunt,
divino 'muneri donum , qaod fingunt, aurain faciendi in ac
cepris ferendum effe ſciſcunt. - Quafi compertum haberenr, id
ulli vel propheræ vel apoſtolo olim divinitus darum fuiffe.
Palingeneſiam metalli nacuralem in matricibus propriís, ut quibus
elementa mecallorum confociari rurfus poffanr, propter teſti
monia fide digra in Lehmanno obria, nolumus in sur
bium
 280 PHYSICA PART. 111. SECT. I. CAP . tu.

bium vocare. In medio autem relinquimus , quam dicunt,

metallorum maturationem & perfectionem naturalem. si
& as
enim illa non notat , niſi uberiorem mcalli proventum ,
ſociationem elementorum illud perficientium , aut liberantium
a peregrinis , illa concedenda foret. Si autem generis mu
tationem innuere debet , ut nobilitecur meralium , v.g. ut ex
ferro cuprum , ex cupro vel argento aurum , ex plumbo ar :

11 gentum fiat, illud vix concipi pofiet, niſi quatenus jam ante
mixta fuiffent, & altero præcipitato , auf utcunque fegregato,
alterum ex fuis elementis coalefcentibus creviffet. Ex mercu
rio autem omnia naſci meralla hactenus precario fumi, per
fecutura intelligerur. Probabile igitur eſt, fingi cantum- &
oprari a quibusdam , ut e mercurio varie infpiffaro , quemad

. modum cinnabaris , ita & metalla , aliis admixtis , cum ipſo

digeſtis calore ſubierranco , & intime permixtis argentum lal
tem evadat , cui gelu infpiffarum fimile apparet , aut in amal
gama redactam . Non penſirant vero , ubi hydrargyrum co
piofifſimum habetur , ut Hydrix , ibi nullum reperiri argen .
tum , nec ex argento elici & poffe, uti e cinnabari , ant amal
gamate quoquo liber . Subreptio & fraus în exemplis ita fre
quens , ut ne unum quidem indubium adſit , circumſpectos
nos , nec credulos effe iubet . Idem & fentiendum eft de illo
figmento , quo alchemiſtä ſua panacea ætarem ultra millennium
ſe prorogare poſlo jaétant more illius, cujus colloquia refert
de lapide philoſophorum , cujus ipfe poffeffor videri voluit ,
Pa.Lucas in itinere per Afiam minorem & c. Cap. 12. Ubi ſen
tentiam ſuam incraſtare nititur Dervis Usbecenſis exemplo ho.
minum , qui alira 9 fæcula vixere , quod inter veros Philoſo
phos , quorum 7 ſibi notos dixit , adhuc in mundo peregri
nantes , ut fe perfectiores reddant , obtinere iactavit. Si quis
ea elementa , unde meralla procreantur & conſtant, eorum
ſemina vocare , & ca inde generari contendat , eum impro
Iri:
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 281

prie ita loqui liqueret, aut in valde extenſo & ampliato voca
bulorum fenfu . Pro hujusmodi feminibus metallorum vendi
tant metallarii halitus varios in fodinis metallorum obvios ,
quos variis appellant nominibus, nil diſtinêti notantibus, v. ç.
Schwaden , metalliſche Dämpfe , Broden , l'itterungen , let.
ter , cujusmodi vapores minerales quidem efic , fulfureos fuf.
focantes, aut arſenicales &c. conſtat. Cætera autem inde col
leéta altiori indigent indagine, ut quid veri illis inſit , inno
teſcat. Unde Vogelius in lift. n: iner. pract. p. 365. feqq. ni.
mium dediffe videtur Becherianis Stahlianisque placitis , dum
eandem admittit metallorum baſin feu partes conſtiruentes ,
quas p . 369 vocat materiam triplicem , vitrefcentem , inflam .
mabilem , & mercurialem volatilem , ideoque p. 366. meta
morphoſin metallorum , & tranſitum in nobiliora non abſur
dam judicat. Conſtructio enim & deſtructio naturalis metal
lorum nil tale involvit , cum eſſentia rerum fit immutabilis,

§. 268 .

Coberet cum di& tis altera queſtio , poſſítne metallum aliud Le meta
quoddam in aliud mutari ? Ajentes hanc metamorphoſin ſeu morphoſimea
transformationen metallorum faciliorem exiſtimant ipforum tallorum .
procreatione , cum hic tantum gradus quidam cohærentiæ ,
coloris , cæt. mutabiles , ſalva metalli eſſenria mutandi videan
cur. Hanc ideo cenfent fieri pofle bifariam , videlicet vel in
deteriorem , vel meliorem ftarum gradumque. Deterius di.
cunt fieri ferrum , aqua eam corrumpente in ferruginem , co
lore fimul murato ; melius autem , dum convertitur ſeu evehi
tur in chalybem, ferro tenſiorem , perfectiorem durioremque.
Contendunt porro , ferrum poſſe mutari in cuprum , & Neo
ſolii Hungariæ & alibi aquas dari , in quibus ea fiat transfor
matio. Notorium dicunt effe , cuprum murari in aurichal.

cum , cupro nobilius cariusque. Quia æs nobilius eſt ferro ,

Nn ære
(Wolfii Pbyf. Tom . III.)
 1

282 PHYSICÆ PART. 111. SECT . I. CAP. 111.

ære aurichalcum inferunt nobilitari meralla ignobiliora & natu

ra & arte pofle.

Negantes vero rectius, ejusdem metalli depravatio

nem aut elaborationem , talem facile largiuntur , qua idem
manet metallum , ſed in deteriori ſtatu , vel & in alio ftatu ,
ſeu puriori a peregrinis , ideoque ob puritatem meliori & no
biliori priſtino impuro , ſeu mixto peregrinis , qui pro re nata
V. c. pro admiſto nobiliori metalio , aut Zinco melior , aut pro
admiſto viliori & corrumpente deterior judicetur, v. c. dum
Enimvero me.
ferrum igne eſt fulum , ut malleari nequeat.
tallum in aliud tranfire ſeu mutari poffe, id vero bene negant:
quia fallaci argumento videtur cantum ferrum mutari in cu
prum , cum revera illud folvatur , & hoc, loco foluti adhæ
reſcar. Vid. not. ad § . 147. P. I. Phyfic. Quare fine hæc qui
dem viſa affinium facis metallorum transmutatio vera eft, mul .
to minus aliorum magis differentiam metallorum metamorpho
fis merebitur fidem . Repugnat ea quoque neceſſario differen.
ti eſſe ntiæ & vi cohæ rendi metallorum , ab ingredientium &
conſtituentium indole derivanda : quia aëris & ætheris prellio
eadem in eodem loco illius diverſitatis cauſa elle nequit ( S.
267.) . Accedit , quod mutatio fieri nequeat , nifi deſtructio
1 ne mutandi , & conſtructione murati , uti in ferro & cupro ,
fpecietenus transmutato . Quam veram mutationem unius in
alterum non eſſe , omnibus patet , quæ & propterea fieri ne
quit , quia idem fimul effe, & quoque non eſſe , v.c. fimul
ferrum effe, & non eſſe , fed cuprum , nequit ; item quia
eſſentiæ rerum ſunt immutabiles, iraque eſſentia ferri abire in
eſſentiam cupri æque nequit, ac in lignum, quale sidngofunov
Græci , reéte inter aduveta reculerunt.

Illis , quæ dudum in promtuarii Hamburgenfis Tom . VII. & IX.

commemoravi argumentis , fubreptionem experienciæ virorum
cætero .

OF
CIMELIOLOGICUM DE GEMMIS ET METALLIS. 283

cæteroquin egregiorum , hic adjicio . D. Kundmannus in ra

rior. nature & artis p . 625 - 29. ocularum fe teftem dicit auri
ex plumbo confecti . In Belgio narrat chemicum fe præſente
plumbum e feneſtre vitris periiile , data optione e 100 circi
ter tigillis ſumendi quem vellet. Quo facto idem noftro de .
dit plumbum illud in tigillum injiciendum & prunis imponen
dum , poftquam ante fuerat appenſum . Liquefacto plumbo
illo & jam cineres oftendente, dedit ipfi hydrargyrum , ut
tantumdem ejus appenderet, & liquato plumbo infunderet.
Quod hic caute fecit, hydrargyro fuper pileo examinaro ,
numquid peregrini metalli ſoluri indicium adhæreſcendo daret.
Poft confuſum cum plumbo hydrargyrum chemicus illi dedit
pulverem, lentis circiter molem æquantem , mox immiſcendum
amalgamati . Cuticula ſuperiori ſtatim fplendente multis co
loribus , paullo poſt jullit tigillum ab igne removere , ut re
frigeraretur. Everſo deinde tigillo , maſſa elapſa inſtar auri
fplenduit. Interrogavit noſter chemicum , num color idem
intus effet , qui , arrepto fcriniariorum cuneo , dividit maffam ,
ur internus color idem confpiceretur . Quam maſſam totam
donavit noftro , qui dimidia contentus fuit. Toium vero ait

prioris ponderis plumbi & hydrargyri = 4 unciis , non per

didiffe in igne niſi dimidiam drachmam . Hoc aurum , ait ,
fe D. Stahlio oftendiffe , eumque rogaſſe, ut partem ejus exa
mini ſuo fubjiceret , qui atteſtatus eſt, illud plus eſſe quam au
rum , ut alterum fere tantum argenti vel cupri addi poffet,
auri boni nota & cum ſuperfutura. Addit , deinde fibi 100
aureos pro maſſa illa promiffos effe , quos accipere recufavit,
obtencu doni non e manibus dimittendi . Magnificum illud
mallæ encomium omnem fuperat fidem ; nec Stuhlius in teſti
monio ſui examinis mentionem facit, nec Kundmannus dicit,
quidquam decerptum effe mallæ ; aut a ſe inde fieri juſſum ,
Unde colligere licet , de ſolo colore judicium efle factum .
Nn 2 Nifi
 284 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . III.

Nifi mihi ſimilis maſſa ex cupro culinæ facta oblata effet,

quam examinare potui , neſcirem , quid ad ca eſſer reſpon
dendum .
Sed maffam auro fimillimam & pariter per medium diviſam hy .
droſtatice examinavi, & deprehendi, non eſſe niſi fačtitium il
lud metallum fimile auro . Quia quaſi adeptus particulam la
pidis di & ti philofophici donaverat veram , an fiétam ,' ad aliud
cuprum fimiliter tingendum , illam micam , verſus folem per
fpicuam rubro colore , deprehendi effe præſtantiorem partem
magneris arſenicalis Zwelferi, cui forte vel cupro vel utrique,
nonnihil auri inerat , quia aquæ gravitatem 3 fuperabat, &
maffam dederat ultra decies aqua graviorem , cum alias non .
dum novics gravior eſſe ſolcat. Cornelio Martini Prof. Helm.
dir
ſtad. talem oblatam elle maffam ferunt, -ipfo præfente fa
étam , a quoquam , contra quem diſputarat argumenta aurificis
refutando, additis verbis : ſolve mihi hunc fyllogiſmum ; ad
quem jam promta eſt refponfio, diſtinguens inter aurum ve
rum & fpurium feu apparens , nec ductilitate nec gravitate ,
auro par, fed longe dispar. Nolo tamen diſſimulare, me
rubrum magnetis arſenicalis pulverem immiscuiffe liquefacto
plumbo Poque affuſo , nec tamen obrinuiffe , niſi album amal.
gama aqua 11 gravius. Num quis alius pulvis feu q,feu
& ħ tali colore tingat , qui auro fit fimilis , in medio relinquo,
cum amalgamata alba nota fint, & mixta e f & zinco & c.
metalla aurum extrinſecus mentientia colorem.

. 269 .
Indoles ter . Opacam ficcitatem , firmitatem & duritiem , noras eſſe

rea metallo . terræ , e qua metalla conſtant, patet ex . 12. & 121. Gra
rum . du tamen differre & firmitatem cohærentiæ & duritiem , ex

perimenta docent. Unde & terræ metallicæ discrimen, vi

rium gradu differentis , innotefcit, quod ipfis nulla ars conci.
liare
 CIMELIOLOGICVM , DE GEMMIS ET NET ALLIS . 285

liare valet. Loquor autem de immutabili diſcrimine, non de

mutabili , quod a calore & frigore, malleatione , aut addita ſuz.
perflua inflammabili materia , & ſubita in frigore liquore ex
tinétione ignitionis cæterisque externis caufis depender. Co
hæret cum hisce durabilitas , fixitas in igne, live in eo ignes
cant , five liquefcant, tantum gradu multum differens, ut in
aliis non niſi paucis fecundis aut primis minutis , in aliis per
perua ſit ; item differens ( §. 202.) gravitas propria ( 8.202 .),
de qua infra diſtin &tius agendum erit; nec non fragilitas mul

tum diverfa in diverſis , fed & in iisdem per peregrina valde

mutabilis , uti aurum , ) & + vel ſolo vapore ſtanni fragilia ad
modum fiunt, etli in ſe ſunt valde duftitia dispari gradu . Si
his glaciei durities objiciatur , ea intelligetur non eſſe conſtans,
& pellucida potius, ut vitri, quam firmior & opaca ut metalli.

§. 270.
Ubi cuneis dividuntur , vel franguntur metalla , ibi Et nitor vel
dantur ſeu particulæ nitentes , h . e. reſplendentes debilius non . Splendor re
nihil , micarum renuiſſimarum ſeu ocellorum infar ; ſeu omni: flexus.
no ſplendentes, hoc eft, fortius reſplendentes fpeculorum inftar.
Id quod & æquabilem indicat earum partium texturam , eliqui
do velut ſtaru reſiduam , & lævitatem illarum particularum qua .
fi per fe & naturaliter
policarum . Habent & lapides & falia
fimile quidpiam , & fuperficies liquorum , quod & fuperficies
merallorum liquefactorum puræ imitantur.

Murrhinis Plinius H. N. Lib. 37. 6. 2. tribuit fplendoremi fine vi .

ribus, nitoremque verius, quam fplendorem fimiliter & par
ticulis metallicis diffractis & puris nitorem tribuimus , quo
quadamtenus micant , ut pennæ quædam plumuleque. Cum
non niſi lux lucent ſplendentque, a particulis fixis ætheriis ad
mixtis nitorem metallorum derivare licet.

Nn 3 9. 271 .
 286 PHYSICÆ PART . Ill . SECT . I. CAP . lil .

g. 271 .
Metalla uta Liquantur quaſi vel fubtiliffime dividuntur metalla in
liquentur menſtruis fuis, h . e . corporibus ea ita ſolventibus, ut inter fol

* fundar- ventis interſtitia folutæ particulæ metallicæ laud conſpicuæ hæ .

reant. Hujusmodi ſunt Spiritus ætherei acidi, vitrioli, nitri,
falis vulgaris. His enim ita diſſolvuntur, ut parriculæ ſolutæ
in liquore non appareant, & quando inde præcipitantur, ſub
Funduntur autem ,
tiliſſimi pulveris inftar fundum petant.
quando in foco vitriaut ſpeculi majoris cauffici, vel ope ignis ve
bementioris e ſtabilibus fluida , & e duris mollia & liquida red
duntur, ut effundi in quaslibet formas pollint. Fula tamen
modo , & mox refrigerata, eadem manent, quæ ante fu
rant , metalla . Diuturniori feu fortiori igne autem alia fixa
manent, nec fentiunt detrimentum ; alia vero deftruuntur,ſal
tem detrimentum patiuntur , parte quadam in calcem vel in vi
trum , aut ſcoriam , quæ eſt ex parte pæne vitrum , abeunte.
Fula metalla ignità funt, quædam & apparent opaca , urunt,
& refrigerando priſtina ſunt metalla . Liquata autem frigida

quoque ſunt& manent ſoluta in ſuo menſtruo, nec præcipira.

ta per ſe rurlus coëunt , ſed manent atomi velut feparatæ a fe in
vicem . Quamdiu ſolvuntur , incaleſcunt quidem & efferve

fcunt aliquatenus cum folventibus ſe liquoribus , ut manus in

terdum vix ferant vitri fervorem , nec tamen urantur. In

utroque tamen cafu non ſolvitur firma partium cohærentia , ni

fi vi ætherea , quæ eft in foco fpeculorum vitrorumque uren
tium , in igne forti, & fpiritibus falinis. Atheris enim vim
omnium elementorum vi majorem eſſe , ſupra eſt comproba
tum ; nec folurionem tam fortis cohærentiæ metallorum præ

ftare poteft , niſi vis coharente longe major , elementorum fua

natura aptorum ad poros omnium vel minimos fubeundos, &
dispellendas particulas atomorum quantacunque vi verſus ſe in
vicem contendentium cohærentiumque.' Sublato autem mne.
tallorum
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 287

tallorum nexu aliæ res peregrinæ illis miſcentur , quando par

ticulæ poft feparationem manent ſeparatæ , aut aliter iisdem
conjunguntur .

§. 272
Raritas hic tribuitur metallis , uti alias & lapidibus aliis. Metallorum
que nonnullis corporibus , quia non funt ita frequentia & co- raritas pre
pioſa , ut pleraque alia foſſilia , fed multo pauciora . Si multi .ftantia cari.
plicari , uti lapides vulgares poflent, non cenſerentur rara, tasque.
ubi eorum paucitas raritatis eſt argumentum . Id quod in pri .
mis de inſignioribus metallis valet ; quia comparando metalla
inter fe ,utiliora cæteris , ut ferrum , plumbum , ſtannum ,
cuprum non adeo rara fint , ac cætera. Sapientiflime ipfa rari.
tas eorum in vira utilitati eſt attemperata.
Præſtantia vero no
tat eam ipſorum bonitatem , dignitatem , qua alia pleraque foſ
filia antecedunt , iisque ideo jure præferuntur .
Eximiam vero
præftantiam tribuimus metallis præ cæteris corporibus , tum
ob memorata jam communia quædain egregia attributa ( .
269. f2:19.) , tain ob raritatem inſignem paucitaremque præci
puorum , tum ob inſignes proprietates mox enucleandas . Ex
conjunétim ſimta raritate & præſtantia fequitur eorum caritas ,
h . e . magnum pretium , quo æftimari ab hominibus, feu digna
cenſeri, atque emi & vendi ſolent. Quæ alio nomine etiam
precioficas fequiori ætare latinitatis diéta eft.

Clariora hæc fient per ea , quæ inferius de pretiis proprietatibus

que metallorum fuis locis addentur. Hic nimirum in genera

libus verſamur , quæ indeterminata ex parte manent , & poſt

ea demum determinari poterunt , ubi ad peculiares 'metallo
rum claſſes explanandas perventum erit.

§. 273 .
De inſigni metallorum utilitate nemo dubitare poterit, Metallorum
qui perſpectum habet , quot metallorum foſfores, ex eorum utilitas.
fodinis
1

288 PHYSICÆ PART. III. Sect . 1. CAP . 111 .

3
fodinis ſibi ſuisque viétum quærant , cæteraque vitæ præfidia;
quor dentur opifices & artifices, metallorum fabricas, ad uſum
præparaciones, ſegregationes, diductiones in contos , bra

Čteas, acus & aciculas , fila, elaborationes conſtructionesque in

ſeras,repagula, fornices, clavos , culcros, furcas , falces , vome
res , inalleos, terebras , limas ,cuneos , cola , fecures , ſoleas,
anchoras , cantharos, urceos , patinas , gladios, enſes,
pugiones , 'ſclopera, fclopos, tormenta bellica, mortaria
omnis generis , catenas', vincula , compedes, pedicas , nu
mellas , numismata, numosque omnigenos, annulos , candela
bra , novaculas, forfices, claves, calcaria , rotas , fores, forna.
ces, ahena, menſas metallicas, horologia , innumeraque inſtru
menta conficientes. Vix enim ulla datur officina opificum ar
tificumque, quæ non variis diverfisque utatur metallicis inftru
mentis ; nec ullum vitæ genus , quod nullis indigeat inetallis
in gentibus paullo cultioribus, & a barbarie alienis. Quare
vix quidquam in vitæ laboribus utilius metallis dacur.

§. 274 .
Catere me. Præterea poſſunt metalla lima in ſcobem redigi , & eli
tallorum mari prout lubet , ad figuras formasque uſibus ſuis idoneas;

communita. poſſunt præparari limando ad polituram fplendorem que ele.

tes,
gantem recipiendum ; poſſunt tornari, in cochleas omnis ge.
neris , earumque matrices; poſſunt limando & poliendo re
novari ; exſculpi poffunt & cælari in figilla , literarum typos,
tabulas effigierum , figurarumque omnigenarum ; in typos
monetis imprimendos; poífunt dedolari , diſcuneari, diſcindi,
perforari, dirumpi , & rurſus conjungi per fe aut per alia ;
poffunt polita aëre atmoſphæræ comprimi , ut firmiter coha
reant , velut marmora polita , ue directe non niſi ſtupenda vi
divellantur , cum exigua vi ad latera dimoveri queant; por
ſunt cava hemiſphæria metallica marginę parum lato & poliro
fibi
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 289

libi invicem applicari, aëre exhauriri , & tum atmoſphærica

comprellione haud fecus comprimi & cohærere, acfi non ef. .
fent cava intus, ſed ſolida plana
plana.. Id quod Gerikiana experi.
menta primum fummæ admirationi Cæſaris & Principum ,
Optimacumque imperii germanici in comitiis expoſuere.

Cæteræ affe tiones metallorum non egene peculiari explanatione,

cum ex antea diĉtis jam pateant.

ſ. 275 .

Proprietates vero metallorum in primis ſunt notande, Metallorum

uti in re qualibet alia. Hujusmodi ſant natura & terra me proprietates,
tallica , Linnæo mercurialis dicta ; gluten f. Qroyosov metalli
cum ; cohærentia eximia , denfitatem opacam gravitatemque
ſimilem inferens; indoles ductilis vel in frigido ftatu , & mal
leo ad incudem explananda quoquoverſus, clangor validus ple
risque; ferruminacio , plumbatura ; mixtura intima metallica;
examen in baſano ( lapide lydio) ; fubtilitas recipiendi & expri
mendi figuras incidos , aptitudo ad cochleas ſubtiliſſimas, ad ol
las papinianas &c. ad fuſionem in igne ſpecie ſplendida, & in
durandum ſuperficie convexa , folubilitas in ætherio go.

S. 276.

Quia metalla ſunt compaéta corpora , eaque cæteris Quid fit ter
omnibus compactiora (S. 202.): debent illa potiſſimum terrea ra & natura
Sunt enim metallica ?
eſſe ( S: 125. ) , & terram continere puriorem .
corpora per ſe ficca , inſipida, inodora ( 8. 11. ) & cæteris
ponderoſiora ( 5. 12. ) & ( ſ. 201. 203.). Euſi vero natura

funt compacta metalla forti tamen compreſſione per malleos &

fubitam ignitorum extinctionem evadunt compactiora & pon .
a derofiora. Non tamen omnis terra metallis conſtituendis eft
upr

idonea, ſed ea tantum, quæ metallica dici meretur , quia majori

Alicer
vi inter fe cohærendi prædita eſt omni reliqua terra.
Oo enira
(Wolfii Phyſ. Tom . III.)
290 PHYSICE PART. III. SECT. I. CAP. 111 .

enim differre elementa præſertim homogenea nequeunt, quam

gradu virium movendi, & niſu verſus fe invicem cohærendi.
Quo major eſt hic niſus verſus ſe invicem , & quo minus ei
quidquam obftat, eo fortior firmiorque eſt cohærentia & com
patio maſſæ corporeæ. Quare cum major cohærentia firmior:
que partium compactio non detur ea , quæ in metallis occurrit ,
vincitque omnem lapidum vulgarium compactionem , cum ea
fimul ad cæteras qualitates metallicas apta fit, deficiente nomine
apriore metallicam ejus terræ naturam dicere licebit, cum per
explicationem liqueat, eam eſſe vi adhærefcendi conftanti , ne
per fuſionem quidem adimenda, & fortiori lapidea terra , fi
mulque apriori ad omnes proprietates merailicas comprehen.
dendas prædiram . Quæ omnia fi per naturam & terram egre
giam excellentioremve denotamus , metalla conſtabunt e terra
& natura excellentiori f. prorfus egregia. Idcirco terra & natura
ejus, quæ non eft ita egregia , minuſve excellens , ea nec me
tallica , f. inepta erit ad metalla conficienda.
Plinius H. N. L. 33. c. 6. fcribit de argenti metallo :- reperitur qua
que in ſterili folo , atque etiam montibus , & ubicunque una
inventa.vena eft, , non procul invenitur alia ; hoc quidem &
in omni fere materia : unde metalla græci videntur dixiſſe. Sic
metalla forent, quæ alia juxta & poft alia reperiuntur. Aft
quiametalla græcis fere funt cuniculi & fodinæ, uti ustan lov
dos fodina falis, & oblidio 81 % TWV Metanaw per aĉtos cuni

culus capra fertur, μέταλλαειν 20 μεταλλευειν eft inquirere ,

perſcrutari, effodiendo eruere & ſegregare a peregrinis : po
tior eorum videatur fententia , qui mecallum dicunt eximium
quidpiam perfcrutandum aut perſcrutatum . Erit igitur me .
tallicum corpus eximium dignum , quod cuniculis actis e terre
viſceribus eruatur. Stanni 4 unciæ liquatæ, poftquam malleacz
fucrunt, grana plus ia v ponderacunt.

g. 277.
 CIMELIOLOGICVM , DE GEMMIS ET METALLIS. 291

S. 277 .
G'utira metalicum igicur vel infammabile , quo terre Di glistine
in metallis compacta .cenſetur , non erit , niſi vis fortior & mciullico .
terræ illius præjlantioris eximiæque , o cætcrorum , in ftatu
fixo , ad hanc compactionem adjuvandam perficiendamque ido
neorum . Quare & præitantiora aquæ nonnulla elementa , per
quæ fluidla fieri & fundi pollunt; & aëris , cujus copia in folu .
tione merallorum ex illis excedit , acifcerdit & avoiat in auras ;
& ærheris præcipue, cujus refiftentia tantum furvoris gradura
fuftinere poflunt , & qui electricis phanomenis in illis lè exſe.
rit , itidem fortiori cohærendi & unionis cum terreis particu
lis eximiis congruentia illis velut glutinis loco ineffecenfeantur,
quid in plerisque vix , aut in aliis ne vix quidem , fumma vi
ignis & ætheris deftiui feu disjici ac dillipari penitus poffunt
( 9. 267. ) .
Sic ergo , ſi ita placet, gluten metallicum mixtura
cæterorum elementorum æthereorum inprimis eximiæ terræ
proportione viriuin reſpondens, & habebitur aliquid metallis
proprium
Differet hoc gluten metallicum a glutine lapideo , tanquam nec
fimillimis elementis in gradu virium , nec in proportione ele.

mentorum huic par, fed inferioris indolis. Non diſceptabo,

.num rećte ut gluten fpeétzuur, & hoc nomen mereatur aunt
uliginis , anne potius crrcra miſcibilia.rque ad metallim in .
time conſtituendum fint neceffaria ingrediensia & peculia ejus ,

ac ipſa egregia terra. In verbis enim fimus faciles, dun rem

teneinus , fcilicer cætera elementa ad naturam metallorum con
ftituendam æque neceſſaria , ac terram , gradu diverſam .

$. 278.

Ex illa præſtantiori omnium , quæ metallis inſunt, ele Eximia co

mentorum , quorumque vi , intelligitur etiam eximia partium rum cobe
inter ſe cobærentia. Quo fortius enim verſus ſe invicem ferun- rentia & c.
Qo 2 tur,
 292 PHYSICÆ PART. 111. SECT. í. CAP. II .

tur , eo validior requiritur vis ad eas a ſe invicem divellendas ;

& quo validiori vi ſunt divellendæ , eo fortior erit metallorum
firmitas & cohærentia. Quæ dum vel lapidum vulgarium
immo duriſſimorum cohærentiam ſuperat, eo magis refiftuot
rupturæ , & (quia tali ictu mallei , quo vel adamantes diſliliunt,
metalla disjici nequeunt), merito eximia erit appellanda. Co
m
hærentiæ partium intimæ reſponder denfitas, quia eft = », &
2
m cohærentiam partium infert ( § . 1 14. feq . P. I. Pbyſic .). Cum
vero denſitas opacorum gravitate ſeu pondere corporum iono.
teſcat ( S. 119. ibid.), eidemque proportione reſpondeat; quo
gravius eſt corpus, eo erit denfius, quo denſius, eo arctius
cohærebunt ipfius partes cæteris paribus. Hinc metalla eo
ar &tius connexas habent partes cæteris mixtis , quo ſunt illis
graviora. Sunt autem omnibus graviora (S. 202.) , ergo
eis denfiora; & fortiori cohærentia pollent.

Obſtare his videantur, quæ de ſtanno & plumbo expertus eſt Mu..
ſchenbrukius, de quibus vid. ejus introd. ad cobarentiam cor
porum firmorum Experim . 01 68. Iis patuit , ' ur hoc utar,
filum plumbeum to pollicis rhen . craſſum diruptum eſſe
2.94 libris : ſtanneum æquale 491 11. Quæ gravitati non re
ſpondent. Sed notat ipfe fila illa cylindrica pondere appenfo
fuiffe attenuata & elongata fic, ut ħ in diametro tantum 100
æquarit , & ſtannum ico " , cuſpis fracturæ plumbi autem
fuerit acuta fere, ſtanni áo ". Quæ ex ductilitate intelligen
tur. Conf. 9. 224. P. I. Phyfic.

Ø. 279 .
Metallorum Ductilis metallorum indoles omnigena Aluit ex infigni
ductilitas partium cohærentia , quæ falva manet , etiamſi fortiter trahen.

applicata. do per foramina vel rimas chalybis in fila, laminas aut lamellas
admodum ſubtiles extrahantur , aut ictibus malleorum fuper
incudi
 CIMELIOLOGICUM, de gemmis et METALLIS. 293

incudibus pro lubitu in omnes extendantur dimenſiones , aut

extenſa rurſus compingantur intra ſuperficiem minorem . Du
Etilia enim citra rupturam diftenduntur in ſtacu frigido quo
que, quorſum lubet ( S. 121. P. I. Phyſic .), & malleis obrem
perant. Hinc & metalla quadam gaudent flexilitate, qua cudi ac
dirigi in alias aliasque plagas eorum partes ita poſſunt, ne ex
cudendo frangantur & rumpantur. Gaudent quadam molli
tie , dum percutiendo & tundendo transferri & moveri partes
inter fe nonnulla ſitus mutatione poſſunt, ne tamen ab unione
prorfus diſcedant. Nititur ergo flexilitas ductilis quadam par
tium mobilitate inter ſe falva cohærentia firma inter reſiduas
unitas. Ut vero ducantur & expandantur, quorſum lubet , in
frigido ftatu , vis accedere debet externa major aliquantum ea,
qua paulatim loco fuo movendæ & aliorſum ducendæ partes
fibimet adhærefcunt. Juvatur diductio violenta metallorum
calore ,qui & frigida malleando extrahendoque, augetur,
Prout ferrum cuditur facilius, dum ignitum eft, quam dum
frigidum eſt malleandum , ut in proverbium abierit, ferrum
in igne cudendum eſſe. Ineft fimul ductili naturæ quædam

elaſtica vis , ob quam & græcis ena ? a ductilia dicuntur , quia

comprimi poſſunt & expandi rurſus, vel limul tendendo aliæ
partes comprimi, aliæ diduci aliquatenus , ut quo magis indu
ruerunt , eo magis refiliunt in priſtinum partium fitum , uti in
fagiccariorum arcubus tenſis ; quo minus autem induruerunt,
& quo molliora funt , eo quoque minus recuperent priſti

num fitum , ſed violenter mutatum eo magis retineant, cohæ

rentia naturali pro partium cohærentium numero haud infir
orum metallorum
mata . Ductilis hæc indoles præcipua eſt pur
proprieras, in diverſis tamen diverſo gradu obtinens , , & per
impuritatem valde mutabilis , uti per halitus ſtanni aut plumbi
in O & ) (S. 269. ). Si partes metallicæ fant minutiſſime la .

melloſæ & quadamtenus flexiles , mechanica quoque eorum

00 3 Itructu
 296 PHYSICÆ PART . 111. SECT. I. CAP . 111.

prer quas ſonora in ſtacu frigido dici mereantur & rinnula , dum
in tenui forma pulſantur cava. Quo major eſt tenſio partium
metallicarum , ac durities , eo & magis ſonora vel canora ſunt
metalla , ut patet in chordis tenſis, in fiſtulis organorum pneu
maticorum in tubis muſicis ftentoreisque & campanis. Tanto

gradu naturæ ſonoræ nulla alia foffilia gaudent, ideo canta vi

brationum pernicitas metallis plerisque propria cenſenda , &
eximia EUNXng vel canorus & validus clangor dici meretur.

Aurum quidem percuffum non dicitur tinnire, atque plumbum

percuſſum malleo vix fonorum ; quod fi vel de puriſſimo utro
bique capiatur , gradu tamen tantum obruſe fonora cenfenda
ſunt ambo , & quendam fonum omnino edunt , fi in debitam
formam , v. c. tenſi fili, aut campanz , tibiæ , tubeve , redi
gantur. Quo magis indurata & tenſa ſunt, eo quoque cla
rius canora erunt. Sonant & aurei belgici , utut fat Alexiles,
ſuper ſe invicem miſli.

§. 282 .

Motalla me Metalla naturaliter plerumque fibi invicem fuisque mine

tallis mine- ris & matricibus tam arcte ſunt immifta , ut arte metallurgica &
risqueimmi. docimaſtica vix ac ne vix quidem fatis fegregari, EJ pura
ſta naſcun. omnino obtineri queant. Docuit illud luculenta omni ævo expe
t17. rientia metallarios , ut plerumque fumtuum parſimonia abſti
nere a perfectiori ſegregatione & analyſi foleant artifices. Do
cent id etiam nunc experimenta & examina minerarum rejecta
rum , ceu inutilium , aut fatis excoctarum ; item metallorum
pro puris vendicatorum , fi accurate ſecundum leges docima
íticas inſtituantur. Cujus veritatis tam copioſa proftant do
cumenta , ut vix ullo opus fit in medium afferendo.

§. 283 .
 1
CIMELTOLOGICUM , DE, GEMMIS ET METALLIS.; 297

$. 283
Similiter opera bumana intime mifcentur metalla igne Fafione me.
fuſa , ut alia aliorum poros ſubeant; gravitatemque fortiantur talla intime
immutatam . Nicuntur & hæc experimentorum fide fere fola, miſcentw .
cum a priori ita non fit perſpecta metallorum eflentia & natura,
ut ex ea præſciri , vel tantum jam eruta explicari & demon
ſtrari pollint (S.569 . P.11. Phyſ.). Eft vero hic campus ex
perimentorum adhuc valde inculcus ( S. 571. feqq. P. II . Pbyl.),
ut ejus diligentior cultura in pofterum fit exoptanda , & fimul
vitæ humanæ ufibus nondum prædicendis applicanda. Non :

enim niſi detectis principiis eorum uſus poteft indagari. Idem

& in hac metallorum confuſione patet.

. 284.

Ferruminatio dicitur excima conjunctio partium fepa. Quid fit fer .

Plusnbatura vero rumination
ratarum diverſi aut ejusdem metalli per fefe
fefe..
conjunctio partium ſeparatarum ſeu ejusdem ſeu diverſi me plumbatura ?
talli
per aliud vel alia , iraque velut per gluten intermixtum
fuſumque. Vel conglutinatio metallorum fortior eſt ferrumi
natio , debilior plumbatura.

A ferro diéta eft ferruminatio , quod ignitum ſeu candens ferrim

ruprum malleis folet rurſus conſolidari ſeu firmiter conjungi.
A plumbo aurem plumbarura , quaſi conjunétio five conglo
tinatio plumbo facta. Exiſtimo autem plumbum intelligi al
bum h. e. ftannum , quo varia metalla facile illinuntur con
glutinanturque. Ia digeſtis juris romani legitur : ferrumina
tio per eandem materiam facit confuſionem , plumbatura vero
non idem efficit. I. 23. De rei vindic. $. . Sed ibi ferrumina

tio notat conjunctionem indiſſolubilem , five per fe facta fit,

ſive per
aliud inſeparabile, quod ferramen appellatur. Ad
plumbarum autem dicitur, quod auferri ab altero poreſt ob
debilem cantum conjunctionem . Unde plambatura erit no
(WolfiiPbyſ. Tom . III.) PP ftratiurn
 298 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 111..

ſtratium , Schnell - Loth , ſtannum ; ferrumen aurem Schlage.

Loth , per'cuprum , argentum &c. Ita Pomponius l . quidquid , H
de A. R. D. ſi fuum fcyphum alieno plumbo plumbaveris, alienove
argento ferruminaveris , non dubitatur, fcyphum tuum eſſe.
Plinius H. N. L. 33. 6. 8. fcribit, chryſocollam & aurifices fibi
vindicant agglutinando auro & inde omnes fimiliter appellatam
dicunt cæt.

§. 285 .

Hypothetica Plumbatura & ferruminatio proprie non eſt niſi metallo

metallorum rum . Etenim metalla ſeparata aut per ſe aut per aliud me
proprietates, dium ceu gluten conſolidantur ; & fi per aliud , aut fortius 'va.
lidiusque aut debilius conglutinantur (S. 284. ). Priori cafu
ferruminantur , pofteriori adplumbantur. Per ſe vero con
juncta ſeu redintegrata ſeu conſolidata, vel ſimpliciter ferrumi.
nata dicantur. Ita plumbaturam & ferruminationem proprie
tates effe metallorum conſtat , naturæ eorum unice convenien
tes , hypothetice nempe ſi ſeparata funt conſolidanda . Sic )
& aurum confolidarur mixtura o & ); cuprum mixto f &
) , ferrum & vel orichalco. Stannum mixto plumbo & ſtanno,
orichalcum ur ſtannum , 'firmius ut cuprum.

. 286.

Bafanum vel lapidum lydium novimus dici id genus

Ufus baſani
in metallis. lapidum , quo mecalla affricta internoſci poſſunt. Scilicer abra
fas in illo particulas metalli , cum alio indubio metallo affricto
comparamus , & inde , quantum viſu fieri poteft probabili fal
tem ratione judicamus, cum quonam notiori maxime conye.
1
niat. Et hujus generis illud ipſum eſſe qua partem affrictam
concludimus , quod non erat nobis antea notum . Lineola
enim affricłu metalli in baſalte orta , continet quasdam affricti
metalli notas, h. e . partes ipſum confticuentes. Hinc cum
fimuuma
 CIMÉLIOLOGICUM, de GEMMIS ET METALLIS . 299

fimillima metalla , fimillimas dent notas in lineolis , notius me

tallum genuinum prope prius affiictum , adfpe &ta lineola do .
- cebit , ſitne ignotum ipfi fimile omnino , nec ne ? Si non eſt
omnino ſimile , aliud gradu inferius affrictum , cujus mixtura
cum peregrinis conſtat, & cum quo exactius convenit , gra
dum quoque ſimilitudinis docebit fi non ex aſle , quadamtenus
tamen proviſus ratione (§ . 569. fqq. P. 1. Phyſic.). Si ad no
tam affrictam guttula menſtrui allinitur, quo mixta diverſa diſcerni
poffunt, confirmatur judicium vere intuitu lineolæ affrictæ
formatum , aut error innoteſcit, accedente eciam ſono cum
notioribus comparato.

S. 287.

Metalla mercurio folvi & baſano poſſunt examinari, &, Poffuntme:

cujusmodi fint, explorari. Affrictu enim notæ metalli in baſano talla lapide
confpicuæ fiunt, ut cum notis notiorum metallorum poffint lydio explo
comparari indeque dijudicari (9. 286.). Quare ad lapidem rari & pfola
lydium metalli dati indoles poteſt explorari , ut melior ejus vi,
cognitio obtineatur , quam nudo adſpectu vel unius tantum ,
vel & plurium extrinſecus fimilium haberi poteft. Si enim
ſatis deauracum eſt argentum , cuprum & c. oculis nudis vide
bitur eſſe aurum , quod affrictus illico rectius docet. Etſi igi
tur interior indoles ita nondum innotefcit , inciſio quædam
facta plura manifeftabit. Hinc metallum erit , cujus indoles
prope vera baſano poteſt explorari , vel indoles prope
vera baſano manifeſtanda eric propriétas metalli. Pariter & hy,
drargyro folvi metalla falcem pleraque poſſunt. Eft enim hydrar
gyrum velut proprium metallorum menftruum , ita fere ſubiens
eorum poros, ita partes diſſocians & imbibens ſeu in ſe recipiens,
uc videri in ipſo nequeant , quemadmodum aqua falia ſolvit fovet
que in fuis interſtitiis. Quo ipfo pateſcit , cum metalla tam

fortiter cohæreant, ut niſi ingenti ætheris agitatione diſſolvi

Pp a nequeant
1 !

300 PHYSICÆ PART. III. SECT . I. CAP. 111.

nequeant ( . 271.), plurimum ætheris mercurio ineſſe, quo ica

penetrare poros metallorum poflit , ut diſcedant & folvantur
fic , ut tamen minime partes priftinum , quod fuerant, ma
neant metallum . Quod inde liquet, fi aurum vel argentum
folutum illinitur alii metallo , illud , igne difſipato hydrargyro,
auro argentove obductum & veſtitum deprehenditur. Meral

lum hydrargyro fic folutum , vel hydrargyrum metallo foluto

fluida fua & currente natura orbatum & quadamtenus ſtabile
factum , appellatur amalgama, de quo inferius plura. Ineſe
vero hydrargyro multum ætheris , primum & inde colligitur,
quia minori multo ignis vi volatile fieri & deftillari poteft ac
fublimari, quam ullum metallum , & 600 graduum vi bullit
ac in auras dilſipatur; 2 ) quia difficillime coagulatur & malleari
valeat , quod ab ætheris fortioris vi intus validitſime agicara,
ideoque tantopere vi terræ cohærendi reſiſtente pendere intel
ligi poteſt. Tunc enim demum domari & fuperari illa vis
comperitur , cum nitri fumantis , nivem circumjećtam in .
choata ſolutione conglobantis , vis ejus agit agitationem inhi
buitaut avocavit ad glaciem folvendam .

Utimur lapide lydio potiſſimum in explorandis carioribus metallis,

& fi vitiora quoque eo explorari poffent. Ea enim nudo fenfu
cæterisque notis extantioribus , & divifione adhibita fie fatis
internofcuntur , ut lapide lydio adhibendo non ſie opus. Pof

fent his addi cærera examina metallorum hydroſtatica & chemica

per menſtrua & c. in paucorum poteſtate pofita (S. 674. P. II.
Phys.). Dehydroſtaticis conſuli poteſt (8 565. & 202. P. II.
Cæteras metal
Phys.). Plura deinceps fuis occurrent locis.
lorum notas 5. 275. memoratas , ut faciles intelleétu , & ap
plicatu difficiliores ad ignota exploranda, jam feponere licebit
brevitatis habenda ratione .

$. 288 .
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ' ET METALLIS. 301

$. 288 .
Dividuntur meralla in nativa & facticia. Priora in me: Metallorum
talla & femimetalla ( S. 203. ) , quæ a nonnullis imperfectiora diviſiones
appellantur , quanquam in ſuo genere fatis funt perfecta ; fed tres.
ex parte tantum non omnibus metallorum attributis gaudent,
uti mox pluribus exponetur. • Ambo in pura diſpefcuntur,
& impura.

S. 239 .

Semimetalla, vel prope metalla generatim metallis ſunt Semimetals

fimilia , quatenus communibus eorum attributis quibusdam, lorum in .
lapidibus haud inficis , gaudent. Nempe lapidibus funt gra fignia .
viora fpeciem mecallici nitoris præ ſe ferunt, per ſe aut igne
liqueſcentia fplendent, dum in aëre refrigerantur, convexa
indurantur ſuperficiei minus tamen fixa ſunt in igne , quam
ipſa metalla, ſed potius avolant e tigillo , malleari autem & duci
more metallorum nequeunt. Reperiuntur quoque in mineris
ſuis, ut metalla , differunt tamen a mineris ſuis , quæ ſi per ſe

liquefcunt, in lapidem , fcoriam vel vitrum abeunt, non vero

liqueſcendo ſplendent, nec reliquas attributiones prope meral
licas exſerunt (S. 203. ). Illa eorum pars , quæ metallis eft
affinis, uti expofuimus , vocatur regulus, quafi dominans &
princeps in ipfis.

$. 290 .
Semimetalla nativa in ſtatu ordinario vel funt liquida Semimetalla
vel illiquida, feu currentia & ftabilia. Illa vulgo fluida hæc dividuntur.
folida dicuntur. Fluidum feu liquidum eft unicum hydrargy .
rum , ſeu argentum vivum , aut mercurius currens. Srabilia
vel duriora funt vel molliora illis. Duriora vel mox in igne

avolant vel ſenſim , vel fere fixa funt. Ilta arſenicum illa Anti
monium , hæc cobaltum dicuntur. Molliora vel teſſelata funt &
Pp 3 igne
 PHYSICÆ PART . III. SECT. I. CAP. 11.
292

tur , eo validior requiritur vis ad eas a ſe invicem divellendas ;

& quo validiori vi funt divellendæ , eo fortior erit metallorum
firmitas & cohærencia. Quæ dum vel lapidum vulgarium
immo duriſſimorum cohærentiam ſuperat, eo magis refiftunt
rupturæ , & (quia tali i &tu mallei , quo vel adamantes diſfiliunt,
metalla disjicinequeunt), merito eximia erit appellanda . Co
m
&
hærentiæ partium intimæ reſpondet denfitas , quia eft
2

m cohærentiam partium infert ( ſ. 114. feq. P. I. Pbyfic.). Cum

vero denſitas opacorum gravitate ſeu pondere corporum inno
teſcat ( $. 119. ibid.), eidemque proportione reſpondeat; quo
gravius eft corpus , eo erit denfius, quo denfius , eo arctius
cohærebunt ipſius partes ceteris paribus. Hinc meralla eo
arctius connexas habent partes cæteris mixtis , quo funt illis
graviora. Sunt autem omnibus graviora (S. 202.) , ergo &
eis denfiora ; & fortiori cohærencia pollent.

Obſtare his videantur , quæ de ſtanno & plumbo expertus eſt Mu

ſchenbrukius, de quibus vid . ejus introd. ad coharentiam cor .
porum firmorum Experim . 61 68. Iis paruit , 'ur hoc utar,
filum plumbeum jo pollicis rhen . craffum diruptum effe
2.94 libris : ſtanneum æquale 491 tb. Quæ gravitati non re
fpondent. Sed notat ipfe fila illa cylindrica pondere appenfo
8 11
fuiſſe attenuata & elongata fic, ut in diametro tantum 18 .
æquarit , & ftannum 1ło" , cuſpis fracturæ plumbi autem
fuerit acuta fere, ſtanni šo " . Quæ ex ductilitate intelligen
tur . Conf. J. 224. P. I. Phyſic.

§. 279 .

Metallorum Dutilis metallorum indoles omnigena fuit ex infigni

ductilitas partium cohærentia , quæ ſalva manet , etiamfi fortiter trahen
na vel rimas chalybis in fila, laminas aur lamellas
applicata. do per forami
admodum ſubtiles extrahantur , aur itibus malleorum fuper
incudi
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 293

incudibus pro lubitu in omnes extendantur dimenſiones , aut

extenſa rurſus compingantur intra ſuperficiem minorem. Du
Stilia enim citra rupturam diſtenduntur in ftatu frigido quo
que, quorſum lubet ( ſ. 121. P. 1. Phyfic.), & malleis obrem
1
perant. Hinc & metalla quadam gaudent flexilitate, qua cudi ac
dirigi in alias aliasque plagas eorum partes ita poſſunt, ne ex
cudendo frangantur & rumpantur. Gaudent quadam molli

tie , dum percutiendo & tundendo transferri & moveri partes

inter fe nonnulla ſitus mutatione poſſunt , ne tamen ab unione
prorſus diſcedant. Nitirur ergo flexilitas ductilis quadam par.
tium mobilitate inter fe falva cohærentia firma inter reſiduas
unitas. Ut vero ducantur & expandantur, quorſum luber, in

frigido ftatu , vis accedere debet externa major aliquantum ea ,

qua paulatim loco ſuo movendæ & aliorſum ducendæ partes
fibimet adhærefcunt. Juvatur diduétio violenta metallorum
calore, qui & frigida malleando extrahendoque, augetur.
Prout ferrum cuditur facilius , dum ignitum eſt, quam dum

frigidum eſt malleandum , ut in proverbium abierit, ferrum

in igne cudendum eſſe. Ineft fimul ductili naturæ quædam
elaſtica vis , ob quam & græcis enc/a ductilia dicuntur , quia
comprimi poſſunt & expandi rurſus, vel limul tendendo aliæ
partes comprimi, aliæ diduci aliquatenus , ut quo magis indu
ruerunt, eo magis refiliunt in priſtinum partium fitum , uti in
fagiccariorum arcubus tenſis ; quo minus autem induruerunt,
&
quo molliora funt, eo quoque minus recuperent priſti
num fitum , ſed violenter mutatum eo magis retineant, cohæ
rentia naturali pro partium cohærentium numero haud infir
mata.
Ductilis hæc indoles præcipua eſt purorum metallorum
proprietas, in diverſis tamen diverſo gradu obtinens , & per

impuritatem valde mutabilis, uti per halitus ſtanni aut plumbi

in O & D (S. 269.). Si partes metallicæ fant minutilſime la .
mellofæ & quadamtenus flexiles, mechanica quoque eorum
Oo 3 ſtructu
 292 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 11.

tur , eo validior requiritur vis ad eas a ſe invicem divellendas;

& quo validiori vi ſunt divellendæ , eo fortior erit metallorum
firmitas & cohærentia. Quæ dum vel lapidum vulgarium

immo duriſſimorum cohærentiam ſuperat, eo magis refiftunt

rupturæ, & (quia tali ictu mallei , quo vel adamantes diſfiliunt,
metalla disjici nequeunt) , merito eximia erit appellanda. Co
m
hærentiæ partium intimæ reſponder denfitas , quia eft =
2 &
97 )
m cohærentiam partium infert ( S. 114. feq . P. I. Pbyfic .). Cum
vero denſitas opacorum gravitate ſeu pondere corporum inno .
teſcat ( S. 119. ibid .), eidemque proportione reſpondeat; quo
gravius eſt corpus , eo erit denfius, quo denſius, eo arctius
cohærebunt ipfius partes cæteris paribus. Hinc metalla eo
arctius connexas habent partes cæteris mixtis , quo funt illis
graviora. Sunt autem omnibus graviora ( 8. 202.) , ergo &
eis denfiora; & fortiori cohærencia pollent .

Obſtare his videantur , que de ſtanno & plumbo expertus eſt Mu • ,

ſchenbrukius , de quibus vid . ejus introd . ad cohærentiam cor
porum firmorum Experim . 01 68. Iis paruit , 'ur hoc utar,

filum plumbeum to pollicis rhen . craffum diruptum elſe

2.93 libris : ſtanneum æquale 494 18. Quæ gravitati non re
fpondent . Sed notar ipfe fila illa cylindrica pondere appenſo
8 11
fuiſſe attenuata & elongata fic, ut ħ in diametro tantum 18

æquarit , & ftannum ico " , cuſpis fracturæ plumbi autem

fuerit acuta fere, ſtanni ī ša " . Quæ ex ductilitate intelligen
tur. Conf. 9. 224. P. I. Phyſic.

§. 279 .
Metallorum Duktilis metallorum indoles omnigena fuit ex infigni
ductilitas partium cohærentia , quæ falva manet , eriamli fortiter trahen .

applicata. do per foramina vel rimas chalybis in fila, laminas aut lamellas
admodum ſubtiles extrahantur , aut ictibus malleorum ſuper
incudi
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 293

incudibus pro lubitu in omnes extendantur dimenſiones , aut

extenſa rurſus compingantur intra ſuperficiem minorem . Du
Stilia enim citra rupturam diſtenduntur in ftatu frigido quo
que, quorſum lubet ( ſ. 121. P. I. Pbyfic .), & malleis obrem

perant. Hinc & metalla quadam gaudent flexilitate, qua cudi ac

dirigi in alias aliasque plagas eorum partes ita poſſunt, ne ex
cudendo frangantur & rumpantur. Gaudent quadam molli
tie , dum percutiendo & tundendo transferri & moveri partes
inter fe nonnulla ſitus mutatione poſſunt, ne tamen ab unione
prorſus diſcedant. Nicitur ergo flexilitas ductilis quadam par
tium mobilitate inter ſe ſalva cohærentia firma inter reſiduas
unitas, Ut vero ducantur & expandantur, quorſum luber, in

frigido ftatu , vis accedere debet externa major aliquantum ea,

qua paulatim loco ſuo movendæ & aliorſum ducendæ partes
ſibimet adhærefcunt. Juvatur diductio violenta metallorum

calore, qui & frigida malleando extrahendoque , augetur.

Prout ferrum cuditur facilius, dum ignitum eft, quam dum
frigidum eſt malleandum , ut in proverbium abierit , ferrum
in igne cudendum eſſe. Ineft fimul ductili naturæ quædam

elaſtica vis , ob quam & græcis ena ? ductilia dicuntur , quia

comprimi poſſunt & expandi rurfus, vel limul rendendo aliæ
partes comprimi, aliæ diduci aliquatenus , ut quo magis indu
ruerunt, eo magis reſiliunt in priſtinum partium fitum , uti in
fagittariorum arcubus tenfis ; quo minus autem induruerunt,
& quo molliora funt, eo quoque minus recuperent priſti
num fitum , ſed violenter mutatum eo magis retineant, cohæ
rentia naturali pro partium cohærentium numero haud infir
mata .
Ductilis hæc indoles præcipua eſt purorum metallorum
proprieras, in diverſis tamen diverſo gradu obtinens , & per
impuritatem valde mutabilis , uti per halitus ſtanni aut plumbi
in O & (S. 269. ) . Si partes metallicæ ſunt minutittime la .
mellofæ & quadamtenus flexiles , mechanica quoque eorum
OO 3 ſtructu
 PHYSICÆ PART. ILI. SECT. .1. CAP . III.
29+

ſtructura nonnihil ad ductilem eorum indolem , conferre poteft .

Ferrum fane culum fquamulas diſpergir , vi ignis in ſtatum fco
riæ redactas , & nummos quoque in lamellas dividi poſle nota .
gum eft (§ . 145. P. I. Pby/ic .) Conf. ſubrilicas argenti aurique

mirifica in aliis metallis fua facie & lamella imbuendis ( $.

144. ibid .).

Si atrenditur ad vim , qua diduci partes metallorum poffunt, di

ftinctior. ejus cognitio dilucidare viin cohærendi partium pos
eſt. Debet eniqi paullo major eſſe vis diducens, quam co

hærens: quia ſi par eſet illi , partes metalli loco ſuo non mo
verentur , notavimus experimenta , quibus diduci cæperum
partes plumbi & ftanni ad J. 278.- ut tandem omnes divelleren
: tur . Obſervatur experimento 61 , ſubito applicatas filo plum
beo 35 libras ſuſtinuiffe filum fpatio minuti ſecundi tantunr;
, ſed par filum ferreum ruprum non eſt niſi pedetentim appca

fis libris 450 ; argenteum 270 ; cupreum 2997; aurichal

„ceum 360 ; aureum soo tb . Unde diverſitas niſus partium
cohærendi clare percipitur , & graduum diducendi, Conf.

numerus i &tuum landem divellens p. 662. Differt. Phyfic. Mu

ſchenbruk. Qui i&tus & malleis diducentibus applicari poffent
ad eorum vim determinandam .

K. 280.

Comparatio Norari meretur , quanto major ſit vis coberendi metal

coherentie Yoruin , qılam partium ruptarum gravitas, quam ſumamus licer

lapidum 8 = drachmæ , & erit ea major cohærentia auri 50000 , ferri

metallorum . 45000 , argenti 37000 , orichalci 36000., æris 29925,
ſtanni 9425 , plumbi 2925 , five 3000 ( 9. 218. P. I. Pby/ic.
pot. ) . Drachma , quæ hic ſumitur, nimium eſt ratione dia
metri partium jo pollicis rhenani, quæ diameter tamen ante
rupturam attenuata fuit, ut aurinon eſſet niſi īca pollicis , ar
genti óó, cupri té , orichalci ,ferri , plumbi 1 ..,
ſtanni
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METAL'LIS. 295

ftanni žšā. Vid . Muſchenbrukii Introd . in cobærentiam corpo

rum firmorum Cap. 3. Experiin. 48.80. Auri igitur vis ulcia
decies, argenti quinquies, cupri to, ferri fepties, orichalci &
plumbi octies , ſtanni bis augenda eft. Sic habetur vis cohæ
rendi auri sooo00 , argenti 185000 , orichalci 288000 , cu
pri 269325 ; ferri 315000 , plumbi 23400, ſtanni 18890.
Quæ fi conferantur tantum cum ictibus mallei æqualibus inter
ſe , patebit, multo minorem eſſe vim lapidum , ceteris paribusi
etfi vel adamantea durities ſumatur.

Equidem percipere mihi hic videor objicientem ex Muſchenbr.

Phyſic : 5: 658. cylindrum cupreum diametri 1il pollicis rhen :
vi ſebi cocti cohæfiſſe ita , ut 800 , & vi picis , ut 1400 li
bris demum rumperetur. Quia corpora rotunda ad ſe invi
cem ſunt, uti cubi diametrorum , vero ad 1.prope elt,
uti 1 : 2 ideoque cylindri uti 1 ° : 23 = 1 : 8 , cujus loco ſu
mamus 1 :7 , eritque ex $o900 = 11000 pro 1 diametri,
& in pice 1400000 = 200000. Ita habentur 269325 ,
quia alias pix fortius cohæliſfet, quam æs per fe ipfum , quod
abſurdum foret. Præterea hic craffiori tantum utimur calculo
100 adhibendo pro 128 = 16 : 8 , & ponendo integram
drachmam , ubi ejus tantum pars incerta datur.

S. 281 .
A
Per eam cohærendi vim fonora quoqué eo magis debet Cur metalla

effe.vis metallorum , quo magis eſt elaſtica ob aërem ætherem- fint forora&
que fixum , quem includunt. Eft enim æther maxime elaſti clangoja ?
cus ( S. 226 & 455 : P. I. Phyſic ), & per ipſum aër fatis,
(8.60 P. II.P.byfic.), cujus vibrationes ſonum conftituunt
(J: 229, P. I. Phyfic.) & ( S. 10. ſeq. P. II. Pbyfic.)
. Metalla
igitur quoque quo magis funt elaſtica, eo plus aëris ætheris
que debent continere , ut vibrationes tam fubicas pernicesque
fubire & cum aëre externo communicare pollint, per & pro
pter
 296 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 111 .

pter quas ſonora in ſtatu frigido dici mereantur & tinnula, dum
in tenui forma pulſantur cava. Quo major eſt tenſio partium
metallicarum , ac durities, eo & magis ſonora vel canora ſunt
meralla, ut patet ' in chordis tenſis, in fiftulis organorum pneu
maticorum in cubis muſicis ſtencoreisque & campanis . Tanto
gradu naturæ ſonoræ nulla alia foflilia gaudent , ideo canta vi
7
brationum pernicitas metallis plerisque propria cenſenda , &
eximia eunxn , vel canorus & validus clangor dici meretur.

Aurum quidem percuffum non dicitur tinnire , atque plumbum

percuffum malleo vix fonorum ; quod fi vel de puriſſimo utro
bique capiatur , gradu ramen tantum obrufe fonora cenfenda
funt ambo , & queindam ſonum omnino edunt , fi in debitam
formam , v. c . tenſi fili, aur campanæ , tibiæ , tubeve, redi .
gantur. Quo magis indurata & tenfa funt, eo quoque cla
rius canora erunt. Sonant & aurei belgici , urut ſat Aexiles,
fuper fe invicem miſli.

$. 282 .

Metalla més Metalla naturaliter plerumque ſibi invicem fuisque mine

tallis mine- ris & matricibus tam arčte ſuntimmiſta , ut arte metallurgica &

risqueimmi. docimaſtica vix ac ne vix quidem ſatis fegregari, & pura

ſta naſcuñá omnino obtineri queant. Docuic illud luculenta omni ævo expe.
tur . rientia metallarios, , ut plerumque fumtuum parſimonia abſti
nere a perfectiori ſegregatione & analyſi foleant artifices. Do
cent id etiam nunc experimenta & examina minerarum rejecta
rum , ceu inutilium , aut fatis excoctarum ; item metallorum
pro puris venditatorum , ſi accurate ſecundum leges docima
ſticas inſtituantur. Cujus veritatis tam copioſa proſtant do
cumenta , ut vix ullo opus ſit in medium afferendo.

g. 283.
 CIMELIOLOGICUM , DE, GEMMIS ET METALLIS. ; 297

S. 283
Similiter opera bumana intime mifcentur metalla igne Fafionc me.
fufa , ut alia aliorum poros ſubeant ; gravitatemque fortiantur talla intime
immutatam . Nicuntur & hæc experimentorum fide fere ſola, miſcentur.
cum a priori ita non ſit perſpecta merallorum eſſentia & natura ,
ut ex ea præſciri, vel tantum jam eruta explicari & demon
ſtrari pollint (9. 569. P.11. Phyſ.). Eft vero hic campus ex
perimentorum adhục valde inculcus (S. 571. feqq. P. II. Pbyl.),
ut ejus diligentior cultura in poſterum ſit exoptanda , & fimul
vitæ humanæ uſibus nondum prædicendis applicanda. Non
enim niſi detectis principiis eorum uſus poteft indagari. Idem
& in hac mecallorum confuſione patet.

§. 284.
Ferruminatio dicitur excima conjunctio partium fepa. Quid fit fer.
r e Plumbatura vero rumination
ratarum diverſi aut ejusdem metalli pe ſer .

conjunctio partium ſeparatarum ſeu ejusdem ſeu diverſi me plumbatura?

talli per aliud vel alia , iraque velut per gluten intermixtum
fuſumque. Vel conglutinatio metallorum fortior eſt ferrumi
natio , debilior plumbatura .

A ferro dieta eft ferruminacio , quod ignitum feu candens ferrim

ruprum malleis folet rurſus conſolidari ſeu firmiter conjungi.
A plumbo aurem plumbatura, quaſi conjunctio five conglo
tinatio plumbo facta. Exiſtimo autem plumbum intelligi al
bum h. e. ſtannum , quo varia metalla facile illinuntur con
glutinanturque. In digeſtis juris romani legitur : ferrumina
tio per eandem materiam facit confuſionem , plumbatura vero
non idem efficit. I. 23. De rei vindic. $ . 5. Sed ibi ferrumina

tio riotar conjunctionem indiſſolubilem , five per fe fa £ ta fit,

ſive per aliud inſeparabile, quod ferramen appellatur. Ad
plumbatum autem dicitur , quod auferri ab altero poteſt ob
debilem cantum conjunctionem . Unde plumbatura erit no
PP Itratiura
( WolfiiPbyſ. Tom . III.)
+

298 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. 111.

ftratium , Schnell- Loth , ſtannum ; ferrumen aurem Schlage

Loth , per'cuprum , argentum & c. Ita Pomponius l . quidquid , H
de A.R.D. ſi fuum fcyphum alieno plumbo plumbaveris,alienove
argento ferruminaveris , non dubitatur , fcyphum tuum effe.
Plinius H. N. L. 33. c. 8. fcribit, chryſocollam & aurifices fibi
vindicant agglutinando auro & inde omnes fimiliter appellaram
dicunt cæt.

g. 285 .

Hypothetica Plumbatura & ferrumiratio proprie non eſt niſi metallo

metallorum rum . Etenim metalla ſeparata aut per fe aut per aliud me
proprietates, dium ceu gluten conſolidantur ; & fi per aliud , aut fortius va.
lidiusque aut debilius conglutinantur (S. 284. ). Priori cafu
ferruminantur, poſteriori adplumbantur. Per fe vero con
juneta ſeu redintegrata ſeu conſolidata, vel fimpliciter ferrumi
nata dicantur. Ita plumbaturam & ferruminationem proprie
tates efle metallorum conſtat, naturæ eorum unice convenien
tes, hypothetice nempe ſi ſeparata funt confolielanda. Sic >

& aurum confolidatur mixtura 0 & ) ; cuprum mixto f &

) , ferrum vel orichalco . Stannum mixto plumbo & ſtanno,
orichalcum ut ſtannum , firmius ut cuprum. is

g. 286.

Bafanum vel lapidum lydium novimus dici id genus

Ufus baſani
in metallis. lapidum, quo mecalla affricta internoſci poſſunt. Scilicer abra
ſas in illo particulas metalli, cum alio indubio metallo affrieto
comparamus , & inde , quantum viſu fieri poteft probabili fal
tem ratione judicamus, cum quonam notiori maxime conve.
niat. Et hujus generis illud ipſum eſſe qua partem affrictam
Lineola
concludimus, quod non erat nobis antea notum .
enim affrictu metalli in baſalte orta, continet quasdam affricti
metalli notas , bhee. partes ipſum confticuentes. Hinc cum
limuuma
 CIMÉLIOLOGICUM, De GEMMIS ET METALLIS . 299

fimillima metalla , fimillimas dent notas in lineolis , norius me

tallum genuinum prope prius affrictum , adſpecta lineola do
cebit , fitne ignotum ipfi fimile omnino , nec ne ? Si non eſt
omnino ſimile, aliud gradu inferius affrictum , cujus mixtura
cum peregrinis conſtat, & cum quo exactius convenit , gra
dum quoque fimilicudinis docebit fi non ex alle, quadamtenus
tamen proviſus ratione (§ . 569.fqq. P. 1. Phyſic .)
. Si ad no.
tam affcictam guttula menſtrui allinicur, quo mixta diverſa diſcerni
poffunt , confirmatur judicium vere intuitu lineolæ affrictæ
formatum , aut error innotefcit, accedente criam fono cum
notioribus comparato .

S. 287.

Metalla mercurio folvi & s baſano poſſunt examinari, &, Pofunt mea
cujusmodi fint, explorari. Affrictu enim notæ metalli in baſano talla lapide
confpicuæ fiunt, ut cum notis notiorum metallorum poffint lydio explo
comparari indeque dijudicari (9. 286.). Quare ad lapidem rari & pfola
lydium metalli dati indoles poteſt explorari, ut melior ejus vi.
cognitio obtineatur , quam nudo adſpectu vel unius tantum ,
vel & plurium extrinſecus fimilium haberi poteft. Si enim
ſatis deauratum eſt argentum , cuprum & c. oculis nudis vide
bitur eſſe aurum , quod affrictus illico rectius docet. Etſi igi
tur interior indoles ita nondum innotefcit, inciſio quædam
facta plura manifeftabit. Hinc metallum erit , cujus indoles
prope vera balano poteſt explorari , vel indoles prope
vera baſano manifeftanda erit proprietas metalli. Pariter & hy
drargyro ſolvi metalla faltem pleraque poſſunt. Eft enim hydrar
gyrum velut proprium metallorum menftruum , ita fere ſubiens
eorum poros, ita partes diſſocians & imbibens ſeu in ſe recipiens,
ut videri in ipſo nequeant, quemadmodum aqua falia folvit fovet
que in fuis interſtitiis. Quo ipfo pateſcit, cum metalla tam

fortiter cohæreant, ut niſi ingenti ætheris agitatione diſſolvi

Pp 2 nequeant
300 PHYSICÆ PART. 111. SECT . I. CAP . 11I.

nequeant ( . 271.), plurimum ætheris mercurio ineſſe, quo ira

penetrare poros metallorum poflit, ut diſcedant & folvantur
fic, ut tamen minime partes priſtinum , quod fuerant, ma
neant metallum . Quod inde liquet, fi aurum vel argentum
folutum illinitur alii metallo , illud , igne diſſipato hydrargyro,
auro argentove obduétum & veſtitum deprehenditur. Metal

lum hydrargyro fic ſolutum , vel hydrargyrum metallo foluto

fluida fua & currente natura orbatum & quadamtenus ſtabile
factum , appellatur amalgama, de quo inferius plura. Ineffe
vero hydrargyro multum ætheris , primum & inde colligitur,
quia minori multo ignis vi volatile fieri & deftillari poteft ac
fublimari, quam ullum merallum , & 600 graduum vi bullit
ac in auras diffipatur; 2 ) quia difficillime coagulatur & malleari
valeat, quod ab ærheris fortioris vi intus validiflime agitara,
ideoque tantopere vi terræ.cohærendi reſiſtente pendere intel
ligi poteft. Tunc enim demum domari & fuperari illa vis
comperitur , cum nitri fumantis , nivem circumjectam in
choata ſolutione conglobantis , vis ejus agit agitationem inhí
buit aut avocavit ad glaciem folvendam . --

Utimur lapide lydio potiflimum in explorandis carioribus metallis,

& fi viliora quoque eo explorari poffent. Ea enim nudo fenfu
cæterisque notis extantioribus , & divifione adhibita fic fatis
internoſcuntur, ut lapide lydio adhibendo non fit opus. Pof
fent his addi cætera examina merallorum hydroſtatica & chemica
per menſtrua & c. in paucorum porcſtate pofta ( . 674. P. II.
Phys.). Dehydroſtaticis conſuli poreſt (s . 565. & 202. P. II .
Phys ). Plura deinceps fuis occurrent locis . Cæreras metal

lorum notas f. 275. memoratas , ut faciles intelleétu , & ap

plicatu difficiliores ad ignota exploranda , jam feponere licebit
brevitatis habenda ratione .

f. 288 .
 i

CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ' ET METALLIS. 301

S. 288 .
Dividuntur metalla in nativa & facticia . Priora in me: Metallorum
talla & femimetalla ( ſ. 203. ) , quæ a nonnullis imperfectiora diviſiones
appellantur , quanquam in ſuo genere fatis funt perfe ta ; fed tres.
ex parte tantum non omnibus metallorum attributis gaudent,
uti mox pluribus exponetur. • Ambo in pura difpefcuntur,
& impura .

§. 239.

Semimetalla, vel prope metalla generatim metallis funt Semimetala

fimilia , quatenus communibus eorum attributis quibusdam , lorum in
lapidibus haud inficis , gaudent. Nempe lapidibus ſunt gra fignia.
viora fpeciem metallici nitoris præ ſe ferunt , per fe aut igne
liqueſcentia fplendent, dum in aëre refrigerantur , convexa
indurantur fuperficiei minus tamen fixa ſunt in igne , quam
ipſa metalla, ſed potius avolant e tigillo , malleari autem & duci
more metallorum nequeunt. Reperiuntur quoque in mineris
ſuis, ut metalla , differunt tamen & mineris ſuis, quæ fi per fe
liqueſcunt, in lapidem , ſcoriam vel vitrum abeunt, non vero
liqueſcendo ſplendent, nec reliquas attributiones prope meral
licas exſerunt ($. 203.) . Illa eorum pars , quæ metallis eſt
affinis, uti expofuimus, vocatur regulus, quafi dominans &
princeps in ipfis.

g. 290 .

Semimetalla nativa in ſtatu ordinario vel funt liquida Semimetalle

vel illiquida , feu currentia & ftabilia. Illa vulgo fluida hæc dividuntur .
folida dicuntur. Flu idum ſeu liqu idum eſt unicum hydrargy.
rum , ſeu argentum vivum , aut mercurius currens. Stabilia
vel duriora funt vel molliora illis. Duriora vel mox in igne

avolant vel ſenſim , vel fere fixa funt. Ifta arſenicum illa Anti
monium , hæc cobaltum dicuntur . Molliora vel teffelata funt &
Pp 3 igae
 302 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 111 .

igne facillime liquefcunt, ut bismuthum ; vel non ſunt teſſellata,

& cardius igne liquefcunt tumque flagrant, ut Zincum . lllud
cinereum , hoc flavum eſt. Quibus, an addendum fit, Cron
ſtædcii ſex tamen alii videant.

Argentum vivum egregiæ gravitatis caufa , qua ultra tredecies

aquam fuperat, antiquitus metallis fuit infertum , & quoniam
cụm illis facile conjungitur figiturque faturarum , ne amplius
currat , pro principio & materia cæterorum venditatum . No.
tum quoque jam eſt , quod fummo gelu per fe ſtabile fiat, &
quadamtenus malleo obtemperet. Inde etfi ordinario flatu
molle & liquidum , haud ſecus , , ac metallum fuſum , nec in
igne fixum , nec ductile, ideoque femimetallis ut plurimum
convenientius, quam ipfismet metallis; collocabimus illud ul
timo loco inter femimetalla , ue horum agmen claudat , &
quaſi in medio detur inter ſemimetalla & metalla , & quodam
modo jam ad meralla referri poſſit. Aliter Burhaviana che
mia dividit in conſtantia ex fale & metallo (vitriola) & ex mixto
ſulfure & metallo. Schefferus 7 numerar ſemimetalla.

§. 291 .

Antimonii Antimonium , antiquicus ſtibium , græcis siupes , noftris

Incoles. Spießglas dictum , eſt colore plumbeo & eo fimiliús argen

teo , quo eſt purius infperſis raro punétis rubris , tèxturæ
fibrofæ , admodum fragile, & volatile in igne , difficulter fun.
ditur mutato colore in obſcure rubrum , quale vitrum & ex
ejus calce obtinetur , aqua quater vel fere quinquies gravius;
regulus autem metallicus inde elicitus 73 aqua gravior eft.
Miſcetur auro qua regulum ita , ut purius inde & pulcrius eya
dat ; qua partes ſulfureas cum argento aliisque metallis ea vo
latilia reddens. Solvicur fpiritu falis & aqua regis , in fola F
in album ſolvitur pollinem velut calcem ; ferro mixtum ejus
magneticam vim inhibet ; regulus autem ejus artificio fingu.
lari
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLI S. 303

lari cum argento vivo amalgama præbet , Wallerio hæc fuſius

edocente Mineral. S. 113.

Antimonium purius vulgo dicitur crudum , cujus ſulfur oſtendi

tur prunis impoſiti fumo & colore cæruleo præcipitatur & in
R regulus autem ſeu pars metallica præcipitatur fimplex -tar
taro & nitro , martialis ſcobe ferreo , jovialis ſtanno . Con

ſtat regulus e principio inflammabili (fulfureo ), quo per ignem

abaéto , calx tantum reftat; & e terra calcaria , quæ in vitrum
converti poreſt. Aurificibus prodeſt antimonium aliisque, ad
auri colorem exaltandum , vel ad aurum depurgandum ope

fui ſulfuris. Quare idem præſtat ſulfur cum ſale decrepitato ;

& per regulum fufum palleſcit. Regulus , ut $ , amalgama
præber inaurandis metallis . Medicis quoque varia inde præ
parata ufui ſunt præter ipfummet crudum,

§. 292 .

Eft vero antimonium minerale h. e. nativum & obvium Minera anti,

in mineris , e quibus igne elicitur , vel ftriatum ( ſtrahlig ), id- monii,
que tum ſub cæruleum ( graublari) ſtriis ſeu parallelis , ſeu de
caſſantibus & inordinatis , ſeu ſtellatis, feu fquamuloſis, quod
nitoris cauſa galena ſtibii audit , tum rubens, favum & palli
dum admixto arſenico ; vel pluntoſum , ſeu lunæ fimile ; vel
cryſtallinum turriforme five pyramidale , tuberoſum ſeu nodo
ſum , aut incertæ figuræ ; vel folidum livido - fuſcum , inſtar
politi ferri aut plumbi. Quæ mineræ omnes ad candelam li.
quefcunt ſulfuris caufa , & in igne fumat, qua re hæ differunt
mineræ ab aliis fimilibus, arſenicalibus, ferreisque. Repertus
quoque eft regulus antimonii nativus in fodina ſalbergenſi, qui
R ſolutus aqua præcipitatur, igne liqueſcit in flores, poſtea
in vitrum tranſit. Præparantur quoque ex antimonio vitrum,
flores, ſulfurque. De cæteris compofitis chemia confulacur.

§. 293 .
 304 PHYSICE PART. III , SECT . I. CAP . lll .

§. 293
Arfenici na Arſenicum (agoevizor Diofcoridis, quaſi virile forteque)
tura expli- antiquis & arrhenicum , eſt ſemimecallum admodum fragile,
'cata , ac volatile, dum in igne liquefcit , fumum album edens fortis

alliacei,odoris, aqua quinquies gravius , regulum præbens 87 '

graviorem aqua, pollet vi hominibus aliisque animalibus per
quam letali, vel in exhalatione. Eit aliquatenus acidæ falinæ
indolis , quia totò die coctum in aqua is pla folvitur , & poft
evaporationem in flavas cryſtallos irregulares abit . Igne lique
factum non inflammatur, ſi illico refrigeratur, coaleſcit in mal
ſam albam ſemipellucidam ſuperficiei quali planæ ; quod & fir,
poſtquam fumare deſiit . In aëre vero ſenſim rurſus opacatur
& farinæ modo albeſcit, & in liquoribus ſolvitur, uti in aqua,
aceto , vino adufto , oleo , lixivio ; ſi calor adhibetur & di
geſtio, minori opus eſt copia liquoris, quam fi is deſit. Omni.
bus immiſcetur metallis, reddens aurum in fractura griſeum ;
argentum murinum ; cuprum totum album velur argenteum ;
ſtannum album liqueſceré neſcium ; plumbum vertic in vitrum
hyacinthiaum & fragile admodum ; ferrum in maſſam nigram .
Regulus inde bifariam obtinetur 1 ) Auxu nigro , vel æquali &
faponè & cinere clavellato adjecto , qui flaveſcit reffellatus & la
melloſus apparet, facile in igne fluit, minus eft volatilis ,

diutius igne detentus flaveſcente vitrea cruſta operitur ; fractus

in aëre metallicum nitorem diu ſervat , F difficulter folyitur,
& potius albæ calcis inſtar præcipitatur. 2 ) Sublimatione ad
juncto oleo , ſebo , ſapone vel fimili pinguedine. Is vero re
gulus in igne non liquefcit, ſed parva fammula ardet , nec in
vitrum abit ; nitorem vel unica nocte perdit & turbidus appa
ret ; fortiter efferveſcit, & poftea in cryſtallos argenteas
quali coit ; ex his albeſcit ſuperne , ſubrus flaveſcit fere ut ori
chalcum , intus eft lamellofus.

Plinius

1
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS . ET METALLIS. 305

Plinius Hift. Nar. L. 28. c . 15. arrhcnicum appellat , c . ult. vero

L. 33. arſenicum , quia Græci utrumque ufurpant. De quo

conſulatur Salmafius ad Solinum p.812. fq. Calcinatum vel cry

Itallinum ope additi inflammabilis redit ad indolem metallicam .

§. 294 .

Nativum arſenicum æque ac factitium colore dividitur Arfenici di.

in confufum & discrecum . Confuſi coloris arſenicum vel album vifio.
eſt , vel nigricans. Discreti coloris arſenicum aut fávum eſt,
aut rubrum . Nativum purum eſt admodum rarum ; copio
fiuś uſitatiusque fa ticium ', h. e. e mineris aliis admixtis elici
tum ſegregarumque. Albúm vulgo Germanis dicitur Ratten .
pulver ; nigrum Fliegenpulver ; flavum dicitur uno nomine

auripigmentum (Operment ); rubrum vero Sandaracha ( Sandracb ).

Vid . Plinius l. cit. & L. 33. f. 4. cæt. “

Nonnulli vulgo nigrum arſenicum omittunt , & 3 rantum ejus

genera conftituunt; alii Alavum & rubrum non diſcernunt,
quia a ſulfure uterque color ineft , cum Wallerio in minera
log: 8. no. No. 2. B 4. ubi nihilominus to diſcernir variecares
& præparata ex eo memorat in Append. 9. 12.

§. 295 .
Album arſenicum nativum vel eſt vaporoſum , Berg. De arſenico
ſebwaden , feu fumus in fodinis mortiferus; vel farinaceum , five albo.
e deſtructo & fatiſcente arſenico reli &tum , ſive e vaporibus ar.
ſenicalibus collectum ; vel cryſtallinum inftar vitri , quod cae
teris , eft rarius, quanquam & cætera pura raro occurrunt,
Huic addi meretur minera arſenici alba , f. pyrites lapis arſeni.
calis, ( Miſpickel, Arfenicalkies ), illa teſſulis würfelartiger ,
vel planis grobglänzender micans; hic granulis cinereo cæru
leſcentibus mịcans , ſcintillas odoris alliacei edens, colorem vi 9
atmoſphæræ obfcuriore
obfcurioremm induens
induens.. Item terra arſenicalis ,
Wolfii Pbys. Tom . III.) RA margæ
 306 PHYSICA PART . III. SECT . I. CAP. III .

margæ fimilis, griſea , mollis & pinguis , nonnihil vitrioli vel

& lapidis admixtum habens ( Schwabengift). Album arſeni
cum , extus calcis facie apparet , fractum intus vitrum refert
album , acerrimi elt fàporis & naturaliter videtur e cobalto es
fe fublimatum igne ſubterraneo . Venale in officinis non eft
niſi facticium .

V. 296 .
De arſenico Nigrum arſenicum eſt bitumine mixtum , & Agricole
. cadmia dicicur bituminoſa.. Modo mollius apparer & fiffile ,
nigricanic
modo durius lapidi fimile ; intus nitet, ut plumbum recens
fciſſum , brevi poftea obſcuratur & nigrefcit fere. Admodum
fugax & volatile eft, & ad candelæ flammam album fpargit fu
. mum , & in igne inflammatur.' Datur friabile & poroſum na
tivum , fere ut ſublimatum ope inflamınabilis cujusdam addita .
menti ;item ſolidius plumbei coloris . A bitumine magis me
tallicam fpeciem accepiffe videtur , quam lapis arſenicalis ( 5.
295. ). Affine illi eſt arſenicum teſtaceum ( Scberbenkobalt)
f. cobalrum teſtaceum , cui ferrum & raro cobaltum eſt admix
tum , coloris fuſci, inſtar ceparum lamellis cavo convexis fo .
nantibus conſtans; rarius orichalci puri colore gaudet ; & tes .
ſulare nigrum , f. teſſera arſenicalis , octaëdris cellulis nigrican
tibus gaudens.

S. .. : 297

De arſenico Arfenicum a quodam fulfure immixto flaveſcens, di.

citrino S.pu- ci folet rifigallum italis (Rauſchgelb ) latinis auripigmentum ,
ro & impu five igne ſubterraneo, ſive chemico fulfure fit fublimatum.
ro auripig Datur vulgare ſeu impurius, cui ineſſe folent ftriæ virides aut
mento . rubentes, & purius iplendens fere inſtar auri aut fuccini flavi ,
alias durius & filiceum fere , alias admodum fragile , quod
optimum cenfetur. Dum tale nativum eſt, realgar falutatur
& afferri ex Arabia per Venetos conſuevit. Venditur aut com .
minu .
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 307

minutum in pulverem, aut in fruſtis majoribus. Wallerius

diſcernit citrinum & aurantium ; ſed auripigmentum illud tunc
demum vocat , cum eft fpato & mica permiſtum , quod dffii.
culter nec niſi obſcurius Hagrat in igne flammula cæruleſcente ,
& combuftum relinquit virideſcentem terram arenoſam , ideoque
itidem citrinum ( grüngelb ) & aurantium , rohtgell , occurrit, &
nativum pofterius quoque fulfur rubrum ( rotber Berg ſchwefel )
ſalucari monet. Admicti ergo duplex poſſet, quorum prius
ſulfureum , pofterius ſpacoſum , ſeu purius illud , hoc impu
rius auripigmentum dicatur.
Atramentum S. auripigmentum ſympatheticum conficitur e duabus
unciis poſterioris auripigmenti , & fefcuncia calcis vivæ in
pollinem reda& tis , & in duodecim unciis aquæ per octavam
circiter horæ partem incoctis. : Qua ſolutione fcripta inno .
teſcunt illico lichargyrei aceto. De aliis pigmentis fympathe.
ticis f. occultis , alii vidcantur, v. c. Woytii Gazophylacium
med . phyf. a D. Hebenftreitio auctum . Eodem auripigmento
fympathetico explorantur quoque vina adulterata , feu lithar
gyrio , vel alia materia plumbea edulcata , unde dicitur liquor
vini probatorius, vel vini corrupti proditor. Pſilothra orien
taliam populorum , quibus pilos radicitus tollunt , ubi id mo
ris eſt, quæ & depilatoria dicuntur, inde confieri feruntur
addito lixivio, oleo fpicæ, nardi & c.

V. 298 .

Arſenicum rubrum , alias auripigmentum rubrum , De fanda

Græcis Sandaracha, paratur ex auripigmento (S. 297.) tamdiu racha.
in olla exuſto , donec rubeſcat. Simili modo & nativum igne
ſubrerraneo excoqui poteſt. Invenitur , inquit Plinius 34.C.18.
in aurariis & argentariis metallis, eo melior, quo magis eſt ru
fa landaracha , quoque magis virus (allium ) redolet , ac pura
eſt ſtabilisque. Datur etiam ex æris minera fpuria ( Kupferni.
Q9 2 kel)
 Æ
308 PHYSIC PART . 111. SECT . I. CA P. IIl.

kel ) , verius minera arlenici ſubrubra oriundum arfenicum

e qua minera obtinerur vitrum velut plumbei coloris. Purius
autem vel eſt pellucidum , rubinum interdum æmulans, vel fe
mipellucidum vel opacum rubrum , Wallerio rifigallum di
Etum . Quæ genera arſenici quo ſunt rubidiora, eo virulentio
ra effe conſueverunt.

Reperitur quoque arſenicum in-aqua, folutum , quæ recte dicitur

arſenicalis; quæ in frigido ſtaru quadragies excedere arſenicum
deberet, & per Dei gratiam vix uspiam occurrit , cum quæ
talis dici folet, non niſi vitriolica færens eſſe foleat. Aliis ve.
ro mineris metallicis plerisque admiſceri conſuevit interdum
nonnihil, uti & pſeudogalenæ , bismutho & cobalto.

S. 299 .

De cobalto Durum fequitur fragile & prope terreum femimetallum ,

fcoeruleo quod cobaltum recentius vocatur , e germanico. Kobold vel Spei.
pigmento). ſē, antiquis cæruleum pigmentum , vel cadmia vitri cærulei,
five metallica. Eft illud obſcure pallidum & , ubi frangitur ,me
tallici nitoris, quinquies gravius aqua , in igne quodammodo
fixum , dum nec fumar, nec flagrat, vehementiori camen
igne liquefcit. Poftquam in calcem abiit, alcali & filice addi
to vitrum format cæruleum . Difficulter p folvitur colore vi
rideſcente, nec præcipitatur aqua , fed alcali tantum & quidem
fixo atrum , volacili rubrum . â'iridem ſolutum fimilia præber
phænomena. Bismutho copulari neſcit, ideoque eo ſegre
gando conducit; cupro autem ita fociatur, ut totum ab eo
rurſus nequear ſeparari. Argento vivo mifceri in amalgama
nequit. Præbet regulum Cobalti , quem Brandtius detexit;
interdum & alium ab illo diverſum Cronſtädtii. Vid . Cel
H.Th. Scheffer in a & tis Acad. Scient Suec . Vol. 14. p. 279. verfio
nis Käfnerian .
 cimeLIOLOGICUM DE GEMMIS ET NETALLIS . Joly

In argenti & auri fodinis, fcribit Plinius H. N. L. a . C. 124

naſcuntur etiam nunc pigmenta fil & cæruleum . Et cap. 13.
cæruleum harena eſt. Hujus generis tria fuere antiquitus :
Ægyptum , quod maxime probatur; fcythicum , quod dilui
tur facile & cyprium , quod huic etiamnum præfertur. .

Ex cæruleo fit, quod vocatur lomentum , quod perficitur cce •

ruleum lavando terendove, & cæruleo eft candidius &c. Pa..
ter hinc differre illud cæruleum a noſtro cobalto , pariter ac
cadmia. Sed tollamus ambiguitatem . Cobaltum nunc non
notat , ut alias vulgo pyritem arſenicalem , nec arſenicum
teſtaceum , fed mineram vitrum cæruleum præbentem . Sie
& cadmia hic non eſt fornacum , aut lapidoſa flava, calami
naris, ſed cærulea metallica. Eoque fenfu etiam cæruleum
pigmentum dici poteſt.

$. 300.

Nativum cobaltum datur 1 ) in minera cinerea granulis Minera sa

colore plumbeo micantibus, galenæ ſimili, eaque vel texturæ balti &
chalybeæ , fcintillas præbente , vel friabili ftriata granulis f. mi ufus.
noribus f. majoribus , quæ cum lapide arſenicali confundendæ
non ſunt, utpote ſubtiliores , ad rubedinem vergentes , nec
nigrum , ſed cæruleum vitrum edentes. ' 2) Fifili coloris nigri
nitente & fpeculari ; 3 ) in minera coloris glauci fcoria fimili,
eaque vel dura vel ſpongiofa & manus more fuliginis inquinan .
te ; 4 ) in minera variæ figuræ ſ. drufa glauca , modo dendriti
ca , modo cryſtallina , modo ſimplici vulgari; 5 ) aut colore
rubro vel flavo effloreſcente , quæ flos cobalti dicitur, live ſtriata
penitus inſtar amianthi , five in ſuperficie duntaxat illum co
lorem quadam folvente depravatione ( Vermitterung ) adepta ;
6 ) in gleba terrea , vel alba virideſcente , vel lutea , vel fuligi.
nea , digitos inquinante , & pulcre tingente citra ignitionem ,
vel argillacea, Bergletten , cui ) infperſum cæruleſcente aut nigra.
Q93 Rarius
 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP, 11.
310

Rarius & arſenico teſtaceo quidquam cobalti admixtum eſt, &

mineræ cupri ſpuriæ , aut bismuthi mineræ. Zaffera, (Saffra)
Saflor , a Woodwarto in Catal. Exot. T. II. P. I.p. 27. nativa me
moratur, quæ aliis tantum facticia eſt, & præparata e minera
cobalo , ab arſenico liberata, ulterius exuſta in pulvere, dein
vel fola , vel duplo vel triplo ſiliceo pulvere commixta , aqua
humectata & doliis incluſa, in quibus fere lapideſcit, tumque
ut color cceruleus a pictoribus & figulis vaſorum pictorum ,vel
& murrhinorum adhibetur . Aliud inde præparatum dicitur

Smaltum , quod fimiliter e mineris cobalti exuſtis triplo vel

Aplo filiceo puro pulvere paratur , & addicis totidem cineri:
bus clavellatis colliquatur in vitrum , poftea mola pigmento
rum in pollinem comminuitur, aqua dilutum & agitatum re

3 purgatur a ſordibus ſubſidentibus, & ſic doliis incluſum diven

ditur , non tantum in ſimiles, fed ec in lotricumn- uſus.
Smaltum ob poftremum uſum appellatur die Bläue , Blaufel
vel blaue Stärke , & ſubtilius cæteris inde Cronſtædt ſeligitur,
poftremo ſubſidet ex aqua , cui vitri pollen immiſcetur. Pe
culiarem regulum e minera cobalti rariori obtinuit.

fam liquet, quo jure sobaltum ſalutetur cæruleum f. cyaneum pig.

mentum , nonnullis cum Libario amanſum antiquum ex Plinii
L. 36. C. 26. ubi iam ſuo ævo vitrum hyacinthes & ſapphiros
imitatum , & omnibus aliis coloribus laudat, addens nec ulla
alia materia fequacior aut etiam pi&turæ accommodatior. Cron
ftadtii regulus defcribitur in A &t. Ac. Sc. Suec. 1751. No. 7 .

§. 301.
Wismuthi Marcaſita officinarum ( cinerea ) plumbum ſtannumve
explicatio. cinereum , vulgo biſmutbum , Wiſsmuth velAſcbbley, paulo mi
nus fragilis eſt antimonio , flaveſcens etiam in regulo , lamel
lis teſſellatis conſtans, 97o vel decies gravior aqua. Modico
igne liquefcit, tumque fumat, tigillum penetrat more plum

bi,
 CIMELIOLOGICVM ,, DE GEMMIS ET METALLIS. 311

bi si aurum argentumque purius efficiens , calcem fiſtens tan

dem in vitrum fufcum abeunrem . Miſcetur cæteris metallicis
corporibus prærer cobaltum & zincum , eaque fragilia reddit.
F lolvítur rofeo colore , & aqua regis aurantio , & utrobique
aqua præcipicatur . Tranſir cum in amalgama, & plumbo ,
ſtanno vel argento admiſta facit; ut intimius amalgamacum co
pioſiori v . c . duplo conſtituant : alutam fimul tranſiens , ira
que non purgetur hac enchirefix

f. 302.

Reperitur bismuthum sativum , vix purum , in effer- Mincre Bis

veſcens & colorem pariens rubicundum , ad candelæ flammam mutki, ufuso
tiquefcens , modo folidum infperfum mineris, modo tenuibus que.
lamellis adhærens , modo infperſis granulis concretum , mo
do cryſtallina & teſſulari figura , quod igne excoctum ſub ter
ra videatur . Mineræ ejus cinereæ vel punetulis galenæ inftar
micant , nec raro adjunctum habent arſenicum & cobaltum ,
fcintillas raro parvas elicientes , cum non efferveſcentes, vel
friatæ vel folidæ . Flores Bismuthi colore flavefcunt variega
ro ( rubro , viridi, coeruleo ). Edune fcintillas færentes , ef.
fervefcunt cum , pallidius rubent , ac flores cobalti, nec ni
ſi difficulter in vitrum abeunt minus cærulefcens . Datur & mi
nera ejus arenacea in lapide fufco fimul arſenicum & cobaltum

complexo. " Rarius admifcetur quoque mineræ ) : viridi ass

beſto miftus deprehenfus eſt bismuthi regulus, qui abiit in vi
trum nigrum nondum exuſtus ( ungeröſtet ), exuſtus vero
fuſcum . Solutum in 5 Bismuthum , & præcipitatum ſale
vulgari, dein liquefactum præbet bismuthum cornuum ; fed
aqua præcipitatum præber magiſterium bismuthi , vulgo blanc
d'Espagne, vel des perles , inferviens coſmetico, & capillis de
nigrandis. Dum'ſublimatur , obtinentur flores bismuthi. Ad
dito fale tartari vel alcali cauſtico & fale,ammoniaco , elicitur
inde
 312 PHYSICÆ PART. III. SECT. 1. CAN ill.

index , cum & in amalgama coaleſcit. Quibusdam dicitur

bismuthum marcaſita argentea , quia aurichalcum dealbat, &
ſtanni colorem clangoremque auget. ·

cs . 303.

Zincum ex Marcaſira aurea , vulgo Zincum vel Cin m audir,

plicatur. Spiauter, Conterfait vel Zinck , eſt ſemimetallorum ļ pius du:
Stili naturæ , parumper malleo cedens , ſi in aqua eft refrige.
1 ratum , in pollinem non redigendum , ſed lima terendum vel mo
re plumbi in granula cogendum . Color eius externus plum .
$
? bo , internus ex albo cæruleſcenti parumper ſimilis : fractum
vel fibroſum eſt europæum ,goslaricum , velindicum reffellatum .
Gravicate aquam ſuperat ſepties aut fer 7 . Igne fed forcio
ri ac antimonium vel ſtannum liqueſcit , tum flagrans viri
deſcente flamma, & avolac fumo albido. , Prunis injectum ar
dendo crepicat & fumat; in tigillo flagrans ad latera adfcendit
formans fila alba disrupra. Volatile in igne & alia meralla, nec

auro excepto , volatilia reddit , quo ipfo fulfyream proditvim

fuam . Miſcetur cunétis metallis , cuprum tingens flavo colo

re, difficilius tamen ferro , & quidem poftquam ignitis Zin

cum additur cum tartaro & vitro , ut colliqueſcant; nequaquam
autem bismutho , fub quo in fundo ſeparatum manet, Solvi.
tur acidis etiam debilioribus, ipfoque acero , quo adhibito ori
tur odor narciſſos æmulans. Acido vitrioli folutum , album
præbet vitriolum Limatum fertur magnetica vi imbui , ut
. [ cobs magnete ducatur , niſi id inde obſervavit pharmacopola
Noribergenſis, quia illi multum ferri immiſtum fuit. Mer
curio vivo redigitur in amalgama, h. e. intime folvitur , & fe.
paratur a cupro , ſi illi eft immiſtum , fpecie pulveris .' Hinc
breviter Zincum dicatur femimetallum flavum fepties aqua gra
vius; vel acero folutum redolens narciſſum .

Anti
 CIMELÍOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 313

Antiquitus ideo non ignotum fuiffe cenſeatur hoc metallum , qui

orichaleum ex eo & cupro formare didicerant, etfi alio nomine
illud compellarunt, a minera nempe , in qua copiofius .datur.
Æris cyprii , Plinio teſte , mox vilitas fuir, invento præſtan
tiore, maxime orichalco , quod præcipuum bonitatem admi.
rationemque diu obtinuit, nec reperitur longo jam tempore,
effæra tellure ... fumma gloria nunc in marianum con
verſa ; hoc a liviano cadmiam muxime forbet, & orichalci bo
nitatem imitatur in ſeſtertiis, dupondiariisque L. 34. 6. 2 .
Cadmiam vero Cap. 1. ibid. vocar lapidem ærofum . Quia
Zincum , marcaſitaque nova funt nomina , antiquo nomine
cadmia nativa dicatur , ut diſcernatur a cadria factitia , vel &
fimpliciter cadmia , quia nativum Zincum nondum innotuit.
Interim retineamus novum nomen Zinci, a mineralogis receprum .
Linnæo Zincum metallo gaudet cæruleſcenti albo , malleabili,
rimoſo , igne ante candeſcentiam liqueſcente , fagrante flam
ma lutea viridi, fumo albo Aoccoſo , folutione aqua forii alba,
regia lutea. Zincum flavum Spiautre D. Neumannus facti
tium vocat metallum principis .

S. * 304 .
Minera Zinci colore obſcuro particulis micantibus, Mineræ &
galena & ferro mixta , tum albeſcens , vel cæruleſcens, tum xſus Zinci,
fuſca vel livida ferrei coloris ,
tum undulata ; terrea fuſca vel
flaveſcens, cadmia , vulgo lapis calaminaris , Galmey , qui la
* pis vel eſt luteo cinereus , vel luteo albus , vel rubro fuſcus
farinaceus naturaliter velut corruptus & quaſi peruſti " . ( ver
rottet und geröſtet), auc in terram ſolutus ; pſeudogaleru iquamu
lis & teſfellis micans ut plumbum , madore perdens nitorem ,
efferveſcens cum acidis, uſtulando rubeſcens vel caneſcens,
quæ vel mollior ſquamulis tenuioribus obſcura eſt, vel durior,
cinereo nigra teſſellaris, Hornblende, a qua uſtulatu fquamulæ
(Wolfii Pbyf. Tom. III.) Rr dilfiliunt,
 314 PHYSICÆ PART. TH . SECT . I. CAP . 111.

diſfiliunt , vel dura & nigra teſſellaris nitidior, Schürlblende,

vel picea nigerrima teſſellis minoribus micans , Pechblende,

vulgo ſterile nigrum , vel pictoria lamellis parallelogrammis
fragilibus, Strablblende, vel rubens , aut pulverem rubicun .
dum exhibens, Rothſchlag, rotbe Blende, interdum flava opaca
vel ſemipellucida vel ferreo colore conſpicua, Eiſengrah, Re
peritur & aqua vitriolica Zinci , quod alcali fixo præcipitatur,
& vitriolum Zinci. Goslarienſe zincum plumbo mixtum non
omnino fublimatur. Indicum eſt'a plumbo purum . Cadmia
venalis jam excocta eſt live natura ſive arte , ut terrea fit , uci
Hungarorum , Cremnicenſis, Anglica & c.

Cadmiä nſtulatæ ferrum ineffe , magnes docet , & fcobis ferrei

regulus parte 16a auctus. Nonnunquam illi alumen vel vitrio
lum immifcetur. Detegitur cadmia , ſi uſtulata cupro & care
bonibus mixta illud flavo imbuir colore. Flores Zinci oriuntur

illico , dum liquefa & tum flagrat, cum enim albi forės ceu tele
aranearum aſſurgunt in tigillo , & ferreo cochleari colliguntur
ac velut a liquido Zinco deſpumantur. De compofitione ejus
in metallis fačtitiis poſtea dicetur.

$. 305 .

Quid fit ar። Hydrargyrum græcorum , latinorum argentum vivum ,

1 gentum vi. metallum fortiter liquidum , chemicorum Mercurius ( currens
Dum ? Queckſilbar ), liquidæ eſt indolis hujusmodi & opacæ , quæ
non humectac fubieve niſi metalla ($ . 287 ) , & aqua 131 immo
decies & quater gravius eſt, nec ſummo gelu naturali coagu
lacur , fed artificiali demum per fe velut in amalgama, quod
fignarur aaa . & eft coagulum metallicum molle fere inftar ftanni
coivir. Eft ergo liquor omnium graviſſimus, vel humor
metallicus argentei coloris in ſtaru ordinario, vel humor plum
bo gravior. Inde ejus patet denfitas, qua præter aurum
omnia corpora vincit, atque plurimum fervoris & gelu capir
in ftatu
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS.. 315

in ſtatu fuo naturali. Neque enim ebullit in noftra atmoſphe .

ra niſi 600 gradus Fahrenheitianos adeptum aut excedens,
neque ſtabile fit, niſi ſub illis 380 vel 400 gradus deſcenderít,
recte fe habentibus obſervatis petropolitanis. Si gelu a gradu
32 incipit , & gelidos gradus caperet 412 , fi non 450 ; & ca
lidos 578 vel 580. Summo igicur gelu & fervore volumen .
ejus jam is mutatum fuiſſe pacet , & puriſſimi ferventiſſimis
que gravitas 13ió , gelidiſſimi autem 144 aquam ſuperarer
(8. 622. P. I. Pbyfic. in Not. ) . - Licet tantum graduin fervoris
admittat 8 , eft tarnen bullientis aquæ fervore jam evaporationi
ſatis obnoxius. ( In'majoribus æque guttis ac in minimis ve
lut pulviſculis fphærica gaudet figura ). Modico igne item con
tinenti concuſſione aut affrictu fit fenfim ſtabilis in pulviſculis
atris ; vehementiori igne diſſolvitur in pulverem rubrum
Summo tamen igne uterque pulvis fine additamento redit ad
liquidam formam priftinam gravitatemque. Maximi tamen
fpeculi cauſtico foco fertur abiiffe in vitrum . Gaudet vi fol
vendi & fe infinuandi cæteris metallis , potiſſimum O & ) ,

tum & h , 24 , Zinco, bismutho, difficilius , difficillime nec

fine debita præparatione 07 & antimonii regulo ; nequaquam
vero cobalto. . Arſenico quoque commiſcecur, non tamen in
amalgama; & ab eo liberatur , duin addita calce viva & fcobe
ferreo deftillatur. Solutio atque permixtio obtinetur affrietu
in mortario , diciturque amalgamatio, vocabulo priſcis ignoto .
Unde pateſcit ratio alia metalla aureo , argenteo , cupreo in
volucro imbuendi , feu deaurandi &c. quando illito amalga
mare o igne rurſus abigitur. · Diluitur folviturque & in R , fed
non niſi poftquam eft fublimatus. Sublimacus ita Mercurius dif
folvitur in aqua, & oleo tartari per deliquium præcipitatur colore
aurantio . Solvitur quoque V ſed ſine effervefcentia, ut ſolutio
albida appareat, & p fale vulgari vel alcali urinofo præcipitetur.
Sulfuri immiftus fublimando præber cinnabarim factiriam .
Rr 2 Queck
 CÆ
316 PHYSI PART . 111. SECT . I. CAP . 118

Queck vel quick Germanis idem eſt ac vegerum , ' agile , vivax vel
Temper vivum ; notatur figno Planetæ
Obſervavit Cel. Prof. Zeiber , hydrargyrum thermometro inclu
fum , poftquam exemtum fuit e nive , fpiritu .nitri fumante
perfufa , in aëre longe minus frigido tamen perrexiſſe deſcen
dere centum gradus , cum in eo fperandus vidererur ejus ad
fcenſus. (Obfervatio fimilis mihi olim contigit in thermome

tro Aorentino e miscela nivis & falis fublaro in aërem.). Af

93 : fufus fuit nivi tum fpiritus falis , tum nitri fumans, tum
oleum vitrioli. Quorum eventuum ratio vix in alia re po
nenda videtur , quam in vi ætherea calefaciendi dilatante cor
pora pro grada conflictus & congelandi, fi non conſtipante,
faltem coaleſcendi vi non ut antea obſtante. Vis enim ad

æquilibrium enitens ſuum agendi conatum continuat, donec vi

reſiſtenti cedere cogatur . Ita Thermometrum per aliquot ſe
cunda ſuper famna candelæ calefactum , & tum remorum a
flamma, nihilominus pergit adſcendere , acfi manfiffet ſuper
illa flamma. Vis enim expandendi a Aamma communicata

1 non definit agere , donec abſolvit quidquid valet, & per im

pedimenta tandem fuperatur. Sic & veheinenter ejici cæprus
æther e Mercurio , egredi iade pergit , ut vi terreſtri ſua coire
arctius & cohærere nitatur , donec ærhere exteriori liftirur exi.
tus ulterior, & redire eje &tus ac dilarare hydrargyrum in ar
mofphæra minus frigida orditur. Contingere illud ferior
gradu de l'Isle alias soo , alias 352 318 vel 300mo . Quæ
varietas oriri fertur e rimis vitrei globuli inter congelandum

nimis expanſi ruptique . Dedit illa graduum differentia in his

æque ac in congelationis gradibus , aliisque omiſſis determina.
tionum gradibus , anſam diſſentiendi Cel . d'Alembert, ut Vol.
53 Amſtelod. 4 argumentis A. 1760. menſe Aug. & Septb. in
Liario Journal des Scavans P - 45-63. 362 390. Vol. 54. P.92.
Sgq. contenderet, multo paucioribus gradibus v . c. 60 aut 75
Reaumu .

1.
 CIMELIOLO OICVM , DE GEMMIS ET METALLIS. 317

Reaumurianis congelationem faétam eſſe , qui 137 circiter

forcnt ſub o Römeri. Loco poſteriori oſtendere nititur, fieri

congelationem çii intra Reaumurii grádum 65-70 circiter,

fi a puncto congelationis ad ebullitionis medium locum com
putantur gradus 85 Reaumuriani. Sratuit ipfe fpiritum nitri
liquidum nihil conferre ad gelu, fed per fe calefacere aquam ,
& diminuere gelu nivis reſolucæ in fua ad nirem proportione,
Si ponderavit fpiritus nitri nivis , in aqua excitans 9 gradus
caloris , mixti gelu fuifle 68 4 = 64 fere. Si in cry .
ftallos capillares fpiritus abiiſſet , paullo majus gehu inde oritu
rum fuiffe putat. Majorem defcenſum mercurii congelantis
- ex ea cauſa derivandum cenfet , quam nondum innuit, com
parat tamen cum cafu ebullitionis , ultra quem calorem indi
care nequit. ' Num dilatationem vitri & rupturam ejus , ut
fupra indicavi, in animo habeat, an aliam v. c. exceffum æthe
ris e ço in medio relinquo , niec a priori hæc decidi jam poſſe
arbitror. Apinus coagulum minuto citius abſolvi ait , dum
ex fpiritu nitri & nive quaſi puls facta eft circa fum in cylin
dro aperto impoſitum .

§. 306.

Dividi meretur argentum vivum in purum & impu- Divifio fü.

rum ; nativum & factitium . Impurum fcilicet eft peregrinis
inquinatum ; purum vero ab illis liberum . Nativum fere fo

lum iabetur , cum faétitium tantum illud falutetur, quod ab

aliis metallis , quibus tecte inerat, eft fegregatum . Cujus
loco porius arte compofita ex illo funt memoranda. Qua fta
tum ordinarium eft fluidum immo liquidum opacum , vel li
quor opacus ; qua extraordinarium vero eft fixum & ftabile ,
ita tamen , ut ex eo in ordinarium reduci feu reverti yréun
qne potlit.

RI 3 Confir.
 318 PHYSICÆ PART . III . SECT. I. CAP . III .

Confirmatur hoc ipſo liquidorum communis indoles , qua extra

ordinem in ftatum fixum abire ad certum fcopum poſſunt
foleotque.

$. 307 .

De popuro. Purum bydrargyrum nativum perraro invenitur , unde

potiſſimum arte eſt obtinendum . Illud nativum purum dici con.
ſuevit, quod notabiliter peregrina non continet , nec lapidi.
bus aliisve corporibus immiſtum deprehenditur , fed promtiſ.
fime currir aliis non adhæreſcendo. Id vero omnino purum

eſſe , nondum di&tis criteriis evincitur. Confugiendum igii

tur eſt ad artis miniſterium , pro puritate ejus conſequenda,
qua in charca albilſima currens & recurrens.nihil impuritatis
relinquit, poftquam in vitro puro diu ftetit clauſum , nihil cu
ticulæ contrahit, aqua pura in morcario affrictum eam haud
turbat ſeu inquinat, in puro cochleari ferreo ſuper prunis
haud ſtrider crepitarve, & fine fedimento in v folvitur. Præ
cipuum vero ejus criterium eft ordinaria gravitas 141 major
aquæ pondere in volumine pari. Hoc potius, quam ullum
aliud virgineum nominari meretur . Varii dantur 7 purgandi

modi , v. c. a ) a ſordibus terreis cæt. dum exprimitur per

puram alutam , & vino adulto lavatur; 2 ) ab alcalinis lavatur
aceto ; 3 ) a + vel bismutho deſtillatione apta , 4 ).e cinnabari
per alcali reſuſcicacur vel a ſulfure & arſenico deftillatione ope
ſcobis ferrei & vivæ calcis ; 5 ) generatim ſi ope His redigitur
in ærhiopem mineralem , dein dupla calce viva deftillatur,
6 ) optime vero creberrima deſtillatione, qua fubinde purius
graviusque evadit . Sic aaa auri vel ). puri centrupla deſtilla
tione ei conciliavit gravitatem plusquam 13. aqua majorem ;
deſtillatum Burhaviana cura si les fuit 14. aqua grayius, ne
que ullo modo fe mutari eſt paſſum . Conf. Diff. Burbav. de
ejus proceſſibus inftitutis Philoſ. Tranfa & t. No. 430. p. 145-164.
& No.
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 319

& No. 443. P. 343. No. 444. P - 308. Quantum ejus volumen
calore mutetur. Vid . § . 622. Not. P. I. Pbyfic.

Propterea funt , qui arbitrantur, purum effe corpus plane 18

folvi in alia neſcium , fimplex & principium omnium metallo
rum , fed quantum probabile mihi videtur perperam , quia ran
tum in perpaucis metallifodinis habetur & c. Alii ex ejus
' mutatione in pollinem ficcum , mutationem vitrum re &tius in
ferunt , majorem ejus partem eſſe terram ipfi propriam , &
gluten ex aliis elementis fixis , maxime æthereis , compofi
tum , ut tantopere ignis præpotentis & rigidiſſimi gelu relu
Etari poffit.

§. 308 .

Impurum & ſegnius currit ac vitro diviſim & c. adhæ . Deşii impue

e reſcit, inquinando illa cuticula, molecula , lineolis vel punetu. ri matrici,

lis, occurrit hoc impurius in terra h . e. creta vel argilla & bus.
marga fluida , Gubr dicta , quæ dum coaleſcit, compactum
cinereum , vel album , Sinter , vel & ſtalactites appellatur , dum
deſtillando induratur Stiriarum inſtar ; tum in lapide ſeu mi
nera xii , Quickſtein, cui interdum tam copioſe & leviter inha
ret , ut percuſſu hydrargyrum ſpargat, vel & nudis oculis in
ea appareat , nedum armatis. 3
Idria & Forum Julii Italiæ of
fere tales lapides po plenos , copioſos globoſos aut rotundos,
Henkelius quoque
nec non ſchiſtos cinereos , galenamque.
narrat, repertum in lapide arſenicali & c.

§. 309 .

Sulfure intime mixtum hydrargyrum exhibet nobis De cinna.

cinnabarim , antiquorum Minium , ( Zinnober ) coccinei coloris, bari,
ſepties vel oéties aqua graviorem , pro diverſa puritate. Con
ftat illa ex una parte ſulfuris & 6 vel 7 xii intime mixtis , &
valde volatilis eft in igne, Nativa occurrit in mineris ftriatis
gubris
.

PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CA P. III .

320

rubris copiofiffime Almadæ Hiſpanorum , figuræ vel incertæ

vel fphæricæ , vel ex rubro nigricantibus , dunkelrotb , vel ex
favo rubentibus , ut crocus metallorum , vel ex ſpadiceis,
*****
dunkelbraun, ut hæmatites, fed rubentibus affrictu ad lapi.
dem . D. Brückmannus in epiftolis itinerariis defcribit cinnaba
rim , quæ inſtar marmoris (in quo nata fuit) tornari , compla
nari & lævigari potuit. Factitia cinnabaris e meinoratis mistis
partibus ſublimando paratur, purior nativa, intus ſtriata. Add..
Plinius 33. 6. 70.

. .310.

De po faéti. Mercurias faétitius vel ſegregatus arte elicitur e bismu.

tio & com tho , fale tartari & ammoniaco , in bismutho enim jam latita
pofito. verat, quod inde patet, quia minera bismuthi in aëre deftructa

itidem mercurium edit. Similiter & ex impuris merallis, a qui

bus non omnino feparatus fuit, obtineri poreſt. Hujus loci
quoque eſt mutatio & fyntheſis pii varia , ut chemicorum fubli
matum f. mercurius fublimatus & folutus item corroſivus viru .

lencillimus , & aqua phagedænica ; mercurius vitæ , mercu

rius dulcis , mercurius præcipicarus , ſeu fixus in pollinem al
bum , rubrum , .viridem , nigrum , æthiops mineralis Turbith,
five Turpetbum minerale, vitriolum hydrargyri, Panacæa
mercurialis , omne amalgama, verquicktes , (i. e. folutum in :
aliud metallum ).

S. 311 .

Uſus mercurii varius eſt 1 ) in Barometris omnis ge

De ufibus
mercierii. neris etiam Reaumurianis brevioribus ſemiſfe docet gravitatem
atmofphæræ item altitudinem & profunditatem locorum ra
tione horizontis veri ; 2 ) in Thermometris thermobarome
tris cum Fahrenheitianis (8.492. P. 11. Phyfic .); cum Martinianis,
fi recte memini , Uratislavienſibus, in inferiori tubo angufto
transver
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS . 327

transverſo calorem naturalem atmoſphæræ oftendentibus çi

largi expanſu contraétuque v: c . Oi & zeſtometris ad mille
circiter gradus fervidos gelidosque difcernendos, donec ipfe
fervore in auras abeat, & gelu fimmo coaguletur in corpus
malleandum , ſubſiduos in fo vivo ; 3 ) in puteis ad aquam per
ennem obtinendam , ne exhaurienda ( it ; quia in cubis infra
communicantibus, fi in tubo anguſto hydrargyrum unam ul
nam altum eft , in altero crure am.plo aqua 14 ulnas evecta erit .
effluerque; 4 ) in corporibus exteriori lamella aurea , argentea,
cuprea induendis ; 5 ) in folvendis , ) & fimilibus metallis
improvide aur vi ventriculo ingeſtis & c. 6 ) chirurgis infervit
ad ſalivationem , 7 ) medicis ad varios morbos , tænias, lum
bricos & c. ejiciendos, viſcera obſtructa referanda, & c. 8 ) ad
folia fpeculorum omnis generis non vulgaria tantum , ſed & au.
rea quaſi, quæ habentur , fi vitro Aavo amalgama adhæreſcit,
cujusmodi fphærici globi , variæque ftatuæ , vaſa & ornamenta
parantur & c.

Ad 4 ) amalgama ( aaa ), corruptum nomen malagma, (h. e. cata.

plasma), metalla ita folvit, ut quando & ab amalgamate v. c.
Oi ope F feparatur, præcipitetur calx auri fubtiliſſima.
Similiter & aliorum metallorum calx in eorum amalgamate da
tur , & idoneis modis inde feparari poteft. Ad inaurandum
vero & vel ipíum amalgama illinitur metallo incruſtando , &
ope ignis Pabigitur,ut evaporando diſſipetur; vel tantum pul .
vis metalli affricandus adhibetur. Thermobarometrum di

Etum poſfideo fic fatis voto reſpondens, amplis gaudens cylin,

dris æqualis ubique diametri, excepto cubulo inſerto transverſo
(S. 182. P. II. Phyſic.). Conf. D. Vogelii Syft. Chemia pluri
bus agens de aaabus Cap. 27.

(Wolfii Phys. Tom . III.) Ss . 312 .

 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . III .
322

S. 312.
Metalla nativa aliis rariora & ductiliora fimul & dura
Divifio me
tallorum . biliora vel in igne , ideoque pretiofiora , dicuntur præſtantiora
f. nobiliora, quæ autem copioſiora ſunt & viliora , ignobiliora
cenſentur , quia fimul minus durabiliora funt. Dividi eriam
ſolent intuitu fuſionis in fixa ſatis vel in fummo igne ; & minus
fixa, quæ vel difficilius funduntur , vel facilius; & refpectu
ftabilitatis in duriora & molliora; item quæ funduntur ante
quam igniuntur , & demum quando ſeu poftquam ignira ſunr.
Sufficiat hic nobis prima diviſio uſitatior , quam alii aliis ver
bis reddunt , ut dicant ila perfectiora , hæc imperfectiora,
non negaturi opinor , & hæc in ſuo genere eſſe perfecta.
Præmiſlis igitur ignobilioribus , tranfituri fumus ad nobiliora.
Ignobiliorum numerantur - quatuor ; nobiliorum duo vel ad
fummum tria. Omnia vero ſunt tinnula h . e . ſonora, dum cava
pullantur, ut tintinnabula , vel ut chorda.

g. 313 .

Ignobiliors Ignobiliora metalla vel molliora ſunt quadamtenus, vel

duriora. Illa minori vi diduci & dividi a fe invicem poffunt,

quam hæc , unde & hæc in pari filo aut lamina minus, ' illa ma
gis flexilia funt. Molliora funt plumbum & ſtannum , quorum
illud ti , hoc is ſigno indicatur , ob quandam nitoris lucidi &
albidi fimilitudinem cum Saturno & Jove.. Duriora vero funt
ferrum & æs cyprium , vulgo cuprum , quorum illius fuſci
fignum eſt Martis , hujus rutili phoſphori f iterum proprer
quandam fimilitudinem ſaltem opinatam .

. 314
Quid fit ftan . Stannum XAGGitegov eſt omnium meralforum levilli
num ?
mum ; utpote aqua 71's & vix 71 gravius, colore albido ar
gento affini, inde & facillime liqueſcens gradu Römeriano cir.
cirer
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 323

citer 365-420. (S. 656. P. I. Phyſic .) igne duplo fere bullitus

aquæ , & partim evaporans, partim in cineres ſ. calcem abiens,
& fortiori igne in vitrum opalini coloris laéteique ad encauſtum ,
Schmelz dictum . Liquefactum jam fortiori igne demum igneſcit,
& nitro mixtum detonat. Scobs ſtanni in fiamma candela
coeruleo colore incenditur , odorem excitans velut ex ſulfure
ardente & allio conjunctum . 60 gradibus caloris expandirur
fere j's & liqueſcendo to. In foco fpeculi cauſtici denſum
edit vaporem fibroſum & flores albos , in fila cryſtallina coa
leſcentem , non amplius liqueſcentia, niſi additamento inflam
mabili. Diducitur in folia tenuia , & tenuiora multo , dum
incoquitur æreis operibus galliarum invento. Molli flexilique
indole plumbo parum cedit , elaſtica vero ipſi cedit plumbum ,
& tenacitate ſeu cohærentia, fiquidem filum ejus to pollicis
rhenani.craſſum non rumpitur, niſi libris 491 belgicis & dum
flectitur, ftrider. Per fe alioqui parum fonorum , alia metalla
magis fonora reddit, ipſum aliis vel ſemimetallis mixtum ma
gis fit fonorum , & firmius. Solvitur 1 ) oleo vitrioli, 2 ) R
& ſpiritu ſalis, folvendo flaveſcente , 3 ) y efferveſcit & cor
roditur, fed parum folvitur ; ' 4) liquefactum ab alcali fixo arro
ditur. s) Cineres ſtanni fale ammoniaco, miſti folvuntur in
aceto forti, & cum calce viva in ſpiritu falis ammoniaci
ac poftea coalefcunt in cryſtallos; 6) po folvitur in aaa.
Quoniam hoc aaa in po ſubſidet, opinio nata eft, elle ejus mini
mas partes graviores go , fed id video non evinci ita , quia
io gravius evadit aaa ſtanno intra poros recepto , etſi non gra
viori. Similiter ſpongia gravior evadit recepta intus aqua vel
ſpiritu vini , etſi partibus ſpongiæ non graviori. Si cantum
unicum ſtanni granum ſelibræ auri immiſcetur, malleari ©
neſcit . Sic & argenti ac cupri ductilem tollit indolem . Quare
quibuſdam dicitur diabolus metallorum . Stanno liquefacto fifer
rum vel cuprum indicur , illud ftanno obducitur aç dealbatur .
Ss 2 Sed
324 PHYSICE PART. Iir . sect. I. CAP. IN ..

Sed fi ferro liquefacto ſtannum immittitur, ferrum cum ſtanno

dillipatur ritu guttularum cum fragore diſſilientium Conf.

Neumannus in Præleft. cbem . de fanno.

Antiquitus dictum fuiffe plumbum "album Plinius L 34. C.16. telta
tur his verbis : Plumbi duo
Plumbi genera ,,
duo genera nigrum atque album .
Preciofiffimum candidum , a græcis appellatum caſſiteron ...
quod. autoritatem habuit iliacis temporibus tefte Homero.
Mirum eſt, ductili ſtanno immiſto duétiliſſima metalla fieri fra.

gilia, nec malleo amplius obtemperare.' Vapores ſtanni , aic

Cramerus Docimafticæ P. I. 9. 60. auro , argento & cupro fune
admodum noxii, & fi minimum ftanni in foco , ubi dieta
metalla funt tractanda, difpergitur, duétiffimum merallum in
tali foco iguitum , adeo intractabile evadit, ai ne malleo qui
dein attingi queat , quin vitri inſtar findarur. Quare fi mini
mum ſtanni in focum delapfum fuerit , totus eſt quam accura .
tiſfime purgandus igne fortiſſimo ibi non femel tanrum inftru
Eto, ut differur, quidquid forte remanfit. Si vero longe
major eſt ſtanni admixti copia , manent tractabilia : prouti i
vel 1 cupri ſtanno indira, reddit illud in utenſilibus eo dura
bilius. Quorum phænomenorum ratio imperveſtigata adhuc
eft, & mihi confiftere videtur vel in ſolutione ejusmodi, quæ
dilatando poros deoſitarem cohærentiamque valde minuit, id
quod hydroſtaticum examen proderet; vel in nimia tenfione
partium contiguarum . De quo deinceps diſquirendum .
Limæo ſtannum internofcendum viderur metallo albo malleabili,
flexili, leviſlimo, tenaci , ftridulo , igne antequam candefcat
liquabili, vitro lureo , folutione aqua regia lurea. Ad notio
nem fufficerent duæ nore : metallum leviffimum , vel ftridulum ,
modo id definiatur, quod ſubito flexu morſove ralem fonum dat
acli dentes inter fe fubito affricantur , vel tenues hujusmodi
fones edit, ac fi plures capilli una ferie rumperentur . ' Quare
& fridor ille oriacur e complurium partium minimarum ſu
bits
 CIMELIOLOGICUM DE GEMMIS ET MITA !!!!. 325

bita ſeu diruptione ſeu alliſione una & continuo poſt ſe invi
cem fa £ ta. Diſtinctius dicatur 24 mecallum in aqua levius, vel

fepties illa gravius. Quia cæruleam edit flammam , colliga

mus ætherem in ipfo eſſe cæruleum , itaque debiliorem , inde
& cohærentiam infirmiorem , ut facillime in igne fundatur.
Nume ideo & odor ſulfureus tali ætheri , volatili facto , de
beatur , cnm & fulfuris flamma fit cærulea ? Adjunctus vero
allii odor , nonne pauciffimam immiftum arſenicum prodat ?
(9. 293.). Eſt enim ab arſenico purgandum , quod raro
abfolvitur.

S. 315 .

Ef flannum vel purum , vel impurum f. peregrinis mi. De ftamo

ftum .' Puri ſtanni notæ furnt 1 ) eximius ftridor in admorſu , puro inter,
& fibi fimilis ftridori ſtanni optime expurgati. 2 ) Si examine nofcendo.
hydroſtatico maximum ejus pondus detegitur , quod puro
ſtanno eſſe conſtar. 3 ) Si formæ globulorum infufum idem
pondus in aëre habet , quod æqualis puri ftanni globus. 4 ) Si
incenfus fcobs non redolet allium nec fumar , & color flammæ
pulcre cæruleus eft. 5 ) Si laminia ferrea liquefacto propinqua,
nec tamen attingens , non albefcit. 5) Si quod Geoffroy do
cuit, calx inde formata eſt albiſlima'in Monum . Acad. Scient.

Pariſ. A. 1738. p. 199. uti & calcis diverfum colorem ab admiſtis

aliis metallis & c. annotavit. Conf. Marggrafiana ftanni analy
fis in A &tis Ac. Sc. Berol. 1758. 7 ) Acero vini deftillaro fucco
citri & c . folvitur t fi quod 20 ineſt. Et decoctum betæ rubræ a
ħ addito liver. An purum ftannum nativum detur , in medio
relinquam , ob raritatem nativi vet impuri. Vid . Mineral. Wal
lerian. 5. 127. N. 1. In fine ejus K. Scholium 1. docet, con
ſtare ſtannum 1 ) e terra alba , in calce & vitro lacteo manifefta ,
quæ etſi non efferveſcic cum acidis, aliquatenus tamen alcalina
eſſe deprehenditur , ut Cadmiæ & Cinci, quod liquet ex lasia
Ss 3 philo
 CÆ
326 PHYSI PART . 111. SECT . I. CAP. Ill .
3
philoſophica , quam Henkelius e 2 & filice, Cramerus e 24
& 4 obtinuit , & e difficultate vitreſcendi; 2 ) e materia infiam .
mabili & cum nitro detonante, & quia ex oleo vitrioli ac ſtanno
fulfur deftillando paratur ; 3 ) ex principio mercuriali aur arſe
nicali , quia fumat & liqueſcit : item quia lamella itanni anglici
impofita gravior tanto evadit , quanto hydrergyrum levius.
Arte purum efficitur ſtannum , dum 1 ) probe elotum in (cobe
& magnete a ferro liberatum exuritur liquarum (geröſtet), ut,
quidquid arſenici & ſulfuris vel his junéti peregrini ineft, fu
mando avolet, donec non amplius fumet, cavendo fibi a fumo
pernicioſo ; 2 ) in pollinem redactum duplo atri fluxus , & ſco
bi recenti martis ac totidem boraci & pici nigræ miſcetur,
ut phlogiftum recuperetur , tigillo inditur, & ſale 4 digicos
alto impofito , operitur probe , & in furno totum liquatur
mixtum , & cum regulus ejus a fcoriis ſeparatır vel. 3 ) calx
igne urgetur , donec candidillima evadat , unde ejus puritas
conſpicua fiat. De notis ſtanni puri conferendus eſt Brandius
in Actis Acad. Scient. Svec. A. 1744. 11. 7. vernal. Käſtneri notæ in
verſione germ . additæ .

S. 316 .

Deſtanno Impurum ftannum nativum occurrit in ejus mineris,

impuro . in cryſtallis polyedris obtuſis ferro & arſenico permiſtis,
quæ Zinngraupen , vulgo cryſtalli minerales ſtanni fi mineræ
.
ſtanni cryſtallinæ dicuntur. Sunt illæ graviores aliis fimilibus,
in ſuperficie ſplendent, modica duricie , affrictu rubeſcunt ,
igne non liquantur, ſed dilliliunt, extus vero albeſcunt diffoluto
in farinam arſenico, ſ. farina arſenicali, & fortiter arſenici odo
rem { pirant, follicite vitandum . Qua colorem vel ſunt albidæ,
vel rarius aureæ , vel nigræ diciſlimæ 40 , V. c. ad į ponderis ;
vel granatici coloris , vel rubeſcunt, omnes opacæ . Dantur ,
tamen quoque translucentes, pauciores, 2 ) in compoſitis mi
neris
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 327

neris e cryſtallis minimis & lapide , vulgo Zwitter, geminæ ,

quales occurrunt flaveſcentes , ferrugineæ , fuſcæ , nigræ &
variegaiæ ſ. multicolares. Interna indole vel funt ſtriatæ ,

vel granulatæ , vel polyedris refertæ , vel porofæ ; 3 ) in lapi

dibus ſtanniferis , qui graviores ſunt folico , in igne rufeſcunt,
& arſenicum olent , vulgo Zinnſtein . Conſtant alii fpato

albo ſemipellucido rari , Zinnſpat, alii granato , fubrubro vel

& lucidiore polygono , tuin opaco, tum translucido ; 4 ) in
mineris terreis vel arenaceis, vulgo Zinnland , Zinnmiſche,
plerumque nigricantibus ; 5 ) rarius in corneo cryſtallino,
Scbürl f. Schirl ( S. 207. ) , & fpuma lupi f. minera ferrea arſe .
nicali , vulgo Wolfram & anglorum monzyk miſto ex arſe
nico , gemina & ferro . Magna Britannia ftanni ferax olim Caf
Literidum nomine venit.

§. 317.

Arte vel opera bumana componitur ſtannum , 1 ) nítoris Seanni mix :

& amplioris uſus cauſa cum centeſima parte cinci , bismuthi, tio cum aliis
cupri, vel cinci & reguli antimonii, cujusmodi eſſe conſuevit metallis.
anglicum ſtannum . Geoffroy mat. med T.1. p. 281. notat , Co.
nos ſtanni bene excocti dividi in tres partes , ſuperiorem , in
feriorem & intermediam . Superiori canquam molliori im
miſceri dot, mediæ tæə infimæ S. 2 ) Impoſtores , &
kannarii plumbum miſcent ſtanno, illi fraudulenti lucri cauſa,
hi legitima ratione fecundum legum normam præſcriptam .
Sic Brandius loc. cit. commemorat , Svecicis legibus ſtannariig
injunctum eſſe triplex ſtanni mixti genus pro diverſis preciis
& uſibus, fignis nocæ 24 & magiſtri impreſſis notandum , ſci
1
licet viliori additur hi medio & primo tantum 1 3) arte
32
illinitur firmiter , vel ut Plinius loqui amat , incoquitur, ferro
&
cupro fuperficietenus dealbandis , & ferruginem & ærugi
nemque
 328 PHYSICÆ PART . III . SECT . I. CAP . ill .

nemque avertit. Quomodo reliqua metalla corrumpat fragili

tate , dictum eſt ſ. 1014. In Germania addicur j , k , i
plumbi fanno puro.
Rect : Plinius c . 17. L. 34.- fcripfit: ſtannum illitum æneis vaſis,
faporem gratiorem reddit, & compefcit æruginis virus. Adul
reracur addita portione æris candidi tertia in plumbum album .
Fit & alio modo miſtis albi plumbi nigrique libris. Hoc nunc
aliqui argentarium appellant. lidem & tertiarium vocant , in
quo dux nigri portiones funt & tertia albi . Hoc fiftulæ ſoli

dantur. Improbiores ad tertiarium additis æquis partibus albi

argentarium vocant , & eo quæ volunt incoquunt. Albo per
ſe ſincero pretium in libras funt 30, nigro 16. Album nulli ,

rei fine miſtura utile eft. Neque argentum ex eo plumbatur.

Album incoquitur æris operibus , gallinarum invento , eaque
incoctilia vocantur.

$. 318.
Svanni ufus. Ufus ftanniſunt multiplices , 1 ) inſervit vaſis innume
ris inde confectis , uti pelvibus , patinis , cantharis , 'candela
bris, ollis, orbibus, tabulis , annulis , baptiſteriis , poculis,
menſuris , fyringibus, * pyxidibus, fàlinis & c. & alendo tri
bui ftannariorum ; 2 ) dealbandis, & adplumbandis vaſis
ferreis & æneis non tantum ornatus & conſervationis diutur
nioris , fed & valetudinis caufa . Arcet ſtannum illitum ferri
& cupri corruptionem ab ærugine & ferrugine. Victum ex
::

hoc incoquendi ſtaoni genere fibi quæriſ tribus plumbatorum ,

der Verzinner, & bracteatorum , Klemper ; 3 ) præcipitat o in
R ſolutum , & illi folvendum immittitur , idque ob majorem
cum illa affinitatem , fimul præcipirato conciliat egregium pur
pureum colorem . 4) Neque minus aliis coloribus rubris 2

multum amenitatis & præftantiæ addit , quod vel in parinis

vulgus obfervat, quibus cocta pruna cerala , vaccinia , myr:
cilli
 ..
CIMELIOLOGICVM , DE GEMMIS ET METALLIS 329

tilli & c. continentur ; uti & tinctores eodem utuntur in pulcro

coccineo colore procurando . 5 ) E calce ſtanni, qua metalla &
vitra poliuntur, vitrum paratur prope opacum five encauftum
ſplendens, album ; nigrum vero rubrum , purpureum aliis
e calcibus aut adjectis , vulgo Schmelz , in murrhinis aliis
que incruſtandis uſitarum ; 6 ) parantur inde tibiæ organqedo
rum mulicæ omnis generis , mirificæ ſubtilitatis, varietaris ,
magnitudinis , ſplendoris & clangoris egregii in templis & c.
7) Parantur inde ſtanni folia , vulgo ſtanniol, qui fpecula vi
trea ope hydrargyri , quaſi argento incruſtantur , ut imagines
corporum illuminatorum eximie oftendant, quæ ars triburn
opificum ſpeculariorum alit. Tinguntur quoque illa ſtanni
folia , ut Wallerius in Mineral. appendice g . 14. notat colore ru
bro, flavo , atro , alioque, & tum ftannum foliarum coloratum

audir. Præparantur e Ianni calce aceto corroſa album hiſpa.

nicum (anglicum ). Schieferweiſ , argentum muſivum e ſtanno
& bismutho æquali & 2plo $ albumine ovi dein temperato ;
& aurum mufivum e ſtanni amalgamate , mixto cum altero
tanto e ſulfuris & falis ammoniaci æquis partibus , ſublimato ,
quo facto , in fundo reſtat aurum pictorium . Chemici præpa
rant inde & adhibent antihecticum Poterii , flores Joviales , ma
giſterium joviale, liquorem vel ſuccum Libavii formantem & c.
Sed in arte medica omnem uſum damnat Neumannus.

De calce ſtanni notandum eft , eam addito inflammabili redire in

priſtinam ( tanni indolem , quia fervore illi tantum inflamma
bile principium ademtum erat ; e contrario calx gravior ſtanno
1
fit I vel > notante Maquero, duas uncias ſtanni dediſſe cal
si
cem duabus drachmis & 57 granis graviorem , præter vapo
res incerea diſperſos. Unde manifeftum eſt , cantum calci
ex igne vel ex aëre atmoſphærico accreviſſe. Quorum poste
(Wolfii Phyſ. Tom . 111.) Tt rius
 330 PHYSICÆ PART. 111. Sect. I. CAP. 111.

rius inde patuit, quia calcinatio in occluſo vaſe incremento ca

ruit ; Kunckelius vero & cum eo Neumannusdecalcibus id a con
denfatione derivant , qua volumine minuto augetur gravitas .

Quod hydroſtatice explorandum eſſer. Sed nunquam tantum

præſtare poreſt. Num vapores Fei tantum aëris abforpti fixe
re .& calci junxere ?

§. 319.

Quid
fit Plumbum eſt metallum viliflimum , ignobiliorum gra
plumbum , viſſimum , nempe aqua il ' gravius , & paulo ductilius itan
qua ejus no, cæteris vero dotibus metallicis poſtponendum cunétis , ut
not , metallum ignobiliffimum vel infimum re & te diceretur, Eft

enim minime omnium fonorum elafticum , & durum , ideo

que molliſſimum traétatu , flexu , fciſlu , & c. minime tenax in

cohærendo , quia filum ó " rhenani rumpitur appenſis 291

libris , Muſchenbrukio autore. Colore gauder in aëre & aqua
obfcure livido , ( ſchwarzgrau) in fractura ſeu diſſectione luci
dius livido , lichtbläulich , blaugrau , qui cæſio - griſeus Wol
tersdorfio dicitur. Igne liqneſcit gradu circiter s 10-580 , pro
diverfa impuritate (S. 657. P.1. Pbyfic.), igitur minori , quam
quo x bullit , & antequam igneſcere poſſit. Quia 60 gradi
bus caloris expanditur ido ad liqueſcendum ultra to expandi
1
debet , partem ſui fumo perdit aliaque ignobilia metalla fecum
in fumum rapit, majore tamen parte in cineres feu calcem , &
hac cum illis in vitrum abeunte. In foco folis cauſtico calx ejus
colore croceo fluere incipit , à quo foco fi tum removetur , in
durefcit in maſſam auripigmenti colori fimilem , quæ talci ritu
deprehenditur conftare e foliis nitentibus gypfeis, fed repo
fita in focum ſuper carbone, ad plumbi naturam redir. Solvi.
tur facilius a țin amalgama quam 24 ; folvitur in , in R ;
in dilato acido vitriolico ope digeſtionis; ab alcali fixo cum
coquendo cum liquando ; a fale urinofo vel fpiritu falis ammo
niaci
E
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 331

niaci poft aliquod tempus in muccaginen. Pleræque hæ ſolu

tiones dulci gaudent ſapore. Mira et plumbi proprietas, quod
liquefactum tam ſubtiles nanciſcicur particulas , ut vix materia
teftarum chemicarum reperiri poflit , quam non penetrer &

arrodat. Quod cam ſingulare in Saturno metallorum eſt ac an

nulus in Sacurno cceleſti. Linnæo plumbum & metallum cæru
leſcens album tenax mucum, igne aqte candeſcenciam liquabile,
vitro fiavo , folutione in i aquea :

$. 320.

Pyrum plumbum vix naſcitur aut arte obtinetur. Re- De plumb*

peritur quidem nonnullum plumbum nativum ( gedieger ), fed puro.
minus purum id eſſe vel inde noſcicur, quia minus malleo duci
poteſt, quam arte purgatum . Inde videtur fortaſſis . igne
ſubterraneo eliquatum , five in granulis, five folidiore maſſa
occurrat , aut quod Cel. D. Lehmannus opinatur , olim arte li
quarum per incuriam remanliſle , & fub terram poſtea yeniffe.
Purius conſueto & virgineum cenſetur Villachenfe, quia ſtanno
vix conjunctum naſcitur , & modico igne eliquatur ante quam
inhærentia duriora liquefieri poſſunt, quæ ideo in minera re
ſtant. Vid . Schlüter vom Hüttenwerke p. 318. Deinde quo ſæ

pius plumbum eſt reductum ope carbonum . Argentum & au

rum ab eo ſeparatur , dum penetrat teſtam , & illa intus relin
quit ; modo ſeparatio operæ & ſumtuum pretium valeat . De
ſtanno feparando vid . S. 315. Antimonio liberatur addito ferri
ſcobe. Conftare videtur e terra liquefcente in vitrum , eaque

metallica mercuriali , propter fufionem , gravitatem , noxios

que vapores & effectus & pauca materia inflammabili , tefte
calce & reductione per inflammabile additamentum . De to
puritate parando conferantur Proceſſus varii in Crameri Do.
cimaſia P. II. p. 123.142.

Non
 332 PHYSICÆ PART. III . SECT. I. CAP. 111.

Non prætereunda hic eſt peculiaris natura plumbi; in nullo alio

metallo reperiunda, qua duo globuli ejusdem , exigua parte
plano ſegmento abſciſſi, & ad fe invicem affri &ti manibus pa
rum eos una hinc inde torquentibus , firmiter cohærent , fere
ac fi eſſent ibi conflati. Quod primus expertus eſt Cel. Svecus
F. Triewald, attractioni Neutonianæ id phænomenon tribuens
Philoſ. Tranſact. No. 408. P. 39. ubi moner , eis hieme ita co
hæliſſe, ut I 26 libræ appenſæ eos non divellerent, ne quidem
in vacuo ; quanquam alio tempore multo minori vi cohæferunt,

etfi majori ſuperficie ſe contingerent. Recte fufpicatur, non

pro ſuperficie, fed vi contingentium fe partium , & peregri
narum , aëris & c. partium excluſione, cohærentiam invaluiffe.
Succeſſit mihi idem in conulis plumbeis abfcindendo truncatis,
nunquam tamen tanta vi coherentibus , acfi fi ibi colliquati eſ
ſent, quia aër penitus removeri inter fuperficies compreſſas
nequit. Attractionem hic æque fruſtra laudari ac occulcam
qualitatem vel inde pater, quia illa univerſalis in contactu fta.
tuirur, & tamen in aliis metallis ſimiliter tractatis y , c. in ftatu
molli locum non haber.
$. 321 .
De h impus
Impurum plumbum gignitur in mineris , ubi illi admi.
ronativo.
fceri conſuevit ſulfur, arſenicum , bismuthum , cobaltum , cu
prum , fæpillime argentum , interdum & aurum , vix ſtannum
& antimonium vix unquam omne argentum ab eo elicitur,
cum tanti non eſſe videtur, quanti labores & fumtus. Cu.
prum ſæpe illi immixtum effe inde pater , quia purum ) ad
dito plumbo liquatum poftea fpiritum falis ammoniaci cæruleo
colore tingit. Minera ejus ditiſſima eſt galena ( Bleyglanz,
Würfelerz) plumbago teſſellis quaſi & granulis micantibus fecti
libus valde ponderoſis. Micantes particulæ in aliis ſunt majores,
in aliis minores & valde exiguæ nonnunquam , rectis & obli
quis pro diverſo ſitu ſe obumbrantibus , Scbattenerz , aut re
fplenden
 ciMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 333

ſplendentibus, interdum duritiei chalybeæ , ſtahldichter Bley.

glanz , vel ftriaca, ſtrablicher, vel inops lapidea ' ui vix mi
croſcopio plumbum ineſſe perſpiciatur, Waſcherz, griſea, cæ
rulea , fuſca, alba & arenacea , rarius ligno ſubterraneo adhærer
aut inhæret , & asbeſtina rudis coloris ferrei; item 4 & arſe
pico mixta plumbagine lutea , bleyſchweiflig. Sequitur mi
nera ſpatola arſenicalis, F non ſolvenda, igne diſſipanda, tum
alba vel griſen , Bleyſpat, fillilis , Bleyſchiefer , rhomboidalis,
ſchrägewürflicb , ramoſa, fabulofa, körnig , & pellucens, tum
viridis ditior , cryſtallina aut ſolida , igneſcendo colorem quafi
amittens , fed & recuperans fere altiorem , iterum vel folida
( apud Fribergam oleum deftillando edens) vel ramofa, vel opa
ca hexaëdra oblonga, vel pellucens talis. Denique minera
fupereſt terrea , an deſtructa ut marga , verrottete Bleyerde,
nonnihil galenæ continens , quæ plumbum præbent , alba , ci..
trina , & rubra f. ferruginea ochra mixta. Raro molybdæna,
cincum , vel pſeudogalena rubens , rothſclag, ei admiſcetur;
rariflime Antimonium in Svetico ftria malmi.

S. 322 .

Vilitate & pondere fuo plumbum per fe bene multis fervit Uſus thi .
mecbanicis in movendis v. g . follibus , horologiis , famiis , tol
lonibus, .bilancibus , ſtateris , onerandis & comprimendis
corporibus , item attollendis &c. item ſignorum publicorum
& privatorum loco , impreſſis notis conſpicuorum , pannis,
Præ .
aliis corporibus ad fraudem arcendam appenforum &c.
terea canalibus ſubterraneis aquæductuum , ſarcophagis, pixidi
bus in re bellica & venatoria jaculis , ſagittis , flagellis

plumbatis , fruſtis, pilis & globulis plumbeis addito auripig

mento grandine varia plumbea, & pulvere fphærico in clep
ſammis ; inſervit in re ftatica ponderibus magnis centenariis
aliisque quibuslibet in re metallurgica metallis fegregandis &
Ti 3 lique
 PHYSICÆ PART. III . SECT. I. CAP. II .
334

liquefaciendis lapidibusque. Nigro plumbo , inquit Pli

nius L 34. c. 17. ad fiſtulas , laminasque utimur , ( Tectis quo
que ædium interdum dicatum eſt in laminis ). • .. Mirum
(illo ævo) , aqua addica non liquefcere vala e plumbo conſtat ;
eadem in aqua calculus æreusve quadrans ſi addatur , vas per
uri. Plumbi albi (& nigri) experimentum in charta eſt, u
liquefa &tum pondere videatur non calore rupiſſe.
Præparantur e plumbo liquato & agitato ſpatula , gri
feus cinis tini Bleyaſche,hic purus eft, impurus, ſi ei 4 admiftum
fuit , & plumbum uſtum , addito # fit & in vel liquato
abluto poſtea fale. Porro calx quæ dum pura in pollinem reda
Eta , compreſſa rurſus & admodum alba eſt cerulla , Bleymeis
roſt, appellatur , & obtinetur e ti , acero decem diebus corroſo,
vel e ſolutione hi quavis & Venetiis ac Amſtelodami copioſe
habetur , dum purior elota eſt & fillilis , dicitur fcbieferweiſs,
& ſubtilitate ac gravitate a crera differt, pictoribus utilis , non
æque pingendæ feminarum faciei, quam corrumpit , ſimilis
albo 2+ hiſpanico vel anglico. Dum fortiori igne cinis urge.
tur , flaveſcit, & fic obtinetur ceruſſa citrina, Bleygelb , ma
ftichot vulgo ; fortiori diuturniorique reverberii igne rubeſcit
& in minium abit , Mennige , vulgo , quod prius roſeum in
duir colorem , poftea fere cinnabarinum , uti & cinnabaris an
tiquorum minium dicebatur : uti & ceruſſa Aava , minium ci
trinum vocatur. Minium vero non obtinerur e ceruſſa, niſi

flamma ignis continenter minium ferit & fuligine ſua eam ita
fenfim igneo & tandem rubro colore tingit , unde liquet ejus
fal
ponderis incrementum loco 100 librarum , præſtans 120,
tem loco 11. 15 lb vulgo Lieſ 16. 12. 15 lb. in minori copia
Neumannus notat & Haleſus V. St. Exp. 119. 19 præſtare 20
uncias ; ſed ſine flammæ acceſſu nequaquam obtineri minium .
Quod quia & in foco cauſtico fit.(S. 319. ), etbere & aëre potiffi
mum ( vaporibusque) fixis fieri intelligitur. A minio parum
differt
 erMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 335

differt Sandix vel fandyx fimiliter parata , vel Plinio autore

L. 35. 6. 6. Sandaracha ſi torreatur , æqua parte rubrica admiſta
fandicem facit.
Si per teſtam plumbum ab argento ſeparatur, plum
bum in fcoriam abiens fere vitreſcit , & vocatur lithargyrus ſ.
lithargyrum , Glätte, aut lithargyrium , quod , quando album
eſt, argyricis , quando auream , chryfitis , Silberglätte, Gold .
glätte , dicitur ,
& partim adverſo gradu ignis , partim & a
nonnullo cupro admixto fieri exiſtimatur. Quando lithargy
rus ope pulveris carbonum in plumbum reducicur, fit purius,
ductilius, nec amplius vitreſcet. Vid. V.657.P. I. Phyfic .not.
appellatur plumbum frelſim , Friſchbley, quod ut purius redu
catur , ſquammam ferri addunt, ad abigendum antimonium
aliasque fordes. Lithargyrium vel minium acero folurum fiftit
acerum ejus deftillatum . Drachma lithargyrii folvitur in 8 un
ciis aceti vini deftillati; digeſtione vel & coctione & evapora
tione , ut validius evadat ; minii in ejus duplo . Ex aceto
ſuaveolentibus aquis additi
additiss paratur lac virginis, e quo repo .
fito quieſcente præcipiratur Magiſterium hni, quod & aliis
modis elicitur. Sacebarum ( Sal) Saturni paratur e polline ce
ruſfæ vel minii cum affuſo vini aceto deſtillato efferveſcente ,
durante digeſtione ſæpiusagito, evaporante fatis v . c. ad fola
tionis , tum in frigida cella cryſtallos formante. Quod myro
melino ( Pomade) myrobrechorum miſtum inflammationibus
compeſcendis excus adhiberur; intus 4 vel 6 grana dicuntur
anginæ , fedandis menfibus , hæmorrhoidibus & diarrheeæ
inſervire, quanquam Neumannus omnem ufum internum damnat
non ſolum facchari, ſed & cunétorum faturni paratorum . So.
lutio facchari deregit ſal volatile oleofum in aqua , uti & fpiri
tum falis ammoniaci . Deſtillando faccharum hoc præbet ſpiri.
tum ardentem ,& oleum tni album vel rubrum , adhibito
crudo aceto cum fale ammoniaco das cauſticum fpiritum volaci
lem
 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 111 .
328

nemque avertit . Quomodo reliqua metalla corrumpat fragili

tate , dictum eſt . 1014 . In Germania addicur } , 5 , ii

plumbi ſtanno puro.

Reéte Plinius c. 17. L. 34.- fcripſit : ſtannum illitum æneis vaſis,
ſaporem gratiorem reddit , & compefcit æruginis virus. Adul
reracur addita portione æris candidi tertia in plumbum album.
Fit & alio modo miſtis albi plumbi nigrique libris. Hoc nunc
aliqui argentarium appellant. lidem & tertiarium vocant, in
quo dur nigri portiones funt & tertia albi . Hoc fiftulæ foli
dantur. Improbiores ad tertiarium additis æquis partibus albi
argentarium vocant, & eo quæ volunt incoquunt. Albo per
ſe ſincero pretium in libras funt 30 , nigro 16. Album aulli
rei fine miſtura utile eft. Neque argentum ex eo plumbatur.
Album incoquitur æris operibus , gallinarum invento , eaque
incoctilia vocantur.

$. 318 .
Svanni ufus. Uſus ſtannifint multiplices, 1 ) inſérvit vaſis innume
ris inde confectis , uti pelvibus , patinis , cantharis , candela
bris, ollis , orbibus, tabulis , anaulis , baptiſteriis , poculis,
menſuris , fyringibus, * pyxidibus, falinis & c. & alendo tri
bui ftannariorum ; 2 ) dealbandis , & adplumbandis vafis
ferreis & æneis non tantum ornatus & conſervationis diutur.
nioris, fed & valetudinis cauſa. Arcet ſtannum illitum ferri
& cupri corruptionem ab ærugine & ferrugine. Vi&tum ex
hoc incoquendi ftapni genere ſibi quæriç tribus plumbatorum ,
der Verzinner, & bracteatorum , Klemper ; 3 ) præcipitar o in
R ſolutum , fi illi folvendum immittitur , idque ob majorem
cum illa affinitatem , fimul præcipitato conciliat egregium pur
pureum colorem . 4) Neque minus aliis coloribus rubris 2
multum amenitatis & præſtantiæ addit, quod vel in patinis
vulgus obſervat, quibus cocta pruna ceraſa , vaccinia , myr:
tilli
 CIMELIOLOGICVM, DE GEMMIS ET METALLIS. 329

tilli & c. continentur ; uti & tinctores eodem utuntur in pulcro

coccineo colore procurando . 5) E calce (tanni, qua metalla &
vitra poliuntur, vitrum paratur prope opacum five encauſtum
ſplendens, album ; nigrum vero rubrum , purpureum aliis
e calcibus aut adjectis , vulgo Schmelz , in murrhinis aliis
que incruſtandis ufitarum ; 6 ) parantur inde tibiæ organoedo
rum mulicæ omnis generis , mirificæ ſubtilitatis, varietaris ,
magnitudinis , ſplendoris & clangoris egregii in templis & c.
7) Parantur inde ſtanni folia, vulgo ſtanniol, qui ſpecula vi
trea ope hydrargyri , quaſi argento incruſtantur, ut imagines
corporum illuminatorum eximie oftendant, quæ ars triburn
opificum ſpeculariorum alit. Tinguntur quoque illa ſtanni
folia , ut Wallerius ir Mineral. appendice §. 14. notat colore ru
bro, flavo , atro , alioque, & tum (tannum foliatum coloratum
audit. Præparantur e ſtanni calce aceto corroſa album hiſpa.
nicum (anglicum ). Schieferweiſ , argentum muſivum e ſtanno
& bismutho æquali & 2plo g albumine ovi dein temperato ;
& aurum mufivum e ſtanni amalgamate , mixto cum altero
tanto e ſulfuris & falis ammoniaci æquis partibus , ſublimato ,

quo facto , in fundo reſtat aurum pictorium . Chemici præpa

rant inde & adhibent antihecticum Poterii , flores Joviales , ma
gifterium joviale, liquorem vel ſuccum Libavii formantem & c .
Sed in arte medica omnem uſum damnat Neumannus.

De calce (tanni notandum eſt, eam addito inflammabili redire in

priſtinam ſtanni indolem , quia fervore illi tantum inflamma
bile principium ademtum erat ; e contrario calx gravior ſtanno
I
fit vel notante Maquero , duas uncias ftanni dediſſe cal
5
cem duabus drachmis & 57 granis graviorem , præter vapo
res incerea difperſos. Unde manifeftum eſt, cancum calci
ex igne vel ex aëre atmoſphærico accreviſſe. Quorum pofte
(Wolfii Phyſ. Tom . III.) To rius
 330 PHYSICÆ PART. II. sect. Í. CAP. 111.

rius inde patuit, quia calcinatio in occlufo vafe incremento ca

ruit; Kunckelius vero & cum eo Neumannus de calcibus id a con
denfatione derivant , qua volumine minuto augerur gravitas.
Quod hydroſtatice explorandum eſſer. Sed nunquam tantum
præſtare poreſt. Num vapores Fei tantum aëris abforpti fixe
re & calci junxere ?

. 319.
Quifi
d t Plumbum eſt merallum viliflimum , ignobiliorum gra
plumbum , viffimum , nempe aqua 111. gravius , & paulo ductilius ſtan
qua ejus no, cæteris vero dotibus metallicis poſtponendum cunctis , ut
Hots , metallum ignobiliffimum vel infimum re & te diceretur, Eit

enim minime omnium fonorum elafticum , & durum , ideo

que molliffimum tractatu , flexu , fcillu , & c. minime tenax in
cohærendo, quia filum o " rhenani rumpitur appenfis 291
libris , Muſchenbrukio autore . Colore gaudet in aëre & aqua
obſcure livido , ( ſchwarzgrau) in fractura ſeu diſſectione luci
dius livido , lichtbläulich, blaugrau, qui cæſio - griſeus Wol
tersdorfio dicitur. Igne liqneſcit gradu circiter 310-580 , pro
diverfa impuritate (S. 657. P. I. Pbyfic.), igitur minori , quam
quo bullit , & antequam ignefcere poflit. Quia 60 gradi
bus caloris expandirur ióo ad liqueſcendum ultra lo expandi
debet , partem fui fumo perdit aliaque ignobilia metalla fecum
in fumum rapit, majore tamen parte in cineres ſeu calcem , &
hac cum illis in vitrum abeunte. In foco folis cauſtico calx ejus
colore croceo fluere incipit , a quo foco fi tum removetur , in
durefcit in maſſam auripigmenti colori fimilem , quæ talci ritu
deprehenditur conftare e foliis nitentibus gypfeis, ſed repo
fita in focum ſuper carbone, ad plumbi naturam redit. Solvi
tur facilius a p in amalgama quam 24 ; folvitur in F , in R ;
in dilato acido vitriolico ope digeſtionis ; ab alcali fixo cum
coquendo tum liquando ; a fale urinoſo vel fpiritu falis ammo
niaci
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS . 331

niaci poft aliquod tempus in muccaginem .' Pleræque hæ ſolu

tiones dulci gaudent ſapore. Mira el plumbi proprietas, quod
liquefactum tam ſubtiles nanciſcitur particulas , ut vix materia
teftarum chemicarum reperiri pollit , quam non penetrer &

arrodat. Quod tam ſingulare in Saturno metallorum eſt ac an

nulus in Sacurno cæleſti. Linnæo plumbum & metallum cæru
leſcens album tenax mutum , igne apre candeſcentiam liquabile,
vitro flavo, folutione in q aquea :

$. 320.

Purum plumbum vix nafcitur aut arte obtinetur. Re- De plumb*

peritur quidem nonnullum plumbum nativum ( gediegenz), fed puro.

minus purum id eſle vel inde noſcitur, quia minus malleo duci
poteſt , quam arte purgatum . Inde videtur fortaffis igne
ſubterraneo eliquatum , five in granulis , five folidiore maſla
occurrat , aut quod Cel. D. Lebmannus opinatur , olim arte li
quarum per incuriam remanfiffe , & fub terram poftea yeniſſe.
Purius conſueto & virgineum cenſetur Villachenfe, quia ſtanno
vix conjunctum naſcitur , & modico igne eliquatur ante quam
inhærentia duriora liquefieri poſſunt, quæ ideo in minera re
ftant. Vid . Schlüter vom Hittenwerke p. 318. Deinde quo ſæ

pius plumbum eſt reductum ope carbonum . Argentum & au

rum ab eo ſeparatur , dum penetrat teſtam , & illa intus relin

quit ; modo ſeparatio operæ & lumtuum pretium valeat. De

ſtanno feparando vid. S. 315. Antimonio liberatur addito ferri
ſcobe. Conſtare videtur e terra liqueſcente in vitrum , eaque

metallica mercuriali, propter fuſionem , gravitatem , noxios

que vapores & effectus & pauca materia inflammabili, tefte
calce & reductione per inflammabile additamentum . De to

puritate parando conferantur Proceſſus varii in Crameri Do.

cimafia P. II. p. 123-142.

Non
 332 PHYSICÆ PART . III. SECT. I. CAP. 111.

Non prætercunda hic eſt peculiaris natura plumbi ; in nullo alio

metallo reperiunda, qua duo globuli ejusdem , exigua parte
plano ſegmento abſciſſi, & ad fe invicem affri& ti manibus pa
rum eos una hinc inde torquentibus, firmiter cohærent , fere
ac ſi eſſent ibi conflati. Quod primus expertus eſt Cel. Svecus
F. Triewald, attractioni Neutonianæ id phænomenon tribuens
Philoſ. Tranſact. No. 408. P. 39. ubi møner , eis hieme ita co
hæliſle, ut 126 libræ appenfæ eos non divellerent, ne quidem
in vacuo ; quanquam alio tempore multo minori vi cohæferunt,
etſi majori fuperficie ſe contingerent. Recte fufpicatur, non
pro ſuperficie, fed vi contingentium fe partium , & peregri
narum , aëris & c. partium excluſione , cohærentiam invaluiffe.
Succeſſit mihi idem in'conulis plumbeis abfcindendo truncatis,

nunquam tamen tanta vi coherentibus , acſi ſi ibi colliquari eſ

ſent, quia aër penitus removeri inter fuperficies compreſſas
nequit. Attractionem hic æque fruſtra laudari ac occultam
qualitatem vel inde patet, quia illa univerfalis in contactu ſta
tuitur, & tamen in aliis metallis fimiliter tractatis y . c. in ſtatu
molli locum non haber.
$ 321 .
De h impu
Impurum plumbum gignitur in mineris, ubi illi admi
ronativo. fceri conſuevit ſulfur, arſenicum , bismuthum , cobaltum , cu

prum , ſæpiſſime argentum , interdum & aurum , vix ſtannum

& antimonium vix unquam omne argentum ab eo elicitur,
cum tanti non eſſe videtur , quanti labores & fumtus. Cu.
prum fæpe illi immixtum effe inde patet, quia purum ) ad .
dito plumbo liquatum poſtea ſpiritum ſalis ammoniaci cæruleo
colore tingit. Minera ejus ditiſſima eft galena ( Bleyglanz,
Würfelerz) plumbago teſſellis quaſi & granulis micantibus fecti
libus valde ponderoſis. Micantes particulæ in aliis ſunt majores,
in aliis minores & valde exiguæ nonnunquam , rectis & obli
quis pro diverſo fitu fe obumbrantibus , Schattenera, aut re .

ſplenden
 cimeLIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 333

ſplendentibus , interdum duritiei chalybex , ſtabldichter Blen.

glanz, vel ftriaca, ſtrablicher, vel inops lapidea ' ut vix mi
croſcopio plumbum ineſſe perſpiciatur, Waſcherz, griſea, cæ
rulea , fuſca, alba & arenacea , rarius ligno ſubterraneo adhærer
aut inhæret, & asbeſtina rudis coloris ferrei; item & arſe
nico mixta plumbagine lutea , bleyſchweiflig. Sequitur mi
nera ſpatoſa arſenicalis, F non ſolvenda, igne diſſipanda, tum
alba vel griſea , Bleyſpat, fillilis , Bleyſcbiefer , rhomboidalis,
febrägewürflicb, ramoſa, fabuloſa, körnig , & pellucens , tum
viridis ditior , cryftallina aut ſolida, igneſcendo colorem quafi
amittens, fed & recuperans fere altiorem , iterum vel ſolida

(apud Fribergam oleum deftillando edens) vel ramoſa, vel opa

ca hexaëdra oblonga , vel pellucens talis. Denique minera
fupereft terrea , an deſtructa ut marga , verrottete Bleyerde,
nonnihil galenæ continens, quæ plumbum præbent , alba , ci ..
trina, & rubra . ferruginea ochra mixta. Raro molybdæna,
cincum , vel pſeudogalena rubens , rothſclag, ei admiſcetur ;
rarillime Antimonium in Svecico ftria malmi.

$. 322 .

Vilitate & pondere fuo plumbum per ſe bene multis fervit Ufus hi.
mechanicis in movendis v. g . follibus , horologiis, famiis , tol
lonibus, .bilancibus , ſtateris , onerandis & comprimendis
corporibus, item attollendis & c. item fignorum publicorum
& privatorum loco , impreſſis notis conſpicuorum , pannis,
aliis corporibus ad fraudem arcendam appenforum & c. Præ .

terea canalibus ſubterraneis aquæductuum , ſarcophagis, pixidi

bus in re bellica & venatoria jaculis , ſagittis , flagellis

plumbatis , fruſtis, pilis & globulis plumbeis addito auripig

mento grandine varia plumbea , & pulvere fphærico in clep
ſammis ; inſervit in re ſtatica ponderibus magnis centenariis
aliisque quibuslibet in re metallurgica metallis ſegregandis &
Tt 3 lique
 PHYSICE PART. III . SECT. I. CAP. Ill.
334

liqucfaciendis lapidibusque. Nigro plumbo , inquit Pli

nius L 34. c . 17. ad fiftulas, laminasque utimur. ( Tectis quo.
que ædium interdum dicatum eſt in laminis ) . Mirum
( illo ævo ), aqua addita non liqueſcere vaſa e plumbo conſtat ;
eadem in aqua calculus æreusve quadrans ſi addatur , vas per.
uri. Plumbi albi (& nigri) experimentum in charca eft, ut
liquefa &tum pondere videatur non calore rupiſſe .
Præparantur e plumbo liquato & agitato ſpatula , gri,
ſeus cinis tini Bleyaſche, hic purus eft , impurus , ſi ei 4 admiftum
fuit , & plumbum uftum , addito # fit & in vel e liquato
abluto poftea fale. Porro calx quæ dum pura in pollinem reda
Eta , compreſſa rurſus & admodum alba eſt cerulla , Bleyweifs
roſt , appellatur , & obtinetur e ħ , aceto decem diebus corroſo,
vel e folutione hi quavis & Venetiis ac Amſtelodami copiofe
habetur , dum purior elota eft & fillilis , dicicur fcbieferweiſs,
& fübtilitate ac gravitate a crera differt, pictoribus utilis , non
æque pingendæ feminarum faciei, quam corrumpit , ſimilis
albo 24 hiſpanico vel anglico. Dum fortiori igne cinis urge .
tur , faveſcit, & fic obtinetur ceruſſa citrina , Bleygelb , na
ſticbot vulgo ; fortiori diuturniorique reverberii igne rubeſcit
& in minium abit, Mennige, vulgo , quod prius roſeum in.
duit colorem , poftea fere cinnabarinum , uti & cinnabaris an
tiquorum minium dicebatur : uti & ceruſſa flava, minium ci
trinum vocatur. Minium vero non obtinerur e cerulla , niſi
Hamma ignis continenter minium ferit & fuligine ſua eam ita
fenfim igneo & tandem rubro colore tingit , unde liquet ejus
ponderis incrementum loco 100 librarum , præſtans 120 , fal
tem loco 11. 15 t vulgo Lieſ 15. 12. 15 tb . in minori copia
Neumannus notat & Halefius V. St. Exp. 119. 19 præſtare 20
uncias ; fed ſine flammæ acceſſu nequaquam obtineri minium .

Quod quia & in foco cauſtico fit ( $ . 319 ), æthere & aëre potiff
mum (vaporibusque) fixis fieri intelligitur. A minio parum
differt
 ei MELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 335

differt Sandix vel fandyx fimiliter parata , vel Plinio autore

L. 35. C. 6. Sandaracha fi torreatur , æqua parte rubrica admiſta
fandicem facit.
Si per teſtam plumbum ab argento ſeparatur , plum
bum in fcoriam abiens fere vitreſcit, & vocatur lithargyrus f.
lithargyrum , Glätte , aut lithargyrium , quod , quando album
eſt, argyricis, quando auream , chryficis , Silberglätte, Gold
glätte , dicitur , & partim adverſo gradu ignis, partim & a
nonnullo cupro admixto fieri exiſtimatur
exiſtimatur.. Quando lithargy
rus ope pulveris carbonum in plumbum reducicur, fit purius,
ductilius, nec amplius vitreſcet. Vid. 5.657.P. 1. Phyfic. not.
appellatur plumbum freſſum , Friſchbley, quod ut purius redu
catur , ſquammam ferri addunt, ad abigendum antimonium
aliasque fordes. Lithargyrium vel minium acero ſolutum fiftir
acerum ejus deftillatum . Drachma lichargyrii ſolvitur in 8 un
ciis aceti vini deftillati; digeſtione vel & coctione & evapora
tione , ut validius evadat ; minii in ejus duplo. Ex aceto
ſuaveolentibus aquis additis paratur lac virginis, e quo repo.
fito quieſcente præcipiratur Magiſterium tini, quod & aliis
modis elicitur. Saccharum ( Sal) Saturni paratur e polline ce
ruſſæ vel minii cum affuſo vini aceto deſtillato efferveſcente ,
durante digeſtione ſæpius agito, evaporante fatis v . c . adı ſolu
tionis, cum in frigida cella cryſtallos formante. Quod myro
melino ( Pomade ) myrobrechorum miftum inflammationibus
compeſcendis excus adhiberur ; intus 4 vel 6 grana dicuntur
anginæ , fedandis menfibus, hæmorrhoidibus & diarrhææ
inſervire, quanquam Neumannus omnem ufum internum damnat
. non ſolum facchari, ſed & cunctorum ſaturni paratorum . So
lucio ſacchari deregit ſal volatile oleofum in aqua , uti & fpiri
tum falis ammoniaci. Deſtillando faccharum hoc præbet ſpiri
tum ardentem , & oleum pni album vel rubrum , adhibito
crudo aceto cum fale ammoniaco das cauſticum fpiritum volati
lem
 Æ
SIC T T
336 PHY PAR . 111. SEC . I. CAP . III .

lem urinofum ; ſolutum coéto oleo terebinthinæ vel oleo ex

preſſo dicitur balſamus hni vel verniſci, chirurgis uficatus valde,

in purgandis , ficcandis ſanandiſque vulneribus; parantur ex

eo faccharo ſubtilillima venena, mortem aut paralyfin effectura.
Paratur quoque e plumbo fpiritu nitri ſoluto inſpiſſatoque Sa
turnus fulminans ; fi eadem folutio fni fale vulgari, ejusve ſpi
1
ricu præcipitatur , obtinetur Saturnus corneus 1. plumbum cor
nuum ; quod forti fpiritu ſalis pondere æqualis per menſem
digeſtum , dein ſaturatum fpiritu urinoſo, & iterum tamdiu
1digeſtum , fluxu nigro poſtea & fapone veneto ana (coridem )

deſtillacum , hydrargyrum una exhibet, Wallerio monente

g. 125. Schol. 1. Mineralog. Quod quando evenir, hydrargy
rum lacuiſſe in ħ oportet.
1 Mirum videatur , lithargyrium mixtum terendo & fufum cum
lapidibus vicrefcentibus, hos non folum longe minore igne in
vitrum mutare, fed & in copia ſat magna eos ita attenuare,
ut per vaſa fe cum ipſo ſubducant, aut niſi tranfitum conce
dant, & ipſa liquefaciat. Promover illud ¥ i & i liquefa
etionem , eorum autem deſtructiouum portionem inſignem
conſumendo & in vitrum vertendo . Scannum eodem difficile

fubigitur in vitrum , dum fupernatat. Promovet auri & )

liquefactionem e mineris refractariis , nihil ipfis detrahendo.
Inde metallorum judex incorruptus, ſapo , lavator , faluta
tur. Nonnihil tamen O Dique crebra fuſione ſcoriis inhæ
rere foler , unde elici poteft. Vapor plumbi aurum vel opri.
mum fragile reddit , an ob mixtum ftannum ?
Magis autem videtur mirandum , Henkelium , in Tr. de appropr.
cum non neſcirer, in plumbo plerumque latere argentum , forte
incidentem in tale , cui ſolito major ejus copia inerat , illud
inde fegregando exiſtimaſſe , ademta plumbo parce mercuriali,
addita vero terra vitreſcente & inflammabili , mutari in ).
Unde Neumannus & Wallerius crediderunt veram transmuta
tionem
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 337

tionem non maximă plumbi partis tantum , ſed metallorum in

genere , neutro , quod probandum erat, probante , nec a ſe
experimentum eſſe repetitum aiente.
Cæterum Neumanno credimus, fi t eſt ſtanno immixtum , id
p&
tere inde ſi rubrum beræ rubræ juſculum , orbi ftan
quoque ,
neo infufum , mutatur in cæruleum ; & vel fumo plumbi
ineſſe virus , a quo cavendum fit; item qui ceruflam contcrunt
vel minium in colores , vel hydrargyrum contrahere manuum
pedumque paralyſin. . Quod et in cæteris plumbi copioſi tra
Etatoribus uſu venit. Vina prava & acida præparatis Saturni
nis edulcata olim fic funt, ut multa hominum millia perie
rint. In Belgio oleum olivæ corruprum fimiliter fuit & pro
amygdalino vendicatum , cujus paucæ guttæ tantum affufae
erant odoris gratia. Hæc explorantur liquore vini probatorio,
e calce viva , & auripigmento confecto. Cavendum quoque

elle patet a patinis & orbibus ftanni, quibus multum plum .

bi elt immiftum , quod acidis foluitur & deglutitur , non fi.
ne periculo eo majori, quo plus plumbi eft folurum. Ex ea

dem quoque ratione improbantur aquæduétus plumbei , ut in

ligncorum juncturis tantum plumbea concedantur emplaftra.
Grando plumbea & in genere plumbum granulatum obtine
tur copioſe, quando vaſa lignea creta vel fi&tilia nullo encau
ſto obducta, lebo vel cera intus obducuntur, inſperſo , quan
tum capere valent cruſta, tumque operculo accurate obregun
tur , & plumbum liquatum infuſum ſubito valde intus con
cutitur,

$. 323 .

Inter duriora metalla ignobiliora gravius eſt æs cy. Qua fint

prium , ubi frangitur fplendens ; quod & fimpliciter æs, vel cupri notæ ?
cuprum vocatur , & eft metallum rutilum lateritii & fere rubri

cæ coloris, 8 vel novies gravius aqua. Duritie & elaſtica vi

(Wolfii Pbyſ. Tom . III .). U u
ſuperat
1 338 PHYSICÆ PART . III. SECT . I. CAP. 111.

fuperat cætera metalla, ferro excepto , teſtibus elaftris & limis cu

neisque vel » dividentibus & in ſcobem ; omnium vero ma

xime eſt fonorum . Calore 60 graduum fere 45 expanditur,
nec igneſcit nifi 1100. Tenacitare tanta pollet , uc filum to

digiti rhenani craſſum non niſi 299 ; libris dirumpatur, eaque

vincat cætera ignobiliora , præter ferrum , quo tamen eft du
Etilius , ut patet in chordis , filis, lamellisque obærantibus vel
aurum . Igneſcit priusquam liquatur , & flammam præbet ca.
ruleſcentem viridem , igne vehementi diuturniore parum in
fumum abit , partim in ſcoriam viridem cærulefcentem ſ. fuscam
cinco & cadmia confluens, flavam , arſenico album evadit. Diu
tius tamen igni refiftit , quam 3+ & h , minus vero quam fer
rum. In foco fpeculi cauſtici mutatur in vitrum coccineum
opacum . Diuturna exuftione modica ( röſten ) mutatur in ſub

rubros cineres , feu crocum , h . e. calcem rubidam , Solvitur

in atmoſphæra vaporibus aqueis extus in æruginem , quali vi.
ridem ochram , & in aqua , quam viridem facit . Solvitur ita

que in omnibus fpiritibus, liquoribus , fuccis , oleis & folu

tionibus falium . Quare uti venus ita & meretrix metallorum
audit , quia omnibus fere metallis in mineris &c . copularur.
Solutio fi in acido vitrioli , vegerabili , olivarum oleo , aqua
& fpiritu urinoſo viridis ; in ſpiritu ſalis fuſca vel flava , fed
fucceſſu temporis viridefcens evadit . Si purum æs in a fol
vit , præcipitatusque crocus flavus fpiritu ſalis ſolvitur , folutio
pulcre crocea eſt. Quæ folutio fi præcipitarar fpiritu falis

ammoniaci, crocus eſt aurantius , fed in vitro probe obturato

ruber. ' Solutio ejus in acidis fpiritu fàlis ammoniaci , vel alca
li fixo præcipitata , cærulea evadit , ut & ejus cryſtallorum fa
cies & natura in acidis & urinofo fpiritu ſolutarum . Solutio in

V magis coerulea eft , quam viridis , & thermometris inclufa

præcipitationibus in atmofphæra reſpondet , ut nonnihil æris
foluti præcipicer, aëremque multum dimittat, qui vitrum rum
peret,,
 CIMELIOLOGICUM,
, DE GEMMIS ET METALLIS . 339

peret , niſi ejiceretur. Unde claudendus tubulus non eft, quo

ejici aër egreſſus pollit, alioquin ſolutionem ejecturus , quæ
extrinſecus ad vitrum viride æris poft evaporationem relinquit.
to difficulter folvitur , uti antea dictum eſt v . c . ſi orichalci
ſcobs cum & fricatur , cadmia dimittitur ut pulvis. Liquato fi
vel paucæ tantum aquæ guttulæ incidunt, aut humidum ad
movetur , illud maxima vehementia diſſipatur, nec fine vitæ
periculo alioque damno , ut v. c. officinas & furnos evertar, &
ſi vel coagulans in humidum folum venit, diſfiliens ædes in
cendere valet. Linnæo cuprum gauder metallo rubro, elaſtico ,
tenaci ſonoro , igne poft candentiam liquabili, vitro viridi fo
lucione cærulea , R flava.

ſ. 324.

Nativum (æs) cuprum plane purum non eft, fed crudum , De ere na
Robkupfer : pu'um arte eft excoquendum , & vocatur merum , Gar- tivopuro.
&
kupfer. Nativum occurrit plerumque teſſellatum & cryſtalli
num , tum eſt granulatum ſeorſum aut in lapidibus , folia
ceum , ftriatum , ramoſum dendroides , borryides, capillare ,
& ſuperficiale , angeflogenes, in mineris fpatum , ſchiſtum , fili
cem , lapidem arenarium , quarzum , pyritem arſenicalem
cæt. continentibus. Quando grana in lapidibus prorſus ru
bens, fores cyprii , Kupferblübte, falutantur. Cuprum ſemper
aut fæpiſſime darur in mineris ferro permiſtis , immiſcerur
quoque mineris Dti , ħ , 24 , o ?, cobalti & pyriti. Nec aliud
darur, metallum difficilius a peregrinis cunétis liberandum . Mo
di illud eliquandi pallim differunt, & pro mineris variant.
Mineræ primum igne modico peruruntur , ut ſeparentur mol
liora metalla & femimetalla, tum additis ſcoriis promovetur
ejus liquamen mixçum , & colliquiæ in laminas dividuntur ( in
Scheiben geriſſen ), hæ mafſæ & laminæ mixtæ lapidea comple
xæ , dicuntur crudus lapis, Robſtein. Quibus ferventibus e
Uua foco
 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 111 .
340

foco remotis, fi quid aquæ adfpergitur, fila inde multa criſpa

emergunt, quæ fiftunt cuprum capillare , arte paratum . Cru
dus lapis fæpius, interdum ultra fexies modice uſtulatus (gerü
ftet ), oftendit extus & intus cuprum nigrum. Cui quoniam
) inhærer , addicur in foco argentario ( Friſchberde in der Say.
gerbütten ) plumbum freſſum & lythargyrum , ut colliquentur.
Quo facto, mixtum metallum interſertis impofitisque carboni
bus igniuntur , ut ß defluat , examinetur & affervetur, reſtans
vero cuprum , Kübnſtöcke dictum amplius repurgetur ab omni
» & to per grana defluente. Cuprum refiduum extinguitur in
aqua , tum forti igne follibus infiato , liquefcit, & a ſordibus
innatantibus purgerur. Tandem fi quid reftat in plumbi vel

ferri , id in furno ultimo ( dem Gahrofen ) ab eo feparatur, ut

rubrum cuprum obtineatur , quod eo purius effe folet , quo
fæpius fufum Hæc ex Vogelii & Wallerii Mineralogiis hauſta
funt. De aliis modis purum obtinendi cuprum , mox dicetur .

laponia mittere purius cæteris æs perhibetur.

Separandum a cupro eſt non folum fulfur & arſenicum , verum &
plumbum , quæ faciliori opera abſolvuntur, fed difficilius ta .
men ferrum , aurum & argentum ab eo fegregatur, aut infcitiæ
aut fumtuum cauſa. Sale & acero limarum , liquatumque per
fcopos in aquam effunditur , ut purgetur. Plinius 6. 8 Lib. 34.
docer exurente coltura æs nigrum & fragile effici. Sæpius ſi
recoquatur , id bonitati plurimum conferre.

Obirer hic monendum eſt , mineras vel matrices mecallorum , auc

fe igne liquefcere, aut non. Poſteriori cafu illis talia ad
per
di corpora, quæ per fe fluunt, & aliorum quoque liquationem ,
faltem qua partem metallicam , adjuvant promoveneque. Hæc
Auxus nomine veniunt, & non funt niſi quæcunque alia , vel
difficulter, vel plane non fola igne fundantur , liquefcere fa
ciunt. Ex nitro & cartaro æquali compofitus, vocatur albus ;
fi vero
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 341

fi vero duplo vel triplo tartari oſtulatus eſt, niger a colore vo

catur. y. Crameri Docimaf. P. I. p. 73.

§. 325 .

Æs nativum vel iam præcipitatum eſt vel nondum fed De are im

immiſtum . Præcipicatum Cementkupfer , vel ſeparatum jam puro ejusque
prope purum habetur 1 ) ex aqua vitriolica & vel fine baſi ( Un- mineris.

terlage ) vel baſi ferrea , lapidea , terrea , vegetali , uc ligno.

Ita datur gleba bracteolis & færa , fcillilis lamellis fi adhæren
tibus ( angeflogenen 4 ) 2 ) in chryſocolla f. ærugine nativa den
fiori f. viridi montano , Kupfer .Berggrün , fiftens corroſum f ,
quæ modo rafilis , modo ftriaca f. fibroſa ſplendens amianti in
ſtar , quafi cryſtallina , modo ſciſſilis , ſchiefricbt, in fe & lapide,
modo granulata fabuloſa, körnig , modo rotundior piforum ,
lentium , fabarum fpecie, Kupferwicken , modo terrea , Berg
grün , modo ſuperficialis, ſolida denique , quæ malacbites voca
tur , & D. Lebmanno dicitur eſſe ſpacum foluto ære tinctum .
3) In cæruleo montana f. ochra fi cyanea , Kupferblau , quæ
vel eft rerrea , Bergblau ( diverſa a ferrea & arſenicali & ' rama

rino ) vel lapidea fragilis in ſchiſto , vel granulara , vel fuper

ficialis, angeflogenes phlau .
Immiſtum æs repericur in minera alba vel cinerea, ar
ſenicum , ferrum & ) complexa , quæ alias nonnihil flaveſcit,
& Chemnitii 40 ex centenario dedit, alias cinerea obfcurior eſt
cana , fabl ¥ Ertz , ve & ni .
mixta camen ære ; alias griſea ſeu
greſcens, fehwartzgrau , utraque fragilis; item in vitrea molli ,
raſili, coloris plumbei, Kupferglas. Ertz , vel cæruleſcentis, vel
plane cærulea , Kupferlafur , in fractura vicri inftar nitente ,
fuſca , braunlazur , violacea, aut griſea, licbtgrau ; in flava a ful
fure & ferro , chalcopyrite nitente f. pyrite æroſo , eoque vel
denſo inſtar chalybis tenerior in centenario 40 libras fi præ
bente , vel foliacea, vel rudiori, grobäugigt; in pyrite bepatico,
Uu 3 Leber .
 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 111 .
342

Leberſchlag ſcintillas non creante , utpote æris pleno , in lapide

pallide livido lamellofo, Zinbette dicto ; in pyrite aureo , vel
verſicolore, taubenbälligt , in pallide Aavo a nonnullo fimular.
ſenico , parum ſcintillarum procreante , ſuperficie nitida , Spie
gelnd , item in flavo virideſcente , modo obſcuriori, modo lu
cidiori, dunckelgrünlich, lichtgrünlich ; denique in foſſili mine
ra figurata , qua æs incluſum , verbi cauſa piſcium , prunarum ,
ligni, fpicarum inftar Kohlgraupen , Holtzgraupen & c. Repe .
ritur quoque in glebis terreis, Kupfermulm , friabilibus ut
ochra , cinereis , Alavis, ( ochris ) fuſcis , quibus granula cu
prea inſperſa ſunt , & ærugo adhærere folet. Reperitur in
aquis vitrioli , cyprii, Camentwaſſer , uti Neofolii Pannoniæ ,
cæt. in terris cypriis f. vitriolicis , viridibus vel cæruleis ; in
vitriolo cyprio , aut mixto , in minera arſenici rubra , Kupfer
nickel, ut & in Imiride ſæpe & mineris ferreis , 24, cobalti ar
genteisve quibusdam .
Æs in aqua cypria loco ferri natum vel ferro adhærens videtur

cæteris purius eſſe , ob ferrum præcipitatum , unde diverfam

terram , diverſumque vitriolum his metallis ineffe patet; ſed

num ideo plane nihil ferri reſter, aut & ipfa aqua ab arſenico
aliisve omnibus peregrinis pura fit , minime liquet , fed expe
rimentis explorandum eſſet. Notat Wallerius Mineral. $ 123.

uti in Hungaria mons Carpathus aquam vitriolo cyprio plenam

præbet, ita & in Suecia dari ſimilem montem , Garpenberg dictum .
Ubi
quoque monet, non omne cuprum nativum effe præcipi.
tatum , quia & naſcitur in ramulis & lamellis concretum , & la
pidibus immiſtum . Poffet vero dici præcipitatum eſſe volatile
factum feu in vapores reſolutum , aut more vitrioli folurum ,
& poftea naturaliter iterum ad ſe invicem adhæſiffe fimili vi.
rium ad fe invicem contentione.
De ærugine nativa admonet,
eam partim efferveſcere , partim haudquaquam , itaque
præcipitationem alias acido , alias alcali factam videri. Item
mineram
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 343

mineram cæruleam non eſſe confundendam cum lapide ar .

meno Lazuli , in fractura non nitente. Denique chyſocol.
lam antiquorum glurivando auro adhibitam , duritiem pumi
cis adeptam , laudatiorem in metallis ærariis & argentariis na .
tam , prout eam fieri docet cap. s. Lib. 33. mineram alcalinam
videri fuiffe, unde borrax paratur.

$. 326.

Æs conſtare intelligitur 1 ) eterra propria ſeptica fuſco Materia f.

rubra, Braunrötbe , teſte croco f , ignitione fi mutatione in conſtituens.
vitrum coccineum in foco ſolari (S. 323. ) ; 2 ) ex materia inflam
mabili, teſte reductione croci cyprii in æs, ope talis addicanren
ti ; 3 ) & principio mercuriali, quia crocus ille fale ammoniaco
miſtus, diu aëri expofitus, poftea ſapone deftillacus nonnihil
Mercurii præber. Unde dicunt vel ineſſe çum cupro , vel
principium ejus, quod compofitum cum aliis, eum efficiat. Vid..
Wallerius in fine cit. 9. 123. Quanquam non fine ratione D.
Neumannus de cupro agens hoc omittit , principio inflammabi.
li metallicum fplendorem , ducticium nexum , & clangorem
vindicans. Excra ordinem forte tantum illi potuit ineſle ,
quod non fine difficultate illi immiſcerur ( $ . 305. ) , fed quan
do immiſtum eſt ut amalgama, alterum ab altero raro penitus
ſeparatur , ut ipfe monuit. Relinquimus igitur in medio id
principium mercuriale , quo alii arſenicale dicunt, Neumanno
negante , arſenicum vel ſulfur inter principia metallica referri
poſſe, cum ipſa iam ſint mixta , quo ipſo non negatur , pa
rum arſenici cupro fæpe ineffe.

S. 327 .
De præpara.
Præparata e cupro imperfecta ſunt 1 ) lapis cupreus
rudis, Robſtein , fragilis intus in ruptura fplendens, plenus tis ex are.
veſiculis, conſtans ex ære , ferro & fulfure; 2 ) recrementa
eramen
.

344 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . I'll .

æramentofi magmatis f. lapis contumax 4, Trotzſtein, Kupferleg ,

conſtans ex ferro & ſulfure fuſcus , croco adſperſus, in ſtaru
liquido ſuper æs natans, ſeu redius inter æs & ſcoriam . Ori.

tur fortuito , ære non rite excocto , ut iterum excoquendus

ematur. 3 ) Recrementa æris caldarii ſcoriacea, natant in ſu
perficie æris ad puritatem perducti, uti fpuma & ſcoria , ad
huc æs retinens nonnullum , tradenda furno ulteriori , Krätzofen
dicto . - 4 ) Æs rude, Rohkupfer, fragile & impurum , cui fere
ferri, plumbi cæc. ineſſe folet. Perfecta ſunt 1 ) æs pu
rum , ductile, Gabrkupfer , live nondum malleo diductum , fi
ve jam formarum , geſchmiedetes f. Sinicum . præftantius dicicur
Tintenaque, & raro in Europam defertur; 2) viride æris, Spaniſch
grün h . e.ærugo granuloſa , nauſeabundi ſaporis, formata elami
niş æreis retrimentis uvarum vini, ausgepreſſete Weintrüfter, per
Gallos potiſſimum in æruginem redactis, abraſum . 3 ) Æs
uſtum live combuſtum , Kupferaſobe, rubrum fere ut minium
intus , Belgis optimum & crocus & 4 ) flores æris, qui nafcun
tur e viridi æris aceto prius ſoluto, tum deſtillato & in cryſtal
los coacto . s ) Vitriolum cyprium , Kupferwaſſer , ex ære &
corroſo in aquam & cryſtallos foluto . De quo vid. Nerius.

Viride æris feu ærugo nativa vel rafilis eſt Dioscoridi ange.

ſchmaucht Kupferroſt-grün, vel Scolecia, truſigtes, vel ftriata,

ſtrablichtes. Plinius L. 34. C. 12. Alterum genus æruginis eſt
ſcolecia, quæ crito alumine & ſale aut niitro pari pondere cum
aceto albo acerrimo oritur. & c. Factitium dicitur ſpaniſch

Grün , vel Grünſpan , h . e . peregrinum , potius e Gallia quam

Hiſpania advectum , in veſicis aut utriculis , vel ut pulvis cras.
fior , vel ut maſſa compacta Kuchen , v. c. 25 librarum , unde
Lodi
varia præparantur a pharmacevris chemicisque.

S. 328 .
 CIMELIOLOGICUM DE 'GEMMIS ET METALLIS. 345

§. 328.
Ufus eris mechanici & æconomici furst innumeri, ſive De ufibus
ſolum ductile ſpectetur , five æs caldarium , five mixtum ori-aris & cake
chalcum &c. Conſtat enim , tribus varias opificum e vafis la- telis,
minis , annulis , fibulis, ahenis, æreis, orichalceis, filis, cam
panis , horologiis , tormentis bellicis fundendis excudendis
& elaborandis , fibi ſuisque victum quærere & obtinere. Simi
liter iategendis horribus , palatiis , templis, in tingendis varie
vitris , docente Kunkelio Nerioque ufum præſtat. Ad tales uſus
fabri ærarii requiruntur. Quia vero terra æris eſt ſeptica &
fale adſcito naturaliter corrodens, præfertim fi impuro æri
nonnihil arſenici ineſt, illa animalibus præfertim hominibus
noxia eft , fi vel ſolura minutim inviſibiliterque ingeratur ven
triculo per cibos & pocus in cupro paracos. Ideo talia vaſa

ſtanno fuere obducenda, quod quamdiu non detrita eſt arena,

qua purgantur , prohibet , ne facile folvatur noceatque folutio.
Sic & orichalcum minus quidem nocet , cum famen & illud
ærugine corrumpatur, non tantum illa ab ea arcenda & amo .
venda diligenter eſt, ficubi apparet. Sed & acida vel falinaæs
folventia nec frigida diu in illis ſunc aſſervanda, nec coquenda,
niſi breviter abſolvi coctio pollit parum aut non acidorum .
Obſervatum enim eft, coquendo non tam cito fieri folutionem ,
aut exhalare folura, quam fi frigida acida diu infint,
Ufus æris præparatorum vi ſeptica , abſtergente &
mundante vulnera chirurgis prodeſt variis modis ; medicis au
tem vis emetica , & quæcunque alia diffuadecur a Neumanno,
tanquam periculofa & facile pernicioſa, quorum alii præparanc
cuprum in aliorum uſus opificum , redigendo illud in perticas,
laminas, & maſſas varii generis, die Kupferbammer ; alii , qui
inde formant utenſilia culinaria , domeſtica , mathematica ; alii ,
qui inde monetas cudunt ; vel infculpunt tabulis æneis , quæ
ſunt inſculpenda, live mappæ tituli geographicæ , hydrogra
(Wolfii Pbyſ.Tom . III.) Xx phycæ ,
 Æ
.346 PHYSIC PART . III. SECT. I. CAP. Hl.

phycæ , aſtronomicae & c. ſive ornamenta librorum & c. , fi

ve lineæ & figuræ , immo effigies rerum & perfonarum ,
i
qui cbalcograph dicuntur, Kupferſtecb er, & vel in alba ſuper
ficie ea exhibent, vel in nigra aliave mira varietate , & gra
duum ſubcilitatis colorum accurationis que differencia. Taceo

hic dominos ærifodinarum , mancipes & confortes , foſfores

æris minerarum , excoétores , purgatores æris , exploratores,
quorum proceſſus in metallurgiis , mineralogiis , e . g. Vogelia
na, docimafiisque enarrantur . Taceo ftacuarios, ſcalptores, pi
etores, calatores, anaglyptæ , fculptores, inciſores, fculptores
ſigillorum , fuſores fimulacrorum , acicularios, lamellarios.

Etli per quædam obſervata conſtat , es eriam nunc nafci , ubi an

re non fuit, e fuis principiis vel feminibus , uti patet, quando
in ligno fubterraneo ejusque rimis refina montaña , & mineris
refertis deprehenfum eft; item quando in aquis cypriis ferro
adnaſcitur, aur eo præcipitato ejus locum ſubit, ferri vitriolo
& particulis diffluentibus : materia tamen ejus , & quantum
prima mundi ætate requirebatur, jam aderat , uri legitur Ge
neſ. IV. 22. Thubalcainum fabrum ærarium ferrariumque
fuiffe. Quare mirum videri nequit, Exodi XXV . 3. datum
effe C. D. et f ad tabernaculum & XXVII. 2. ſeqq . XXXVIII.
29. Num . XXV. 9. XXXI . 22. Midianitis ereptum eſſe ab
Ifraelitis omne aurum , argentum , æs, ferrum ,ſtannum , plum
bumque. Dudum quoque opinata ferri in cuprum transfor .
mario erroribus accenſetur , nec iam niſi ærufcatorum vanitati
approbanda videtur.

$. 329 .

Quidfit Ferrum eſſe metallum omnium copiofiflimum , atilis

ferrum ? fimumque, nemo eſt, qui neſcit. Unum vero illud effe , quod
non folum inter meralla, fed & inter mineralia & corpora quæ
vis aperte magneticum dici meretur , iam extra controverhæ
aleam
 CIMELIOLOGICY M , DE GEMMIS ET METALLIS. 3.47

aleam eft pofitum , ut & magnes ipſe , inter lapides, non fit
magneticus , niſi proprer ferrum in eo inſigni vi magnetica
præditum . Hinc brevius ferrum finiri nequit, quam fi dica
tur mecallum magneticum . : Quid magneticum ſit , expoſui
$. 113. feqq. P. I. pbyficæ. Ef etiam ferrum metallorum
omnium durifſimum , maxime elaſticum , & fuſu in maſſa dif .
ficillimum , facillimum in ſcintillis collidendo inter fe editis ;
ignicum crepitando in prunis ſcintillas fpargit , quod a nullo
alio metallo fieri ſolet. Vis ejus elaſtica cum potiſſimum con ..
fpicitur, cum induratum eſt quam oprime. Durities vero
præcipua inde patet, quia eo indurato omnia cætera metalla
limantur, feindunrur, malleantur. Per Experimenta Bugue
ri innotefcit , quod calore 60 graduum circiter expandarur
165 , nec igneſcit niſi gradibus ulcra 1200 , & expandi diu
igniendo poteft ; ( $. 659. P. I. Phyſic .). Sed expanſio
nis gradus non reſpondent tempori , quia alias igneſceret gra
du 360 vel - 400. Tenacitas canta eſt illi , ut fit auro proxi.
niſ apº
ma, filum enim rhenani craſſum non rumpitur , niſii
penſis 450 libris. Minus vero & dilacabile eſt, quam cætera
metalla , licet in fila fatis tenuia ducatur & pulchre ſonora, quæ
in clavichordiis adhibentur. Propria gravitate pro diverſa pu :

ritate 7.3 . usque ad 8 6 aquam fuperat, ut eo fit gravius, quo

eſt purius. Colore vulgari fuſcum apparet , in ruptura glau.
cum granulis velut multis nitens , unde policum albedine ſtan
no eſt propinquum . Ignitur quoque extra ignis focum fubi
colliſu filicis, in ſcintillis, item fortiſſimo diuturnoque at
tritu & malleorum impactu , in molarum rotarumque veloci
motu . Conflacur cum femimetallis metallisque , folo excepto.
Quo diutius prunis ignitur fubdio , eo magis in fcorias cor
rumpitur nigricantes , & fumo fulfureo non parum perdie ;
minus camen , quam 4, 2+ & h. Speculo cauſtico partim dis .
ſolvitur velut in nigram ſcoriam , partim in ſcincillas ultra pe
Xx 2 dis
 E
PHYSIC PART . III. SECT . I. CAP . li
mut.
348

dis diftantiam avotantes. Vaporibus atmoſphæræ & extus fol

vitur & corrumpitur in rubiginem quandam , quæ ferrugo ap
pellatur. Solvicur quoque omnis generis fpiritibus liquoribus
que , fcilicet pariendo colorem eximie ſanguineum alcali fixo ,
& acido nitri, faturate croceum acido falis, viridem admodum

acido vitriolico , nigrum folutioni gallarum , cæruleum fpiritui

vini admiſto acido vitrioli & in cæruleo berolinenfi ; aurantium
folutioni forum falis ammoniaci of ; adſciſcit violaceum fatura
tum colorem , dum indurarurn prunis modice urgetur , über
dem Feuer angelaufen , brunum ceraforum itein & flavum inochris
uftulatum ( geröſtet ). Mercurio per ſe non folvicur in amalga
ma , fed ab eo abhorret, ut minime omnium fibi conueniente.

Nullum metallun tam facile in terram reſolvitur in humido , va

pore, igne aut menſtruo v. c. quam ferrum , nec ram prom .
te reducitur e croco & cinere. Nec aliud tam promte in vi
trum feu fcoriam abit atram . Comburitur citius quam q , et

fi magis in illo durat ignitum , quam f , inprimis fufum , vix

inde detrimentum fentit. Scoriæ autem funt velat is vi

rum incoatum & imperfectum .

S. 330 .

Ousft fera Conftatferrum e terra martiali ftyptica f. adftringente

f ri materia ? vułgo , h. e . ferro propria , quæ copiofa datur , & coloris la
teritii, fubflavi, fubrubri, fufci vel nigricancis eft. Ea con

fpicua eft in ferrugine, croco martis & vitriolo marcis io pul

veram fatiſcente & c. Præterea paret e ficca ferri indole , ſtæ
bili zmitate , duritie , in igne, aqua, oleo & c . fatis fixa, tranſ
tu in fcorias ignitione: Conftat & e materia inflammabili,
quæ elucet in edicis collifu ſcincillis , in ſcobis incendio in flam
ma candelæ , in incendio cum nitio , in folutione fcobis one
vitrioli fpiritu facta , cujus vapores condenſaci accedente flam
ma incenduntur , & in reductione croci q ? per quodcunque
inflam
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 349

inflammabile , v . c. carbones , reſinam , picem , fuliginem , fe

bum , oleum , ungues & c. Scilicet in quæ refolvitur ferrum ,
& e quibus reſtituirur in naturam ferri, ex eo debet confta
re . Sed reſolvitur in calcem ſeu crocum terreſtrem , dum ,
quod inflammari in eo poteft, comburitur & 'avolat; & reſti
tuitur e croco o ferrum , dum pulvere carbonum ignito recu
perat inflammabilem materiam , qua recuperar naturam meral
licam nitentem , clangentem , ductilem , flexilem , tenacem .
Quæ materia niſi uniri poffit croco , dum cum illo commiſce
tur, aut fi crocus feparatim retineri debet, faltem per rimam
intromittenda eft ad crocum . Sunt, qui præter hæc duo ad
ferrum requiri dicunt principium mercuriale ſive arſenicale,
quia elici e ferro proceſſu Teichmeieriano çus poflit. Sed non
abs re monet Neumannus de Mercuriis metallorum dubiam effe

illam operationem , genereturne ibi potius e ſuis principiis

quam reducatur ? Adderem , quod fi & refiduus in metallo fe .
paretur tantum ab illis , a quibus non erat accurate elicitus ?
Teichmeieri vero proceſfus toro biennio exponens fcobem fer
ri libero aëri ejusque crocum , ex atmoſphæra aut admixtione
cujuspiam eum habere potuit gum , quem deftillatione forci
elicere e fæetenti magmate potuit.

Agitara eſt in celebres chemicos Pariſinos Lemerium & Geoffroium

feniorem controverſia : num e plantarum cinenbus ferrum po
tius gignatur, quam fegregerur. Prior ſterit pro ſegregatio
ne ferri , quod iam perfectum erat , ſed latebat ; poſterior pro
generatione ejus, quod ante non aderat, militavit. Cui aditi.
pulatur Neumannus , cum in cinere ferrum perfeétum a ne
mine oſtendi poffit, fed tantum cerra martialis ibi derur , ur
altera ejus pars conſtituens. Quærat autem quispiam , poffir
ne ferrum in plantis obvium , ignc effe deftruétum , uti dum
in crociim reducicur, ur reſtituto inflammabili denuo adfu ?

Xx 3 S. 335.
 350 PHYSICE PART . IL SECT . 1. CAP . 111.

g. 331 .

Ferrum na Ferrum nativum dari extra dubium poſuit propria Ex .

tivum & pu . perientia Cel. Marggrafius, Eller & Pottus Continuat. Lithogeo
ruin . gnoj. p. 77. item in Africa illud cam copiofum efle , ad flu
vium Sanaga, ut Æthiopes ex eo ollas & ahena ſtarim con

flent, docent itinera catbolica, allgemeine Reifen Tom . II.p.510.

Quanquam id purum omnino eſle nerno contendet; purius ca
men illud fuſo ſtatuit Wallerius §. 121. ſive in granulis five in
forme dețur. Quo tamen rectius eſt a peregrinis purgatum ,
fæpiusque excoctum , & in perfectiorem chalybem converfum ,
eo purius dici poteſt , eoque gravius erit. .. Notæ puritatis in
magnetica vi quidem , at potius in duricie & gravitate, vi ela
ſtica eximia & tenacitate , item in expanſione majori per vini
aduſtí flammas quærendæ ſunt. Docent enim Mufcbenbrukia
na experimenta cæteris paribus, unica flamma ferrum 80 , cha
lybem 85 ; duabus flammis illud 117 , hunc 123 : tribus
flammis 142 : 168 quaternis 211 : 270 , & quinis il

lud 230, hunc 310 partibus pyrometri dilacarum eſſe. Ejayde

Pbyſique S. 227.

S. 332 .

Ferrum vel Commune ferrum impurum duplex habetur , fexile

fabrile vel & tractabile h. e. ducticium malleo & forti tractu , atque infle.
fufum . xibile , cudi & duci neſcium , ſeu intractabile. Quod fufum
appellatur , uti illud fabrile, quia a fabris & fila metallica extra
hentibus tractari poteft. Illud fragile admodum eſt, ſi malleo
rum ictibus ſuper incude exponatur, fed eſt eo fixius & dura:
bilius in igne, ideoque ollis ferreis fornacibusque apprime
idoneum. Hoc vero igne valde deſtruirur in ſcintillas , ſqua
mulas ſcoriasque, fed cudi poteft, poliri ducique pro lubicu in
cujuscunque generis formas. Quia ferrum fulum ideo cam
fragile eſt , quia illi vehementia ignis inflammabilis pars aut par
ce
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ÉT METALLI S. 351

ce nimis dara , aur eſt ademta combuſtione , & non niſi tam
parum ejus retinuit, ut firmiter terra ejus cohærere poffit ; re
duci fufum ferrum reſtituro ipfi glutine inflammabili poreſt ,
ur excudi quear a fabris ferrariis ; uti e contrario fabrilibus
aptum operibus fundi poteſt , & in ſcorias cudendo abire for
let, non amplius F ſolvendas, minusque magnete ducendas ;
plene crocus ferri vi magnetica eft orbarus , fed & reddito in.
flammabili redonandus redintegrandusque. Cujusmodi & na .
tivum dari mox oftendemus.

Q. 333 .
Utrumque ferrum commune differt gradu perfectionis & Ferri ufitati
puritatis. Quo plus enim peregrini continet , eo eft imper- differentia.
fe& tius, vilius & intractabilius ; quo autem eſt purius & per
fectius mixtum ; item quo materia ejus eſt aprior ferri inge
nio , eo melius , ucilius cariusque eſt ferrum . Vulgo ferro
Suetico præcipua bonitas tribui ſolet, quod dum excufum af.
fertur, oſmundum appellari confuevit , etfi tora fere Europa
pallim quoque egregium ferrum alit. Sic et fuſum ferrum
differt, ut aliud alio fit facilius fuſu , compaétias , mollius, du
rius , poroſius alio , live natura ſuæ materiæ , e qua conftat,
five & modo tractandi, quo paratur. Quo melioris notæ eft
ferrum , eo illud deprehenditur in igne fixius, modo aëri
acceſſus ad illud negetur , ut vel ir ſummo igne per diu non
conſumarur ( id quod fub evacuata campana cuperem compro
batum ); eo eft ductilius dilatabiliusque ; eo durabilius in aqua,
ur in axibus rorarum molarium , & c. eo aprius ad chalybem ex .
hibendum ; eo fixius in igne , uci in recortis ferreis, carinis
que , ne in lamellas diſcedat, vel fundatur.

g. 334.
Quia plurimum ferri e corporibus variis obtinetur , Matrices
conſideremus cum molles , cum duras ferri matrices. Mol. ferrimolles.
les
352 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . IIl.

les ferri matrices plerumque magnetica indole deſtitutæ , vel

humidæ ſunt , h. e . aquæ , vel ficcæ h. e. terræ . Humores

ferriferi ſunt aquæ vitriolo martis foluto gravidæ f. aquæ mar

tiales ; live ſtypricæ , quæ ab infuſione Gallarum nigrefcunt,
item a foliis quercuum , theæ fimilibusquę adſtringentibus;
acidulæ martiales , in ſedimento ochram exhibentes , & ad pa
rieres canalium , quarum vitrioli acidum , aut alcali fugax & vo
latile eſſe folet , vel in aëre , multo magis in calore ; & thermæ
marciales, ſimilibus notis ſe prodentes. Terre marțiales ha
bentur variæ , uti lacuſtres & paluſtres coloris fufci magneti
immobiles intus ferrei , Sumpfertz , Moderertz , fere limoſa
& argilloſæ , interdum rubentes , virideſcentes & obſcure ca.
ruleſcentes, quæ in aëre ſiccatæ & indurefcentes , & tum fra .
£ tæ intus paſſim nitent. Occurrunt & glebæ rotundæ inſtar
piforum , fabarum , Bobnertz , vel nucum numorum crallio
ium , in quibus & nucleus nonnunquam continetur ; & paula
tim ex ſoluto ferro ſubſidente naſci videntur in putrefactis ibi
vegetabilibus. Item Ocbra larga martialis , e pyrite fulfureo
f. vitriolo ferri deftructo oriundà, quæ in igne rubeſcit, & in
flammabili adjuncto ferrum gignit. Talis eſt lutea , gelbe
Ocher , Kolletfarbe, inquinans manus, & cum crocea eſt
, dici
tur Steinmergèl, vel Seeſchaum ; fimilis fuſca , brauner Ocbar,
& lubrubra cum ſolutior & pulverulenta , brauner Eiſenmulm ,
tum tenacior , rubrica fabrilis , Rötbel Kreide, inops ferri, quæ
& arboribus ſub terra putrefactis immiſta deprehenditur , aut
velut cruſta præcipitando adnata . Nec non vitriolum viride
aut mixtum , vel terra vitriolica & c. terra pleraque. Quod
tamen non ira capiendum , acſi quævis terra colorata eſſer
martialis, cui experientia reclamat. Norat Vogelius folam of
mineram dari rotundam . Hujus ſed inopis generis quoque

eft rerra lateritia limys., argilla , bolus, cinis & colorara.

$. 335 .
 ..
CIMBLIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 353 1

S. . 335 .
Mineræ ferri diſpeſci poſſunt in divites largasque , pau- Diviſio mi
perculas f. inopes : quarum illæ ferrum copioſum præbent, nerarum
ad za vel interdum . Idcirco neceſſe eſt, ut plurimum ferri,
materiæ ( marcialis ) ferreæ , & parum tantum peregrinæ admi
ftum habeant. Inopes autem parum præbent mareriæ ferreæ ,
multo plus autem peregrinæ . Qua in diſtributione alii alicer
ftatuunt. E.
g Neumannus divitibus mineris ferri accenſet
omnes mineras fuſcas rubidas , ponderoſasque , hepaticas , in

his & magnetem , quem Vogelii minerale Syſtema 5. 09. pauperi

bus annumerat. Sed dantur magnetes ferri ditiores , dantur

quoque debiles valde magneres , parum ferri continentes , &

fic conciliari utraque ſententia poteſt , dum de alio atque alio
magnetum genere idem ſtatui nequit. Reperitur Magnes in
Bohemia , Saxonia, Siberia, ubi teſte, Gmelino, mons datur
magneticus ad Zaicum fluvium ,' unde magnetes 60 & 80 ta
lentorum ( 40 librarum ) eruuntur. Itin . P. IV . P. 344. Inter

terras ferro abundant ochræ pleræque; lacuſtres vero & palu

ftres fteriles habentur . Porro norari meretur diviſio minera.
rum , quas magnes indicare feu poteſt, feu nequit. Harum fa
pe rantum terra ſtyprica eſſe intelligitur , cum illarum terra iam
ſir inflammabili adſciro in ferrum redacta (S. 330.). Quam dif.
ferenciam , tanquam altera certiorem conftantioremque, hic
præferendam cenſemus.
Metallurgorum f. ferri fuſorum diſcrimina, utpote aliis ignorio
ra , hic tantum obiter attingimus. Dividunt nempe ferri
mineras in liquabiles per fe, & per fe difficillime aut non li
quandas ; quarum bæ Quickſtein , illæ Dürrſlein dicuntur,
Hæ ut liquefcant igne, indigent addito limo vel calcari lapide
adjecto. " Ille naturali Auxu adjuncto gaudent, quo liquefiunt.
Item ratione ferri excoîti aliæ præbent ferrum fufum , aliæ
ducticium . Illud ignitum cudi poteſt, frigidum nequit, hinc
NY vocant
( Wolfii Phys. Tom . III.)
 354 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP . 111.

vocant Kaltbrüchig ; hoc ignitum quidem in ſcintillas & fqua

mas diſpergitur, aut ſub malleo frangitur, frigidum vero te .
nax du & ticiuíque . Hec minerarum docimaſtis relinquimus
notanda & melius perfcrutanda.

g. 336.

Minere fer . Quæ a magnete non ducuntur minerarum ferrearum par.

ri non ticule crude , vel antimonio faruratæ ſunt ( 9. 291. ) , vel in
magnetica . flammabili glutine deſtiruuntur. Talis eſt 1 ) minera alba ferri
tum fertilis, ut tres , fex aut 9 partes , ejus decimæ in ferrum
abeanr, ideo nix nivis merito appellanda. Ea modo germinat
in ramulos , carbonibus ferrum exhibet citra ſcorias, modo
nodoſa , erofa , & drufæ , modo fpati formis lamelloſa , ut fe
lenites granato fimilis apparet flaveſcens. Quæ noftris dicun

L tur Eiſenblütbe , Eifendrufen , Eifenſpat , Eiſengranaten. Da.

tur & inops griſeа , vel cinerea compactior, punetulis micans,
granulara , teſſellata , ftriata, ſquamoſa, lamelloſa , magneti
vel plane non vel parum obſequens, inprimis dum fulfure vel
arſenico abundat. 2) Minera crystallina octaëdra aut hexaëdra,
1 ferri larga , coloris obſcure fuſci vel ferruginei; 3 ) bematites
quandoque ferri largiens, Blutſtein , tam refractarius magne
ti, ut ferrum fragile excoctum vix ad ductilem naturam per
duci poffit; adhibetur a fabris cultrorum, aurificibus & poli
coribas ad polituram metalli folidi aur ſuperficialis. Figurarus
effe folet , v. c. ruber radiatus, radiis viſu tantum diſcernendis,
e fundo in cufpidem pyramidalem excurrentibus , rarius e cen
tro ; fubniger tritura ramen flaveſcens vel rubens , rubro fimi.
lis ar durior , trichrus dictus , quando attritu triplicem edir co
torem , nigrum , rubrum & album in fluida marga ſeu creta, Gubr
dista ; purpineus pricura itidem rubens in pulvere madido ,
Gulr ; bemiſpbericus fchiſtus , gleba cranio ſuperiori ſimilis,
Glaskopf, modo fuſeus, modo ruber, modo niger ; globu
laris,
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS . 355

laris , piſa interdum fingula referens, aut concreta botryites,

vel curricus ſeu pyramidalis , ut lini lanæve pecten : cellularis
bracteatus favi ritu. Interdum hæmatites occurrit crudus val
de magneticus; item extus radiatus, intus lamelloſus, fillilisque. 3
4 ) Smiris pauperrima, Smirgel , fed duriſſima, rubens, fuſca ,
cinerea , potius polituræ idonea, quam ferro quærendo, raro
venam 'micæ argenteæ aut aureæ complexa; 5 ) magneſia,
Braunſtein , fuliginea , manus inquinans , ſtriis interdum con
vergentibus , aut ſquamis , vel teſſulis nitentibus gaudens , ici
dem ferri valde inops plerumque , fi vero quoque io continet
& alumen , potius tamen fuſioni aliarum , coloribus vitri , &
encauſto fictilium urceorum , quam ferro obtinendo adhibe
tur ; 6 ) Spuma lupi, Wolfram , fuſca , rufa, nigra , cryſtalli
na, planis nitidis ſplendens, atcricu rubens ; ſcintillas e chaly
be eliciens, adjunctum habens arſenicum . Reperitur plerumque
in ſtanni fodinis , nec nihil ftanni habet , tum cubica,tum ſtriata
ftibio fimilis, tum polyedris compacta, interdum ſemipellucidis.
7 ) Mica ferrea , Eiſenglimmer , vel Eiſenram , friabilis degitis
in ſquamulas rubentes , datur cinerea , livida , ſubrubra, digi- '
tos & aquam rubedine inficiens, fere ut rubrica , pinguis at
cactu , plumbifera, quæ nec in pulverem calcemye redacta
igne muratur. Cæterum & variis lapidibus calcariis, marmo .
ribus filicibus, fpato colorato , gemmisque egregio colore
tinctis, pyritibus , mineris arſenici, vitrioli , cinci,æris , ſtan
ni & argenti, aliisque quarzo vegetabilibus quoque & animali
bus , nonnihil ferri immiſcetur ; falſo tamen omnis terra ferro
idonea judicatur.

In medio relinquo , denturne præter antimonium , paucitatem par

tium ferrearum , & folam terram martialem , aliæ inſuper
caufæ, ob quas ferrum iam ſuum , nimia.particularum perver
firate fitas tam invalidum fieri poffit, ut magnete non ducatur ,
nig in ſcobem redactum . Terram vel arenam efle martialem

Yy 2 inne .
 356 - PHYSICÆ PART. 111. SBCT. I. CAP. vii.

innotefcit, fi carbonibus additis ignitur, tumquc pulvis obfe

quitur magneti.

S. 337

De mineris Minere ferri magnete mobiles dici magneticæ meren

magneticis, r
cu . Talis eſt 1 ) minera cinerea nigricans, ſchwartzgrau , fa
pe tam larga, ut ferri edat , licet fine additamento vix fun

datur. Eft ea pergravis, modo compactior , modo punctulis

micans , vel ftriis , modo granulata , körnig , granis minori.
bus & majoribus fæpe rotundis mallei ictu diſliliens, modo tes
Fellata , item ſquamoſa aut lamelloſa. 2) Minera griſea , licht
grau , interdum parumper magnetica ( §. 336. ) . 3 ) Quædam
minera cæruleſcens , ditior præſertim ferro , per fe fufilis, uti
cinerea varians. Nonnulla enim non movetur magnete valde

5 inops ferri. 4) Minera fpecularis , Spiegelnd , larga ferri, nie

gricans, vel hæmatiti vicina , tum lamelloſa , foliaceave ,
ſebieferig , blätterig , tum contorta , gewickelt , & convoluca,
tum quod informis fere ſpatoſa, gilva vel badia, Flieſenförmig.
5 ) Magnes ipſe , polos oſtendens , & ſcobem martis attrahens,

tenensque, der Polarſtein , Segelfein . Datur magnes coloris

ferrei compactus, derbe, granulatus , particulis micantibus;
fufcus rubeſcens , cæruleſcens , albicans , niger quoque debi.
lis feu baſaltes. 6 ) Arena ferraria & glarea gravior , ni

greſcens, diverſicolor , fuſca, vel rubens , tingens colore

fuſco , & arenam albidam relinquens, non amplius magneti
obtemperantem .

De magnete & magnetica 'ferri vi expofitum eft, quod dignius

fciru habetur toto Cup. 4. Se & . III. P. I. Phyficæ noftra. De
menſura virium magneticarum ibidem agitur S. 867. fqq. nec
tantum de naturali, fed & artificiali. Num Suerici ferri pre
ftantia in natura per fe liqueſcente pofita fit, in medio relinquo.

§. 338.
 CIMBLIOLOGICUM , de GemMIS ET METALLIS. 357

§. 338 .

Copiofillimi neceffariique uſus gratia ferrum omni De ufibus

alio metallo abundantius a Deo eft creatum , hominibusque ferri vulga
etiam nunc & continenter ſubminiſtratur. Quare americani ribus.
eo deftituti primitus ſuum aurum argentumque duplo aut pari
pondere pro ferreis inftrumentis lubenter dederunt, cum in .
telligerent , parem uſum ac auro argentove exfpeétari non pos
ſe. Monet quoque Neumannus l. cit. non poffe fe ferrum in
tueri, ſine tacira ſalcem erga Deum gratiarum actione. Quæ
cuique alii pariter incumbere, facile liquet , modo conſidere
mus, quantæ neceſſitatis utilitatisque ferrum fit in omni genere
hujus vitæ , in omni re economica privata , publica quoque ,
five pacis live belli tempore. Quæ enim fcientia , quæ gens
cultior , quæ árs liberalis & illiberalis carere poteſt diſtincta co
gnitione & uſu vel vulgari multiplici ferri , ejusque præcipua
dore magnetica ? Non fabrilia ferri opificia omnis generis inde
fe ſuosque alunt , five tormenta bellica , fclopos & fclopeta ,
five falces, inčudes , vomeres , cultros , ſcalpella, çæla, tere .
bras, fræna,. calcaria, ſpicula, ſtimulos, ſubulas, furcas, triden
tes, tripedes , cardines, uncos , lanceas , frameas, ſubcudes , fi.
bulas, pondera, machæras , acus , malleos, cuneos , rotas er
elaſtra horologiorum , five anchoras, clavos , axes & c. cur
ruum firmamenta, Beſchlag , & rotarum munimenta , annulos
& velut calceamenta canthos , five bracteas, thoraces , galeas,
cataphractas, ocreas , clypeos , five fornaces , contos, ftilos,
pugiones gladii, acinaces, tela, globos, miſliles igniendos, pi
las cavas , pyrio pulvere displodendas, Bomben , ſoleas equo.
rum , calopodia , canthos traharum , repagula ædium , feras
omnis generis , dolabras, aſciæ ſecures, claves, cochleas,
trochleas , polyſpaſta, tubos opricos , limas metallorum &
lignorum , vecua, fartagines, crates, ollas præſertim papinia
nas , fila, chordas , laminas , candelabra, emunctoria , forci
Yy 3 pes
 CÆ
358 PHYSI PART. III . SECT . I. CAP . 111 .

pes & forfices , cochlearia , retinacula , Zwingen , novaculas

omniaque ferramenta & hominum inſtrumenta ferrea chaly
beaquc innumerabilia .

§. 339 .

Preparata Præparata , ex ferro vulgaria funt, ferrum crudum ,

ex ferro Dacheiſen , eliquatum fragile & impurum , facilius fundendum ,
utilia . quam conti malleis cudendi; malleis extenſum fabrile purius ,
Strangeifen , uti exquiſirum ofmundum ; cum puriſſimum cba.
lybs, Stabl, duriſſimumque, ſcintillas copioſas pariens , quan
quam & ejus varii ſunt gradus. Paratur autem acies e ferro

addito fale oleoſo alcalico, ut eo omnes partes terreæ imbuan

tur , cujusmodi ſunt , cornua , ungulæ , cinis , lixivium , cal
careus lapis , pulvis carbonum . A falibus fragiliras & elaſtici
tas augetur , quæ ope calcis Oilium , lapidum & ferruginis
rurſus minuitur , item crebrius igneſcendo. De arte ferrum
in chalybem votis finibusque variis reſpondentem parandi
conſuli meretur Cel . Reaumurii L'art de convertir le fer en acier,
& Part addoucir le fer fondu, & Suedenburgius Regn. fubterran.
de Ferro p. 195 - 254. Chalybs cucior eſt a ferrugine, quam
ferrum , eoque fragilius, quanquam & eo ductilius oleoſo ſeu
pinguibus fieri poteſt. Gauder ferrum vi adſtringente , cha.
lybs vero aperiente. Pro ulu chirurgico etmedico parantur
inde aqua , in qua ferrum candens extinguitur , fatia , Tincturæ
& calx ſeu crocus martis. Sal vocatur vitriolum martis, five
cryſtallinum ſit , ſive farinaceum f. pulveruleatum verius fal
ammoniacum Martis, & mars diaphoreticus. Tincturæ & es .
fentiæ vel ſolis vegetabilibus ſunt ſolutæ & præparatæ ; vel li
mul & mineralibus. Priores ſucco pomorum optimorum &

vino egregio , vel fucco ribium , rubi idæi , cydoniorum , ce.

raſorum , citri, melle , decocto paſſularum , tamarindorum ,
viño atro & cryſtallis Qi formantur. Uficatiores ſunt Thelle.
borata
É
 ciMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 359

borata , cum arcano Qi , Zwölferi, antiſcorbutica . &c. Cro.

corum non minor eft multirudo , cum adſtringentium , cum
aperientium . De quibus videantur ChemiciMedicique recen
tiores. Neumannus ait , fufficere Medico poſle crocum anti

moniacum Stahlii. Si Scobs Martis ſolvitur fero lactis acido ,

corium eo imbuicur atro colore. Alia prætereuntes præparata,
tantum monemus , quomodo ferrugo arceatur a ferro & cha
lybe , videlicet non tam unguento ex axungia porci & non
nulla camphora atque molybdæna fufficiente ad colorem fer
reum illi conciliandum , quam potius oleo linj aliove expreſſo
incocto aliquandiu excocto & infuſo plumbo ea poliendo. Za
nicbelli nix martis arte facta. Neumanno non ſunt niſi flores

antimonii reguli. Scobs martis per ſe ſumtus laxat, dum in

vifceribus folvitur.

$. 340 .

Nobiliora metalla ſunt duo , album ſeu nicoris , vel Nobiliora

ſplendoris lunaris , & " fulvum , feu fplendoris folaris. Illud metalla funt
appellatur argentum , Silber, ſignaturque ) . hoc aurum , Gold argentum &

dicicur ,fignatur vero O. Nonnulli addunt illis tertium , nu . aurum .

per detectum , quod col ore argento proxime accedit, gravita
te aurem auro , ideoque fignari poſſet ſigno utriusque con
juncto . Nominatur hiſpanico argenti nomine Platin , vel
aurum album , Leucocbryfos, Chryſargyros. De quo poftea
accuratius agendum erit. Caeterum datur utrumque vel nati
utrumque vel purum
vum , vel e matricibus ſegregatur , & utrumque
vel impurum .

S. 341 .

Argentum eſt ſplendide album metallum ductilius re- Quid fit ar.
cenfitis adhuc merallis , ( auro excepto ), fi quidem ex unico gentum ?
grano filum duci poteſt tres ulnas longum et 2 pollices latum ,
vel bractea unciam aquæ capiens; vi elaſtica & duritia
vincit
 360 PHYSICÆ PART . III. SECT . I. CAP . 111 .

vincit , 24 & ti, ſed vincicur a f & gl. Calore folis æſtivi
virga 3600 partium expanditur 31. h.e. ii . Tenacitate ce

dito & o ?, vincit autem reliqua , fiquidem filum ejus it

pollicis rhen . craſſum 370 libris demum rumpitur. Indole
ſonora foli cedit æri , gratiori vero & amæniori excellit prae
fono æris. Gravius eſt aqua ultra undecies, fi omnino pu
rum eſt, ſed nondum plane vulgo di& tum purum 10. Ar
gerti pes cubicus in aëre ponderat 11523 uncias Suecicas,
pollex cubicus 5 , so uncias tres callinas aurificum 5 , 156
Simulac igneſcir; deliqueſcit quoque, tam fixum in igne, ut
vel
per menſem in eo non perdat ' niſi za ſui ponderis ; &
fortiſſimo igne bimeſtri ſpatio is Antimonio , arſenico &
ſale vulgari addico , redditur volatile, quo ſubſidio aurifices il
lud abigunt ab auro. Cum, plumbo colliquefcit & durat , fed
ab antimonio mutatur in fumum aut ſcoriam . Speculi cauſti
ci foco folari in fumum abic totum quantum . Conf. 9.650.
P. I. Pbyfic. Vitrum tingit colore purpureo , dum cum eo
conflatur , flavo autem , dum calx ) præcipitata eſt , ex Ę fa
le vulgari. Purum argentum nec ab aëre , nec aqua mutarur,
ſed ſulfureo vapore nigrefcit. Inde regina metallorum a qui:
busdam vocatur. Solvitur 1 ) a ſpiricu nitri , cæruleo colore ,

& , nec non 2 ) ab acido vitrioli coquente , & 3 ) a in

amalgama. Si ejus calx acido vitriolico præcipitata oleo vi
· trioli folvenda eſt, majori opus eſt copia olei & coctione.
Si Ę folurum eſt, injecto fale culinari illico præcipitatur ).

Eft igitur argentum metallam undecies circiter aqua gravius,

vel fixius præmiſlis metallis , vel durabilius cæteris ( in omni
elemento ), folo auro excepto ; vel leucometallum optimum .
Chemicis elt luna, metallorum , & mecallum ñ neſcium ſol
vi . Neque male diceretur metallum ' præſtancius ( nobilius,
denſius, ductilius , preciofius , conftantius ) reliquis poſt
aurum .
Ex
* ་
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 361

Exeo , quod argentum ſpiritum nitri , vel p , cæruleo imbuit

colore , & vitrum purpureo , colligetur, fixum in illo æthe

rem eſſe potiſſimum illum debiliorem , his coloribus doratum ,
& licet ex albo colore omnis generis æther in eo conjunétus ap

pareat, reliquum tamen non cam facile in folutione ſegregari

poffe ,, qu
am debilior.iſte.
quam Poſſet videri ) eſſe hydrargyrum
fixum ope terræ & glutinis invita veritate.

S. .342 .

argento
Nativum , gediegen, argentum fulfur aut arſenicum , vel De
& auri nonnihil immiftum habet, ubi reperitur in minera, terra nativo puu
vel arena . Tale darur vel majoribus fruſtis ( inafſiv ), vel in roque.
granulis, körnig , aut fphærulis, vel in cuſpidibus dentatum
quaſi, Silberzäbne, vel in ramulis, vel bracteatum foliarumve,
vel capillare inſtar lanæ calamiſtratum , vel ſuperficiale in quar
zo , ſparo , ſchiſto , cobalto ; lapide cotneo , interdum fub
cruſta vel ſtalactice. Conſtat argentum ex terra , ( lunari) pro

pria albiflima & glutine inflammabili, & mercuriali principio ,

quibus ea vis cohærendi conficitur , quæ ipli eft peculiaris.
Terram fixam tertiam oftendit præcipitatio fcoria & calx ;
inflammabile igne, aut reſolutione conſumitur, aut calci ) reſti
tuitur per reductionem , ope faponis & falis Tartari. Princi

pium arſenicale aut mercuriale e frequenti nexu cum arſenico ,

& nonnullo de luna cornua ufisara encheireſi educto . Difficul

ter admodum purum ) obtinetur. Nativum ſeu per aaa. a

peregrinis ſeparatur , ſeu uſtulatur , geröſtet , gepocbet, cundi
tur & denuo uſtularur addico ſvobe ferrea , fi & aut $ ineſſe
fentitur , & vice verſa his , ſi ferrum eſt immiſtum , & tum
demum amalgama adhibetur , ut obtineatur nitens , das Blick
ſilber , cui t, ineſt. Ad plumbum ab eo ſeparandum gradus li
quandi plumbo conveniens valer . Tum obtinetur ) vulgo
purum , fein Brandſilber , cui tamen iờ cupri ineſſe plus mi
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.) ጊ z nus
360 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 111 .

vincit 0 , 2 & fi, fed vincitur a f & gt. Calore ſolis æſtivi
virga 3600 partium expanditur 31. h.e. ii .. Tenacitate ce

dit & o , vincic autem reliqua, fiquidem filum ejus to

policis rhen. craſſum 370 libris demum rumpitur. Indole
ſonora ſoli cedit æri , gratiori vero & amæniori excellit prae
fono æris. Gravius eſt aqua ultra undecies , fi omnino pu
rum eſt , ſed nondum plane vulgo di & tum purum 10. Ar
gerti pes cubicus in aëre ponderat 11523 uncias Suecicas,
S56
pollex cubicus 5 , 6 uncias tres caſlinas aurificum s ,
Simulac igneſcir, deliqueſcit quoque , tam fixum in igne , ut
vel per menſem in eo non perdar ' niſi ſui ponderis ; &
fortiſſimo igne bimeſtri ſpacio i Antimonio , arſenico &
fale vulgari addico , redditur volatile , quo ſubſidio aurifices il
lud abigunt ab auro . Cum, plumbo colliquefcit & durat , fed
ab antimonio mutatur in fumum aut ſcoriam . Speculi cauſti
ci foco folari in fumum abic totum quancum. Conf. g. 650.
P. I. Pbyfic. Vitrum tingit colore purpureo , dum cum eo
conflacur, Aavo autem , dum calx ) præcipitata eſt, ex Ę fa
le vuigari. Purum argentum nec ab aëre , nec aqua mutacur,
fed fulfureo vapore nigrefcit. Inde regina metallorum a qui.
busdam vocatur . Solvitur 1 ) a ſpiritu nitri , cæruleo colore ,

& F , nec non 2 ) ab acido vitrioli coquente , & 3 ) a & in

amalgama. Si ejus calx acido vitriolico præcipitata oleo vi
· trioli folvenda eft, majori opus eſt copia olei & coctione.
Si Ę folutum eft, injecto fale culinari illico præcipitatur » .
Ex igicur argentum metallam undecies circiter aqua gravius,
vel fixius præmiſlis metallis , vel durabilius cæteris ( in omni
elemento ), folo auro excepto ; vel leucometallum oprimum .
Chemicis eft luna , metallorum , & metallum a neſcium fol
vi. Neque male diceretur metallum ' præſtantius ( nobilius,
denſius , ductilius, pretiofius , conſtantius ) reliquis poſt
Aurum .
EX
 CIMELIOLOGICUM , DE GIMMIS ET METALLIS. 361

Ex eo , quod argentum ſpiritum nitri, vel , cæruleo imbuit

colore, & vitrum purpureo , colligetur, fixum in illo æthe
rem effe potiſſimum illum debiliorem , his coloribus doratum ,
& licet ex albo colore omnis generis æther in eo conjunétus ap
parent, reliquum tamen non cam facile in ſolucione ſegregari
poffe, quam debilior.iſte. Pofſet videri ) eſſe hydrargyrum
fixum ope terræ & glutinis invita veritate .

S. .342 .

Nativum , gediegen , argentum ſulfur aut arſenicum , vel De argento

& auri nonnihil immiftum habet, ubi reperitur in minera, terra nativo pu
vel arena. Tale darur vel majoribus fruſtis (maljiv ), vel in roque.
granulis , körnig , aut fphærulis , vel in cuſpidibus dentatum
quaſi, Silberzäbne, vel in ramulis, vel bracteatum foliaçumve,
vel capillare inſtar lanæ calamiftratum , vel ſuperficiale in quar
zo , fparo , ſchiſto , cobalto ; lapide corneo , interdum fub
cruſta vel ſtalactite. Conftat argentum ex terra , ( lunari ) pro
pria albiſlima & glutine inflammabili, & mercuriali principio,
quibus ea vis cohærendi conficitur , quæ ipfi eft peculiaris.
Terram fixam tertiam oftendit præcipitatio fcoria & calx ;

inflammabile igne, aut reſolutione conſumitur, aut calci ) reſti

tuirur per reductionem , ope faponis & falis Tartari. Princi

pium arſenicale aut mercuriale e frequenti nexu cum arſenico ,

& nonnullo pe luna cornua uſitata enchcireſi educto . - Difficul
1
ter admodum purum ) obtinetur. Nativum ſeu per aaa . a
peregrinis ſeparatur, ſeu uſtulacur , geröſtet , gepocbet, tundi
tur & denuo uſtularur addito ſcobe ferrea , li aut ineſſe
fentitur, & vice verſa his , fi ferrum eſt immiſtum , & tum
demum amalgamaadhibetur , ut obtineatur nitens , das Blick
filber , cui † ineft. Ad plumbum ab eo ſeparandum gradus li
quandi plumbo conveniens valet. Tum obtinetur ) vulgo
purum , fein Brandfilber, cui tamen ia cupri ineſle plus mi
(Wolfii Phyf. Tom . III.) Z z nus
 362 PHYSICA PART. III . SECT. I. CAP. 116

nus poteſt. Ut purius evadat, partim terque quaterque daplo

nitri & fimplo boracis addito liquatur, ab ære liberatur ) Culo
fure, cui tandem fcobsferriadjicitur, ut & amoveatur , quod
& cæmento & præcipitando fit , & alcali quod fi a cupro non
dum fatis purum eft , fcoria non erit fatis alba , fpirirus uri
nofuseo cæruleſcit, . & F virideſcit. Aliter ) purum paratur
e luna cornua reducta , & ab acidis per alcalia fixa liberata , ne
tamen plumbum liquationi accedat ; vel fi ) ſulfure calcinatur
& ope alcali reducitur, idque iterato labore vel & ſcobe ferreo
addito. Optimam ejus puricarem hydroſtaticum examen ſum .
ma ejus gravitate prodir. Lapis lydius enim in examine pu.
ritatis indubii parum præſtar.

Aurifices argentum extus purgant Sale & Tartaro illud coquen .

do, quibus acidis exterius æs folvitur .' Es argento infitum
prodit ſe extus ærugine per aquam , ejus vapores & falia
contra£tum , item quando nigrefcit in igne. Proceſſus libe.
randi argentum a peregrinis lapidibus, terris, fulfure, arſe.
nico, plumbo, cupro , auro cæt. exponunt Vogelius, Cramu
rus, Macquerus, P. H. la Merallurgie ed . Pariſ. 1751. alii
que ab his conferendi, qui ea diſtinctius cupidint noffe.

: 343
Matrices Di Argentiferæ matrices molliores funt : 1 ) gleba nigra,
molliores . fere ful iginea, Sc hw artzertz, Sul fur , arſ eni cum , plumbum ,

cuprum ferrumque habens admixtum , quæ quo nigrior eft

,
ed plus argenti, v. c . . , continere folet. Cujusmodi obferva.
fur ſpongioſa, verwittertes, folidior & picea. 2 ) Friabilis vel
Auida fere, Silbermulm , ex flavo virideſcens aut rubefcens, ut
ftercus anſerimum , fpato, limo, & c. adınifta ; flaveſcens, ut
ochra, lucoſa pinguis , Schmerertz , Silberzeig ; plane fluida,
Silbergulr, alba vel griſea ; marga alba argentifera, Silbermer .
gel, argilla argentifera , Silberketten , Thoz . His plerumque
ineft
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 363

ineſt nacivum , aut materiam , lunarem terream , Silbererde.

3 ) Figurata , v. C. fpicæ argentex , interdum cam largæ ,
ut in centenario 3 ) reperiatur; inſecta alata referens argilla,
ut muſcas, alasve & c.

§. 344

Mineræ argenti ſunt : Vitrea , ponderofa cudenda Minera Di

17 Vitrea,
19
aliquatenus ſciſſilis, candelæ flamma dum rufeſcit liquabilis,
( Silberglas) Glasſilber, cam larga, ut ultra argenti interdum com .
plectarur, præter & c. modo alba, modo plumbei coloris
frequenter, modo fuſca, quod fi fecetur, virideſcit, modo vi
ridis , aut flaveſcens, modo cryſtallis prismaticis hexaëdris,
modo octaëdris teſſellaribus gaudens, modo dendroides fila
mentis & ramulis germinans, modo granuloſa , lamelloſave,
modo reticularis , Gitterförmig , modo ſuperficialis, aut fco
riis analoga ) inops . 2) Cornea, fulfure multo & arſenico
pauco mixta,ſemipellucida, itidem candelæ flamma crepitans
liquabilis #olens volatiles , colophoniæ vel refinæ haud abg
milis, lamellofa intus tricurabilis usque ad į argenti largiens,
alia flava , alia fuſca , alia viridis aut purpurea. 3 ) Rubra,
fotbgülden, modo coccinea, modo dilutior, modo intenſius
fulgens, irregularis plerumque fæpius pyramidalis & cryſtal
linæ figuræ, ponderofior cornea, candelæ ardenti admota cre
pitans & diſfiliens , & liquefcens ante quam rubeſcat, tumque
fætorem arſenicalem multumque fumi fpargens, multum arſe
nici, parum fulfuris, ferri nonnihil & fere di continens in
fruſtis & veluti renibus. Sulfur docet deflagratio valida, &

acidi nitrofi exfurgens odor, dum nitro liquefa &to candefacto

que in fpergicur. Ea alias rubini inftar translucet, modo
opaca eft, tum velut cinnabarina ſed vitrea leviorque, cum
cæruleſcens fere Lazuli inſtar, tum nigrefcens perſperſa rubris

punctis , cum prismatica 10. 12. & plurium hedrarum , auc

Zz a drulia
1
364 PHYSICÆ PART. 111..SECT. I. CAP. 111.

druſiformis ; modo fuperficialis , vel forens quaſi; modo

hepatica , Leberbruun Ertz , inops. 4 ) Alba vel griſea ſulfur,
arſenici, & cupri plerumque plus quam argenti condi .
parum
nens Ett figuræ irregularis, gravior cornea & rubra, admo
dum fragilis, nicens & micans , argenti circiter í ferax. Qua
colorem vel prorſus alba , vel griſea calybis, aut et plumbei
coloris, affrictu çamen album præbet pulverem . Qua fabri.
cam , modo folida, modo ftri£ta, modo druſiformis, drupges
Weiſsgülden Ertz. Ab auro valoris eximii caufa nominatur,
cum ab argento Silberertz nominanda fuiffet, E matrici

bus excoquitur vel per fe, vel addito lithargyro .

Has 4 mineras argenti proprias vocat Cramerus Docimaſia P.I.

$. 389. cæteras nonnili improprias, cum plus alias metalli dent,
vel mixtas ex hiſce, quibus & illas accenfet ,quibus tantum extrinſe
cus aliquid Diadhæreſcit. Concedit mineris plumbi,ſtanni,ferri
& cupri aliquando haud parum ) immiſceri; cujusmodi
9. 390.feqq. ftatuit cupri albas & griſeas , & alias occultiores
argeatiferas, aut in quibusdam fodinis tantum fuis notis er .
ternis confpicuas; Plumbi ſubulius ftriatas , granulatas &
fugaci ſplendore nitentes, tantum fæpe Di concinentes , ut
28 ejus pretium ſuperet pretium plumbi; qualis & eft galens
magnis teſſulis infignis, argenrifera. De cæteris mineris im .
propriis haud rectius judicare licer, quam fi cligatur minera
ab interſperſis faxis libera, intus & extus afpeétu homogenea,
indeque caute eliquatur ſtannum , plumbum & c. & ab his
ſegregatur argentum . Arſenico 6 & 0 ? mixta eft minera gri
fea vel cinerea, Grauertz, item alba flavedine & viredine mixta,
Fablertz. Sulfure, arſenico & antimonio mixta datur minera
argenti plumofa radiata yeł fibroſa, Federertz, five nigra, five
alba. Sic argentifera datur minéra arſenici rubra, minera co
balci nativo interdum argento confpicua , irem pfeudogalena
Cinci
 1

CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 365

Cinci fuſca & rubens. Si galena æqualem plumbi & argenti

copiam præber, vocatur ininera Frommertz.

ſ. 345.

Parantur ex mineris argenti recrementa argentei magma. Preparata

tis, ſeu lapis argenti contumax , Silberſebeerſtein, argentum argenti.

fulgurans , Blick ) , cui o peregrini inhæret , & argentum

purum metallurgorum . Ex argento ipſo 1 ) Foliatum , Blatt..
filber, quod inter alutam e viſceribus paratam malleis admodum
attenuatur , & in libellos folia ſeparatim chartulis incluſa comple.
etentes rediguntur, ad corpora iis argentanda . 2 ) Pictorium ,
Muſche lfi lbe r, feu comm in ut um n , co nt ri tu m in pu erém e parti.
lv
is
cul a fol iat o dil apf is , in co nc hi s mel le f. gummi agglutina.
tum . 3 ) Calx argenti, ( lunaris) parata vel præcipitando ſo .
lutionem in F per ſalia marin . alcalia & cincum : , 0 , 24 & bis
mutum per terras abſorbentes creiam & c. ( $. 341. ) vel liquefa
ciendo cumque fulfure calcinando , vel fpeculo cauſtico , vel
amalgamatis ope , vel ſublimati cæmentó . 4) Arbor diana ve
gctacur, dum folutio .Di aqua diluitur addito so , vel & aceto .
5) Cryſtalli lune, quando ſolutio ) affundiqur folutioni nitri , re
ponitur dein in cella , ut cryſtalli in ea formentur. Si fola fo

lucio ) cryſtallos format , vel addito fpiritu vini, oritur valde

corrodens & diyrerium Hydragogum Angeli Sale , quod & fel
metallorum vocatur . Vitrioli lunæ nonnihil e ) fulfurara,

aqua elura , filtrata, & in cryſtallos acta. · 6 ) Lapis infernalis

lunæ , freſlender (etzender) Silberſtein, bölliſcher Etzſtein , confic
vel e folutione argenti ignis ope evaporara, donec olei inſtar
faruratur, tum funditur in forinas oblongas plerumque cylin
dricas, & in vitris affervatur ; vel e cryſtallis ) liquefactis.
Maffa ejus eſt obſcure fuſca , fragilisque , & cuti impofita ma .
didæ aut alligata carnem ' exedit perforatque. ' Si maſſa excus
virideſcit, cuprum continet & minus corrodit. Eo marmori
Zz 3 figura
 Æ
356 PHYSIC PART . III. SECT . I. CAP.1 11 .

figuræ & nomina inſcribi poffunt. 7) Luna cornen , Hornfil.

ber, quæ fit e folutione ) fale communi, vel ammoniaco,
vel Spiritu ſalis præcipitara , edulcata , & ficcara ſuper vitro
igne fula, marmore au cm indurata, & ex acido ſalis immiſto
gravior eft, adhibito Do, ſed & ope 24i ſegregari rurſus pot
eft. Ejus maſſa eſt femipellucida , intus fibroſa , ut cornu,
ponderoſa, tenax & fere fexilis. Prodit quoque ) cornea
e ſcobe argentea adjecto po fublimato deſtillaca & reſiduo in
vitrum purum , veluc fuccineum aut purpureum fuſo , quod cudi
poteft, & forſán flexibile illud eft, Tiberio principe inventum .
V. Plinii H. N. Libr.36. C.26. Cæterum eft luna cornua admo

dum ſimilis arſenico, eique iterara ſublimatione magis allimilari

poteft, ut difficulter obtutu ſolo ab eo difcernatur.

Locus Plinii citatus ita fe habet: Ferunt Tiberio principe excogi

tatum vitri temperamentum , ut Alexibile effet, & totam of
ficinam artificis ejus abolitam , nę æris,argenti & auri precia
detrahcreatur, cet.

f. 346.
Depravatio Varie depravatur argentum , non folum immiſtis ignobi
1 argenti. lioribus metallis, fed & ſemimetallis, quibus & connaſci con
fuevit ; item & aliis mineralibus. A cupro immiſto fit rigi.
A

dius & fragile, a ſtanno autem & regulo Antimonii multo

fragilius; a plumbo vel pauco ſonora indole ſua privatur.
A ſulfure perdit nitorem coloris, ab arſenico, Regulo ti &
ſale marino addico volatile redditur , ut in auras abear. A cu
pro colliquato ærugini fit obnoxium . Si ' cum Fe vel cinna

bari conflatur, ab hydrargyro ſolvi in aaa nequit , nec ab F ,

quia ſulfuris pinguedine imbutum eft. Affuſa autem , calx
nigra præcipitatur, quæ eft argentea , a ſulfuredenigrara. Qua
ratione & O præcipicatur. Sulfur argentum admodum fulile
reddit, fed fimul ita attenuat, ut catinum penetrer, & adeo
fra
 CIMELIO LOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 367

fragile, ut in pulverem conteri queat. Solutum in Fargen

tum , ære præcipitatum , elocum & ficcarum in calcem , ad

jecto duplo oleo vitrioli concentrato coctum in balneo ficco,

donec veficas efformat & ceræ inftar apparet, denuo lotum
diſſolvitur, & humore evaporato adſciſcit 11011 parum bydrar
gyri, induratur », rubeſcit malleo paret, Rothſilber. Affuſo
iterum oleo Vitrioli adeo fixa evadit hæc maila rubra, ut non
niſi fuſorio igne diruatur. Vid . Kunkelii Laborator. Chym .
P. 301.

. 347

Ufies argenti effodiendi, excoquendi , purgandi , & præ . Deufibus ar .

parandi ad aliorum opera multos alit præfectos ,foſfores cæt.bo genti .
es
min , dit atq ue pri vat os fod inm um mge nti con for tes , e er a
rium publicum . Deinde per le argentum infectum aut jam fa
ctum , tractatur a multis opificibus, fuforibus, fabris, aurifici.
bus , filorum ductoribus, argentantibus , politoribus, cæla
toribus, lamellarum foliorumque tenuisſimorum excuſoribus
1. bra :teariis , monetariis , textoribus ſericei panni argenreis,
filis in texti , fabricatoribus argenteu ſupelicêtili regiæ & c.
ornamentorum omnis generis exquiſitorum , librorum , ci
meliorum , fimbriarum , limborum , ræniarum , funiculorum ,
ad veſtes ſplendentes efficiendas, pileos item , calceos , & inte .
gumenta corporis humani , & apparatus cujuscunque , cuba
rum , tympanorum , capulorum & armorum quorumque ,
inftrumentorum item , & fplendore albo eminentium , Ufus
catholicus dici poteft in moneris numisque.

Præparata vero inde conficiunt Chemici, pharmaceutæ .

que ,
, quamquam ob fepricam & coirodentem naturam Medi.
cis parum profunt, ægris vero nocent, ut bezoardicum ) , Tin
curæ lunæ cryſtalli in hydrope,magiſteria ). Etiam ubi lau
dantur , judice Neumanno, V.c dum vitriolum , lunæ ven
dica
 Æ
368 PHYSIC PART . III . SECT. I. CAP. 111.

ditatur pro ſpecifico remedio cephalico, vel hydragogum ).

Chirurgis tamen lapis infernalis cauterium lunæ præber validir.
fimum . Bracteolæ pilulis ornandis non adjuvandis adhiben
tur. Quando ſe muncia ) in uncia F ſolvitur, additoque di .
midia drachma vitrioli cyprii diluitur 18 unciis aquæ, capilli du
rabili colore nigroin ea tinguntur. Granula quoque argenti fiunt
haud ſecus ac plumbi , eodem plane artificio. Quantum uium
argentum præfter mercatoribus in commercio terreftri & nau .
tico, five factum ſit, live infectum , five ſignatum ſit, five mi
nus, ſed rude , aut Sinarum more puſulatum ; item colly
biſtis, rem argentariam facientibus, riulla eget explanatione.

Ex argento innumera parantur vala & inftrumenra , facra æque

ac profana cujus non generis ? Quis neſcit cantharos, pel
1 ves , menſas, pocula , calices, paropſides, orbes, trullas,
3
cochlearia , acetabula , & ue generatim tantum dicam argen
tum eſcarium , pororium , fcenicum , viatorium , muſicum ,
balneare fplendidi mundi virilis & muliebris & c. ?

§. 348.

De argento Solebant Romani tribacariis populis per pacta imponerefo

puro putoque lutionem non auri, ſed puriputique argenti, quod procul dubio rale
neſciendo. fuit, quale ex argenti fodinis excoctum repurgarumque eſt,
quantuin opera metallurgorum fieri aſſoler, faltem pro puro
putoque vendicatur. Notant Recentiores puritatis metal.
lorum judices accuracique critici , raro illud eo usque repur
gari ne minus ac ió peregrini in eo reſter. Rariſſime excoctio
usque ad reſiduam partem triceſimam ſecundam peregrini per
ducitur. Internoſcendze puricati ab admixtis peregrinis ad
hibitus fuit lapis heraclius ſeu coricula , ſupra expolira , cuius
nencio iam in Theophraſto , Alexandri M. ævo, occurrit. Pro
cul dubio iam tuin argento , quod purum putum exiſtimabatur,
additum eft æs in aſſumta quadam ratione mixtionis facile ia
illo
to any
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 369

illo lapide diſcernenda. An omnino eadem fuerit, quæ etiam

nunc in uſu eft, iam non disquiro. Nunc enim 16 fere gra .
dus mixtioni tribuunt , fed exactius , quam vulgo fit, ubi ?
vel to peregrini admifti pro nihilo habetur . Jam nempe eo
usque purgatur , ut vix quidquam peregrini in eo ars detegere
ſenſu percipiendum poffit. Hoc ſumma gaudere puritate recte
ftatuitur, cui 16 gradus vel notæ proprii commatis ponderis
que ( 16 Lüthig 2 ) attribuuntur . Hoc primæſ . optimæ eſt notæ ,
Vulgar es s
artifice ; vel to peregr ini negligunt , & purum
vocant aqua ro gravius. Cui li æris additur , fecundæ
noræ argentum habetur , & appellatur is lötbiges 2. Hoc
Walleriys 10 gravius aqua dicit . Si į æris illi immiſtum eſt,
tertiæ notæ 14 löthiges ) erit. Si ja æris argento inſunt; vo
catur quartæ 'notæ argentum , 13 löthiges ) , & ita ulteris mixtio
progredicur , donec tandem nonniſi jo argenti æriinſit. Spe
cimina ejusmodi mixtionum parantur ab aurificibus ex ) &
ære ejus indolis, quam judicant eſſe fatis puram , quæ dicun
tur acus exploratoriæ Di, Probiernadeln zum ) . Exploraturi
) fibi oblatum illud affricant ad coriculam , & ex ſpecie ſplen
didi coloris longo uſu circiter judicant , cujus ſit notæ , quo
in judicio ne errent acum ejus notæ prope illam affricant, ut
ita juxta fe invicem æqualitas melius innoteſcat. Quæ fi non
dum exacte convenit , alteram acum vel tertiam & c . fimiliter
juxta inveſtigandam notam fimiliter fricant, donec tandem in
noteſcat , cui notæ quæfita impuritas maxime reſpondeat. Ex
actius judicaturi lima explorandum argentum eo loco , quem
affricare volunt , purgant a ſordibus , vel argenteo colore
poftea quoque guttam Ris affricto colori metalli in coticula ad
hibent, quæ argentum relinquit, æs erodit.
Plinius hift. nat. L. 33. C.8. fcribit : His coticulis ( Lydiis) periti
cum e vena uc lima rapuerint experimentum , protinus dicunt,
quantum argenti vel æris, aut auri ſit in ea , ſcrupulari diffe
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.) Aaa rencia ,
 Æ
370 PHYSIC PART . II . Sect. I. CAP . 111.

renria, mirabili ratione non fallente. Sed hodie compertum

eſt, non eſſe in hoc examine argenti tantum arris , . quæ non
fallar, cum urique fi loco æris admiítum argento fit orichal
cuin , vel dualbacum arfenico æs, vel ti, 2 aliudve ſemime
tallum , uti cincum , bismuthum , regulus antimonii, quibus
color æris albidior redditur . Hinc examine alio opus eſt,

five hydroſtatico exactiori , minus adhuc exculto , five doci

maſtico .
Laz. Erker im Probierbuche docet modum ope plumbi
additi conſumendi cuprum argento inhærens , & quantum
plumbi requiratur ad fcopum obtinendum per cupellam. Sci
licet æs comminuatur in ſcobem , eique addatur plumbi com
minuti decuplum & fextuplum fere reſpectu æris , quod acus
exploratoria oſtendit.
Tum in cupellam candeſcentem immitti
tur t , donec liquefactum valide fumare & bullire incipiat, cum
additur ) ea cautione, ut medio plumbi immiſceatur, ne ad
marginem delatum difficilius vel plane non ſolvarur. Soluto
omni Do ſupprimatur ignis , donec fumus tantum in candente
fuperficie mixti oberret , necdum tamen ebullitio plumbi ceſſet,
ne Di jactura ita continuetur ignis , usque dum to partim cu:
pellam penetrando, partim lithragyrico facto fere conſumtum
videtur. Tum urgetur fortiori igne, ut fiat metalli corufcario ,
& folum argentum candidum inter ſcorias refter fufcas. Cu
pella a plumbo & ære mixtis penetrara nigrefcens erit. Enim

vero æs eo magis ab argento defenditur adverſus t , quo mi

nus Do ineſt, augenduin igitur eo magis eft fi additamentum ,
quod fi vulgare eſt jam per fe ære haud caret, quia hi exactior
repurgatio difficillima operæ pretium non folvit. Erkerus

igitur ħ purgandum , áut ita augendum ad hoc examen air, ut

fecundum diſtinctiorem explicatum ,

1
4 /5
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLI S. 371

fi j'ıæris argento inſit, plumbum non folum ſedecies, fed

. Is
fedeci i to 96.cum argenti erunt 16

wool
I I28
es = octo 8
gies& bis' 1 -160 i
vel qua'to Il 244 16 1ő
8 IO
ter au -250 16 17
___ IS I
geatur. 16 15 -256 15 to

Attamen ne ſic quidem purum remanebit in cupella ) , niſi +

fuerit purum , aut $ . 342. dieta applicentur.
Docimaſia Crameri theoretica adnotat 8. 528. ſeq. in Belgio adhiberi
marcam numulariam , dimidiam drachmam vulgarem æquan
tem , quæ æque ac germanica drachmä par in 288 grana di
vifa eft, fed 12 grana ibi conſtituere numum, 18 femunciam ,
24 ceratium , vulgo Carat Gewicht, cum Germanorum ce
ratium 12 grana continear. Belgica acus prima puri ) di
citur 12 numorum , fecunda undecim numorum & gra
norum 18 , additis culpri granis 6. tertia numorum unde

cim & 12 granorum , fi vero granorum 12 ; ita porro fem

per 6 granis ) decrel cit , * vero creſci , donec ad undecim
t

numos ti perventum eſt. Nonne ita 33 acus habent ?

cum nobis 16 fufficiant.

His denique adjungi poteft hydroſtaticum examen, modo id

exactius excoleretur, quam adhuc factum eſt. Neque enim

dubium eft, quin mixtio eorundem metallorum , ſive puró

rum , five eodem gradu impurorum , eodem modo facta ſem .
per eandem conditionem gravitatemque mixti fit paritura, uti
id jam exploratum habetur in orichalco &c. Reſtat igitur,

ut omnis generis gradibus faltem tot, quot fufficerent, ad cæ

fcra in de derivanda , mixtiones non duorum tantum , ſed
& 3 pluriumque purorum arte fierent, & quemadmodum in
) && mixtis & c. iam factum eſt, ita & in reliquis notæ illæ
Ааа 2 erue .
372 PHYSICÆ PART . HI. SECT . 1. CAP . 111 .

eruerentur, e quibus miſcibilium ingredientium indoles dofisque

pateret. Qua de re forſican alias quædam fpecimina exhibebo.
Si accurate metallum mixtum eft in aqua exploratum , tum tales
tabulæ procerunt, ad indolem mixti determinandas , quales in
hypothefi ex limæ mixtionis dedit Scbultzius Tom . III. der
neuen Geſellſch. Erzäbl. p. 209. - 239 .

Cel. D. Zeiher. Math . Prof. Wittebergenſis in programm . inaugu

rali : miftionum metallicarsm examen bydroftaticum , diverſo
rum metallorum commiſtiones aqua accuratiſſime ponderavit,
& experientiam ab computi legibus multum difcedere depre
hendit. Quem in finem conferri merentur , quas de cupri
& ferri , cupri & ſtanni, cupri & zinci, cupri & bismuthi,
cupri & auri miſtionibus , examine hydroſtatico tabulas con.
fecit. Interea eam luber heic ſubjicere tabulam , quam ex

Cl . Gellerti in Comment. Petrop. 1. XIV. p .252. obſervatis p.V.

in fummam redegit
,

Com
 CIMELIOLOGICVM , DE GEMMIS ET METALLIS. 373

Combinationes & Denſitates in . Denfita. | Denſita. |Differen . ; Decremen .

proportiones metal gredientium . ltes pertes per tia. tum ponde
lorum . ris in colli.
regulam . ſexperil
menta . quationc.

O & to
$ 17 , 7667 9 Gr.
Gr. 2084 2781 13 , 434 , 13 , 605 +0,171
11 , 357
O &
-18 , 975
-

1891 273 * { 10 , 528 12 , 875 12 , 888 +0,013

h &
& Dlſ11, 6807
146 441 ) 11 , 373/11, 806 +0,433 99 –
210 , 4704
) &
110 , 4187
5281 340 8 , 718 9,6791 9,750 + o ,,07
o 1 104

» & 4 071
fio , 5967
315 $ 700 8,111 ! 8, 132 + 0,021/ 32 -
7 338 .
4 & 24
§ 8, 387 21 -
465 7,919 8,530 +0,611
4193 | 7 , 4571
O & '17 .
, 533
Gr. 1311 281 10, 443 10, 3080,135 2 Gr.
82 7813
O &
$ 20 , 9447
943 120 10, 802 10,451 -0,351 315
0 7, 798
O & 2
{ 19, 000?
114 249 9,057 8,925 -0,150
7,
17 3235
h &
fu , 2147
1256 953 9,9501 9,907 .- 0,043198
8, 6631
ħ & 24
ſur , 4431
1007 7011 1085 321
307 , 9 , 285 | 9 , 220 --0,06
i 7,

Ada 3 $. 34
 374 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 111 .

ſ. 349 .
Alterum Metallum candidum , gravirare ſuperans & argen
Quidfit pla.
tina ? tum & argentum vivum , proximum auro hiſpaniæ placina (ar
gentulum ) f. aururn lunæ , vel album dictum eft, quia non niſi
in granis ſeparatis parvaque copia reperitur . Aqua gravius eſt
17-18. Vogelii Syſtema minerale p.527 . appellat illud album
& granuloſum corpus metallicum , fere tam ponderoſum , quam
aurum , & fi puricare ſumma gaudet , eo ponderofius. Hoc
unde probari poffit, mihi non conſtat, cum præcipui ejus cri.
tici , ejus gravitatem auro inferiorem ftatuant. Id quod &
analogiæ metallurgicæ reſponder, per quam nullum metallum de
ſtructum ponderoſius fit incolumi( incorrupto ). Parum cudi pot
eft & difficillime per ſe aut non niſi addito aut ſemimetallo aut me
tallo funditur, facillime addito arſenico . Minuit vero aliorum me .
tallorum ducticiam naturam . Neque plumbo, neque antimonio

fugatur. Quia gravitare metallis propria auro parum cedit,

aurum album ( argenteum ) Chyſargyros vel argyrochryſos
appoſite dici poſſet, dum colore argentum , gravitate aurum
prope refert, vel argentum eſt auro gravitate ſuppar. Inpri
mis notari meretur indoles ejus ductilis, forte per reductio
nem ita ſaturata , ut nec , nec r ſolvatur.

Nemo contendet, eſſe illud nunc demum ortum , cum explorari &
celebrari cæpit circiter ex anno 1741. quo Car . Wood quæ
dam ejus ſpecimina, Cartagena fibi in Jamaicam allata Londi
num transtulit. Antonius de Vlloa in itinere Peruviano ejus
mentionem item fecerat, cum anno 1748. Academicis Pari
fienſibus in menfurando gradu terreſtri prope æquatorem ad .
eſſer. Si Albini aurum album prope Pragam inventum , in
Miſcell. Bohæm. L. I. 6.14. non fuit , vel ) includens mutum
aurum , vel palleſcens ob rerram incruſtantem , poffet illud in
hunc cenſum referri. Si quid veri ineſſet proceſſui Alcby
mic
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALL4 S. 375

miæ denudata, reviſe & auétæ p. 139., quem Neumannus de

crocis refert, eo argentum fpiritu falis aliquoties repurgatum
non amplius F folvi poflet, fed gravirate aucta & fo .
nora indole minuta propius auro fierer. Sed nimis Vaga eft

illa narratio, ut vix quidquam ei tribuam , cum argenti puritas

longe infra gravitatem auriſter, nec minus ſonorum illud faciat.
g. 350.
Wilb . Lewis Dil premio decorata Vol. 48. Transact. phi . Ejus pro:

lof P.11. p. 21 feqq. refert, 4 arſenici fufficere, ad platinam prietates, or

fundendam ; es minus fragile fieri ab eo immiſto , quam cæ mifcela .
fed ferrum fuſum eo colliquatum ductile fieri ;
tera metalla ;
meralla ipfo immifto non eandem retinere gravitatem ,
quam haberent volumine non mutato ; auro miſtam

non feparari ab illo iis modis , quibus alia meralla , ne ſti.

bio quidem ; unde fodinæ ab Hiſpaniarum rege claufæ di.
cuntur , ne adulterando auro adhiberetur. Eft platina in aëre
Solvitur aqua
pariter ac igne fere æque durabile ac aurum .
regis plerumque inſtar auri, non ti. E qua folutione ſi præ

cipitatur hepate ſulfuris, æque ac ita præcipicatum , nec per

fe folvitur obarétiorem cum eo cunjunétionem , nec per vitrum
adjectum . Solutio platinæ non tingit plumas , oſſa & c. pur
pureo colore , lit 6 . Præcipitata per alcali non æque fulmi
nat, ac O. Solutio ejus non tam perfecte per alcali præcipi.
tatur , ac O , & exigua ejus portio magnam ſoluti o copiam
flavo tingit coloré. Hinc detegitur ejus adulterium auri, si
pauca. guttæ folutionis platinæ folutioni o inſtillantur , aqua
deſtillata immiſcetur , & fàl lixivii purum injicitur , donec ni
hil amplius præcipitatur , liquor evader cam obſcure flavus, ut
ſi
qua ineſt millefima platinæ O , fic prodatur. Decegitur quo
que o ea adulteratum , dum aurum fpiritu æthereo folvitur,
& a vitrioli viridi rurſus præcipitacur, item ſi in bracteolam ſub
tilem redigitur , & ignica bracteola injicitur bullienti po ,
orietur
 CÆ
PHYSI PART . Ill . SECT . I. CAP . III .
376

orietur poftea affrictu in larga aqua pulvis , aaa relinquens.

Quæ operatio per 24 horas continuata, relinquit maſſam fpon .
gioſam , quæ fufa in longam mallam tenuem , purum o oiten.
dit. Quod indicio eft, & magis O adhærcſcere, quam platinæ ,
optandumque foret, ut hæc ratio o purgandi magis excolererur.
D. Brownrig obſervavit, ſolvi platinam plumbi largiori addita
mento , eamque tum ultra } ſui ponderis amittere . Quapro

pter 2 } forent = 7 31 adimendi ipfis 181 , & reftarent

141 ; quod pondus çum ſuperar. Conf. Scbüfferus in Act.

Acad. Scient. Suet. 1752.

Veneto Chemifta platina videtur eile aurum inperfe&tum immacu .
rumque , ob deficientem colorem aureum fuſcum duétumque
D. Lehmann illam accenſet in mineralog. fua 1758. ed. lapidibus
argillolis, aurique per aaa ſoluti recremento ; quod credibile
judicat ob ei inhærentem . Celeb. Marggrafius illud mixtum
vocat minerale & reliquias ayri eliciti Sua enim analyſi ob
ſervavit , quædam ejus grana in tenues lamellas cudi polle,
easque nec nec folvi, e ſcobe nonnihil magnete duci ( nifi
id a malleis eſt) calcinando ejus gravitatem parum creſcere,
citra obſervabilem fumum . Quæ ? non ſolvit, ea a magnete
regi. (Tum ergo aliquid ferri ineſt ). Dum ſublimatur ſale
ammoniaco , Aavum obtineri fublimatum , uti flores falis ci
martiales. ( Hoc itidem inhærens ferrum oſtendit .) Nitro
platina non detonat, fumum vero album gignit, nitrum con
ſumentem , Fulminat acido phoſphori, & recortam diſplo.
dit. Addito vitro faturni regulus albus eliquatur, fed hepate
antimonii non deſtruitur. Ex his aliisque concludit , plati
nam effe recrementum , elicici e minera mixta auri
per amal
gama . Quæ fi reéte fe haberent, diu illud ab auri excocto .

ribus & purgatoribus per $ fuiffet obſervatum , vel ab ipſo.

met " experimento fuiſſet corroborandum . Quod quia res in
audita & ibi çſt, ubi © ſolo * mineris ſeparatur & aliis me.
tallis
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET MET ALLIS. 377

tallis & ob alias rationes , meum non potuit impetrare

aflenſum .

$. 351.
Ufus bujus platinæ ab Hifpanis adhuc reperti , aliisque Platinaxji .
aucti funt, 1 ) Mecluinici, quia ob ſplendorem in aëre immu
fabilem iade parantur pyxides pro balſamis & fternutatoriis pul

veribus , fibulæ , & alia, quæ fundendo e metalis parari ſolent;

2 ) Optici, teleſcopiorum in fpeculis & microſcopiis catoptri
cis & c . 3 ) In cupro & orichalco ab ærugine , ſi cum eo con
fundatur , defendendo ; 4 ) In fuſo ferro ductili reddendo
(5. 350.). 5 ) Si copiofius obtineretur , vafis culinariis &
menſariis durabilioribus ſalubribusque inſerviret , ob immuni
tatem a rubigine & difficultatem liquefactionis deſtructionisqu .
e
Licet enim cariora forent ordinariis, valerent tamen in tanto
longius tempus, diuturnioremqu & ampliorem ufum . Ob
e
duritiem majorem videtur & tenacitas major eſſe futura, quam
ferri. 6 ) Spem auri inde conficiendi vanam dixero, æque ac
omnem aliam ex aliis metallis, quantum nunc conftat.
6. 352.
Aurum O ſive infeétum five factum , fignatum ,intextum & c . Quid sit din .
recte dicicur Metallum fulvum h . e.coloris ſolaris ; vel metallum suni ?
gravitlimum . Quin & corpus graviſſimum nihilaliudeft in tellure
noftra , quam aurum , niſi præftaret genus proximum remo .
tiori in finitione. Sic & aurum eft metallum nobililimum ,
præſtantiſſimum , denfillimum , tenacillimum , ductiliflimum ,
fixiſſimum inde & pretiofiflimum . Hæ enim ſunt genuinæ
auri proprietates . Quando pulcerrimum vocatur, id confuſam
& communem fiſtic notam . Nimirum unicum Oigranum ex
tendi poteſt in filum 5oo ulnas longum ; & aurei nummi ſeu

drachmä foliis inaurari poteft integer equus cum equite & ar

mis ; vel extendi poteft in ſuperficiem 651590 priori majo
rem . Gravitate aquam pro diverſa puricate vincit in aureo
(Wolfii Pbys.Tom . III.) Bbb bel
 PHYSICÆ PART. IL SECT . I CAR 13 l .
378

belgico & hungarico 1816 inde drachma gallica 1815 in

anglica 18 % in majori puritare 1916o usque 1914. Ejus
pes cubicus ponderat 21220 uncias, pollex cubicus 106
uncias crecallinas. Filum to pollicis rhenani craffum non
rumpitur niſi appenfis soo libris belgicis. Unde vis ſumma co
hærendi pater (S.220.). Semuncia ,auri puri bimeſtri ſpatio
igne exufta forri pondere non fuit diminuta, Multo magis

igitur durat in aëre & aqua , caritas 12 vel 13es major, quam
argenti. Dum fignatur a chemicis apto folis figno , fol
velrex metallorum , folis filius, lumen majus , vel leo falutacur.
Linnæo gauder metallo luteo, molli, ponderoſiſlio, tenacil
fimo, muro , igne cum candeſcentia liquabili, perenni, vitro
tubro , folutione o lureo :

Plinius Lib.33. H. N. 6 : 3 . pleraque

hæc auri peculia jam enar
rat : præcipuam gratiam huie materiæ fuiſſe arbitror non
colorem fiderum , cum in gemmis aliisque rebus non fit præ

cipirus , nec pondere aut facilitate mareriæ prælatum eft cæte

ris metallis, cum cedat per utrumque (falfo , fed per facilitatem
tantum ) plumbo. Sed quia rerum uni nihil igne deperit
ruto etiam in incendiis rogisque chirante materia . Quin immo
quo fæpius arſit, proficit ad bonitarem , aurique experi
mento eft ignis, ut fimili colore rubeat, quo ignis , atque ip
fum obryzum vocant . Altera cauſa pretii , major quam
in aliis divifibilitas Pollex Oi cubicus Muſchenbrı

ekio eſt 123 1.600o granorum trecaſfiorum , unum gra

mum diduétum præber 3600000 partes viſbiles .
$. 353 .
Reliqua auri Auruma experimento Bugeri circa æquatorem folis 'calor:
memoranda. in regula 3600 partium expanfum eft ad partes 24 , opinor , calore
60 gradibus temperatum aëris calorem vincente, quæ expanſio
Išoregulæ foret. Conf (8 058.P.I Phyfic .) Eft inter metalla cæteris
mollius, excepto plumbo,vel & 240 puro, elaſticitate notabili ideo de
stituto
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS . 379

ftitutuni, vincente tamen 2 & t Solum antimoniis refiftit,

cætera metalla in igne deſtruensi ; & fubmergicur in po citius ,
quam platina. Ex cæteris metallisincorruptibilius & indeſtructi
bilius in quolibet faru . Liquefcit camen igne fimulatque igneſcit,
C cirius ære cardius Jo , & tum in ſuperficie reflectit colorem tha
lallinum (Meergrin , Celados ). Redditur tamen aliquatenus
coéatile fere uc ) , addris in igne & immiſtis cobalto & ar .
fenico, šo fublimmo cum polline oi trito , ac dein ex retorta
cum regulo + i deſtillato, quo forma olei punicei evectum trans
it in excipulum . Quin & $ e, calce chalcanthi , & fale ammo
piaco idonea arte mittis avolare perhibetur in igne, fed ita, ut
maneat aurum . Si excipitur a Burbaviana Chemi: P. I. p.415.

Redigitur quoque iu catcem , vix tamen ſpecirlo cauſtico, quo

valde fumat : reſiduum enim vix '. peregrinum fuiffe cenſe
tur a Colonna Hift. Nat. T. 2. P.366 aliisque. Solvitur ? com
polita e fpiritu nitri & falis culinaris , unde calcis forma præ
cipitatur, quæ igne convertitur in vitrum violaceum ; citra
ignem vero ab oleis quibusdam ſolvitur, & ab oleo vitrioli
ejus folvuntur, & ex parte avolat in auras. Solvitur fpiritu

æthereo , & Û affuſo nonnullo ſpiricu nitri; item fpiritu

nitri inftillato fpiricu urinæ. Gutta ſoluci 0 - purpuream facic
in cute maculam . Solvitur quoque o oleo vitrioli fpiſlillimo,
Permiſto fali ammoniacali volatılı fixo . Solutio præcipicatur quo
que a naphtha , oleis lini , juniperi , lavendulæque. Vapore R
aliquatenus arrodicur & auriginem contrahit , forte ob im
puritatem . facillime omnium poros Ciſubit , illud in amal
gama redigendo , dum copia fuificit. Parum enim gi tan.

tum albo colore tingit ſuperficietenus, v.C. annulum , & ca

lore manus lectique fenfim rurſus evaporat. Stahliano & Hom
bergiano experimento innotuit modus, quo Mofes vitulum au
reum attricu aquæ ( nonnihil falis per fe & ex atmoſphæra con.
trahentis) per menfes complures diſſolvere potuit, vel potius
Bbb 2
hepate
 CÆ
380 PHYSI PART. III. SECT. I. CAP. 111 .

hepate antimonii liquefacto cum , ut potabile efficeretur.

Exod.32. V.29. V.Maqueri Chem . P.II.proceff. 3. Maxima quoque
vi fulminandi gaudere intelligitur, quando rite eſt præparatum .
Notandum eſt; O cleo Juniperi præcipitatum fuperne nigricare,
infra favere ; cavendum tamen , ne. calori exponatur , incen .
daturque. Dicunt cum Neumanno fieri illud fervidiſſimum ,
quod colligere tantum videntur e ſumma denſitate . Notan .
dum parro eſt ſingulare phænomenon , quod Pottus in Li
tbogeognoſ. p. l: nempe quemadmodum grana plumbi e vitro
{aturni reducta admiſta creta emerferant ad latera fupra cineres :
ita & aurum addito fluxo duro fupra fluxum emertiffe & man
fiffe. Cujus rationem quærit primariam in vehemențiori vi
ignis furfum nizentis & plus argentis in grave plumbum &
aurum , quam reliqua: leviora corpora ; fecundariam , cui
mançat ſupra leviora, in, ciciori Auxus. induratione. Poſte
riorem cauſam permanendi fupra nemo non admittet. Prio
rem : vero quilibet in dubium . vocabit earum rerum peritus.
Porius ergo colligatur; plumbi particulas jam ante ſuperius
jacentes nimis infirma gravirate moleculæ impares fuiffe ad pe
netrandum deorſum per cineres reſiſtentes. Sic quoque au
rum in minuciſfimis globulis. ob majoris fuperficiei rationem
per fluxum non fubſediſſe ; aut eo inflatum in bullulas fupra
fluxum : natalſe volatile futurnm ;

$: 3:54 .
D abrufa Qui aurum vocant puriflimum metallum , agnofcent,
auri puri.. unumquodque metallum in ſuo genere elle aut fieri poſle pu
riflimum ; h. e , ab omni alieno immune. Merito igitur dis
cernimus alii: metallo mixtum a puro & peregrini exſorte.
Miſcetur opera humana, cur non & natura peregrino
metallo ? Hinc licet aurum nativum purum dicatur , opus ta

men erie examine , quo puritas ejus innotefcat . Obruſſa

( græcis oßeutov) vocatur experimentum , quo puritas illius de

tegitur.
1
 CIMELIOLOGICUM DE GEMMIS ET METALLIS. 380

tegieur. Talis obruffa petitur ex ejus proprietatibus , qua

7
rum facillimæ cognicu ſunt hydroſtatice fumma graviras, inol.
lis flexilisque natura in metallo coloris fplendidi ſolaris , repen
tina sii infinuatio , ſua albedine illud inquinans , fixa indoles in
fummo igne chemico ,, terreſtri , ut fine detrimento ponderis
colorisque inde exeat (S. 352. not.). Patet quoque ejus

puritas, ſi quantum potuit expurgatum eſt peregri.

nis. Scilicet ignobiliora metalla abiguntur in cupella , ope
ti. Argentum ab eo ſejungitur cæmento regulino, vel anti

monio vel e a fale decrepitato illud adſciſcente , vel.F , li plus

V.C. $ ) ineft ; fi Oi maxima pars eft, fcobs ejus digeritur
in R. Calx. ) nitro vel borace colliquarur, vero e folutione:
præcipicatur; & vice verſa. Si 2+ ineft, id ſeparatur šo ſub
limato. Impuritas a folutione amovetur abluendo aut fo
lutione , aut igneſcendo... Si pallet O colliquaturære, & ab
eo rurfus liberatur ; vel coquitur in folutione falis ammoniaci,
nitri & viridis æris. Si quid fupereft argenti in O , id F ;
fi quid auri in ) , idR a tenuibus bracteolis ſeparatur. Con
ftat igitur aurum e terra fibi propria , quam dicamus auream
h. e. vi cohærendi firmiſſima præditam , cui proxima eſt pla
tinæ terra ; & glutine aureos, e cæteris elementis coagmentato ,
foli terræ (calci) aureæ conveniente : Quæ terræ reddito ,
crocus redit in O. Cui glutini multum ætheris flavi ineffe
color, quem reflectendo præ ſe fert , docet ; Aquam fixam
docet fumus ac fluiditas in fuſione , aërem fixum folutio in
R & avolandi in bullularum copia inauras facilicas , aëre libertati
fluida reddito ..

Becherus & Nermannus principia auri aliis nominibus appellants

ſcilicer plurimum terræ tertiz (proprie di & tæ ,) fatis terræ fecun
dze (quam inflammabilem aquam fixam terram & ætherem cre
dere: liceat), & parum terræ tertiæ ( ačris fixi & ætheris ad
mixti.). Neumannus terram auri vocat 1 ) mercurialem , 2)
Bbb 3
 382 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . III .

inflammabilem , 3 ) vitreſcibilem . Ibidem in medio relin .

quit, nam hodieque aurum gignatur, an omne primitus crea

tum fit , uti diſerte ejus mentionem facit hiſtoria creatio
nis moſaica Genef. II. II. I 2 . Suetonius conjungit argen
tum poftulatum & aurum ad obruffam . Cicero in Bruti cap .
74 . fcribit : quo magis expurgandus eſt fermo, & adhibenda
tanquam obruffa ratio , quæ mutari non poteſt. Item Seneca
Epift.13. Sic verus ille animus & in alienum non venturus arbi.
trium probatur : hæc ejus obrufla eſt.
6. 355.
Ubi aurum Proprias aurum matrices minerasque , ut argentum , vix
repcriatur ? habet, ſed vel nativum occurrit, vel immiſcetur mineris alio .
rum metallorum . Nativum datur vel ſeparacum jam & ſuo
colore , vel plumbea involutum curicula in terris arenisve,
a quibus quoniam abluendum eft, vocatur Waſchgold. Tale
reperitur in variis margis, argilis , ochris terrisque albis, l'u •
bris, fuſcis , nigris , in tenuibus lamellis , granulisve & c. Gold .
letten ; in arenis, Goldgries, Goldfand, rubris, favis , fuſcis fluvio.
rum & rivorum , ut pulviſculi , vel utlamellulæ , Goldfliteben,
vel ut granula ſoluta & ramenta ferruginea & fubrubra, rotb
Scbörigold, vel ur pellucida granata , dunkelrotbe Goldſchörlkörner,
vel ut nigra granula , jehowarze Schörlkörner , copiofiora
cæteris , vel coloris plumbei , bleifarbene Schörlkörner,
vel ut fphærulæ , rundes Scbirlkorn, vel compreſluz , plattrij
des, vel in ſpröden fabulis fragilioribus , intus auro divitibus,
vei weichen talibus granulis , quæ ut plumbum cudi ſecarique
poflunt, quæ funt omnium largillima, rarius in fruſtulis poli .
tis , Goldgeſchieben , maffiven Goldſtückgen . Præterea inhæ
ret variis lapidibus ritu punetorum , granulorum , filorum , la
mellarum , ramulorum , vel & inviſibiliter, uti calcariis , mar
mori , ſpato, arenariis, lazuli , cyaneis, talco , druſis cryftalli.
nis , micæ aureæ , Katzengold , baſalti corneo cryſtallino,
quar :
 CIMEROLOGICUM , DE GEMNIS ET NET ALEIS. 983

quarzo & ffiili cornco. Irem ineft minesis fulfurtis cinta

baris, güldilib Ertz , diétis vel quafi Zirnopel, in Hungaria ,
Pyriti aureo virideſcendi Godkieſs, Schemniceniis pfeudo galene ,
globofie, Kugelertz, pallide flavis æris mineris in primis dicio
ribus gilvis , Gilft dietis, quarzo immiſtis , & mineris fulvis
hepaticis, Goldleberertz dictis. Nativum frequenter adhæret
argento nacivo ejusve mineris corneis , pyriti arſenicali albo ,
vei cinereo, mineræ antimoniali fararninæ , marriali , æreæ vi .
trex aut ſaveſcenti, gülenæ & c. Conf.zom Ziropol Vol. 16
Actor. Suec . Acad. Scient. verf . germ. p.294

Maxima auri copia reperitur in fodinis Chilieis, l'eruvianis,

Chinenfibus , litoribus africanis, Hungariz , Tranſylvanize &
Salisburgenfibirs. Relique regiones hactenus noræ parum
illius offerant. Quanquam auram in minori copia creatuin
eft, & habetur inter homines , quam cætera meralia, non tä
men exiguus ejus apparatus eft cenfondus. Plinitis Lib. 36

ci3. de auri apud Romanos uſu segar ex ejus penaria argeir

tam uſitatius fuiſfe : cum Midas & Crafus in infinituin poffe.
derint, & Cyrus devicta Aſia pondo 34000. invencrit pru .
ter aurea vafa & aurum faétum ; & in Colchis plurimura
auri & argenti erutum fit in Samnorum genre & alioquin
aureis velleribus inclyto regno. Addit Seſoſtris aureas came
Cæfaris ar.
rás argenteasque trabes , columnas & paraſtacas ;
genteum niuneris ædilicii omnem arenz apparatum , Antonii
Indos Scena argentea , Murxnz & Cají principis in circo
pegma argenti 124 pondo complexum ; Claudii coronas

aureás, alteram 7 , alteram 9 pondo habentem ; Neronis

Theatrum Pompeji auro opereum in unum diems, quæ exj .
gua pars fuit apparatus aurez domus ambientis urbem ; quri

in ærario 7 annis ante bellum puaicum tertium pondo 7277

argemi g2 millia, & extra numerum 685 millia į belli fo
cialis initio 846, auri poada. Cæfaris primo intreitu urbis
late
 384 PHYSICÆ PART. III. SECT . I. CAP. 111.

laterum aureorum 26000 , innumerato autem pondo 300 & c.

Memorat & tegulas ædium inauratas , vala , item laquearia,
parietes vel privatos. . . . Nec aliud , inquit, metallum
laxius dilatatur, aut numeroſius dividitur, utpote cujus uncia
in feptingenas & quinquagenas pluresque bracteas, quaternum
utroque digitorum fpargaucur cæt.

g. 356. a.

Auri depra Depravatur aurum immiſto

quocunque alio metallo,
ab aliis tamen magis , ab aliis minus. Unicum ſtanni granum
vatio.
cerro adimit mille ( i granis præſtantiſſimam ejus dorem ex
tenfionis miræ , cum & refiluis in foco vapor aut prunis fere
tantumdem præſter. * pulcrum illius colorem deturpat, do
nec igne totus fit fugatus. Cui fimilis fere nitoris corruprio
per fætorem expurgaræ latrinæ, Mercurio ſublimato , ſale,

ammoniaco & communi adigitur ad transeundum per galeam

in excipulum . Quando ſæpius funditur borace , & frigida
extinguitur, fragile evadit. Spiritu Callii fumante multum illi
noceri poteft. Deftruétionem ejus veram an apparentem , qua
ſub larva quaſi latet , Kunkelii Laboratorium Chymicum enar.
rat. Conjunctum cum hepate fulfuris tam arete illi innecti
tur , ut ſoluto in aqua hepate ſic mixto , una percoletur aurum ,
nec feparetur.
§. 36. b.
Uti nurim Explorando auro mixto in communi vita uſitato, æque
mixtuni ex . ac argento , deſtinatæ ſunt acus docimafticæ , coticulæ affri

ploretur ? candæ , cupro adplumbatæ , ne,multo opus fit auro illis impen
dendo. Dicitur hæc mixcura vulgo caratura, quæ ſi ) eſt o
mixtum dicicur caratura alba ; fi f , rubra ; fi f fimul cum Di
mixta , eaque velæqualis, vel inæqualis, v.c. 2 partes f & I ) ,
vel 2 ) & una fi. Dividitur autem non in 16 , led 24 ceracia

1. gradus temperatura quæque. Inde fi princeps acus eſt o

puri
 Ad pag. 385 .

6, 7342 gr. 200 , nactus e 8, 29492 8 , 4422, auct. vol. in 1 cub. 17, 757' .
Hi = I1 , 3111. gr . 200. & regul
. $ pur. =
hi

III
e X I' 36, 883 .
ejusdem bismuthi 9 , 7391 350, IO , 0941 , 10, 46642
350.
11 16 , 906 "
e - 6 , 8958 , X = 7, 01342
7 , 3167 . 200. regul. $ 200 =

11
24 = 29 , 584".
200 . bismuthi 200 e 8 , 1158 , X 8, 3559 ,
24 = 51 , 944 .
2 20. cinci 200 e 6, 9055 , 8, 2642 ,

7, 2124
H min . 90 " .
24

200. 200 8, 8855, X 8, 8864

1
2 = 7 , 4258 14 , 492 .
1350. 2요 135 e 7 , 5350 , X

|1
10, 5426 8 , 7263

**
-
aug . 17 , 880411. vol.

---
> pur. e 13 , 4506 , X 13 , 6911
136. อ 136 =

1
1
1

19, 5211
1

1
 CIMELIOLOGICVM , DE GEMMIS ET METALLIS. 385

puri , ſecunda eſt 23 ceratiorum & 6 grana O & 6 grana pere

grini; tertia eft 23 ceratiorum Ci unius ceratii peregrini,
quarta 22 cer. O & 6 gr. peregrini i cer. 6 gran . & ita ul .
terius auro per 6 grana diminuto , peregrino per totidem cre
ſcente, usque ad A di
nihil, totum vero peregrinum .
verſa miſ tur a div erſ a ſor tit ur nom ina de quibus in facticiis me
tallis dicetur. Experimen ti capiendi caufà purgato lapidi
lydio fortiter adftringitur aurum mixtum , qui camen vix ad
23 ceratia & 7 grana valet , & fi fragile eſt aurum , deterius ,
quam eſt, oſtendit, ut ejus nota evidens & fat longa laraque ſuo
colore appareat.
Tum illi acus fimilis parallela linea affricta
adhiberur, Kæ gurcula uterque color humectarur, ur ſimili
tudo exactius innoteſcat ." (S. 348 ) .

Quemadmodum hic miſcela O & ) e pallore & albedine, O &

frubedine &c. fulvum colorem minuente æftimatur ; ita

quoque e murata gravitare propria hydroſtatice explorari pof

fer, modo examina ſtateris apris explorarentur .prius
mixtione duorum aut 3 purorum merallorum omnino deter
minata. Ejusmodi quiddam debemus D. Philof. Hahn in Dif.
de mixtione volim . mutante p.98.feqq. qui confavit

(Wolfii Phyſ. Tom . III.) ссе p = it ,

 ICÆ
386 PHYS PART. 111. SECT . I. CAP . 111 .

Ubi Hook & ) conflatum levius vidit , ita fragilia augendo

volumen minuunt aliorum duatilitatem , ' nec aliter habuit
malleo probe compactum . Unde ipfe concludit, ingeniofil.
fimam Archimedis folutionem problema : is , inniti principio,
auri & argenti volumen non cíle muratum . Quod in mix
tione falſum recte ftatuit. Sed in calir coronæ non erat mix.
tio , fed nuda appofitio vel plumbatura. Dantur igitur mix.
tiones volumen mutantes , & non mutantes. Priores illud
vel augent, vel minuunt ; & hoc cafu datur aliquod maxi.
mun, minimumque , ubi faltem ad ſenſum evaneſcir. Con .
fentientes naturæ juvant condenſationem contrahuntque mo
lem ; diffentientes impcdiunt , itaque rarefaciunt & expan
dunr. Sit gravitas unius '
miſcendi = a alterius c , pon
dus ſeu pars illius 1. hujus , & m mutatio molis, creſcens
I m , decrefcens i m , & habetur mixti volumen
ac ( na I)
Non mutato volumine fit mixti
a + nc ( i + m )
pondus = P, denſitas = d , quæratur unins = x eritque
P р ap ( b d)
& x =
d
(0
1 b ~ a) a " c. O = 128,
144 . fi P 272.

g. 357 .

Aurifines Parantur ex auro varia, ejus ufum in vita bumana amplian.

ufius phyfici, tia. Fines enirr. & uſus Oi per fe facile patent ex ejus pro
prietatibus in phyficis , mechanicis, domeſticis , politicis, &
alendis tribusque artificum ' variis. Quia durabilius f. im.
mucabilius eft omnibus reliquis metallis & corporibus, ob
derfitatem , fixam in igne, cæterisque elementis, minoremque
cjus in uſu diminutionem , ſeu detrimentum minimum inter
corpora cunéta, item ob amplitudinem dilatationis & cohæren .
ti
 CIMELIOLOGICUM , DB GEMMIS ET METALLIS.. 387

tiæ ſummam , item ſplendorem & immunitatem ab aurigine

puritati reſpondentem , paucitatemque imm : itabilem tanto pretio
merito dignum cenfetur, tantaque nobilitate , qua omnia re
liqua corpora anteeat, ideoque & commoditati portationis &
valoris numorum , & numismatum , monumentorum ſerve
poſteritati antiquitatum memoriam incorruptam ſervantium ,
excellentiſſimorum ornamentorum , regii apparatus & ſuppel
leftilis , coronarum , inaurium , textilium , rerumque omnis

generis aurearum & auratarum exſplendeſcentium. Vid. notat.

ad 1.354. Simul quoque oſtendit vim terræ ſummam cohæ
rendi intimamque , nulla externa comprellione obtinendam ,
non obſtante glutine metallico , a cujus vario ſtaru, & conflictu
cum omni vi externa revolutionis gyri fiderum ignis culinaris
& Colaris, ejus modo contractio & condenſatio, modo expanſio,
dilatatio & fufio , infuſioque in formas omnigenas , mutatio

denſitatis, gravitacis, caloris & gelu &c. dependent.

Deinde parantur ex auro 1 ) aurum foliatım ſ. bractea .
tum , ächt Blättgengold. Simili artificio ac argentum pro fuo
captu in bracteolas leni ſatis halitu diffiandas redigirur ( S. 347. ).
Hæ bracteæ dividuntur, pro diverfa puritate & fpiflitudine, in
bracteas gladiorum, Degengold zu den damaſcirten Klingen, ſelo
petorum , Pifiolettgold , ad fiftulas explodentes aurandas,
bibliopegorum , Buchbindergold, ad libros deaurandos, &
pharmacopolarum , ad pilulas &c. inaurandas . 2) Aurum
pictorium in conchis , Mufcbelgold, e contritis foliorum detrie
mentis & melle glucinatis pulviſculis. 3) Calx potius crocus auri
obſcurus five , five cæmento factus, fed ruber , fi ex amalga
mate, & evaporante, leni igne exuritur. 4 ) Aurum fulminans,
Knallgold,
crocus flavus ex o , i præcipitato, fpiritu falis
ammoniaci aquofo , vel alcali volatili , aut fixo , aut utro
que fimul præcipitato), farurarus & aqua pura prope ablurus
ficcatusque; leniter vero augetur hac præparatione adhibici
Ссс 2 pon
 388 PHYSICÆ PART . III . SECT . I. CAP . 111 .

pondus, adſcito fale. Fortius eft fulmen , fi præcipitatum eft

ſale ammoniaco , quam alcalino volatili , quo cafu camen
plus fragoris edit, quam fi alcali fixo et præcipitatum . Sed
fi præcipitatum lavatur, perdit fuam fulgurandi vim fulmi
nandique , noétu in primis terribilem . Vim fulminandi habet

a nitro fiammante , feu fale ammoniaco nitrofo fervore incenſo,

& cum o diſplodente. Neque enim fulminat © niſi adſcito
urinoſo , ſeu oleoſo volatili alcalino , ſi quo acido vitriolico hic
crocus alcalino privatur, non fulminar , fed addito rurſus alcali
nitroſo vis fulminandi ipfi redditur. Quod confirmatur aliis
miſturis fulminantibus, uti croco g7 fulminante, Pl_itzeiſen, &
pulvere fulminante , pyrophore & c. Impetus disploſionis
quidem quoquoverſus tendit, eo tamen maxime, ubi ipfi plu
rimum reſiſtitur, h . e . fubrus in cochleari, & ubi ignis aëris
refiftentiam debilitavit. s ) Cryſtalli folis formantur, quando
folutioni o evaporanti addicur alcohol. 6) Tineturæ folis,
five e foliis auri cum faccharo contritis uftisque adhibito alco
hole paratur, five alio quovis modo, vix quidquam pulviſcu.
lorum auri continent, nec auro quidquam viriun debent , &
in ufu medico effe defierunt, niſi vis menftruorum falutaris
adfir.

$. 358 .
De modis Oi Modus. inaunandi duplex datur ; alter interventu octupli
obducendi fi folventis & caa cum eo conficientis, quo evaporante au
Ee. run adhærer, ceratur, cxcognitur aurificuro more , politurque,

hic fervidus dicitur, quia ope ignis abigendus eft dus & c.
Alii cryſtallos auri ex R, acero folvunt, denuo elicitus cryſtal
· los, aqua pura folvunt; & tertias has cryſtallos cultro comminu.
tas, demto vitello albumini durius cocto ingerunt, quo repofico

in frigida cellula oleum obtinent, quo iilito ) deauratur per

acta evaporatione leni. Frigidus inaurandi modus & ficcus
fit
 CIMELIOLOGICUM ,, DE GEMMIS ET METALLIS.. 389

fit affri & tu pulveris aurei ope digiti vel bacilli corio veſtiti.
Qui pulvis obtinetur, ex quadrupla R , injecto fale ammo.
niaco acuta, & poſt ſolucum o fale gemmæ vel nitro plane im
buta. Cui cum immittuntur linteamina, ſubtilia pura , imbi
bentia ſolutionem ficcata, & aliquoties humectata , donec nil
ſuperfic ſolutionis. Tum exſiccata comburuntur , & acer ille
pulvis inſervit puro - argento ope ſalivæ vel aquæ deaurando.
Poteft is pulvis quoque in catino igniri , ut flavus o calx ha
beatur, vel aqua niger pulvis f. cinis eluitur , donec fuſcus oi
crocus folus reſtet. Poteft quoque crocus citra linteamina
haberi, li folvitur in ſpiritu nitri , ſacurato pulvere ſulfu .
ris & nitri , & præcipitatur oleo Çi. Qui crocus aqua ablutus
ſiccatur , fuſcus & fplendentibus velut punétis conſpicuus. Vi.
tro autem & murrhinis curum inuritur aut valide affir .
matur.
Simili quoque utraque ratione æs , orichalcum , ferrum , v.g. calce
ære præcipitata argentantur , & alia metalla ærantur. De

quibus hic plura commemorare fupervacuum videtur , cum ea

opificum cura fit, & in Phyſicis fufficiat noffe, ope glutinis &
affri&tus adunari illa corpuſcula invicem , ne rurſus niſ diu .
turno attritu feparentur, Parter & cuprum , ferrumque
ſtanno obducuntur, & immunia redduntur a ſolutione inærugi ..
eſculentis potulentisque noxiam .
Prædicari folet aurum potabile, quod non eſt niſi liquor ex croco
ope cinerum clavellarorum per deliquium in celia paratus,
affuſo alcohole tin& tus rubini colore, qui non auro, fed alcali
cis cineribus deberur. Majori jure aurum porabile diceretur,
quando cryſtalli o acero innatæ dein aqua diluuntur, ut ab
acido liberentur.
Cel. Hoffmaunus in : Chemià economica p.go. inargentare ſe fri.
gide ait, folutum in F 38 ) edulcatam , immifcendo miſturze
ſaliųm in morrario lapideo probe contritorum , e 38 alumi
(Wolfii Phys. Tom . 111.) Ꭰ dd nis
 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP . 111.
390

nis & didrachma tum falis culinarii , cum tartari albi, coque
magmate politum æs , vel orichaleum mulum atterendo, &

ſcopa ferea illud in cereviſia vili repurgando , poliendoque

ope chalybis polientis. Item miſcet calceni argenti cum bor.
race veneta , purum orichalcum madidum huic immittit, im
ponitque prunis, u fluat, tum reſtinguit id in aqua , ut cruſta
borracis diffiliat, poftea repurgar & polit illud . Chalybs po
litorius imingitur aque ſaponaceæ. Frigide inaurat atra auri
calce immiffa bullienti , folutione imbuit ſubtile lineum
fæpius, quod ficcatum tandem incendit , redigitque in fo .
mitem , in mortario ferpentino comminuendum in pul
verem fubtilem . Quo facto policum æs , ſuberque aqua
falfa madefactum imbuitur pulvere illo, qui affricatur æri,
quantum fatis eſt , abluitur tandem aqua , & ficcatur fub
tili tela .

S. 359 .
Modus indu . Dum argentum inauratum ab adlærerte auro eſt ſepa.

rata ſepa- randum , vel & alterum alteri immiſtum fegregandum eſt,
randi,
aquis ſtygiis illud perficitur. Et quidem aurum a ſuperficie
Derodirur ; argentum vero F eroditur ; fi vero multum
utriusque ineſt , e ramentis ſcobis brevi tempore ſuas per
agec partes , qua diutius reſtans foluto o qui ineft ipfi fpiritus
nitri, argenti quidquam ſolvere aggredietur. Ecroco Oivero
fi quid illi ineſt ) , id poftea F ſolver, aurum relinquens in.
tactum , quod fupereft. Bene cuncta curando, vix tio vel
zdo de erofo toto remanebit. Nec minus fuſo antimonio
immiſſum liquefcit , & per illud fubfidendo velut percolatur
purgaturque. Ad fimbrias auro argentoque ferico contextas
feparandas, fimbriæ in puro vafe lixivio forti Saponariorum ,
cui aliquid nitri & vitrioli immiſceatur , per dimidiam horam
coquuntur , ut fericum folvatur poftea frigida diluuntur &
quieti
 Gicum, DE GEMMIS ET METALLIS.
CIMELIOLOGICUM 391

quieti permittuntur , donec aqua eſt limpida, qua effufa alia

penitus edulcantur, & fic nihil metalli perit.
Generatim hic fubmonendum videtur, parere per naturam mine
ralium metallorumque , inefſe his corporibus terram diverſa
vi cohærendi & agendi prædicam , nec non in ficcis hiſce cor
poribus aliorum elementorum fixam indolem & proporcionem
miſcelæ nimis parum hactenus eſſe exculcam , quam ut firma
inde duci queant argumenta. Huc ergo comparanda erunt in
posterum experimenta , ut quemadmodum aëris fixi in multis
corporibus copia , & gravitas jam innotuit nihil mutata in utro
que ſtatu : ita fimiliter & aquæ fixæ in corporibusficcis indo
les propria & immutabilis in utroque ſtaru amplius per notas
in reductione manifeſtas erueretur. Siquidem ex eadem gravi.
tate ejus in ftatu liquido & glaciali fimilitudinis ratio jam li

quer. Tum ätheris folius vires in vacuo aërio , in armo

fphæra, in fpiritibus, oleks, cun &tisque inflammabilibus & ca
lore mutabilibus geluque, ac colore diverſo conſpicuis explo
rande pariter qua copiam & gradus virium diverſos eſſent, ut
aliquanto plus fapere in rerum corporearum indole diſcere
mnus. In metallis aquis ftygiis alioque menftruo folvendis
attentioribus evidens eſt, quantum aëris ibi e particulis aus
poris metallicis egrediatur, aliquandiu adhæreat, tum præya
lente niſu adſcendendi niſus adhærendi, aut & fecufſu vel amotu
externo adhibito ſurſum in auras abeat. Miratus igitur fum ,
acurum fatis Halefium animum inducere potuiſſe, ut crederet,
nihil aëris in auro dari, fed aërem tum exeuntem ex ve
nille. . Neque firma. eſt concluſio, fi uno alterove menſtruo
analyſis & reductio fixorum elementorum in ftarum Aụidum
non procedit;, ideo nihil ejus ineſſe, poteft enim ob variantem
virium gradum cohærentia in aliis eſſe multo gênacior, quam
ur adhibicis viribus vinci qucas, Uti aurum igne non deftrui.
tur nec foco folari, qui tamen aqua regia falinis viribus adju
Dad 2 vanti
 392 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . Hl.

vantibus in terream materiam f. crocum ſolvitur. Hujusmodi

croci & calces propriam illis, e quibus eliciuntur, materiam
examinari multo exactius mercrentur, ut eorum indoles , diffe
rencia & vis propria innoteſceret ope omnigenæ reductionis,
cujus vaga notitia hactenus feracinium intimius eludic . Pro

pria mixtorum mareria , proprio mixtionis modo , proprio

glutine, ſeu figendi & aggregaadi fixa, elementa methodo de
tactis , mulcum lucis in his accendererur tenebris . Perten
tanda ulcerius viderur ea metallorum natura , qua v.c. $ & pla
tina , ita fatarata funt, falibus V & R , ut iisdem non
folvi amplius nec vitreſcere potuerint; fed multo effene tracta:
biliora & immurabiliora , quam in ftatu naturali. Spes enim
eſt, in cæteris fimilia locum habere , & eorum ufum , valde
quam ampliare poffe.

Q .360.
Met allorum E tractatis metallis & mineralibus oriri & reſtare folent

qui minera- quædım'refidua ſeu reliquiæ, quæ in dato opere non cuiari lo
lium reli- tent, fed rejici niſi ob alium quendam peculiarem ufum experun
quia, quid tur. Sunt hæ reliquiæ vel metallisce; vel minerales. Illie Wils
funts Lerio dicuntur relicta fublimationis , he relićta ( Ueberbleibſen de:
ſtillationis. Sed ad reliquias metallicas fimul ſcorias & c. re.
ferre licer , quæ pariter rejectaneis accenferi folent.

. 361 .
Reliquiæ me Reliquiarummetallicarum ſublimata ſunr : 1 ) Fumas conden

fatus (fuligo metallica) ærea , eaque mineræ æris flava vel vi

ridis, dura, ſtriata more antimonii, Raucbbmd, æris excocti,
bey dem Garmacben, furno adnafcens, Farbe diéta , uti deſapla
in fundum furni fláva; Gelbfarbe, in camiño repofiris faminis
excepra, Schmiedfarbe, vel in camini operculo collecta, Dach
farbe, & æris impući, Kupferaſche';. e quibus colliquando xs
confi .
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 393

conflatur reſiduum ibi . Nec non 2 ) argenti vel plumbi ra .

rior fuligo fuſca , arſenicalis in camino & fornice, Hiittenrauch
vom , &c. quæ denuo excoquitur . 3 ) Fuligo cincina, Ofen
bruch , cadmia fornacum , colligitur in operculis, furnis, ollis,
ubi orichalcum paratur, flores cinci æmulans, cinerea vel
alba, quæ inferior ſi denſa griſea & gravior eſt, tutia f. ſpo
dium vocatur, fi ſuperior levior & dilute cinerea pompkolyx ,
Almey , fi fummaleviffima alba & farinacea nibilalbum , weiller
Nicht, Augennicht, A quo differt, quud nafcitur, dum )
- plumbo expurgatur, nec eſt niſi fuligo plumbi ſublimior. Re
liquiarum metallicarum reſidun funt fcoriæ , ſpumam quaſi &
peregrina in cineres vel quaſi vitrum redacta continentes.
Uri que vitro liquato in naramt ſalino - terreæ fcoriæ , fel vitri,
Glasgalle dictæ , huc referri folent ab his , qui tale vitrum
metallum vocant). Tales funt fcoriæ metallicæ , Schlacken, a mi
neris & metallis fere vitreſcentibus oriundæ , v . c. ferri, quæ
addito inflammabili in ferrum reducunter ; æris & minera .

rum ejus; plumbi ejusque minerarum aliquatenus arſenica.

les ; ftanni & mineræ ftannifuræ ; argenti ejusque minera
rum . Tales quoque funt diſperfæ a metallis ſcintillæ & fqua
mæ cudendo difſilienees , Hammerſchlag , uti habentur durio
res ſquamæ ferri, cupri , Vegetio chalcites, & flexiles plumbi,
ſtannique. Reliquias metallorum ignotiores hic præter
mitrimus.

Nonmillis hujusmodi reliquiis urendum nobis eſt in explicatione

metallorum facticiorum , quare illis hic locus fuit conceden
dus ; ob aft :itarem vero , & mineralibus adjungendae funt
viſe. Quia vitrun quoqne metallum vocatur , ejus fcoriam
ſupernacantem fel vitri vocant.
§. 362.
Reliéta á < ! eſtillarione & lixivils terren ' plerumque alba & Reliquia mi.
inſipida caput mortumn dici folent ; a vitriolo fubrubra , mc- nerales.
Ddd 3
tallica,
 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 1. CAP. iii.
394

callica , colcotbar; e quo paratur lixivium , præbens falem vi

trioli vomicivum , & ecalcinato , vel aqua omni faie orbato ,
ferra vitrioli dulcis , quæ martialis eſt, & in ferrum reducitur ;
a pyrite excocto ſulfure rubra vel flava metallica , ut cinis fu:
fcus inuțilis, Kieſsaſcbe; exco&ta lapidea, gebrennetes Kieſsertz,
utilia, rubro - fuſca , in quo aliquid. fulfuris reſtar , quare
coagmentata in acervos efferveſcant & coagulantur, ut vitrio .
lum elici inde lixivio queat ; ochora rubra faéticia, Röthelfarbe,
exuſta e reliquiis exco &torum pyritum , vel ſchiſti aluminoſi
reliquiis, qua ædes & ſepes &c. tingi ſolent; ochra flava fa.
Eticia, Kolletfarbe, c reliquiis pyritun elosa & ſubdio in fole
ficcaca &c.

§. 353 .

Quid firit me Metalla fafticia non ſunt niſi compoſita ſeu intime mixca
talla fačti- diverſa inter ſe metalla aut cum ſemimetallis. Quodammodo
huc etiam referri poffunt reftituta metalla ſeu reducta, e ſtatu
violento f. præternaturali & inſolito in naturalem & ordina.
rium perfectionis ſtarum . Quia de reductis jam dictum eft,
reſtant hiç tanțum ufitatiora mixta , metallica , & femime:
tallica.

S. 364

Mixta mis Ex auro puro formatur. additamento 4 ſaltem cupri

talla ufita. vel argenti vel mixti ex ; vel ğ alterutrius, aurum hungarico
tiora. rum , belgicorum & c . numorum ſcutatorum , vulgo Duca
tengold, & numiſmatum majorum , Roſenobel, Portugaleſer,
Schauſtücke ; additis ) vel fi aurum coronarium , Krotzen
gold , in rheinl. Goldgülden &c. olim ele trum ; additis 14
13
1 ) vel ? Halbgold , Billon vulgo; additis 14 vel ) feu fi,
24
aurum
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS.
395

aurum corneum , Horngold. Si tantum vel ne quidem auri

ineſt, vocatur argentum vel cuprum aureum, güldiſeb Silber,
vel 4. Omitto immixtam illi placinam . Ex argento puro for
matur ligatum f. mixtum ( prætermiſſa platina ) is fi lötbi-,
ges vel 15 lötbiges ) ; miſtum jó vel vierzehn lö
thiges; } £ dreyzehnlöthiges , quale circiter adhibetur
lege civili injunctum aurificibus argentum , faltem in majori
mole vaſorum & artefactorum cæterorum . Miſtum additis

16 æris dicitur zwölflötbig Silber &c. Si nondum 17in ) mi

81
ſcentur æris , vel is æris ii &c. appellatur numularium
16

Pagament, quia in monetis vilioribus & ftipendiis militum ſol.

vendis ufitatur. Generacim numulario plus cupri, & fæpe
multo plus cupri quam argenti ineſt ; ſæpe in minimis perparum
Dihabetur. Reliqua mixta, ut 24 & pluimbum & c. omitto (S.363 ).

g. 365 .

Mixta ſemimetalla metallis ufitatiora funt : 1 ) Metallam Mixta femi

album , f. arſenicale , quod ex partibus æqualibus & & arſenici, metallis.
vel in æqualibus , v.c. šarfenici hitro fixaci, item adjeéta Di.
vel 2 ) Scannum vel plumbum bismuthinum , Tuttanego,
Tuttnel dictum , album & fragile, v.c. fi 24i bismuthi con
Aantur, fi conflatur cum prioribus regulus antimonii ea pro
portione, quæ gradui duritici electo reſpondent, v. c. ad nu.
morum & numismatum eetypa formanda. Similiter e ſtanno
& cinco ectipa fiunt & plumbaruræ .' · Ex æqualibus ftanni,
plumbi & bismuthi partibus, conflatur metallum liquabililfi.
mum injectionibus anatomicis aptiſſimum , quia funditur mi
nori fervore eo, quo aqua ebullit, Wallerio tefte 3.10. appendic ..
mineralog: Alia miſtura quoque ex plumbo vel ſtanno & bis
mutho paratur pro herbæ nicotianæ capſulis. 3) Stan .

num bismutho admixto , & albidius fit feu argento ſimilius,

& magis
 CÆ
396 PHYSI PART . i111.
ii . SECT. I. C AP . 111.
CAP

& magis fonorum . 4) E bismutho, cinco , & ære miſcetur

metallum albidum , aut e flavo albeſcens, Bronzmetall, pro diverſa
mixtorum proportione . 5 ) Eplumbo, o, pauxillo ſtanno & pul
vere rubro paracur metallum mentiens aurum , niſi deceptus eft D.
K 192 !imanns, oculatus conflacioniş teftis . 6 ) E caute contla
tis ftutia alexand. radice curcumæ & fioribus fabuz paratur
burum 118.juum . Nempe ſcobis f, pulveris turiæ & curcuma
ana ſeſcunciæ ; ftrara ſuper ſtrato faciendo admifcerur manipu
pulus florum fabarum in catino per alium catinum glutine
probe recto, forti igne conflacur maſſa. 7 ) Lapis arſenicalis ex
M arſenico albo & ve.

Sed de ære cyprio aliis mixto plura ſuperſunt addenda, quæ ecce
ſeoríum !

S. 366.
Cupri afus Cupro utimur variis in parandis metallis artificialibus.
in metallis Tale eft i) cuprum album , quod conficitur exæqualibus partibus,
artefactis. albi arſenici & nitri, miſtis , in teſta chemica deconantibus, & re.
pofitis, donec maſſa inſtar ceræ liquefcat. Quo fa &to effundi.
tur, ut indurefcat, & illius partes 4 adduntur uni æris fuſi
parti , , ut confundantur & perfecte fic rpiſceantur. Conf.
Cromer Procell® 72 11.4.WP.1. $ .71 . Tum effula nalla erit cu
prum album , quod ſeorſum adhibetur ut apparens feu fpurium
argentum ; & argento æquali, aut inæquali miſcetur ad illud
adulterandum . Agnoſcirur vero cum cinnabari fuper eo in
cenſo . Crameri Docimapæ P. II, p. 281. notat , non folum ni.
tro fic figi arſenicum , fed & fale alcalico. Multos dealbandi
æris modos recenfet Smedenborgius de cupro p. 385. 2 ) Ori.
chalcuin , vulgo aurichalcum Meffing , paratur e cupro in lamel
las redacto , additamento cinci uſti, cadmiæ , vel galenæ & pul
vere carbonum contato ( cæmenticio ). Quod dum impurum
x fragilius ett, crudum vocatur, rob, arco ; æquali vero f
1 recoctum
 GIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 397

recoctum purum dicitur f. mundum , quod funditur pro diverſo

uſu , in tabulas, laminas, & cylindros. Orichalcum foliatum ,
æs coronarium crepitans intra corium malleando diducitur, ad
{ puriam auri ſpeciem corporibus v . c. vitiis, fimbriis, (Galonen )
inducendam , unüchtes Blattgold, Metallgold, Rauſchgold. 3)
Æs caldarium fragile, campanum , Glockengut, Glorkenſpeiſe, pal
lide flavum , componitur e cupro , ſtanno, plumbo & ori.
chalco , ut inde fundantur monumenta, campanæ, mortaria &
tormenta omnis generis, numi , ftatuæ aliaque. Clangor &
color pro diverſa mixtura variat. Sonorum eo magis æs, quo

plus cupri ineſt, v . c. 10 partes fi unica ſtanni, & parum

orichalci. Quo plus ſtanni ipſi ineſt, eo fragilius erit. 4)
Metallum principis Roberti, f. princeps , Printzmetall, confia
tur e cupro puro & vel puri cinci, quod vincit colore ori .
chalcum , fed ductili natura illi cedit. 5 ) Aurum ſophiſticum
({purium ), quod colore aurum mentitur , bimſpeck , Pinſche
back, fimiliter malleo cedens , parature peculiari æris ſcoria,
reducta in cuprum additis tribus nitri partibus, & una tartari.
Cui in teſta fuſo addirur i cinci , & tamdiu in igne detinetur,
donec ardere occipiat cincum , tum in formam effundicur ſebo
illicam . Fabricatum deinde politur polline ex antimonio, C.C.
uſto, & pauxillo fulfure. Alii cantum conflant cuprum & *

orichalci , fed ita æruginem contrahit. 6) Tombacum , iti

dem malleo obtemperans, rubicundius auro , ( Tamback) con .
fiatur e 7 partibus æris antiqui in tectis excocti a ſole, vel puri
& s partibus ' orichalci, addita vix drachma ſtanni angliciad
3 uncias aurichalci. Gmelin vero e cinco & cupro fieri egre.
gium docet. Itin. P. IV . P.521.
Æri coriathio , inquit Plinius L. 34. Col. eſt precium ante argen
tum , ac pæne etiam ante aurum . Et cap. 2. Repertum
in aliis ( quam cypriis ) terris orichalcum (ogeixadxos) præci
puam bonitarem admirationemque diu obtinuit. Proximum

(Wolfii Pbyr. Tom . III.) Eee bonitate

 A
398 PHYSIC PART . 111. SECT . I. CAP . 111 .

bonitate fuit Saluſtianum , ſucceſlie Livianum . Summa

gloria nunc in marianum converſa , quod & cordubenſe dici

tur. Hoc a liviano cadmiam maxime forber', & orichalci
boniratem imitatur in feftertiis. Quondam æs con:
fuſum auro argentoque miſcebatur ; & tamen ars prerjefior
erat. . Ex illa antiqua gloria Coriritóium maxime
laudatur , quod calus miſcuit Corintho, cum caperetur in
cenſa. Mire circa id multorum affe &tatio fuit. - Sed docet
ibi Plinius, fictores fignoruin , que nunc corinthia dicantur,
antiquiores eſſe ſeculo , capra Corintho. Ejus 3 genera ex .
ponir, candidum , argento nitore proxime accedens, alterum,
in quo auri fulvi narura , tertium , in quo æqualis omnium
temperics fuit. Præter hæc eft fuo colore pretiofum ad jeci
noris imaginem vergens, quod ideo bupaticum appellant, pro
cul a Corinthio longe camen ante æginericum atque deliacum,
quæ diu obtinuere principatum & c. Cap. 8. poft alia de diffe
rentia coronarii , regularis & caldarii, quod fundi rantum di
cit, malleis fragile, cum regulare malleis obſequatur, lau
dat purgatum omnibus vitiis, & in reliquis generibus palmam
tribuit campano . Orichalco cadmia ita tantum ineft, ur bra.
Etea flamme candela applicata incendatur, & cadmia combura.
tur, cupro fuperftite ; item ur affrictum cum in aaa, cad
mia ceu pulvis feparetur. Travaguino fertur vendicum me
tallum levius ſtanno ex confectum , de quo quid habendum
fit, nondum liquet.

§. 367 .
Gemmarum Quia gemmæ funt cimelia lapidea (S. 260. ) , illarum præ

proprieta. ftantia illico in ſenſus incurrens egregiam puichritudinem illis

tes . conciliavit. Exſerit fe earum nobilitas & pra ftantia eximia du.
ritie, paucitare ac puricare rara, nitore , ſplendore, vel natu.
rali, vel policura aucto, fubtilitate & venuſtatè materiæ egregia,
caricare
 CIMELÍOLOGICVM, DE GEMMIS ET METALLIS. 399
1

caricare prerii inſigni, peritorum judicio æſtimata, colore haud

vulgari, durabili plerumque per fæcula fæculorum natura &
conftantia, mixcuræ præftantia aulla arte humana affequenda,
etli ex parte quadam imitabili ; plerumque & pelluciditate
quadam , fi non perfecta. Vulgo gemmæ dicuntur lapilli pre
tiofi , köſtlicbe , vel fulgentes , berrliche , vel nobiles, Edel.
ſteine,
Græcis lapis eſt ó nogos, gemma » Argos, quaſi femina pulcra
lapidea. Num gemma , quæ & arborum eſt, a yeuw , ple
nus fum , mulris infitis viribus aut præctaris dotibus curgeo, in
medio relinquo. Plinius.

§. 368 .
Ratione proſapiæ l. loci natalis gemmæ vel ſune anima. Divifio grm .
les, quæ non nafcuntur niſi in animalibus brucis five beftiis, & marum pri.
minerales, quæ naſcuntur in lapidibus. Unde & priores cal. maria .
culi , poſteriores lapilli nobiles ſeu pretioſi dici poſſunt, Quæ
notæ ecli eſſentiam gemmarum genelinque loquantur , tamen
non illico intuentibus aut tractantibus gemmas ſunt manifeſtæ ;
ideoque manifeſtius irá differunt, ut aliæ fint perſpicua , aliæ
minus, fed potius opacæ & imperfpicuæ, etſi tenuiflimæ earum
lamellæ tranſpectum præbere poffunt. Perſpicuæ vel ſunt pe .

nitus perlucidæ , vel minus, ſed quadamtenus ſeu ex parte tan .

tum , quæ ſemipellucidæ , ſeu uſicato vocabulo perlucidulæ dici

poſſunt.
Plinius H. N. L. 37. prooem , Gemmis tribuit in arétum coaétam re
rum naturæ majeftatem multis nulla fui parte mirabiliorem .
Aliquas extra pretia ulla taxationemque humanam .

$. , 369 .
Conſtant gemme potiſſimum e terra propria, quæ gemmea Materia
dicatur, fuaque parcium immobilitate ipſa vincat metalla. Eam gen murum 1
Eee 2 docet formaque.
 400 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . Ill .

docer & ſiccitas , & durities, & difficilis ſeparabilitas ſeu fra:
gilitas , & fixiras in igne. Deinde gaudent cæmento aliorum
elementorum tali, unde earam lucida indoles, fulgor, lique
fcens & vitreſcens tandem indoles perſpiciatur, quæ gradibus
virium tantum diſtant, ut diſcrimen clare in fenfis incurrere
poſſit. In quo cæmento fixus & folutus elementorum ftatus
pro cajusque natura optime eſt accommodarus . Quo ipfo

virium elementarium diverſi admodum gradus , uti in his, ita

quoque in metallis, mineralibus, lapidibusque luculenter perſpi.
ciuntur. Incimam omnium elementorum in gemmis & perfe.

Etam mixtionem illa, qua eminent præſtantia, pulchritudo , ele .

gantiaque, qua ornare & alios mirificæ valent, varieras quoque
eximiæ conformationis , nulla arte vel ingeniofiilima humana
exacte imitanda, multo minus æqniparanda feu adæquanda.
Forma gemmarum confiftit in propria cuilibet gemme attuali ef.
fentia, textura , mixtura intima & natura cuique propria , in
dole, vi & gradu cohærentiæ , excellentiæ , fulgoris, radiorum
lucis reflexionis & refractionis, reſiſtentiæ vi ignis &c. Con.
tinent ergo velut quintam lapidum effentiam .

S. 370 .

Quomodo Modum generationis gemmarum jam talem concipere vale

gemme gene- mus , quo & terra gemmæ generande propria alicubi aggre
rentur ? gerur , cæterorumque elementorum tale cæmentum oriatur,

quo quæ a terra ſola in gemma ita conſtirui nequeunt , uti illa
ipfi in ftaru ficco ineſſe debent, conficiantur, uc propriam
fuam induat indolem naturamque. Quod cum & fejunctio.
nem elementorum diffimilium , & aptam inter fe conjunctio.
nem fimilium & ad ſcopum conſententium requirat ; talia vera
in ſtaru liquido aut vaporoſo optime fieri queant & foleant in
procreandis aliis lapidibus : apparet in gemmis quoque gene
randis requiri fuccum quem vocant , faltem vaporem lapidi

ficum ,
 CIMELIOLOGICUM,, DE GEMMIS ET METALLIS.. 401

ficum , quem hic dicere licebit gemmiferum , & deinde fucci

exficcationis feu vaporis ſuperflui aut nocituri exhalationem , ut
non coëant in ſiccum ſtatum ea elementa, quæ ad conſtituendam
talem , nec aliam , gemmam fufficiant. Quare & pro diverſi
cate materiæ congregandæ miſcendæque , & varietate mixtio .
nis gemmæ ipfæ eſſentia ac natura , & gradu earundem diffe.
rent. Quod illarum generatio hodieque fiat, & ex animalium ,
& mineralium gemmarum (S. 368. ) confideratione exactiori,
qua conditiones ſæpe manifeſto geneſin recentiorem docente,
erfi propterea fatis antiqua aliarum & mundo condito xqua
lis minime negetur. Genel.II. 12. quæ & ibi auro ſubnectun
tur præſtanti.
Mirum quantum alii diſcrepent in gemmarum origine expla
nanda. Chemicis , Paracelli caftra fequutis, tria ſua princi.
pia & in his collocantibus , alii 3 Cartefii elementa huc appli
cantibus, aliis lurum lentum & fpiritum lapidificum , vel ſemi
narium materiæ gemmeæ præparatæ & virtutem lapidificam
illi inſidentem laudantibus. Modum vero generationis totu .
plicem faciunt, quoruplices ipfæ funt gemmæ. E ſeminariis

cryſtallinis ſuccis a Deo conſtiruris dicunt fpiritum architectum

facultate formatrice efficere gemmam & propagare . Vid.
Anfelm . Bsètius de Buodt L. I. de Gemmis c. 9 • 11. & Thom .
Nicols de Gemmis P. I. cap.3. 8 ° 4. ubi & transmutationis me.
tallorum in gemmas inentionem poft Boëtium facit: quia anti
monium & plumbum formam hyacinthi, minium ſmaragdi
præber. De’quibus infra docetur. · Quia gemmæ in matrici
bus lapidofis nafcuntur e materia ſubtiliſſima, poftremo
tandem coagulante poſt diuturnam digeſtionem , purgationem
ab ineptis hererogeneis , exhalationem demom aquæ fuperva.
cuæ naſci intelliguntur, ob puritatem fummam , alias vero ob
impuritatem peregrinorum , quæ excludi non potuerunt, in
clufionem . Equidem in Europæ regionibus metalliferis, Ger
Eee 3 mania
 Æ
SIC T T
402 PHY PAR . Ill . SEC . I. CAP . II 1.

mania , Bohemia, Hungaria &c. gemmæ reperiuntur ; no

biliores tamen regiooibus circa tropicum fitis potiffimum ia
India orientali patriam ſuam agnofcunt, indeque orientales ap
pelluntur. Imparis ſunt præſtantiæ gemmæ occidentales, ecſi
in isdis climatibus oriundæ , ob diverſam terræ , & armo

fphæræ, his affectionibus in generationem rerum influentis

naturam . In Africa & America paſtim forte ruditas quoque
& negligentia incolarum obeſt, quo minus accurate deiegun
tur, quæ in thefauris abſconditis latent, ideoque nec in com
mercio habeantur.
g. 371 .
Oua gemma Per gemmas bic innuimus naturales & genuinas , ächte
fint genui. Edelſteine, non vero fpurias vel pſeudolithos, unäcbte Steine,
na, que fou live fint naturales, live imitainento quodam artis faćticiæ . Quæ
ria ? ambæ vocantur falſcbe Edelſ eine, & adulteratæ , quando oc .
culta quadam fraude genuinis ad fpeciem funt conformaræ ,
ſeu folio transparentibus ita fibjecto, ut fpeciem genuinæ men
ciantur, feu ſub renui cruſta falſa latent, ut major multo & eo
carior videatur, ac revera eft. Uc tamen a fe invicem vera

& fpuriæ rectius diſcernantur, fpuriarum mentio non erit præ

termittenda.
g. 372 .
Alia gemma Præterea remotius tantum cum gemmis nonnihil conve
Tum divifo. niunt quidam lapides collo ornamenti cauſa gemmarum loco

geſtaci, cujusmodi ſunt ſuccinum , de quo fupra (8. 190 ); co

rallia, cryſtalli, margaricæ & bezoar, quod ne quidem incer
geſtamina ornatus caufa refertur, & tamen lapidibus pretioſis
annumerarur. Quæ fi quis ſemigemmas, vel gemmarum
analoga vel fimulacra appellare malit, fuo is quidem ingenio
abundet. Nonnihil juris in his rebus olim fibi vindicar opi.
nio hominum conſuetudoque recepta , nec omni ratione

fimilitudinis cujusdam deſtituta . Saltem in veſtibulo gem

marum
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 403

marum collocari talia, non erit a ratione alienum . Scri .

& tius dictæ gemmæ a Mineralogis recentioribus. Silicibus
corneis & quarzo ( vel cryſtallis) inſeruntur . Linnæus nitro
quarzoſo præſtantiores inferit. Wallerius polygonis cryſtallis,
pyromachisque. Vogelius ſtrictlime quarzi genus quartum
gemmas conſtiruit, pſeudogemmas vocat cryſtallos, in quarzi
genere fecundo poliros, ſubmonens, ampliori ſenſu & quafi
gemmas, Halbedelſteine, iisdem gemmis attribui, quas inter
corneos pyromachos cet. § . 16. p. 132. &c. refert. Wolters
dorfius gemmas dividit in limam pacientes f. cryftallos, & re
fpuentes ; atramen p. ſeq. & corneis pyromachis , limæ ce.
dentibus inſerit modo dictas quafi gemmas .

· Non ſpernenda hæc viderur gemmarum diviſio, qua aliæ gemmæ

dicuntur limam pari , alii eam reſpuere; & priori claſli inſe .
runtur achares, jaſpides, . lapides cyanei, heliotropii, por .
phyritæ, gemmæ f. Stephani carneoli , chalcedonii, onyches,
h . e. ungues opali , ſardii coloris carnei , ſardonyches, & pſeudo
gemmæ five quaiza fint, five cryſtalli & fluores. Poſteriori vero
claſſi aſſignantur fecundum gradus duritiei : I ) adamantes,
2 ) rubini, 3 ) ſapphiri, r) topazii , s ) ſmaragdi, 6 ) chryſolithi,
7 ) amethyſti, 8 ) granati , 9 ) hyacinthi, 10) berylli a Wallerio .
Ubi quidem hæ differentiæ ex duritie, tanquam propria gem
marum natura petitæ omnino aliis præferendæ videntur ; modo
liqueret, effe hanc genuinis gemmis naruram conſtantem , nec
dari ejusmodi in illis gradus , ut ejusdem generis aliæ limam
reſpuant; aliæ ferant, & horum graduum notæ indubiæ exhi
beri poffent. Quorum ncutrum cum facis liqueat, fed auto.
res ipfi gemmarum peritiffimi varie circa illas diffideant: hæc

in medio relinquamus, donec rectius excuffa & ad liquidum

perducta ſint. Sunt enim qui Smyridi locum duritiei ſecundum
aſſignant. Suffecerit tantifper manifeſtiores fequi diſcriminis
gemmarum nótas. S. 368 .
1. 373
 PHYSICB PART. III. SECT. 1. CAP . I.
404

6. 373
Animalium gemmarum vel quaſi aliud genus eft terreſtre,
Diviſio gem
aliud aquatile, utrumque opacis adſcriptum . Terreſtres cal
marum vel
quafi anima culi reperiuntur in ventriculis plerumque quadrupedum quo
rundam , & communi nomine bezoar dicuntur. Aquatiles
lium .
vero in conchis nonnullis aquæ dulcis aut marinæ nafcuntur,
appellanturque margaritæ , Perlen.

S. 374.

Quotuplices Bezoar eſt calculus ventriculi pretiofus , aquæ gravitatem

fint bezoar. 1 } vel o continens ut plurimum rotundus vel ovalis cinereis
dici ? nigricans vel virideſcens, nomen trahens ab arabico bezoar,
capra,noftris ergo dicatur Magenſtein , Edelſtein , gaſtrica
(gemma ). Deprehenduntur lapides bezoardici conftare e la
mellis ſuper ſe invicem ceparum ritu annatis & politis plerum .
que e fuccis alimentorum reſinofis & gummoſis & membra
nula vel faccato circumdatis ; incus quandoque nucleum alie
num v.c. ſemen continent. Dantur 1 ) in ſimiis, quibus primæ
vindicantur partes . Talis bezoar ſimiarum etiam in inteftinis

occurrit , nec raro 100 thaleris emtus eſt. 2 ) In hyſtricibus

amarus, ſive in ventriculo concreverit , five in fellis veſicula,
qui flavefcere & rubeſcere folet, & in Belgio tanti fit in non
nullis morbis, ut uſus ejus in 24 horas conceſſus aureo numo
folvatur. 3) In capris domeſticis excus albeſcentes dum exi
muntur facculo hepati adjacenti ; bezoardici rupicaprarum fe.
neſcentium occidentales Peruanive diéti fuſci ſunt & nigricant,
& orientales ſubvirides caprarum indicarum , quæ gazellæ di
cuntur , qui genuini vix ad nos perferuntur.
Genuini internofcuntur cruſtacea indole , & in charta cinere, ce
ruſſa vel calce viva perfperfa , affriéti flavam , yel Aavam viri.
defcenrem ftriam lineamve relinquunt. Magnitudine nucem ,

ovum columbæ perraro gallinæ exæquant. Feruntur reſiſtere

conta
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 405

contagiis, peſti , epilephæ, partum juvare &c. Varia inde

parantur antidora , quanquam & aliunde parata bezoardica di
cuntur, dum antidota ſudorifera. Suppoſititii in manu aut aqua
calida molleſcunt & aut graviores aut leviores aqua reddun
tur, cum genuini in aqua nil mutantur, eam tamen quaſi bul
litu excitant. Loco peregrinorum uſitantur pari fere ſucceſſu

bezoar cervinum , mulinum , fuillum , caſtoreum in teſticulis

quandoque repertuin , bovinum & c. An faris reéte,
Medicorum experientia conſulatur.. Narraç de Boodt
L. II. de Gemmis. c. 191. formam eſſe lapidi modo or
bicularem compreſſam , modo renis aut caftanei ſimilem co
loris fubcineritii , ſubviridis , Alaveſcentis, fpadicei aut nigri
captis. Rudolpho imperatori fuiffe , qui ovi anſerini magni
tudiñeri fere fuperarer, & quo dum poculun fieri juſſit, in
ejus medicullio herbæ eximii odoris ſunt inventæ . Quem di
cit fuiffe levem , & alabaſtri modo abradi potuifle ; fi vero
in aqua hæreret, aut ad linguam applicaretur, velur liquefcere
cæpiſſe.

S. 375 .
Margarite ſunt calculi concharum rotundi lactei atque Quid fine
ſplendentes , ut conchæ interiores , unde e ſimili animalium margarita s
ſucco lapideſcente ſive libere, five ad concham , five intus in
animali concreſcere intelliguntur, lamellis aliis fuper alias adna.
fcentibus. Aquæ gravitatem 2 } & ulcra 2a continere ſo
lent. Reperiuntur in conchis margaritiferis marinis & Auvio
rum . Tales in mari ſunt mater perlarum , auris marina, oftreæ ,
echinatæ quædam ; in Auviisconchæ majores margaritarum com
lore iacus nitentes, mytulitichamæ , pinnæ & c. Liberius in

concha mobiles rotundæ eſſe ſolent , aut fphæricæ , aut ob

longæ , aut compreſſä . , Adnatæ inter fe, interdum magno
nuiñero , irregulares plerumque ſunt, vel & colore flaveſcunt,
Fff aut
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.)
406 PHYSICX PART . IL SECT . I. CAP . 111. '

aut palleſcunt fine ſolito ſplendore. Quo ſunt majores colore,

figura & fplendore pulcriores inſignioresque, eo ſunt cario
res. Cum major vel unica eſſe foleat in concha , vel cæteris
una præftantior, unio, Zahlperle, V.C. 206. grana ponderans,
illa dici folet, & plures ejusmodi ſelectæ & pares, uniones.
Unio egregius centum & amplius imperialibus emi vendique
conſuevit. Qui ceraſorum magnitudinem æquant, maximi
funt , & Kirſchenperlen vocantur. Dantur ovales margaritæ
cylindricæ , pelluciditare interdum , fufcæ , nonnihil cæruleſcen
ces nigricantesve. - Purgantur ofle ſepiæ , pumice, ſale, farina,
fapone veneto & aqua , & ab artificibus perforantur. • Decep
tus eſt Valentini, eas ova eſſe arbitratus. Maximas Kämpfe
rus ait inter oftreas Sinenſes modicas reperiri , Akoja dictus,
ſimiles. Perfarum matri Perlarum

Plinius H. N. L. 9. c. 38 : principum inquit, culmenque omnium

rerum pretii margaritæ tenent. Indicus has maxime mictit
oceanus . . . Uſu arteri non dubium eſt, coloremque
mutari. Dos omnis in candore ( argenteo ), magnitudine, orbe,
lævore, pondere, haud promtis rebus in tantum , ut nulli duo
reperiantur indiſcreti ; inde nomen , unionum romanz ſcili
cer impoſuere deliciæ . Nam id apud Græcos non eft, ne
apud barbaros. quidem inventores ejus aliud, quam marigarira.
Er in candore ipſo magna differentia :: Clarior in rubro mari
repertus Indicus fpecularium : lapidium fquamas, aſſimilae
Summa laus coloris eſt, exaluminator vocari: Et proceriori
bus ſua gratia eſt. Elenchos appellant faſtigiata longitudine
alabaſtrorum figura in pleniorem orbem defidentes. Hos di
giris fufpendere, & binos ac ternos auribus feminarum gloria
eft .. . Non aurem femper in carne reperiuntur, fed
aliis atque aliis locis , in extremis etiam marginibus. Pondus
ad hoc æri ſemunciæ pauci fingulis. fcrupulis exceſſere. ..::
In Bri
CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 407

In Britannia parvos atque decolores nafci certum eſt.

Duo fuere maximi uniones per emne ævum , utrumque pof

fedic Cleopatra Ægypti reginarum noviſſima per manus orien

tis regum fibi traditos.. Hic cum exquifitis quotidie Antonius

faginaretur epulis, ſuperbo ſimul ac procaci faſtu : ut regina

meretrix laucitiam ejus omnem apparatuinque obtrectans, quæ
rente eo, quid aitrui magnificentiæ poſſit, refpondit, una ſe
cæna centies H. S. abſumturam . Cupiebat difcere Antonius,
fed fieri non poſſe arbitrabatur. Ergo fponfionibus factis
poſtero die , quo judicium agebatur, magnificam alias cre
nam , ne dies periret, ſed quotidianam Antonio appoſuit, ir
ridenti computationemque expoſtulanci. At illa , corollarium
id effs, conſumturamque le ea in ccena taxationem confir
mans, ſolamque fexcenties H. S. cænaturam , inferri menſam
fecundam juſtit. Ex præcepro miniſtri un tantum vas ante
eam poſuere aceti , cujus afperitas visque in tabem iqargaritas
reſolvit. Gerebat auribus cum maxime fingulare illud, & vere
unicum nature opus . Itaque exfpeétante Antonio, quidnam
eller a &tura, detractum alterum merfit, ác liquefactum ábfor .
buit. Injecit alteri manimi L. Plancius, judex fponfionis ejus ,
eum quoque paranti fimili modo oblumere vi&tumque Ano
nium pronuntiavit, homine irato. Comitetur fama unionis

ejus parem , capra illa canta quæftionis vietrice regina diffe

& tum , ut eſſec in utrisque Veneris auribus Romæ in Fániheo
dimidia eorum cæna . Nou fereni tamen hanc palman Ipo.
liabunturque etiam luxuriæ gloria. Prior id fecerat Rome in
unionibus magnæ taxationis Clodius, Tragoedi Æſopi filius,
relictus ab eo in amplis opibus hæres , Ae in triumvirata
fuo nimium fuperbiat Antonias , pene hiſtrioni comparatus,
& quidem nulla ſponſione ad hoc producto ; quo id magis
regium erat , ſed ut experiretur in gloria palati quid ſaperent
margaritz. Atque ut mire placuere, ne folus hoc ſcirer, fin
Fff 2 gulos
408 PHYSICA PART . Ift . SECT . I. CAP . 111.

gulos uniones convivis abſorbendos dedit. Imitamenta margarita.

rum cerea &c. facile a genuinis internofcuntur.
Boëtius de Boodt L. II. de Genimis c. 37. precipuas regiones nasz.
tales orientalium occidentaliu.nque enarrat. Ingentés , ait,

nafci circa promontoriuni Co :noria , centum frumenti grana pen

dentes : maximas prope inſulam , Borneo . Quia addic in
Rudulphi Imperatoris corona dari margaritam pyri muſcarel,
Biori inaguritudine omnique decoris ſpecie abfolutiffimam , pen
dentem 90 ceraria , aureorum 30 millibus emtant, aliamque
Budæi in gallia nucis avellanze (exiguæ) in longitudine, tribus
aureorum millibus comparatam : rationem pretium earum
1
æftimandi ex co afferemus, etſi illud a gemmariis pro pulcri.
tudine, albedine, clegantia figuræ, mirifice augeriſoler . Unius
ceratii ſive 4 granorum unionem ait æftimari plerum
que pretio 2. triuin vel 4 thalerorum , fæpe & coronato
rum h . e . aureorumſ.auri drachmarum . Deinde quadrata ce
ratiorum ducuntur in pretium unius ceratii, vulgo quilabi,
3 48
v. c. fi ponderet 4 ceratia, valebat 4'. thaler.
U 32
Si ui , 4 = 121. 4 = 484 thłr.
valebit 11 '. Ita usque
ad 40 ceratiorum pondus pergitur. Hino 30' '4 = 900.

4 = 3600 , fed so ? 4 = 2500. 4 = 10000 , & go :

4 = 8100. 4 = 35400.
35400 . Margarite ininores etli abfoluræ
funt pulchritudinis ad matronarunt peétora, colla & capita or
nanda granorum numero ſimiliter taxantur , ac ceratia, gra.
nulo pofito = 6 vel 1 ° feftertiis. Ita enim æqualis 3 granu.
lis, æſtimatur 9?, 6 = 54 . feft, & 4 ' 8 = 16 . 8 = 128
= 4i, thłr. Eaiguz. margaritæ , papaveris femen circiter
æquantes in ufum abforbendi medicum ita vendun : ar, at un :
cia thalero æſtinetur. Si majores perforare 1000 unciam
pendent, emuntur 14 thaleris, fi 9000, uno thalero, fi 100,
emuntur 100 thaleris. Occidentales viliores plerumque

fuos,
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 409

ſunt, & 20 ceratia pend emtes emuntur 100 thaleris ; 10 -... ,

25.-- unum thaleri . Si Cleopatræ unio decies ſeſtertium valuit,
h.e. 25000 drachmas fuiſfet æſtimandus; ideoque cum cen .
ties feftert. fuiffe dicatur, valuiſſet 250000 aureos,five 500000
uncias ; multo majoris, quam pro regula daraæftimatio faéta eft,
quia incredibile eſt, unionem pependiſſe 279. ceratia. Id quod
multo liquidius inde eſt, cum 2 fexcenties leftertium æftimantur.
. 376.
Hæreant hic in medio .corallia, a Linnæo aliisque, hel . De Coralliis
mintolithis vermis petrificatis attributa , ſed quibus ſimillima in
corallachare deprehendi : Wallerii Mineralogia ideo g . 141. rem
in medio relinquit , five fint lithophyra , five vermium do
muneulæ aut hofpitia , five coagula fub aqua in primordio mol
liora, ſcopulis, lapidibus aliisve corporibus adnata, calcariæ
indolis , vel ramoſa, vel alia peculiarifigura, ſtructura & confor.
macione infignita. Proprie dicta corallia funt lithophyta marina
aqua 2-7 graviora, inſtar ſuffruticum in truncos, ſtipites
& ramos ſuperficiei lævis fub cortice & fere policæ , non fine
cortice, at fine foliis & radicibus naſcentia , in fuperiori parte
in caviratibus aut cellulis quafi floribus fuccum velut efulæ f. ti.
thymali gignentia, qui quorfum decidit & adhæret, novi co
rallii baſis evadit. Nafcuntur copioſe in medirerraneo ad pe
tras f. fcopulos & cautes marinas & in aliis maribus indi,

cis &c. Ubi circa Aprilem usque ad Julium a piſcatoribus

capiuntur. Dividuntur in alba & rubra, rubedinis modo
intenficris, modo pallidioris . Vocantur eorum fragmenta
vulgo Corallenzinken , & raro 4 pollices longa funt. Alcalinam
coralliorum naturam docet eorum cum acidis falis & nitri ma.

xinie efferveſcentia folutioque, fal amaricans relinquens. Ad.

hibentur propterea & ipſa in morbis à nimio acido oriundis,
& ob vim adftringendi in hæmorrhagiis & per præparata ex
illis citrara, magiſterium , Tincturam , Syrupum , Oleum , EC
Fff 3 fentiam
 410 PHYSICE PART . 111. Sect. I. cai . 11 .

fentiam . De quibus multa de Boodt congeſſit, & Neuman

aius in Lectione de iisdem , ubi Cel. Comitis Maſſilienſis obſerva

dio narratur, quod corallia recens capta macerata per decem dies

deponant corticem emollicum fenfim , amircantque una lapam

albam fub cortice latentem , Hores etiam fenfim flaveſcentes
ceciderunt, ut globuli, & aqua fætere ccepit. Poftea vero pau .
larim ut gelatina natare ccepit , & aqua limpida fieri. Sunt infi

pida & inodora, & conſtant e terra calcaria abſorbente, principio

ſálino , vix violento igne feparabili, paucis aqua, oleo & martia
libus particulis in rubris.
Solvuntur corallia in aceto, ut margaritæ , & capiuntur per urina
tores , dirigerites ad eorum latibula inſtrumenra reticulata, qui
bus furfum trahuntur. Quorum majora carius venduntur,
minora chemicis & Pharmacopæis. Tournefortis aliiquc
memorant quoque nigra corallia , & frutices hominis ſtaru.
ram æquantes. Sid hi cerarophyca cum ipſis confundunt, vel
ob fpifficudinem tantum fene&tutemque ita tantum apparebunt,
uti Neumannus auétor eſt, fuum nigrum corallium , quod
ima partem albam , dein nigram , fed candelæ lucenti aut

foli obverſam , puniceum colorem liſtat. · Spuria igne majora

exploranrur, in quo plus liquoris præbent, quam vera, & cinda
bari vel minio tinguntur.

§. 377

Affinia Coc Adjunguntur propter affinitatem materiæ & natalium

ralliis . gemmæ aliæ minerales opacæque : 1 ) Corallia ſtellata, five
altroitæ pervii ramoſi ſuffruticis facie, vulgo Madrepora , alte
riſcorum figura ramos totos quantos permeat, quibusdam ta
men rotundum eſt cavum loco ftellati , quæ fiftulofa dicuntur.
Quædam habent ramos ungulatos , alii apparent ut ſuffrutices
ſelliles, Bufcbigte. 3 ) Corallia inſtar cornuum cervi ramola,
innumeris poris fiſtulisque plena ; quæ milleporæ dicuntur .
inter
 CIMELIOLOGICUM DE GEMBIS ET METALLIS. 411

interdum nodulis, & tubuloſis velur foliis prædita, non in ex

tremitate cantum perforata & per medium , ſed quoque ad ſu.
perficiem copiofe, Punktcorallen ; alia ramoſa , alia muricata
plusquam afpera cervorum & c. cornua, alia abrotanoidis, alia
tuberculofa , & velur ſquam : is furſum erectis ſcabra. 4) Tubi.
poræ , qive tubularia,
i. e . corallia congerie tubulorum & cel .
lularum priſraaticarum concreta. Talis eſt purpurea rotundis
brevibus tubulis ſuperimpcficis conftans , vulgo organum ma
rinum , Corallenorgelwerk , five cubi ſint paralleli, ſive ut radii
in centrum coëant , ut globus corallinus fiſtulofus, five tubuli
inordinate concrevering, live cubulis hexangulis , ut favi, live
pentagonis , five quadrangulis intus cancellatis , ſive carenula
tis. 5 ) Aſtroitæ , corallia columnis parallelis compoſica, maſſa
fungiformi, ſuperficie ſtellis radiatis rotundis ornata, Stern
ſteine. Cujusmodi dantur alba quaſi hemiſphæria , 9 ' . diame
tri, & majora his cinerea irregulariter rotunda, ovales fere
arachnolithi, Spinnenſteine, dicti; tubulares & velut ſpongioſi,
aut ftriari fibroſique. Sunt ftellares aſtroirarum figuræ ro
tundæ , afteriarum angulofæ . 6)
Corallia fungifamia antris
finuofis apertis vel claufis aquarum undulationem ſimulantia f.
fluctuabunda, coralloides undulati, kymatita . Si gyri lamellati
funt aperti, vocantur Corallbecbei, ductus, quibus lamellæ ſunt
affixa , imitantur fluctus inordinaros; fi clau G ſuņomxandrive
lut vermiculares, Wallerio dicitur Exotylos Plinii. 7 ) Corallia
geniculata f bippuriti corallini gaudenr figura conica vel cylin
drica , aut per articulationem ſuper vel ad ſe invicem plus mi.
nus apertam conjuncta aut ſeparata , ſuperficie plerı mque
ftriata . Rarius reperiuntur tales hippuriti integri ſeu ramoſi,
feu non ramoſi ( obne Einfitze) expliciti aue impliciti, ſeu proli
feri, mit mehr verbundenen Einfitzen , feu crateriformes e cen
tro ſolitarii, cum in cylindros parallelos formati. Copioſius
adfunt fragmenta eorum , ut calices intus ſtriati , Corallbecber,
vel
412 PHYSICA - PART . 111. SECT. I. CAP . 111 .

vel ur cornua recta arietum , patentiori extremo vel ſtellarum

vel ftriaca, ſtreifig , vel ut cornuaincurvata, ceratitæ incurvati,
vel ut columellæ gyratæ aut inflexæ corallia faſciara, Corallen
füulchenz; vel ut radices bryoniæ lapideæ , Corallen, Hundskür.
bismuracin . 8 ) Corallia orbicularia, magnitudine & figura

numi didrachmæ, fuperficie convexa ftriaca, porpitæ , Coral

lenpfennige, convexa parte ſimiles nodulis - tunicarum , den

Rockknöpfen ; five altera tantum parte convexi , five utraque,

five elliptici ſuperne ſpirales. 9) Fungite corallini, corallia
figura fungorum terreftrium lamellis ſurfum pofitis conſpicua,
Alcyonia , Corallſchwämme. Dantur corallini fungitæ ſuperficie

porofa. ſ.pori lapidei , aut lamellofa , agaricorum plerumque

inſtar , aut foliacea, aut ftriaca, aut ſulcata (gefurchte ). Qua
figuram externam vel ſunt pileati , Corallhüte , vel agarici,
foleam equorum fæpe referentes, vel pezitæ , Corallſchwamm.
ſebulens vel lycoperdi, coralliſche Bofiji, vel boleti , Corallmu.
ſchein, vel ficoides, Corallfeigen, vel tuberoſi , tubera lapidea,
Coraliſe bwaminkrollen , vel corallia inſtar cruftæ extenſa tenuia,
punctara aut perforata, eſebara aut rerepora , Coralls inde, five
linteiformis, liveramoſa, porus cervinus , zweigige Corallrinde,
Henkelii Pyritol. p.155 . refert & pyritem coralloidem .

A Wallerio Mineralog. 8. 142. his adjunguntur ceratophyra f. li

thoxyla, Corallioltz, quæ a coralliis multum differunt, ideo
que fuo loco reſervantur. Dantur & corallia reticulata par
purea in ſole , alias nigra, quibus radicis loco eſt mafla fun
gofa, qua adnafcuntur aliis corporibus ; inde autem velut
cruncus cum ramis excurrit ulcra pedis longitudinem ad cir
citer 9". laticudinem , rami vero omnes reticulato opere
cuiore, quali fibris foliorum intertextis connectuntur, quæ
fabellorum loco adhiberi feruntur, fed ob diſtantiam rerinam
vel lentes transmittentem , perparum aëris afflant, Huic re

reporą
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 413

teporu novum nomen , an efcharitæ retinendum fit, aut

neutrum , aliorum eft judicium .

. 378 .
Inter gemmas minerales opacas non dillimulandæ funt De Turcij
Turcie vulgo turcoides vel turcolæ vel Türkis familiares boreæ
gemmis cya.
e dentibus animalium Quæ ſunt neisſ boreis.
vel minera æris oriundæ .
.
gemmæ cyanex, five Jalpides aëri ſimiles, aërizuſae , vulgo
Türkiſs, adamatæ Saracenis mahometanis, divenditaque. Quod
quædam e dentibus lapidifico ſucco immutaris ducant origenem,
Cel.Reaumurius in Monum . Ac. Scien . Pariſ. 1715. p. 230.ſeq. evi
étum dedit ex internatextura lamelloſa, figura Alveolis nervo
rum univerſa conſiſtentia , & quia haud ſecus ac ebur tractan
tur, & margæ inſtar, linguæ adhærent.
linguæ adhærenr. Num hæ ſint (pu
riæ , nunc non diſcepto. Tanti fiunt ulcriores , ut nucem
avel lanam mole æquantes ducentis emantur thaleris , aut cos
ronaris. Aliarum cæruleus color albeſcit, aliarum virideſcit ui
viride æris. Quo purior & ſplendidior, eo eſt carior. Pre.
tiofiffima jaſpis cryſtallizon, videcur eſſe aëris fimilis apoca
lypſis 2 1. V. II.18 . Henkelius narrat, ſe oſſa ſub terra indu
rata colore cyaneo tinxifle, ſed duritiem gemmarum ipfis
dare non potuiſſe
Fertur autem Jo. Cafinus de Putco ex ebore foſſili (Mamotowa
coſt) calcinando turcicas 'effeciffe gemimas, Colorem habere
videtur e foluto ¢ & ) , qui conſtans eſt uniformisque.
Quando fpuria paratur, e vitro veneto cyaneo colore cinéto ,
illa multo minoris eſt duritiei, & afflata ignis fiamma li.
quefcit. Græcis dicitur fogus , Plinio borea & aw1280u Dio
fcoridi. Orientalis indorum præſtantior alterius æſtimatur,
cujus color eft perpetuus. Rariſſime magnitudinem juglandis
nucis affequitur , quale Dux Herrurix poſſidere fertur,
præciofillimam , cui C. Jul. Cæfaris effigies inſculpra
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.) Ggg fit;
 414 PHYSICÆ PART. III . SECT. I. CAP. III.

fit. Quando color ejus evileſcit , dicitur oleo vitrioli

reparari.
Notari hic meretur D. Cramer Mortimeri Judicium Philoſ. Trans.
act. n. 482. art. 17. p. 430. D. Woodward ſays that the tur
cois or Callais Plinii is nothig elſe, but foſſil ivory tinget with
copper. I do not deny, that ſome turquois were ſuch , but
thoſe, which the autors call of the oldrok are real mineral
ſtones , in which the colour is permanent. Its shape is bo .
tryoid , of the fire, which had once melted this ſubſtance,
and when it cooled, its furface was formed into bublers and bli
ſters, as the hæmatires botryoides , whoſe ſurface conſiſts
of knobs reſembling a banch of grapes. This true and real
turquois is a vrey rich copperore, ſome of it diſſolved in fpi
rit of hartshorn gives a deep blue. in F a fiuie green , an
iron wire pur iuto it, was in a hours time incruſted with cop
per. Some of it calcined, without any flux in a crucible run
to a slag or half vitrifield ſubſtance. The baſtard turquois
of wory, is reduced into a white ash . The hardnes of the
true ſtone fecms to be as the white marble to an engravers
tool. Its colour is not mender by heat , but it grows brittle,
when red hot. The ſpecimen now shewn to the ſociety, was
12" long, 5 " broad, and near, 2 " thick . The upper fide
is smooth polishd Knobs, botryoid. Sir Hans Sloane hath
more thoſe & c.

g. 739 .

fimili Fa.
De Diſcerni ab hac cyanea gemma debent alii lapides cyanei,
fpide & La . pariter gemmis annumerari , & jaſpidibus quoque. Talis
zuli eſt jaſpis cærulea cuprifera aliis mixta coloribus, aqua triplo

gravior , vel ut 3054 ad 1000. Si pallide cærulea eſt, pun.

čtulis vel ftellulis albis, dicitur lapis armenus & ett friabilis ; ſed
obſcure cærulea aureis ſplendens punctis , lapis eſt Lazuli, La
zur ſteis
1
 CIMELIOLOGICVM, DE GEMMIS ET METALLIS . 415

zurſtein , item lapis radians , mit Goldkorn . Dilutior perdit

1
& aceto extincta viridior
colorem in igne, faturatior retinet ,
Ex armeno paratur
evadir, græcis dicitur quoque xuavos .
coeruleum montanum , Bergblau ; ex lazuli prerioſus color
ultramarinus , intra ſe cæruleus . Nempe armenus teritur in
pollinem , qui concutitur in aqua , & prior præcipitatus ulte
rius teritur, ut ſubtilior evadat . Subtilis omnino, dein præci
pitus in aqua gummata colligitur poftqnam fubſidit & ficcatur.
Lazuli oleo lini in pollionem contritus , miſcetur emplaftro for
mato e cerà , colophonio , reſina, oleo lini & terebinthinæ ,
& per menſem leniter digeftus , aqua calida eo usque agi
tatur , donec cæruleum præcipicatum ablui poteft & ficcari.
Quæ fuſius exponunt de Boodt p. 279. (eng. & Neumannus in
præle &t. Chem . de Magifteriis & præcipitatis. Diſcernicur Wal
lerio Mineralog. b.5o. ab his jaſpis unicolor cærulea , quam
aërizuſam , aërinam Salmaſii quoque vocat, non vero oſtendit,
quod & cur differat ab ea, quam 5. 378. explicuimus, & quam
ipfe G. 144. inter petrefacta n . 6. affert. Linnæo Jaſpis eſt filex
margaceus rupeſtris.
Cæruleum berolinenſe Neumannus cit. I. minerale non effe, fed
parari e fanguine tauri , fale tartari, alumine & vitriolo mar
tis calcinato docst, omnem enarrans procellim illud confi.
ciendi. Si jaſpis unicolor a turcica differrer, diſcrimen forte
in diverſa origine & gravitate reſideret, quod nunc examinare
non valeo . Linnæus haber jaſpidem album cinereum , ru
brum.

§. 380.

Addendæ his ſunt jaſpides reliquæ, quæ ſunt: 1 ) Lactea, Faſpides can
Plinii galactites. 2 ) Cana, corſoides. 3 ) Ferrea , mare fma- tere.
ragdinum . 4) Sanguinea, bemacbates, alias & purpurea &
roſea. 5 ) Flava, terebinthizuſa Plinii, aut & aurantia. 6) Spa
Ggg 2 dicea,
 416 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. III.

dicea , dunkelbrauner Jaſpis . . 7). Arra, experimento &)

idonea. 8 ) Viridis phosphoreſcens, in tenebris poſtyuain diu
ingnita eſt , Malachites Plinii. 9 ) Venoſa, venis albis , vel
cæruleis, vel nigris, leucocblero, Aldrovandi. 10) Variegara,
Sprencklichte, utalbeſcens maculis nigris , griſea maculis rubris,
rubra pun & tis viridibus vel nigris , fava maculis rubris, fuſca
maculis albis, viridis maculis rubris vel favis. 1 ) Heliotropia

obſcure viridis, vel fubcærulea punétis fanguineis, aut rubra

lineis albis, quaſi literis , quare dicitur grammatias; fi vero
plures apparent lineæ & maculæ , polyeraminos. "Ejus gravi
tas ad aquam eſt ut 2 , 5 12. ad 1000. 12 ) Jaſponyx unguiex
parte ſimilis, ſi mixta eft onyche vel achate, Si altera facie
nubila jaſpis, altera achates , dicitur capnius : fi viridis vel ru
bra pallidior, punctulis onychis diſtincta, Onychi punéta Plinii.
Si chalcedonio mixta, eft Plinii jaſpis cbalcidica, coloris viri
dis aut rubri, maculis niveis fere. 13 ) Rubens duriſſima,
lapillulis inſperſis, porpbyrites , fi granula alba tantum inſunt,
leucoſtictos Plinii eſt, ſi flavis tantuin , procatella italis marmor
tbebanicum ; fi granula nigra inſunt, Plinio L. 36.c.8. inter
tincturam aureis guttis. Syeriétes , granito roſſo italis
vocatur.

Refere Wallerius jaſpides inter petroſilices, vel filices corneos ,

Felfskirſe, aliis Horngeſtirne, qui poliuntur & egregie nitent,
dum vero ubi franguntur , ibi granulofi vel fquamoſi appa:
rent , filicis duritiem raro affequuntur, nec pyromachi nifi ra
1 rius offenduntur, igne vehementi abeunt in vitrum , nec fa
cile diſfiliunt in eo . Extus non aliter apparent ac intus, re

periuntur in rimis & fiſſuris petrarum , retinent in aëre con .

ftanter fuam naturam citra ullam corrup :ionem , gravirate aurem

mutum differunt. Porphyres vulgo marmoribus adfcribunt,

quod vitreſcenti indoli repugnant. Columnæ & obeliſci ægy
prieci, inter miracula mundi aumerari porphyriræ rubentes
eran
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 417

erant, & ex arabia deſerta petebantur, per mare in Ægyptum

deferendi teſte Plinio L. 36.c 8. Syenites aliis lapis ægyptius
'vocatur , de quo Vogelius p. 135. byſt. mineral. ſcribit, eum effe
quarzum maxima ex parte obſcure cinereum, variegatum , po
litura nitens in tabellis , caro emendis g. 22 .
Ad Aavam jaſpidem referendum videcur poculum Kundmanni, cui
æreum tribuit colorem & ſinicum ftatuit multis figuris in
ſculptum , naviculam mentiens pedi impolitam . Rarior

bift. 8 art. fol .667. Ipfe quidem Cameo f. chamehnyæ vel

vel potius ſteatitæ aur onychi nephritico pellucidori materiam
aſſignat, quam fententiam fuam facit D. Port de Steatite p. 83.
Sed minus illis reſponder , quam terebinthinæ jafpidi , ni ob
quandam pelluciditatem reétius achates Alaveſcens videatur.
Virideſcens more olivæ , unde manubria acinacum turcicorum

& polonorum formantur, durior effe folet achate & jaſpide,

ut adamantis inſtar fit tratandus. Recentior inventio inftru .

menti Domini de Rivatz, fertur Vaffeo, pariſino ſtaruario fer

vire ad Græcorum fubtilitatem in cælandis cavis & eminentibus
æmulandi,

$. 381 .

Eft & Cameus , aliis Chamebuja Sinenfis, gemma De Camcis

propter diverſorum colorum ſtrata , e quibus coaluit, & Jacobinis
ораса .. Wallerio Mineralog . K. 48. dicitur quoque Mem gerilmes .
i hites, & explicatur, quod fit onyx , ſtratisdiverſe coloratis
ornatus, plerumque ita ur nigrum ( trarum ſubſic albo , & ftrata
ſeperari a fe invicein poffunt. Hinc fculptoribus & facile
tractabilis & eo acceptus, quod fub alba facie literæ infculptæ
nigræ confpiciuntur infito nec mutabili ftrato fubjecto. De
Boudt cap 90. jeg. de genimis ait : onyx arabica nigra eft , lasteis
zonis gaudens , zona alba imagine fcalpitur, ac nigra zona loco
ſtrati fubfternitur , ac memphites , hodie camehuja vocatura
Gggs gem
 418 'PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 111 .

gemmariis; Cap. 92. Pofteriores ( ſubcærulea) figuris con

vexis elaborari ſolent , cumque camei vel chamehujæ vulgo

vocantur. & cap. 94. Quæ album a nigro diſtinctum habet,

ut cælata pro cameo haberi pollit, fraudulenter parvæ concha
marinæ quibus mulieres italicæ ad fucum utuntur, in pollinem
‘rediguntur, in fuccum limonum percolatum ita immicuntur,
ut 4 fere digitis ſupernatet, digeritur per 10 dies opertus in ca
lore, poſtea ſucco effufo , ſedimentum aqua eluitur , tericur
in porphyritide albumine ovi prius oprime conquaſſato & in
formam redigicur. Poſtea ficcata maſla optime expolttur, ut
ſupra ſtratum nigruin dextre collocari poflit. Nicolſius eam par
tim Sardonychi accenſet, Cap . 23. quam ſuperne rubram , in
medio albam , in baſis ſtrato nigram vocat ; partim onyetis
Cap. 25. quando ſtrata non ſunt niſi lactea & nigra. Huic
ſubjungi poteſt, quarzum opacum duriffimum aqueo-lacteum ,
imperfecte mixtum , vulgo gemmia divi Jacobi f. quarzum Ja.
cobinum venulis lacteis. Dequo vid. Wallerii Mineralog . S 52.
a. IV . Bromelii Mineral. Suecan . p. 26. & diffentiens Pott de
Steatit. p .83 T 89.
1

Eft inter Anglos Eques Rub. Dingley, qui hanc philos. Transact.
No. 483. art.17 . P. 506. de Cameis annotationem dedit : The
Onyx , Sardonyx , Agate- Onyx , Alabaſter of two colours or
Itrata : as allo certain shells off different coats were fre.

quently engraved by the ancients in relief , and theſe forts of

Engravings are commonly called cameos, They alſo ſometi
mes engrafted a head or ſome other figure in relief of gold
upon a blood Stone. Beſides which there are ſome antiques,
moſtly Cornelians, that are covered with a Stratum of white.
This ſtratum has by ſome been looked upon as natural, bue
it was really a fort of coat or Enamel, that was laid on . This
was uſed only in the times of the lower Empire. The fto
mes
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS BT METALLIS. 479

nes eſteemed the beſt for engraving upon , were the Onyx
and the Sardonyx, and next to them the beryl and the Ja
cinth . The ancienths engraved moſt of their ſtones, except
the Onyx and the Sardonyx juſt as they were found, their na
tural polish excelling all that can be done by art. ( Ancea
fcripfit : thus are commonly called intaglio's, and are moſtly
of a long oval figure inclining to a point at each End, con-
ves. The ſtone moſt commonly found engraved is
the beryl, next it is the plaſm or prime Emerald ſome times
the chryſolith , the oriental cryſtall, the garnet of deep red
clairet colour , and the amethyſt.) : The merit both of inta
glios and cameos depend on their erudition , on the goodneſs
of the work manship and on the beauty of their polish. The
antique gems of greck work are more eſteemed , than the ro.
man ones in the times of the higher empire.

g. 382 .

Inter pyromachos pellucidulæ gemmæ ſunt achates, der De achatibus

Agatb, vel potius achat, punicei coloris , & polituræ compos, variis.
quæ dum durillima eſt diverſisque nitens coloribus, ad aquam
ſe habere folet, ut 2572. ad 1000. Eadem vel eft variegata ,

h. e. maculata ſive ſtriata , vel figurata. Variegata datur vel

ſubnigra, potiſſimum aliis tamen coloribus diſtincta, vel fuſca,
vel cinerea, vel leonina, h . e. pelli leonis colore fimilis & un
dulata leontion , vel hyænia , vel pantherina, (pandalion &
pancachares ) vel leucacbates, h . e. venulis albis, vel bamacba
tes , venulis rubris aut maculis , alias achates facra , vel
Sardacbates maculis pallide rubris, vel jaſpacbates , viride.
fcens punctulis rubris , vel tricolor , vel quadricolor , aliis
elementarius. Denique Smaragdites viridis puétara vel
ftriata

. 383 .
 420 PHYSICÆ PART. III. SBCT . 1. CAP . 111.

§. 383 .
De achate fic Figurata achates vel lipanomorphos eſt, lunam aut ftellas
gurata . præ ſe ferens undulatu ſeu fluctuans, vel corallacbates, corallinis
maculis & partibus vel venulis ornata , vel dendracbates , fru
ticibus vel arbuſculis quaſi diſtincta , quæ fi hederæ terreſtri.
fimiles videntur, coſtites audir, vel zoomorphos, ut fi leporis
caput exhibeat, lagitos, fi palumbem , phalſacbates, & c. di .

catur vel anthropomorphos, qualis eſt tabula Bibliothecæ Up

falienſis, tranſicum Israëlitarum per mare rubrum repræſen
tans &c. In aliis inſignia regni Sueciæ, tres coronæ ut in Bi .
pontina , in aliis litteræ certæ arte adjutæ comparent, ut hæ in
Vindebonenfi: B. XRISTOR , S.

Non eſſe nova hæc nomina , legi poteſt in Plinii H. N. L. 37.6.10.

: ubi hæc reperiuntur. Achates in magna fuit auétoritate, nunc
in nulla eft. . . Numeroſa ejus ob.varietates diverſas
cognomina. Vocatur enim phaſlachates, cerachates, meg " XATNS,
ſardachares , hæmachares, leucachares, dendrachates , velut
arbuſcula inſignis, antachates cum uritur myrrhiam redolens,
coralloachates , gutttis aureis faphiri modo diſtincta , qualis
copioſiſſima in Creta, facra appellata. Nomen habere dicun .
tur ab achate Auvio Siciliæ, apud quem primum repertæ ſunt.
Anrachates videtur a fore xv905, puru myrrhæ nomen acce

piſſe, & fic mirrhitis rectius cum Plinio diceretur. V.

S. 391 ,

§. 384.
De oculis to Porro darur achates unguium colore in aëre opaca , in

opato. aqua pellucidula, oculus mundi, dicta ; item verſicolor h. e.

colores pro ficu ſpectantis mutans, v. c. fi a latere, vel cælo
obverſa , vel averfa ab eo adſpitur , quæ dicitur apalus,
Plinio
pæderos, & vel eſt lactei coloris, ſed ex rubro , viridi, cæru.
leo, & havo verſicolor ; niger flavo vel igneo quoque coru .

ſcans;
 ÇIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 421

ſcens; Alaveſcens debiliter nigrefcens; vireſcens & albo ra

dians, oculus cati dictus. Qui opalus cum imicamenta refpuat
nobiliflima gemma falutatur, Apoc. 21

B 385.

Achatum familiæ ſubſunt quoque 1 ) Chalcedonius, Cbal: De Chalcedo

cedon, Apocal. XXI. achates griſea & nebulofa, igne albeſcens, nio & Cache
modo debili colore viridi, modo fpadiceo , modo cærule. longe.
fcente , aut variis maculis venulisque , aqua duplo plus minus
gravior , v. c. 11. 2 ) Cacbolonius, Cacholong, Achares opa
lina tenax fractura inæquali anguloſa quarzo non diſſimilis,
torno & polituræcedens, igne autem penitus opacatur & cor
rumpitur ialtar oflis, quandoque in vitrum abiens. Nomen

haber a Całmuccis, quibus lapis eſt cholong, & fluvius apud

quem reperitur, dicitur Cach , a quibus ex 80 tornantur va
ſcula pæne murrhina.

5. 386.

3) Onyx, achates humani unguis colorem nitoremque Dionychibas

referens, uti & nomen faſciis & ftratis varie coloratis ornara, rariis.
aqua 2 gravior. Cujusmodi eft inprimis onix arabicus, cor
neus fafciis gaudens nigris , fuſcis aut albis, parallelis ſæpe &
invicem propinquis. Scalpuntur inde figilla , quorum baſis
alius eſt coloris, quam ſuperficies inſculpta. Orientalibus po
pulis, tanti fit, ut inter Chinenſes, quibus Jou dicitur, a ſolo
imperatore geſtetur. Quando circuli iridem referunt, vocacur
oculus Beli , italis bellochio . Eft qui binos oculos in elliptica
figura fiſtit, & diophthalmus, audit, uti criophthalmus & c. da
tur. Similis oculo humano leucopotbalmus; fi caprino fimi
lor ægophthalmus, & c.

(Wolfii Pbyſ. Tom . III.) Hhh $. 386 .

 422 PHYSICAE PART . 111. SBCT . I. CAP . 111.

8.387 .
De Jarda, 4 ) Carneolus. Sarda , Plinii, Enedslov Theophraſti , eft

Sardonycbe, achates coloris rubeſcentis carnis inftar , pellucidula, aqua 3 is

& c. gravior. Poritlimum exalbidụs f. albeſcens Carneolus, pallide,
rubeſcens fardus , omnino ruber , aut obſcure rubicans beryk
lus; albeſcens punctulis rubris gaudens, ftigmites , vel gem .
ma Si. Stepbani, quafi ejus martyris fanguine notatus ; rube

fcens maculis vel lineis albis aut & acris ornatus, fardus ftriatus
audit. Orientales carneoli europæis funt pellucidiores,omnes vero
adhibentur annulis ligillantilsus manubriis feminarum & c. Mares
vocat Plinius excitarius fulgentes, feminas craffius nitentes. Pli
nius refert, primam fardam ſardibus repertam effe , fed lauda
tiſfimam nafci circa Babylonem in faxi corde. Similis illi in
Sardinia ; nec europæi contemnendi ſunt. s) San

donyx vocatur ftrabofa achares, cujus fafcia altera ruber , ſeu

onyx fardo mixtus vel carneolo . Ejus fæpe alterà pars car
neola pellucer, altera eft opaca , & plerumque undulara.
Olim vel hic fardus, vel fardonyx inerat humerali Aaronis, no
mina tribuum infculpta habens. Exod. XXVIII. 9. feqq. In
pectorali vero ſcutilo duodecim gemmarum prima eft ſarda,
V. 17. ib.d. Beryllus eft inter gemmas novæ Hierofolyma,
urbis fan & tæ . Apucalypf. XXI. 20. Ubi & farda eft & fardo

nix, & chalcedonius & jaſpis. Linnæus acharem vocar filicem

fubdiapharum varie colorarum , cruſtatum . Sic & hi omnes ipfi
fune filices ſubdiaphani, carneolus exalbidus , Jardus rufe
fcens, heryllus ruber, & gemmaS. Stepbani albeſcens ponctu
lis rubris , opalus colores pro ficu mutans, oculus cati vire
fcens radians, chalcedonius cinereo nebuloſus , onyx Itracis va
riegatis.
§. 388.
Imitamente Adulterare vel imitari acbatem ars folet tum variegatam

acbatum va- cum figuracam .. Nimirum politæ achati fimplici unicolori v.c
grifes
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 423

griſeæ & chalcedoniæ ſolutione argenti inſcribitur aut illinitur riegatarum

quæ lubet figura aut liceratura crebro repecitis vicibus, poft.c.
quam ſiccaca ſunt ante notaca feu appicta. Ita incipiet delinea
cum fuſco apparere colore. Que opera fi poftmodum fre.
quentius repetitur color rubeſcer. L. Addira, fuliginis atque
tartari rubri ponderati di&tæ folutioni , ſimiliter illita delineacio
fortierur colorem lucide fuſcum . Loco carcari & fuliginis can
tidem aluminis plumoſi obtinebicur color nigricans vel viola
ceus. · Solutio auri fimiliter applicaca efficit colorem griſeum ;
ſolutio bismuthi lacteum ; folutio mixta ex Q & fuſcum . 1 .
- Internoſcitur vero naturalis color ab arre inducto, cum
ope ignis, quo poſterior totus perit, tum ope F quæ plu
mula illinitur, ut ita per 12 horas in loco humido decineatur
feu quieſcat. Quo facto peribit , quod non eft niſi arte factum .
Sed fi poftea per aliquot dies radiis folaribus exponitur, recu
perat quæ jam erant delera. Notar Wallerius hæc ſuggerens,
cæteras metallorum folutiones achatem non imbuere alio.co.
lore. S. 49. mineralog. Poſſunt tamen aliæ dari foluciones
mixtionesve tingentes, inprimis ope caloris , uri tinguntur
marmora, & murrhina.

S. 389 .

Non prætereundæ hic funt chelidonia cavæ , tanquam De chaledo

achates exiles , aut ſemini lini fæpe fimiles, inhærentes aliis niis ..
achatibus , vel immixtis arenis; aut figura lapillos cancrorum
imirances. Nomen adepti ſunt a limilicudine cum chelidoniis,
fi Plinio credendum , natis in ventriculis hirundinum , ovis
excluforum . Unde & dicuntur, edle Scbmalbenfteine, & in
gemmarum doctrina non opus eſt, ut dicantur, vel pſeudo
chelidonii, vel chelidonii minerales, quod ibi per fe liquer.
Dividuntur in hemiſphæricos; ovales, concaves, & quadratos.
V. de Boodt 6. 170.
Hhh 2 S. 389.
 PHYSICA PART. Ilk SECT. I. CAP. III.
424

§. 390.

De geneſ Quod Gaffendus de Peireſcio in ejus vitá refert ; ipfum

acbatum . ſcilicet obfervaffe , filices naſci in aqua e materia molli mucofa,
quæ liquor filicum vocátur idem dicendum quoque eft de
acbate. Nam & in ejus varietatibus interdum inclufa occur
runt infe & ta, mufci & c. Carneolo inclufam parietarjam habet
D. Kundmann . in Promt. rer. nat. p.06. Albæ inclufam achari
corallinam , & Baglivus habuit ; & Kundmannus rarior . nat. &
art. col. 210. & Aldrovandus in muſeo metall. I. IV . tab.z. p . 208 .
Araneam rubram in achate Kundniannus ibidem , refert in coch
leari conſpicuam , permagni æſtimacam ; & manubrium cul
tri chalcedonium in quo vena jaſpis rubra & in ea infectum api
fimile incluſum , Ibo aureis non vendicam ; & Rumpfii acha
tem albam , indicam , cui nigr a muſ ca fua m debu it fepulturam .
Taceo inclufam aquam teftibus a&tis Haffnienf. vol. 1. p. 208.
Hincin ſolis diſco nilclarius eft, quam gigniacharem cum familia
ſua e liquore lapideſcente, non ſecus ac fuccinum fimilta &
multa plura includens .
Achatum originem Dav. Frenzelius Ephorus germarum ad Hil
persdorff prope Chemnitium A. 1751. peculiarem obfervavit
in tranco fagino integro petrefa &to 3 ulnas craflo & 108 .
centenaria ponderante, præter radiccs 12. Quem fubtusaquæ
rivalos irrigabar. Ejus frufta quædam achatis duritie ganz
debant. Cortex albide rubidus lapis evaſerat, & marga viri
delcente circumdabarur. Truncus lapideus nigrum induerat

colorem venulis albis perfperfum . Venulæ diverfi coloris

a ſucco lapidifico -metallicis particulis mineralibusve tinctis
oriuntur. Cæterum non reperitur achates niſi in renibus ve
luti & nidis lapideis , qui immifcentur rimis , petris , & mi

neris argenti. Nonnunquam cavus eft achates coloratis quarzi

cryſtallis refertus. Reperitur nonnunquam in planis campis,
montibus, Auviis , inter alios lapides, & dividi folet in
orien
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 425

orientalem & occidentatem , qui paſſim in Germania , Be .

hæmia , Hungaria, Italia reperitur, infervitque ſigillis inſcul
pendis, pyxidibus, capulis. Traétatur ſecaturque cupreis
laminis feu rotulis & -{miride politur. Dantur & concha coch
leæque in acharem verfæ .

391.

Analyſi cbemica Wallerii e filice, achare & c. obtinerur fpi- Analyfii &
rimus, quafi oleum , fyrupo viofarum virideſcens, cui fi quid fintofis ex
vitriolici additur, ipiricus fàlinus volatilis fublimatur. Aquis rum .
ftygiis præparatus filex pro dimidia' parte Colvitur. Si den
dracharum figuræ mulcis analog e abraduntur & in prunas con
jiciuntur, fumus indeoritur bicuminofi odoris, Kundmannifide.
Ett genus acharis quod igni immiſſum , myrrham olet, quod
anreachatum vocatur, teſte Plinio L.37. 6:10. mallem myrrbraa
ebates. Nara inde eſt imitatto generationis achaticæ , coagu
lando drachmam calcis concharum , cum falis ainmoniaci, fy .
rupi aceroſi citri , & aquæ, quantum fufficit ad perfectain
mixtionem obtinendam . Loco falis fubftitui poteft & tartari

vitriolari, & pariter obtinerur maſſa dura. Propius naturam

imitatur pollen filicis tenuiflimus duplo falis cartari & fluxus
atri mixtus, & colliquarus , tum quadræ vitreæ in cella impo
fitus donec deliquerit. Hic liquor ſilicum fale volatile alcalino,
aur oleo vitrioli miſtis, præber achati fimilem maffam duram .
Litbog ogmfia Pottiana mulcas habet maffas non folum pyro
machas, fed & opalo, agachi varii coloris, rúrcicæ fimiles, qua
rum gravitatem propriam non addidit. Nimis longum foret
fingulas hic enarrare compofitiones, quarum multo plures op.
tandæ ſunt. Ex his tamen jam innotefcit, non fieri e qualibet
terra gemmis affines maffas, ſed tantum ex his, quæ jam naru .
ra fua ipfis fimiles fuerant. Unde colligitur , & gemmis qui
busque propriam dari ſerram , propriumque glutinum .
Hhh 3 De
 CÆ
426 PHYSI PART . 111. SECT . I. CAP . 111 .

De Myrrhite Plinius L.37. 6.10. ſcribit, myrrhæ colorem habet

faciem minimæ gemmæ , unguenci odorem , - attrita eciam
3
Nardi.
Del BT
392 , .

Quid cryſtal Ad pellucidas pergentes gemmas, earum primordium depre

li fint in ge- bendimus in cryſtallis . Uri gemme genuine infigni præ cæ
nere ? teris mareriæ fabrilicate puritate, perſpicuiigre & claricare fplen
doris, duritieque gaudent: ita & figura externa cornuaca ordi
naria & conftanti eminent. Durities iade patet quia pyroma .
chæ lune, queridorchalybi fortirer alliduntur. Etibus impactis
düfiliunt in partes irregulares , uz igne vero vehementi, aliæ
per le ali ope'addicamenti deliqueſcunt in vitram , aliæ neuti
quam . Gravicate ita differunt, uti duritie ;. quare duriores
erunt, quæ funt cæteris graviores. : Hæc eft regula Walle
rinne Mineralog. $ .53. cujus congruentiam cum duritiei gradi

bus optaſſein indicaram eſle. Quantum id conſtare per expe

rimerita peritorum pollic, in ſecuturis annotare non præter
mittemus.

S... , 393

Criſtalli vel Dividuntur cryſtalli in bexagonas, & polygonas, quæ &

bexagona nobiliores feu gemmæ genuine dici folent, cum priores ignobi .
vel poligona . liores five pſeudogemmæ dicuntur. Datur nempe & in his
progrellio a gradu pelluciditatis & præftantiæ minori ad majo
rem . Inde & darities ita differt; utcryſtallus limæ cedar, gem .
ma nequaquam . Pſeudogemma ideoque vocatur, quia gem
mæ fubftitui, & impericis pro gemma venditari fraudulenter
ſolet , ut multo carius emantur , quam vero precio folent,
quod exiguum elle conſuevit. i . Differunt quoque gravitate
fua, cryſtallis circiter 21 , gemmis fere 31 gravitatem
aquæ ſuperantibus. Germanis dicuntur veræ : gemmæ
ächte
 CIMELIOLOGICVM , DE GEMMIS ET METALLIS. 427
Edelfeine,
ücbte Steine, apparentes autem fpuriæ vel pſeudogemmæ
unäcbte Steine.

Vogelianuon hiftoma minerale p. 134.

quarzum vocat pyromachur
rupeſtrem plus minus pellucentem . Informe vel & granulo
fum vocat quarzum vulgare, columnare ſeu prismaticum ; dicie
cryſtallum ; variis cumulatis angulis aut cryftis concretum
drufam quarzinam vel cryſtallinam ; duriſſimum vero quar ,
zum geminiam ftri &tius dictam . Linnao nitrum eſt ſal cryſtal
lis octaedris, columna prismatico hexaedra , cerminata urrius
que pyramide hexagona ; i & cryftallus nitrum quarzofum
aqucum ; gemma vero nitrium quarzofum coloratum , nempe
flavum topazius, fulvum rubrum rabinus, purpureum merby
Rus,. cæruleum fapbyrús, viridecæruleum berylles viride fama
ragdus, nigrum morfonis. Ubi improprie accipitué nitrum in
gemmis, nec luculenter gemma a cryftallo,difcernitur,
5. C.
$ 394. Kabb ,
Malo gemmis recepro loquendi uſu opponere pfeudo. Pſeudogem .
gemmas in genere, tanquam fimiles quidem gemmis, fed præ- me vel cry
ftantia longe inferiores iisdem . Sunto igitur pſeudogemmepy . falli funt,vel
romachi pellucidi ignobiles, ( viliores ), aquæ gravitatem circi. Alvores.
ter ſesquitertiam habentes. (6393.). Has duplicis generis
obſervamus æque ac Wallerius , fcilicet vel inftar aquæ aut
glaciei coloris expertes, vel fi mavis albefcentes ; vel coloratas.
Priores appellantur cryſtalli ; pofteriores autem fluores, Flüſſe.
Quia fluores aut funt naturales , aue artificiales, & gemmarum
coloribus gaudent, illos gemmis ejusdem coloris fubjunge
mns. Poſſent quoqưe cryftalli fimili ratione adamantibus ſub.

jici, fed ne ab ufu nimis recedamus , præmitcamus cryſtallos

feorfum , ideo quoque , quia cryſtalli, & ex metallis haben
tur & c.

$. 395 .
 CÆ
428 PHYSI PART . 111. SECT . I. CAP. III .

g. 395 .
Definitio Cryſtallı igitur montanæ ſ. veræ luat Pſeudogemmæ circi
cryftallo . rer prismaticæ hexaëdræ & pyramidales , in aquis falium ope
rum , fricte formatæ . ( S. 826.) . Aliæ mera referunt prismaca ſolicis præ
piilariu. dira bafibus, aut aliis adnata ; aliæ velut foluræ & integræ ex
eunc in pyramides hexagonas. Reperiuntur cryſtalli in quarzo
& ad quarzum , ut hoc illius matrix effe videatur. Differunt

tamen ab illo partim gravitate , quia quarzum metallo affine

nonnihil ejus continet & indicium venarum metalli propin
quarum præbet, ideoque aqua eft 26 usque ad quinquies
Fract.e ap
gravius, cryſtallo vix ultra 2 aquam vincente.
parent planæ & nitentes, raro parumper lamellares , vel ſqua.
molæ , quarzo vitrum fractum præ ſe ference ; figura externa
ayſtallorum conſtanter hexaëdra eſt non vero quarzi, ſemper
irregularis, & cuſpidati quæ forma druſa vocatur ; cryſtalli
bene poliuntur , quarzum male, ob rimas fiſſurasque , per
fpicuitas cryſtalli in quarzo ſemper deſideratur, quod non eft
niſi pellucidulum .
Cryſtallus vel cryſtallum nominatur a glacie, quæ græcis idema
nomcn gerit , putarunt enim vane, e glacie longo tempore
nafci cryſtallum , a xguos gelu , & seadw contraho dičtum .
Seneca nat. qu. 3. c. 25. ſcribit : unde kat ejusmodi lapis, apud
græcos ex ipſo nomine apparet. Cryſtallum enim appellaar
eque hunc perlucidum lapidem , quam illam glaciem , e qua
lapis fieri creditur. & c. Sic & Plinius H. N. Lib.37. 6.2. poſt
murrhina ait : contraria huic cauſa' cryſtallum facit, gela
vehementiore concretam . Non alicubi certe repericur, quam
ubi maxime hibernæ nives vigent, glaciemque efe certum eſt,
Unde & nomen græci dedere. Oriens & hanc mittit, fed in
dicæ nulla præfertur. Laudetur & in Europa Alpium

jugis. Juba au £ tor eft, cubicatam effoffam efle a Py .

ahaggra, Prolomæi regis præfecto : Cornel. Bæthius, & in Lu .
Gitania
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 429

Sirania naſci perquam mirandi ponderis. Quare fexan

gulis nafcatur lateribus, non facile ratio inveniri poteft eo ma
gis , quod neque mucronibus cadem fpecies eſt. Ita abfolu
tus eſt laterum lævor , ut nulla id arte poſſit æquari. Magni.
tudo ampliſſima adhuc nobis viſa crat , quam in Capitolio Li
via Auguſta dicaverat, librarum circiter quinquaginta .
Nos liquido affirmare poſſumus, in cautibus Alpium naſci
adeo - inviis, ut plerumque fune pendentes eam extrahant. Pe
ritis figna & indicia nota funt . Infeftantur plurimis vitiis, ſca
bro, ferrugine,, maculofa nube, occulta aliquando vomica,
præduro fragilique centro & ſale appellato. Eit & rufaali
quibụs rubigo, aliis capillamentum rimæ ſimile, quod artifices
cælatura occultant. , Quæ vero fine vitio ſunt, acençera appel
lagtes nec fpumei coloris limpidæ aquæ . Fragmenta far
ciri nullo modo queunt. Mire , ad ſimilitudinem acceſſere vi

trea. Sed prodigii modo, ut fuum pretium auxcrint, cryſtalli,

non diminuerint. Narrat enini; trullam HS. CLM . mercatam .
Vas pedalis magnitudinis 100 thaleris venditur. Iris Plinio
dicitur L. 37. c.9. & Zeros, que alba nigraque macula trans
verfa diſtinguitur.

$. 396.

Figuræ cauſa cryſtalli montanæ dirimuntur in iſogonas, Cryſtalli dif

prismaticas, quæ quia, iridem perſpicienti offerunt, irides di- ferentiæ,
cuncur Plinio ; & aniſogonas, quarum latera non funt æqualia ;
porro in acuminata prifmata , vel una extremitate, altera quarzo
innata;a vel utrinque ; in pyramidalem utrinque prismate deſti
tutam ; & in cavam intus hexangularem , in qua cavitate alia
cryftallus nata fuit ita, ut excidere poſſet, vel ut circa mediam
deinde aliæ naſcerentur, & media non cohærens eximeretur.
Prismara pariter ac pyramides cryſtallinæ , raro funt omnino
regulares. In Scheuchzeri itin , alpin. p. 243. feqq. multo plures
lii haben .
(Wolfii Phyſ. Tom .III.)
 430 PHYSICÆ PART . III. SECT. I. CAP. 111.

habentur varietates , a ſpato immixto derivandæ , aut acciden

tibus cauſis ; aliæ differunt proprer peregrina, quæ includunt,
utimufcum , ftramen & c. & originem e liquore limpido do
cent. Quæ nec vitro feu fpeculo cauſtico, nec igne reverbe.
rii in vitrum rediguntur, utique differunt ab illis , quæ vel per fe,
vel addito alio in igne liqueſcunt ( 395. ) . De cryſtallo islan
dica ſub ſparo egimus .

§. 397.

Cryſtalli fuo A cryſtallis montanis differunt falina , gemmis fola figura

lina. & perſpicuitate fi:riles, de quibus antea dictum eſt, inter quas

nitrofæ docent fimiles cauſas montanis originem præbere, ac ni

troſis , etfi proprerea cryſtalli nicrum non continent. Sufficit,
fimilem rerram vi Tua & vi glutinis ad confirmationem figuræ
concurrere . E metallis obtinentur cryſtalli ſolares, lunares,

joviales, nismuthi, arſenicales, mercuriules, vittiolum oʻ, xi

& cinci, itidem generis ſalini naturæ originem debentes, de
quibus confilantur Wallerii Mineralog: 5.54. append. 9. 8. &
alii Chemiæ autores.

De figura cryftallorum & gemmarum ſub finem plura erunr com

memoran la . Hic generalem caufam vi terræ peculiari &
fixis in illa elementis cæreris attribuiffe.

8. 398 .

Quid fint Gemmæ veræ Srriétlus dictæ naſcuntur plerumque ut

gemma ftri quarzum cryſtallinum polygonum , vel ut cryſtallı nobiliores

Hius diéta ? ( pulchriores ) polyedræ . Si noriori nomine quarzum extra .
ordinarium ſilex vocatur (§ 248. ) femineo ſexu & eminens
duritie pellucida egregia , erunt gemmæ filices egregiæ , aut
fi viriles mavis egregii. Vogelio in hl . min p. 137. dicuntur
gemmæ gnarzum duriſſimum ; cætera attributa vocat com
munia. Wallerio funt cryftalli polygonæ , propria gravitate
aquam
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 431

aguam ultra ter ſ. 31 fere æquantes Tagaywic græcis ; Linneo

partim alumen lapideum pellucidum ſolidillimum , partim ni.
trum quarzoſum coloratum . Quia durities, ſoliditas &c. va
rios habenç gradus in generali definitione abſtinendum videtur
a denominatione ſumni gradus, v. g. durillimus & c.

K. 399 :
Diſtingui hæ gemmæ poflunt in gaudentes colore vel Quomodo di.
fimplici vel compoſito. Simplici colore rubro gaudent rubini, vidantur ?
fulvo byacinthi, Aavo topazii, viridi ſmaragdi, cæruleo fa
pbiri, violaceo amethyſti, & purpureo obſcuro granati. Com .
poſiio gaudent duplici viridi cæruleo berylli , viridi ſubflavo
cbryfolitbus & cbryſopraſus , rubro & ſubcæruleo balaſjus, ru
bro ſubflavo rubicellus, rubro fubalbo ſpinellus, cæruleo lacte
fcente leucoſaphirus, cæruleo virideſcente praſites, nigto mo
rion , aqueo feu albo adamantes. Linnæo aliæ ſunt ſpatofa ,
adamas, rubinus, ſaphirus, cæteræ quarzofæ , ambæ cryſtal .
lis octaëdris. Monet tamen Wallerius , dari quoque hexa
gonas gemmas , quas tantum gradibus duritiei diſterminat Læ .
tum & Linnæum ſequens & granato ultimum tribuis locum ,
cui propter obfcuram rubedinem ineffe talia oportet, quæ mul
tum radiorum abſorbent, ut nonnihil nigredinis illi immiſtum
videatur. Quam ob cauſam adjungi poſſec compoſito colore
præditis. Plerasque gemmas mixti coloris Wallerius illis ſubjicit,
quarum color in illis potior ſeu præcipuus eſſe viderur, duri.
tiei rationem ante omnia habens. Nec tamen docet , omni.
busque ejusdem gemmæ varietatibus in colore eandem inefle
gravitatem & duritiem , multo minus , unde illa in gemma
auro argentove incluſa indubie innotefcere poflit. Linnæus

adamanti duritiem ſummam , rubino ſpatoſo fecundam , ſaphiro

{patoſo tertiam allignat; quarzoſarum duritiem in gradusnul
los diremit. Relinquamus igitur, illa exactiori futuræ diſcuf.
lii 3 fioni,
 PHYSICÆ PART . TIL. SECT . I. CAP . 111.
432

fioni, evidentibus tantiſper coloris noris contenti , in eſſentia

gemmarum fundatis. Plures colorum miſturas nomine defti
tutas & vitio daras ſalrem parvi aut flocci factas merito præteri
mus ficco pede. Suffecerit, hic ſingularum notas breviter ex
hibuiſſe .

$. 400.
Rubinorum Ordiamur a rubro colore ob præſtantiam inter cæteros co
explicatio. .lores, & lucis majorem pernicitatem minimainque ideo refractio
nem & refexionem (S. 341. P. I. Phyfic .), quo excellunt
rubini, tanquam gemmæ perpulcra rubedine excellentes. Lint
Não eft alumen fpatofum & c. Wallerio rubinus eft gemma

pellucidiffima, duritie fecunda, colore rubro in igne perma

niente . Qua figuram nativam vel octaëdra eſt, vel prope ro
tunda , ovalis quoque feu elliptica utraque etiam bafi plana.
Dividi folet in orientalem & occidentalem , quorum vivido
colore duricieque hunc vincit. Qua colorem rubedine gauder
modo coccinca , modo punicea, modo fanguinea, modo cera
forum . Orientalis fanguineus 20 ceratia pondere fuperans

ambunculus falutatur Carfunkel. Reperiuntur rubini vel in terra.

viridi dura, vel in marmore ſerpentino, vel in rupe rubidas
vel in quarzo & arenariis lapidibus faxisque. Occidentales a Re
gione natali dicuntur bohemici, fileſiaci & c. & pro minori
præftantia minus quoque valent. Sunt nempe hi plerumque

huores naturales, five non nifi cryſtalli rubicundæ , & pfeudo

zubini , & peudocarbunculi, aut quarza tineta , rubro colore,
feu, ut mavult Porr, fparum rubrum . Conftat rubinus e terra
metallica croco martis fimili, colore vaporis ferrei, ftannei vel
& aurei , feu mecaltico rubro tinéta. Docent hoc ipfeudoru
bini arte faéti, feu flores vitrei rubino fimiles , vel cryftalli
Arfenico & e cobalto oprimo fcoriisæris : & nonnullis foliis
rubro auripigmento tinctæ , Secundum Neri Art. vitr . 6.74.

& Pottum
 CIMELIOLOG : CUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 433

& Pottum de auripigmento. Tingitur quoque materia vitri ſo

lutione & O fæpius prius quain liquefcat.
Differentia inter gemmas* & pſeudogemmas quarzofas & ſpatofas
præter figuram , qua nafcuntur, hæc eſt, quod quarzofæ funt
metallo tinétæ & fcintillas ad chalybem edunt, fpatofæ vero
non fcintillant, nifi mixtæ fint metallo. Monet enim Lin .

naus fub fparo n . 6. dari ſpatum compactum ſcintillans, marte

tinctus & induratus, ideoque pro fimplici lapide vix agnoſci
poreſt, durities enim a metallo. Plinius H. N. Lib. 37. 6.7 .

fcribit: principatum habent carbunculi, a ſimilitudine ignium

appellati, cum ipfi non fentiant ignis , ob id a quibusdam apy .
roti vocari . Horum genera indici, garamantici , quos &

carchedonios vocavere , propter opulentiam Carthaginis ma

gna. Adjiciunt æthiopicos & alabandicos, in Orthoſia cante
naſcentes, fed qui perficiantur Alabandis. Vocabatur rubi
nus olim pyropus, & apyranita. Hisne accenfendus fit Lyrt.
curius 9.225 . ftatuant Poffeffores.
Rubini quoque adulterantur cryſtallo duplici , interpoſita partim fubli
nente bractea coccinea , quæ fraus deregitur a peritis oblique ad
modum eum intuentibus. Hinc alii cryſtallum igneſcunt, & rum
extinguant,in tin &tura coccinea 24, R & O tumque fubdita bractea
egregia rubinum mentiarur. Sed nitore minus vivaci &

limæ cedende detegetur, Ceylanenſis inſula præcipua eſt ru .

binorum patria , Namum album di &tum æquans rubinus
50000 imperialibus pretiofior habitus eft. Tavernierius

vidit rubinum Regis Perſarum ovo fimilem & æqualem perfo

ratum perpulcrum . Alius regis rubinus 17) ceracia ponde.
rans 741 millia florenum valuiffe fertur. Alius soceratia
ponderans ingenti prerio æftimarus eſt. Oprimi ab Indis Too
ckes dicuntur. Viginti ceratia ponderantem 20000 atreis
æftimarunt . Nocem juglandem æquans Prætori claffis, Spiel
berg donatus eſt a rege Candyo. Ceylanenfi regi carbuncu
lug
lii 3
 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 111 .
43.4 .

lus fuit palmam lacus, tresque digitos craſſus puriſſimus

inæſtimabilisque.

S: 401.' .

Hyacinthi Hyacinthi ſunt gemmæ fulvæ ſeu aurantii coloris, plus

& pſeudo. minus pellucidæ , aquæ gravitatem 213 æquantes. Walle

byacinthi. rio dicuntur gemmæ ex Aavo rubentes , duritie nona limam
patiente , igne liqueſcentes, & granato molliores; Linnæo
nitrum quarzoſum fulvum . Aliis dicitur rufeſcere in auro &

fimilis flammæ faturacæ carbunculo affinis. Variant nonnihil

colore hyacinthi , ita ut orientales ſint aurantii, piſo vix majores
alii crocei , alii albidius faveſcant, qui dicuntur Leucochryſi
Plinio, Xanthiones Theophraſto, achati vel ſuccino affines, qui
Plinio ſunt chryſelestrum , & mellei coloris , qui Melichryfi
(ushexguros) a Plinio falutantur, H. N.L. 31. 6.7. Poſteriores
fruſtra topaziis adſcribuntur, cum ipfis perſpicuitate & duritie
cedant. Terra hyacinthorum eſt metallica , ceu crocus ofis,
tingiturque vel a vapore, vel ſolutione plumbi ferrique. Preu
dohyacinthi naturales ſunt vel fluores vel cryſtalli hyacinthi
næ vel quarzum luteum faturninum . Plinius L. 37.c.7. Xy
ftion vocat plebejam gemmam . Vicreus Auor hyacinthinus
paracur e vitro cryſtallino vel cadmia vitri cærulei , quadruplo
ceruſſz & aliquot granis croci glis. Tingantur & cryſtalli
aurantio colore ope arſenici & auripigmenti.
Plinius l.c. de hyacintho ſcribit : primo quoque adfpeétu hya:
cinthi color gracus , evanefcit antequam fatiet, adeoque non
implet oculos, ur pæne non attingar , marceſcens celerius no.
minis fui flore.
Sed ibi loquitur de gemmis violacei dilurio .
ris coloris, ſeu cærulei, que amethyſtis relinqui poflunt; non
de luteis , vitellum ovi æmulantibus, de quibus hic agitur.
De Boodt" hyacinthos ex flavedine rubere dicit: fed igneo co.
lore rutilantes fere carbunculis annumerat ; croceos fecundo

ponit
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 433

ponit loco ſuccineos tertia, paleam non attrahenres, quos ve

terum lyakos elfe autumat, quarto vix quidquam rubedinis
ineffe ait. Sed hoc genus albidum huc æque non pertineret,

ac ipfe ſtaruit'Plinii hyacinthum inter amethyſti genera poni.

Nobiliores funt orientales ; viliorés bohemici &c. Puritas

minime vitioſa, coloris venuſtas, magnitudo & forma pre

tium ejus augent.

B. 402 .

Topazii, quibus topazos inſula maris rubri patria ipſis , De Topazio .

nomen dedit , ſunt gemmx coloris aurei in igne permanentis .
Walierius illi tribuit ipſum Laet de gemm . & lap. P- 47. fecutus
illi tribuit quartam ab adamante duritiem , quanquam poftea
cum Laeto præſtantiſſimos topazios , chryſolithos , omnes gem.
mas duritie vincere ait , præter adamantes itaque non omnes li
mam refpuunt. Sed de chryſolitho deinceps. Limzo hæc gemma
Colore alius vividior aurum
eſt nitrum quarzoſum flavum .
æquat, alius flaveſcit tantum. Patria topaziis & hyacinthis eſt

communis. Pſeudotopazii, Afftertopaſen, naturales funt cry .

ſtalli Aaveſcentes, ſeu irides citrinæ ; artificiales vero ſunt
cryſtalli tin & tæ vel fluores vitrei Aavi e cryſtallo croco martis,
vel calce, faturni cobalto & minio, ut alios præteream modos,
in Potti Lithogeognof. Wallerii G. 6. append. miner. & ab aliis
enarratos . Internofcuntur cedente limæ duritie a genuinis.
De topazio faxonico D. Pottus P. JI. Lithogeogn. diſſertationem
dedit, chemica experimenta ipſius ſiſtentem . In qua orientales,
arabicas, braſilianas, æthiopicas, peruanas excellere ; bohe
micas autem & fileſiacas illis haud æquirandas, immo quas
dam hujus nominis gemmas non niſi Audres eſſe ſtatuit, alias
tamen etiam faxonicas duritie & fplendore orientalibus pares,
Aavæ margæ druſis , vel cryſtallis, aut petræ tam duræ im
merſas, ut veluc (miris polituræ topaziorum ferviat. Sæpius
ignitus
 Æ
436 SIC T T CAP . 111.
PHY PAR . Ill . SEC . I.

ignitus exſtinctusque topazius in lamellas diſcedit, mortario

contundendas , evadit autem turbidus diuturno vehementique
igne perditis fplendore & pelluciditate lacteſcens, gypſi fere
vel fpati indolem adipiſcens, æque ac adamas & ſaphirus. Ex
perimenta cætera videantur in autore Henkelius in libellis
mineral.p.554. de ſaxonico curate agit, præcipuum natale fo
lum illis affignans Vogtlandiæ Schneckebergam , aliosque ſolis
ſplendorem imitantes, alios vini colorem , alios fuſcos, qui
capnites dicuntur, Raichtopaſc. Figura gaudeat plerumque
hexaëdra , faxonici prismatica tetraëdra irregulari extremis
obtuſis, quæ extremá cæteris elſe ſolent meliora . Vogelio di
cuntur adamantes flavi topazii . Duplici modo in igne ob
diverſam indolem fe gerere obſervantur. Alii enim ſuum amit
tunt colorem , alii præfertim orientales cum retinent, braſi
liani vero illum quidem perdunt, fed in catillo inter cineres
igniti rofeum illius loco fortiuntur, ut rubinorum nomine pre
tioque digni fiant . Dicitur color
Dicitur rofeus,
color rofeus, eo pulchrior fieri,
quo obſcurior & deterior ejus color naturalis fuit. Notaru
omnino dignum eſt hoc cxperimentum , topazios ita perficiens,
ut inſtar adamantum tra£tandifior æſtimandique. Fumoſi ſat
magni reperiuntur & molles, ut vafa inde confici poſline ma
jora. Vid . Col. Guettard ſur les Topafes. Dantur 12 pondo
æquantes & 2 ulnas longitudine.

S. 403

De Smarago Smaragdus a opagacow , ſplendeo , vel & opagarew reſono

dis, dietus , eſt gemma eximie viridis, Wallerio duriciei (mediæ )
ab adamante quintæ. Viriditas ejus igne non corrumpitur,
fuperatique dum perfecta eſt læriſſimorum virentium pratorum
pulchritudinem. Naſcitur in quarzo juxta aurum fæpe figura
columnari prismatica octaëdra , hexaëdra & tetraëdra etiam ir
regulari, extremis obtulis. In tenebris lucet electricus factus,
irem
 CIMELIOLOGICUM , DB GEAMIS ET METALLIS. 437

item pulvis ejus cum aqua in pultem redactus ſiccatusque calore;

& palleſcit quidem quamdiu eſt vehementer excalfactus ſeu
ignicus ; ſed cellante fervore redituque in ſtatum naturalem re
cuperat ſuam ſplendidam viriditatem . Limæ tamen egregiæ
aliquatenus cedir. Orientalis ſmaragdus viret lucidius dilu.
tiusve; occidentalis vero faturatius (dunkelgrün ),utad cyaneum
alludere videatur. Pſeudoſinaragdus naturalis eft cryftallus vi.
reſcens viridisve , ideoque falutatur cryſtallus ſmaragdina, vel
quarzum viride Linnæi, ſive ſpatum viride Vogelii p. 164. Fa
Eticius paratur e cryſtallo ,cui 4s æris ſcoriarum admifcetur,
vel ex ininio & jo æris colliquaris ; vel emixtis ſilicis & cryftalli
partibus adje & to minio ; vel ex croco martis & ære ufto colli

queſcentibus. Præſtantiores ſmaragdi oculis ſuo colore perju

cundi ſunt, uti Nero fertur per ſmaragdum intuicus eſſe pugi.
les luctatoresque concertantes , unde ſmaragdus di & tus eſt
gemma neroniana . Ob raritatem prxſtantiæ triplo majori pre
tio emitur , quam adamas ejusdem magnitudinis. Dantur Sma
ragdi nucem avellanam æquantes, & Linſchotanus 4 granis parem
æſtumat 80 aureis fcutartis . Genuæ in ædes Laurentii cathe .

drali habetur vas cavum ſmaragdinum , tefte oculato Keislero

Epiſtola itinerar. 38. fere duas fpithamas continens in diametro
hexagoni, profunditate interna 6 , externa octo pollices , ci
tra cælaturam ullam , ut eo melius pateat ejus integritas. Huic 1
æquiparar idem ſmaragdum a Carolo M.cænobio Reichenavienſi
donatum , 28 libras ponderantem , incluſum quadro , & major li
bro formæ integrifolii, duos pollices craſſum , diagonali longiori
bazi fpichamam longum . Cujus quamque librar
gemmarii 100000 florenis ſive 25000 uncia
lium emere voluerunt. Ibid . Epift. 4. in
Vindobonenſi cimeliarchia dari dicitur 300000
thaleris æſtimatum . Conſtac Smaragdus e terra
metallica ærea .
( Wolfii Plys. Tom . III.) Kkk Repe
 438 PHYSICÆ PART . 111. SECT. I. CAP . III .

Reperiuntur fmaragdi in India orientali & occidentali , nec non

in Cypro , M. Britannia , Helvetia & c . Græcis vocatur 70610 ,
ut & Horatio viridis lapis, & dum porraceus fere eſt ** & 45.vos.
Plinius varia ſmaragdorum genera L. 37. c . 10. laudat , ut fcy.
thicum , bactrianum, ægyprium , articum , æthiopicum , per
ficum , thoricos , fmaragdirem & c. quze lubentes prætermittimus.
Apocalypfis refert Imaragduin inter fundamenta urbis cæleſtis
c.XXI. 19. & habcbatur quoque in pectorali facro Aaronis
Exod . XXVIII. 17.
;

$ 404

Quid fit fac Saphirus vel ſapphirus a loco græciæ diétus, eft gemma exi
phirus ? mię cærulea ; Linnæo lapideum alumen cæruleum . Wallerius illi
tribuit duritiem ab adamante tertiam , & colorein cæruleum igne
fugacem , figuram octaëdram irregularem . Præftantiores funt
orientales, peruanæ ceylanenſes & c., occidentales vero inferioris
commatis, uti bohemici, faxonici, anglici , gallici &c. Colore na
tivo modo ſaturatior eft, & pulcrior , qui mas appellatur,modo pal
lidior, dilutiorve femina. Plinio ſaphirusnonnunqzameſt lapis ar
menus f. cyanus & c. Conſtant e terra quafi ferrea , & ferri
colore ; quod vel inde pater, quia ejusminera in pulverem red .
ácta a magnete mire ducitur, quare & color in igne perit ve
hementi. Gemma vero non tantum durar, fed & colore amiſſo
adamanti alſimilatur, uti duritie ita colore ; ur & inftar ada
man cis for met ur , pol iat ur & ven dic ecu r. De colore mixto

poſtea dicetur . Urgratior appareat , ſubjici illi fo !et pulcre tin.

cum cyaneo colore folium argenti vel glutinis huronis. Pſeu
doſaphiri nativi vel ſunt cryſtalli ſaphirinæ , uti Callais Plinii
vel quarzum , Linnao nitrum quarzofum , coeruleum ; fa & ticii
aurem funt fluores vitrei cærulei , cyanei &c . quiformancur
e cryſtallo , cobalto , aut nitro cryſtallino , diu faltem per
6 horas igne forti cum ſmalco pauco , aut zaffera liquefcents,
qui
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 439

qui fluores quoque encauſta, amaufa vel ſmalta dicuntur. De

quibus plura dabunt Neri & Iſaacus Hollandus.

Facticius ſaphirus fæpe veſiculis eſt refertus , faltem & is, &
quisqùe pſeudoſaphirus duritie & fulgore genuini ſaphiri caret .
Oculis fere eque jucundus eſt, ac ſmaragdus, & in facro quo
que ulu celebrarus Exodi 28. v . 18. & 24. V. g . ſeq. Sic &
in fundamentis urbis cæleſtis nominatur ſaphirus Apocal. 21 .
v. Ig . Pretium ejus differt pro pulchricudine coloris, pero

{ picuz puritatis , duritie & magnitudine , ut præſtantiſſimus

pretio adamantis æquiparetur. De que pretio in fequentibus
exponetur.

§. 405 .

Amethyſtus , dictus ob vanam opinionem ebrietatem Quid fit amo.

arcendi a græcis , eſt gemma egregie violacea ſplendidaque. thyſtus :
Linneo dicitur nitrum quarzoſum purpureum . Wallerius illi
tribuit duritiei gradum ab adamante feptimum , unde limæ ce
dit, & in igne non ſolum colorem perdit, ſed quoque lique
fcit. Nihilominus Nicolſius notat gaudere præftantiorem orien
talis adamantis precio. Figura , qua naſcitur in quarzo , vel eft
octogona, vel teſſellata, interdum & pentaëdra, & c. Orien

tales naſcentes in India , Arabia , Armenia ,

Æthiopia & c. ex
acte violaceo gaudentes colore, duriores præſtantioresque cæ
teris reperiuntur, & de Boodt notat L. 2. c. 22. de gemmis, præ
cæteris commendari , quibus in purpura refulgetroſeus nitor,
carbunculi inſtar, qui ope ignis in adamantes ita verti poſſint,
ut fucus vix a pericillimisgemmariis deprehendi pollit. Vidit
talem ſimillimum & æqualem adamanti annulo, incluſum , 200
thaleris emtum , & fplendorem genuini adamantis eximie men
tientem . Occidentales reperiuntur in Bohemia , Germania ,
Saxonia & c. minori duritie gaudentes, quare minus expetun
tur, etiamfi colore excellunt. Dantur vero colore cum facu
Kkk 2 rato ,
 440 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. u1.

rato , tum dilutiori præditi paranites, qui illis vilioręs cenſen .

tur. Conſtant e terra martialiæreaque. Pſeudoamethyſti na

tivi vel ſunt cryſtalli amethyſtinæ , vel quarzum Linnai pur

pureum . Facticii ſunt fuores vitrei, & fiunt e filice puro rubido,
minio , magneſi & pauca zaffera, tefte IVallerio hæcdiſtinctius
enarrante appen.d. 9.6. Alii quoque alios habentmodos vitrum
ita tingendi.

D. Kundmannus in arior . anat. y; art. p. 196. refert & cubicum

amethyſtum , quem non abs re Wallerius mineralog. 9.54. ſpa:
tofæ adjudicat cryſtallo . - De mixtis amethyſtis mox agetur.
Fulgebat amethyſtus quoque in fcuto peétorali Aaronis Exod.
28. v . 19. a fomniando ibi nomen habens , ui in Græcia er
ronee a crapula pellenda, vel a diſſipandis vaporibus vini , ſi
umbilico applicetur. Neque minus laudatur in fundamentis
f. urbis cæleſtis Apocal. 21. V. 20.

g. 406 .

DeGranatir. Granati a flore malorum hujus nominis ob levem con

venienriam nomen ſortiti funt gemmæ obſcurius purpureæ,
colorem in igne retinentes. Linnæo funt ſtannum cryſtallis tel.
fellatis rubicundis , f. ſtannum polyedrum purpurafcens vel
gemma plus minus pellucida,duritie octava, colore obſcure rubro,
in igne permanente, lapide liqueſcente. Quæ poftrema retinec 1
Wallerius in Mineralog. S.54. Caret autem ſplendore gem
1
marum genuinarum , utpote non niſi nitens in plena luce.
Propter obſcuritatem impuri vel mixti quadamtenus eft colo 1
ris, ideoque & propter copiam vulgaris & vilior granatus.
, Datur qua figuram nativam rhomboidalis , octaëdrus, dode .
caëdrụs, decateſſaroëdrus, icoſaëdrus, icofiteſfaredrus, & ir
regularis five incertæ figuræ . Darur & mixti coloris cum
flavo & violaceo . Reper iuntur nati in fchifto , perra, lapide

calcareo
 CIMELIOLOGICUM , de GEMMIS ET METALLIS. 441

calcareo & arena. Orientales bohemicis ſunt cariores, quia

4 grana pendens duobus emitur thaleris. Laudatur impera

toris Rudolphi granatus ob puritatem & magnitudinem , qua

nucem avellanam exæquavit. Vilitatis caufa vix adulteratur,
etli facticius darur .

Amethyſtus veterum , inquit de Boodt cap. 30. de gemm . nunc

granati nomen obtinet. De Boodt L. II. c . 26. fcribit : fi
granatus bohemicus aut orientalis avellanæ magnitudinem
æquat, rubini veri precium æquare deber. Exigui vero ob
copiam ſunt admodum · viles .: Majores perforati eximii
& polici foraminibus examinantur, c. g . a piſi magnitudine
incipiendo, & piſi diametrum augendo usque ad 4 piforum
diametros. Parvi ad libram venduntur, quorum pretium au
getur pro magnitudine. Si piſum æquant diametro , dicit
4 valere thalerum . Si diameter & major, hunc uno æſtimat
coronato , & diametrum 1 piſi habens, tribus coronatis, & fic
ulcerius auget pretium proportione tripla, usque ad feptimam
magnitudinem . Ita 16 magnitudinis = 4 piſorum diametris
grana tum æſtimat 45666 thaleris. Sed uſu recepto ni
mium quantum infra hec preria granati emuntur. Addit Iſa

reni granati , dum absque vitio funt , & colorem gratum ha

bent, igni refiftentem , pretio orientalium veneunt. Orienta

les figura, colore ac duritie perfecti ceratium pendentes 2 tha

leris ; fi4 pendent 4 thaleris &c. Æſtimari poſſunt dupli
cando pretium usque ad 10. ceratia ; poſtea illad usque
ad quadrageſimum ' triplicando , inde ad 60 quadruplicando ,
ad 100 quintuplicando &c . Forte rubinos colore "granatis
ſimiles in mente habuit , aut iisdem granatos duritie æquipa
ravit, quia addit, orientales dici rubinos de rupe ( della roccha)
& fpinellorum pretio æſtimari poſſe.

si
Kkk 3 §. 407.
 PHYSICR PART. 111. SECT . I. CAP. 111.
442

407.

Rubind Nunc mixti vel compoſici coloris gemma , aut per nomen

mixti, ipſum , ſi aptum eſt, patebunt; aut faciles babebunt ſignificatus

($. 399). Inter has bino gaudent colore ſuperiori ( ſupra me
dium viridem collocando, ſeu alterutro , ſeu utroque. ) 1)
rubicellus eſt rubinus colore rubro & flavo mixtus, circiter ſtra
mineus , qui in igne amitticur ; 2) Spinellus colore rubeo ſub
albo, vel rubinus pallidus , Plinio femina ; 3 ) balaſjus vel pa.
laciuś colore incarnatus & ſubcæruleo mixtus, quafi matrix &
palacium rubini nominatur. Gauder colore kermeſino fi laccæ
forentinæ diluto , admiſto cæruleo vel roſeo , & reperitur
quoque in venis ſaphiri. Teſte Linfcbotano pulcrior purior.
que unius ceratii æſtimatur decem aureis: hinc & adulteran
tur ut rubini.

S. 408.

Hyacinthi Hyacinthi admiſto colore violaceo alterum genus florum

mixti . hujus coloris exprimunt , qui dicantur byacintbi fubcærulei.
Leucocbryſi, quando ex albo flaveſcunt, & plus albedinis fere
quam favedinis habent, huc itidem referuntur. Si quod da.
tur hyacinthi genus propemodum album & perparum flavedi.
nis admixtum habens , inſtar ſuccini albidi , qui force lyncmri
dicantur. Franc. Ruæus, affert quoque ex fulvo cæruleos,

quos de Boodt in dubium vocat, ni ex alterutro colore cantum

minutim infperſo variegati ſunt.

S. 409 .

Topazii Mixti coloris topazius eft : 1 ) Chryſolitbus colore viridi

mixti, & fere aureo ſaltim ſubflavo , in igne fugaci. Wallerio dicitur
gaudere duritie ſexta ab adamante, fed Vogelio minima omnium,
unde limam ſentit. Quando ſplendidior chryſolampis appel
latur ; 2) Quando porrinus viridis potior eſt Aayo colore,
cbry
#
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 443

cbrypralius, grüngelb, aut fi variegatus eſt ex his coloribus

ſplendidis, cbryſopteron. 3) Wallerius huc etiam refert ipſos
met praſios , quia aliquid aurei coloris admixtum habent,
non exigua mole interdum gaudent, nec magno veneunt pretio.
Huc etiam referatur Pſeudotopaſius vireſcens, vel pſeudo
cryſolithos.

§. 410.

Quando ſmaragdus mixto gauder colore viridi & cyaneo , Smaragdi

blaugrün , qui Smaragdites vocari poteſt, ne hoc nomen idem mixti be .
fonet, ac chryſopraſius ( 8. 409. ) , vel ipſe praſius . Quando rylius.
gaudet mixto colore viridi & prafio , dicitur Sniaragdopraſiu ,
s
Nicolidi dicitur pellucidulus plerumque , mediæ inter utrumque
indolis. Quod & de Boodt c. 60. confirmat. , Quando dilu
tiori viridi & Aavo , f. cæruleo , h. e. aquæ marinæ colore

gaudet, appellatur beryllus (Brevia.es ), qui eft gemmapellucida

thalallina . Linnæu beryllus eſt nitrum quarzoſum viride cee . ?
ruleum : qui tamen inter ſilices quoque haber beryllum , ſed
rubrum (8.387.). Datur duplex berylli genus, quo pelluci.
dulum quaſi beryllum dicamus . Wallerius eum vocat gemmam
pellucidam , duritie decima , colore thalaſſino ( marino ) igne
liquabilem , Plinii angitem , italorum aquam marinam . Color
marinus mixtus eſt ex viridi cæruleoque, Seegrün, vel celadon
gallis , obſervarunt inde a multis - fæculis gemmárii varietates
berylii, quas Plinius recenfet , e quibus præcipuæ funt hæ,
chryſoberyllus, hyacinthizon , cereus, oleagineus , æroides,
quæ tamen confundi cum aliis mixtis videntur , ut cereus &c.
Naſcuntur, inquit de Boodt, c.70 . 1. 2. ad radices Tauri mon
tis , ad litora Euphratis, &c. nempe orientales . Occidentales
occurrunt in Germania, Bohemia & c. Fasticii fiunt ex ære

uſto in pollinem redacto , immiſto cryſtallino pollini vel vitreo.

Sufficit drachma æris tingendæ libræ cryſtallinæ . Aquæ color
marinus
 44+ PHYSICÆ PART . ' 111. SECT . I. CAP . III.

marinus conciliatur ope pauci coloris cærulei indici , & í vi .

ridis coloris. Q : 10 plures policura angulos adipiſcitur , eo vi .
vidius ſplender.

Beryllus ab herba cognomine & concolore nomen traxit, Hebræis

ab: urbe maritima Tharfchiſch , magni factus eſt. • ° Plinius
L.37. C.S. fcribir, India.eos gignit , raro alibi repertos. Po
liuntur omnes ſexangula figuram , arcificum ingeniis , quoniam he :
beſcunt, ni color furdus repercuſſu angulorum excitetur. Ali
ter enim politi non habent fulgorem eundem . Tumne augetur
c.no ? Memorantur & inter gemmas facras Exod. 28. v. 20.
Apocal. 21. V. 20 .

S. 411 .

Mixti fa. Saphiri lacteum colorem admiſtum habentes dicuntur leu

phiri. coſapbiri & reperiuntur in Bohemia &c.; quia minori cæte .
ris darixie gaudent , viliores precio ducuntur . Quando viri
dem colorem immiftum habent, five cæruleo fubvirides ſunt,
dicuntur fapbiroprafii, vel ſaphiri praſites, grünliche Sapbire.
Plinius L.37. c.9 . cum Diofcoride loquuntur & de ſaphiro aureo,
qui ob puncta aurea inſperſa chryſites vocetur . Plinius ibid.
cap.10. Callais inquit , ſaphirum imitatur, candidior, & lito .
roſo mari ſimilis.

S. 412 .

Ainethyfti Amethyſtus ſubAavus ( gelblicher) Plinio dicitur facodion ;

mifti. pallidior vini colorem immiſcensſapiros ; fanguineum colorem
adjungens, iraque ſubruber pederos , ein Wayſe , vel antheros
cum eodem nuncupetur. L. 37. c.7. Diſcernitur ibi quidem

paderos & pæderotes , ſed non fatis lucide , ut fufficiat unum

nomen retinuiſſe. A puero & amore dictum effe pæderos
norat de Boodt c. 46. quod gemma amore digna fit, cui re
fpondeat nomen germanicum ein Webſe ( pupillus), & ad opa.
lum
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMÍS BT METALLIS. 443

lum refert, - & 6:47. ed Pſeudoopalum diaphanum , parum

coerulei lactis & flavi coloris in fe habentem . Plinius quoque

memorat genus carbunculi ametbyltizon , quod Wallerio elt

Pſeudorubinus amethyſtinus.

$. 413

Millis granatis flaveſcentibus ſacure ; nigreſcentibus, De miſtis

ſpinellis vicinis & c. almandino ſeu alabandico Plinii, qui am granatis
bigere dicitur inter granatos & rubinos, item almandino Plio marione.
.nii træzenio , maculis albis interftincto : progredior ad morio .
nem , quem Plinius L. 37. 6.10. gemmam indicam , nigerrimo
in qua
colore cranslucentem , quo caſu & pramnion dicatur;
miſcetur & carbunculi color, alexandrinum ; ubi fardæ cypri
Xenocrates
num . Naſcitur, inquit, & in Tyro & Galatia ;
& fub Alpibus naſci tradit. Hæ ſunt gemmae , quæ ad ecty:
pas ſcalpturas aptantur. In Misnia quoque moriones reperiri
Knautb teſtatur. Linnæo dicirur morion nitram quarzoſum
nigrum ; ſed Wallerius Mineralog - 9.54. ſub cryſtallo obfcura ha
bet cryſtallum nigram , pellucidam , quæ Luidio dicitur iris
coloris anthracini, Plinio morion & pramnion. Ibidem Wal.
lerius alabandicam vocat cryftallum nigri & rufeſcentis coloris,
inſtar ſanguinis coaguli . Boëtius de Boodt morionem accenſet
onychibus, vocatque onychem nigrum prorſus, ſed dubitan
ter. Addit enim : iſtius generis eſt forte obſidianus lapis, ni.
gerrimi coloris, aliquando & pelluciduſi , qui habetur in Hi
(pania & Æthiopia. Hiſpania mircit hodieque calculos nigros,
ſplendentibus zonis candicantibus interſectos. Ex India qui
dam lapis niger affertur, qui zonis albidis caret, de gemmis L. II.
0.91. & c.303 . ait : Plinius videtur Bohemorum topaſios in

nuere , qui ex nigredine transparente velut ſcintillane, & nă

gredine exufta aurei apparent .
LI) Voga
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.)
 Æ
446 PHYSIC PART . Fil . See T. I. CAP . III .

Vogelianum fyft. miner. morionem non habet, fed tantum fub como
neis filicibus p. 134. mentionem facit filicis nigri micantis,
quo vitriarii utuntur ad nigrum vitrum parandum ; & acha.
is nigræ islandicæ , quem Henkeliui igne liqueſcere ter
Itarir .

$. 414.

Nobilifina Reſfat adamas , der Demant, gémma omnium duriſſima,

gemma ada gemma princeps, gemına gemmarum , gemima ponderofillima.
MAS .. Jo. Ellicot. docuit no . 476. Philof: Transact. ſuos adamantes

optimos effe = '3525. leviſſimos 3 , 501 , ad aquam = 1000.

Cujusque vis refringens = 7845 , adamantis = 14071. ejus
dem ad aërem purum ut 4ro . ad rooo. (S. 529. P. I. Phyfic.);
Quæ Limæo eft alumen lapideum ſpatoſum teſſera æquali , du
ritie ſumma, colore aqueo , igne perfiftens, octaëdra turbi.
nata . Wallerio dicitur lapidum (& gemmarum ) duriſſimus,
wloris ita expers, ut aqua in igne fixus qua figuram & gravita:
tem variæ cryſtallinæ figuræ . Datur octaëdrus turbinatus, cæ .
teris præftantior, durior , fulgentiorque ; tabellatus planus:
que reffeltatus, & rorundior, reliquis duritie impar , five tota
fuperficies fit rotunda , five dimidia cantuma Adamantes

orientales, indici & arabici , fi arbinati ſunt utrinque, po.

lygona fuperficie utraque expoliunrur , ut eo magis fuk
geant & quafi. fulgureat luce colluftrati; fi cufpides ne:
queunt apre diſponi, aut ob alias cauſas non arrident, abra

duntur, ut planis glabiris ad latera parum angulofis fulgurent,

quales & formantur parum viliores ex teſſellatis malaccenſibus;
optimicolore cenfentur aquæ limpidæ ſimillimi; alii enim flave:
fcunt, virideſcunt, nigreſcunt aut cæruleſcunt nonnihil , aut
chalybis colori affines videntur, liderites dicti. Adamas
diurno folis fplendori expoficus, coruſcat in tenebris, ut cæ
teræ gemmæ genuinæ ; item fi vitro affricatur, donec incale
Scat
 CIMELIOLOGICUM, DE GEMMIS ET METALLIS. 447

ſcar, lucet inftar argenti politi . Flaveſcentes quoque phoſphore.

ſcunt, poftquam igniti fuerunt. Quia electricus fic adamas, ut
aliæ gemmæ, mirum videri nequit , fi tum quoque effectus
electricos edit.' Inter præcipua adamantis puri criteria refer
tur immutabilicas in aquis ftygiis pollen ejus cinereus, & at
tractio maſtiches nigræ.
Sic de Boodt L. II. a 1. ſcribit: proprium eft adamanti legitimo,
quod tincturam ad ſe rapiar, fibique ita applicer &
uniat,
ut micantes nitentesque ac vividos fuos radios procul jaciat.
Hec nalli alii gemmæ ita applicari poteſt, ut niteat veri ada
mantis inftar. Tin &tura autem hæc fit maftice mandato, cui
exiguum cboris in atrum pollinem exuſti adjicitar, ut nigre
[ cat.Maſtix calefieri parum & adamas debet, ut impoficus
maſtici ftatim illi uniatur, ac vivos undique radios emittat.
Aliæ gemmæ huic tincturæ impoſite , ita non radiant, fed vei
nihil lucis refletunt, vel quaſi per nebulam . I lac nota gem
marii verum adamantem a ſpurio internoſcunt. Quam no .
tam ut eludant falfarii, ex frumentigranoferro candenti oleum
exprimunt, quod vel fuligine picis vel eboris ulti atro pul.
vere tingunt , ac pſeudoamanti ſubfternunt ita , ut inter tin
& turam & gemmam quidqucm aëris reſter. Ali liclofericum
nigrum ant ſpeculum fubornant. Qua fallacia vel gemmarius
decipiatur, niſi eximat e capſula gemmam , aut lima exam.inet.
Rationem convenientiæ ponit in ſimili ignca natura, cum cæte
raram gemmarum magis aquea lt . Mallem in copia æthe
ris adamanti infici eam ponere & duritie, quibus ærheris ra
dios copiofe reflc & it. D. Wall putavie adamantem reéte dici
phosphorum mineralem Phyf. Tr. 314 .

g. 415 .

Pſeudoadamantes naturales ſurrt, vel Querzum purius du- De Apurais

riusque; vel lilex aut cryftallus puleriør pellucidiorqué , uti adamasti:
LII 2 dieti bus,
 448 PHYSICA PART. III. SECT . I. CAP . III.

dicti adamantes bohemici , hungarici , ſeu europæi , & mol

liores parum cryſtallo nobiliores. Deinde adamantes menti .

untur gemmæ aliæ coloribus ſuis orbatæ, uti faphirus, chry.

folithus, topaſius amethyſtus, quando calce viva vel chalybis,
ſcobe ſepulti igne exuruntur , donec color evanuerit. Quo
duriores illæ ſunt gemmæ , eo ad fraudem tegendami aptiores
funt. Quomodo Lewenhok adamantes veros & ſpurios mi
croſcopio diſcreverit, præfertim ignitos, legeſis Pbiloſ. Trans
47. 120t. 324. p. 4790 .

§. 416 .
Adamantum
Negant autores; adamantem inter cryftallos reperiri, ut
emendatio.
propterea nec adamas cryſtallus dici pollit, nec cryftallus ejus
matrix . Quia adamas cæteris paribus eſt gemma ſplendidiffima
& preciofiffima, & reperitur plerumque in rupibus & rimis
perrarum , raro in fundo fluminis, fed haud raro impurus eſt,
auferre illius nebulas maculas & colores ſtuduerunt gemma.

rii , partim aliquot diebus illum igne vehementi urgendo , ut

purior inde nitidiorque prodeat ; partim aqua mercuriali es
ftibio deftillata . Sic iie Boodt L. 2. 6.4. refert adamantes
iſta aqua expurgato ; duplo cariores evaliffe , & in arcanis ha
bere aquam ejusque ulum . Neque tamen fic alia ejus vitia,
uri fiſſuræ , vomica occulca, rugæ , umbra, ferrugo , ptery
gium , capillamenta & c corriguntur. Quare fecandus aut
ſculpendus eft ita, ut evaneſcant.

Nomen adamantis a dapaw, domo , derivatur, quod indomi

tus feu nulla alia materia quam fuomet & pulvere tra & tari &
poliri poteſt, omnes vero -alios lapides duritie vincit, immo
alia quæque corpora. Hebræis dicitur oibos a fran
gendo, cum àlia dura frangar & fcindat , uti vitrum & c.
Arabibus - Diamab , unde diamant, diamante cæceri populi
fecere,
 CIMBLIOLOGICVM , DE GEMMIS ET METALLIS . 449

fecere, a durabili perſeverantia dicitur. Plinius L.37....

incredibilia de indomita ejus vi enarrat & c.

§. 417.

Modus adamantes conſtruendi & auro includendi eſt triplex . Diviſia ada
Etenim aut ita turbinati ſunt, ut poflit & fuperior & inferior mantuin
eorum ſuperficies in'aliquot ſeries polyedrorum , v.c. triangula- Structure.

rium , redigi , ut eo pluribus angulis lucem vivide reflectat in

longinquum . Quales vocantur a ſplendore eximio fulguran .
tes, brillants, Brilianten , & in ſummo habentur cenſu precioque.
Varierates figurarum prætermitto , notans tantum præftantif.
ſimos cenſeri, quorum & inferior & ſuperior prorfus aut pæne
æqualis eſt altitudo , inprimis fi & diameter altitudinis- latitu
dinisque eſt æqualis . Quod ut manifeftius confpicia

tur capſula & fubtus patere ſolet. Rariores hi funt adamantes,

ex illo in unico genere utrinque polygono Dickſtein ; perendi,
quod Pliniusvocat larerum ( ſexangulo ) polygono lævore tur ..
binarum in mucronem , aut duabus contrariis partibus, quo
magis miremur, ut fi duo turbines latiſſimis ſuis partibus jun .
gantur , magnitudine vero etiam avellanæ nucis .. Alterum

genus ftructuræ ademantis rofeum , Roſenſtein, roſettergallis ap

pellatur, cujus ſuperior tantum pars eſt polygona, ut fulguran
tium ; inferior baris plana , fi integra eſt, cinctura fubornatus .
Sed ut major appareat, fuperiori cruſtæ tenui adamantinæ fub .
jici folet, cryſtallus, lilex, aui topaſius ope maftiches affixus ..
Quibus ne fraus fiat, inſculpi annulo ſolet d : ut duplex effe in.
nuatur. Terrium genus continet trapezium , den Tafelſtein ; ſu :
perficie prominente quadrangula in medio , ad lateribus circum
dara polygonorum ferie (8.414.). Quale s &
Quales & parum craſſiciei
habere folent, & facilius parantur , & minori cæteris pretio
conftant.

Lll 3 Sa 418 .
 -
450 PHYSICÆ PART . III. SECT . I. CAP . 111.

V. 418.
Pondus Boules
Magnitudinem adamantum Plinius haud majorem nove
moles ada- rat nuce avellana (8. 417.) . De Boodt non vidit niſi 37 , alium
mantuit no
140 , & tercium 250 ceratia pendentes, & poftremam paryo
torunu .
gallinæ ovo æquiparat, quod utique nuce avellana majus eft.
L. II. de geinmis. Hiſce ſubjungo e recentioribus, qui cele .
brantur, adamantem magni Ducis Hetruriæ 1391 , Regis Lu
Aitaniæ 215 , & maximum omnium memoriæ prodicum da
gni Mogoris 2797 ceratia pondere æquantem. Quia Eifenz
jelmidius de ponderibus p.19. notat 148 is ceraria facere un
ciain pariſinam & i ceracium 3. gran . & ceratium in gemmis
reſpondere 535 drachmä parilinæ, haber drachma 74 granuli,
quando pariſina habet 72 . Inde ceratium in gemmis minus
eft ceratio aureo , dividitur tamen in 4 granula , quæ in pari.
Lino tantum faciunt 3 circiter granulorum pariſinorum . Et
pariſina grana 72. colonienſia faciunt 651 , & pharmacevtica
567. Appellari idee quoque gemmarium ceratium folet qui
latum , cui 4 - tribuuntur granula Quare 47 quilata kabent 148
aureis ;
granula = 144 aureis 140 habent 560 = $ 53 : 250 ha
bent aſſes 1000 = 975 ; 279 } habent 1118 = 10871 gra
Bulis pariſinis, ſeu allibus aureis, quorum 72 (ſcutato ) drach .
mæ o inſunt. Hinc & magnitudo erui poteſt. Sic enim nu .
cis pondus aquæ eller = 50 granulis ſeu aikbus, efficerent
IIS
1 $ 22 nuces circiter, & * 380 — 20 . Ovum gallinæ
Le habet ad aquain uli 19 90 : 1000, unde 20 nuces prope
cum ovo conveniunt.
D. Rich . Davies in ( ua ſpesif gravitatis corporum tabula , inferta
Philoſ. Transact. No.438. art.9. p.434. monet : that the ca.

rat of jewellers was originally a 144. th. part of the venetian

ounce, equal to 3 } trois grains ; which is degenerated now
to 3.6 gr. " This carat is divided into 4 parts or grains.
Thus a Braſilian diamond, examined by Jo. Ellicot, was at the
- abſo
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS . 45L

abſolute weght of 927 troy grains ;' = 29 carat and

grain . Hinc uncia venera habuit 144 = 3 } = 480
grana trecaffia. Quia 567 grana pariſina æquantur 576
trecaſſinis ; anglicum gemmariorum cerarium valeret 316
Ellicor fertur examinafie 14 adamantes , inter quos majores
duo braſiliani habuerunt 92 ,4.5 & 88,23 & unus indice
orientalis = 29 , S-S granorum trecallinorum Bilanx docima:
+
ftica fertur 56 grani indicaffe . Ejus examen adamantum ſur
fceptum A. 1745. habetur No. 476. Transact . Philof.

S. 419 .
Adamantes purillimi optimique crudi ab indis ven- Pretii adau
duntur ſuis ponduſculis , rati dictis , & 1 rati = ſ cerații f. mantum ta
quilati noftri. Rubinus y. g . pendens r = ;n 40 uncialibus bule .
philippinis. En Wallerii æftimationem quadruplicem adaman
num , in qua ſeries prima A. notat pondus crudorum & ela
boratorum in quilatis , B. pretium , quo ibi plerumque emuns
tur, €. pretium rofeorum Tavernierii; Đ Suecicum , E. Ham
burgenſe; F. Amftelodamenfe , G. angiicum gemmarü Dav .
Jeffriefi, C. Đ . E. F. æſtimantur thaleris , G. libris fterling
gicis , quæ circiter 6 reſpondent thaleris.

A. B C. D: E. F.

as I 1 6 6 8 8
4
9 18 16 24 24 crud: polit:
QUI = 412 So 48 64 70 20 St, 4

200 192 256 220 4 16

16
3 29 . 450 ! 432 576 5009 36

4 38
8 800 768 1024 ] 11ao 16 64
3
5
S 47 1125011:200 160011400 2.5 100

Submonet vero' Wallerius 1 ) fulgurantes cariores eſfero

feis, trapezios valere dimidium rofeorum , & vulgo dictos
Dick
. 452 . PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 111.

Dickſteine minus valere trapeziis, ita fere, ut pro his circiterva .

leat ſeries D. pro trapeziis ſeries C , ſeries E. pro roſeis miaus
claris, pro claris autem duplum ſeriei C , & his addendoro
Taver
ſeorum pariorum habeatur pretium fulgurantium .
nier & Jeffries preciuin æſtimant e quadrato ponderis, dužio
in pretium aflis e . g. fulgurantem = 6 allibus æftimat 6 ' =

36, & ſi as valet 10 thlr . ejuspretium ſtatuit = 360 thlr . Sic

fi æquatur adamas 12 allibus = 3 quilatis , eft 3 ? = 9 , igirur
fi quilatum emitur 120 thlr. valebit is 1080 thlr .Hamburgen.
fis taxa reducit pondus ad femiſſes , cujus quadratum eſt valor
adamantis v . c . fi adamas = 2 Q. = 16 ſemiſſibus, ejus pre
tium erit = 16 = 256 thlr. 2 ) Nunc pretium rofeorum
eſſe multo majus , ita ut as valeat , vel 10 thlr . & Quilarum
90 vel 100 thlr. trapezii valeant affales 5 vel 6 rthlr. quila
tici so thlr. aut minoris & c. de Boodt jam ſcribit L. 2. C.s. ada.
mas granum piperis ponderans perpolitus 10 forenis vel
5 ducatis venditur.
Plinius fuo jam ævo fcribit cit. c.4. L. 37 . Maximum in rebus
humanis , non folum inter gemmas , pretium habet adamas,
diu non niſi regibus, & iis admodum paucis cognitus ; unus
modo in metallis repertus perquam raro comes auri, nec niſi
in auro naſoi viſus. Conf. Tabula Boëtii de Boodt L. II.0.5.
No. 130. Pbiloſ. Transact. p.907. 99. docetur in terra rubra in.
dica reperiri adamantes, fed rariſſime 9 unciis trecaff. pendentes
.

§. 420 ,

Applicatio Adamas mogulicus 2791 ceratiorum æſtimatur, re

ad exempla ferente Vogelio tyſt. min. p. 138. ſex millionibus flore
data.‫ܐ܂‬ norum ; gallicus in corona regia 547. granorum ſesqui:
millione librarum gallicarum ; luſitanicus 215 ceratiorum
& florentinus 1391 ceratiorum . vel quilatorum . Monet
vero a gemmariis non ſolum gravitatem gemmarum refpici,
ſed
 eiMELIOLOGICVM , DE GEMMIS ET METALLIS. 453

fed & magnitudinem , qua apparet, ita ut levior adamas, fedam

plior plus valeat , quam gravior, fed minor. Cardanus laudat
adamantem L. 7. de fubtil. Antwerpienſem fcrupulo ab uncia
deficientem = 150 millibus coronatorum . Pro diverſa puri

tate notat allis gravitate præditum emi s vel 10 thaleris. Po

ſira igitur puritate ſumma, & pretio quilati = 100 thlr. valeret flo
rentinus 1391 ' 100 = 1 , 945900 ; luſitanus 4, 622500 ;
gallicus 1 , 776900 ; 250 ’ 100 = 6, 250000 ; & mogu.
licus 8 , 835700. Cætera exempla , & applicationem ad aliam
feu conſtructionem , feu ( S.419 ) puritatem minorem quisquis
volet fimiliter exputare valebit.
Reverentia judicii publici ſolide ſive politice ſpe & tetur ſive phyſice,
Regum & Imperatorum , præſtantia adamantum , in duritie,
conſtantia in igne & fplendore fulgentiſſimo , & aptiſſima ad
majeſtatem humanam notandam , decorandam & diſtinguendam
ab omni alia hominum conditione, pofita & a ſano quovis
erudito agnofcenda obeſt, quo minus in tanto eorum pretio

quidquam reprehendum exiſtimem , atque vel illud Wallerii

epiphonema meum faciam : ftultitiam patiuntur opes , vel il
lud Linnæi : nobilium chimæra , qua patiuntur opes . Quod
forſiran ipfe non amplius probabit, poftquam ordini equeſtri
de ſtella polari adfcriptus eſt. Fingamus enim, quod fingere
veritate ſalva nequimus, nullum alium tantum pretium uſum
habere, quam ut mercatores ditet , eosque inciter & aptos
: , faciat ad commercia cum inſigni civitatum emolumento tra
Etanda. Nonne is jam tanti eſſet, ut qui folvere tantum pre
tium legitime valent, & indagatorum , & artificium gemmas
expolientium & ad ufus deſideratos aprantium , tot hominum
fortunæ adjuvandze , & gloriæ numinis in hac quoque natura
majeſtare illuſtrandæ operam navent ? Nec diffimulandum eſt
divinum judicium , rebus quoque facris deſtinans & applicans
gemmarum præſtantiam , ut fymbolum rerum divinarum
(Wolfii Phys. Tom . III.) Mmm aliarum
 452 PHYSICÆ PART . 111. SECT . 1. CAP . 111.

Dickſteine minus valere trapeziis, ita fere, ut pro his circiter va .

leat ſeries D. pro trapeziis ſeries C , ſeries E. pro roſeis miaus
claris, pro claris autem duplum ſeriei C, & his addendoro
ſeorum puriorum habeatur precium fulgurantiumn . Taver:

nier & Feffries pretiuin æftimant e quadrato ponderis, dužio

in pretium aflis e. g. fulgurantem = 6 allibus æftimat 6 =

1 36 , & fi as valet 10 thlr . ejus pretium ſtacuit = 360 thlr. Sic

ſi æquatur adamas 12 aflibus = 3 quilatis , eſt 3 ? = 9 , igitur
fi quifatum emitur 120 thlr. valebit is 1080 thlr. Hamburgen.
ſis taxa reducit pondus ad ſemiſſes , cujus quadratum eſt valor
adamantis v. c . fi adamas = 2 Q. = 16 ſemillibus, ejus pre
tium erit = 16 = 256 thlr. 2 ) Nunc pretium rofeorum
effe multo majus, ita ut as valeat 9 vel 10 thlr. & Quilarum
90 vel 100 thlr. trapezii valeant aſfales s vel 6 rthlr. quila
tici so thlr. aut minoris & c. de Boodt jam ſcribit L. 2. C. .ada.
mas granum piperis ponderans perpolitus 10 florenis vel
5 ducatis venditur.
Plinius fuo jam ævo ſcribit cit. c.4. L. 37. Maximum in rebus
humanis , non folum inter gemmas , pretium habet adamas,
diu non niſi regibus, & iis admodum paucis cognitus; unus
modo in metallis repertus perquam raro comes auri, nec nifi
in auro nafci viſus. Conf. Tabula Boëtii de Boodt L. II.0. 5.
No. 130. Pbilos. Transact. p.907. [ 99. docetur interra rubra in
dica reperiri adamantes, fed rariſſime 9 unciis trecaff. pendentes.

§. 420 .
Applicatio Adamas mogulicus 279 ceratiorum æſtimatur, re
ad exempla ferente Vogelio byſt. min . p. 138. fex millionibus Hore
data .; norum ; gallicus in corona regia 547. granorum ſesqui.
millione librarum gallicarum ; luſitanicus 215 ceratiorum
& florentinus 1391 cerariorum . vel quilatorum . Monet
vero a gemmariis non ſolum gravitatem gemmarum reſpici,
ſed
 CIMELIOLOGICVM , de GEMMIS ET METALLIS. 453

ſed & magnitudinem , qua apparet, ita ut levior adama , ſedam

plior plus valeat , quam gravior, fed minor. Cardanus laudat

adamantem L. 7. de fubtil. Antwerpienſem fcrupulo ab uncia

deficientem = 150 millibus coronatorum . Pro diverſa puri
tate notat allis gravitate præditum emi , vel 10 thaleris. Po
ſita igitur puritate ſumma, & pretio quilati = 100 thlr. valeret flo
rentinus 1391 100 = 1, 945900 ; luſitanus 4, 622500 ;
gallicus 1 , 776900 ; 250 '. 100 = 6
6 ,, 250000
250000 ;; & mogu .
licus 8 , 835700. Cætera exempla, & applicationem ad aliam
feu conſtructionem , feu ( 9.419 ) puritatem minorem quisquis
volet fimiliter exputare valebit.
Reverentia judicii publici ſolide five politice ſpectetur live phyſice,

Regum & Imperatorum , præſtantia adamantum , in duritie,

conftantia - in igne & fplendore fulgentiſſimo, & aptiſſima ad
majeſtatem humanam notandam , decorandam & diſtinguendam
ab omni alia hominum conditionė, polita & a ſano quovis .
erudito agnofcenda obeſt, quo minus in tanto eorum pretio
quidquam reprehendum exiſtimem , atque vel illud Wallerii
epiphonema meum faciam : ftultitiam patiuntur opes , vel il
lud Linnæi: nobilium chimæra, qua patiuntur opes. Quod

forſitan ipfe non amplius probabit, poftquam ordini equeſtri ·

de ſtella polari adſcriptus eſt. Fingamus enim, quod fingere
veritate falva nequimus, nullum alium tantum pretium uſum
habere, quam ut mercatores ditet , eosque incitet & aptos
faciat ad commercia cum inſigni civitatum emolumento tra
Etanda... Nonne is jam tanti eſſet, ut qui folvere tantum pre
tium legitime valent, & indagatorum , & artificium gemmas
expolientium & ad ufus deſideratos apranțium , tot hominum
fortunæ adjuvande, & gloriæ numinis in hac quoque naturæ
majeſtare illuſtrandæ operam navent ? Nec diffimulandum eſt
4
divinum judicium , rebus quoque facris deſtinans & applicans
geminarum , præſtantiam , ut fymbolum rerum divinarum
Mmm aliarum
(Wolfii Phys. Tom . III.)
- PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. 111.
452 .

Dickſteine minus valere trapeziis, ita fere, ut pro his circiter va

leat ſeries D. pro trapeziis ſeries C, ſeries E. pro roſeis miaus
claris, pro claris autem duplum ſeriei C , & his addendoro
feorum puriorum habeatur pretium fulgurantium . Taver

nier & Jeffries precium æſtimant e quadrato ponderis, ducio

in pretium allis e. g. fulgurantem 6 allibus æftimat 6 =

36 , & ſi as valet 10 thlr. ejus pretium ſtaruit = 360 thlr. Sic

fi æquatur adamas 12 affibus = 3 quilatis , eft 3² = 9, igirur
fi quilatum emitur 120 thlr. valebit is 1080 : thlr. Hamburgen.
fis taxa reducit pondus ad ſemiſſes , cujus quadratum eſt valor
adamantis v . c . fi adamas = 2 Q. = 16 ſemillibus , ejus pre
tium erit = 16 = 256 thlr. 2 ) Nunc pretium rofeorum
effe multo majus , ita ut as valeat g vel 10 thlr. & Quilarum
90 vel 100 thlr. trapezii valeant aſſales s vel 6 rthlr. quila
tici so thlr. aut minoris & c . de Boodt jam ſcribit L. 2. c. 5. ada.
mas granum piperis ponderans perpolitus 10 florenis vel
5 ducatis venditur.
Plinius fuo jam ævo fcribit cit. c.4. L. 37. Maximum in rebus
humanis, non folum inter gemmas , pretium habet adamas,
diu non niſi regibus, & iis admodum paucis cognitus ; unus
modo in metallis repertus perquam raro comes auri, nec nifi
in auro nafci viſus. Conf. Tabula Boëtii de Boodt L. II.0.5.

No. 130. Pbilos. Transact. p.907. 599. docetur in terra rubra in

dica reperiri adamantes, ſed rariſſime 9 unciis trecaff. pendentes.

§. 420 ,

Applicatio Adamas mogulicus 2791 ceratiorum æſtimatur , re

ad exempla ferente Vogelio byſt.min . p. 138. fex millionibus flore.
data . norum ; gallicus in co rona regia 547. granorum ſesqui
millione librarum gallicarum ; luſitanicus 215 ceratiorum
& florentinus 1397 cerariorum . vel quilatorum . Monet
vero a gemmariis non folum gravitatem gemmarum reſpici
,
fed
 CIMELIOLOGICVM , de gemmis ET METALLIS. 453

fed & magnitudinem , qua apparet, ita ut levior adamas, fedam

plior plus valeat, quam gravior, fed minor. Cardanus laudat

adamantem L. 7. de fubtil. Antwerpienſem fcrupulo ab uncia

deficientem = 150 millibus coronatorum . " Pro diverſa puri
tate notat allis gravirate præditum emi s vel 10 thaleris. Po
fita igitur puritate ſumma, & pretio quilati = 100 thlr. valeret flo
rentinus 1397 100 = 1 , 945900 ; luſitanus 4 , 622500 ;
gallicus 1 , 776900 ; 250 ° . 100 = 6,250000 ; & mogu .
licus. 8 , 835700. Cætera exempla, & applicationem ad aliam
feu conſtructionem , feu ( 8. 419 ) puritatem minorem quisquis
volet fimiliter exputare valebit.
Reverentia judicii publici ſolide ſive politice ſpectetur live phyſice,
Regum & Imperatorum , præſtantia adamantum , in duritie,
conftantia in igne & fplendore fulgentiſſimo, & aptiſſima ad
majeſtatem humanam notandam, decorandam & diſtinguendam
ab omni alia hominum conditione , pofita & a ſano quovis
erudito agnofcenda obeſt, quo minus in tanto eorum pretio
quidquam reprehendum exiſtimem , atque vel illud Wallerii
epiphonema meum faciam : ftultitiam patiuntur opes, vel il
lud Linnæi : nobilium chimæra , qua patiuntur opes. Quod
forfitan ipfe non amplius probabil, poſtquam ordini equeſtri
de ſtella polari adfcriptus eſt. Fingamus enim, quod fingere
veritate ſalva nequimus, nullum alium tantum pretium uſum
habere , quam ut mercatores ditet , eosque inciter & aptos
faciat ad commercia cum inſigni civitatum emolumento tra
Standa. Nonne is jam tanti eſſet, ut qui folvere tantum pre
tiam legitime valent, & indagatorum , & artificium gemmas
expolientium & ad uſus deſideratos aptantium , tot hominum
fortunæ adjuvande, & gloriæ numinis in hac quoque naturæ
majeſtare illuſtrande operam navent ? Nec diffimulandum eſt
divinum judicium , rebus quoque facris deftinans & applicans
gemmarum præſtantiam , ut fymbolum rerum divinarum
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.) Mmm aliarum
 434 PHYSICÆ PART . III. SECT. I .. CAP: 101: :

aliarum inæftimabilium in fædere utroque. Hic enim Theo.

logis excutiendam relinquo, num duodecim gemmæ cæleſtis
civitatis fundamenta conſtituentes deſignent duodecim apofto
los, uti antea inſignia 1 2 tribinim ifraëliticarum fuere ?

$ 421.

Finesufits Ulus adamanris & finis fiftit 1) ſummam corporum

que adaman . duritiem , itaque vim terræ cohærendi maximam , quæ quanza
fit , nondum diftinéte explicari poteſt. Major tamen ſenti
fur, quam rubini; ulliusve alterius corporis, eb conftantiam in
ſummo igne multis diebus , citra liquefactionem aut mucatio ,
nem formæ , ait gravitatis; & quia nonnifi per ſe, nempe
per pulverem adamantis genuini , etfi vilioris acimpuri, modo
duriliimi poliri poreft: 2) Cuſpide naturali exigua inſervic vi
tris pro lubitu diſſecandis , " citra detrimemum cuſpidis per pla
rimos annos. " Cufpis fibi poliendo , ſcalpendoque, multo ma
gis cuntis aliis . gemmis expoliendis addito olo fufficit.
Hinc ymus ſcobis fcrupulus 10 emicur thaleris , nec diu uſui
illi fufficit. 3) Egregie reſponder ejus majeſtas naturæ deli
gnandæ ornandæque decentiſſime majeſtati imperii publici alia
rumque perfe tionum naturalium , moraliumve. 4) Invicta
& indomita duritie fymbolum præber inviétæ potenciæ & vir
tutis ; fepofitis antiquorum fabulis dewhircino fanguine, &
· incude filla. Amatas illi vires medicas & morales merito ta

ceo, optans , út veriores detegi in ipfo poflint. Ob fixam in

igne indolem e terra puriſſima fumma cohærendi vi prædica
in illa raritate, quam denfitas o longiſlime fuperat , conftare
intelligitur, quæ caufa ftatuatur. Car Nemtonus adarnantis

aqua 31 gravioris refractionem radiorum , quæ ex puro aëre

in aquam eft ut 100 :: 75 , ex aëre in adamantem tantum de
prehenderit ut 100 : 41, (Vid : 8.527-29 . P :1. Phyfio.) Urinam
& refractio cæterarum geinmarum ita eſſer exploratay

Cepit
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMTS ET METALLTS . 435

Cepit inde occaſionem promovendi noras gemmarum Darber

tonius & Secretarius in monum . Acad. Scient. Pariſ. 1756. p.28.
monet , tribus modis gemmas diſcerni: 1 ) duritie , 2 ) co
lore, 3 ) pondere. Duritiem patere ait e vivaci politura, gray
vitate, & aétione in alia dura notæ duritiei. Pondus habetur
hydroſtatico examine, dem gemma eſt fola. Colorem diffici
lius accurate deregi, & efl'e gemmæ effentialem . Eum exami

nat ſpectro folari in obſcuro loco per æquilaterrim priſma duplex ,

componens colores gemmæ infiros, & proximæ fpectro, uceri
dentius pateat convenientia . Pro fufco colore vitrum fumo,
quantum fufficit, inficitur. Spectra folaria pedem diftantibus
prismatibus dirigit in fixam cryſtallum , donec induat colorem
gemmæ v . c . hyacintho fimilem . Sed fic oriuntur colores
mixti, loco ſimplicium . Debilitationem celorum obtinet per
majorem 'a foramine diſtanciam in ſcala expreſſa , ut indicari
aliis pollit, & explicari per verba. Fareor, colorem ita gem
mæ poſſe exhiberi illi, qui eum ignorat aliisque verbis expli-, 1
cari ; enim vero cum multarum gemmarum color igne mu
tetur , ut fupra docuimus, & aliis coloribus notis , v. c. cin
Etorum pannorum , forum , aliorumque corporum , ejusdem
coloris, aut pictis coloribus omnis generis , vix operæ pretium
videtur inſtitutum Daubentonii, difficilius diétis niodis , nec
tamen niſi colorem oftendens. Angulus vero refractionis cer
tis legibus reddi poffet, facilis exploratu æque ac illi' reſpon
dens angulus reflexionis, cogvitu facilior illo. , Quia vis re
fringendiaquæ pluvix ad ſuam gravitatem eft ut 7845 : 1000 ;
adamantis eſt 14556 : 3400. (8.529 . P. I. Phyſic.) Do
nec hæ notæ nondum proftant, oportebit interim uti notis
adhuc uſitatis, quibus genuine gemmta ſpuriis internofcuntur.
$. 422.
Differunt gemmæ genuinæ 'a fpuriis naturalibus 1 ) gra De modo ve
vitate propria , quæ in illis ſemper inſignite major eft, quam ras gemmas
Mmm 2 in
 456 PHYSICÆ PART . III. SECT . ' I. CAP . 111 .

« falfis dif- in his , excepto ſolo ſmaragdo, qui etfi verus levior eſt; 2 )
acrnendi. duritie, quæ limam refpuit præterquam in ſmaragdis, hyacin

this, topaſiis, granadis, amethyſtis & beryllis, quæ tamen iti

dem major eft in his quoque ; 3 ) habitu ad ignem , in quo
& falvæ manent veræ & colorem retinent , excepto ſapphiro,
colorem perdentibus & amethyſto , granato, hyacintho be .
rylloque liquefcentibus tandem ; 4 ) fplendore, qui in veris
tantus eſt, ut velad candelam in longinquum porrigatur ; igno
bilior autem ſeu ſpuria non nifi debiliter ſplendet, niſi folis ra
dii in angulum ita incidant, ut in oculos reflecti pofſint ; 5)
immutabilitati ab aqua ſtygia , etenim fi vel unica F gutca in
fpuriam gemmam incidit, brevi poſtea eo in loco colorem mu .
cabir , maculabitur obfcurabiturve ; genuina nihil tali gutra
affecta ; 6 ) electricitate , qua adamas maftichen nigram al
licit retinetque, ut optimum folium ſubíternendum . Lucet quo
que ipſe ſmaragdus & cæteræ gemmæ in tenebris præ fpu
riis ; 7) intuitu directo in ejus folium , tum oblique in par
tem prominentem , quæ fi longe aliter ac ante apparet, fpu
rium prodir, a folio tantum colorem nitoremque accipientem ;
porro in angulos omnes deorſum , tum fuperficierenus tan .
tum , ut radii per omnes angulos in oculum acutum incidant;
denique applicato gemmæ medio ad pollicis unguem , eoque
ita fublato , ut eum tantem per prominentem fuperficiem ocu
lus transſpiciat, fi fpuria eſt, mulrum ejus fplendor vel & co
lor diminuetur ; 8 ) & pulvis feu pollen adamantis veri pro .
fun de cin ere us eſt ; fpuriorum enim pulvis aut albicar , aut
c
flaveſci . De aliarum germarum pulvere, Wallerius, qui
hæc 8. 54. annotat. collegit, nihilhabet , nec alibi fimilia repe
rio notata .
Difficilior dijudicatu eſt is caſus fraudis , quando ſuperior pars
vera eſt gemma orientalis , fed lamella tennis duntaxat, infe
rior aurem occidentalis, aut fluor, aut cryſtallus, fit & c. Tum
enim
 CIMELIOLOGICVM , DE GEMMIS ET METALLIS. 457

enim vel periti gemmarii incluſam gemmam nec eximendam

raro diſcernenr, ſi maſtiches gluten inferiorem occultar, uni
cum ſubſidium detegendæ fraudis eſt capfula, ubi commode
fieri poteft, in margine aperitio eo usque ut tenuitas fuperfi
cialis gemmæ confpicua fiat. De Boodt L. I.c.19. de diſcer
nendis gemmis veris & factitiis agens , varias affert fraudes
gemmariorum & modos eos detegendi . En quædam ex illo :
fæpe gemmæ exigui valoris collocatione aſtuta majores viden
tur, quam ſunt. Sæpe extraneo colore ſuppoſito colorantur.
Additione vitri vel ignobilioris gemmæ maſla major duplo ap
paret, quam eſt. Hæc fi colorata in utriusque conjunctions
maſtice & colore eſt, veram gemmam rora maſſa mentitur, im
primis fi multiplici angulorum fe & tione color ex quovis angulo
per reflexionem fpecterur. Ingeniofiffima fraus eorum eſt,
qui gemmam excavane per exiguum foramen , ac eandem trans
parente colore inficiunt, qui per totum corpus ejus diffunda
tur, & aliam, quam fit, ementiatur. Ita cryſtallus referre poţ.
eft rubini, faphiri aut fmaragdi imaginem , velgemma in aqua

colorata diu maceratur, aut in igne ira tingitur, ut color ip

fam penetret. Notandum denique
Notandum aperte fa & ticias gemmas ex
denique aperte
cryſtallo, topaſio, filicibus & plumbo duriores effe vulgari vitro
& cryſtallo, additisque metallicis coloribus vix lima a veris limæ
cedentibus diſcerni, fed vitium accufare, vel bullas , poſtulas ant
atomos intus latentes, aut nudo , aut armato oculo obvias ;
aut pondus dum veræ his multo funt leviores. Quod Plinius
jam narrat L. 37. cap. ult. Gravitás, facticiarum a plumbo
& mecallis provenit, aut fplendor, qui in his diutius infpecta
tis velut mortuus eſt, fi cum vivaci verarum conferatur.

$. 423 .
Frcticiæ gemme uti graviores multo veris effe poffint, ob- De Gemmis
ſeryatum eft (S. 422. ) , jam ut quid præterea docere poffint, ad . facticiis.
dendum videtur , etſi plura hic deſideramus hactenus vel præ .
Mmm 3 terita
45.8 PHYSICÉ PART. 111. SECT. 1. CAP. 111.

rerita a chemicis , vel celata. Effecic Pottus ſec. p.7. Litbegeog,

ex crece & boracis vitrum viride , & æquali borace flavum ,
ex duplo borcis magis flavum , ſed catillum perforans ; ideo
que e miſcibilibus albis colorarum . Sic ex æqualibus crétæ &
ſalis'alcalini partibusobcinuitfa &titium chryſolithum p.6 .& c. item
ex filice & minii duplo p . 56 .; ex duplo cretæ & fimplo mi.
fii , item æquali, vel diuplo minii & fimplo crecæ vitrum vi
ride fcintillas creans alliſu ad chalybem . pag. 9. Ex fextuplo
vel dodecuplo vitri & fimplo alabaſtri maffam murrhinam la
& eam ſcintillantem , nempe colliſu pag . 21. ſeq. ex alabaſtri
víti duplo, & lique centisſpati creræque mixto ſimplo, vitrum vi
ride pellucidum ; fed ex duplo prioris mixti & fimplo alaba.
ftri dicti maſſam duram nigram ; ex æquis partibus cretæ,
quarzi & boli albi fa & ticium opalum , p. 41; e ſpato lique
fcente triplo & fimplo alcali acdiatem obſcure viridem ; p. 51 .
ex filicis fimplo & duplo nitri, nigram , & ex æqualibus par.
tibus laéteam maſſam ſcintillantem ; ex arenæ duplo & fimplo

nitri purpuream maffam p . 52. e filicis fimplo & octuplo vel

decuplo vitri la & team maſlamj ſcintillantem , p. 55. ex una parte
lapidis nephritici & ſpati liqueſcentis achatem nigrum ; ex calci
& calcinati boracis æquis partibus veluti chryſolithum , p. 105 .
ex calci'albi fimplo & c. minii duplo, veluti pellucidum fuccinum ,
p. 107. ex duabus ralci partibus , duabus partibus vicri rache
nici & una borracis calcinati parte veluti pulcrum topakum ,

p. 108. ex æquis partibus topaſii & fpati liquefcentis velut al

bum achatem , p. 119 .
Nonne ex tor exemplis patet, colorem viridem , Aavum ,
aureum , nigrum ex albis ; purpureum ex arena & nitro ope
igpis haberi poffe ? Quod non contingeret, niſi terra miſci.
bilium excluſis ahis huc non facientibus, ærhere ita facurare
tur, cunjuncto cum aëre fixo &c. , ut eos cunc lucis radios re
mittat, quibus cum abundat, cæteros vel recipiat & abforbeat,
vel
 CIMELIOLOGICUM; DE GEMMIS ET METALLIS . 459

vel transmittat. Quare nec cum Kunkelio , nec Grummeto

diſputandum eſt , a nitrone, an magne& a color puniceus fit
derivandus ?
Si cryfæallus pura ignitur & poſtea iterato extinguicur in
tinctura coccinea, fertur imitári rubinum ; in tinctura ſanta
lina, obſcure rubere; in tinctura croci, Aavere topafii in
Aar ; in tinétura laccæ muficæ cæruleſcere ſaphiri more ; im
cinctura eadem confufa cum crocea , virideſcere finaragdi in
ſtar ; & in fucco fpinæ cervinæ violaceum fieri inſtar amethy
Iti. Quæ ab aliis tinguntur in igne arfenico ;auripigmento & c.
In his caſibus colorem fere non effe nifi a materia jam colorata
poris incluſa , quæ ideo conſtans futura non videtur, ut cæteri
colores facticii , etſi ob majorem ignis viin profundius imm ali

diutius cxreris durare poffent.

In medio relinquo , quodnonnulli ftatuunt, omnibus gem
mis veris ineffe nonnihil metalli , uti rerram martialem rubro
hyacintho', gramatis, amethyſtis: quia metallis ex ipfis: redu .
ctum eſſe ferunt, qui æs ex ſaphiro & finaragdo, ſtannum &
ferrum quandoque aurum ex granatis. Quod ad examinan:
Wallerius cit. §. 54.
dam experimentorum fidem rediret.
credibile ſtaruit, gemmarum colorem a vapore minerali naſci,
V. c. a ferro, franno & auro rubrum , ab ære cæruleum ſaphi
ri, a cobalto fartiriorem ; ex ære & ferro fmaragdum & beryl
lum; ex ære & plumbo chryſolichum ; ' ex plumbo topa:
fium ; - ex auro purpureutcr amethyſtum , vel & ex ferro &
ftanno nonnullo ; obſcure rubrum a ferro & ſtanno in gra :

natis; aurantium ex plumbo & ferro in hyacinthis.

Etiamne in his academiæ Scientiarum in claſle phyſica: & che:
mica haberent, quod cum fruétu publico agerent ? Veras gem
mas imitaturis inſerviat uſiratarum -recenſus, Rob. Diagleii ani

glicus : the diamond , white : the ruby , red or crimſon

calonred ; the hyacinth of a decp tawny red , like very old &
Port
 CÆ
460 PHYSI PART. 111. SECT . I. CAP . 111 .

Port wine but lively and transparent, the garnet, of the fame
colour but more inclining to the purple and not ſo lively ;
the vamilion , yer more tawny ; the topaz of a ripe citron
yellow ; the plaſm green ; the chryſolith a light gras green the
emerald of a deep green ; the aqua marina of a bluish ſca

grean ; the fapphire of a deep ſky blue, or a ſilver white ;

the amethyſt, purple ; the cornelian red or white; the opal
white and changeable; the beryl orange red or olive yellow
or white as sheer milk , which is commonly called chalce
don ; the opal white and changeable; the cryſtalor orien:
tal peble of a ſilverish white. Opaque are the cats eye,brown,
the red jaſper or cornelian of red ochre ; the jer, black ; the
agares of varions forts ; the bloodſtone, green ſpotted with
red or white ; the onyx , fardonyx, agaconyx of parallel
ſtrata, moſtig white and blak or white and yellow alabaſter;
the roads eye black the turquoiſe of a yellowish blue inclining
to green ; Lapis lazuli of a fine deep blue. The fardonys
of ſeveral shades of brown and white.

S. 424 .

De æftiman Pretium cæterarum gemmarum ordinarium fimili ratione

do aliarum æftimatur , ac adamantum . Rubinorum pretium adamantino.
circiter par æftimatur, ut minorum ceratium 6 yel 8 thaleris,
gemmarum
pretie re & majoris maſſæ ac pulchritudinis cauſa 15 aut 20 thaleris ema
tur, fi s circiter ceratium æquant. Unius granuli rubinus
gula ,
conſtat 12 thaleris, fed omnino pellucidus & pulcher 30 thlr.
Unius ceratii rubinus optimus 100 thaleris venit, fi non folum
pelluciditate , fed & puritate, figura , amplitudine & colore
excellit . Augetur pro pondere, ejus pretium cæteris pari
bus , uti adamantum . Vid. S. 190. Sapbiri circiter dimidium
ad amantis vel rubini in ſiinili determinacionum præſtantia.
Hinc quadratum ceratiorum ejus dociditur per dimidium cera:
ti
 CIMELIOLOGICUM , DE GEMMIS ET METALLIS. 461

tii pretium . E. g. fi cerarium valet 4 thaleros, faphirus 6 ce.

ratia ponderans valebit = 18 thlr. Aliter, ante fæculum
de Boodt fcribebat: L. II. 6.43. fi nihil vitiihabet, ceratium va
let 2 thaleros. Ut habeas aliorum valorem , duc numerum
cerariorum in fe, & quotientemın dimidium pretii ſaphiri unum
ceratium pendentis, ita 10 ceratia valebunt 100, & centum
10000 thaleros Occidentales vero ſunt viliores. Hyacintho
rum ignei coloris primum genus , vitii expers , octuplo ſu .
perat pretium cælaturæ ejus, ſecundum quadruplo , tertium
duploc. 31. Amethyſtorum orientalium optimorum valor æſtima
tur in progreſſione arithmetica e numero granorum ſeu cera
tiorum *, quæ pender demta unicate , & pretio præcedentis
numeri, ſeu e ſumma præceptis ceratii ejusque pretii , v. C.
6 = 5 + 11 = 16. V. g ., ſi unius grani pretium eſt i tha.
lerus, duorum erit it i = 2 , trium 2 + 2 = 4, qua
tuor 3 + 4 = 7 : quinorum 4+ 7 = 11. ſenorum 5 + II
= 16 , ſeprenorum 6 + 16 = 22. & c . Continuatam tabu

lam habes in Boëtii c. 33. , aut formabis fecundum regulam

pro lubitu .. Occidentales amethyſti h. e. bohemici & faxonici
in progreſſione dupla pretium ſorriuntur, ut duplo gravior
duplum prioris valorem habeat. Topazius plerumque dimi .
dium obtinet pretii , quod ipli par amethyſtus valet, inquit
Wallerius. De Boodt vero ait, topazii, veterum chryſolithi, va
lorem æſtimari in progreſſione quadratorum ponderis, fi opti
mæ ſunt notæ orientales , usque ad 20 ceratia, quousque vix
puri reperiuntur. Si unius ceratii valor = = I thalerus,.

duorum ſunt 4 thaleri , denorum 100 thaler . monet ta

men , ſe vidiſſe vix ceratia decem pendentem 200 thaleris

emtum . Chryſolitbus, unum pendens ceratium , olim gaude.
bat dimidio adamantis pretio ; nunc extra uſum eſſe cæpit,

& ceratium pendens præſtantior 15 vel 24 thaleris raro emitur.

Boodtio dicitur c.64. ejus multicudo & magnitudo pretium di
Nnn minuiſſe.
(Wolfii Pbyf. Tom . III.)
 462 PNYS. P. III . S. 1. C.111 . CIMEL. Dè GEMM . ET MET.

minuiſſe. Smaragdos orientales olim raros & carillimos , ut

2 ceratia ponderans 1 1 3 aureis emeretur . Suo tempore addit
abfolutifſimos quarta parte adamantis ejusdem ponderis venire,
peruvianos præferri orientalibus, & copiam eorum pretium
ſubinde magis decreſcere. Wulerio dicuntur ſmaragdi ejus

dem ponderis decuplo cariores vilioresque reperiri ob coloris

puritatisque differentiam . Puros minores , unum ceratium
pendentes, quaruor emi thaleris, fed fi unus ceratio par fit exi
miusque , eum 30 valere thaleros usque ad 80 . Quia majo
res raro puri ſunt incrementum precii certam regulam non ha
bet, ut adamantis. Conf. 8. 403 .
Polſet exactius æſtimari gemmarum præſtantia naturalis qua pu

ritatem , duritiem , colorem , ſplendorem , gravitatem , magni

tudinem & durabilitatem in igne, deinde & qua proventus eorum

paucitatem , raritatem , patriæ diſtantiam unde petendæ funt,

periculi inde afferendi rationem , vel multitudinem & magni
i
tudinem voluminis , quo haberi poffunt. Deinde propter flo
rem commercii augendum , uſumque civilem publico judicio
eoque inter vicinas respublicas ; regna & imperia cultiora
confentiente regendum , in folennibus ornamentorum gradibus ,
dignitatem gradui reſpondentibus , tale gemmarum genus talis
magnitudo figura, uſus conſtirui, quem tunc fequi deberent.
Sic omnis generis naturalis elegantia connecteretur apre cum
omni dignitatum , nec quidquam fplendidius inſtitui poffit,
quam ut omnis naturæ majeſtas, omni civili majeſtatis ampli.
dini reſponderer, nihilque diſſonum temerariæ opinioni liceret.
Extra ordinem ditioribus , pro facultatum conditione ad luxum
compefcendum , & pro virtutum præmio decoramentove alias
quoque gemmas majoris momenti geſtare, iisque fe privacim
ornare concedi poffet jure indulto, quo deſtituti nil tale audere
poffent impune.

PHYSICÆ
 463

annetuendone Rometr mametine su nepametamermee

r

PHYSICÆ DOGMATICÆ

PARS I [ I.

SECTIO II .

DE REBUS VIVENTIBUS .

SECTIO I.

DE VITA VEGETANTIUM CORPORUM .

CAPUT 1.

DE VITA CORPOREA.

S. 425 .

b elementis & corporibus, quæ in mundo obſervantur, Cur hic viva

exſortibus vitæ , transeundiim jam eft in Pbyſica dog- corpora fint
A matic
a ad corpora , que dici confueverunt, viventia explicanda ?
explicanda. Eſt nimirum Phyſica ſcientia corporum
(S. 14. P.1.), cujus eſt explanare & probare, quæ de illis co
Obſervantur autem corpora duorum
gnoſci merentur. præ
cipue generum , expertia vicæ innumera , in ſuo quæque ge
nere exquiſitiffima, de quibus , eorumque principiis egerunt
duæ Partes Phyficæ præmiſſæ . De vita præditis , pariter nu
meroſiſſimis, reſtat, ut in hac tertia parte illius exponatur , ne
quid jure in illa poflit defiderari.
Dictum eft fub finem Partis Secundæ, cur æther , aër , aqua,
terra, & ex his compoſita alia totiusque regni ſubterranei cor
Nnn 2
pora
 464 PHYSICÀ PART. 111. SECT. II. CAP. I..

pora , lapides , ſalia , ſulfura & metalla proprie viva dici ne

queant ; etſi improprie aqua viva argentum vel mercurius

vivus &c. nominatur ; cum proprie fluens, vel perperim, nifi

impediatur, currens dici deberer. Nunc vero illud uberius erit

dilucidandum , ut vitæ propria indoles, quæ in corporibus oc

currir, diſtincte pateſcat.

S. 426 .

Sapiens con . Anté omnia bic notamus a Deo fapientiffime conſtitutum

nexio vivo- nexum , & n 101 viventibus ad viventia progreſjum , virium ma:
rum & haud terialium continenti graduum ſeriei accommodatum. Uri enim
viventium . omnia in mundo corporeo fapientiflime ordinata funt, ad pro
palandam ſui conditoris, ftatoris, Domini, Gubernatoris, Impera
torisque infinitam majeſtatem ( $ . 763. 783. Theol. nat. P. 1.);
ita & Deus rerum corporearum ordinem nexumque fapientiſ.
fima continuatione graduum in viribus finitis attemperavit
(8. 413. P. I. Phyſic.). Juvabit igitur iſtum progreſſionis ne
xum ante perluſtrare, quam ad vitæ ipſius viventiumque
ram excutiendam , accedamus.
Res vita carentes variis modis faciunt ad viventes perficiendas ;
vi
qui modi cum ignorari non debeant ab his , qui corpora
ventia penitius noffe cupiunt , hic non funt filentio przier
eundi. Neque enim ſunt iſta cuique per ſe obvia , nec ab aliis
Phyficis enucleata.

g. 427 .

Duplicinixa Nititur ifta connexio progreſpoque duplici potiſſimum prin

principio. cipio caufali, altero, feu pbyfico, altero logico; vel fi hoc ma
vis, principio fiendi & cognoſcendi. Quædam nempe vel ad
conſtitutionem feu ortum , fuftentationem & nutritionem viven

tium , aliosve eorum uſus requiruntur , vel ad eorum interi

cum procurandum , experientia teſte luculenta ; quædam
vero
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 465

vero ad promovendam intimiorem earum cognitionem , uti

patebit per ſequutura.
Norum eſt ex Ontologia , differre & diſtingui a ſe invicem principia
rerum ipfarum , & earum cognitionis , etſi hæc ex illis antea
perſpectis quoque peri poflunt. Ita cognoſcimus figuram tel.
luris ex umbra ejus, quæ ad ejus caufas, internasque deter
minationes referri nequit, fed extrinfecas , . ut lux & calor,
inde derivatur.

g. 428 .

Quoniam res mundanæ ejusmodi continent feriem re. Caufali com

rum , quæ vel una lunt, vel fibi invicem ſuccedunt ita, ut ëxiſtentiæ &
proximæ quæ que ſingula cum ſingulis ſint connexa (§.13. Cof ſucceſjionis.
molog .), & a ſe invicem dependeant , qua exiſtentiam ( § . 14.
feqq.ibid .): disquirendum erit , quomodo non viventia fint prin
cipia cauſalia viventium , & quid conferant ad horum exiſten
tiam. Hoc igicur conſiderandum erit tum in ( coëxiſtentia) co
pulatione, tum in ſucceſſione.

De viventibus nemini ignotum eſt, quæ una funt, ut conjuges,

quz fibi invicem fuccedunt, ut parentes & liberos , eſſe mu
& quæ
tui commodi caufa.

S. 429 .

Simul exiſtentia connectuntur inter fe quoad ſpa. Dependentia

tium , dum ab autore ſuo ita ordinantur , ut fibi mutuo fine coixiftentie.
ſuarum mutationum fuæque incolumitatis cauſæ ( 8.47 . & 56.

Coſmol.). Quapropter cum viventia & non viventia una in

mundo dari experiamur; illa quoque fapientia ſui autoris recto
risque fic erunt connexá ſeu coagmentara, ut fibi invicem fint
fuæ exiſtentiæ ſuſtentationisque contingentis ſtatuum mutationum .
que caule ſecuiade, eæque naturales. Id quod confirmat experien
tia quotidiana
, ubivis indubie obvia . Terra enim viventia fero
Nnn 3 alitque
 465 PHYSICÆ PART . 111. SECT . II. CAP . 1.

alitque; aqua illis potum præbet, & vehiculum alimentorum re

cipiendorum digerendorumque; aër hoſpitacur in ipſorum
poris & tracheis, ſuaque vi ipfa multum perficit ; æther deni
que ſuo calore illa fovet, ut oriantur perficianturque . Neque
alia , neque viventia ex aliis quam his 4 elementis oriri , con
ftare & ali poſſunt. Sine his adjumentis naturaliter non ori .
rentur, nec creſcerent, fed orta illico perirent. Vice verſa ſunt
& viventia inter cauſas finales, quas propter dicta non viven :ia
mundo inſunt, in eodem conſervantur & ad hæc applicantuſ
fapientiſſima deſtinatione providentiaque. Matua ergo darur
dependentia viventium & nec viventium in mundo , dum ad
mutuam perfectionem in eo ſimul adſunt contenduntque.

§. 430 .
Interna ut accuratius perfpi.
Phyſicus hic coagmentationis nexus ,
externa . ciatur , diſtinguemus illum in externuin & internum . Sunt ni
mirum caufæ vel internæ vel externæ (S. 882. Ontolog :), ideo
& principia nexa caufalis ( . 3. ) totuplicia eſſe debent in per
fecta , quæ Deum decet manifeſtatque , connexione caufali.
Scrutemur igitur, quænam ſint hujus nexus caufæ externæ &
internæ, ne quid ad illum pertinens prætereamus.
In Coſmologia tantum nexus finalis una exiſtentium corporum an
notatur (§. 53.) , nec tamen excluditur alius , quicunque dari
poteſt.

§. 431 .

Externus ne Quum cauſæ externæ ſint vel efficientes vel finales ( 8.880
xus vel eft. Sie 932. Ontol.), perfe tus 11exus phyſicus una viventium & non vi
ciens eft, vel ventium externus involvet nexum & efficientem El finalem . De

finalis, finali nullum eft dubium , cum in eo femper ſint caufæ mediæ

propter finem , & quodammodo mediæ non forent, niſi finis

effet obtinendus ( §. 429. ) . Etfi vero fieri nequit, ut
caullæ
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALT. 467

cauſfæ mediæ femper fines efficiant, in communi tamen

caufa efficiente mundi { ejus confilio & ordinatione
omnium optima , hoc eft , Deo intime & mutuo conne .
etuntur inter fe fines Dei , corporibus obtinendi præſti
tutique, cum ejus actionibus efficientibus & profpicientibus
mundo (S. 933.feqq. Ontol.) Quanquam igitur vita carencia effi
cere nequeant viventia , cum in effectu plus eſſe nequeat, quam
in viribus efficientis eft(9. 927. Ontol.) ; hoc tamen non obeſt,
quo minus Deus his in viventium conſtitutione & conſervatione
uti perfectius queat, quam architectus lapidibus lateribusque
ad ftruendas ædes reparandasve.

Si res ab codem autore ideo fimul producuntur & continuantur,

ur mutationes actu in illis contingant, quarum ratio in aliis
continetur, earum nexus conſiſtit in dependentia finis a me
dio ( 5. 39. Coſmol.);
fi plurium vires conjunétæ requiruntur
ad aliquid præftandum , illæ inter ſe connectuntur, quatenus
coexiſtunt (S. 40. ibid .). Si qua a communi cauſa ſimul effici.
untur, ea inter fe connectuntur, quatenus fimul ſunt (S. 29.feq.
ibid .), item fimul eſſe debent ad fcopum ſui autoris præftan
dum . Sic connexi inter fe funt plures equi, ad idem plau

ſtrum crahendum aliorſum neceſſarii junètique. Nonnihil fi

militudinis hic præbent elementa, e quibus varia oriebantur
phænomena & compoſita, uti metalla , gemmæ , & c. aut uti
cinnabaris & c. hydrargyro & ſulfure debita ratione & pro .
portione miſtis. Ita cognatione inter le connectuntur gemelli
& liberi eorundem parentum . Sic conſervatio divina femper
efficit rerum viventium actum exiſtendi, & femper iisdem agic
finibus.

$. 432 .
Nexus inter .
Internæ corporum cauſæ ſunt materia & forma (8. 944.
& 948. Ontol.). Quia materia dicuntur illa multa , ex quibus nus materia .
com
 468 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II. CAP. 1.

lis & forma, compoſitum , in noftro caſu corpus , conſtat ( 8.948. feq .ibid .),
lis. manifeſtum eſt, viventia componi ex non viventibus elementis,
æthere, aëre, aqua, terra . Quod & refolutio eorum in hæc
demonſtrat. Atque ita lucidius jam perſpicitur , cur non vi.
ventia fint propter viventia , quia illorum materiam quoque
præbere debent ( S.40 . Cofmol.) . Dum forma dar rei ipſum
eſſe, diſtingui & operari ( S. 945. feq . ibid .), infert illa eſſen .
tiam atque naturam rei propriam . Quamobrem cum elementa
fint vi prædita ( $ . 182. Coſmol.): elementorum vel materiæ vis
conjuncta in varia ſua temperatione conficit vim corporum
non tantum vita carentium , fed & præditorum . Sic ommis ef
ſentia corporum viventium ex materia & forma conſtans, prebet
illis propriam effentiam & naturam , quæ actu ſunt quidquid
funt, differunt & diſcernuntur a ſe invicem , & operantur,
ſeu pariuntur & agunt quidquid valent.
Ira nexum cauſalem perfe&tum eſſe conſtat, cum omnia caufarum
genera in volvat.
involvat. Unde ſimul liquer , Wolfii nexum univerſi
finalem , includere caufam efficientem , quoniam cauſa
efficiens & finis ſunt fibi mutuo caufæ ( 6.935 . Ontıl. ) . Ne.
que minus liquet , eundem quoque nexum in rebus corporeis
inferre materiam & formam , quæ pariter ſibi mutuo cauſe
effe intelliguntur, cum nec materia fine vi tanquam forma, nec
forma fine materia detur, fed femper una ſint.

$. 433 .

Succeſſionis Quum omnia in mundo ſint connexa & a fe invicem de

dependentia pendeant qua exiſtentiam (S. 58. Coſmol.), & viventia ex præ .
in genere. exiſtentibus non vivis oriantur ( S. 432.), attendenda & hiceſtia
nexu phyſico ſucceſſio, qua alia exiſtere incipiunc dum alia de .
finunt. Id quod non tantum evidenter obſervatur inter vi.
ventia , dum ex non viventibus oriuntur , aut iisdem fuccef
ſive nụtriuntur ; ſed & in ipſis viventibus, dum alia ex aliis
naſcun
 DE οιοι
BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 469
1

naſcuntur aluncurque. Quare uti res univerſi in genere con

nectuntur quoad tempus ( S. 57. Coſmol.): ita & viventia ac nozz
viventia in ſucceſione ſua connectuntur intuitu temporis, quatenus
alia aliis præcedunt, quæ ſequentium continent rationes, eo
rumque ſerviunt productioni evolutionique. Datur ideo & in
fuccefione bac nexus caufalis.

S. 434

Prima quidem viventia ex non viventibus facta ſunt juſſu Quid inpri
divino , teſtimonio hiſtoriæ creationis Genef.1. v. 12. 20.30 . Nec mis viventi
aliter quam numinis voluntate ſequencia naſcuntur, quæ & ibi.
bus fuccefi
dem declaratur, & per ſemina indita, ut cauſas naturales proxi. vum .
mas conſtiruitur. Quia Deus fimul fecit fimplices quasque ſub
ftantias, univerſum mundum conficientes Genef. I. 1.; ideo
que & omnia illis impertitus eſt ; quæ capere potuerunt,
& quæ per ea in poſterum naturaliter fieridebebant ; aliter ftatui
nequit, quam elementa viribus ad corpora viventia idoneis in
ſtructa etiam in principio fuiſſe creata , & ſequentibus demum
dictis ibidem diebus ita primitus connexa, ut inde plantæ & cor

pora animalium prodirent , & fimul ſeminibus, tanquam pri

mordiis ſui fimilium generandis apta redderentur. Nam &
hæc non ſine fapientia infinita ita tam innumeris modis inſtirui

potuiſſe, utrata manerent & in omne mundiævum duratura, le

vi meditatione exculti ingenii humani innoteſcit. Inde quæſituro
cujusmodi nexus phyſicus qua ſucceſſionem hicoſtendi poſſit, re
ſpondendum eſſet, illum perſpici quoad primæva viventia ex an
• tea creatis elementis, & vel natura prioribus tanquam partibus
compoſico inde corpore, quod corpusante, quam partes dari non
potuit. Quæ in ſua utique eſſentia & vi continuerunt rationem
viventia naturaliter conſtituendi, poſtquam ſemel ſapienti nexu
(ordine)
; ica ordinata fuerunt, uti ad conditorem ſuum patefa
ciendum effe debebant. Priora igitur funt elementa eorumque
Ooo piatura
(Wolfii Phys. Tom . III.)
 470 'PHYSICÆ PART. 111. SECT. 11. CAP . 1. '

natura inde procreatis naſcendisque in pofterum victuris, & per

primæva propagandis, non folum quoad materiam , fed & for
mam, atque vim , quæ corporibus viventibusdebuit ex volun.
tate divina naturaliter inelle . Prior omnibus & bic eſt creator
& finis ejusdem , cujus gratia univerſum ita condidit ſucceſſu
temporis obtinendus . Si vel hæc fola in viventium primorum
creatione adfuerunt, nonnihil tamen ſucceſſionis ibi apparet,
etiamſi impoſitio non ut naturaliter fit fuccellive , ſed limul ut
infinitam vim decer , faéta eft. Peracta creatione omnia reli
qua in primævis viventibus non niſi ſucceſſu temporis natura
liter eveniſſe, omni majus eft exceptione , quia idonea vi præ
dita elementa in illis fimili modo confociari juſſa ſunt.
Si cui dubium oritur , num vegetabilium genus ad viventia referri
poffit, quia in verbis Mofaicis vivere non dicuntur : facilis
erit refponfio , ibi vitam nuskupari non niſi animaram , atta
men eadem illis tribui , quæ ad vitam inanimem pertinent,
nempe nativitatem feu orrum , germinationem , incrementa, vire.
dinem , vegetationem & propagationem ſui generis & diſſemi
nationem , ideoque & diminutionem rurſus , decrementa,
morbos & interitum ſeu mortem . Quæ communia eſſe cor
poribus vivis nemo ignorat. Conf. Joh. 12. v. 24. & 1 Co
rinth . 15. v . 35 .

$. 435 .
Quid in pro .
De poſtea primæva viventibus ſeu propagatis viventibus
pagatin ? dubium esſe nequit, quin omnia in illis fint fucceffionis pleniffima.
Eorum enim ortus , a primo inde conceptu , progreſſus ad ins
crementa , maturario , & maxima perfectio , decrementum
deinceps , infirmatio , marcor , morbus , mors, deſtructio cor
ruprioque non niſi circumfcripto tempore contingit , & in
ſerie continenti , tum propter naruram indolis finitæ , tum ob .
ſervatione omnium hominum magiſtra. Darur ergo in natu
rali
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALL 471

rali hac propagatione, ſubſiſtentia duratione omnique affectione

non niſi ſuccellio cauſalis, eaque materialis , formalis, efficiens
naturalis ; ipfiusque finis præſtatio & uti in primævis (S. 434. )
perfectus nexus cauſalis in ſuccellione naturali.

Potiſſimum quidem in ſuccedaneis phyſice connexis attendi ſolet

nexus efficientis & effe & tus, tanquam præcipuus; qui fere
omnes reliquas cauſas internas & externas , ipſumque ideo
finem Dei & concurſum ad cauſas naturales nunquam inter

mittendum , includere judicabatur. Lactantius de opificio Dai.

12. Mirabile, inquit , inſtirurum Dei eſt, quod ad conſerva.
tionem generum ſingulorum duos fexus machinatus eſt, qui
bus ſucceſſiva foboles pararetur , ne omne genus viventium
conditio mortalitatis exſtingueret.

S. 436.

Quoad principia cngnoſcendi cognitio caufalis viventium Scientia vie

corporum orcusque eorum & ſtacus omnis a non viventibus deri ventium un
vatur ex memoratis modo eorum cauſis naturalibus rite perſpectis. de petenda ?
Vera enim cognitio non alia continere debet , quam quæ
omnino in rebus dantur ; vel ut aliis verbis idem uſurpatur,
uti res ſunt, ita debent cognoſci, quod vel ex definitione veri

tatis logicæ patet(S.5os . Logic.). Unde quatenus ſcire eſt rem per
cauſas cognoſcere, five quarenus cognitio cauſalis requiritur,
ea utique non niſi ex perſpectis naturalibus viventium corpo
rum cauſſis haberi poteſt. Quæ ubi ſint, intelligitur jam per
9. 729. feqq.

§. 437

Habent non viventia cum viventibus variam affinitatem Communia

communitatemque indolis & natura , ut multa, que de illis per- viventium
ſpecta babentur, ad hæc intelligenda applicari poffint. Oriuntur #nec viven
ambo ex elementis . coaleſcencibus mutuo in fe invicem im- tium .
Ooo 2 petu ;
 472 1 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II. CAP. I.

1 petu ; creſcunt & augentur aliorum ad priora acceflione; co

hæreſcunt partes vivencium inter ſe vi non majori , fed potius
minori, quam lapides vel metalla ; gaudent partibus quibus
dam inter fe fimilibus, uti ficcis & humidis , duris, molli
bus & flexilibus , cerra præditis figura & ſtructura regulari,
mixtionis temperie , ſalina, pinguia, inflammabilia - includente,
vi movendi in ſenſus incurrente, quæ obſervari queunt, pha .
nomena præſtante, ac vi inertiæ aliis reſiſtente. Sunt ambo
diviſibilia & a vi majori reſolvenda in alia , unde ſunt orta ; atque
ita deſtruuntur, & e deſtructis corruptisque alia rurſus, priſti
nis haud dillimilia confiunt, duce velur feminio quodam , &

utero, uti in matricibus & mineris propriis naſci & renaſcidum

prius excoctum eſt nitrum , aliaque regni mineralis proventum
conſtituencia mixta compertum eſt.

P. II. Phyſicæ varias notavimus matrices minerasque, quibus ple

rumque iunafci aut includi mixta illa corpora folent, quæ fub
terraneo inſunt nature regno. Ut unico fuccini exemplo utar,
gignitur illud ut plurimum in arboribus ſub terra corruptis,
more bituminis fere lapidefcentis ( 8.890. P. II.). Nec liquet,
quando alibi quædam ejus fragmenta aut glebæ integrze repe
riuntur, finne eo tantum translata, perdita , recondita e qua .
cunque cauſa ; an ibidem fimili genita minori matrice. Omnino
materiam propriam cuique perfecte mixto ineſſe congregatam ,
quis negabit ?

§. 438 .
Communium Prout quæ lapidibus ſunt communia, gemmarum ; quæ

ad propriu merailis univerſis inſunt, auri quoque & argenti communibus

ufus. notis accenſentur : ita & quæ non viventibus æque inſunt ac vi.
ventibus, ad borum indolem communem concipiendam & expli
candam valent . Rebus enim concipiendis exponendisque du
plicis generis notæ proſunt, communes & propriæ . Per illas
earum
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 473

earum cognatio cum aliis perſpicenda eft & evolvenda : per

has diſcrepantia ab aliis, qua diſcerni ica debent , uti in fe dif
ferunt, eſt oſtendenda. Sic aditus apericur a communione qua
litatum ad earum proprietatem in omni ambitu pro facilius de
tegendam .
Cognitis rei notis communibus , facile perſpicitur, quæ non fint
communes , ideoque propriæ , fic a percun &tatis communibus
acceſſus & tranſitus datur ad notas proprias eo melius animad
vertendas explanandasque. Ita aurum diſcrevimus a cæteris
'metallis per notas ipfi ſoli attributas ; nec non aurum album
a fulvo.
M. 439 .
Ha& tenus igitur liquet, corporibus viventibus commu . Qua fit her
nia eſſe elementa , e quib us & non viventia conſtant, ideoque indoles com
& illa conſ titui æthe re, aëre , aqua & terra ($ : 432.) , nec non munis ?
ex variis perfecte mixtis ( § . 437. ) . Gaudent eodem condi .
tore, conſervatore & reétore, condita ſunt propter eundem fi
nem ultimum , in gloria nuininis infinita manifeſtanda obvium
(5.431 .).Habere nequeunt niſi in opcima ſucceſſione, quæ
cunque capere valent (S.43 3. 435 ) . Quidquid in univerſo
una datur , inſervit naturaliter eorundem perfectioni promo .
vendæ (429. ſeq .). Miſcentur & eorum partes & nectunturin .
ter ſe ram perfecte , ac earum conſecutio finis , ob quem in
funt mundo , requiric (9.431 .). Sunt igitur, qua communem
indolem , corpora eaque artificiofe mixta , quæ magmenta potius
generatim , quam mineralia vocamus, uti denſa unguenta, vel
dapes quædam , velutanguſta ſpiſſamenra,
facris dapes
in paganorum facris
quorum regularis & peculiaris indoles & fimilaris compoſitio
textura, ein Gewebe,audit ( S. 75. Coſmol. in Schol.& § . 225.). Non
vero humanum , fed divinum artificium rationi humanæ inimi
tabile, hæcce continent magmenta feu opera divina exquiſitiora.
Vita autem eatenus iplis maſſa eſt.
000 3 Varro
 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 11. CAP. 1:
474

Varro nos docet, uti maltus eſt magis auctus egregiusque, ita
& magmentum effe magis augmentum , quod & dicamus in .
ſigne & excellens opus artefa & tum mixtum texturave minime
vulgari , ein Kunſtmengſel. Magmenta autem aliaque artifi.
cioſiſſima dantur opera mere mechanica , in quibus vitam pul
lam offendas, ſed egregiam duntaxat texturam partium in fe in
vicem ita implicatarum , ut modus texturæ fit inperveſtigabilis.
Qux & in mineralia cadere, per Se & t. I. bujus Tomi patet. Nunc
ad eam , quæ propria eſt corporibus vivis , vitam explanandam
pergamus .

S. 440.

Corpus crga . Organa in genere non ſunt niſi inſtrumenta agentium

nicum quid (8.891 . Ontol.). Hic de organis naturalibus agendum . Cor
quotu . pora vero organica dicuntur, quæ ſua eſſentia & natura ad pe:
plex ? culiares actiones apta ſunt ( . 274. Coſmol.). Ibidem organicum
corpus ſimplex & compoſitum ira dividitur , ut illud non niſi
ad unicam actionem propriam fibi , aptum fit , ideo nullis
gaudeat partibus organicis , ſed e corpufculis conſtat ( S. 227.
Cofmol.); hoc vero ad plures diverſas fimul, ſeu cujus & par
tes ſunt organicæ . Striétiori ſenſu vel præcipue illa dicuntur
compofita ſeu corpora organica, quorum pleræque partes, vel
fingulæ differentes funt organicæ, h . e. organa viva, peculia
ribus functionibus deſtinata. Funétiones autem dicimus actio
nes peculiares , ideoque ab aliis differentes, propriasque.
Græcis dicuntur Sioexnosis, diſpenſationes & velut adminiſtra
tiones.
Latine corpus organicum dici poteſt inſtructum , quod pluri
bus multisve gaudet organis , inſtructius; & quod tantum
fere quanrum eſt organicum , inſtructiſſimum , videlicet a par
tibus organicis functionibusve. Inſtrumentum noftratibus eft
sin Werkzeug ; unde organicum foret werkzeuglicb , vel cer
tis fun
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 475

tis functionibus inſtructum , zu befondern Verrichtungen anf.

gelegt. Quod variis aprum feu inſtructum eſt fun & tionibus
aut organis, dici poteſt, zu mancherley Verrichtungen aufge
legt, vel mit mancherley Werkzeugen begubet. Uno nomine

fi quis uti malit, poffet inſtructum vocare ausgerüſtet vel einge

richtet , fubaudiendo Ding , vel Werkzeug , per cæteros quo
que comparacionis gradus . De artefactis hominum inftru
mentis hic non eſt ſermo.
§. 441 .
Modus compoſitionis organi , ideoque ejus eſſentia & na . Que ejus ef
quæ adeo artificia. Sentia & na .
tura, audit ſtructura ( ) . 275. feqq. Coſinol ),
lem ingenioſamque fabricam infert, ut inftrumentum ad pecu tura ?
liarem functionem ſua vi idoneum liſtat ( S. 278. ibid .), in qua
ratio continetur , cur vires & partes ita potius , quam aliter fint con .
formatæ connexæque ( 9. 279. ibid.). Sublata igitur ſtructura,
interit corpus organicum ; uti ea pofita, orituri(S. 280.ibid ) ;
& ſi partes ejus mixtæ ſunt, una folvitur & interit earum mix
tio, & in fimillimis inter ſe textura (S. 518. P.11. Phyſ.) , &
(S. 281. ibid .). ' Patet propterea , quomodo differat confufa
nec obſervabilis mixtio & textura ( 5. 75. Coſmol.), v. c. compacto
rum elementorum in 4, fale, in pileo pilorum , aut in plica polo .
nica concretorum capillorum , ab obfervabili ordinata ad di
ftinétos ufus ſtructura fapienti,functionis peculiaris cauſa (ſ. 260 .
274. Coſmol.).
Non
negatur, dari & in mineralibus mixtisque aliis , ut impuris
elementis , bene fapienterque conſtitutum connubium ; fed
manet illud notis minus conſpicuum & obſervabile, quam in
organicis. Faciliorem ergo cognitu explicaruque fe præbuit
divina ſapientia , faltem quadamtenus in organicis, quam in
varie mixtis. Reſtant nihilominus utrobique impervia per
ſpicaciæ humanæ artificia divinitatem autoris infiniti palpandam
offerentia vel argis.
S. 442 .
 476 PHYSICÆ PART . 111. SECT . 11. , CAP . 1.

$. 442 .
Organorum Organum fimplex differre poteſt qua materiam &Fiformam
fimplicium (9.440 .). Qua materiam prout conſtat ex elementis aliis aliis.
differentia. que , & vi majori minorive elementorum diverſorum ac nu
mero. A potiori denominationem faciendo dabitur organum
terreſire, in quo prævalet terra , ut in duris lapideis , oſſeis,
ligneis , generatim in ficcis quibusque ; aqueum , in quo præ
pollet aqua,uti in liquidis , oleo, lačte, fanguine, cæt.; qërium ,
cujus præcipua vis aërea , ut in tracheis, pulmonibus , fpira
culisque ; ætbereum , in quo lux , calor & velocitas motus
aëreo major comparet , uti in nervis cuticulisque . Qua for.
mam internamn , illa in varia elementorum ſtructura, naturaque
ad fines diverſiſſimos uſusque apta confiftit, de qua in ſequentibus
plura occurrent. Qua externam vero formam figuramque, or
gana aut rotunda apparent & pane globoſa in pulviſculis fe.
minalibus innumeris , aut anguloſa miræ varietatis, ut in ſemi.
nibus fimplictoribus microſcopicis . Præterea organa naturæ
ſimplicia oblongo rectilinea & curvilinea , cava aur denfa dantur,
velut lanugo & fibrillæ ſubtiliſſimæ. Quæ fimul extenfæ in
quandam latitudinem , planam aut curvam, tubularemve nobis
exhibent formam .

Dantur fila fericea & aranea ſubtiliſſima, dantur lamellulæ mem

branulæ , cuticulæ, foliola &c. , quibus textura tam fimplex
& uniformis eſſe videtur, ut nil diſcrepet a ſe invicem nil dil
fimile conſpiciatur. Quatenus tamen organum cffe depre
henditur naturale , quo v. c. araneæ furfum deorſumque con
cedunt, quo retia texunt venatoria decipulasque, non nuda
fantum textura, fed & ſtructura ipſis tribuenda eſt.

§. 443 .

Simplicia Organa fimplicia, dum conjunguntur uniunturque, quibus

funt primor. fieri poteſt modis, oriuntur inde inſtrumento compofita. Nihil
enim
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALE. 477

enim eſt naturalius , nihil experientiæ congruentius, quam e din compof

fimplicibus congregari compofita & ſuccreſcere paulatim (S176. torum .
Coſmol.). Quare & organa fimplicia funt principia & materia,
unde coaleſcunt compofita , & ſubinde majora fiunt, ſuccre
fcentibus adjunctisque novis ( S. 274. ibid .). Non funt igitur
compoſita organa niſi ſimplicium aggregata , nec majora , niſi
minorum agmen (9.440 .) & (S. 176. Cofmol.).

§. 444

Ratio organorum compoſitorum proxima reddenda eft e fim- Ubi detur

plicibus inſtrumentis , eorumque compoſitionis modo. Ratio ratio proxio

enim eorum , quæ corporibus obſervabilibus conveniunt, con- ma organi

tinentur in qualitatibus partium & modo, quo eædem inter ſe compofita ?
junguntur (5.2 3 3. Coſmol.). Quare & inſtrumentorum naturæ
compoſitorum ratio , petenda erit e qualitatibus feu indole par

tium , quæ proximæ hic ſunt organa fimplicia, eorumqueftru

etura h . e. modo , quo invicem junguntur congruuntque in
operando.

S. 445 .

Quia ratio compoſitorum in philoſophia corpuſculari Rationes vel

proxima petitur a principiis phyſicis , remotior vero a prin- funt phyfice.
cipiis mechanicis ( S. 241. Coſmol.): corporum organicorum quo. vel mechani,
que dabuntur rationes proxime phyſicæ , in pbænomenis evidenti. Ch .
bus obviæ ; : rematiores vero mechanice , a partium organica fin
gura, mole, fitu & motu petenda, quatenus clare in ſenſus in .
currunt .

Principia phyſica non funt niſi qualitates , quæ corporibus ineſſe

evidencer obſervantur. Cujusmodi funt phænomena indubie
in fenfus incurrentia , etſi tantum confufe fentiuntur, nec di
ſtincte explicari queunt. Sunt autem phænomena effectus
manifeſti, e vi occulta ſeu ignota profeéti, ideoque ad eſſen
(Wolfii Playſ. Tom . III.) Ppp tiam ,
 478 PHYSICA PART . III . SECT . II. CAP . ' 1.

1 tiam , cujus eſt illa natura, nondum penitius infpecta , redeunit.

Neque mechanicæ rationes diſtinctiorem offerunt cognitionent,
fed pariter confufam tantum .

. 446.

Ubi mecha Quoniam omne corpus , ergo & organicum , eft ma

nice philoſo china (§ . 75.Coſmol.), & mechanica philotophia mutationes

phari ne corporum ex eorum ſtructura, textura & mixtione, h . e. ex

queamus. modo compofitionis ipfis proprio fecundum regulas motus

intelligibili ratione explicat (8. 75. ibid.): pateſcit , pbilopbari
mechanice. de illis organis neminem pole, quorum fructura ex
intima partium indole, figura, ſitu, numero feu magnitudine &
motu vel vi movendi necdum explicari poteſt ( $ 445.).

S. 447
Unde vita fit
Solis rationibus mechanicis eſſentia vel vita corporea tantuniex .

explicandas plicari nequit, ſed phyſicis potiſſimum utendum eft. Intima enim
corporum ſtructura nec eſt perſpecta ($. 446.) , nec fpes af
fulget, eam derectum iri ; cum res redeat non folum ad cor.
puſcula inobſervabilia, fed ad ipfamet elementa , non nifi in ag.
gregaris majoribus obſervanda: Præterea materia ipfa, partiun
fitus, numerus , moles , fi vel perfpici poffet, tamen ratione
gaudere deber , qua nitererur, quæ aliunde arceſſenda, & fire
qua ne illa quidem intelligerentur, ſed tantum ut phænomeria
confufe perciperentur (9. 300. Jeg. Cofmol.). Vis aurem iner
tiæ & movendi phænomenon , iraque phyſicurn eft principium
(9. 296 - 298. Coſmol.). Cum phænomena ad phyſicas perri
neanc rationes ($.445 .) , æqueacdiſtincta earum evolutio, ficubi
e qualitatibus viribusque intelligibilibus erui poteft: palamt
eſt, prælerrim phyficis rationibus naturæ corporeæ & va
riæ efficacitatis conftantiorem explicationem eſſe ſuper
ftruendam ,

Nanquam
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 479

Nunquam mechanici omnis ævi præſtantiſſimi quidquam vivi ſuis

mechanicis artificiis præſtare potuerunt, aut præſtabunt in po
ſterum , fed ad fummum quædam vana idola & fimulacra tan
rum exhibuerunt. Immo ne mineralium quidem rationes huc- '
usque e principiis mechanicis dari poruerunt ; multo igitur
minus id in viventibus unquam poterit fperari.

§. 448.

Organica corporum ftructura mecbanica confentiens regula- Structura

riter in ſcopum obtinendum neutiquam fufficit ad vitam corporum organica non
organicorum explanandam . Multa enim dantur corpora orga- fufficit advi.
nica, ut telæ aranearum , nidi avium arteve humana ſeu mecha- tam .
nica facta, eaque ex parte egregia ; quæ nihilominus omnia
unanimi confenfu numerofæ efficientiæ conftantis vita deſtitui

recte cenſentur . Sola igitur, quamvis exquiſiciſſima ſtructura

mechanica & organica , ad vitam corporum organicorum con
$
ftituendam explicandamque fufficere nequit.

Note ſunt machinæ Poſidoniæ, Owerianæ & c. tibicines, militares

oculis circumſpicientes & ſclopum ad meram explodentes,
tympanotribe , martiales in throno fedentes , furgentes, ho
ſpires advenientes fceptro denuiſſo quafi honorifice falutantes,
& rurſus copſidentes; ftaruæ velut ambulantes. Memnonis,
vocem edentes , cuculi vocem imitantes ; horologia melodias
varias clavichordiis, harpa , campanulis cantillantia &c. qui
bus tamen nihil ineſt vitæ. Eſt meo marſupio horologium

anglicum , præter horas indicans diei meridiem , veſperam , no .

Etem , auroram , ' lunæ phaſes, & dies ætatis, menfis nomen ,
& diem , hebdomadis diem, & fignum Zodiaci , in quo ſol
verfatur. Sed mera ſtructura mechanica & fortis elater illa
omnia præſtat, quando debite eſt intenſus. Differt igitur or
ganum mechanicum f. fa &tum & natum feu naturale.

Ppp EG
2
 480 PHYSICA PART . 111. SECT . 11. CAP . I.

Etſi divina corpora organica ,tantum humanis multo ſunt præ

ſtantiora omni ſua natura & indole utilifſimi, uti aër, æther,
aqua, terra communis, & conſtirura inde corpora , uti montes,
nubes , fideraque ipfa ; non ſunt tamen & illa nifi machinæ

mundanæ, uniusmodi ſemper vi movendi præditæ , nequaquam

vero aptæ ad ſe generandas, multiplicandas propagandasque.
Quod cum extra ullam dubitationis aleam ſit poſitum : relinqui.
tur & naturalia organa nuda , eo quod tantum communi yimo.
vendigaudent, nec viventium edunt effectus , viva appellari
non poſſe.
V. 449 .
Primordia Artefacta vel generatim finita vi producta organa deſti.
organorum tuuntur vi propria id agendi, quod per ea vi aliena effici pot
vivorum . eft , quamdiu ea ipſis adjuncta aut incluſa agere valet, teſtimo
pio attentionis ad organa muſica, molendina, horologia, fecu.
res , cultros &c. Divina autem vi producta deſtinataque or
gana, quæ naturalia quoque dicantur, naſcuntur ex elementis
creſcuntque, vi inſita conftanti ( eſſentiali) prxditis , ad talem
conſenſum apris ordinatisque, quo in unione variam ( multipli.
cem ) operofitatem , dum unio durat , conftantem obrinent,
quæ in ſenſus primum armatos , dein & nudos faltem per ef.
feetus varios obſervabiles jam ad communem fcopum colli
neantes incurrere pollit. Hæc organa mulriplici vi eſſentiali
prædita, dicimus viva , quia conſtanti efficacia ita agere ſen .
tiuntur , ut per ſe dædala & aétuofa dici mereantur. Quo
ipfo ab organis nudis, pallivisque tantum , longe differunt
( 8.448).
Vita latius dicta vocatur vis operationes effentiæ copformes con
ftanter producendi, f. vis perpetuo actuoſa; quo pacto que
libet fubftantia foret viva dicenda , vite expers nulla . Sed pro
prie vita non refertur ad quamlibec a & ivitatem (naruram ) efſen
cix reſpondentem , v.C. ad mineralia organis deſtitutá, fed ad
in figni
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 481 .

inſignitam eminentioremque naturam organicam , ad varias

fun £tiones multiplici vi apeem comparatamque. Vita igitur
per ſe, h. e . fuamet effentia & natura, multis eſt actuofa mo
dis circa fuccum nutrientem aëremque & c.
Cum ex quolibet quidlibec fieri poſſe, abſurdum fit , divino inſti.
tuto naturaliter fimilia fimilibus aſſociantur, pro diverſo fimi.
litudinis gradu, ad ea, quæ per conjunctas vires fieri poffunt,
præſtanda. Ideoque inſita vi ſua elementa fimilia aliis aggre
gantur, ad organa viva efformanda, aliaque aliis adjungenda.
Hinc antiquum obtinet diverbium : ſimile amili gauder & co
pulatur, quod & in uniformibus obtinet compoſitis, in gut
tis pluviæ e vaporibus confluentibus, nive, falibus in aqua folu
tis , dein in cryſtallos coëuntibus , vi feſe mutuo petente ago
11
greganteque. Sic & elementa fe mutuo petere & congregare
intelliguntur vi inſita , qua apra funt ad calia organa conſti
tuenda
eorumque functionem præftandam . Neque opus eſt,
ut mathematicorum abftraétis inhæreamus notionibus > fimil

lima quæque ad compoſitionem requirentibus , quæ differre

nequeunt, & fingamus corpuſcula indeſtructibilia , tanquam
organa primitiva, perire vel dividi neſcia, quæ fictio a com

poſiti eſſentia abhorret, quæ non poteſt non manere æque di

viſibilis ac fuit conſociabilis :

§. 450.

Ad hoc vero , ur vivorum primordia organorum invi . Quid fit vita

cem ita coaleſcant, concedenda illorum elementis eſt vis quæ infima (cor
dam fe mutuo petendi, alliciendi allegendique , contendens ad porea )?
unionem & motum , ad qu em a De
quem funt aptata & deſtinata
o funt
Deo
(8.449 . ). Quæ vis mire dædala & varie organopea line per
ceprione faltem ad momentum clara & aviditate quadam ſe
uniendi formándique concipi nequit, ideoque genetica & for
matrir dici meretur . Cum vero primordia organorum vi.
PPP 3 vencium
1
482 PHYSICÆ PART . 111. SECT . II. CAP. 1.

ventium ſint perexigua , & plerumque , fi non femper inva

leſcere, adoleſcere & corroborari debent, ad fcopum ex alle
præftandum , novis ſubinde egent incrementis , ideoque alia &
alia adſciſcere avide & libi attemperare vel affimilare eo ma
gis debent, quo plura illis viciſſim inutilia exercendo , tranſpi.
rando , aliisque caufis decedere folent. Ea proprer vis orga
norum viva limul decrementa ſua reparare , & incrementa ad. '
dere vel ſe augere adſcitis alimentis debet. Quare vis viva fi
mul altrix vel nutritia eſte cenſerur. Conjunctim ſumta hæc
vis corporum vitalis pro ſcopo ſuo , organopea nutrisque
vitam conſtituit corpoream , mulciplici , perpetua functione,
negoriofiffimaque occupatione ultro vegetationem perficiens.
Proinde in vi vezeta (vegetante) continentique vegetatione con
fiſtic vita corporea omniumque infima , non vero in nudo
mechaniſmo.

Ariſtoteles de Plantis L I.c. 1. viram in animalibus ait effe ma

nifeſtam , in plantis non- æque evidentem, fed occultam . Vi
tam autem , uci nos cb vegetationem organorum , fic ille plan.
tis tribuit , ob facultatem (vim) altricem & auctricem . To
Ggens71207_2 ! T18 E51 CLIENTEWS TO 201705. Non fufficit ad vi
tam Stackhisio arridens manifeſtatio vis & perfeétionis fuz per
actiones (motus ) regulares, cum aër , aqua & fidera , rita ca
reant ; nec fucceſiva mutatio a moru Auidorum per ſolida
pendens, D. Ludwigio laudata , quæ & in mineralibus datur.
Linnæus in Philof. botan. introd . n. 3. fcribit : lapides cre:
fcunt, vegetabilia creſcunt & vivunt; & p . 88. eorum
vitam probat nativitate ſ. ortu, nutritione, ætate, organiſmo, moru,
morbo , & morte. Quæ num prima ſint in vita corporea,
aliorum eſto judicium ?
Concipi & dari vira nulla poreſt fine eſſentia natura vitali prædita,
quæ niſi a Deo haberi nequit , cuilibet viventi eam tribuente
& conſervante. AQgwv, inquit Paulus 1 Corinth . 15.v. 36.
συ και σπείρεις ,
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 483

συ ο σπειροις , και ζωοποιο:7αι , εαν μη αποθανη ::

ν. 38. ο δε Θεος αυτω διεισι σωμα , καθως ηθελησε , Dar
autem vitam & corpus organica non crcatione nova , quam in
r res ap
principio ftatim abſolvit, Genef. 2. v. 1.2 . fid pe vi
tas elementis indicas providenciaque ſua adminiſtratas. Quæ
vires cum indefeſla variaque operofitate fe exſeranr, quibus
dam vita dicitur effe principiuun evolutionis nairitionis, dige.
ſtionis , incrementi, maturationis & propagationis corporum or .
ganicorum .

§. 451 .

Q :honiam vis vegetandi avide alia adſciſcit diſtribuirque Senfui ali

fimilia aut fibi allimilata ad organa ſus eſformanda (8 : 450.), opor : quatenus
tet, ut illa quodammodo diſcernere ſibi proficua a noxiis , & in analoga ..
illa libi ad jungerda ferri; ab his vero abhorrere , eaque ut
Cunque amoliri valeat ſuno niſu . Quod cum fine quadam per
ceprione huc ſufficiente, ideoque in obfcuritate ſuinon confcia
quidem , præftantiori tamen ea , quæ in elementis mineralium
cæterorumque rudiorum occurrit, diſcernente tamen ad fe
re !ara contigua) orraque inde imperitione nuda ( avidicare) pro fu
turorum & averfione mutua nociturorum , cæce impetu fieri
nequeat : oportet, ut in obſcuritate perceptionum elementa
rium , ejusmodi gradus præftantiores dentur, quales ad vitam
corpoream requiruntur. Quæ præftantia vis elementorum
ad quoddam ſenfus vel claræ perceptionis analogum ſeu adum.
brationem variis gradibus longius propriusque lege fapientis
continuitatis accedens variam , aviditatein quoque, ceu niſum
obtinendi ſe perfectura alia elementa perceptionis gradui reſpon
dentem , inclyder. Quæ vis quia ad communem uſum ſcopum .
que miro conſenſu connititur: præcipuam elementorum
perfeétionem continet , quam Stagirita , & ipfum ſequutus
Leibnitius, entelechiam appellavit . Quoniam ad unicum fi
nem
484 "PHYSICÆ PART, 11. sect. 11. CAP. I.

nem in quovis vivente omnia organa effinguntur diriguntur.

que, unum quoque principium reliquis omnibus præelle, &
cætera ſibi ſubjecta habere videtur , & unica cuilibet viventi fie
entelechia, unica monas vegeta , vitam corpoream regens &
indeſinenter ad ſcopum a numine deſtinatum enitens, niſi ma
jori vi impediatur (9.450.). Conf. Leibnitii Princip. Philof.S.18.
feqq. & Cafp. Bofi Diſp. de motu Plantarum ſenſus æmulo. Con
firmabuntur hæc a poſteriori, quando infra ſeminum vivifica
tio oftendetur.

Uri corpora regularis ftru &turæ & figuræ , falia &c. reliquis pro
piora funt vegetis & c. in beſtiis quiddam fimile rationis dari
oſtendemus infra; ita & quandam fenfus fimilitudinem in in
fimo viventium genere dari poffe , nil haber a ratione alienum :
cum momentaneo tantum quaſi ſenſu guſtuve percipere præſti
turum ſibi fcopum eique congruentia videantur præcipua co
rum elementa. Qua fub obſcura perceptione contiguorum ,
vis eorum omni niſu ſuo eundem conſequi concurſu Dei ordi
nario adjuvante conſtanter conatur : aviditas eorum præria

perceptione uniusmodi naturali quadam neceffitate femper in

finem fuum tendit. Empedocles, Democritus, & Anaxagoras,
illis elementis tribuere ſenſum (occultum ) appetitumque. Ari.
Aoteles vero illis animam adſcribit nutritiam ( vegetantem ), quam
ait habere, quodcunque vivit (L.3. de anima c.12.). Sed cum
ufu loquendi recepto anima mimum ſenſu gaudeat, quo vege
tantia carent, præſtat hic retinere nudam entelechiam , can .
quam internum vegetationis regundæ principium , quod lati
nis vegeramen dicatur. Inter recentiores Thom . Campanella
in Libro de fenfu rerum , Franc. Rhedi de generationc infe&to .

rum , & Rüdigerus in Phyſica divina, planris fenfum tribue

runt , ab animalium tamen ſenſu diverſum . Conf. not.
9.468 .

9. 452 .
1 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI . 485

§. 452 .

Si organa viventium citra miraculum naturaliter fiunt, uti Quid pre

ab omnibus conceditur ; ſi naturaliter contingentia caſu aut ftandum fit
fortuito fieri nequeunt ($. 96. Coſmol.), fed ftru & ura ſua & le- ſemper a
gibus motus nituntur (S 5 13. feq . Coſmol.) : vis eorum vegeta principio vi
principium.que vitale naturaliter, tactus velut guſtusve fiinulacro , tali ?
diſcernere debet utilia ſibi ab inutilibus ; & priora velut filtrando
ſeparata admiſcere ſibi jam conformibus, ut alſimilata fibi adſci
ſcere, dift : ibuere, digerere & adunare ; poſteriora vero ſegre.
gare & excernere, vel ejicere , ut fic omnia ad finem fibi a Deo
præfixum dirigere & abfolvere pollit. Communi enim elemen .

torum vi in corporibus nil tale fieri obſervatur. Opus igitur

ad hæc organica corpora viventia eft vi peculiari & præſtan.
tiori, qualem eſſe vim vegetandi , ſenſui aliquatenus analogam ,
comprobavimus ( § . 451. ) .

Sine ratione & vi fufficienti naturaliter nil fieri , evi &tum habe.

tur ( § . 70. feq. Ontol.). Quæ perpetua in natura eſſe debent,

nequeunt niti cauſis tantum externis , fiétisque modulis & for.
mis , nusquam obviis, -ubi organa viventium ftruuntur. Ipſa
igitur eorum ſtructura non niſi a tali principio 1. fubftantia de
rivari poteſt, que fit ipfi effentialis & natura ad fcopum fuum
fortiendum ordinata, ad cujus legem conſtanter agar, quam le
gem vegetationis dicere liber, codem jure , quo legem motus,
Ad fecretioncm
fenfionis , imaginationis &c . ufus recepit.
remotionemque minus utilium pertinet quoque perfpiratio, qua
fuperflua humida pet estima pororum foraminula in acrem
ambienteni abeunt & exhalántur. Quem ad finem quoque fa
Cere poſſunt tubulorum fiſtularumque orificia, fuccum abundan
tem ope caloris in vapores attenuatum egerencia.

Præſertim mirum videtur, tot organorum , tam variam ſtructu

ram ab eodem feu unico principio formari poffe, quod ne
(Wolfii Phys. Tom . III.) Qaq ratio
 ICA
486 PHYS : PART . 111. SECT. IL. CAP . I.

ratio quidem -humana ſimilia organa: viva præſfare valet. Sed

non de humano,, verum divino opere naturali in corporibus
vivis agitur..Dei autem vis infinita non minus admiranda:
præſtıt per minima 9. quam per maxima. Favi apum omni :
bus regulis mechanicæ exquiſitiffimæ reſpondent, quas apes in.
telligere nequeunt ,, inſtinétu: tamen : fenfali divinicus indico
haud fecus agunt, acfi intelligerent eas , & iis conformare
zationes fuas didiciffent. Si hæc inſtinctu naturali fiunt ab
apibus vigilantibus ; fi fomnambuli non conſcii eorum (nili
momentanee ), quæ agunr more hominum vigilantium , ceu in
fcii partim agunt , acfi'eſſentfibi optime conſcii eorum ; por:
fünt & elementa vegetantia inſčia: perobſcuram momentulo
claramn . utcunque perceptionem perpetim inftin &tu naturali
ea præſtare, in , conſtruendis fuis organis , ad que ſunt a
Déo deſtinata ", nec alia , quam hæc,, modo : non impe.
diuntur . Multo facilius quisquam , nec : tamen fine
manifeſta abſurditate fingeret, autfomniaret, Homeri, Virgilii,
Ciceronis opera fcripta, aur mechanica : organa Archimedis &
fpecula cauſtica & c . fine ulla perceptione legibus motus con
formirer coaluiſſe, quam corpora organica mechanice tantum
formari & agere . Inde inea facere non poſſum , quæ legun
cur Pſychol..ration : 3 : 015.feq9 :

Quarum in receſſü habeatilla: vis -vegetantium nutrix ; docet ſucci

affumtio ;, præparatio ; muratio , conformatioque ad alium odo.
rem , faporem , flores fruétusque, quando gemma.vel furculus
inſeritur ftirpi ſilveſtri ,, ut in eodem ſtipite: e diverſis ramis
diverſi naſcantur fructus. Sic & chemica analyſis ex aliis alia
faliúm ;, oleorum; eſſentiarum , fpirituum cæt: genera elicit,
ne quis dubitare poflit, longe aliam in aliis fa &tam effe fecre.
tionem ',, unionemque . Item ex ejusdem generis aqua diverſa.
naſcuntur herbarum , forum , feminum genera.

9. 453. 1
 DE BIOLOGIA CORPORUM (GENERALI. 487

g. 453
Nutritio autem fit intus fucco :niſi circulante, vel circumacto Quomodo nu
certe diſpenſato & propulſo , quo velut vehiculo illæ particulæ mitiofiat ?
digeruntur, diluuntur & diducuncur , ' quorſum deferri debent ,
ut ibi adnafcantur & incrementa præbeant quaquaverſus auge
ſcentibus organis diverſis. Incus enim aſſumuntur nutrimenta ,
intus difcernuntur, vi-ſtructuræ & naturæ affimilantur nutri
endo, fegregantur inutilia, utilia congregantur, -increſcunt,
evolvuntur plenius, perficiuntur & maturantur (§. 452. ) , ut
reſpondeant ſcopo præfixo obtinendoque. Experimentorum
fide craſla terra ad nutritionem parum confert, fed fertilis illa
& in aquaſolubilis ſuccum nutritium duce vi vitali iis imbuit, quæ
eſſentiæ & naturæ nutriendo conveniunt (5.60 . feqq.)
Ita viventium corporum natura penitus differre a non viventibus
intelligitur. Hæc enim nullo gaudere ſucco iptus obvio, in

partes corporis quascunque impulſo diſtributoque "deprchen

duntur ; fed quando augentur , externa partium appoſitione &
adhæſione coalefcunt. Nec præparant, miſcent, aprantque fibi

nurrimenta , fed aliunde jam ita adveniemia fimilia recipiunt,

iisque conjunguntur ſeu edunarur. Quare ubicunque oſtendi
poreſt fuccus , inrus multiplici defecatione, miſcela, textura,
temperie, ſecretione & circuitu vel propulſione ad nutriendas
augendásque in omnem dimenfionem partes applicandus, aétu
faciens, & viciffim in fimpliciora reſolvendus, 'unde compo
fitus eſt : ibi nulla vita eft ftatuenda, quia nutritio nulla « evi:
denter spparer.

g. 454.

Præterea nutricia illa vis interno ſucco nutritio ordine Duomo dono.
naturæ non informes parit maſſas & molas , rudes, uti interdum gulam fequa
contingit, quando principium vitale deficit, aut, fiquod adfuit, tur ?
extinctum eft, falcem maximopere impedicum : ſed fequitur
Qaq 2 regu.
 1

Æ
486 PHYSIC PART . 111. SECT . II. CAP . I.

ratio quidem - humana.ſimilia organa: viva præftare valet. Sed

non de humano , verum divino opere naturali in corporibus
vivis agitur.. Dei autem vis infinita non minus admiranda
præſtıt per, minima » quam per ma
maxxi ma..
ima Fav
Favii . apum omni:
bus regulis mechanicæ exquiſitiffimæ reſpondent, quas apes in.
telligere nequaint.,, inftinétu : tamen fenfali divinitus indito
haud fecus agunt, acſi intelligerent eas. , & iis conformare
a & tiones fuas didiciſſent. Si hæc inſtinctu naturali fiunt ab
apibus vigilantibus ; fi fomnambuli non conſcii eorum (niſi
momentanee ), quæ agunr more hominum vigilantium , ceu in
ſcii partim agunt , acfi'eſſent ſibi oprime conſcii eorum ; por:
funt & elementa vegerantia infcia perobſcuram momentulo
claram utcunque perceptionem perpctim inftinétu, naturali
rea: præſtare . ini conſtruendis ſuis organis , ad que funt a
Déo : deſtinata",. nec : alia, quam hæc, modo : non impe .
diuntur . Multo facilius: quisquam , nec tamen fine

manifeſta abſurditare fingeret, aut fomniarer, Homeri; Virgilii,

Ciceronis opera- ſcripraz aur mechanica: organa Archimedis &

{pecula cauſtica &c. fine ulla perceptione legibus motus con
formirer coaluiffe, quam corpora organica mechanice tantum
förinari . & agere. Inde inea facere,non poſſum , quæ legun
tur Pſychol..ration : 5: 615 -fe99:

Quatuum in receſſu habeatilla :vis -vegetantium nutrix, docet ſucci

afſumtio ;, præparatio ; mutatio, conformatioque ad alium odo.
rem , faporem ; flores fruétusque; quando gemma.vel ſurculus
inſeritur ftirpi ſilveſtri ,, ut in eodem ftipite: e diverſis ramis
diverſi naſcantur fructus. Sic. & chemica analyſis ex aliis alia :
faliúm , oleorum; eſſentiarum , fpirituum cæt : genera elicit,
ne quis dubitare poflit , longe aliam in aliis fa &tam effe fecre
tionem , unionemque. Item ex ejusdem generis aqua diverfa
naſcuntur herbarum , forum , feminum genera.

g. 453.
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 487

§. 453
Nutritio autem fit intus fucco.niſi circulante, vel circumacto Quomodo nu
certe diſpenſato & propulſo , quo velut vehiculo illæ particulæ iritio fiat ?
digeruntur, diluuntur & diducuntur, ' quorſum deferri debent,
ut ibi adnaſcantur & incrementa præbeant quaquaverſus auge
ſcentibus organis diverſis . Incus enim aſſumuntur nutrimenta,
intus difcernuntur, vi- ſtructuræ & naturæ aſſimilantur nutri
endo, ſegregantur inutilia, utilia congregantur, -increſcunt,
evolvuntur plenius , perficiuntur & maturantur (9.452.) , ut
reſpondeant feopo præfixo obtinendoque. Experimentorum
fide cralla terra ad -nutritionem parum confert, ſed fertilis illa
& in aqua ſolubilis ſuccum nutritium duce vi vitali iis imbuit, quæ
eſſentiæ & naturæ nutriendo conveniunt ( 5.60..feqq .)
Ita viventium corporum natura penitus differre a non viventibus
intelligitur. Hæc enim nullo gaudere ſucco iorus obvio , in
partes corporis quascunque impulſo diſtributoque deprchen
duntur ; fed quando augentur, externa partium appoſitione&
adhæſione coaleſcunt. Nec præparant, miſcent , aprantquc fibi

nutrimenta , fed aliunde jam ita adveniemia ſimilia recipiunt,

iisque conjunguntur ſeu edunarur. Quare ubicunque oſtendi
poteft fuccus, intus multiplici defæcatione, miſcela, textura,
temperie , ſecretione & circuitu vel propulſione ad nutriendas
augendasque in omnem dimenſionem partes applicandus, aétu
faciens, & viciffim in ſimpliciora reſolvendus, unde compo
ſitus eft : ibi nulla vita eft ftatuenda, quia nutritio nulla vevi:
denter spparet.

S. 454. ,

Præterea nutricia illa vis interno ſucco nutritio ordine Duomo.dom

naturæ non informes parit malſas & molas , rudes, uti interdum gulam fequa
contingit, quando principium vitale deficit, aut, ſi quod adfuit, tur ?
extinctum eft, falcem maximopere impedicum : fed fequitur
Qaq 2 regu
486 PHYSICÆ PART. 111. SECT . I l . CAP . I.

ratio quidém - humana. ſimilia organa:viva præftare valet. Sed

non de humano, verum divino opere naturali in corporibus
vivis agitur.. Dei autem vis infinita non minus admiranda:
præſtıe per. minima », qu
quaam per maxi
m per maxima..
ma Favi apum omni :
bus regulis mechanicæ exquiſitiffimæ reſpondent, quas apes in.
telligere nequeunt , inftinétu : tamen fenfali divinitus indico
haud fecus agunt, acli intelligerent 'eas ., & iis conformare.
actiones fuas didiciſſent. Si hæc inſtinctu naturali fiunt ab
apibus vigilantibus ;.
ſi ſomnambuli non conſcii eorum ( niſi.
momentanee ), quæ agunt more hominum vigilantium , ceu in
ſcii partim agunt , acfi effent fibi oprime conſcii eorum ; poſ:
fünt & elementa veggrantia inſcia perobſcuram momentulo
claram , utcunque perceptionem perpetim inftin & tus naturali
ea præſtare in conſtruendis fuis organis , ad quz ſunta
Déo deſtinata ", nec alia, quam hæc, modo : non impe .
diuntur: Multo facilius: quisquam , nec : tamen fine

manifeſta abſurdicare fingeret aut fomniaret, Homeri; Virgilii,

Ciceronis opera fcripta; aur mechanica: organa Archimedis &
{pecula cauſtica &c . fine ulla: perceptione legibus motus con
formirer coaluiffe, quam corpora organica mechanice tantum
formari & agere. Inde inea facere, non poffum , quæ legun
tur Pſychol.ration : 5: 615.feqq:

Quarzum in receſſu habeatilla:vis-vegetantium nutrix, docet ſucci

affumtio, præparatio; mutatio, conformatioque ad alium odo .
rem ; faporem , fores fructusque, quando gemma.vel furculus
inſeritur ftirpi ſilveſtri ,, ut in eodem ſtipite: e diverſis ramis
diverſi naſcantur fructus. Sic & chemica analyſis ex aliis alia
ſaliúm , oleorum , eſſentiarum , fpirituum cæt. genera elicit,
ne quis dubitare poffit ;, longe aliam in aliis factam effe fecre.

tiónem ,, unionemque. Item ex ejusdem generis aqua diverſa.

naſcuntur herbarum , florum , feminum genera.

§. 433 .
 CORE
DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 487

$. 453
Nutritio autem fit intus fucco niſi circulante, vel circumacto Quomodo nu

certe diſpenſato & propulſo , quo velut vehiculo illæ particulæ mitiofiat ?
digerunrur, diluuntur & diducuntur, 'quorſum deferri debent,
ut ibi adnaſcantur & incrementa præbeant quaquaverſus auge
ſcentibus organis diverſis . lncus enim aſſumuntur nutrimenta,
intus diſcernuntur, vi - ſtructuræ & naturæ aſſimilantur nutri
endo , ſegregantur inutilia, utilia congregantur, 'increſcunt,
evolvuntur plenius , perficiuntur & maturantur (§.452.) , ' ut
reſpondeant ſcopo præfixo obtinendoque. Experimentorum
fide craſla terra ad -nutritionem parum confert, ſed fertilis illa
& in aqua folubilis ſuccum nutritium duce vi vitali iis imbuit, quæ
eſlentiæ & naturæ nutriendo conveniunt (5.60 . feqq .)
Ita viventium corporum natura penitus differre a non viventibus
intelligitur. Hæc enim nullo gaudere fucco iorus obvio, in
partes corporis quascunque impulſo diſtributoque "deprchen
duntur ; fed quando augentur , externapartium appoſitionc &
adhæſione coaleſcunt. Nec præparant, mifcent, aptantquc fibi
nurrimenta , fed aliunde jam ita adveniemia ſimilia recipiunt,
iisque conjunguntur ſeu edunarur. Quare ubicunque oſtendi
poteft fuccus, intus multiplici defæcatione, miſcela, textura,
temperie , ſecretione & circuitu vel propulſione ad nutriendas
augendasque in omnem dimenſionem partes applicandus, aétu
faciens, & viciffim in fimpliciora reſolvendus, 'unde compo
fitus eſt : ibi nulla vita eſt ſtatuenda, quia nutritio nulla vevi:
denter spparet.

§. 454.

Præterea nutricia illa vis interno ſucco nutritio ordine Quomodome.

naturæ non informes parit maſſas & molas , rudes, uti interdum gulam fequa
contingit, quando principium vitale deficit, aut, fi quod adfuit, tur ?
extinctum eft, falcem maximopere impedicum : fed fequitur
Qaq 2 regu ."
486 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I l . CAP . I.

ratio quidem humana. ſimilia organa viva præftare valet. Sed

non de humano , verum divino opere naturali in corporibus

vivis agitur. . Dei autem vis infinita non minus admiranda
præſtit per, minima , quam per maxima. Favi apum omni :
bus regulis mechanicæ exquiſitiffimæ reſpondent, quas apes in .
teliigere nequeunt ,, inſtinctu: tamen ſenſali divinitus indico
haud fecus agunt, acſi intelligerent ' eas . , & iis conformare
zetiones fuas didiciſſent. Si hæc inſtinctu naturali fiunt ab
apibus vigilantibus ; . ſi ſomnambuli non conſcii eorum ( niſi.
momentanee ), quæ agunr more hominum vigilantium , ceu in
fcii partim agunt , acfi effent fibi oprime conſcii eorum ; por:
funt & elementa vegerantia inſcia perobſcuram momentulo
claram , utcunque perceptionem perpetim inſtinctu. naturali
ea præitare in conſtruendis ſuis organis , ad quæ ſunt a
Déo deſtinata", nec alia, quam hæc,, modo : non impe
diuntur. Multo facilius quisquam , nec tamen fine

manifeſta abſurditate fingeret aut fomniaret, Homeri; Virgilii,

Ciceronis opera fcripta; aur mechanica: organa Archimedis &
fpecula cauſtica &c . ſine ulla perceptione legibus motus con
formicer coaluiſſe, quam corpora organica mechanice tantum
förmari & agere. Inde inea facere non poſſum , quæ legun
tur Pſychol.ration : 9 : 615- fe99 :

Quantum in receſſu habeatilla vis-vegetantium nutrix; docet fucci

affumtio, præparatio , mutatio, conformatioque ad alium odo
rem , ſaporem ; Aores fruétusque, quando gemma.vel furculus
inſeritur ſtirpi ſilveſtri , ut in eodem ftipite: e diverſis ramis
diverſi naſcantur fructus. Sic . & chemica analyſis ex aliis alia
ſaliúm , oleorum ; eſſentiarum , fpirituum cæt: genera elicit,
ne quis dubitare poflit, longe aliam in aliis factam effe fecre
tionem , unionemque. Item ex ejusdem generis aqua diverſa.
naſcuntur herbarum , forum , feminum genera.

g. 453 .
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 487

§. 453.
Nutritio autem fit intus fucco niſi circulante, vel circumacto Quomodo nu
certe diſpenſato & propulſo , quo velut vehiculo illæ particulæ tritio fiat ?
digeruntur, diluuntur & diducuntur, ' quorſum deferri debent,
ut ibi adnaſcantur & incrementa præbeant quaquaverfus auge
ſcentibus organis diverſis. Incus enim aſſumuntur nutrimenta ,
intus diſcernuntur, vi - ſtructuræ & naturæ ailimilantur nutri
endo , ſegregantur inutilia, utilia congregantur, increfcunt,
evolvuntur plenius , perficiuntur & maturantur ( 8. 452. ) , ut
reſpondeant ſcopo præfixo obtinendoque. Experimentorum
fide craſla terra ad.nutritionem parum conferr, fed fertilis illa
& in aquaſolubilis ſuccum nutritium duce vi vitali iis imbuit , quæ
eſſentiæ & naturæ nutriendo conveniunt (S. 60. feqq.)
Ita viventium corporum natura penitus differre a non viventibus
intelligitur. Hæc enim nullo gaudere fucco iotus obvio , in
partes corporis quascunque impulſo diſtributoque deprehen
duntur ; ſed quando augentur, externa partium appoſitione&
adhæſione coaleſcunt. Nec præparant, miſcent , aprantque fibi
nutrimenta , fed aliunde jam ita adveniemia ' ſimilia recipiunt,
iisque conjunguntur ſeu edunayur. Quare ubicunque oſtendi
poreſt fuccus, intus multiplici defecatione, miſcela, textura,
temperie, ſecretione & circuitu vel propulſione ad nutriendas
augendasque in omnem dimenfionem partes applicandus, aétu
faciens,& viciſſim in fimpliciora reſolvendus, unde compo
ſitus eft : ibi nulla vita eſt ftatuenda , quia nutritio nulla evi:
denter apparet.

g. 454 .

Præterea nutricia illa vis interno ſucco nutritio ordine Quomodore

naturæ non informes parit maſſas & molas, rudes, uti interdum gulam fequa
contingit, quando principium vitale deficit, aut, ſi quod adfuit, tur ?
extinctum eft, falcem maximopere impedicum : fed fequitur
Q49 2 regu.
488 PHYSICÆ PART . III . SECT . II. CAP . I.

regulam file ſpeciei fuique generis. Formar enim unumquodque

vivens prolem h. e. fui fimile vivum corpus aliud faltem ejus
primordium , quoties nulla vis major intercedit, inſticuro ' fa
pientiſlimi opificis mundi fancte continuato, inde ab ejus pri
mordio , & continuando quoad infinitæ placet majeſtati. Me
rito igitur principium vitale dicarur regulare, vel agens & for
mans corpora vivenria ſecundum regulam , a divina fapientia
mirifice variaram , & cuique victuro pro norma formæ confe
quendæ præſtitutam . Quum agens fecundum regulam non
externa vi compellente , movetur tantum , ſed interna regente
fe juxra rudes lineas primas pulcrius efformat, quam pictor aut
ſtatuarius valer, nutritque naturaliter : num cogitari demon
ſtrarique poterit, id fieri, ſecundum fiétos rieſcio quos modu
los , in quibus aliter formari nequeant, cum tamen illi nus
quam compareant , & fi rationem formationis continerent,
ubicunque viventia oriuntur, manifeſto dari deberent ? Re.
linquitur ergo, regularem illam e minutiflimis rudimentis ef.
formationem fieri fecundum quandamregulæ perceptionem ,aur ide
am obfcuram , ſenſui aliquatenus fimilem , vitalibus elementis
impreſſam attributamque a creatore, & catholico concurfu con
fervatam directamque ad finem fuum , uti cætera naturalia fimi
liter gubernantur.
Abundent fuo fenfu , qui ſibi aliisque perſuadere nituntur modu
Jos viventium in mundo paſſim obvios, quibuscum ne quidem
in ſic diētis mineralibus modum mixtionis & texturæ eorum

declarare valeant, difpiciant ipfi, num fatis digna homine

artifice aut opifice, ne dum Deo afferant, phantaſiz male fe
dulæ quidquidliber, aut vix fomnianti videatur, indulgendo.
Moduli enim , quibus homines utuntur, ipforum ope elabo
rantur, & externa vi applicantur præſtantque, quæ fieri debent,
V. c. ædificium , opera magiftrorum & boëthorum fecundum
architecti modulum , feu ichnographiam , Æreographiam
& ftru
 DE BIOLOGIA CORSORUM GENERALI. 489

& ftruéturam parvulam præformatam , fabricandum con

ſtruendumque.

§. 455 .

Ex nutricione illa fuit incrementum viventium , a par. Quis fit vir

vulis rudimentis progrediens ad omnem , quam capiunt, per- ventium vi .
fectionem . Qui lætus ad majores perfectionis gradus, pro. gor ?
greſſus, vigor dum appellatur, pateſcit, vigere viventia ope nu
tricionis non impeditæ , alia poſt alia incrementa auctasque
vires comparantis. Generali hoc vigore vitæ vivenria ve .
getantur , ſuccreſcunt, adoleſcunt jucundumque præbent ad
fpectum . Potiſſimúm vigor virium nutrientium notat omnem
valetudinem , incolumitatem , agilitatem & præftantiam , cujus
in dato ſtatu'integro funt capaces. Quare & brevius dicatur
vigor virium vitalium integritas.
Fuerunt quidem , qui vegetum folius corporis , vigorem animi
dicerent ftatum egregium , fed inerto autorum optimorum uſu,
qui promiſcue ingenium vegetum & animum , & pulſum ve
narum , & corpus feu valens uſurpant, & corporum ftirpium .
que vigorem .

§. 456 .

Uci vita vegeta eſt vita corporum vigentium ( 8. 455.) : 0142 vita fit
ita veget, quidquid vivit , vivificat, recreat & alacre reddit. vegeta I've.
Vegetario igitur (§. 450.) eſt proſpera vitæ corporeæ pro- getior ?
grellio, velut fanitas vigens (8 455.) & vegetabile, quidquid ve.
getari poteft & vigere . Gradú autem vegerantium alia
aliis ſunt vegetiora . diu firmiora & vividiora. In ſtatu

vegeco viventium animadvertitur quædam gradus dif.

ferencia quotidie alternans vel fe alternatim excipiens, qua.
rum quæ eſt vegerior intenfiorque, vigiliis fentientium , quæ
remiſſior & debilior fomno æquiparari poteft. Ideoque vi
299 3 vidio
 I
PHYSICÆ PART.II . SECT. 11. CAP . 1 .
490

vidior : vegetatio & occupatior quaſi vigilia , vel ſimulacrum &

umbra vigiliæ ; remillior vero & quietior quaſi ſomnus, vel
ſomni idolum vocari poteſt. Prioris indicium eft v . c. folio
rum ereétio, florum apertio & diſtenſio ; pofterioris autem
foliorum ſubmillio, florum occluſio, nocturna faltem contractio ;
itein odorum diſperſio fortior veta debilior pro natura planta
diverſa .
Vegerum inde Germanidicunt friſch, lebhaft, wachſend, vigens
autem kräftig, ſtark, belebt, vegetans & vegetabile , dis-Geo
wächs & Wachstbiemliche. Manendum hic nobis eſt in gene
rali denominatione, fub qua muſci, ſucci, fungi, tubera, herbe,
gramina, plantze & c. « contineantur, quæ & ipfa animalium
corpora non excludant. ' Lapides , inquit Linnæus, ad quos

refert mineralia & meralla , creſcunt ; vegetabilia crefcunt &

svivunt; animalia creſcunt, vivunt & fentiunt. Vegetabilia
vivere probat orrus ex femine,nutritio , ætas, motus partium
inteltinas, cui fomnum veluti & vigilias aſſignat, cum Empe
docle & Anaxagora, propulſio nutrimenti & incrementi, mor.
ibus, mors, anatomia , organiſmus. Ad anatomiam refert

vala, utriculos, tracheas, cutem , epidermidem ; ad organiſ

mum vafa fecretoria & glandulas. In Philoſophia botanica p.88 .
addere potuiffet fexum & prolem . Meo qualicunque judicio
ad organiſmum pertinet univerfa ſtructura organica (9.441 •
448. ) ideoque & cunéta ad anatomiam ab ipfo relata, nec
feorfum ſingulatimque tantum ; fed in omni pexu & uſu fuo
ad finem obtinendum fpeétata.. Vid . not. ad §. 468.

8. 457

Egent idoneo Ad vegetationem viventium naturæ eorum accommodatus

fibi calore (conveniens) requiritur gradus caloris bumorisque. Nimio enim
bumoreque. calore areſcunt & exuruntur; æque ac nimio gelu ſuccus eo
rum congelatus vaſa dirumpit, in quibus continetur, itaque
ipfis
 -DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 491

ipſis fenfim calem eruptionem ſucci nutritii inferunt, qua ener

vantur & corrumpuntur. Ingens autem viventium varietas
alium pofcit aliumque calorem naturalem , qui ipfius naturæ
melius congruit , quam ullus alius. Quam ob rem alio calo .
ris annui gradualia naſcuntur , -creſcunt & perficiuntur, alia
decreſcunt, langueſcunt & intereunt ; item alia anni tem
peſtare alia proſperantur ,, alia minus, prout naturale illud tem .
peramentnm aliorum naturæ & indoli prodeſt, aliorum vero
officic & nocet. Pariter & proprio humoris temperamento
indigent, eoque adjuvante nucriuntur & lætius vigent, juſto
autem ' majori putrefcunt & diſſolvuntur, uti juſto minori fi
tiunt: & flaccefcunt.

Aliaviventia virent & vigent hiberno tempore, alia verno, & alia æſtivo
& alia denique au & tumnali: , Necminus alia patrium & natale ſo
lum proprium habent in Zona telluris corrida' , alia in tempe-
ratis, alia in frigidis ; ubi melius , quam alibi proveniunt &
maturantur, copiofius multo percreantur :: nec tam diverfi.
tas-Zonarum regionum & terrarum , aut climatum eo pluri
mum facit, quam conſtitutio naturalis temperiei caloris humo.
risque. Obſervantur enim in alpibus, aliisque montibus præe
altis, ejusmodi herbarum , fruticum &c: genera , qualia alias
in diverſis climatibus tantum confpiciuntur, ut ad altiora mon *
tium cacumina' progreſſus videaris tibi in gelidis Norwegiæ ,
Islandiæve regionibus verfari .. Plato in Timæo vitam ponit
ir igne, quem calorem interpretatur ; & fpiritu ſive aëre fpi
rabili ,

$ 438

Vitæ vegetantis præcipua dos eſt proles ( $: 454. ) vel ſo . Quid fitpro
boles , qua corpus vivum ſui fimile procreat & fe multiplicat. les ?
Eft enim fuboles vivum ſiinile procreanti, vel orga
nicum corpus ex ſimili viviſcens . Suboleſcit igitur vivum, dum
totum
 492 PHYSICÆ PART . 111. SECT . II. CAP . I.

cotum genus etfi non omne individuum ſui fimilia procreat

editque in conſpectum . Quid hoc rei fit , & quid in receffu
habeat, evincit illa præſtancia naturæ viventis, cui nil fimiliter
in minimo tancum gradu fuboleſcens, ars exquiſitillima homi.
num elaborare valet, licet natura viventium innumeram pro
lem quotidie exhibeat , omniumque experientiæ ſubmittat.
Organa ad ſobolem procreandam facientia dicuntur genitalia
a vitalibus diverſa.
Tam admirandæ abundantize eft proles viventium , ut generatim
fumita rebus inexhauſti uſus annumcranda videatur. Nuque
ullum datur rerum viventium genus , in quo non cadem con
fpicua eſſer. Que contemplatio nonnullis occafionem dedit
opinandi, omnia fere elementa oportuno rempore variis mo
dis viveſcere poffe , ut fi omnium graduum obfcuræ perce
prionis illius quoque, quæ vitam præftat corporcam , { ucceſ.
five potiri deberent. Quæ facilius fupuntur precario , quam
probantur, etfi in minimo cantum vitæ corporeæ genere ſub
fi{tatur, dum neccffariæ rerum differentiæ adverſantur. Si
enim unumquodque elementum omnium qualitatum elemen :
farium capax eft & particeps fit , revera non differt ab alio
quolibet , interna ſua effentia & natura , fed extrinfecus tantum
loco v. g. & tempore, nec differre & diſcerni unumquodque
ab alio quovis femper poſſet, uti debet. Ne quidem omnia
individua fe multiplicare valent, ut operariæ apes & c.

g. 459

Subclefcendi Duplici autem modo fuboleſcere viventia folent, ſolitario vi.

vise-eifolitu- delicet, & focio. Prius contingit, quando unicum individuum
ria zielſocia. ſola ſua vi ſe multiplicare valet. Pofterius, quando proles non
nifi fociata fexus vi diverſa (maris & feminæ ) procreari poteft.

Unica 'vicis pronagara piures præber vites ; & unicus polypus

plures procreač polypos. Sed myricæ , urticæ , cannabis,
humuli,
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 493

humuli, palmarum & c. fociata vis ſobolem procreat. Utraque

vis fuboleſcendi in aliis ejusdem generis individuis ſejuncta fic
deprehenditur, ut conjuncta in illis eſſe nequeat. In aliis vero
viventium generibus utraque vis varie conjuncta occurrit.
Sive aurem fejunéta fit, five conjunéta, maſcula eſt vitalis, fe
minina nutricia, experientia magiſtra.

Ubi ad prolem uterque fexus requiritur , ibi cuique peculiaria

ſunt organa genitalia , in quibus gignitur femen maſculinum
& femininum , quibus internofcitur fexus ejusque deſtinatio ad
prolem generandam . Nam in quibus nullæ dantur partes ge
nitales, his nullus eft fexus (s. 34. not.) , ut fuo loco uberius
oftendetur. Jam licet femininum femen aut ovum prorſus
fit perfectum ; vita tamen caret , niſi acceſſit femen maſcu
linum , quod ideo vitam largiri ſemini feminino,
hoc eſt , illi corpuſculum five rudimentum vivum fubmi
niſtrare & indere debet , quod nutrimento feminis femi
nei alatur > efformetur & eo usque perficiatur , ut
feorſum vivere deinde & fuftentari poſſit. Agnovit ſe
xus diverſitatem in plantis Theophraſtus ratione palma
rum &c. ex parte & Ariſtoteles L. I. de Plantis c. 2. & 6.
cum Empedocle 6. 1. & 2. ibid . Plinius Hift. nat. L. 13.
6.4. & c.

§. 450.

Præterea fuboleſcunt alia viventia perfectius , alia imperfe. Item velper.

Stius. Illa omnem fui generis eſſentiam & naturam confeftim fectior vel
a procreatione & excluſione habent ; hæc non niſi ſucceſſu imperfe
temporis inchoatam indolem abfolvere poffunt. Illa tantum nu . & tior .
trimento indigent, ad ſe conſummanda, & omnino evolvenda.
Hæc alia inſuper egene vi & acceſſione, qua incepta cantum
primordia efformentur,perficiantur & mobilitentur vires adulcio
(Wolfii Pbys.Tom . III.) Rrr res
 494 PHYSICÆ PART. III. SECT. II. CAP. I.

res . Quemadmodum per ramos, ſurculos, gemmas & vivi

radices ejusdem effentiæ perfectæ arbores , alt per femina vel
fecunda non æque perfectæ in omni vegetabilium genere ob
tinentur, fed quæ ſæpe per infitionem demum perficiuntur.
Per femina in fecunda nutriri quidem alia poſſunt, illud vero
vivens, cujus eft ſemen , inde non orietur. Quædam tamen,
ut herbarum femina fecunda, ad fimilem naturam viyam pro
creandam prorſus fufficiunt.
Quæ res oriri videtur non tantum a principii mafculi & feminei
unione, fed & cæptis jam organis vegetationis.

. 461 .
Propagatio
Prolis jam perfe & tæ folitaria procreatio dici poteſt pro
& genitura. pagatio, ipfaque proles perfecta propago vel tradux. Imperfe
étæ autem plerumque prolis procreatio ſocia ab utroque ſexu
dicatur generatio, quia genitura f. ſemina dicuntur in genitali.
bus nata , & gignere mares atque feminæ perhibentur ( S. 460. ).
Protes hujusmodi progenies apte dicetur , quæ ut plurimum ex
conjuncto utriusque fexus ſemine, in organis genitalibus na
to ortum ducit ( S. 459. ). Quatenus & progenies ex femine
& ovo vel infitione perfici poteſt; catenus & illa ad propagi.
sem ſed tardiorem referri & rudimentum plantæ ad vegetan

dum per ſe apræ germen dici poteſt. ltaque generatim vi.

ventibus tribuenda eft quam optima propagatio fui generis &
fuæ fpeciei.
Sic propagatio per traducem cuique tribui poteſt viventi , tan
quam ejus vis & natura propria , niſi impediatur vi majore,
fuam multiplicandi & continuandi indolem regulari ratione
vim inhibente . In animantium genere, quæ perfe &tum edunt
animal, vivipara, qux imperfectum five femen tantum & ova
emittunt, ovipara dicuntur, five ova , quæ pariunt, fecunda
ſinr, five infecunda & inanimata. Danrur camen herbæ ipſa
genera.
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 495

generatione vel ſemine perfe & te ſe propagantes vi utriusque ſe

xus hunc fufficiente.
1
§. 462 .

Sicuti ſanirati animalium opponitur vel derogat morbus : Morbus

ita quoque univerſe valetudini & vigori viventium ( 8. 450.) obeſt agrotatio vi.
invaletudo & languor. Dum enim infirmatus eſt vigor & de- ventium .
crevit , dum valetudo eſt debilitaca & fracta, non poreſt non
infirmitas naturalis valetudinis ſuccedere in locum integritatis
ejus, & languor in locum vigoris. Exſerit ſe languor virium
remiſſione, proſtratione, & inſigni defectu, quo viventia decre
ſcunt, macreſcunt , marceſcunt, morbisque variis afficiuntur.
Siquidem viventia, dum morbis laborant, ægrotare dicuntur,
haud immerito quælibet corpora vivencia morbis obnoxia fieri
& ægrotare poſſe cenſebuntur. Unde plerumque oriantur
ejusmodi, vel ex G. 457. intelligetur, quibus tamen & variæ
caufae vehementiores externæ accedunt , nunc non percen .

ſendæ. Multa quoque viventia violentam ſubeunt læſionem ,

quæ naturali vi ſua diutius fuiſſent falva.

Uri viventibus animatis applicantur medicamina, quibus morbi

vis minuatur, aut quando fieri poteſt penitus tollatur ; ita
quoque infimo viventium generi medela afferri folet, qua vel
præſervetur vel liberetur ab eo , quo laborare cæpit morbo,
nifi is fit leralis.

g. 463 .
Ex defectu nutrimenti in morbis viventium aut & vio . Viventium

lentia externa illata non poteft folum nafci, ſed a &tu fæ- mors morta
pius, naſcitur mors, qua vita eorum penitus tollitur. Et- litasquc.
enim uri vita infert eum viventis ftatum , quo organa
ipfius effentialia , ad nutritionem functionesque conſtantes ſuf
faciunt (S. 450. ): ita mors ceu privatio vitæ is eſt corporis
organici ſtatus, cujus vita periit, vel cujus omnia organa eſſen
Rrr 2 tial
 CÆ PART , III . SECT . II . CAP. I.
496 PHYSI

tialia a ſuis functionibus ceffant. Quando vel major vis ex

terna vitam viventi eripit , vel morbus medelan aut reſpuit,
aut accipit nullam , letalis evadit , tumque omnis efficacitas vi.
ventis illi adimitur , & ad eam in poſterum ineptum evadit,
itaque fuam oppetit mortem . Mortalitas igitur ira' corporibus
viventibus naturaliter ineft , ut diviſibilitas compofitis quibus.
que. Mortuum autem corpus eft vita ſua privatum & ca.
daver.

Complura dantur viventium organa , uti alimenta ore quaſi ca

piendi, aſſumendi & ingerendi , digerendi , diſpenſandi falu
bria, adjungendi fibi, nutriendi: alia fecernendi , excernendi,
aërem tranſpirandi & reſpirandi, ſuccum nutricium & genita
lem elaborandi, & provehendi, quorſum opus eſt, femen
ipfum & prolem procreandi &c. Quæ enim dicuntur trachea ,
illæ non funt niſi organa aërem in.pirandi,exſpirandi & reſpirandi,
item tranſpirandi, exhalandi odores. Eminent in his organa vita.
lia formationis, nutritionis, digeſtionis, multiplicis agitatio
nis & agilitatis , fuccifera, fecretoria, utriculi, glandula, fpi
racula , ſeminalia. Hæc omnia definunt fungi fuis partibus

& operationibus in morte, & ad illas functiones inepta fiunt.

Omnes igitur vice funétiones aboler mors , omnium finem &
contrarium inducit, ut, quæ movebantur, quiefcant, quæ vige
bant, omni vigore extantur, quæ crefcebant, decrefcant, quæ
augebantur, diminuantur , jaceant cadantve, que fuerunt erecta
& fint cadavera , quæ fuerant viva . Etſi vero viventia funt
morralia , poffunt tamen pro nutu creatoris diu , diutius &
diutiſlima viva ſupereſſe.

Ñ. 464.
Quid fiat de Mortua ordinario naturæ curſu ſenſim diſolvuntur in fua prin
mortuis ?
cipia, unde erant orta . Mira enim varietate natura & ſtructura
eorum finita ita comparata eft , ut femper durare nequeant;
ſed
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 497

fed alia multo breviori, alia multo longiori vitæ uſura, infinitæ
fapientiæ documento manifeſto, gaudere debeant ; & præſti
tuto vitæ termino
expleto emoriantur naturali aut violenta
morte intereantque & alia interim progenita & propagata in
eorum locum ſubſtituantur ( §. 462. feqq .). Quum vero mor
tua ſunt, ordinario Dei inftiruto ceſſat ratio , cur partes , vicæ
a
cauf con jun éta , maneant in conjunctione, ideo cauſæ & ratio
nes præſto ſunt naturales , quibus a fe invicem paulatim fejun
gantur, diſlipentur penitusque diſfolvantur in illa , e quibus
orta erant , primordia & elementa . Iraque ſublata priſtina
ſtructura mortua Corrumpuntur , reſolvuntur & deftruuntur
prorſus.
Ica nunc corporea viventium , & non viventium , five organica
gaudeant ſtructura , five minus , & textura tantum vel mix
tione conſtituantur, fatis dilucidata apparebit differentia natu
ralis. De his, quæ extra ordinem contingunt, hic nondum
eft dicendi locus.

S. 465 .
Anima dicitur ſubſtantia ( ſaltem clare percipiendi, h . e ) Quid fit ans.
ſentiendi vi prædica , loco movendo , regundo que corpori ma ?
vivo ſuoque (præfecta), deſtinata. Solus Ariſtoteli fenfus caufa
eſt, per quam animalia dicuntur , L.I. 6, 1. de Plantis. Quo.
niam corpora viva eorumque elementa non niſi obfcura

percipiendi vi , ad ſummum parumper ſenſui analoga gaudent

(9.450.): anima nec corporea ſeu compoſita eſſe poteft, nec
elementum nudum qualecunque , né quidem vegetale ( S. 449 :
450.). Cum tamen percipiendi vis ſubſtantiæ fimplici pro
pria ſit, & finita per infinitam Dei percipiendi vim determi
nata effe debear : anima debet eſſe ſubſtantia fimplex; h. e .
monas, eaque fentiens. Non eft ergo anima ratione per
ceptionis monas nuda, infima & vegetata , ſed præſtantior, fu .
Rrt 3
perior
 PHYSICÆ PART. III . SECT . II . CAP. 1.
498

perior five nobilior & ſentiſcens (S. 182. Cofmol. not.), eoque
ipfo idonea ad regendas obſcuras tantum perceptiones impe
tasque ejus.
Cicero , hæc, inquit, eſt natura propria animz atque vis , ut ipſa
a fe ipfa moveatur ( regatur ). Platoni duos placet effe mo .
tus , unum ſuuin , alterum externum ; elle autem divinius,

quod ipfum ex fe fua fponte movetur , quam quod pulſu agi

terur alieno. Nihil eft in animis mixtum aut con
cretum , nihil ex terra natum aut fi &tum , nihil humidum aut

fabile, aut igneum Singularis eſt quædam natura

atque vis animi, ſejuncta ab his uſitatis notisque naturis, quid
quid illud eſt, quod fentit, quod fapit, quod vult, quod viget,
cæleſte & divinum eſt. Animus ſemper agitatur
& fe ipfe mover (determinat) Simplex animi na:

tura eſt, nec habet in fe quidquam admiſtum , difpar ſui aut

. diſſimile , nec dividi poteſt. Motum autem animorum du .
plicem ſtatuit, alterum cogitationum (fenſionum ), alterum
appetitus; inferiorem animni humani partem habere mo
tum , ſenſum & appetitum . Lucretius animi motum vocat
fenſiferum ; verius dicitur anima ſubſtantia vel natura fenfi
fera. Si ob vim fe ipfam movendi (determinandi) avima
divina & cæleſtis vocatur, id quodammodo ob creationem &
conſervationem Dei reéte dicatur ; non vero pagano errore

ita capiendum eſt, acfi effet decerpta divinitatis particula.

Clara perceptio & fe & alia confuſe percipit, diſcernitque pro
futura ab obfuturis, grata & jucunda ab adverſis & ingratis,
non ita obſcure, ut corpus vivens, fed lucidius & propria fibi
nocitix claritate, cujus obſcuritas compos fieri nequit, eciam .
1
ſigaudet, omni, qua poteſt, præſtantia.
§. 466.
Quot fint vis
Viventia qua eſſentiam & naturem ſuam dirimuntur in
ventium ge- animata & inanimata. Animata ſcilicet dicuntur, quæ præter
nera ?
1 corpus
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI, 499

corpus organicum ſeque movere valens, & ſentiente anima gau .

dent, illud corpus vivum regente ($ . 465.) . Inanimata autem
dicuntur, quibus nulla eft anima , nulla ſenſio, nulla facultas loco
motiva fefe alio ferendi, ideoque ea , quæ unice vegetantur
(S. 450. ) .
Inanimum , inquit Cicero minus accurate, eſt omne, quod pulſu
agitur externo, quod autem eſt animatym , motu cietur inte .
riore & fuo. Quod & de horologio elateribus internis moto
dici poſſet, ſenſu autem ſui & notu quoque fui caret. , Con
tradicentium medium non dari omnibus eſt indubium .

§. 467.

Inanimata viventia infimam conftituunt viventium immo Inanimata

torum claflèm . Vita enim quandam vis percipiendi præſtan- infima funt
tiam , falcem ſenſum quodammodo adumbraniem infert, qualis viventia.
Sed in percipiendi vi
in vita deſtirutis non datur ( 8.451 . ) .
gradus eſſentiales non obſervantur niſi tres, quorum præci
pua eft diſtincta , media clara , infima obſcura eminentior

( $.451.). Nec locum fuum deſerendi vi gaudet ( §. 42. ) .

Qua cum inferior clallis viventium non detur (§. 465.) , in
animata recte infimam viventium nec ſedem fuam mutantium
féd fixorum claſlem conſtituere perhibentur. Improprie au
tem dicuntur efle animalia inverſa. Vid. Linnæi Pbiloſ. botan ,
p.93. . 147.
Regnum fubterraneum naturæ , quod mineralé vulgo audit,
multa quidem continet ſapientiſſime ordinata : organicis ta
men carer partibus , ſtructura regulari præditis ; etfi figura

quibusdam regularis ineſt , quæ nudæ mixtionis & textura

conditionem non egreditur , & ex parre , ut margaritæ , ani.
mali regno debetur. Eſſe diētos perceptionun gradus eſſen

tiales ideoque immutabiles fic, urmajor quidem minorem com .

prehendere, minor vero in majorem naturaliter abire nequear,
patet
 PHYSI PART. 111. SECT . II . CAP. 1.
' * 500 CÀ

patet ex eo , quia nec ex homine beſtia, nec e beſtia homo ;

vel ex una beſtia alia heterogenea , vel ex planta beſtia, vel ex
una planta alia unquam faéta eft; fed unumquodque non fulum
genus , verum & unaquæque ſpecies non nifi ex fua propagine,
ſuoque femine in lucem prodit aut generatur ( § . 458.fe99.).
Quam legem & creator cuique legitur tuliffe Genef. 1. v. 11.
12. 20. 21. 22. 24. 27. 27. Inepre igitur fingatur contra
§ . 466. animal ſenſu omni tactuque carens, vivum tamen aur
incer plantas & animalia medium.

g. 468 .

Viventia inanima ( viva ſe loco movere neſcia) generali no .

Quid fint veo
getabilia? mine vegetabilia , audiunt , a vita vegeta in omnibus manifeſta
( S. 455. ſeq.). Linnæo ſunt vita multiplicata ' coadunata absque
fenfatione prædita. Ariſtoteli dicuntur Quoneve , item (UTC ,
quæ videntur vivere , vel vivunt ſemper, dum aluntur de
Anima L. II. C.2 . quibus tribuit potentiam & principium ,
per quod nutriuntur, creſcunt, decreſcunt; addere potuiſſer,
& ſui ſimilia procreant , quod c.4 . generationem vocat, ubi
illis hæc duo tribuit, alimento uti & generare.

Memorat Ariſtoteles L. I. de Plantisc. 1. Anaxagoram & Empedoclem

ſtatuiſſe,plantas deſiderio ( facultate appetendi) duci , fentire, triſti.
tia & voluprare affici. Immo Anaxagoram docuiſſe, eas eſſe ani.
malia, & voluptate ac dolore moveri, e foliorum defluvio &
ex incremento ea colligendo . Platonem quoque opiniones il
las apperire ob vehementem facultatis nutriciæ neceſſitatem .
Si conſtaret, addit Stagyrita , eas voluptáte & dolore, affici,
ſentient & appetitu ducentur, fomno afficientur, & vigiliis
excitantur, fpiritum ducent & fexu gaudebunt. Sunt, pergit,
qui animas habere plantas affirmarunt, quia eas gigni conſpe.
xerunt, ali, creſcere & vireſcere, quæ juventus quædam , rur
ſusque fenio diſſolvi. Nos autem , inquit diximus, fi quid
alatur,
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. SOL

alatur, idem quoque appetitu duci , & voluptate affici per fa

turationem , dolore autem per famem , & absque fenfu
illæ affectiones non funt. Paradoxa igitur, quamvis non adeo
temere errar ejus ſententia , qui plantis fenſum attribuit.
Anaxagoras , Democritus & Empedocles mentem quoque &
cognitionem ( Yvw swv) illis ineſſe affirmarunt. At ait nos talia

tanquam falfa repudiantes , fano inſiſtimus fermoni , nega

musque plancis iueſſe appetitum ſenſumque, membrum fen
tiendi, ant viam ad fentiendum , vel fignum , quo id judicari
poſlit. Ipſi Planta ex eorum numero non eſt, quæ anima ca
rent, dum in ipſa portio quædam animæ habetur . Nam res,
quæ nafcitur, alitur, (vivit & propagatur humore & calore na:
turali, eoque diminuto vel abſumto, valetudinem incurrit infir
mam, feneſcit, marceſcit interitque, c. 2. ibid .) absque anima
non eft . Inde planta dici poreſt animata, ( vel anima prædita
vegetante) quæ motus in ipfis efficit, non vero animal , quia
ſenſu caret. Sed gratis opinatur, dari res animatas , quæ ani.
malia non fint, dum nutritionem humore & calore abfolvi
cenfet.

De natura Deor . L. II. c . 12. Cicero ſcribit: primo animadvertimus ,

a natura ſuſtineri ea , quæ gignuntur e terra , quibus natura
nihil tribuit amplius , quam ut ea alendo atque augendo tue
retur . Antea dixerat has naturas inchoatas ; & augendo hic
non tantum crementa, fed & propagationem innuere videtur,
qua & fingularia extra fe invicem augentur.

g. 459 .

Hinc ſcientia vegetabilium Phytologia vocatur (S. 83. Difc. Quid noter
prælim . logicæ præmill.). Latius nempe tum accipitur Qu7o . , Phytologia ?

( S. 468. ) , quod alias ſtrictius adhibetur pro plantis , h’e. vege.

tabilibus, quæ lationem & plantationem curæ humanæ cúliuræ
que admittunt. Receptæ phycologiæ definicioni merito inhæ
(Wolfii Pbys. Tom . III.) Sss remus
 502 PHYSICA PART. 111. SECT. II. CAP. 1.

remus, cum melior denominatio non detur. Nec a generali

1 plantarum notione abhorremus.

De hac in cap.feq. uberius exponetur, Hic nominis ratio & de

finitio fufficere poteſt; qua deinde erit utendum . Linnao &

Ludwig:o Botanicæ nomen eidem minus accurate aſſignatur,

cum botanice proprie herbarum fit doctrina.
1
. 470 .
Quid fint Vivencia animata (5-466 .) dicuntur animalia, & animai
animantes ? tes. Quæ anima tantum ſentientegaudent, vocantur irrationa
lia ( 2762 ), quæ intellectu diſtincte res percipiunt rationalia.
Græcis ( ur dicuntur animalia, ab illis quoque, qui verbum vi
vere, it's & animam funtv, quandam etiam vegecantibus af
fignant

Animal, inquit Ariſtoteles de partibus animal. L. II. 6.5. ea

parte eſt, in qua fenſus habetur. Zwov e$ ı xa7 TO CLIONTIXON
poglov. & L. II. de anima c . 2. Animal propter fenfum eſt
1
primo, & deinde εχοντα αιθησιν ζωα λεγομεν. Quemadmo
dum & animam L. I. c .2. ibid. ait, omnes definire his tribus,
motu , ſenſu, incorporeo. Conf. L. I. c . 1. de Plantis. Dif

ferre igitur animalia debent, uti anima differuut earumque fa

cultates .

S. 471 .

Quid ſit 206+ Scienria animalium vocatur Zoologia Wolfiani Difc. pre.
Logia ? lim . cit. 9.84. Phyſiologia dicitur fcientia corporis animati,
præſertim humani; monetur vero ſtatim , ab aliis eam vocari
economiam animalem , & Medicos ita appellare ſcientiam cor
poris humani fani.Vitandæ igitur ambiguitatis cauſa præſta
bit retinere nomen Zoologiæ antiquius. Nec mechanica ani.
1 malium vocari Zoologia poteft.
Anima
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI 503

Animalis æconomia & mechanica alia innuere conſuevit, de qui

bus hic non eſt dicendi locus. Neque generum fummorum ,
in que diſtribuuntur animalia , hiç mentio eſt facienda, fuo
reſervanda loco. Zoologiæ nomen ante hos centum anoos in
uſu fuit, uii pater e Sennerti Zoologia phyſica, unde & Micre .
lius de animalibus ait : in illa Parte Phyſica , agitur quæ voca
tur Zoologia. Ariftotclis libri de animalium generatione , par
tibus & inceſſu hoc titulo jam potuiffent comprehendi.

$. 472.
Perpetuum mobile vocatur machina motu inteſtino gau . Quid fit ma.
bile perpes
dens per ſe continuando, dum materiæ ftrućtura ſalva maner .
Ab aliis dicitur machina beneficio ſtructuræ fuæ motum ſemel tum ?
cæptum indeſinenter continuans , quamdiu materiæ ſtructura
durat . Nequit ergo perpetuum eſſe mobile, quod externa tah
tum regitur vi , uti fluvius in alveo decliviori decurrens ; nec
quod interna quidem agitur, ſed brevi tempore ceſſatura, poft
ſublatam ejus intenfionem .
Non funt igitur perpetuo mobilia molæ fluxu torrentis aquarum
jugiter agitatæ , nec horologia vel annuo curſu prædita.

S. 473.
Mundus plenus eft perpetuorum mobiliuni inanimorum . Maxime
Quid enim funt cot ſidera fixa vel ſoles, niſi vaſtiſſima corpora funt fidera.
perpetuo gyro una cum vorticibus ſuis inde a condito univerſo

conſpicua ? Quid innumerabiles circitores , folem fuum am

bientes , planetæ cum ſuis lunis vel ſatellitibus, cometæ denique &
gyro & revolutione incredibilis pernicitacis indeſinentibus gau
dentes (P. 1. Pbyfic. § . 270. ſeqq .) ? In quibus cunétis admi
randa & obftupefcenda ſplendet artificis infiniti fiderum cun
Etári neſciorum majeſtas. Quæ cum ſimul finc inde a prin
cipio mundi univerſi ; &una perſeverent, dici poſſunt
mundo coæya CEIXINTC . , -vel automota fempiterna.
Sss 2 §. 474

1
1 PHYSICA PART. 111. SECT. 11. CAP. I.
504

S. 474.
Minora an Nec minus in tellure noftra , & credibili ratione etiam in

tem viven aliis fideribus, obvia viventia queque, alia aliis perfectiora funt
tia . perpetua ſui generis innumeri mobilia. · Etenim ab orbe condito

viventia ſunt creata in tellure , ut eam ornarent perficerent

que ſuo quaſi exercitu , hiſtoriæ creationis documento. Quæ
jam ab initio non funt illico perfecta, illa tamen in elementis
deſtinata funt ad ftarum viventium ſuo tempore obtinendum ,
ideoque nacta ſunt effentiam & naturam ad id , quod fieri debe.
bant , idoneam , h . e. fuæ viventium indoli accommodatam
(466. ) . Quotquot igitur viventia fingularia in tellure unquam
dari debebant , tot jam tum ſunt in primordiis ſuis creata, & ad
hunc fcopum facta , confervara, directa. Sed ea funtomnium
confeffione innumerabilia , & quoniam finc viventia corporea,
eorumque vita eſt perpetua , nec unquam dum durant, ceſſat
eorum vis movendi fe & alia, beneficio principii vitam eorum
ad regulam ſuam dirigentis (8. 453 & 454.): innumera dantur
in tellure perpetua viventium mobilia , omni arte humana ex.
cellentiora, & propter analogiam in aliis quoque fimilem ob
finem compararis cæleſtibus globis fidereis.
Hæc perpetuo mobilia non funt nifi fuccedanea , vel ſucceſſivum
perpetuo mobilium genus. Quodlibet enim durat quamdiu
ſtructura ipſi propria valere poteft, & interim propaginem
fuam vel ipſum perfecit , vel aliud non impeditum in fuo mi
niſterio . Quia corpora viventia peculiari gaudent natura,
quibus regantur legibus motus, num communibus tantum , ar
& peculiaribus ?

§. 475 .
Viventia uti Quatenus viventiæ tantum ſpectantur ut corpora , utique

fubfint legi. fubfunt communibus motus legibus. Quatenus enim conſideran .

busmotus ? tur ut corpora , generali gaudent corporum natura , gaudenſ
que
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. SOS

que ideo vi movendi & inertiæ communi ; ac propterea non

poſſunt non generalibus obſequi legibus motus (S. 155. P.I.
Pbyfic.)
. Eatenus igitur perſeverant in fuo, ſtatu violento, niſi
adigantur ad eum mutandum , naturalem vero aut retinent auc
mutant profcopi ratione ; eſt & in ipſis actio in aliud æqualis
illius reſiſtentiæ ; exceſſus autem virium impenditur in motum
( 8.156. ibid .). Nihil in ipfis fruſtra contingit, ſed quidquid in
ipſis contingit, breviſſima fic via ; & in illis natura abhorrer
2 falou & c. (8. 400 & 412. ibid .).
$. 476.
Generales viventium leges eruende ſunt ſecundario ex ipfo- De generali.
rum natura vitali, primario Dei ex natura ; uti ex communi cor- bus viven .
porum natura derivantur leges motuum communes ; ita pe tium legibus.
culiares non niſi e propria corporum natura peri poſſunt, quæ
in viventibus eſt vita , utpote natura vitalis. Cum vero & vi
vencium natura partim omnibus viventibus fit communis,
partim diverfis eorum generibus & individuis propria (8. 466.
feqq .): hoc loco tantum de communibus viventium legibus feu
bionomia generali ( 8. 475. ) erit agendum ; propriæ autem ſuis
reſervandæ erunt locis in Phytologia & Zoologia ( §. 464. &
471. ). Sed quia Deo debent omnem fuam naturam , recur.
rendum præcipue eft ad Dei voluntatem .
Alcum adhuc de legibus viventium feu bionomia in Phyſicis eſt
filentium : quare fi in hac glacie frangenda pofteris multa re
liquentur fupplenda aut emendanda, id communi veritatum
novarum forti erit imputandum , cujus hæc dicatur prima :
Ad fapientiflimos Dei fines ex affe obtinendos cuilibet viventium
generi individuoque aptifſima condita funta & fuffectura ele .
menta per omne ævum .
S. 477.
Viventium optima fit & maxima varietas graduum vitæ Lex varieta
naturalis, pro ſuo in mundo ſitu. Mundus enim , in quo dantur, tis viven .
Sss 3 omnium tium .
 506 PHYSICÆ PART . 111. SECT . 11. CAP . I.

omnium mundorum eſt perfectiſſimus, optimus , maximus

que ($. 398. P. I. Phyſic.),a faltu abhorrens (8.412 . ibid.)

. Quare
& in illo dari debet optima maximaque rerum viventium, &
graduum vitæ naturalis, pro ſuo in mundo ficù varietas, ut in
5 finiti autoris majeſtas ubicunque per eas quam oprime ſatisfiat
(9.412. ibid .).
§. 478 .
Lex ordinis
Viventium detur optimus ordo naturalis. Ordo enim eſt
viventium . fimilitudo in modo exiſtendi (S. 472. Ontol.). Jam in univerſo
datur ordo cum in rebus una exiſtentibus, tum in - fuccedenti
bus fibi invicem (S. 76. feq. Cofinol.), & ordo mundi pender ab
ejus perfectione ( §. 554. ibid .), ideoque in mundo perfectiffi
mo datur quoque ordo naturalis perfe & tillimus optimusque
viventium (9. 555. ibid .), isque ſuas h . e . perfectiilimas, ha.
bet regulas, per quas uniuscujusque corporum viven
tium una & ſucceſſive determinatur locus , fitus, tempus
ejusque duratio ( S. 556. ibid . ). Datur quoque in illis ordo na
turæ optimus (§. 562. ibid .), quo & mutationes naturales vi.
ventium optima contingunt ſerie neceffitatis abſolucæ exper
te ( S. 561. ibid .).
Secundum legem ordinis viventium naturalem quæcunque fiunt,
ea ordinarium conſtituùntnaturæ curfum (6. 567. Coſmol.), fub
quo tamen & in optimo mundo exceptiones a regula fapientif
fimæ dantur, finis ultiini caufa in eodem admittende ($ . 514.
$ 18. & 522. Ontol.). Ab his exceptionibus pendent extra
ordinaria pauca, quæ in viventibus a comntuni cæterorum re
gula recedunt. Irregularis forma refellit errores fataliſtarum ;
regularis cafui fortuito illa vindicantium.

§. 479 .

Lex fucceffio Optima inter viventia cujuscunque generis efto fucceffio.

nis viver . Quemadmodum optimo mundo non convenit nifi optimus
tium . ordo
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI, 507

ordo in genere, etiam inter res in mundo viventes ( §. 478. ):

ita & ordo ſucceſſionis viventium in quolibet viventium genere
non nifi optimus regnare cenſendus eft (S.557 . Coſmol.), ob
infinitam autoris ejus fapientiam , bonitatem , potentiamque,
optimamque, abſolute voluntatem ( S. 640. 699.314.8 357.
& 386. P. 1. Tbeol. nat.).
Ex hac lege ratio generalis intelligi poteft, cur viventia alia in eo
dem fidere, ut in tellure, aliis ſint priora aut pofteriora.

§. 480.

Unumquodque viventium genus; uti a Deo determinatum Cur viven

eft, in fe melius effe nequit. Eft nempe a voluntate divina deter- tium geners
minatum & electum in mundo adſpectabili, omnium optimo nequeuntefe
mundorum ($ -382 . P. I. Tbeol. nat.), & voluntas Dei non eli- melioras
git niſi quod in fe eft optimum (8. 384. ibid .), & optimum ra
tione Dei per mundum manifeſtandi (S. 385. ibid .). Quare
cum quod oprimum eſt, melius eſſe nequeat , relinquitur,
unumquodque viventium genus, uti a Deo conſtitutum eſt,
melius eſſe, aut rectius informari non potuiſſe, nec poſſe etiam
nunc. Pari quoque ratione paret, falva eſſentia illud nec dete.
rius effe poffe ( S. 300. Onstol.).
Sunt igitur omnia viventium genera ullius hominis cenfura ma
jora, ſunt vituperari & emendari neſcia, nec nifi ftultitiam
fuam proderet, qui quidquam fua opinione fatius vellet com.
miniſci. Si quid in illis depravatar, id vitio aut defectui
caufarum naturalium effet tribuendum . Cum enim eorum bo.

nitas non fit niſi finita, mutabilis eft æque in meliorem ac de

teriorem ftatum ,

8.481.

Nullum viventium genus in mundo intereat. Pertinet Num ullum

enim unumquodque ſapienti conſilio immutabili, ut pars viventium
ad mun
 508 PHYSICÆ PART . 111. SECT . 11. CAP . I.

genns inter- ad mundum a Deo electum , vel perfe &tillimum . Uno igitur
eat. viventium genere in mundo deperdito , vel pereunte, non
amplius idem effet , qui a Deo eft electus, non amplius opri
mus & perfectiflimus, nec decretum Dei de mundo condito
conſervando foret immutabile. Quæ cum vera elle neque.

ant ( S. 509. Jc. P.1. Tbeol. nat.), reftar, ut omne viventium

genus in mundo cum eodem conſerverur, nullum vero eo
rum intereat unquam .

Si quis diluvium moſaicum his obvertere vellet, is in ejusdem hi

ſtoria haberet reſponſum . Licet enim homines illud ſceleri
bus ſuis meruiffent, ne hi tamen omnes eodem extincti ſunt, fed
1

conſervata eft familia Noachi cum omni animalium genere, quæ

tanta aquarum inundatione annali fuiffent interitura ; æque
ac alimentorum genera , fine quibus victitare non potuiſſent.
Genef.8. v . 19 . Nec opinandum eſt , interiiffe arborem
vitæ & cognitionis boni ac mali in Paradiſo, qua genus totum :
cum poſteriori omnis malus infervire potuerit, priori effectus
adimi,
K. 482 . 1
Num nova Nec ullum novum viventium genus in mundo oritur vel
genera vivo orietur. Quod fi fieret, illud antea in mundo non fuiffèr.
qum orian. Aut igitur bonum eſſet, aut malum genus. Malum morale
tur ? creare Deus & velle nequic (S. 581. P. I. Theol. nat.); mera
phyſicum autem & phyficum non eft verum malum, fed
bonum (S.548 . & 563. ibid .). Si novum crearer, mundus ad
ſpectabilis antea non fuiffet perfe &tiffimus & optimus, nec Deum
decuiſſet, aut ab eodem condicus effet. Quæ cum fint ab
ſurda, per Theologiam naturalem , his e diametro adverfa de
monftrantem : manifeſtum eſt, ſuffragante experientia, nullum
viventium genus novum poft creationem in mundo demum

cæpiſſe vel cæpturum effe. Creacio nova , inquit Linnæus, eſt

nulla, ſed continuata generacio l. propagacio .
Addi
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI . 509

Addi his meretur conſenſus literarum ſacrarum , quibus fertur

Deus die creationis fexto abſolviſſe opera creationis, & répri
mo jam ceflaffe ab ulteriorum creatione Geneſ. 2. v . 3. Exod.
20. v. 11. & Salomo inquit : fub fole nil fit novi Gobel. 1 .
v.9 . feq. & c. 3. v. 14 . Si quid mixti generis confufione fe
minum naſceretur , id proprie novum dici æque non poteſt,
acſi mixtum mecallum ex auro & argento , vel ære & cadmia
conflatur. Mixta genera vegetabilium , fe propagantia in nova

fpecie nondum funt evicta. Conf. Linnai Philoſ. botan.

P. 99 .

g. 483

Cuique viventium generi eadem confervatur eſſentia & na- Natura vi.
tura, que ipſ in primordio eſt data . Dedit enim Deus cuique ventium ma
viventi, quod ipfi optime dari potuit , nec ipſum decreti de net eadem .
eſſentia & nacura rerum poteſt pænitere ( S. 510. P. I. Theol.
nat.). Potius quod creavit in mundo id & in illo fimul con
ſervat & dirigit ad fcopum Majeftati fuæ decorum , & abæterno
præfinitum . (S. 481. feq.). Idem quoque pateſcit ex effentiæ
rerum immutabilitate (9. 300. Ontol), per quam & potentia ac
natura ſeu vis , ab effentia inſeparabilis , & ex elementis reſul
tans in vivis , non poteſt non eadem ſemper manere ( S. 220 .
& 294. Coſmol.). Nec non ex illa motus lege: in toto uni
verſo eadem femper conſervari virium vivarum quantitatem
( S. 487. ibid .).
Etſi vis viva in illa naturæ lege aliter accipitur , quam hic , ſci
licet pro vi in moru obvia & ad motum continuandum ten
dente (9. 357. Cofmol.): non tamen omnino ab hac abhorret ;
quia & corporum viventium non alia eſt vis generalis, quara
vis movendi , & ad morum viventium continuandum compa
rata . In genere per effentiam corpus agere poteſt, ur vere
actu agat , id vi activæ tribuendum ( S. 142. ibid .), & potentia
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.) Tec agendi
 510 PHYSICÆ PART. III. SECT . } 1. CAP. 1.

agendi ex eſſentia corporis reſultat (§. 143.ibid .), que cum vi

agendi conjunéta naturam efficit ( S. 145. ibid .).

S. 484.
Lex auge Prima vegetantibus a Deo præfcripta lex hæc eft: cre
fcendi pon ſeite a multiplicamini. Ita enim legitur Gemeſ. 1. v. 11.feq. 22.
fuboleſcendi. 24.feq. & 28. Intelligitur illa quoque experientiæ & experi
mentorum documentis ( S. 450. feqq. & 458. 461. ) . Lex
enim cum ex intima indole & eſſentia viventium , penitius
conſiderata , tum ex ſubole prognata & animadverſa, in .
noteſcere & his debebat, qui divina carent revelatione oracu
lorum .

g. 485 .
Lex cuique
Unumquodque viventium gemus fibi præfcriptam in ftru
vidorum
Elura & propagatione regulam ſua plus quam dedala vi fequatur.
generi lata. Nequit enim melius effe, quam a Deo eft definitum & con
ſtructum fecundum fuum genus ( §. 480. ) , nec debet in
mundo interire ( §. 481.). Ut igitur fcopo a Deo fibi præfixo
utique obtinendo inſerviat, nec ab eo aberret unumquodque
genus multiplicandum fuam fibi præfcriptam a creatore fapien
tiſſimo regulam , tum qua ſtructuram , tum qua modum vel
modos ſe propagandi, obſervare eo rectius debet, quo minus
aptum eſt , ad eam malitioſe migrandam violandamve
(6.454 .).

Quod Mofes de hac lege formationis & propagationis vocat

‫ למינו‬aut ‫ה‬-
‫ למיכ‬,, i
alii reddun fpeciem ,, alii fe
t fecundum d
aindum genus fuum , aut fecundum formam & fimilitudinem .
Quam dum viventium evolutio pro norma habere debet, uri.
que dædala ejus vis ad eam regulam quomodocunque perci
piendam & efformandam aptata erit ( .45 1. ).

. 486 .
1. DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. SII

g. 486.
Viventium inferiorum natura & proventus valeat quoque Lex alia
ad aliorum nutritionem . Uri aliæ res creatæ non tantum ſui, alendi.
ſed & aliorum cauſa in mundo ſunt, ut ea adjuvent & perfi
ciant: fic & viventia non folum ſuæ fed & aliorum perfectio.
nis caufa in fidus vel , univerſitatis currum impoſita ſunt, ut Ci
cero ait cum Platone. Aluntur enim alia aliis fibi convenien .
tioribus, & in hunc quoque finem a Deo ſunt deſtinata Geneſ.
1. v. 29. 30. Neque tantum viventia ipfa alia alunt, fed &
ipforum femina , fruges, fructusque. Hinc tanta opus fuit
fecunditate & copia viventium , ut præter propagationem fui
generis , fimul nutrimentis eorum aliorum eſſet proſpectum ,
qui melius alia non potuerant.

Ita ratio apparet tantæ viventium copiæ , tantæ varieraris, tancze

ubertatis & abundantiæ eduliorum omnis generis, cæterarum .
que rerum propagationi accommodatarum , ut adeo provida
numinis cura omnes rapiat in admirationem .

§. 487

Multiplex viventiun vis confentiens ſe mutuo adjuvet, per . Viventium

ficiatque, diljentiens vero fibiinvicem adverſetur. Utrumque in conſenſus dif.
viventibus priſcis jam temporibus obſervatum eſt, non ſolum fenfusyus,
in partibus ejusdem viventis, ad mutuam perfectionem pror
ſus comparatis, verum & in diverſis extra ſe invicem fitis,
quorum alia conjunctim lære proſperantur, alia in aliorum vi.
cinia haud ſuccedunt aut prorſus intereunt . Sapientiſſimum
hocinftitutum eo valer, ut vires , ubi opus eſt, augeantur,ubi no .
cituræ ſunt, minuantur debilitenturque , vel implicentur ita , ne
nocere poſſint. Aliæ nempe vires in alio temperamento
promovere mutuam perfectionem & viram vegetationem .
que ; in alio vero illi officere, aut illam deftruere debebant,
Trta ucin
 SI 2 PHYSICÆ PART. III . SECT, 11. CAP . I.

ut in priori caſu eſent ſubſidia benefaciendi, in pofteriori in

ſtrumenta puniendi in divina mundi gubernatione ( S.900. &
1078. feqq. P. I. Theol. nat ) .
Obſervatam hanc mutuam viventium confenſionem diffenfionem .

que antiquitus appellabant ſympathiam , & antipathiam com

parantes eam quodammodo cum amoris & odii affeétu, vel
cum amicitia & inimicitia , uti poli magnetici alii amici inter
fe, alii inimici fimú comparatione dicuntur. Revera datur

inter illa priori caſa congruentia', poſteriori repugnantia utra

que ad fcopum creatoris præſtandum comparata. Quo lucu
lentius ille mutuus viventium uſus detegerur, eo diſtin &tior
earum evadet cognitio.

§. 488 .

Item vis me Diverſitate illa nature viventia quoque inferviant remediis

dendi. adverfus morbos aliisque ufibus variis. Non enim tantum in .
numera viventium varietas infinitam loqui debet fapientiam ſui
opificis, fed & infervire naturaliter exercendæ ejus benignitati,
munificentiæ, juſtitiæque (ſ . 487. ) . Quare cum in ſe, cum
& arte pharmaceutica chemicaque in avertendos fanandosque
morbos aprari debuerunt, ut ampliſſimos præberent, quos va.
lent, uſus.
Naturali inſtinctu vel beſtiæ aliis rebus -utuntur pro alimentis, aliis
pro medicamentis & fanandis vulneribus, & hominibus anſam
dedere, eas imitandi ſuperandique in fimilibus inventis aſu
rationis fue.

" §. 489
De ſuo ul. Quodlibet viventium genus ibi fortiatur ſuum locum tent
ventium pusque ordinarium , ubi quam optime poteſt perfici profperariqúe.
tempore & Optimus enim dari debet viventium ordo naturalis , ſuum
loco.
cuique locum & tempus optimum allignans ( S. 478.) . Non
poteft
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 513

poteſt vero non ibi optimus dari cuique viventium locus, ubi
melius, quam usquam alibi naturaliter poreſt proſperari & mul
tiplicari; nec aliud opportunius tempus , quam cujus naturalis ſe .
ries rerum in eo determinatarum plurimum valet ad illa viven
tia perficienda. Quare divino inſtituto cuilibet viventium ge
neri ordinario naturæ curſu is eft præſtitutus locus, id inductum
tempus, quo optime proſperetur. Sicubi & fi quando alibi &
alio tempore dari viventia debent, oportet, ut eadem aut ſimi
lia his ibi adfint, quæ in loco & tempore ſuo adeſſe & promo.
vere eorum perfectionem valent & debent. . Quæ quo ſunt
ordinariis fimiliora , eo & extra ordinem viventia melius pro
cedent, extraordinariaque æmulabuntur .
Diverſa eft diverſorum locorum & temporum temperies atmo

fphæræ, ratione caloris & frigoris, humoris & ficcitatis, ven .

sorum & procellarum , terræ quoque fertilitatis fterilitatisque.
Eaproprer diverſa quoque viventium indoles diverſa poſtulat
alimenta, tempora & loca. Quamobrem naturam imitatura
ars non aliis quam fimilibus uti poteſt ſubſidiis, fi alieno rem
pore locoque eadem viventia vult fovere & tractare.

A S. 490.

Viventia progignat aqua & terra. Hæc lex Dei primæva, Geneſis vi.
Genef. 1. v. ii. feq. v. 20. feq . v.24.ſeq . adhuc inter vivencia obti ventium un .
net antiquum. Præcipua enim elementa , e quibus naſcuntur, de fiat ?
& in quibus vivunt alunturque vivencia etiam nunc , aqua &
terra ſunt. Etfi quoque aëre ſpirando & æthere calefaciente
indigent ad vitam laftentandam ; ea tamen potiorem & vi
fibilem partem eorum non conſtituunt. Gignuntur igicur &
gignentur ſemper viventia quælibet præſertiin ex aqua & terra ,
luculenta & indubia experientiæ fide.
Subneéto his leges Linnai Pbiloſ. botan. p. 86. feqq. arbitrio lecto.
rum relinquendas : 1 ) initio rerum ex omni fpecie viven
Tit 3 tium
 514 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II. CAP. I.

tium unicum fexus par creatum fuiſſe contendimus. 2 ) Omne

vivum ex ovo , cum & femina fint ova . 3 ) Prodit proles

non ab ovo ſolo, nec a genitura fola ( polline feminali), fed ab

utrisque ſimul. 4 ) Non germinant ova non fecundara.

S. 491 .
Quid
fit fer Inter motus viventibus mutandis proprios primo loco oc.
mentatio & curric Fermentatio ( die Gübrung ), tanquam motus vegetabi
fermentum ? lium inteſtinus, quo fapor illorum inſigniter mutatur citra
corruptionem . Vel eſt tepida mutatio odoris & faporis
fucci vegecantium falutaris ; per deſtillationem abſolvens
ſuum effeétum . Fermentum vero vocatur quælibet res
ad fermentationem per fe prona , vel materia facile fer
mentans.
Motus vegetabilium proprios naſcendi, creſcendi , fe nutriendi
& propagandi , expoſuimus in antecedentibus. De violentis

communibus , quibus fuo loco auferuntur , & alio transfe

runtur ac transplantantur , læduntur , dividuntur , vulne
rantur, cæduntur, coquuntur, uruntur, inundantur &c. fan
quam aliunde notis , non opus eſt ut hic agatur, ubi pro
piora & propria fe &tamur.

. 492

Quotuplex Duplex datur fermentatio , prima ſecunda, vel Macqueri

detur ? verbis vinoſa arque acida . Aut enim præteri odorem fapor

tantum in acrem mutatur aut in acidum (S. 829. P.11. P byfic .).
Prima igitur particulæ ſulfureæ volatiles redduntur , ut deſtil.
lando ſpiritum h. e .' liquorem præbeant aqueum inflammabi
lem (ardentem ). Quæ brevius dicarur inchoara inflammabi.
lium ſeparatio a ſucco vegetabili ; vel quia ſine mediocri calore
naturali fieri nequit, calefactio interna exaltans ſuccos ad (vo
latilem ) inflammabilem naturam . Secunda vero non niſi poſt
primam
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 515

primam locum habet, & liquores antea fermentatos acidos reddit,

qui ſua natura tales non fuerant, & inflammari nequeunt .
Priori fermentatione fiunt cereviſia ficera , fpiritus , vinum om
nis generis, notiſſimi uſus temerum (punch . cider) &c. po•
ſteriori autem acetum ex cereviſia, vino & c. Burhavio, item
P.I. p.263. fermentatione dicitur oriri humor vegetabilis , aquæ
miſcibilis, & flammam alens , qui prius in crudis haud aderat.
Et P. II. p.145.feq. Fermentatio eſt motus inteſtinus, excitatus
in vegetabilibus intumefcentibus, quo hæc ita mutantur , ut
1
liquar inde primo vi ignis aſſurgens fit acer , calidi aromatici
faporis , igne olei inſtar inflammabilis , tenuis , volatilis ; vel
acidus, ignem exſtinguens & flammam , minusque volatilis. .
Terminatur fermentatio vera vel in fpirirum , vel in acidum .
In foſſilibus nulla obſervatur fermentatio , nec in animalibus,
niſi vegetabilibus in fe receptis & necdum in animalem indolem
verſis. . . Eff - etus perfe&tr fermentationis vel vinum eſt (liquor
vegetabilis fermentatur, deſtillando dans lympham ardentem) vel
acetum (liquorem vegetabilem denuo ita fermentatum , ut in
deftillatione acidum der liquorem , qui ignem exſtinguar.). Fer
mentum vocat corpus, quod fermentabili intime admiſtum fer
mentationem excitat , auget, promovetque. Cel . Gmelini tamen
itineribus docemur , Tartaros in Sibiria e lacte equino absque
fermento liquorem ardentem parare.
§. 493 .
Non tamen omnia fermenteſcunt vegetantia, ſed ea tantum , Quæ vegeta.
quæ non ſcatent nativa ſulis alcalini oleoſi copia , aut tamen facile bilia non fer.
in illud mutantur . Id experientia docuit in variis vegetabili . mentent ?
bus, quæ contrita vel raſa exhalant vaporem tam acrem , ut na
ribus cap
tus ſternutationem excitet, & oculos attingens lacry.
mas excutiat, & odorem fpargat acerrimum . Vid. Burhav .

Chem. P. II. procell:33. p.122 . feq. An & horum quædam op

portuna fermentationi fieri pollint, explorandum reſtac.
Hujus
 $ 16 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 11. CAP . i

Hujusmodi funt bulbi alliorum , ceparum , hyacinthorum , narcil

ſorum , porrurum , ſcillarum ; radices raphani hortenſis albi
& nigri ; femina finapis , raphani, cochleariæ , cær. & herbæ
multæ virulentz & caufticæ , nec non allium , arum , cepa,
cochlearia , hyofcyamus, finapi , tabacum & c. Fruſtra e

cepis fpiritus quzrerur & rapis &c.

g. 494 .
Conditioner Fermenteſcentium conditiones hæ habentur : 1 ) Maturitas

fermentatio- vegetabilium facis per naturam elaborata , quoniam cruda ,

nis .
acerba, aquoſa ad eam ineptiora reperiuntur. 2 ) Tempera
rio pinguitudinis oleoſæ , quæ fi nimia fit, macerando multum
imminuenda, ſi fere nulla, ut in amygdalis opimis tufis, quæ
multa cum aqua contritæ in lac demum ad fermentationem dif

ponuntur. 3) Solubilitas in aqua , ideoque eorum , quæ per

ſe ſolvi non poſſunt, reductio in illum ftatum . 7) Non nimia
auſteritas adſtringens, quæ vix eo deducitur. 5 ) Tepor loci
& aditus aëris ſufficientis.
Docente hæc lacius Burbaviana
cbemia P. II. p.149. ſeq.

Suavem odorem ardentibus liquoribus conciliant additi flores roſa

rum , liliæ , cochlearia, veronicæ & aromatica ; puritatem
& vim majorem reperita deſtillatio & feparatio phlegmatis.
Vid. 9.389. Chemie Fogeliana & 390. feqq .

§. 495 .

Duæ fermen Burhavianas 6 fermentabilium claffes, liceat revocare ad

tefcentium duas di&tarum S. 494. conditionum ipforum , nempe vegetabilium ,
claffes. & fuccorum ab aliis ſeparatorum . Quæ natura exhiber vegetabi
lia , ea vel integra fermenteſcunt, vel eorum partes idonez .
Succi autem vel fluidi ſunr, vel jam denfati in formam falini
pinguisque coaguli vel jam ficci. Macquerus primæ claili omnia
farinæ genera tribuit.
S. 496.
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI.
517

$. 496.
Primæ fermenteſcentium clatli inſunt 1 ) Semina matura Claffis prima
cerealium , frumenti turcici, tritici , ſecalis, hordei, avenæ , diverfitatis.
bromi , oryzæ ; phalaridis , milii, graminum , fagopyri, lini,
cát.; cucumerum ſemina omnis generis , ut cucurbitarum ,

melonum, peponum , anguriæ, granadillæ, momordicæ ; fe

mina lactucæ aliaque fimilia ſicca , in farinam conterenda. 2)
Semina leguminoſa , filiquoſa, papilionacea pleraque , itidem in
pollinem tenuem redigenda ; ut fabæ , phaſeoli, lentes , viciæ ,
ervi , orobi ; cicerum , geniſtæ , fæni græci, glycyrrhizæ ,
caſſiæ, fennæ &c. V.Burbavian . chem. P. II. p. 147. (2.) Jeq.
3 ) Nuces non nimis oleofæ, ut amygdalæ, juglandes, avellanæ ,
caſtaneæ , piſtachiæ , cocci indici; vel abundante oleo libera
tæ germinatione , vel uſtulatione. 4) Fructus pulpoſ , cerala, .

groſſulariæ , baccæ mororum , ruborum , ſambucorum, uvæ ,

poma , pyra , mala aurantia , chinenſia , citrea, armoniaca, limo
nia, perfica , pruna, melpila, & c.
5 ) Ipſe berbe fucculenta ,
earumque contufe & humectatæ partes, flores, folia, radices,
ſtipites macerando in acedinem vergentes. Vid .loc. cit .
8. 497 .
Succi 1 ) recentes e dictis plantis, earumque fructibus vel Quæ claffe fe .
expreffi huinana ope, vel de arboribus vulneraris verno inpri- cunda conti
mis tempore naturaliter ftillantes, uti debetula, juglande, vite. neantur ?
Qui ex acidulo refrigerante, ſtimulante per fermentationem
abeunt in calefacientes, temulentos , vinofos. 2 ) Fluviali
aquæ poſt folutionem inberentes, quæ reconditæ cadis ligneis,
doliis cerevifiæ , vini , aceri , ſub zona corrida prope æquato
rem fermencant in navibus ($ . 591. P. II. Phyfic .) . 3) Succi
inſpiſati falinifubpingues, ut manna , mel, pulpa calliæ, ſaccha
rum , aliique , qui non ſunt gummoſi , refinofi , balſamici,

unctuofi. Vid .loc. cit. p. 148.feq . Mel quoque animale potius

dicatur, quam vegetans.
Vuu Mone
(Wolfii Pbys. Tom . III.)
 518 PHYSICÆ PART . III. SECT. II. CAP . 1.

Monetur l. c.aquam betulæ recentem , martio menſe effluentem ,

1
aut fine corruptione aſſervatam commendari adverſus lithiaſin,
quod & Boyle fuo aliorumque exemplo confirmat , & fermen .
tatam longe aliam indolem induere atteftatur. Fermentis
P. 150. accenſet ſuccos fruétuum horæorum per fe fermente
fcentes, niſi impediantur ; paſtam de farina ſubactam aqua
& in tepore abfconditam ; flores recentes furfum ejectos cere
viliæ vinive fermentantis ; fæces nondum nimis antiquæ ;
coagulati fucci n . 3. §. 497. paſtam acidam piſtorum vel e
1
maſſa dudum fermenta decerptam & aſſervatam , vel paulo
ante depſendo in tepore præparatam , item fermentationis ad
jumenta in quibusdam calibus , ut albumen ovi conquaſſarum ,
tartarum , acerba ceraſa, poma cydonei immatura , & c. Ad
monendum eſt, cavendos effe fermentantium vapores, haud
raro letales in cellis , detegendos immiſſæ candela flamma ex
tincta, vitandum eſſe & fermentansmuſtum vinumye. Liquor
ardens continet plurimum aquæ , olei quidquam & parum falis.

§. 498 .

Acetum , quod ab omni alio acido differt, eſt liquor acidus

Quid fit ace- inflammari neſcius, fermentatione fecunda e vino latius dicto
tum ? paratus ( S. 492. ). Nimirum vinum latius dictum com

prehendit potus fermentatos, e. g . cereviſiam , quam Ta.

citus dixit de Germ. c.23 . humorem ex hordeo ' vel frumento
in quandam vini fimilitudinem corruptum , alios potus fimiles
& fpiritus frumenti phlegma ,
ſpiritusque aquæ mifcibiles.
Quo vinum eft generoſius aut debilius, eo etiam fortius aur
debilius acetum inde paratur, & quemadmodum alcohol de me.
raca annoſa cereviſia paratum vix diſcerni ab eo poteft, quod
præbet vinum lauriffimum : ita enim res haber in defæcato
aceto. Uri fpiritus vegetabiles temulentiam procreant, ita ace
tum ei officit.
Minus
 DE : BIOLOGIA CORPORUM GENERALI 519

Minus accurate acetum dicitur vini virium , vel vinum in

acorem corruptum ; accuratius denuo fermentacum in aco
rem fanum .

1 499 :
§.
Cum proxima aceti materia fit omne vini genus , idque Fermenta
quo eft meracius , eo fortius præftare valet acęgum ( 9.498 . ) : aceti.
fermenta ejus non debent efle ignota. Sunt ea 1 ) acida
vini fæx, fermentatione vaporoſa vel ſurſum ejecta, inftar ma.
teriæ ſpumoſæ & ſpongiofæ , tenacioris , vel poftea in fundo
doliorum ſubſidens; 2 ) ipſum acetum perfectum acidiſſimum ;
4 ) tartarus de acido vini in pollinem redactus. 4 ) Cadi lignei
aceci annofi, acerrimo acido penetrati infeétique ; 5) vinacea,
pedunculi, caulicuii, pelliculæ , capreoli uvarum , ceraſorum ,
ribeliorum , fimilesque ſtirpium partes acidæ & auſteræ ; 6)
fermenta acida ſecalina piſtorum ; 7 ) permiſtio ſæpe repetita
fæcum cum proprio ſuo vino ; 8 ) compofita e præcedenti.
bus, admiſtis acerrimis aromatibus. Vid. Burbaviana Cbem .
P. II. p. 180.

§. 5oo.

Modus acetum e vino quocunque obtinendi vel eſt naturalis, Geneſis aceti
vel arte faétus. Etenim vinum , cereviſia &c. dolio- repoſita in quotuplex ?
loco tepido fæcem tartarumve deponunt in fundo , & quan
quam ſolicite dolia clauduntur , ſucceſſu temporis tamen ace
ſcunt , fpiritibus ex parte paulatim exhalantibus. Si enim
ſpiritus penitus exhalant in ampliori vaſe , per multum aëris
complexo, vinum degenerat in vappam , evanidam corrupti
plane odoris acorisque. Quod ne fiat, claudi vaſa conſueve
runt, & fermentatio abrumpi , antequam penitus abfolvatur.
Coctores aceti occultant quidem ſuas enchireſes , quas tamen
Glauberus ,prour eas explorare potuit,detexit, aliique ipſum ſecuti.
Uuu 2 6.501.
 $ 20 PHYSICA PART. 111. SECT. 11. CAP. I.

g. 501.
Geneſis arti Ut multum aceti paretur, adhibentur duo cadi querni , in
ficialis. utroque eorum conſtruitur craticula lignea , pedem a fundo di .
ſtans, cui imponitur ſtratum modicum virgultorum việis viri.
3 dium , & huic acervus pedunculorum & botryum , unde aci.
ni ablari , eo usque , ut tantum fuperius pes vafis vacet. Jam
infunditur vinum , unde acetum eft conficiendum , ut alterum
dolium ad ſummum repleatur , alterum vero tantum ad dimidiam
partem & ſemi plenuin ligneo operculo bene tegatur. Oricur
tum in vaſe ſemipleno pro atmoſphæræ conditione die fecundo
aut tertio fermentatio calorem pariens invaleſcentem , qui non
dum fentitur in cado pleno . Ne calor nimium fpirituum eji.
ciat, alternis diebus mitigatur in cadis , ſemiplenum ex pleno
implendo , donec in femipleno fermentatio obſervabilis, mo
tus & calor fere ceffant. Æſtivo calore Galliæ 15. diebus ab
folvitur confectio aceti , & æſtirante fervore 25 graduum Reau
murianorum fingulis 12 horis alterna repletio cadorum per
agitur; hiemali vero tempore vel in cellis diutius continuanda
eſt fermentatio. Qua abfoluta acetum ſuis inditur doliis probe
obruratis. Conf. Burbav. Chemia l. c. p. 181. feq. & Macque•
rana german .p. 762. feqq .
Notari hic meretur, 1) fecundæ hujus fermentationis calorem cohi
bendum eſſe , ne nimis invalefcat , cum in prima fermenta:
tione materiæ non niſi parum tepefcant; 2 ) vapores in fe.
cunda egredientes eſſe innoxios, minime vero in prima; 3)
Morum & vel modicam quaffationem fecunde prodeſſe, pri
mæ autem obeſſe; 4) acetum nunquam parere tartarum ,
etiamfi ex recentiffimo vino paratur , fed deponere copiam
craſli, oleoſi & un £tuoſi ſedimenti parietibus doliorum , cra
ticulz & vinaceis adhærentis, cujus antea in vino & vinaceis
nihil obfervabatur. Quare pro novo aceto iisdem fubfidiis &
fermentis parando , vaſa & craticula cum vinaceis, aceto ef.
fuſo
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 521

fuſo, fubiro per aquam traje tu ab obfidente illo un &tuofo fpir.

famento liberantur. Secunda igitur fermentatione oleum in

vino latens ejicitur, ut acetum refrigeret potius, quam cale

faciat. Semel quoque in anno e cadis auferendum eft illud

craſſamentum unguinofum , quia alias vinum illis infuſum po

tius in vappam abiret, quam in acetum ;. 5 ) acida mineralia
eſſe fortiora omni acero , acetum vini cæteris paribus fortius
eſſe ob majorem falis acidi copiam , quam e cereviſia paratum ,
e vegetabilibus tamen fortius acidum non haberi eo , quod in
eſt aceto ; 6) acetum cum fale alcali fixo abire in ſal medium
lamellatum , quod terra tartari foliata appellatur , transire ;
cum fale urinofo autem in liquidum ammoniacale , cum aci
dis mineralium puris in ficcum ; plumbo aliisve fatur
ninis affufum perdere acorem , & dulce quadamtenus reddi ;
7) Spiritus acidos e tartaro, pane, melle, faccharo, tamarin
dis, variisque gummatibus , lignis , herbis , floribusque para
tos eſſe impuros, oleo empyreumatico fætenti imbutos , nec
ſirupos cæruleos rubros facere, vel cum alcalinis conflictari,
niſi prius abſtractione fuper alumine uſto aliisve terreis purgati
fint. Præter Burhav. Macqucran. Neumann . chemiam conf.
Vogeliana 9.464. feqq.

K. 502 .
Acuendi ulterius generoſi aceti cauſa, partim Stablio duce Modi acetum
acuendi.
in opuſc. p. 398. feq ., acetum concentratur per congelationem us
que in tertiam circiter partem, intenſo frigori hiemali in vaſe
terreo aut ligneo expoſitum , pertuſa glacie tum fluidum me.
dium effundendo ; partim deftillatione peculiari e vitreis, ter
reis , ftanneis , aut æneis ſtanno obductis veſicis ( vaſis), aut
arenæ , aut Mariæ balneo impofitis, & alembico vitreo tectis,
ſeparato primum transeunte in excipulum humore phlegmatico ,
tantillum acidulo . Repletur yas diſtillationi adhibitum ad partes
Uuu 3 & de.
 512 PHYSICÆ PART . 111. SECT. II. CAP . 1.

ut in priori caſu eſſent ſubſidia benefaciendi, in poſteriori in

ſtrumenta puniendi in divina mundi gubernatione ( 8.900. &
2078. feqq. P. I. Theol. nat ).
Obfervatam hanc mutuam viventium confenfionem diffenfionem .

que antiquitus appellabant ſympathiam , & antipathiam com

parantes eam quodammodo cum amoris & odii affectu, vel
cum amicitia & inimicitia , uti poli magnetici alii amici inter
ſe, alii inimici ſimii comparatione dicuntur. Revera datur
inter illa priori caſa congruentia ', poſteriori repugnantia utra
que ad fcopum creatoris præſtandum comparata.
Quo lucu
lentius ille mutuus viventium uſus deregetur, eo diſtinctior
earum evadet cognitio.

§. 488.
Item vis me Diverſitate illa nature viventia quoque inferviant remediis
dendi, adverfus morbos aliisque uſibus variis. Non enim tantum in .

numera viventium varietas infinitam loqui debet fapientiam ſui

opificis, fed & inſervirę naturaliter exercendæ ejus benignitati,
munificentiæ , juſtitiæque (S. 487. ) . Quare cum in fe , tum
& arte pharmaceutica chemicaque in avertendos ſanandosque
morbos aprari debuerunt, ut ampliſſimos præberent, quos va.
lent, uſus.
Naturali inſtinétu vel beſtiæ aliis rebus - utuntur pro alimentis, aliis
1
pro medicamentis & fanandis vulneribus, & hominibus anſam
dedere, eas imitandi ſuperandique in fimilibus inventis uſu
rationis fuz .

' S. 489.
De ſuo vt Quodlibet viventium genus ibi fortiatur ſuum locum ten
ventium pusque ordinarium , ubi quam optime poteſt perfici profperarique.
tempore Optimus enim dari dsbec viventium ordo naturalis , fuum
loco .
cuique locum & tempus optimum allignans ( 8. 478.) . Non

poteft
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. S13

poteſt vero non ibi optimus dari cuique viventium locus, ubi
melius, quam usquam alibi naturaliter poteſt proſperari & mul
tiplicari; nec aliud opportunius tempus , quam cujus naturalis ſe
ries rerum in eo determinatarum plurimum valet ad illa viven
tia perficienda. Quare divino inſtituto cuilibet viventium ge
neri ordinario naturæ curſu is eſt præſtitutus locus , id inductum
tempus, quo optime proſperetur. Sicubi & fi quando alibi &
alio tempore dari vivencia debent, oportet, ut eadem aut fimi
lia his ibi adfint, quæ in loco & tempore ſuo adeſſe & promo.
vere eorum perfectionem valent & debent. Quæ quo ſunt
ordinariis fimiliora , eo & extra ordinem viventia melius pro
cedent, extraordinariaque æmulabuntur.
Diverſa eſt diverſorum locorum & temporum remperies atmo

fphæræ , ratione caloris & frigoris, humoris & ficcitatis, ven

corum & procellarum , terræ quoque fertilitatis fterilitatisque.
Eapropter diverſa quoque viventium indoles diverſa poſtulat
alimenta, tempora & loca. Quamobrem naturam imitatura
ars non aliis quam fimilibus uti poteſt fubfidiis , fi alieno rem .
pore locoque eadem viventia vult fovere & tractare.

S. 490 .

Viventia progignat aqua & terra. Hæc lex Dei primæva, Genefis vi.
Geneſ.I.v . 11. ſeq. v. 20. feq. v.24 . ſeq. adhuc inter viventia obti ventium un .
net antiquum . Præcipua enim elementa , e quibus nafcuntur , de fiat ?

& in quibus vivunt alunturque viventia etiam nunc , aqua &

terra ſunt . · Etli quoque aëre fpirando & æthere calefaciente
indigent ad vitam laſtentandam ; ea tamen potiorem & vi
fibilem partem eorum non conſtiruunt. Gignuntur igicur &
gignentur ſemper viventia quælibet præſertim ex aqua & terra ,
luculenta & indubia experientiæ fide.
Subneéto his leges Linnai Philof. botan. p. 86. feqq. arbitrio lecto .
rum relinquendas : 1 ) initio rerum ex omni fpecie viven
Tu 3 tium
 514 PHYSICÆ PART . 111. SECT . II. CAP. 1.

tium unicum fexus par creatum fuiſſe contendimus . 2 ) Omne

vivum ex ovo , cum & femina fint ova. 3) Prodit proles
non ab ovo ſolo, nec a genitura fola ( polline ſeminali), fed ab
utrisque fimul. 4 ) Non germinant ova non fecundara.

S. 491.
Quid fit fer Inter motus viventibus mutandis proprios primo loco oc
mentatio & currit Fermentatio ( die Gührung ), tanquam motus vegetabi
fermentum ? lium inteſtinus, quo fapor illorum inſigniter muratur citra
corruptionem . Vel eſt tepida mutatio odoris & faporis
ſucci vegetantium falutaris ; per deſtillarienem abſolvens
ſuum effe £ tum . Fermentum vero vocatur quælibet res
ad fermentationem per fe prona , vel materia facile fer

mentans.
Morus vegetabilium proprios naſcendi, creſcendi, fe nutriendi
& propagandi, expoſuimus in antecedentibus. De violentis
communibus , quibus ſuo loco auferuntur , & alio transfe
runtur ac transplantantur , læduntur, dividuntur , vulne.
rantur, cæduntur, coquuntur, uruntur, inundantur &c. fan

quam aliunde notis, non opus eſt ut hic agatur, ubi pro
piora & propria fe & tamur.

g. 492.

Quotuplex Duplex datur fermentatio, prima & fecunda, vel Macqueri

detur ? verbis vinoſa atque acida. Aut enim præter odorem fapor
tantum in acrem mutatur aut in acidum (S. 829. P. II. P byfic.).
Prima igitur particulæ ſulfureæ volatiles redduntur , ut deſtil.
lando ſpiritum h. e. ' liquorem præbeant aqueum inflammabi
lem (ardentem) . Quæ brevius dicarur inchoata inflammabi.
lium ſeparatio a ſucco vegetabili; vel quia ſinemediocri calore
naturali fieri nequit , calefactio interna exaltans ſuccos ad (vo

latilem ) inflammabilem naturam . Secunda vero non niſi poſt

primam
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 515

primam locum habet, & liquores antea fermentatos acidos reddit,

qui ſua natura cales non fuerant, & infiammari nequeunt.
1
Priori fermentatione fiunt cereviſia ficera , ſpiritus , vinum om
nis generis, notiſſimi uſus temerum ( punch . cider) & c. po
ſteriori autem acetum ex cereviſia, vino &c. Burhavio, item
P. I. p.263. fermentatione dicitur oririhumor vegetabilis , aquæ
miſcibilis, & flammám alens , qui prius in crudis haud aderat.
Et P. II. p.145 .Jeq. Fermentatio eſt motus inteſtinus, excitatus
in vegetabilibus intumefcentibus , quo hæc ita mutantur , ut
liquor inde primo vi ignis aſſurgens fit acer , calidi aromatici
faporis , igne olei inſtar inflammabilis , tenuis , volatilis ; vel
acidus, ignem exſtinguens & flammam , minusque volatilis. ·
Terminatur fermentatio vera vel in ſpiritum , vel in acidum.
In follilibus nulla obſervatur fermentatio , nec in animalibus,
niſi vegetabilibus in fe receptis & necdum in animalem indolem
verſs . . . Effsetus perfeéte fermentationis vel vinum eſt (liquor
vegetabilis fermentatur, deſtillando dans lympham ardentem ) vel
acetum (liquorem vegetabilem denuo ita fermentatum , ut in
deftillatione acidum der liquorem , qui ignem exſtinguat.). Fer
mentum vocat corpus, quod fermentabili intime admiſtum fer
mentationem excitat , auget, promovetque. Cel . Gmelini tamen
itineribus docemur , Tartaros in Sibiria e lačte equino absque
fermento liquorem ardentem parare.
§. 493
Non tamen omnia fermenteſcunt vegetantia , fed ea tantum , Quæ vegeta
quæ non ſcatent nativa ſulis alcalini oleoſi copia, aut tamen facile bilia non fer .
in illud mutantur . Id experientia docuit in variis vegetabili . mentent ?
bus, quæ contrita vel raſa exhalant vaporem tam acrem , ut na
ribus captus ſternutationem excitet , & oculos antingens lacry .
mas excutiat, & odorem fpargat acerrimum . Vid . Burhav .

Chem . P. II. procell: 33. p.122 . feq. An & horum quædam op

portuna fermentationi fieri pollint, explorandum reſtac.
Hujus
 $ 16 PHYSICÆ PART . 111. SECT .. 11.. CAP . I.

Hujusmodi funt bulbi alliorum , ceparum , hyacinthorum , narcil

ſorum, porrorum , ſcillarum ; radices raphani hortenſis albi
& nigri ; femina ſinapis, raphani, cochleariæ , cæt. & herbæ
multæ virulencz & cauſticæ , nec non allium , arum , cepa,
cochlearia , hyofcyamus, ſinapi , tabacum &c . Fruſtra e

cepis fpiritus quzrerur & rapis &c.

g. 494.
Conditioner Fermenteſcentium conditiones hæ habentur : 1 ) Maturitas

fermentatio- vegetabilium fatis per naturam elaborata , quoniam cruda ,

nis, acerba , aquoſa ad eam ineptiora reperiuntur. 2 ) Tempera
rio pinguitudinis oleoſæ , quæ fi nimia fit, macerando multum
imminuenda, ſi fere nulla, ut in amygdalis opimis tufis, quæ
multa cum aqua contritæ in lac demum ad fermentationem dif
ponuntur. 3) Solubilitas in aqua , ideoque eorum , quæ per
ſe folvi non poſſunt, reductio in illum ſtatum . 4) Non nimia
auſteritas adftringens, quæ vix eo deducitur. 5 ) Tepor loci
& adicus aëris ſufficientis. Docente hæc latius Burbaviana
chemia P. II. p.149. feq.

Suavem odorem ardentibus liquoribus conciliant additi flores roſa

rum , liliæ , cochlearia, veronicæ & aromatica ; puritatem
& vim majorem repetita deſtillatio & feparatio phlegmatis.
Vid. 9.389. Chemia Fogeliana * 390. feqq.

§. 495 .

Duæ fermen Burhavianas 6 fermentabilium claſſes, liceat revocare ad

tefcentium duas diétarum 5. 494. conditionum ipforum , nempe vegetabilium ,
claffes. & fuccorum ab aliis ſeparatorum . Quæ natura exhiber vegetabi.
lia , ea vel integra fermenteſcunt, vel eorum partes idónez .
Succi autem vel fuidi ſunt, vel jam denſati in formam falini
pinguisque coaguli vel jam ficci. Macquerus primæ claili omnia
farinæ genera tribuit.
§. 496.
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 517

S. 496.
Primæ fermenteſcentium clatli inſunt i ) Semina matura Claffis prima
cerealium , frumenti turcici , tritici , ſecalis , hordei , avenæ, diverfitatis.
bromi, oryzæ , phalaridis, milii, graminum , fagopyri, lini,
cºt . cucumerum femina omnis generis , ut cucurbitarum ,
melonum , peponum , anguriæ, granadillæ, momordicæ ; fe
mina lactucæ aliaque fimilia ficca, in farinam conterenda. 2)
Semina leguminoſa , filiquoſa, papilionacea pleraque, itidem in
pollinem tenuem redigenda ; ut fabæ , phaſeoli, lentes , viciæ ,
ervi , orobi ; cicerum , geniſtæ , fæni græci, glycyrrhizæ ,
caſfix , ſennæ &c. V.Burhavian .chem. P. II. p. 147. (2. ) feq .
3 ) Nuces on nimis oleoſa , ut amygdalæ , juglandes, avellanæ ,
caftaneæ , piſtachiæ , cocci indici ; vel abundante oleo libera
tæ germinatione , vel uſtulatione. 4) Fructus pulpoſi, ceraſa,
groſſulariæ , baccæ mororum , ruborum , ſambucorum , uvæ ,
poma, pyra, mala aurantia, chinenſia, citrea, armoniaca, limo
nia, perfica, pruna, melpila, & c. * 5 ) Ipfæ berbæ fucculentæ,
earumque contufae & humectatæ partes, flores, folia, radices,
ftipites macerando in acedinem vergentes. Vid. loc. cit.
8. 497 .
Succi 1 ) recentes e dietis plantis, earumque fructibus vel Quæ claffe ſe.
expreſſi humana ope , vel de arboribus vulneraris verno inpri- cunda conti
mis tempore naturaliter ftillantes, uti debetula, juglande, vite. neantur ?
Qui ex acidulo refrigerante, ſtimulante per fermentationem
abeunt in calefacientes, temulentos , vinoſos. 2 ) Fluviali
aquæ poft folutionem inberentes, quæ reconditæ cadis ligneis,
doliis cerevifiæ , vini , aceri , ſub zona corrida prope æquato
rem fermencant in navibus ($ . 591. P. II. Phyſic .). 3) Succi
inſpiſſati falini fubpingues, ut manna, mel , pulpa calliæ , ſaccha
rum , aliique , qui non ſunt gummoli , reſinoſi, balſamici,
unctuoſi. Vid. loc. cit. p. 148.feq. Mel quoque animale potius
dicatur, quam vegetans.
Vuu Mone .
(Wolfii Phyſ. Tom . III.)
 S18 PHYSICÆ PART . III. SECT . 11. CAP . 1.

Monetur l.c.aquam betulæ recentem , martio menſe effluentem ,

1
aut fine corruptione aſſervatam commendari adverſus lithiaſin,
quod & Boyle ſuo aliorumque exemplo confirmat , & fermen
tacam longe aliam indolem induere atteſtatur. Fermentis
P. 150. accenſet fuccos fructuum horæorum per fe fermente
ſcentes, niſi impediantur ; paſtam de farina ſubactam aqua
& in tepore abfconditam ; flores recentes furſum ejectos cere
viliæ vinive fermentantis ; fæces nondum nimis antiquæ ;
coagulati fucci n . 3. §. 497. paſtam acidam piftorum vel e
maſſa dudum fermenta decerptam & affervatam , vel paulo
ante depſendo in tepore præparatam , item fermentationis ad
jumenta in quibusdam calibus , ut albumen ovi conquaſſarum ,
tartarum , acerba ceraſa, poma cydonei immatura , & c. Ad
monendum eſt, cavendos eſſe fermentantium vapores, haud
raro letales in cellis , detegendos immiſſæ candela flamma ex
tincta, vitandum eſſe & fermentans.muſtum vinumye. Liquor
ardens continet plurimum aquæ, olei quidquam & parum ſalis.

§. 498 .

Acetum , quod ab omni alio acido differt, eſt liquor acidus

Quid fit ace. inflammari neſcius, fermentatione fecunda e vino latius dicto
tum ? paratus ( S. 492. ). Nimirum vinum latius dictum com

prehendit potus fermentatos, e. g. cereviſiam , quam Ta

citus dixit de Germ . c.23 . humorem ex hordeo vel frumento

in quandam vini fimilitudinem corruptum , alios potus fimiles
& ſpiritus frumenti phlegma , ſpiritusque aquæ mifcibiles..
Quo vinum eſt generofius aut debilius , eo etiam fortius aut
debilius acetum inde paracur , & quemadmodum alcoholdeme
raca annoſa cereviſia paratum vix diſcerni ab eo poteft, quod
præbet vinum lautiſſimum : ira enim res habet in defæcato
aceto. Uri ſpiritus vegetabiles temulentiam procreant, ita ace
tum ei officit.
Minus
 DE : BIOLOGIA CORPORUM GENERALI 519

Minus accurate acetum dicitur vini vitium , vel vinum in

acorem corruptum ; accuratius denuo fermentacum in aco
rem fanum .

1
. 499 .

Cum proxima aceti materia fit omne vini genus , idque Fermenta
quo eft meracius , eo fortius præftare valet acęţum ( 8.498 . ) : aceti.
fermenta ejus non debent eſle ignota. Sunt ea 1 ) acida
vini fæx, fermentatione vaporoſa vel ſurſum ejecta, inſtar ma
teriæ ſpumoſæ & ſpongiofæ , tenacioris , vel poftea in fundo
doliorum ſublidens ; 2 ) ipſum acetum perfe &tum acidiſſimum ;
4 ) tartarus de acido vini in pollinem redactus. 4) Cadi lignei
aceti annoſi, acerrimo acido penetraci infectique; 5 ) vinacea,
pedunculi, cauliculi , pelliculæ , capreoli uvarum , ceraforum ,
ribeliorum , fimilesque ſtirpium partes acidæ & auſteræ ; 6)
fermenta acida ſecalina' piſtorum ; 7 ) permiſtio fæpe reperita
fæcum cum proprio ſuo vino ; 8 ) compoſita e præcedenti .
bus, admiſtis acerrimis aromatibus. Vid. Burbaviana Chem.
P. II. p. 180.

§. 500 .

Modus acetum e vino quocunque obtinendi vel eſt naturalis, Geneſis aceti
vel arte factus. Etenim vinum , cereviſia & c. dolio -repofita in quotuplex ?
loco tepido fæcem tartarumve deponunt in fundo , & quan
quam ſolicite dolia clauduntur , ſucceſſu temporis tamen ace .
ſcunt , fpiritibus ex parte paulatim exhalantibus. Si enim

ſpiritus penitus exhalant in ampliori vaſe , per multum aëris

complexo, vinum degenerat in vappam , evanidam corrupti
plane odoris acorisque. Quod ne fiat, claudi vaſa conſueve.
runt, & fermentatio abrumpi , antequam penitus abfolvatur.
Coctores aceti occultant quidem ſuas enchireſes , quas tamen
Glauberus,prout eas explorare potuit ,detexit, aliique ipſum ſecuti.
Uuu 2
8.501.
 520 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II. CAP. I.

8. SOI .
Geneſis arti Ut multum aceti paretur, adhibentur duo cadi querni , in
ficialis, utroque eorum conſtruițur craticula lignea , pedem a fundo di.
ſtans, cui imponitur ſtratum modicum virgultorum vicis viri.
dium , & huic acervus pedunculorum & botryum , unde aci
ni ablati, eo usque , ut tantum fuperius pes vafis vacet. Jam
infunditur vinum , unde acetum eft conficiendum , ut alterum
dolium ad ſummum repleatur , alterum vero tantum ad dimidiam
partem & ſemi plenum ligneo operculo bene tegatur. Oricur
tum in vaſe ſemipleno pro atmoſphæræ conditione die fecundo
aut tertio fermentatio calorem pariens invalefcentem , qui non
dum fentitur in cado pleno. Ne calor nimium fpiriruum eji.
ciat, alternis diebus mitigatur in cadis, ſemiplenum ex pleno
implendo , donec in femipleno fermentatio obſervabilis, mo
tus & calor fere ceffant. Æftivo calore Galliæ 15. diebus ab .
folvitur confeétio aceti , & æftuante fervore 25 graduum Reau
murianorum ſingulis 12 horis alterna repletio cadorum per
agitur ; hiemali vero tempore velin cellis diutius continuanda
eſt fermentatio. Qua abſoluta acetum ſuis inditur doliis probe
obruraris. Conf. Burbav. Chemia l. c . p. 181. feq. & Macque.
rana germin . p. 762. feqq.
Notari hic merctur, 1) ſecundæ hujus fermentationis calorem cohi
bendum eſſe , ne nimis invaleſcat, cum in prima fermenta
tione materie non niſi parum tepefcant; 2 ) vapores in ſe

cunda egredientes eſſe innoxios, minime vero in prima; 3)

Moruin & vel modicam quaffationem fecundæ prodeſie , pri
me autem obefle; 4) acetum nunquam parere tartarum ,
etiamfi ex recentiffimo vino paratur , fed deponere copiam
craſli, oleoſi & unétuoſi ſedimenti pariecibus doliorum , cra
ticulæ & vinaceis adhærentis, cujus antea in vino & vinaceis
nihil obfervabatur. Quare pro novo aceto iisdem ſubfidiis &
fermentis parando , vaſa & craticula cum vinaceis , aceto ef.
fuſo
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. S21

fufo , ſubito per aquam traje &tu ab obfidente illo un &tuofo fpif
famento liberantur. Secunda igitur fermentatione oleum in
vino latens ejicitur, ut acetum refrigeret potius, quam cale
faciat. Semel
Semel quoque in anno e cadis auferendum eft illud

craſſamenrum unguinoſum , quia alias vinum illis infufum po

tius in vappam abiret, quam in acetum ; s ) acida mineralia

eſſe fortiora omni aceto , acetum vini cæteris paribus fortius

effe ob majorem falis acidi copiam , quam e cereviſia paratum ,
e vegetabilibus tamen fortius acidum non haberi eo , quod in
eft aceto ; 6) acetum cum fale alcali fixo abire in fal medium

lamellatum , quod terra tartari foliata appellatur , transire ;

cum fale urinofo autem in liquidum ammoniacale , cum aci
dis mineralium puris in ficcum ; plumbo aliisve fatur
ninis affuſum perdere acorem , & dulce quadamtenus reddi;
7) Spiritus acidos e tartaro , pane, melle , ſaccharo, tamarin
dis, variisque gummatibus , lignis , herbis , floribusque para
tos eſſe impuros, oleo empyreumatico færenti imbutos , nec
ſirupos cæruleos rubros facere, vel cum alcalinis confli &tari,
niſi prius abſtractione fuper alumine uſto aliisve terreis purgati
ſint. Præter Burhav. Macqucran. Neumann, chemiam conf.
Vogeliana 9. 464. ſeqq.

K. 502 .
Acuendi ulterius generoſi aceti cauſa, partim Stablio duce Modi acetum
in opuſc. p. 398. ſeq ., acerum concentratur per congelationem us . acuendi.
que in tertiam circiter partem, intenſo frigori hiemali in vaſe

terreo aut ligneo expoſitum , pertuſa glacie tum fluidum me .

dium effundendo ; partim deftillatione peculiari e vitreis, ter.
reis , ftanneis, aut æneis ſtanno obductis veficis (valis ), aut
arenæ , au Mariæ balneo impofitis, & alembico vitreo tectis,
ſeparato primum transeunte in excipulum humore phlegmatico,
tantillum acidulo . Repletur vas diſtillationi adhibitum ad partes
Uuu 3 & de .

!
522 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 11. CAP. I.

& deſtillatio leni igne peragitur; donec iaceti immiſſi prodie

rint , quarum prima quarta, ut phlegma , amovetur. Ultima

remanens quarta acri ſale fæta faponaceæ eſt naturæ , inflam

maturque, fi valde inſpiſſacur. Vid. Vogelian. 9.461 . feqq. cæ
terique aurores.
Aceri vulgaris uſus vix a quoquam ignorantur, egregii autem ma
jores dotes. Continet enim ſal volatile acidum , nonpihil oleo
fum acido incluſum , quod Vogeliana Chemia ſ. 468. ita dif
ferre ſtatuit, ut vinofum fit indolis nitrofæ , ſucci quercuum ,
juglandis &c. vitriolicæ ; faccharinum falis communis , &

fortius expellat debilius v. c. vitriolicum nitrofum, & hoc

commune 6.469 . ubi foda Tamarindorum præcipitat fal Seig
neti . Quæ confirmant 5.437 . feqq. dicta. Sua refrigerandi

vi eximia reſiſtit ebrietati & putredini in humoribus anima

lium, febri biliofæ , morſibus ferarum venenatis, levat fitim
inde a Dioſcoridis & Hippocratis ævo , poſcam yel oxycratum
laudantium . Chirurgis ſervit adverſus externa mala eryſipe.
latis , phlegmones, aliorum putridorum , morfus virulentos &
rabiem caninam . Excitat fomno vinoque fepultos, nervos

debiles languentium , lethargicorum , loporoforum , vomitu .

rientium , fyncopticorum , naribus orique ingeſtum . Nec
minus prodeſt convulſis, hypochondriacis, hyſtericis & fple
nicis, gangrænoſis , & corruptioni humorum mortiferæ. Ser
vat carnem aceto perfufam , cruorem diluit tepefa & tum , reſol
vit coagula & polypos. In febribus acutis, ardentibus, in
peſte, variolis, morbillis egregii eſt uſus, ut eo eporo tuto in
viſantur ægri tales. Sudoriferum efficacius ignorarur vel in
pelte, & morbis malignis.
Ita fermentacio e muſto dulci parat vinum acidulum ; ex hoc
alcohol, & acetum ; nec in folis vegetabilibus; fed & in ani
malibus ufum habet, necdum fatis evolutum . Differt autem

ab efferveſcentia (§ . 587. P. I. Phyfic. ), quæ in fermentatione

nonnun .
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI
ALE.. 523

nonnunquam contingit , uti in parando aceto, & alcalino fixo

fale ; fed darur
fed darur quoque in ſolis mineralibus acidis & alcalinis
miſtis, & metallorum folatione. Quam Angli eorumque fc
Etatores derivant ex ingenti alcalium & acidorum mutua attra
Etione, quam conflictum potius ætheris dicamus, in focis cau .
ſticis manifeſtum , in his occultiorem .

S. 503 ,

Putrefactio itidem eft motus inteſtinus, viventia naturali . Quid fit pu

ter corrumpens diſſolvensque , addunt alii , quod in molli hu- trefactio ?
mido & ſucculento excitetur, & putre per le deſtillatum præ.
beat falem alcalinum volatilem , qui phlegmate folutus fpiritum al
calinum , vel urinoſum & oleum fætidum fundar. Refertur
illa ad fermentationem , acidum in alcali volatile mutantem ,
a Stablio & Macquero, tanquam tertia ejus ſpecies , putreſcens
dieta p. 800. ſeq. verſ. german . Forſan ejus ratio hæc habeatur,
quia & putrefactio ſaporem odoremque mutat ( 491. ) . Ex
parte eidem adftipulari videatur Vogeliana Chemia , quæ 9.368 .
inter effecta deſtillationis memorat fpiritus tanquam liquores ,
qui & nares vehementer feriunt, & aquæ facile commiſceri ſe
ſinunt. Quorum 4 facit genera , ardentes , acidos , urinoſes,
& naturæ mixtæ e ſalina & inflammabili. Poftea 5. 501. fpi
ritus urinoſos vocat liquores aqueos ſubtiles , fale volatili alca
lino plus minus turgidos , & § . 511 , rebus urinofos fpiritus
præbentibus accenſet urinam , ejus fal, vini fæces , omnes
partes animalium & vegetabilium putreſcentes. Corruptio .
nem , die Verderbung, dicimus mutationem in ftatum deterio
rem valde f. rem perdentem deftruentemve.
Macquerys con ſiderat fer mentationem utramque velut præparatio .
nem ad putredinem , vel ut incæpram putrefaćtionem ex Stab .
lii placitis, quibus vinum & acetum funt fucci, qui putre .
ſcere cæperunt, fed in primo vel fecundo ejus gradu cohibiti
fuerunt.
 PHYSICÆ PART. III . SECT. 11. CAP . 1.
524

fuerunt. Quod & non factum eſſet, fermenteſcentem fuc

cum a primo minori caloris gradu ad fecundum , & ab hocad
putredinem progreffurum fuiffe. Revera intenditur calor in
fecunda magis , quam in prima fermentatione, & in putre
factione interdum invalefcit ad creandum incendium
v. c . in fani humidi metis h. e. conicis acervis. Suo quisque
ingenio hic abunder, quoad denominationem , cum fufficiat,
in re dari conf enfum . Non teme re rece dend um a recepto

ſignificaru & nomine putrefactionis videtur, cum ligna v. c. in

terra putreſcant, aliaque vegetabilia , licet nec vinum nec ace
tum inde antea faétum fit : uti acetumi non fit , niſi antea
vinum quoddam fermentatione effectum fuit. Differunt con

ditiones fermentationis & putrefactionis , differunt effectus

eventusque , cum putredo in omnibus animalibus locum ha
beat, tanquam deſtructio partium , quod de fermentationc
evinci nequit. Exceptio , dari mixtiones , in quibus non
omnes obrigeant gradus fermentationis, -idem tamen eſſe, ac
fi & ille gradus fermentationes expertæ effent, principium pre
cario perit in rebus manifeſtis. Quis demonſtret , e petalis
florum , foliis vegetantium , radicibus , cortice ante putrefactio
nem fieri vinum prius & fpiritum ardentem , & acetum ? Fa
tetur tandem Macquerus verf. germ . p. 807. regnum animale
non ſubeſſe fermentationis prioribus gradibus, fed pu.
tredini .

g. 504

Putrefactio Bifariam putrefactio ſpektari poteft, vel ut incepta , vel ut

vel eft cæpta conſummata ſive abſoluta. Prior incipit motum inteſtinum ,
vel abſoluta. quo viventia ex parte jam corrumpuntur , refolvuntur & fc
tere incipiunt, five putreſcunt (8.508 . ). Hæc inchoaca cor .
ruptio putida ſtrictius dicta putrefactio eſt ſeu putredo. Ab .

ſoluta vero putredo plena eſt putreſcentis reſolutio, ſtructuram

ejus
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI . 525

ejus tollens interimensque, quæ proprie deſtructio appellatur.

Putredo igitur antecedit in partibus viventium ſucculentis, diſ
ſolucio plena autem & deftruétio non eam tantum fequitur, ſed
& partes duras non putreſcentes ſua orbat ſtructura. Illam
noſtri vocant die Faulung aut Verfaulung , hanc die Ver
weſung
Quia putredine viventia corpora reſolvuntur, patet ratio , cur
alia quoque corpora reſoluta in partes tenues computruiſſe di
cantur. Prouri pueris terra , gleba , arena , creta , cinis , lapis
putre foluin faxum & c . dicatur. Putror odorem faporem
que mutat in puridum & færidum ; deftruétio utrumque
deftruétio
tandem penitus mutat & tollit.

§. 50s .

Putredo viventium in partibus nonnullis fieri confuevit, Putredlo vel

ſalva totius vita ; omnino autem , feu omnes humores & partes viventium
molliores fucculentas inficit poſt mortem ( S. 504. ) . Poſſunt enim vel mortio
quædam partes inflammari , gangræna corrumpi , & compu- rum.
treſcere non fine magno fætore; aliis incolumibus falvisque,
Ica non
& ſuperſtire corpore vivo, cujus ſunt ille partes .
nullorum computruerunt oculi , aliorum nalus, aliorum mam
mæ , aliorum manus & brachia vel pedes , aliorum genitalia,
aliorum pulmones, aliæque partes interiores & c.
Taceo pus ulcerum vulnerumque, item oris færentem in non
nullis halitum , oriundum e putredine vel ciborum inter den
tes reſiduorum vel animalculorum in albida dentibus adhærente
materia fcatentium , vel dentium carie correptorum corrupto

rumque. Ordine naturæ autem plena corruptio putrida in

gruit & abſolvitur a morte, niſi quid obftet ( . 504.). Dan .
tur enim quædam antiſeptica, vela natura fuppeditata , ubi ea
nemo fufpicabatur, vel ab arte applicata , quibus arccri putredo
plus minus pro natura cadaveris poreſt, & quandoque perdiu
(Wolfii Pbys. Tom . III.) Xxx folet,
 PHYSICÆ PART. III . SECT. 11. CAP . I.
524

fuerunt. Quod fi non factum eſſet, fermenteſcentem fuc.

cum a primo minori caloris gradu ad fecundum , & ab hoc ad
putredinem progreffurum fuiffe. Revera intenditur calor in

fecunda magis , quam in prima fermentatione, & in putre

factione interdum invalefcit ad creandum incendium
v. c, in fani humidi meris h . e. conicis acervis . Suo quisque
ingenio hic abundet, quoad denominationem , cum fufficiat,
in re dari confenfum . Non temere recedendum a recepto

ſignificaru & nomine putrefactionis videtur , cum ligna v. c. in

terra putreſcant, aliaque vegetabilia ; licet nec vinum nec ace
tum inde antca faétum fit : uti acetumi non fit , niſi antea
vinum quoddam fermentatione effe & tum fuit. Differunt con

ditiones fermentationis & putrefactionis , differunt effectus

eventusque, cum putredo in ommbus animalibus locum ha
beat , tanquam deftru &tio partium , quod de fermentationc
evinci nequit . Exceptio , dari mixtiones , in quibus non
omnes obrioeant gradus fermentationis , -idem tamen eſſe, ac
fi & illæ gradus fermentationes expertæ eſſent, principium pre
cario perit in rebus manifeſtis . Quis demonſtret , e petalis
forum , foliis vegecantium , radicibus , cortice anté putrefactio
nem fieri vinum prius & fpiritum ardentem , & acetum ? Fa
tetur tandem Macquerus verf. germ . p. 807. regnuin animale
non ſubelle fermentationis prioribus gradibus , ſed pu.
tredini.

S. 504 .

Putrefactio Bifariam putrefactio fpeétari poteft, vel ut incepta , vel ut

vel eft cæpta confummata five abſoluta . Prior incipit motum inteſtinum ,
vel abfoluta, quo viventia ex parte jam corrumpuntur, refolvuntur & fre
tere incipiunt, five putreſcunt (S. 508.) . Hæc inchoaca cor
ruptio putida ſtrictius dicta putrefactio eſt ſeu putredo. Ab .
ſoluta vero putredo plena eſt putreſcentis reſolutio , ftruéturam
ejus
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI , 525

ejus tollens interimensque, quæ proprie deſtructio appellatur.

Putredo igicur antecedit in partibus viventium ſucculentis , dif
ſolucio plena autem & deftruétio non eam tantum fequitur, ſed
& partes duras non putreſcentes ſua orbat ſtructura. Illam

noftri vocant die Faulung aut Verfaulung ', hanc die Ver.
mefung
Quia putredine viventia corpora reſolvuntur, patet ratio , cur
alia quoque corpora reſoluta in partes tenues computruiffe di
cantur. Prouri pueris terra , gleba , arena , creta , cinis, lapis
& putre folum faxum & c. dicarur. Putror odorem faporem

que mutat in putidum & færidum ; deſtructio utrumque

tandem penitus mutat & collic.

S. 505 .

Putredo viventium in partibus nonnullis fieri confuevit, Putredo vel

ſalva totius vita ; omnino autem , feu omnes humores & partes viventinin
molliores fucculentas inficit poſt mortem ( 9. 504. ) . Poſſunt enim vel mortue
quædam partes inflammari , gangræna corrumpi , & compu- rum .
treſcere non fine magno fætore ; aliis incolumibus falvisque,
& ſuperſtite corpore vivo , cujus funt illie partes . Ita non
nullorum computruerunt oculi , aliorum nalus , aliorum mam
mæ , aliorum manus & brachia vel pedes , aliorum genitalia,
aliorum pulmones , aliæque partes interiores & c.
Taceo pus ulcerum vulnerumque , item oris færentem in non
nullis halitum , oriundum e putredine vel ciborum inter den
tes reſiduorum vel animalculorum in albida dentibus adhærente
materia fcatentium , vel dentium carie correptorum corrupto

rumque. Ordine naturæ aurem plena corruptio putrida in

gruit & abfolvitur a morte, niſi quid obiter ( 6. 504.). Dan
tur enim quædam antiſeptica, vela natura fuppedirata , ubi ca
nemo fufpicabatur, vel ab arte applicata , quibus arceri putredo
plus minus pro natura cadaveris poreít , & quandoque perdiu
(Wolfii Pbys. Tom . 111.) Xxx folet,
 A
$ 26 PHYSIC PART . 111. SECT . 11. CAP . I.

folet. Peculiaris putredo eſt firus mucidus , vel puror in pul.

verem , cænum lucumve fatiscentium parum olidus, Vermode
rung, vel corruptio putida.
Nora funt animalcula ſuccino incluſa & poſt mortem vivo velue
ftatu perdurantia; nota vegetabilia in faxis, lapidibus, gem
misque ; nota cadavera in defertis Arabiæ , arena ſepulta &
diu a putredine immunia , item in quibusdam locis terreis aut
aquis & pureis per fæcula interdum a putredinc illæfa. Conf.
Scheuchzeri Herbarium diluvianum . Sendelii Peregrinor, in
Ele & ro Hiſtoria ; Kundmanni Rariora Natura S. I. art. 14.
col.133 - 142. & Mag. de Bromel Litographia Suecana c.78 8 .
Putrefactio, inquit Burhav . Chem. P. II. p. 145. ſeq. efficit olea
putrida , fæcidosque alcalinos ſales volatiles, attamen nec acida,
nec inflammabilia fpirituoſa , fed phoſphorica. Pleraque ex.
cremerita viventium funt putrida putidaque, putrefit & brevi
tempore urina. Ingere, inquit Macquerus l. c. virides plan.
tas conciſas , vel & ficcas maceratas in dolium apertulum li
bero aëri expofitum , orietur in illis corruprio, reſolutio in
naturam færentis odoris & putidi ſaporis, æque ac in carnibus
animalibusque putrefcentibus. Mutatur ſtatus corporum na.
turalis , ex acido naſcitur fal velue medium , alcalico volatili
fimilis. Quo plus hujusmodi alcali volatilis ineft vegetanti
bus , eo citius putreſcunt; quo majori acidi copia gaudent,
terreis & oleoſis, ſpiritui, v.g. ſebo, melli, ceræ impliciti, co
tardius putrefient vel rancida evadent & vappida . Chemia
reſolvit putrida deſtillando e vitreis vafis in balneo ricco in li
quorem limpidum fætentem , in fal volatile, in oleum nigri
& refiduum in fundo velut carbonem , qui igne com
buſtus cireres relinquit, alcali fixum haud præbentes. Cx
terum obſervantur fpiritus & aceta putredini refiftere , in cor
poribus immerſis, uti & olea fætida reſiſtant fermentacioni,
ut quæ prævaler, alteram tollat.

S. 506.
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI. 527

g. 506.
Putredo non
Differt putredo ab exficcatione , quæ corrumpit viventia ,
tum eſt eft exficcatio.
calore ea arefaciendo, & ſucco nutritio privando . No
& vulgo , æſtu ſolari exareſcere gramina , flores, folia ipſaque
vegetabilia haud raro tota perire , citra putredinem ariditate
ſola. Nora ſunt & ufitata eruditis herbaria viva , ex arefaétis
vegetabilibus confeéta. Nec infolicum eſt, viventium partes,
ut arborum ramos , animantium artus arefieri, falva cætera .
rum partium vita. Ira ſanaca legitur hominis manus exſiccata
Marc. III. 1. feqq. & proſtant arefacta brachia, & arefacti pedes
integri, reſecta tandem a corpore vivo. Retinent arefacta pri
ftinam ſtructuram , perdito licet ſucco omni, perditaque vita.
Ira aſſervantur falva a putredine caro ſiccata, ut diutius durer,
panis bina coctione valde ficcatus, aliaque alimenta & medica
menta ficcata ,

g. 507

Differt quoque ab aliis mortis & corruptionis cauſis , uti Nec combus
combuſtione, qua viventia (aur mortua) ignis vi intereunt ; fuf.fio devora .
focatione, reſpirationem violenter impediente vel tollente ; di- tio cat.
laceratione aur devoratione ; fame & fiti fatali; fubmerfione in
aquis; deglutitione vel abſorptione illapſu terræ , aut defof
fione in terram ; ab amputatione capitis, diſcerptione aur diſſe
ctione; crurifragio, contuſione, toltione, incoctione in oleo & c.
Vivicomburium eſt inter fuppliciorum generá, incendiariis ap
prime convenientia ; pagani mortuorum cadavera conflagra
bant, cineres crematorum & officula urnis recondentes, Suf .
focatio contingit vel ex caulis internis, ut in catarrhis fuffo .
cantibus ( Stickfiiffen ) & c. vel externis, ut in ftrangulatione,
Suſpendio , fubtracto vel effæco aëre, a vaporibus fuffocanci
bus generis diverſi Similia fere in diétis reliquis cafibus oc
currunt

XXX 2 8.508 .
 528 PHYSICÆ PART . III . SECT. II. CAP. I.

§. 508 .
Deftrudio. Deſtructio proprie cſt plēna privatio , vel ſublatio ſtru .
nis viven . Eturæ viventium ( S.504 . ) . Dum plenantinfert viventium de
tium indoles, ſtruétionem , vel plenum interitum , non tantum fubfiftit intra
humorum partiumque mollium & ſucculentarum corru
prionem , diſſipationem aue reſolutionem in fua primor
dia , uti putredo ( 8.505 .) ; fed duras quoque viventium
partes putredinis expertes, uti oſſa, cornua, teſtacea, paula
tim refolvit in fua elementa, abolet, & a fe invicem prorſus ſe
jungit, ut evaneſcant. Notum enim eft, poft putredinem vi
ventium abſolutam , item poſt conflagrationem , ſupereſſe par
tes duras, velut offa, conchasque teſtaceas, quæ tamen & ipfæ
fucceſſu temporis penitus deftruuntur , ut ne minima quidem
pars eflentiæ prioris reſtet. Quæ deſtructio ob multiplices
cauſas multo tardius procedit per partes abſolviturque, demum
quam putrefactio ; & pro partium diverfitate & ſtatus condi:
tione diverſa , in quo relinquuntur , fæpenumero longiori
multo tempore abſolvitur, quam conſtructio eſt abſoluta.
Quis nefcit, quamdiu durent vegetabilia , & infeéta fuccino
vel lapidibus incluſa , aut in alium ftatum a putredine & de
ſtructione liberum delata, & nonnulla multis non folum fæcu
lis, fed vel millenniis falvam ex parte retinere ſtructuram ?

. 509 .

Einis deftru Corpora deſtructa rurſus aliis inferviunt conſtruendis alendis.

&tionis . que: Docet enim experientia viventia alia aliorum fervire nu
tritioni , ideoque eſſe deſtruenda , & aliter aliis jungenda.
Quia naturaliter nihil elementorum interire poteft ( 8. 598. On
tol.), reſtat materia corporibus viventibus idonea & ad alia con
ftituenda deſtinata. Neque minus deſtructa penitus aliorum
inſerviunt nativitati, generationi, propagationique. Nullo
tamen argumento evinci poteſt, idem quod mortuum deftru
& tumque
 DE BIOLOGIA CORPORUM GENERALI . 52 ,

Aumque eſt, reviviſcere & renaſci quadam velut palingenelia,

fed aliud loco prioris nafcitur e ſuo proprio germine, cui deſtru .
etum alimenta præbet ipſi ſuo marte conformanda. Quando
pars prioris, ſurculus, aut radix vel bulbo reſtar in loco , unde
ali poteſt, dicitur is quidem redivivus, quatenus eſt pars prio
ris revireſcens; revera tamen æque eſt alius , ac fi ex ſuo fe
mine eſſet natus, vel ex fua gemma , aut ſurculo abſciſſo .
A nemine unquam compertum eſt , idem vivens naturaliter effe
regeneratum aut revixiffe. Ut propterea non immerito regu .

lis viventium inſeri & hæc poffet: idem vivens ordinario na

ture curſu non fieri redivivum . Major enim infiniti intelle
Etus opificis mundi majeſtas elucet inde, ſi velut inexhauſta fic
viventium in ſuo fidere copia , quorum quæque ſuo tempore
& loco in codem oriantur , h . e. prodeant in confpeétum , &
rurfus intereant deſtructx (8.489 . ). De his, quæ miraculo
faéta eſſe perhibentur, hic non eſt dicendi locus.

S E C TI O I I.

CA PVT I I.

PHYTOLOGICVM GENERALE ,

SI VE

DE REGNO VEGETABILI IN GENERE ,

f. 510 .

egnum vegetabile dicitur Samma vel complexus omnium Quid fit ra

corporum vegetantium . Hujus regni Deus eſt rex , gnum vege
R
qui folus omnibus præeſt, omnia creavir, confervat tans ?
& gubernat. Cives veluti hujus regni omnes ſunt vegetan .
tium claſſes, ordines & genera univerſa. Quia & in hoc
Xxx 3
regno
 530 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II. CAP. IL

regno, ut in telo univerſo, omnia inter ſe ſunt connexa : dici

illud quoque poſſet vegetabile ſyſtema, vel univerſitas ſideris
1 plantarum ( . 469.). Nec inuficatum eſt, „ Floram dici regnum
vegetans.

Hanc Romani Deam finxerunt, quæ floribus præſit, lecumve

proventum plantarum præbeata Ovidius in Faſtis L. V. 195.
fcribit: Chloris eram , quæ Flora vocor ; cui & Aoralia
feſta dicarunt. Ad regnum vegetabile Cel. Hoffmannus omnia
illa telluris corpora refert, quæ per partium fiuidarum a ſoli
darum & cohærentium mechaniſmo pendentem & per illum
continuatum motumi vivunt.

S. 511 .

poftulet
Quid Quia Phytologia eft fcientia vegetabilium (S. 469.) , ideo
phytologia ? que & illorum , quæ in illis & per illa fieri poffunt: pateſcit,
opus eſſe in ea principiis, ubi haberi poſſunt, indubitatis, faltem
verifimillimis; & ex iisdem dogmata plytologica elle demon .
ſtranda, aut, quam oprime fieri poteft, probanda. Idcirco in

płytologia generali tradenda eft Scientia vegetabilium , quoad ea ,

que omnibus funt communia, tanquain prius nofcenda uci
( S. 437. feq.).

Latius diēti phytologi Linnao in Philoſophia botanica ſunt p.2. au

tores , opere quodam de vegetabilibus clari , quos & borani.
cos appellat. Deinde p. 10. botanicos philoſophos dicit, qui
ſcientiam botanicam demonſtrative ex principiis rationalibus
in formam ſcientiæ reduxerunt. Quod & botanicos theoreti
cos appellat , quibus regulæ vegetationis in botanicis debentur.
Malumus autem botanicæ nomen ftri & tiori reſervare ufui, de
quo deinceps dicetur. Nec hujus loei eft , oratores, eriſticos
&c. uc ibi fit, in hunc cenfum referre.

ſ. 512 .
 .
PHYTOLOGIA GENERALIS. 531

S. 512 .
Principia vegetationis a priori demonſtrari nequeunt ab bo . Unde ne
minibus, nec pro lubitu ſunt fingenda. Etenim infirmitas & li- queant habe
mitatio intellectus humani intimas elementorum vires & diffe. ri principia
rentias explorare nequit , quia ſtupenda eſſentiæ eorum diver: vegetationis.
fitas uni omniſcio intellectui pervia eſt ( S. 188. & 192. P. I.
Tbeol. nat. ). Nefas igitur eft fingere , quæ ſcire non poſſu
mus, nobis elle perſpecta , & pro principiis plantarum ven.
dirare.

Huc pertinent ea, quæ ab antiquis de anima vegetativa

(8. 27.) ; a Tbom . Campanella de fenfu rerum, quem &
plantis affingit, & ab And. Riidigero M. D. Phyfic. div. L. I.
6.4 . 9. 32. & 32. ſtatuuntur, qui non folum fenfum quendam,
verum & intelle tum five principium intelligens, illis autu .
mat ineffe, quoniam gaudent corpore organico , quod ait ſe
cundum finem eſſe fa £tum , & idcam ab infito illo principio.
Quidquid autem ſecundum finem vel ideas agar, id eſſe prin
cipium intelligens.Quæ probatio nimium probat : cum

omnia in mundo fint fecundum fines divinos facta, ideoque

nihil non gauderet eodem , & cuilibet particulæ organicæ vel
minimæ quoque concedendum eſſer. Nec lapidi, fali, me
tallo cæt. id eſſet denegandum. Sic & Cel. Malpighius in
Anatom . plantar. P. I. P.32. plantas infimum animalium ordi
nem attingere, & tracheas illis loco pulmonum eſſe arbitra .
tur . Alii finxerunt animam mundi , eique formationem
plantarum inter cæteras provincias dedere. De qua diquire
tur deinde. Conf. 9. 465 .

$. 513

Colligenda ſunt principia vegetabilium a poſteriori potilli. Uti colligan

mum ex iis , quæ v ? illis certo experimur. A priori enim co- tur a pofte.
gnoſci & fingi pro lubitu noftro nequeunt , quæ debent actu riori ?
elie
 332 PHYSICÆ PART . III . SECT . II. CAP. 11 .

eſſe vera (S. 512.). Nihil igitur reſtat, quam ut a poſteriori

derivemus, quidquid de illis eſt cognofcendum & pro vero faltem
veriſimili habendum (3.511.). Potiſſimumigitur atrendendum eſt
illis, quæ indubie experimur, & cavendum , ne error circa
principia committatur ( .630. & 668. Logic .) , ubi certum
quidquam eft ftatuendum . Ubi vero prorfus certa nondum
haberi poſſunt, ibi tantiſper veriſimillima erunt cæteris
præferenda ( §. 579. ibid .). Huc non pertinet a nonnullis
fpectatus aftrorum influxus inanis , & figuræ plantarum
ſimilitudo cum partibus corporis animalis læſis laboran
tibusve.
Recte igitur momuit illuft. Wolfius in Præfat. ad Halefui ftaticam vege.
tab.germin .qualitates corporum ſenſibles non effe niſi imaginem
corum in mente, quæ ab eo , quod rebus ineſt, in confuſione iſta
multum differat. Cujusmodi etiam fint Newtoni vis inertiæ,
attractio item & repulſio. Ex Ontologia & Pſychologia pe
tenda eſſe principia illis meliora , mundum potius intelligibi.
lem , quam ſenſibilem exhibitura . Imitandos effe aſtronomos,
quos & medicos imitari juſſit Pitcarnius, experimentis exqui.
ſitis deceêturos ea , quæ fenfuum confuſionem tollant. Qua
de re plura commentatus eſt No.4. trimeſtr. brumal. Horar.
fubfeciv. Marpurg. p.154 - 175.

B. 514.
Naturales Plantæ naturaliter naſcuntur, nutriuntur, creſcunt, vi
funt planta . vunt, ſe propagant & moriuntur. Luculenta hæc niruntur ex
rum affectio- perientia , eaque omni dubio majore ( $ .468 . 449.463 . ). Na.
nes. turaliter quoque fortiuntur cuncta organa ad illa in fuo genere
obtinenda idonea & fuffe &tura (S. 440. feqq.). Neque ullæ
ſuppetunt rationes manifeſtæ , omnia illa eſſe miraculis impu .
tanda , utpote quæ non niſi ſupernaturaliter contingunt
(S. 510. Coſmol.)
Creavit
 PHYTOLOGIA Generalis. " . 533

Creavit utique Dcus plantas primas,vi fua infinita ; conſervat

eas quoque & dirigit in numinis ſui gloriam perpecuo fuo
concurſu ; juſſic vero e primis omnia reliqua , easque ad hæc
adipiſcenda idoneas fecis & præftare pergit.

S. 515.

Coalefcunt plantæ in macbinas Omne Planta ſunt

bydraulicas vivas.
machina boy
enim corpus præfertim organicum eſt machina ( 9. 446. ) ;
ideoque & quælibet planta. Quæ quoniam indiget nutritio draulice
ſucco (§. 450.) adſciſcendo fibique conformando & applicando viva ,, '
(S. 452. feqq.) : vividæ S.450.) utique plantæ eſſe nequeunt
niſi machinæ hydraulicæ vivæ , per Elementa Hydraul. præfat.
(& S. 514. ) . Præcipuæ enim illarum partes funt terra & aqua ,
implieitis tamen artificio divino partibus aëriis , æthereisque,
partim in ſtaru ſoluto, partim in fixo (9. 442.), ut e mixtione
prodeat diverſa natura ſalium , oleorum , odorum , faporum ,
colorumque , qui in ipfis obſervantur & ex ipfis eliciuntur.
Artificiales machines hydraulicas omnes vita carere , nemo dubi .
tare poteſt. Longe igitur præſtant plantæ omni machina hu .
mana .

g. 516 .

Quia miraculum in corpore organico contingit, quando Er profici

murarionis ejus ratio ex ſtructura ejus per regulas motus expli ſeuntur e vi ·
cari nequit (9. 516. Coſmol.): Naturalis autem mutatio ejus ex finita corpo
ipfius ſtcuctura per regulas motus explicari poteſt (5. 5 13. ibid .), rca.
quando vita caret ; in vivencibus autem inſuper principiis
phyſicis opus ( $. 447.): pateſcit, viva vegetantia naturali vi
materiali debere 11a / ci, ali, creſcere, vegetari, propagari & inter
ire. Quæ vis naturalis cum ſit finita & corporea, illis ineſſe
debet, de quibus illa experimur, vel a quibus ea proficiſcun
tur ( §. 514. feq .).
4 Yyy 8.517.
. (Wolfii Pbyſ. Tom . III.)
 PHYSICB PART. III. SECT. II. CAP. 11.
334

$. 517.
Ex ftatu fe Propter optimum , qui rebusmundanis tributus eſt, ne.
riei prece- xum , plena ratio actualitatis cujusque planta babetur in omni
dentis pra . præfenti.
ejus cæterarumque rerum mundanarum ftatu præcedenti&
fentisque. Nempe ſiquid intrinfecus eſt poſſibile, & in mundo habet cau
ſam fufficientem , id neceſſario aétum conſequitur (9.98 . Cof.
mol.); neceſſitate non abſoluta ( §. 104. ſeq . ibid ), fed phyſica
( S. 109. ibid .). Ubi ergo generatim actus contingentium in
mundo determinatur per ſeriem rerum anteriorum , & una in
eodem obviarum ( 83. feq . & 87. ibid .); ita quoque de plan
tis aliter ftatui nequit.
Continer fcilicer ſtatus determinationem mutabilium internorum
& externorum (9. 705.706 . Ontol.) & præcedens rerum fta
tus continet rationem fequentium , & fi datur vis in corpore,
ſtatus ejus continuo muratur & continenter , niſi illi refiftatur
( 9.729. Ontol.). Quatenus e præfenti fürurus oritur, etiam
in futuro ftatu & uſu ratio exiftentiæ utilis habetur.

g. 518 .
Reſultante Quoniam vis plantarum ex earum elementis reſultare de

ex elementis , bet (§. 795. Ontol.): d.ri debent inter elementa, que ſua vi
inſita ita differunt, ut ad conſtituendas tot diverfas plantas, quot
occurrunt in mundo, earumque vires in aggregato.conftituendas
idonea fint. Neque enim eft ea vis ſupernaturalis, fed natura
lis ( § . 514. feqq.); & in quovis compofito, non nifi compo
fira , vel conjuncta elementorum conjunctorum vis eſſe
poteft.
Cum Deus omnia ad manifeſtandam infinitam ſuam majeftatem ,
quania fieri poruit, perfectione donavit in mundo aſpectabili:
etiam in plantarum terreſtrium procrcatione & conſervatione
hanc quafi Phytonomiam conſtiruiffe , & hafee leges ratas
velle, & ratione duce & experientia reſte dicatur: 1) Tanta
Git
 PHYTOLOGIA GENERALIS. 535 1

fit cujusque vegetabilis perfectio, quanta ad omnes ejus fines

uſusque dari poteſt. 2 ) Non fit minor plantarum generum
divertitas, quam ad omnem rerum viventium muriam perfe
Etionem requiri poteft, & qua infinita numinis conditoris ma
jeſtas pateſcat. 3 ) Cujusque Plantarum generis tor dentuć
ſpecies quam oprimæ, quot (majeftatem creatoris manifeſtare)
& caprus finiti admirationem , oble &tationem multiplicem , &
provocationem ad religioſum Dei cultum excitare , & fovere
conſtanter poffint. 4) Cujusque ſpeciei tot dentur varietates
torque cujuscunque varieratis individua , quot fufficere fingu
- lis veris bonis conſequendis valeant. 5 ) Cuique terræ climati
ea potiſſimum vegetabilia fint attributa , quaſi propria & pa
tria , quæ in ea naturaliter oprime proſperentur, inde enim ab
illis peri poſſunt, qui illis indigent. 6) Cumque fuo i. e .
optimo tempore omnia fieri debeant, diverſis anni tempeſtati
bus illæ vireant, floreant, & femina ferant plantæ , quæ alio
tempore melius fe habere nequeunt. 7) Sua cuique fint ali
menta ad omnem ejus præftantiam adipiſcendam ſuffectura. 8 )
Unaquæque planta gaudeat vi digerendi alimenta, ſe nutrierdi,
crelcendi & maturandi propria. 9 ) Polleat quoque quælibet
vi fe multiplicaridi & foboleſcendi quam aptiffima ope requi
fiti caloris & alimenti , ſive per traducem , five per femina,
five utraque eaque tam copioſa , quanta ad omnes uſus, qui
bus infervire deber, abunde fufficiat. 10) Ex incomparabili
nec imitabili a quoquam effentia & vi unicuique propria, &
aptitudine ad fcopum ex aſſe conſequendum , fingulis rebus in
telligentibus innoteſcat auguſtiſſima patefactio divinitatis, ad
laudes, virtutes & gloriam ejus in innumeris fpeciminibus ob
viam celebrandas inflammatura. Conf. 8.476 . & feqq.

& hæc prima phyconomie elementa fubinde ulterius

excoluntur.

Yyy 2 8.519.
 Æ
536 PHYSIC PART . 111. SECT . 11. CAP . 11.

. $ 19.9
Modus dete. Propiora plantarum principio ex illis innotefcunt,

gendiprinci.e quibus oriuntur for enutriuntur, atque in quæ refolvun

piu propior. tur. Naturalius nihil effe poteft, quam , ut compofitum
proxime in ea refolvatur, e quibus ceu proxima materia
coaluir. Dum enim naturaliter oritur , confit e materia nu
triente, & ,dum interit , ſeparatur in partes , e quibus conftat;
dum vero reſolvitur, in hujusmodi redigitur parres, quæ diffe.
runt a ſtructura, textura & mixtione totius , h . e . in heteroge
neas (g. 143. P. 1. Plyfc .). Quare & plantæ, quando reſol
vuntur in heterogenea illa; equibus conſtant , propiora illa
rum principia innoteſcunt, ex elementis ſuis mixturam & tex
turam idoneam nacta (S. 518.).
Quemadmodum cinnabaris refolvitur in hydrargyrym & fulfur;
ideoque ex utroque tanquam proxima materia re & te conſtare
perhibetur; ſulfur autem ex acido vitriolico & materia in
flammabili . Qua in re ne qua fubreptio committatur, opus
eſt examine fallere neſcio. Cujusmodi eft , fi confieri feu com .

poni ex iisdem illud poteſt & folet, quod inde dicitur conftare;
item quando duceri poteft eo , quo utimur, refolvendimodo
nil novi naſci poffe. Quocirca & in plantis attendendum , qua
les ex alia aliave materia nafcantur , & cujusmodi vires inde
fortiantur.

§. 520.
Per fenfuruan Huc primum pertinet attenta obfervatio eorum , in que
tijum natuera ipfa plantas refolv it, dum in fenfus incurrunt. Sic color
indicar, quo genere ætheris jam fint faturatæ , quem fcilicet
réflectunt; & quem abſorbeant, quem fcilicet non reflectunt.
Odor earum docet, quo genere effluviorum volatilium abun
dent, co videlicet, quod fpirant eo fortius , quo magis illo
abundant. 'Sapor prodit, quo falium genere porillimum pol
leanu
 PHYTOLOGÍA GENERALIS 337

leant, eo nempe, quod guſtuin imprimis afficit. Taceo cæteras

qualitates in viſum , audicum , tactumque incurrentes, ut hu .

mor, ſiccitas, calor, frigus, mollities, durities, fonorum , fi

gura, magnitudo, glabrum , hirtum , aſperum &c. quæ pari
ter nonnihil, vel in beſtiis valent, ad fibi proficua appetenda
& averfanda nocitura. Conf. (S. 678 : P. II. Phyfic .).
Ineſſe ea plantis, quæ manifeſto in integris & vigentibus obſer
vantur, nemo dubitare poreſt , quatenùs in clara quidem fed
confufa cognitione eſt adquieſcendum . Quæ cum fola
beſtiis infit, quatenus incorrupta eſt, ipſis quoque fufficit ,
ad fàlubria fibi ab inſalubribus difcernenda ope phæno
menorum ſenſibus obviorum . Linnæus Philof. botan .
p . 276. vires inquit , plantarum deſumantur a fru &tificatio
ne, obſervato fapore, odore, color , locoquc. . Et in
Syſtem . naturæ edit. 2da p.22. plantæ ſapidæ & odoratæ
fuperant viribus inſipidas & inodoras. Sapidæ & fuaveolen
tes funt bonæ, graveolentes malæ, nauſeoſæ purgantes, eme
ticæ, vel & venenaræ : dulces nutriunt , pingues emolliunt,
fallä ſtimulant & calefaciunt: acres ſunt corrofive, amaræ
alcalinæ, & ftomachicæ , acidæ reftinguunt calorem & fitim ;
auſteræ adftringunt & c. Hominibus autem ad plura perſpicienda
additus eſt imelleétus, intimiora fcrutari valens, qui non eft
relinquéndus inculus. Conf. L. IV . Meteorol, c. 8. Ariſtote
lisey Linnæi di£ ti diætetiei; qui a fapore & odores, vires
judicarunt cum Quercctano in Diætetico : Nonnio in re cibaria :
Bebreno in Select. diætet, & Liſtero in Apicium .

$. 521.

Porro adbibenda fuit anatonia, qua partibus exterioribus Anatomiar

remotis in lucem prodeunt interiores & intimior partium qua
rumque & organorum cum ſtructura, tum connexio ratioque
functionis. Hæc enim diffecare cam caute partes didicit, ut
Yyy 3 organa
 538 PHYSICÆ .. SECT. 11.
PART. III CAP. .

organa quælibet , eorumque partes eatenus integræ relinquan

tur, quatenus cujusque integritas, vis & ſtructura, item copu
lacio cum reliquis & functio, ad quam deſtinata eſt, exploranda
& ob oculos ponenda fuit; eatenus vero ſeparentur & diſſecen
tur, quatenus intus comprehenſi liquores , fubtilior conſtru
etio, & idonea ad fcopum aptitudo perveſtiganda fuit.
Ariſtoteles quidem mentionem facit fecabilium & infecabilium ,
fillilium & non fillibilium , fragilium & non fragilium ( openwv,

OTILNIWV, 21500, X15W , SecuW , a Sgxusw .) eorumque

differentiain docet cap. 9. Lib. IV . Meteorol. Sed applicatio
nem ad fcrutinium plantarum non enarrat. Cel. D. Malpighius
vero inter italos , & Neb. Grew inter Anglos eodem tempore
in eandem inciderunt , incubueruntque fic fuopte ingenio &
conſilio duce , ut multa deregereno antea ignota. Quibus
deinde alia addidere- Ant. van Leeuwenhoek, Tbümmigius, alii
que. Quorum reperta nonnulla poſthæc erunt memo.
randa.
$. 522 .
Per micro
Ad que perſpicienda nudus oculus non fo.fficit , iis adbi.
ſcopiorum benda fuere microſcopia aptiora. Poftquam enim innocuerat,
ufum . microſcopiorum ope ea quoque diſcerni poſſe, quæ nudis ocu

lis imperſpicua ſunt ( Dioptr. 8.389.feq. ); facile in mentem venit,

ea quoque ad plantas applicata uſu non eſſe caricura. Iraque
factum eft, ut varia in plantis detegerentur, quae ſubrilitatis &
minuriaruin ratio occultabat, & occultaffet ſemper , nili micro .

ſcopia opem -tuliſſent optaram , ut anatomia (8.97.).

Ita in muco deteéti funt horti velut microſcopici , nec non in
fitu , in quibus nil putabatur dari, quam corruptio & putredo.
Cel. Tremblejus in vitris nafci in aqua dicit plantas fere imper
cepribiles , unde limaces alunrur, p.106 . de Polypis. Com
plura alia & in majoribus plantis hoc artificio in lucem pro
tracta ſuis reſervanda funt locis.

$ .523.
 PHYTOLOGIA GENERALIS . 539

$. 523 .
Nonnulla quoque fere facilioribus quibusdam enebi. Per facilla
refibus fuere comperta . Hujusmodi funt : 1) Maceratio res mutatio
in aqua , qua partes plantarum molliores citius ſolvuntur, re. nes & inje
liquarum autem nexus & textura evidens evadit; item folia &tiones,

in ſuperiorem & inferiorem ſuperficiem lamellamve cum anne .

xis dirimuntur, aut in feelera rediguntur. 2 ) Procreatio in
cellis tenebricofis, infolita pariens phænomena; vel in vaſis
aut vitris aqua fubinde renovata refertis ; vel in ſicca arena ;

vel ſuper ligno ficco , aut lapide in atmoſphæra , vel in tepida.

riis & caldariis tempore hyberno &c. 3 ) Copioſa nutritio vel
fortuita vel deliberata, multiplicationem ipſolitam pariens . · 4)
Aliarum conjunétio disjunctioque conſilio facta docens modo ſe.
xum ,modo impeditionem , aut promotionem mutuam diverſum .
5 ) Caſus inopinati v.c. inundationis, aut pluviæ abundantis, & c.
degenerationem velut exhibentis ; aut reſectionisavenæ iterata ,
unde ſequenti anno bromus enatus. 6 ) Putrefaétio meræ
fæeni, quam . ubi concaluit, ignem & incendium creare Columella
notavit. . 7 ) Infitio & immiftio varia , non folum ea , cujus
mentio facta ( 9. 460. ), fed & alia , cujus deinde mentio fier,
itidem infperata præftans in plantis . 8) Injectio artificialis
tinctorum liquorum , ceræ &c. ținctioque.
Injicienda tali materia vaforum ſtructura , cohærentia, anaſtomoſis
& uſus in planta in confpe&tum prodic. Quibus ſubſidiis addi
mererur ill. Wolffii ſipho anatomicus cuticulis & membranis ex .
plorandis apratus Tum . I. Script, S. 60.

§. 524.

Alia. prodit chemica ſyntheſis plantarum eum variis men . Per chemi.
ſiruis mutantibus . Quemadmodum exploratio aquæ chemica cam ſyntbe.
inſtitui folet (S. 679. P. II. Phyſic .): ita fimili fere ratione ex- fin .
ploratur conditio fucci plantarum , ipſarumque plantarum illo
fucco
 540 PHYSICÆ PART. III. Sect. 11. CAP. 11.

fucco præditarum . Nempe mutationes per adjuncta alia obor

tæ incimam mixtorum indolem manifeſtant. E qua porro &
vires earum colligi poſſunt.
Hanc rationem chemice vires plantarum fcrutandi prætermifit
Linnæus, analyfin tantum citans.
*
§. 525.

Item chemis Alia rurfus oftendit earum chemica analyſis , variis modis
cam analyfin. facta. Illa enim analyfi multiplici, obtinerur inde extractum ,
aqua deftillatá, ellentia, fpiritus ardens, oleum , fal, tecra,' ca
put mortuum vel cineres , aliaque complura , ipfaque ele
menta , quorum plenæ ſunt chemiæ, & in his præfertim re
centiores ſupra laudatæ. In qua tamen analyſi, utcunque in.
ftituta, potiſſimum illæ refolutiones præferendæ ſunt cæteris,
de quibus compertum habetur, illam non involvere occultam

compoſitionem , alia præftantem , ac antea in re habebantur

(8. 513. ) .
Etſi Linnæus Philoſ. botan . p.16. n. 48. fcribit : ' chemici vires ve.
gecabilium ope analyſeos ignis extricare ftuduerunt ; non ſolo
tamen proprie dicto igne ad fuam analyfin utuntur, fed aliis
quoque fubfidiis, uti calore atmoſphæræ, radiis folaribus, ex
citata fermentatione, efferveſcentia , putrefactione, digeſtione,
mixtione &c. Laudat Linnæus inter hos Godofredum
(Geoffroi), Tournefortium , Tawryum . Adderem Burhavium
aliosque.

g. 526.

Per obſerva . Multum quoque in receſſu habet accurata obſervatio effe

tiones even- ctuum , quos plantæ præſtant aliis etiam animalibus varii gene.
tuim ufus. .
ris, five effectus illi - caſu inopinato , live confilio acciderint
Hæc antiquiſſima eſt methodus, vires uſusque plantarum di
fcendi , qua medicorum velur patriarchæ potiffimum incla
ruerunt.
1
 PHYTOLOGIA GENERALIS.' 540

ruerunt. Quando enim experientiſſimis patuit, multum diuque

repecitis experimentis , non alii caufæ attribui illos effectus
poffe, quam viribus plantæ aut quarundam ejus partium, cerra
nituntur experimentorum fide, nec habent, quod agant, niſi ut
debite applicent vires veras, caveantque uſum perverſum aut
abufum .

Merito igitur Linnæus 1. c. incer medicos , vires & uſum vega .

tabilium in corpus humanum fe &tatos, affert obſervatores, qui
a caſu & experientia , & mechanicos, qui a principiis phyſio.
logico - mechanicis vires vegetabilium derivarunt. E quorum
numero laudat Godofredi Materiam medicam ; Hermanni Cy
Koſuram ; Burhavii Hiſtoriam plantarum ; cui & ejusdem ma
teriam medicam adjungo ; Halleriſynopſin helveticam ; fuamque
Materiam medicam . Quibus addi poſſunt, qui vires medicamen
torum fecundum claffes naturales caute diſtinguunt , exemple

Camerarii in convenientia , Hafelquiſti in viribus planta.

rum & c.

S. 527.

Nec fpernendi funt, qui vires Ego ufus æconomicos planta. Per ufus veco .
rum tradidere. Potiflimum enim propter uſum in communi nomicos com .
vita plantæ funt creatæ & propagantur ; nec tantum homi . pertos.

num , fed & aliarum animantium innumerarum pabuli caufa,

teſte tum experientia omnis ævi , tum & ſacra ſcriprura Geneſ.
1. v . 29. 30. Huc referenda funt, quæ uſu ipſo variorum popu.

lorum frequentantur, non ſolum in ceconomia vulgari ruſtica

& urbana , ad varia commoda vitæ & emolumenta obtinenda,
evitandave incommoda & nocumenta , fed & quæ in omni
opificum & artificum genere ad varios uſus recepta ſunt, etiam
in his, quæ in arcanis habentur. In his tamen æque ac. in li
bris botanicis, uſum plantarum varium narrantibus, probedir.
cernenda funt vera a ſuperſticioſis commentitiisque: conſide
(Wolfii Phyſ. Tom . III.) Zzz rando
 $ 42 PHYSICE PART. 111. SECT. II. CAP. IL

rando potiſſimum ea , quæ recentiorum peritiorumque ufu

funt comprobata & luculenter evicta.
Sunt hujus loci Dioſcoridis Materia medica , Königii regnim ve
getabile, Pomet Hiſt. des- Drognes , Valentini muſeum muſeo.
t'um , Zornii Botazo!ogia , Dalci Pharmacologia, aliique com
plures , ut Linnæi Flora æconomica, Pan ſuecicus , Itinera Ve.
landicum , Gothlandicum , Weſtrogothicum , Scanicum , cæt.

g. 528.
Que plante Plantæ generali natura convenientes , eodemque alimento,
iisdem garc. loco, tempore, calore & ſtructure genere perfe&tæ, viribus quoque
deant viri- communibus conveniunt. Cum enim generalis natura e com .
bur ?
munibus caufis profecta præſter & contineat vires communes, re
gulæ veritas eſt manifeſta, dum certum habetur natura gene
rali plantas convenire. Exploratur autem natura generalis per
fimilitudinem alimentorum (S. 519.), affectionum in ſenſus in.
currentium (8.520.), aliisve modis memoratis (9. 524. feqq.).
ALinnæo hæc regula de viribus plantarum ita legitur propofita; quz :
cunque plantæ genere conveniunt, etiam virtute conveniunt,
vel plante genere convenientes easdem poſlidenr vires. Quæ
nondum fatis determinata apparet, nec ſubjectis in Pbiloſ.bo
tan , exemplis fixam adepta eſt notionem , fed D. Halleri obje
&tionibus locum dedit. Commemorat nempe, quæ ſub genere

I ) convolvuli ; 2) alii ; 3 ) lauri; 4 ), euphorbixe; 5)

artemiliæ collocat, v. c. artemiſiæ fubjicit abrotanum , ab
finthium , cinara, feriphium .
Par eſt ratio hujus regulæ fecundæ : quæ ordine naturali, ex &
viribus conveniunt; & hujus tertiæ : quæ claffe naturali

congruuat , etiam viribus quodammodo congruunt ; & fi de

ordine naturali totum 5. 77 : paginas 8. complentem , & défi.
nitiones generum , claſſium & ordinum p . 100. ſeq. çooferas :
quæ func hujusmodi : genera funt fimiles conſtru £tæ fru
tifica
 PHYTOLOGIA GENERALIS . 543

Etificationes: claſſis eft plurium generum convenientia in

partibus fructificationis ; & ordo eft claſſium ſubdiviſio
juſta.

. 529 .

Cum perfekta virium convenientia fruftra quæratur, ad . Convenien

quieſcendum erit in imperfecta, quæ datur, ne ſubſtituantur aliæ tia virium
Aliis , nifi quatenus effectu conveniunt. Neque enim dantur in quatenus
i mundo inateriali vel duo tantum individua perfecte ſimilia, nec utendam ?
niſi numero differentia ( § . 247. Cofmo! ). Quare patet, nec
duas tantum plantas poſſidere vires perfeéte fimiles , multo
minus duo tantum genera plantarum penicus fimiles vel easdem
vires adepta ; fed fufficere, fi generatim , vel quadamtenus
conveniant, nec niſi eatenus ſibi quoad effectus invicem fub
ftitui poſſe. Caute igitur in virium vel fimilium ſubſticutione
verlandum eſſe relinquitur, ne decipiamur,

Vix in eadem plantarum ſpecie tanta convenientia datur, ut non

in diverſo climate omnino maturæ quoque non ſolum gradu
virium valde differant, aliæque aliis fint multo fortiores debi
lioresve ; fed & vis ipfa alibi fit virulenta aut letalis, quæ
alibi nil tale in fe continer, fed vel innoxia eſt, vel & falubris.
Quid ? quod & eadem plantx vis aliis hominibus animalibus
ve eſt ſalubris, aliis perniciofa, pro diverſi temperamenti aut
ſtatus indole. Subdendæ ergo regulis funt exceptiones haud
negligendæ

S. 530 .
Prouti virium convenientia ex eadem & fimili plantarum Quomodo &
ſtructura, geneſi & qualitatibus fenfus afficientibus quadamtenus pofteriori
innoteſcie (S. 528. & $ 29 .) : ita magis illa patet, fi in fyntheſi convenientia
& analyſi chemica (.9.524. feq.), fimilia aut fimillima reperiun- virium agnon
tur. Reste enim concluditur , fimiles effectus deberi Gimilibus fcati :2
Zzz 3 cauſis
 344 PHYSICÆ PART. III. SECT. II. CAP. 11.

cauſis viribusque. Quam ob rem bene faciunt, qui chemi

cum plantarum examen non folum in jam recepcis pharmacev
cicis enchireſibus ipſi adhibent & promovent, ſed illud quo .
que amplificant, ad alia nova & inufitata illud transferendo.

Neque fecus ftatuendum eſt, de promota ulterius diligenti ap .

plicatione & obſervatione in rarioribus cafibus & experimen
tis varii generis, economicisque ( S. 526. feq.). Ita enim
effectus fimiles : fimilicudinem cauſarum viriumque atte
ftantur.

Inſtirui ejusmodi experimenta & obſervationes poſſunt in anima

lium urina , fanguine aliisque liquoribus, cum plantis vel
earum fuccis, extractis, cæterisque præparatis , varia doſi
commiſtis ; nec non cum vivis beſtiis prudenter ita tractacis,
ut inde vires plantarum & effe & tus fe invicem juvantes , au
gentes & perficientes, in partibus electis innotefcant.

g. 531 .

Quomodo de Simili ratione indagande funt vires plantarum & anima.

tegantur vi. lium fibi invicem contraria , & ita fibi invicem officientes, ut
res fibi ad . nocituræ vel jam nocentes , mitigari , debilitari, mutari in
verſa ? temperatas falubres, aut fi id fieri nequeat, tolli & ejici pollint.
Vires enim morborum nocent plantis & animalibus, niſi
frangi aut removeri poſſint, & quod fieri poteſt, actu fiat.
Explorandæ igicur funt illæ vires ita ſibi invicem adverſe, ut
aliæ per alias infirmeņtur vel removeantur, ubi id fieri poteft
& optatur. Illa vero indago ſimilibus modis a priori & pofte
riori inftituenda eſt , qua virium convenientiam detegendam
effe oftendimus ( $. 528. - 530. ) , dum attente colligimus &
obſervamus, quænam per principia ſua libi invicem adverfari
debeant, vel teſtimonio effectuum obeffe foleant.
Ita manifeſtum evadit pro multiplici fapientia divina, alium alium .
que eſſe virium plantarum ufum finibus divinis reſpondentem .
$.532.
 PHYTOLOGIA GENERALIS . 545

8. 532 .

Præter has vires, ad alia relaras , ineſt quoque cuilibet plan . Vis eſſentia
tarum generi & ſpeciei fua communis & propriaefentia, vis & na- lis planta
tura, qua regulariter gaudet, & ab aliis omnibus differt ac rum .
diſcerni poteſt deberque. Hac nempe ob diverſam in cunctis
elementorum convenientium temperiem & ad finem præftitu
tum conſpirationem , fuam quæque planta format & fortitur
ſtructuram ( 4 + 1 . & 450. feq .), e minimis primordiis regu :
lariter, niſi quid officiat, oriundam & enatam tam artificioſe,
ur infinici numinis majeftatem velut e ſpeculis innumeris relu
centem oſtendat argumentis invictis. Precario & fruſtra in
hac cam affabre inſtirura & continuata formatione ſtructuræ plan
rarum diverſiſſimæ incomprehenfibili recurritur , vel ad pref
fionem ætheris aërisve , vel ad neſcio quos modulos aut
formarum typos , vel ad concurfum fortuicum , vel ad abſolu
tam neceffitatem , quæ manifeſtam implicant fietionem & re .
pugnantiam . Cum tamen naturalis fit earum poft primam
creationem propagatio mirifica ( § . 451. ) , utique in partibus,
unde coaleſcunt earumque viarchitectonica ad prototypa abſentia
exprimenda contendente , & directionis, & celeritatis gradus
latere debent, qui in effectu exferuntur & obſervantur
(S. 451. & 459. feqq.), propriis fpeciei, & communibus generi
earuin .

Ab hac propria plantarum eſſentia & natura nomen adeptæ ſunt

pharmaceutarum & medicorum eſſentiæ , nonnihil tantum vi
rium continentes , quæ velur eſſentiales plantarum dici poffunt.
Nec effentiam omnem abſolvunt, quæ vel quintæ effentiæ no .
mine venire confueverunt. Nemo vero non in hac planta
rum tam artificiofa ſtructura regulari, & tam multiplici in .
finici intelle & tus fapientiam admirari cogitur, modo illam atten
rius in omni ambitu fuo contemplerur.
Zzz 3 9.533 .
 546 PHYSICÆ PART . 111. SECT . II. CAP . JI .

. 533 .
Quænam re• Quia eſſentia & natura plantarum vel generalis eft, quæ
quirantur ad omnibus ineſt & ineſſe debet; vel peculiaris , quæ non eſt
Communem omnibus communis , fed tantum quibusdam propria ( S.5 32.) ;
plantarum per finitarum rerum indolem & definitionis eſſentialis conditio

effentiam ? nem , quæ genus requirit & differentiam (S. 179. feq. & 192 .
Logic.}, ideoque attributa communia propriaque: in generali
hoc capite de plancis exponenda eſt plantarum eſſentia & na.
tura communis (S. 511.). Ad banc vero pertinent cum earum
partes communes, tum refultanis ex ſtructura earum communis
vis. Effentia fcilicer viventium confiftit in earum ſtructura

(9. 441.) & vita ( 8. 448. feqq.). Neque ideo eſſe aut concipi
poreft, citra partes inter ſe apre conſtructas , earumque ex
unione reſultantem vim . Peculiaris effentia & natura quæ fit,

generatim conftat ex L. 532 .; & ſuo loco lucidius exponetur.

$. 534 .
Partes fepaa
Partes eſſentiales communes plantarum feorfum acceptæ, vel
rata 4 ele
funt craffiores, vel fubtiliores. lllæ nudis omnium non infipien
mienta .
tium ſenſibus patent. Hæ non niſi ab eruditis & fapientiori.
bus ſub ſenſum reduci e latebris fuis poſſunt. Illæ ſunt terra &
aqua aperte in omnibus plantis obvia, etiamfi alterutra præva.
let. Hæ autem ſunt aër & ætber , reſolutione plantarum exhi
bendus, non ſine ſubſidio artis ſcientiæque (3.525 . ) . Eadem
quoque fuit Ariſtotelis fententia c . 4. Lib. I. deplantis. Plura
autem detecta ſunt plantarum anatomia Malpigbrana, Grewiand,
· Leeuwenhoekiana, Wolffiana, Tbümmigiana, cæt.

§. 535 .
Conjuntte Partes plantarum communes mixtæ textæve, id eſt, com
ſunt organa junetim ſumta, prout cuique in ſenſus incurrunt, vel funt or .
vitalia 8
gana vitalia, vel fucci illis inhærentes. Sola enim ſtructura or
corum fucci.
ganica
 PNYTOLOGIA GENERALIS. 547

ganica corporum ad vitam non fufficit (S. 448. ), ſed requirit, ut

organa vi inſita formari, alia fubinde adſciſcere fibique confor
1
mare, itaque ali , creſcere, & pertingere ad finem propoſitum
& ſui multiplicationem poflint ( S. 449. feqq .). Quæ cuin fine
fucco nutritio intus recte diſtributo & difpenfato fieri nequeant

(S. 453. feqq.). Ideoque qualis eſt ſuccus, talis eriam eſſe de
beant partes iade formatæ : manifeftum eft, præcipuas planta
rum partes communes eſſe organa vicalia, in fungendis parti
bus fuis ad unicum reſtricta modum , experientia tefte, &
fuccum eorum nutricium præparatum vi inſita , ut faciat alat
que & plantas ipfas, & earum embryones, feu rudimenta no.
varum. Omnes enim plantarum partes e ſucco , fieri expe
rientia loquitur.
Dividi hæ partes quoque poffent in preparantes, & præparatas.
Quarum illæ ſunt inſtrumenta concoctionis, mixtionis & dige
ftionis aſſumtorum alimentorum ad fuam vitam tuendam &
propagandam , h. e. organa vitalia neceſſario agentia . Hæ
vero funt fucci apti ad nutritionem propagationemque ſcopo
ſuo conformem .

$. 535 .

Organa plantarum prima vel fust fimpliciora clauſa, vel Que organs
arkta vel protenfa. Obſervantur enim in omnibus orta e ſucco font prima
(S.535 .); quædam organa clauſa perexigua & cava, vitalibus plantarum ?
functionibus earum inſervientia , quadamtenus rotunda, quæ

merito appellantur arcta. Unum nomen , omnibus denotan

dis deſtinatum , mihi non ſuccurrit. Quibus lubet , . veſicula ,
Bläfercben , dici poſſent organa plantarum areta, ſeu officinæ
vegetationis. Organa autem vitalia protenſa in potiorem lon
gitudinem , telam , fibrillæ dicantur (. 442.), Füferlein , Züfer
kein, uti lanugo, pappus, moxa. Quæ fi cavæ funt, é curicu.
lis conſtant (8. 534. ).
J. $ 37.
 Æ
546 PHYSIC PART. 111. SECT . II. CAP. II .

S. 533 .
Quænam re Quia eſſentia & natura plantarum vel generalis eft, quæ

quirantur ad omnibus ineft & ineſſe debet ; vel peculiaris , quæ non eft
CUMMIUM omnibus communis , fed tantum quibusdam propria (S.5 32. );
plantarum per finitarum rerum indolem & definitionis eflentialis conditio
offentiam ? nem , quæ genus requirit & differentiam (S. 179. feq . ET 192.
Logic .), ideoque attributa communia propriaque : in generali
hoc capite de plancis exponenda eſt plantarum eſſentia & na
tura communis (S. 511.). All banc vero pertinentcuni earum
partes communes, tum reſultaris ex ſtructura earum communis
vis. Ellentia fcilicet viventium confiftit in earum ſtructura
(8. 441. ) & vica (8.448. feqq.). Neque ideo eſſe aut concipi
poreſt, citra partes inter fe apte conſtructas, earumque ex
unione reſultantem vim . Peculiaris eſſentia & natura quæ fit,

generatim conftat ex L. 532 .; & fuo loco lucidiusexponetur.,

S. 534 .
Partes ſepa .
Partes eſſentiales communes plantarum feorfum accepta, vel
hata 4 ele.
ſunt craſſiores, vel fubtiliores. · Illæ nudis omnium non infipien
menta .
tium ſenſibus patent. Hæ non niſi ab eruditis & fapientiori.
bus fub fenfum reduci e latebris fuis poſſunt. Illæ ſunt terra &
aqua aperte in omnibus plantis obvia, etiamfi alterutra præva.
let. Hæ autem ſunt aër & ætber , reſolutione plantarum exhi
bendus , non ſine ſubſidio artis ſeientiæque ( 8.525 . ). Eadem
quoque fuit Ariſtotelis ſententia c . 4. Lib. I. de plantis. Plura
autem detecta ſunt plantarum anatomia Malpigbiana, Grewiand,
Leeuwenboekiana , Wolffiana, Tbümmigiana, cæt.

§. 535 .
Conjuncte Partes plantarum communes mixtæ textæve, id eſt, c0 % .
ſunt orgaila junctim fumtæ , prout cuique in ſenſus incurrunt, vel funt or
vitalia 8
gana vitalia, vel fucci illis inhærentes. Sola enim ſtructura or
corum fucci.
ganica
 PRYTOLOGIA · GENERALIS. 547

ganica corporum ad vitam non fufficit (S. 448.), ſed requirit, ut

organa vi infira formari, alia fubinde adſciſcere fibique confor
mare, itaque ali , creſcere, & pertingere ad finem propofitum
& ſui multiplicationem poffint ( S. 449. fe99 .) Quæ cuin ſine
fucco nutritio intus recte diſtributo & diſpenſato fieri nequeant
(S. 453. feqq.). Ideoque qualis eſt ſuccus, talis etiam eſſe de
beant partes iade formatæ : manifeftum eft, præcipuas planta

rum partes communes eſſe organa vitalia, in fungendis parti

bus fuis ad unicum reſtricta modum , experientia tefte, &
fuccum eorum nutricium præparatum vi infita , ut faciat alat
que & plantas ipſas, & earum embryones, feu rudimenta no
varum . Omnes enim plantarum partes e ſucco , fieri expe
rientia loquitur .
Dividi hæ partes quoque poffent in preparantes, & præparatas.
Quarum illæ ſunt inſtrumenta conco & tionis, mixtionis & dige
ſtionis aſſumtorum alimentorum ad fuam vitam ruendam &
propagandam , h. e. organa vicalia neceſſario agentia. Hæ
vero funt fucci apti ad nutritionem propagationemque ſcopo
ſuo conformem .

S. 535 .

Organa plantarum prima vel fuit fimpliciora claufa , vel Quæ organs
arkta vel protenfa . Obſervantur enim in omnibus orta e ſucco fint prima
(S.535.); quædam organa claufa perexigua & cava, vitalibus plantarum ?
functionibus earum inſervientia, quadamtenus rotunda, quæ

merito appellantur areta. Unum nomen , omnibus denotan

dis deſtinatum , mihi non ſuccurrit. Quibus lubet, veſiculæ ,
Bläſercben, dici poffent organa plantarum arcta , ſéu officinæ
vegetationis. Organa aurem vitalia protenſa in potiorem lon
gitudinem , telam , fibrillæ dicantur ( 5. 442.) , Fiferlein, Züfer
lein, uti lanugo, pappus, moxa. Quæ li cavæ funt, é cuticu
lis conſtant ( S.534).

S. $ 37
 548 PHYSICÆ PART. 111. SBCT . 11. CAP . 11.

. 537.
Veficule ‫نوع‬ Prima igitur plantarum vivarum præfertim organa ſunt
fibrilla . teſiculæ & fibrille. Aut enim ſunr arcta, aut non , ſed protenſa
in potiorem longitudinem . Illa dicuntur veſiculæ , hæc fi
brillæ . Primitiva igirur plantarum vitalia organa non funt niſi
veſiculæ & fibrillæ .

S. 538 .
Veſicule vel Veſiculæ vel filtro colove quafi tantum fegregant & mi
utriculi funt ſcent fuo adjumento particulas plantæ conſtituendæ ac nutrien
vel germina, da idoneas ; vel jam exceperunt & continent primordia plan
tulæ fucuræ (9.536 . ) . Iliæ dicantur veſiculæ fucculentæ, &
unico vocabulo urriculi, Schläuchlein, Mügelein. Hæ vero ve
ficulæ plantigeræ germina, Keime, dici poffunt uſu non invito.
Quæ poſt primum tenerum ftatum ſubinde invaleſcunt, ut
erumpant in lucem .
Germen vocar Linnæus Philof. botan . p . 53. rudimentum fructus
immaturi in fore, & p.50. pericarpii feminisve rudimentum
immaturum exiſtens præcipue eodem tempore , quo'anthera
pollen dimittit. Sed non eſt, cur nomen tam ſtricte, cum ge.
neratim in omni planta germen adfit & adeſſe debeat, quo pro
pagatur , ideoque non ſeminis tantum rudimentum , fed ge
neratim quodcunque novæ plantæ primordium vivum notabit.
Utriculi vel uterculi nomen ab utero defcendens, aptius forte
diceretur organum fovens rudimentum fætus vegetabilis f.-ger
minis ; modo ventriculus hoc fenfu ulitatior efſer, pro or
gano conco & torio & digeſtorio alimenti . Quare utriculi vivi,
non utres liquorem comprehendentes & affervantes tantum ,
fed percolantes , ſecernentes temperantesque varie, hic recepto
uſu botanico innuuntur : uti Linnæus l.c. p. m . utriculos vo
cat alveolos fuccum ſervantes vaſcula repleta liquore ſecreto ;
vala aëre diſtenta folliculos.

8.539.
 PHYTOLOGIA . GENERALIS. 549

S. $ 39 .
Fibrille ſunt organa firmitatis plantarum . Sunt enim e Gujusmodi
fucco viſcido nata organa vitalia protenſa in præcipuam longi- organa fint
tudinem ( S. 536.), eoque ipſo cohærentia partium tenaci gau. fibrilla ?
dent , nonnulla jam firmitate prædica , uti apparet in minimis
filis araneis aut ſericeis , ſua tenacitate & cohærencia gaudenci.
bus , qua ferre araneas & erucas valent. Quare quo plures fi
brillæ junguntur, eo major obtinetur earum firmitas in ficcis,
tenacitas in liquidis , antequam ficcantur. Cum igicur omnes
plantæ ſuæ conſervationis caufa, donec finem ſuum ſortiantur
( 8. 483.), quadam , egeanc firmitate (S. 218. P. I. Phyſic ): fa
pienter fibrillæ ipſis , ceu organa firmitatis funt conceſſa , &
e tenaci viſcidoque ſucco . creata primitus & deinde enata
( 9. 535. ). Gradu firmicas vel debilior f. minor eſt, vel major.

S. 540 .

Fibrille conn ?Eti ac velut conglutinari poffunt, præter lon . Varia' fibril.
gitudinem , vel in folam latitudinem , . vel fimul in craffitiem larum con
quandam . In longitudine conjunguntur fimilium ad finem junctio.
accretione, qua longiores evaduni , & rerinent nomen fibrilla .
rum. In longitudine five augeantur, five minus , poſſunt ca
men invicem connecti lateribus dextris & liniſtris , tunc quan
dam recipiunt latitudinem . Concretæ in latitudinem fibrillæ
formant ſuperficiem quandam , ſua longitudine & latitudine
gaudenten . Hæc lamella fibrillarum membranula appellatur,
1
& cuticula, dum alia includit, membranulæ connexæ ſuper ſe invi.
cem faciunt membranam . Si & in tertia dimenſione conjunctio
fibrillarum fiat in quandam crallitiem , ſolidiratemve, connexio
fibrillarum omnigena vocatur fibra. Fibra igicur quælibet ſua
gauder longitudine, latitudine & craſſitie , ideoque eſt ſolida
19. 442.), tenax & firma ( 8. 539. ) ; & quo folidior, eo fir
mior.
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.) Аааа Mem .
 548 PHYSICÆ PART. 111. SBCT . 11. CAP . 11.

g. 537 .
Veſicule & Prima igitur plantarum vivarum præfertim organa ſunt
fibrille. Teſicule & fibrille. Aut enim funcareta, aut non , ſed protenſa
in potiorem longitudinem . Illa dicuntur veſiculæ , hæc fi
brillæ . Primitiva igitur plantarum vitalia organa non funt nifi
veſiculæ & fibrillæ .

8. 538 .
Veſicule vel Veſiculæ vel filtro colove quaſi tantum ſegrégant & mi
utriculifunt fcent fuo adjumento particulas planræ conftituendæ ac nutrien .
vel germina, dæ idoneas ; vel jam exceperunt & continent primordia plan.
tulæ futuræ (9. 536. ) . Iliæ dicantur veficulæ fucculentæ , &
unico vocabulo utriculi, Schläuchlein , Mögelein . Hæ vero ve
ſiculæ plantigeræ germina, Keime , dici poffunt uſu non invito.
Quæ poſt primum tenerum ftarum ſubinde invaleſcunt, ut
erumpant in lucem .

Germen vocat Linnæus Philof. botan . P. 53. rudimentum frnétus

immaturi in flore, & p.56. pericarpii feminisve rudimentum
immaturum exiſtens præcipue eodem tempore , quo'anthera
pollen dimittit. Sed non eſt, cur nomen tam ſtricte, cum ge.
neratim in omni planta germen adſit & adeſſe debeat, quo pro.
pagatur , ideoque non feminis tantum rudimentum , fed ge
neratim quodcunque novæ plantæ primordium vivum norabit.
Ucriculi vel uterculi nomen ab utero defcendens , aptius forte
diceretur organum fovens rudimentum fætus vegetabilis 1- ger
minis ; modo ventriculus hoc fenfu ulicacior eſſer, pro or.

gano conco &torio & digeſtorio alimenti . Quare urriculi vivi ,

non utres liquorem comprehendentes & affervantes tantum ,
fed percolantes , fecernentes temperantesque varie, hic recepto
uſu botanico innuuntur: uti Linnæus l . c . p. m . utriculos vo
cat alveolos fuccum ſervantes vaſcula repleta liquore ſecreto ;
vala aëre diſtenta folliculos.

$.539
 PHYTOLOGIA GENERALIS. 549

S.' $ 39 .
Fibrille funt organa firmitatis plantarum . Sunt enim e Gujusmodi
Lucco viſcido nara orga na vital ia prot enſa in præ cip uam longi- organa fint
tudinem ( § . 536. ), eoque ipfo cohærencia partium tenaci gau. fibrille ?
dent , nonnulla jam firmitate prædica , uti apparet in minimis
filis araneis aut ( ericeis , fua tenacitate & cohærentia gaudenci
bus, qua ferre araneas & erucas valent. Quare quo plures fi
brillæ junguntur, -eo major obtinetur earum firmitas in ſiccis,
tenacitas in liquidis, antequam ſiccantur. Cum igitur omnes
plantæ ſuæ confervationis cauſa , donec finem ſuum ſortiantur
quadam
(S. 483.) , egeant firmitate (S. 218. P. I. Phyſic ): fa
pienter fibrillæ ipſis , ceu organa firmitatis funt conceffa , &
e tenaci viſcidoque ſucco. creata primitus & deinde enata
(8. 535.). Gradu firmicas vel debilior f. minor eſt, vel major.

S. 540.

Fibrille conn ?ēti ac velut conglutinari poffunt, præter lon- Varia fibril.
gitudinem , vel in folam latitudinem ,, vel fimul in craffitiem larum con
quandam . In longitudine conjunguntur ſimilium ad finem junctio.
accretione , qua longiores evadunt , & retinent nomen fibrilla .
rum. In longitudine ſive augeantur , five minus , poſſunt ta
men invicem connecti lateribus dextris & finiſtris , tunc quan
dam recipiunt lacicudinem . Concretæ in latitudinem fibrilla

formant ſuperficiem quandam , ſua longitudine & latitudine

gaudentem . Hæc lamella fibrillarum membranula appellatur,
& cuticula, dum alia includit , membranulæ connexæ ſuper ſe invi.
cem faciunt membranam . Si & in tertia dimenſione conjunctio
fibrillarum fiat in quandam crallitiem , ſoliditatemve, connexio
fibrillarum omnigena vocatur fibra. Fibra igicur quælibet ſua
gaudet longitudine, latitudine & crafficie , ideoque eſt ſolida
19.442 . ), tenax & firma ( S. 539. ) ; & quo folidior, eo fir
mior.
Аааа Mem
(Wolfii Phys. Tom . III.)
 550 PHYSICA PART . 111. SECT . II. CAP. 11.

Membrana, inquit Cel. D. Ludewig Inſtitut. regni vegct. p. 146.

eſt feries fibrarum ita connexarum , ut planum forment. Fi
bra eſt pars plantæ filamento ſimilis, renfioni reſiſtens ad eum
nsque gradum , quo rumpitur, p . 139. S. 311. Quando fir
miras fibrarum viminoriea, qua cohærent, comprimi, ceden
do, expandi fine ruptura poreſt in quamcunque extenſioner
fenfibilem , fibræ dicuntur elaſticæ , uti manibus dilarari, & pro
longari poteſt ſpongia, liber arborum & corium (6. 127. P. I.
Phyf.). Si vero major eſt firmitas , quam ut diſtendi fibre
manuum vi poſſint, fi & preſſioni manus vel ungais forri non
cedunt, nec quasvis foveas recipiunt , duræ appellantur
(S. 128. P. I. Phyſico), uci unguis digitorum durus eft, quia
ex fibris duris coaluit & conſtar. Dantur autem diverſi gradus
tenſionum , quibus latitudo & longitudo augetur , item com
preſſionum , quibus minuitur ; pariter ac duritiei , quæ aut
vix fenſibile indicium impreſſionis recipit, aut prorſus nullum .
Molles aurem dicuntur fibræ , quæ digitorum vel manus pref
lioni cedit, foveasque recipit retinerque (f. 128. feq.).

g. 541 .
Quift
d mb Congeries utriculorum connexa vocatur medulla, & fi
Jullas exigua fit , medullulo . Qui ftrictius medulla utuntur, illi eam
vel foli medio plantæ contextui, vel ne quidem omnis planta ,
fect quarundam tantum tribuunt. Sed non opus eft , ut ita re
ftringamus uſum vocabuli, cum cujuslibet plantulæ & incre
menci apri medium & incimum notare conſueverit. Cel. Mal
Pigbius aliique feriem vehicularum inter fe connexarum utri
culos vocant, multitudinem contextam plurali numero dena
tantes . Spectamus hic potiflimum vivam medullam .

$. 542 .
Medulla Medulla vive multiplici percolatione, fecretione inutilien &

præparatur temperatione utilium elementorum plantarum omnigenum nutri

mentunz
 PHYTOLOGIA GENERALIS. 5.51

mentum & incrementum procuratur. Conftar enim e copiofa ſerie nutrimen

utriculorum inter fe connexorum ( S.541 ) . Enimvero in utriculis, tum & in
tanquam veſiculis ſucculentis, nutricius fuccus præparatur, defæ- crementum .
catur & fubinde convenientior redditur naturæ plantæ ep nu
triendæ & propagandæ (S.538.). Patet igitur, medullam facere
ad plantarum omnigenum nutrimentuin incrementumque pro
curandum

Propterea tanta eſt veſicularum varieras , ut aliis veſiculis alia fiat

fecretio , mixtura, conformatio & digeſtio pro tam variis par
tibus, organis fatribusque conſequendis, ad quos funt deſtina
tæ inſtructæque. Confirmat hoc experientia luculenta , dum
medulla perdita, pereunt plantæ .

§. 543 .

Medulla viva concipiuntur a perficiuntur germina ut rudi. Medulla ne

merta S primordia novarum plantarum . Etenin eadem præ- cefſitas ad
paratur omnigenum alimentum
earum incrementumque germing,
(S.544 .), ergo & propagacio fubolis, line nutritione minime
fuccedens ( 8.538 . ) . Succenturiacur experientia , docens e viva
međulla inprimis conſtipata naſci germina plantigera [ plan .
tulas, & inde foras prorumpere , qua ipfis datur aut propria
vi aperitur porta naturalis.

V. in culmorum nodis conſtipatur medulla, & inde erumpunt

folia , aut novi culmicum fuis fpicis.

§. 544.

Medulla viva eſt ſucculenta. Conſtat enim ex congerie Que medull

vel contextu utriculorum (8.541 . ) qui funt veſiculæ ſucculentæ fit fucculen
( 8.538 .), in ſtaru nempe vegeto incorruptoque. Poftquam ta ?
enim exaruit, aut corrupta eſt, viva amplius dici nequit. Nec
neceſſe eft, ut reviviſcat medulla, li humectatur, vel & ſucco
Аааа 2 fuæ
 552 PHYSICÆ PART . III . SECT . II . CAP . 11.

fuæ aut alienæ plantæ cujusdami rurſus imbuitur. Ideoque

non omnis medulla ſucculenta viva dici poteſt.
Habeo in manibus medullam ſiccam , pollicem pariſinum longam
cylindricam 4 linearum in diametro, quæ pondere paulo plus
quam fesqui granum pharmaceuticunt æquat, & nihilominus
tam denfa nudis oculis apparet , acfi nihil interſtitii in ca da
retur, Microſcopio tamen confpicitur , ubi cam diſſecui,
plena utriculorum diffc &torum innumerabilium . Aqua vel
ſucco quocunque imbuia tanto gravior cvadit , quanto plus
ejus imbibit , humectata vel & ſucculenta, tum dici poteft,
nec tamen revixit. Digitis & ficca ccmprimi poreſt in ſpa.
tium longe minus, ' ntc remiſſa preſſionc fe in priſtinum ftatum
reſtituit, niſi ex parte.

§. 545 .

Germina in medulla generata primordia funt novarum fui

Quid fint generis plantarum . Eadem enim lex omnibus lata eſt plantis,
germina me Quapropter
ut nulla in mundo debeat interire (8.481.).
dulle ?
unumquodque plantarum genus ſe deber propagare & fuæ ftru
& turæ regulam fequi (8.484 . feq.). Sed medulla concipiuntur
& perficiuntur germina (11.543.), quæ ſunt novarum plantarum
rudimenta (S.538.). Idcirco generata in medulla germina non
ſunt nifi novarum ſui generis primordia plantarum f. plantulæ .
3
. 545.
Quotuplicia
Duplicis autem gradus germina dantur, perfeétiora per fi &go
fut germi- imperfectiora.
imperfectiora. Perfectiora accedente idoneo nutrimento pro
na ?
gigüunt plantam ejusdem perfectionis, cujus eft planta geni.
trix. Imperfectiorum autem contraria eft ratio conditioque,
dum non procreant niſi plantam genitrice haud meliorem de
terioremve. Priora germina habentur in traduce; pofteriora
in feminibus quibusdam (S. 401. ).
Non
 THYTOLOGIA GENERALIS. $ 53

Non loquor hic de fortuita depravatione, quæ fuis relinquenda

eſt cauſis , fed de ordinaria. Quando v.g. ſemine mali bonæ
note procreatur malus fylveftris , niſi infitione furculi aut
gemmæ , ad fimilem matris perfectionem non perventura. Alia
vero femina illico proferunt planram matri ſimilem ex afſe :
' uti aniſi femine perfectum rurſus anilum prognaſcitur, ex
cannabi cannabis, e lino linum &c.

S. 547 .
Perfectiores re ipfa plantæ ex imperfectiori germine; & An meta
imperfectiores re ipfa ex perfectiori naturaliter non proveniunt. Re- morphoſis
pugnaret illud ordini naturæ a Deo fapienter conſtituto , ejus. vera planta
que providentia adminiſtrato (S. 478. & 485. ), & effentia ac rum detur ?
natura alia in aliam effet mutanda & transformanda, quod fieri
nequic (S. 480. & 483. ). Loquitur id ipfum quoque expe
rientia botanica , melius germen inſerendum requirens , fi per
fectior planta & fructus deſiderarur , & deterius in contrario
ſcopo. Eſſentialis igitur plantarum metamorphoſis non datur,
uti Swammerdam dudum fcifcebat.

Sermo eſt de perfeétione in fe & reapfe, h . e. effentiali, non de

accidentali , quæ in gradibus ejusdem eſſentiæ & naturæ occur
rit, cauſisque naturalibus debetur. Omnibus enim conftat,
immarurum aut aliunde corruprum fruétum , aut ſemen ea per
feétione non gaudere, cujus naturaliter particeps fieri potuiſ
ſet. De metamorphofi accidentali ſtatus diverſi hic nondum
ſermo eft.

§. 548 .
Si quando perfeétior planta ex imperfe&tioris Jemine, radice Et nobilior
axt caulé vel culmo enafcitur; oportet, ut aliud illi acceſſerit ex ignobi.
pinnatum fit perfe &tius germen. Nimirum perfectior ex im- fiori ?
quare ficubi id
perfeétiori per fe naſci nequit (S. 547. ) :
Аааа 3 fieri
 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II. CAP. Il.
554

fieri videtur, aliter id intelligi nequit naturaliter contigiſſe,

quam li & ibi tale germen utcunque inditum eft, quale eft illud,
quod inde eſt exortum . Ita enim id fieri ope hu
mana certum eſt, & vel pari humana ope , vel fimili naturæ
auxilio undecunque profecto, & ibi factum eſſe, credi mere.
tur, donec quidquam rectius poſfic demonſtrari.
Fama fuit, rufticum in Suecia primum expertum eſſe, avenam
aliquoties pabuli cauſa in herba refectam , ſequenti anno mu
tatam eſſe in hordeum , filiginem & triticum . Veriori judi.
cio aliorum & Cel. Gottſchedii experimentis innotuit, non niſi
avenam , quæ nigra vocatur, hoc ritu in bromum abire. Quod
cum fine bromi germine fieri nequeat , illud ex alimento , plu
viæ & atmoſphæræ ventique ope , ingeftum illis fuiſſe ſtipulæ
aur radici in terra hiemanti, prona eſt conje &tura. Cur vero
non aliud frumenti hibernantis genus rude obtineatur, ejus
ratio in majori convenientia & fimilitudinc quæratur, quemad
modum pruno inferi poteſt mali perfici furculus , ob nu
clei convenientiam , non vero ſurculus aut gemma malı vulga
ris aut pyri. An vero in omni climate id fimiliter habeatur ,
futuræ refervandum eſt obſervationi, cum alibi alia convenien
tiæ ratio haberi poffit.

ſ. 549 .

Vel ignobi. Sicubi degenerare planta in aliam deteriorem videtur, id pa

lior e nobilio- riter extincto meliore ope aliunde accepti germinis deterioris plan .
ri naſeatur ? tæ fimilis contigile ſtatuendum eft. Ratio patet ex 5. 547. &
vulgo imperito tantum ibi creditur acceſliſſe transformatio
plantæ melioris, v.c. falubris frumenti, in lolium infelix, aut
aliud zizanii genus, cujus germen aliunde ſic eo delatum , ut
ibi vegetaretur. Quemadmodum videmus , panem contra
here licum vegetantem & effloreſcentem , vel farinam aqua ſub
actam in paſtam tepore atmofphæræ hortulo colorato veſtiri.
Si ſu
 PHYTOLOGIA GENERALIS , 535

Si fumeretur farina hiberno gelu piſtrino parata , aqua

bulliente , vel & ante fub campana vacua in fervido ſtaru re

purgata , deinde in loco tepido macerata itaque recta, ne ger .
men externum cum aëre per chartam bibulam accederet : expe
rimentis probe variatis innoteſceret , num & in ipfa farina
ſeu alimentis plantarum germina fimilia alia jam continerentur,
tum demum vegeratura , cum nulla vis major vegetans eorum
germinationem eſt impeditura ? Quamdiu id nondum expe
ditum eft, fatis habemus, adſtruxiſſe, undecunque tale germen
iniiſſe aptum ſibi alimentum , vigentis adhuc aut corruptæ al
terius plantæ melioris , ubi ea degeneraffe videtur , cum pro
prie dicta degeneratio non fit niſi gradus inferior bonitatis ef
ſentialis vel inopia alimentorum vel aliunde orta .
Contingit apparens degenerationis cafus haud raro, quando vel
rigidum hiemis gelu radices frumentorum , herbarum vel &
arborum ftirpes enecuit, ur dein vix fungi & muſci & c. inde
pullulent in libera atmoſphæra. Sed parum credibile fit, quan
rum reminiſci poſſum , ex corruptorum vegetabilium partibus
mortuis alia enaſci & progerminare vegetantia ob hactenus tan
tum impedica eorum germina jam inſita : quia vel in homi
num & beftiarum cadaveribus , eo tempore fepulta, qno ver
mibus caruerunt, prohibito externorum feminum , termitumve
acceſſu, nulli vermes, nullæ plantæ exoriuntur, fed deſtructio
nuda .

S. 550.

Medulla macra ranquam carnofa fibris pertexra conſtituit Quid fit pul.
plantæ pulpam ( torulos) , quæ ob infignem nurriendi vim & pa ?
quandam fimilitudinem caro plantarum a nonnullis improprie
.vocatur . Eft igitur pars fructus exquifite nutricia , uri propria
plantæ femini protinus ejus ope convenientius alendæ & per
ficiendæ ; ita & edulis animalibus, ipſisque præditis ratione.
Cum
 556 PHYSICA PART . Ill . SECT . 11. CAP . Il.

Cum & ſemina ſint plerumque edulia, quæ germina comple:

& tuntur , & pulpa germinaré neſciat : pulpa tancum erit me.
dulla nutriens tenerior per ſe, non plantifera ( 8.538 . ). Inde
pulpoſa & coroſa vocantur , quæ mulcum pulpæ habent, vel
larga gaudent pulpa.
Vulgo pulpa pars mollior & cibus lautior plantarum vocatur.
Sic Plinius ait, in quarundam arborum carnibus pulpæ venæ .
que ſunt. Venä 'latiores , candidioresque, pulpæ fiffilibus
ioſunt. H. N. L. 16. c.38. Quibusdam pulpa fine venis mero
ſtamine & tenui conſtat. Vocatur & pulpamentum , quod in
deliciis ciborum eſt, uti Cicero Tufcul. V. c. 32. mihi, inquit,
pulpamentum eſt fames : lacte, cafeo , carne veſcor. La

tius ibidem uſurpatam pulpam Plinius, quando in carnibus pul

pam ponit fiſfilem , & nodis torcis denegat venam & pulpam ;
menſas circinari ait in pulpam, cum alioqui fragilis effet vena
in orbem arboris cæſa. Quibus pulpa non eſt, ea ftatuit

frangi celeriora quam findi, ut olera & vites. De medulla pin

gui oflium ſuo dicetur loco , cui hæc macra tanquam ad ſen.
fum non pinguis opponitur.

ſ. 551 .
Quotuplex Pulpa alia eft fucculentior & mollior, alia minus. Succu
fit pulpa ? lentior molliorque datur in baccis uvarum , ribium, mori, rubi,
ceraſorum , caryotarum , prunorum , perſicorum , aurantio
rum, fragorum , armeniacorum , granatorum &c. Minusſuc
culenca in pomis, pyris, malis cydoneis , in raphanis, rapis,
bera, paſtinacis, carotis, cucumeribus, fiſaro, ſolano tuberofo,
ſcolymo, cepis , cæterisque hujusmodi.
Lignofam Plinii pulpam & carnem ideo ſeponimus , quia pro
prio nomine ea lignum appellatur , de quo mox plura. Nec
tamen propterea inficiamur, pulpofam illam plantarum par
tem evaporante ſenſim ſucco indureſcere, uti poma, pyra,
pruna,
 PHYTOLOGIA GENERALIS . 557

pruna ficcamus, ut diutius durent, & coquendo rurſus

ſucco impleantur ; item in nonnullis plan is alimento terreo
prævalente medullam mollem & ſucculentam primum, poftea
in ficcum abire " lignum ; æque ac pinguis medulla oſſa
nutrit.

ſ. 552

Foliorum quoque & corticum pars major

major eft pulpoſa.
pulpoſa. Ve. Pulpa in fo.
ficulis enim fucculentis & utriculis innumeris evidenter fcatent liisi cor

hæ plantarum partes, dum obſervantur apta tempeſtate viven-tice.

tes & creſcentes (S. 549. ) . Quæ ideo & variis inſectis edulia
præbent, referuntque medullam macram quali carnofam fibris
intertextam , ideoque pulpoſæ ſunt eatenus appellandæ
( S.550 .).

S. 553 . ih

Denturne plante medulla deſtitutæ , facile eſt judicatu. Di. Num qua
ftinguendum nempe inter medullain vulgo & proprie dictam . plante cam
Proprie di& tam medullam omni plantæ ineſſe notio ejus expo reant medu .
fica docet (9. 552. ) , cum cæteris de germine & pulpa inde de la ?
rivaris ( 8.542 - 552.). Apparens autem vulgi medulla uti
que non in omnibus confpicitur , & ideo tantum ipfis dene
gatur . Sic plurimam medullam Plinio habere dicuntur forba,
lambuci, arundines ; carere illa dicuntur buxus, cornus , olea.

ſ. 554

Utriculis medulla pulpaque paratur fuccus, cujuslibet Quid fi fac

plantæ totius nutritioni vitæ & naturæ perficiendæ idoneus , pa ?
qui fapa, græcis xupos , vocatur . Ideo fapa'eſt ſuccus plantarum
nutricius communis , unde utriculorum neceilitas officiumque
egregium apparet (9. 538.), fi vel alteram ejus in propaga.
tione provinciam non attenderemus (S. 536.).
Bb bb Olim
( Wolfii Phyſ. Tom . III.)
 i

558 PHYSICÆ PART . 111. SECT . 11. CAP . 11.

multum nempe
Olim quidem ſapa notavit rem vino cognatam ,
deco &tum ad mediam partem vel donec tertia pars fuperlit, te
ftibus Plinio H. N.L. 23.c.2. & Varrone de vita populi rom L. I.
Sed jam Columella defrutum idem nocaſſe ait , fcilicet muſti
partem quartam , tertiam vel dimidiam decoctam . L.12.c.19.

pr. & Palladius de re ruſt. Jan. 15. fcribit: Sapa, quod nunc
mellaccum dicimus, erat multum ad mediam partem deco
étum . Non ſine ratione igitur muſto ita decocto relinqua
mus defruci, ſi ad vel { decoctum , & mellacei , fi ad eſt
incoétum ; ſapam autem in univerſum fucco nutritio reſer
vemus, fapore ſuo id nominis merenti. ' Quæ quanci fit mo
menti in regno vegetabili , quamque ſapienter adininiſtrerur
& diſpenſerur, non fatis poſſumus admirari.

S. 555 .
Quotuplex Quia ſapa eſt fuccus plantarum nutricius, totupler illa eft,
detur ſapa? quotuplicia funt diverſa genera plantarum , vel totidem modis dif.

fert, ac ip? met plantæ . Inſervit enim cujuslibet plantæ nu

tritioni , naturæ & propagationi (9. 554 ). Quare cum eſſen .
tia & natura plantarum fit immutabilis perpetuaque (8. 481 .
& 483. ) , ut ingens illa variecas plantarum conſervetur, opus
eſt, ut proprium cuique alimentum ſegregetur efformeturque
totuplex ſapa, quotuplex datur diverſa earum eflentia & na
tura. In aliis eſt aquoſa , albicans , vel lactea, in aliis flava,
leviter virens aut rubicunda ; aliis dulcis , amara, acris & c.
Quibus & experientiæ fides fuffragatur , dum fapa accuratius
examinatur modis ſupra dictis, & ſingulis quoque partibus dif
ferenti modo aptatur .
Alia • ſentitur effe fapa vitis putatæ tempore verno, alia uvarum
immarurarum, alia maturarum . In eodem quoque Alore variat
fus
fapa partium aliarum , uti quæ in nećtario datur aperte
dulcedine a reliqua differt. Mirandum eſt, quam brevi tem
pore
 PHYTOLOGIA GENERALIS . 559

pore quanta copia in nonnullis præparetur fapa , aliis quo

que ulibus , quam plantæ nutritioni & propagationi deſtinata.
Sic betulæ lapa , dum incipit vireſcere, ex vulneribus ejus tanta
effluit copia , ut ſapa plus ponderet uno vere egreſia, quam
1
betula cota quanta . De vise abſciſſa in 7 pollicum diftantia
a terra narrat D. Halefius in ftatic. vegetab. Exper. 34. lacryman
tem fapam ejus in cubilo circumdante illum furrexiſſe ad
pedes 21 . Ec altius adſcenſurum fuiſſe, niſi junctura fæpius la
xata partem ejus transmiſiffer defluentem , antequam redinte.
gratum fuit gluten . Diverfitatem fapæ in nonnullis & color,
V. c. lacteus , Alavus & c. oftendit; & fapor alius radicis,
alius caulis , alius foliorum ; & odor non minus diverſus.

$. 556..

Sapa corrupta aut deficiente prorfus, corrumpitur aut mori. Quid fiat
tur tandem planta. Erenim ſapa eſt ſuccus plantæ nutritius Sapa corru
(S. 554.) , a quo pender plantæ nutritio , vegetatio & vita pta aut defi
(8.450 - 456. ). . Depravata igitur fapa , neceſſe eſt, ut depra- ciente ?
vetur nutritio vegetatioque, ſenſim decreſcat, marceſcat, flac
ceſcat, corrumpatur & ægrotet planta (S. 462. ) ; itaque tan
dem ſequatur mors plantæ ( S. 463.) , fapa præfertim prorſus
deficiente.
Similis interitus occurrit in corporibus animalium , nutrimento
prorſus carentium & fame ac ſiti pereuntium . Poteſt & in
plantis defectus omnis nutrimenti , fames, & omnis potulenti
fitis vocari, ob quandam analogiam , itaque & ob defectum
omnis alimenti dici poffunt fame & ſiti periiffe, utigelu & fer
vore (8. 457.) . quoque necari poſſunt.

S. 557 .

Fibrille in membranulas fubrotundas expanſe vel membra. Unde fiant

nula cavum includentes circumquaque conftituunt veſiculas, ita veficula
Bbbb 2 cobe .
 560 PHYSICÆ PART . III. SECT , II. CAP . 11.

cohærentes feorfum & in congerie, ut fucco recipiendo & emit.

tendo fint porulis fuis pervie. Involvit hanc ſtructuram ejus
& indoles veſiculæ cujuscunque ( 9.537 . ), & quæ , duce expe.
rientia , in vegetabilium animaliumque comperta habentur.
Percolatur enim in illis , defæcatur , præparatur & conforma.
tur fuccus nutricius fuæ indoli perficiendæ abfelvendæque
(9. 538. & 540. ) idoneus , quali per opus reticulatum filtrumve
contextum .
Veſiculas eſſe membranulas, nemo in dubium vocabit, qui veſi
cas membranaceas effe expertus eſt. Atque ita jam pareſcit,
unicum commune principium organorum vegetabilium effe
fibrillas, cum & membranul . & velicule ex iisdem compo .
nantur & conftent.
Non igitur reapſe differunt veficulæ &
fibrillæ , fed illæ coalefcendo oriuntur ex his (5. 537 ). Situs
igitur partium & figura conſtitutionis tantum differi, falva ma
nente utrobique eadem materia proxima . Cur vero veſiculæ
ita formentur, difficiliores haber ſignificatus. Propter finem
id fieri a Deo præftitutum ( 538. & 541. feqq .) vi naturali,
dubio caret. Aliquatenus tamen oriri videntur ex tenaci
fucco coalefcente & cohærente , uti vel bullulæ aëreæ folent
egredi ex aqua , quantulacunque gaudeant exilitate ; vel vapo .
res & ſpuma exſiſtunt; vel uti ex aqua faponacea aëre infiato
bullulæ nafcuntur; item uti e viſcido humore fila arancarum
in aëre protenduntur & cohærent. Paulo major renacitas
a terreis particulis immiſtis fucco velut gelatinoſo oriunda
majorem in his ſtabilitatem efficere intelligitur e fceletis folio
rum vermiculis ab humore intus hærente liberatis, adhære
fcentibus fibi invicem & in ficco ftatu .

$. 558 .
Quid fint tu Tunicæ appellantur membranæ alia tegentes, ideoque te
nice ?
nuia aliorum integumenta. Removemus igitur hic illam cu
nica
 1

PHYTOLOGIA GENERALIS. 561

nicæ notionem , quæ a botanicis adhibetur pro floribus ca

ryophyllorum ( Nelken ) . Non differunt igitur tunicæ a veſi

culis utriculisve , nifi quod longius ſunt protenfæ , nec ne
ceſſario coëunt vel in planum , ut membranæ ( 540. ) , vel
in utriculi rotunditatem , ut veſiculæ ( § . 536. ) , fed varias ad
mitcant ſtructuras rei regende , involvendæ eciam ſuſtinendæ
vel recipiendæ tantum convenientes . Recipiunt v. c . tunicæ
foliorum aut petularum humorem nebulæ , roris , pſecadis
pluviæque . Tunica vero retina in oculis recipit radios lucis
& imaginem iisdem ibi efformatam .
A fimilitudine veſtis Plinius tunicas arborum dixit , & L.12 . c.19 .
probatur caſia brevi cunicarum fiſtula, & non fragili. Virgi.
lius interiori arboris libro tribuit tenues tunicas Georg. II. v.75 .

Juvenalis lupino Sat. 14. v. 153. &c. Sunt ergo tunicæ in plantis
quæcunque integumenta , & involucra aliorum .
. 559 .
Similiter e fibrillis longis coaleſcentibus naſcuntur longiores Quomodo
membranu'a variæ inter fe aut cum veſiculis cohærentes , & ex oriantur ?
fibris tunicæ , vel retinæ , vel alia connectentes devebentesque.
Quod vel in ligno docet facilis fillilitas, non requirens niſi di
ruptionem membranularum , ejus longas fibrillas connecten .
tium , id in cæteris plantis major facilitas dilacerandi , commi
nuendique fibrillas , vel minimorum inſectorum vi maſticandi
& devorandi oftendit. Immo & tunicæ ceu involucra aliarum
partium (8.558 .), etiam compofitæ & fortiores non difficul
ter divelluntur & quafi diffinditur in filamenta feu fibras per
ſubtiles, ur ex ſubrili lino , cannabi & c. liquet . Quapropter
& illæ fimili modo ac veficulæ e fibris coalefcere cenfeantur

( $. 557. ).
g. 560.
Tunicæ vel fibræ in fe redeuntes cavæ vaſcula, Gefüjs. Quid fint
cben , & paullo majora vafa appellantur ; oblonga teretia vaſcula ay
Bb bb 3 vaſcula tubuli ?
 ICÆ
562 PHYS PART . 111. SECT . 11. CAP II .

vaſcula fluidum continentitubuli, Röhren, vocantur. Quanquam

& latius fiftulæ dicuntur teretes tubuli intus liquorem vehentes.
Romanorum aquæ duétuum , Vitruvio autore, canales plumbei di .
cebantur fiftulæ ; fi &tiles autem vel reſtæ tubuli Aliæ fiſtula erant
inſtrumenta muſicorum pnevmatica . Hic maluinus tubuli re
tinere nomen , propter materiam terream convenientius plan
tarum naturæ , quam metallica fiſtulæ materia. Nonnulli

& tubulos vaſcula appellant generali nomine aut teretia

vaſcula.
Vaſcula varii generis occurrunt, uti funt capſulz ſeminales, cel.
lule variæ , fquamæ, capule v. c . glandium . D. Ludwigius
Inſtit. R. veget. § . 313. canales vocat membranas in cylindra .
ceam vel forfitan conicam figuram convolutas 6. 32 . vaſcula
& fiftulas dicit canales ad fenfum cylindraceos .

§. 561 .

Le fibris non Quando fibræ teretes cavæ non ſunt, folidæ funt fibræ,
cavis.
quæ & fimpliciter fibræ non abs re dicuntur ( 9. 540.). Tales
fibræ ſunt flexiles, ut in golypio utroque ; & pbilyra, h. e. li:
bro intimo pertenaci , in lanugine ; tanquam tenuillima lana ;
quam Linnæus lanam vocat , innuens externamn plantas ab æſtu
! nimio fervantem Philof .botan. p . 109 ; cui & tomentum addit,
ut eam plantarum armaturam , qua fervantur a ventis , utrobique
ſubjiciens plantas , in quibus alterutrum apparet ; & hamulos, qui
bus lappule animalibus prætereuntibus adhærent. Venit in

eunden cenſum ſeminum quorundam pappus, item ſenecionis

carduorum & c.

Lanugo conſtat e filis erectis tenuiſſimis & perbrevibus, inſtar par:

ticulæ a tela aranea refecte , vix lineam = i pollicis lon
ge. Tomentum lanam veluti paullo firmiorem & longiorem
conſtituit. Hamulus firmior iterum curvasque eſt uncus quafi.
Pappus longior circiter ad femipollicem lana eft, alia firmiter
femini
.

PHYTOLOGIA GENERALIS. 553

femini adhærens, ui goffypium herbaceum ; alia tam leviter

adhærens, ut marura haliiu oris fortiori diſilerur ; ut calthæ

alia ne quidem cohærens cum femine, fed tantum velut lectus

circumdans femen ; in pericarpio , uti bombax. Linnæus Pbi.

lof. bot. p.54 . pappum vocat coronulam pennaceam piloſamve

volitantem , & ftipitem filam elevans connectensque pappum
& p.86. femina volitantia pappo plumoſo , valerianæ , pappo
piloſo ſtapeli:e, Xyli.p . 45. folium comenroſum yocat villis in
tertextis vix confpicuis teétum , fæpius albidum , p. 46. teres
maxima ex parte cylindricum .

Pappus generatim a vento diſlatur, maturitatem adeptus , inſer

vitque feminibus difpergendis & in remotiora loca divchendis
ope venti, & multo magis ope procellæ. Lanugo caulium ,
foliorum & pomorum cydoniorum alia quoque nomina forti
tur, ut v. g. dicatur moxa , quæ eſt artemiſiæ ad inftar telze

araneæ fubtilis. Nec non capreoli, quos Ludivigius 8.86.

dicit proceſſus plantæ filamentoſos, quibus vicinis corporibus
alligantur velut ſuopte motu ; conf. 5. 562. & clavicula ceu

capreoli ramoſi, & cirrhi tanquam caprcoli in gyros convo

luri, ſemper le enati contortuli. Quadamtenus huc perti
nent fibræ antea cavæ, poftea repletæ.

g. 562 .

Fibræ five folidæ fintfive cave , aut molles, debiles & flexi. Fibræ velfie
les; aut fortiores, fragiles , idcoque plus minusve duræ funt xiles vel fra.
( S. 549. ) . Si enim e viſcido & tenaci ſucco ortæ ſunt, retinent giles.
viſcidam fuam tenacitatem ( $ . 5 49. ) , utigoffypium in ſila duci,
torqueri contexique variis modis foler. Enimvero ſi fuccus
non eft tenax , fed plus terræ admixtum habet, fragilis erit fi.
brarum indoles ; eoque fragilior, quo minus flecti fibræ pof
funt, vel quo funt duriores (S. 17. & 19. ).

B. 563 .
 PHYSICÆ PART. 111. SECT . II. CAP. II.
564

§. 563
Ubi dentur E fibrillis & fibris mollibus ficcisque conſtant plantarum
molles fibre ? lanugo, tomentum , pappus, goſſypium , cæt. ( 561.); e ſuc.
culentis utriculi ( . 538. & 557. ) , ' medulla recens(S.541.),
germina prima ( S. 543. feq.), pulpa viva ( 9. 550. feq.), tunicæ
pleræque & membranæ (S. 544. 558 feq .), & recentes cubuli,
h.e. in primo ftatu fuo conſiderati ( 8.560 . ) , omnes denique
e ſapa primum natæ plantarum partes ( 11.535 . ). Unde pater,
quasdam partes plantarum molles manere ſucculentas, dum vi.
vunt ; alias vero ficcefcere, & vel cum manere molles, vel
indurefcere.

Poſlideo varias plantarum partes , ut molles radices , medullas,

poma aurantia, citrea, cæt. quæ non folum mollis fed & fuc
coſe indolis fuere, arefa &tæ autem vehementer induruerunt,
infra dimidium volumen prius contractr.

g. 564 :

De fibris me Dantur quoque plantarum fibræ nec omnino mollibus,

diis inter nec duris accenſendæ, alicujus tamen mollitiei & duritiei parti

molles du- cipes in naturali ftatu fuo , quas appellare liceat mixtas , eas
rasque. que aut prope lignofas ( ſernilig neas), v. c . culmos ſtramenque,
aut ob fimilitudinem cum corio mediocri , coriaceas vel coria
rias, ſtructura nempe , facie , indole & natura jua corio funt
ſimiliores, quam alii organorum vitalium ſtructuræ . Inde &
qualitates ſeu proprietates corü in ipſis majori ex parte obſer
vantur. Sunt in maturitate ſua exſuccæ ; fatis tenaces, elaſticæ
(9.540 . ) & flexiles , antequam rumpantur ; incenſæ odorem fa
tidum fpirant, corii incenfi fimilem ; habitu quoque & con
textu gaudent implexarum invicem fibrarum, uti corium ;
ſunt aliæ aliis molliores aut propiores duritiei. Hinc molliciei
fibrarum gradus diverſi pa tent, propter quos in molles, mol .
liores & molliflimas , vel viſcidas, viſcidiores & viſcidiffimas
ac te
 PHYTOLOGIA GENERALIS. 565

ac tenacillimas dividi poſſent. Si quis mixtas putat ſuperfluas,

non abs re mollioribus etiam corio fimiliores accenfebic.
broſa dici poſſunt, quorum fibræ ſunt miſtæ ut corium aut
pæne lignofæ (S. 562. ).
Corium craffiorem animalium pellem proprie notans , uti corium
elephanti, apri , rhinoceroris , hyænæ , boum , porcorum
cæt. transfertur ad vegetabilium partes fimiles , uti Plinius
L.15. 6. 28. caſtanex corium , Palladius corium amygdali, mali
granati, cydonii & c. vocat. Immo integræ dantur plantæ co.

rii naturæ fimiles, utiſpongiæ , fungi coriacei, v.c. fagi, pyri,

quercus , aluta montana , philyra , liber craſſior & c. Ligno
autem propiores ; vel fémiligneæ in ſtaru ficco fragiles funt,
& ligni inſtar ardent & comburuntur, citra fætorem co
riaceum.

S. 565 .

Fibr.e dure diverſos babent duritiei gradus (S. 540.) , dum Tresdura
in crallitiem variam coalefcunt adoleſcuntque. Quos ſi in tres rum fibra
extantiores comparationis gradus folitos dirimimus, aliæ erunt rum gradus.
dure , aliæ duriores , aliæ duriſſime. Duræ fcilicet gaudent
partibus cam firmiter cohærentibus, ut forti manus preſſione
loco fuo non dimoveancur (S. 128.P. I. Phy/1c .) ; attamen
virilis pollicis acuro ungue fortiter impreſſo, & in longitudi
nem ſextæ vel quartæ partis transverſi pollicis promoto, viſi- ,
bile impreſſionis tanquam lineæ veftigium clarum relinquitur.
Duriores dicuntur, in quibus vel fortisimpreſlio unguis vix ac
ne vix quidem veftigium obſcurum exhibere valer. Duriſſima
tandem , quibus lapidea fere eſt indoles, ut unguis nihil ve.
ſtigii imprimere valeat. · Duræ parum ſunt flexiles, & diffi.
culter fragiles, præſertim in ſpilfa mole, attamen fimpliciter fra
giles ( §. 562. ). Duriores ſunt fragiliores, & vix flexiles, ſal
tem inſignite elaſticæ , ut vi flexæ quadamtenus priorem recu
( Wolfii Pbyſ. Tom . III.) Cc Cc perent
 566 PHYSICÆ PART . 111. SECT . II. CAP . II .

perent & reftituant fibi fitum . Duriſſimæ rigide merentur

vocari, quia fragilillimæ ſunt, ſi permagna vi ſunt fie tendæ
in mutatum partium fitum .
Hi gradus duritiei illuſtrari poffunt metallis , quorum durities
omnibus nota eft. Scannum ſcilicet & plumbum purum ad

mittunt lua duritie leviculam unguis impreſſionem & flexio .

nem quandam, antequam frangantur. Cuprum & argentum
cæteris paribus minus fectuntur, & vix ullam ab ungue impreſ.
fionis notam recipiunt, ideoque funt antedictis metallis du
riora. Ferrum autem & chalybs ſumma cæteris paribus du
ritie gaudent.

§. 566.

Quid fitli . Fibræ duræ combuſtiles h . e. inflammando in fumum &

gnum ? cineres paucos redigendæ dicuntur lignofæ , quarum compages
conſticuit lign !ım , a legendis ramis caducis decullisque dictum ,
Varrone notante, ut a tego tignum . Hinc lignum quoque planta
dura concremabilis, vel vegetabile durum uftile dici poteft; ſed
diſtinctius concipitur ut compages durarum fibrarum confla
grandarum . Unde patet, quod lignum pro gradu duritiei
fuæ parum flesti poffit, antequam vi ingenti ponderum appen
forum dirumpatur frangaturque ; aliud tamen alio durius de
tur ; quod conſtet e fibris in totam longitudinem plantæ ex
currentibus & membranarum ope minus firmiter connatis a
latere, quam in longitudine ſua ; quod ideo findi facilius pollit,
quam diſcindi aut ſerra diſſecari, nifi quid nodorum oblit.
Eft ergo facilius fillile quam fciſfile, aut ſecabile. Igne in
cendi & redigi poteſt in carbones & cineres, eo facilius, quo
eſt aridius . .
D. Ludwigio cit. Inftit. $. 325. vafcula lignça plantarum ( quæ
ipá ſunt fiſtulæ fibroſa ) ſunt denfiora , nec adeo Aexilia, in .
primis, fi faſciculatim colliguntur , & in variis plantæ parti
bus
 PHYTOLOGIA GENERALIS. 557

bus diſponuntur. Quæ aic interdum cavitatem mediam con

fpiciendam præbere ; fæpius aurem adeo denfa & compacta
videri, ut magis fibræ ligneæ , quam vaſcula appellari merean .
tur . Aliis lignum dicitur pulpa fillibilis ( ex meris ſtamini.

bus conſtans) ; corpus (caro ) arborum cortice circumdarum ;

materia arborum , trabium , fuftium , afferum , fruticum pro
pria ; pars plantarum dura & fililis ( e libro ſub corrice nata );
materia contignandorum ædificiorum ; navium folita ma
teria ( collium teredinumque domicilium & nutrimentum ).
Græcis furor aus , rado, dolo, polio di &tum , quia poteſt
dedolari , complanari & poliri . Valeant illæ ligni notæ & ex
plicationes, quantum poſſunt fuo tempore & loco . Malumus
hic uri notis primis , manifeſtis & perpetuis. Cæterum li

gna multum differunt ſtructura, colore, odore, duritie, ætate,

climate natali.

. 567.

Si tres gradus duritiei lignoſæ admittere placet , in primo Triplex li.

erunt cortices lignoſi, ſtrobili & ligna mollia h.e. minus dura gni differen
cæteris, ut tiliacea; in fecundo duriora multo, uti fagina; tia.
acerna cær , in tertio fubfidentia in aqua , & quæ ferrea dicuntur.
Quæ hic breviter innuiſſe ſufficit.

§. 568 .

Fibræ ligneis duriores dicantur, quæ unguibus, ungulis, Planta cor

roſtris cornubusque allimilantur , ideoque pæne corneæ aut te nee cerato.
ftaceæ propemodum dici merentur. Tales occurrunt in cera : des.

tonia fortibus fpinis, aculeisque maxime in ceratophyris , quæ

corneam naturam fic fatis æmulantur in habitu interiori , plera
que dore, & odore, dum incenduntur & c. Quanquam aper
tum diſcrimen docui a cornu A. 1745. ineunte in Obfervat.
Gedan . bebdomad. Linnæus quoque ceratophylla habet. Ad .
Сс Сс 2
jungere
 568 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 11. CAP. 11.

jungere his poſſumus, quæ vocantur quaſi oſſea nuclei pericar

pia, nuces, ut avellanas, palmarum . Saltem mediam fere na
turam inter fpinas & corallia obtinent. Linnæo nux eſt femen

tectum oſſea epidermide .

. 569 .

Lithophyta. Duriſſimæ fibræ conftituunt plantas ferme lapideæ naturæ ,

faltem quasdam earum partes. Cujusmodi funt omnia licho

phyta , & lapidea nucleorum pericarpia , uti uvarum, ceraſo

rum , prunorum , malorum perſicorum , armeniorum cær.

Nonnulli ad lithophyta referunt quoque ceratophyta, iisque tum

tribuunt in analyſi multum olei , quale & ex corrubus obtine
tur, attamen plus falis , cui fimilis fal ipfius coinu cervi. Sed
illorum natura lapidea & bituminofa non eſt, unde lithophyta
recte diſcernuntur a ceratophytis a Kleinio in Tom . I. Scriptor.
Societ. pbyf. Gedun. P. 346. - 357. & a quolibet utramque textu :
ram nudis ſenſibus tantum, vel comminutionem culcro vel
dentibus tentante .

§. 570.

Quotuplices Tubuli plantarum communes vel fuccum quendam rutritium

fint planta- vebunt, vel aërem. Sunt enim vaſcula teretia fluidum conti

runs tubuli ? nentia ( 560. ). Sed illud fluidum aut deber eſſeæther, aut aër,
aut aqua . Æther folus in cubulo non datur, niſi aër inde arte
eſt exhauftus, & cum ita occlufus, ne reverti in illum aër por
fit , luculenta experimentorum fide. Quare naturale vacuum
ab aëre in tubulis plantarum dari nequit. Non reſtat igitur
aliud Auidum , quod in libera atmoſphæra tubulis plantarum
ineſe poilir, quam aër & aqua , mixra & in fuccum nutritium
temperata. Alimento aqueo accenſendum quoque eſt
oleorum , ob majorem , qua conſtat, partem , ficubi tubulo
inelt. Idem experientia confirmat , quoniam ſi cubulus, vel
mollis
 PHYTOLOGIA , GENERALIS. 569

mollis vel ligneus fucco eſt repletus , is poftquam ſuccus,

quein inſuxit, vel ejectus eſt, vel exaruit , in armoſphæra aëre
erit repletus. Rurſus vero ſucco repletus aërem ejicit ( $ 3 .
P.II. Phyſic .). Naturaliter igitur tubuli plantarum vel fuc
cum continent , vel aërem .
Sunt autem tubuli illi in longitudinem plantæ excurrentes , non
niſi capillares, alii tamen aliis aliquanto majores.

§. 571 .

Tubuli ſuccum continentes generali venarum nomine ve. Quid fint ve

niunt.
Sed in quibus aër continetur, fiſtule ( 9. 560.570 . ) , næ & tra
vel a plerisque tracbeæ minus dicuntur . Venä igitur funt tu. cher ?
buli ſuccoſi vel ſapam diſpenſantes, noſtris Safftröbren. Fi
ſtulæ tubuli ſunt aërii, Lufftröbren . Ambæ vel efle poſſunt
verticales , feu erectæ , vel horizontales feu transverſæ ; item
vel communes vel peculiares.
Ariſtoteles L. I. 6.4. de Plantis ipſis venas Prabus tribuit & car
nem e 4 elementis oriundas, L.IV. c. 6. plantas aqua & aëre
egere docet.

S. 572 .

Dantur in plantis vene & fiftule . Venæ enim gerunt Denturne in

fuccum nutricium , quo nulla carere poreſt planta , utpote ſine plantis?
quo vivere , naſci & creſcere nequit (§ . 450. f699 .). Sed ſi
qua vena medullave ſucco elapſo obſtructa eſt , aut exaruit, ea
in atmosphæra non niſi aërem continebit, quem imbibic
(S. 570.). Præterea ſi plantarum , uti animantium vita , aëre
carere nequit, quod ex analogia vitæ corporeæ credibile fic
(9.429.) : in omni quoque planta aër,neceffarius ad ſua ela .
ſticitate motum fucci adjuvandum , in quibusdam fiſtulis re
quiretur. Taceo quoque aërem in veſiculis figendum pro al .
temperando nutrimento planæ neceſſarium videri, præter
Сc cc 3 illum
570 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 11. CAP. 11.

illum , qui aquæ pluviæ, falibus, pinguibusque particulis ineft,

cum quælibet planta ſibi conveniens ſucci temperamentum ,
e 4 elementis parandum poftulet (S.554.) .
Succoſorum & fucco fuo nutrientium utriculorum & tu .
bulorum cam manifeſta eſt in plantis cvidentia fenfibus
cun &torum obvia , ut nemo de illis dubitet. Quan

quam de eo nondum inter omnes conveniat, utrum venæ

aliæ in ipſis dentur gerentes ſuccum ab imo plante

ſurſum in vercicem adſcendentem ; aliæ vero fuccum

a pluvia , nebulis & c. ſuperne acceptum verſus ima deſcen.

dentem vehentes & promoventes. Videtur enim ad adfcenfum
opus eſſe venarum quafi valvulis, fortaſſis in fingulis annorum
incremencis agnatis aut frequentioribus ex obſervationibus
quærendis , quæ intromiſſum fuccum retineant , ne ſua gravi
fate rurlus deſcendar, fed furfum ulrerius promoveanr , ope

caloris expanſus, urgente illum ſimul aëre elaſtico. Poſſet

vero quoque in iisdem tubulis commeare & remeare, urgente
illum ad æquilibrium æthere & 'aëre; aut per horizontales
tubulos invicem communicari, aur alter motus fieri in
per
terſtitia inter tubulos fe contingentes. Poffent hæc experi

mentis aptis ope liquoris per ſe aut arte colorati, & mi

croſcopiorum , ad liquidum perduci, & extra controverſiam
poni , fi viri acuti expertique in id incumbere in vario planta.
runi genere cum vellent, cum id facillimum effer obſervaru.
Reditum fucci in orbem ſeu circuicum confirmare ftuduit

A. 1665. Jo. Dav. Major Prof. Kilon. & Medicus Hambur.

genſis, quia uno progreſſu ſurſum aur deorſum in nutritio .
nem abfumi aprum & fuperfluum exhalare probari nequit,
quam ſententiam corroborare ulterius anniſ funt Perrault, Ma
riotte, Malpighi aliique complures urgentes , quod plantæ
ſucco lacteo vel flavo turgentes diffe& tæ majorem ejus copiam

ex diſſecta parte ſuperiori, quam inferiori effundunt, & plantz

ſuperiori
 !
PHYTOLOGIA GENERAL.S . 571

fuperiori tantum parte aquæ immerſæ , tamen virorem fuum

retinent & c. Omnino quoque ſapientiæ Dei & providentiæ
res creatas confervanti & ad fcopum ſuum perducenti confen .
caneum eſt, eas undecunque nutriri poſſe. Cel. Hollmannus vero
Phyfic. S.562. ed .1737. id nondum ſatis evičtum ſtaruit per
argumenta hactenus allata . Linnaus autem nullus dubi.

tat Philoſ botan. P- 37. vegetabilibus vindicare præter utriculos

& vaſa fuccola tracheas quoque aërem attrahentes. Quod
& inde confirmatur, quia in vacuo continuato plautæ non pro
ſperantur.
Prout aërem atmoſphæricum ſua elaſticitate principium motus in
plantis eſſe, accedente inprimis calore , omnes' facile conce
dunt, ita de interno in urriculis & tubulis ſucco inhærente pari
ter controverſia non eſt. Sed de peculiaribus fiftulis aërem in
planta ita continentibus, ut pulmonum piſcium veſicæ & c. 1

folent, nonnulli cum Hollmanno phyſic. 8. 543. dubitant, ci

tantes pro ſua fententia diffe tionem caulis tuliparum , narciſ
forum & hyacinthorum , quorum tubuli fimul præter fuccum

aëris frequentius fuccum dirim otis particulas oftendentem .

Non negaverim in peranguſtis tubulis ſuccoas, ope'caloris in .
terdum feparari a ſucco nonnihil aëris , & deinde eam rurſus
fubire, uti in vitreis tubulis contingere folet. Sed per diffe

& tiones & obſervationes microſcopicas Leeuwenhoekii, alio

rumque patet duplicis generis dari tubulos, verticales pluri
mos , pauciores vero horizontales, quorum illi majores præ
ſertim cæteris multas continent veſiculas , e quibus ſub aqua
ab aëre ſub antlia repurgata mu lt æ ſub ca mp ana vitrea quoties

aër externus exhauritur, erumpunt particulæ aëreæ , five in

fapa ante latentes, five inter ejus interſtitia & in veſiculis in .
clufæ . Quanquam & e transverſis horizontalibus tubulis mi
nores prodeunt bullulæ aëreæ . Sive ergo fiftulæ aërem tan

tum complexæ , five quod propius vero, mixtum fucco aërem

in ſtaru
 572 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II. CAP . Il.

in ſtaru vegeto ſucci pleno , & in arido folum aërem retinen

tes , illæ penitus plantis non poterunt denegari.
Certiora & hic prodirent in confpeétum , fi particula ligni fucco
ſuo pleni in vafculi fundo ita affirmaretur, ut verticales tubuli
eſſent in ſitu horizontali, & fuperfuſo so ab aëre liberato, ſub
campana aër exhauriretur lente, ut obſervari poflet, num ex
quibusdam tubulis folus aër , an ex ſingulis aër & fuccus
erumperet per enatans. Similiter fi exiguo vaſculo ferreo
operculum forti cochlea inſtructum & tubo vitreo 30 vel
plures pollices alto inſtructum , nec non alio foramine ad latus
tubi , cui ligni horizontalis aut verticalis fegmentum ita inferi,
& adgluținari poſſet, ut & in tubo ere & to premeret lignum re
cens inſertum , ut in fiphone anatomico : itidem innotefceret,

num per ligni tubulos omnes fuccus an per quosdam nihil

ſucci, fed aër tantum & yus ſurſum exprimeretur .

$. 573 .

Ufus vena Vene communes transverfæ inferviunt alende & augenda

rum & com- plantarum craſſitiei; erecte vero earum longitudini, ambæ autem
municatio. Sapam inter ſe communicant . Sunt enim tubuli communem
1 fuccum nutritium h . e. fapam ( 5 54. vehentes diſpenſantesque
inter ſingulas plantæ partes ( 570. ſeq .), ut inde diſtendi,
creſcere & omninc augeſcere poflint . Quapropter cum plan
tæ in craffiriem augendæ in diametro augeri debeant, & cor
tex ampliari , aptatæ ad hoc - incrementum ipfis præbendum
funt venæ potillimum transverſæ , etſi nonnihil ad illud quoque
conferant erectæ .

Ut vero longitudo plantarum augeatur , incrementum

in extremitate ejus, ubi nullæ eſſe poſſunt transverſis, deberi
nequit : neceſſe igicur eſt, ut venæ erectæ in longitudinem
potiſſimum augendam comparatæ ſint, adjuvantibus rurſus &
hocincrementum intermediis venis transverſis. Quantulum
cunque
 PHYTOLOGIA GENERAL 13 .
573

cunque diſtendi ponas fucco , quo venæ transverſæ replentur,

ob multitudinem tamen inſignem earum non poteft non

& longitudinis incrementum iisdem aliquatenus promoveri

(S. 572.).
Quod ambæ ſuccum communem , unde proprius eſt ef.
faciendus, invicem communicent, non tantum illæ obſervatio .
nes docent, ubi vel fulæ radices , aut frondes alunțur, & ta
men craffities fimul augeſcit, vel transverſze, tantum venæ hu
more imbuuntur, nec tamen minus plantarum longitudo cre
fcit; fed & fubtiles Leeuenhukianæ . Qualis vero fit illa com
municatio , num per poros tubulorum invicem reſponden
tes, an per quasdam inſertiones & anaſtomoſes , non depre.
hendo effe exploratum . Id tamen admonetur, non excur.
rere transverſas venas ſemper usque ad medullam , fed pallim
fubfiftere intra incrementa annua .

§. 574.

Denas peculiares appello , quæ continent ſuccum a com . Quid fixt ve

muni diverſum , vel fecrerum ad nutricionem fingularem . na peculix
Quare uti communes venæ ſapám vehụnt vitalem , omnium res ?
partium & vegetationi , item incremento & maturationi
vitæ
de tinatum :ita peculiares deſtinatæ ſunt propriis functioni.
bus, ad fcopum plantæ æque neceſſariis. Differunt igitur

venæ peculiares (§. 571.) tum a communibus , tum inter fe,

& denominantur a functionibus , quibus earum fuccus eft de
ftinatus, v . c. flori, fructui, gemmæ.

§. 575 .

Potiores vene peculiares tendunt ad propagationem fubo. Pctiores furt

quæ quafi poftremum & ulcimum finem inter: progermi
lis ( S. 461.) ,
num conſtituit, ad quem communis fuccus in ſuis utriculis ve nantes.
nisque ita comparatus perficiendusque eſt, ut propter hunc
(Wolfii Phyſ. Tom . III.) Dd dd præce
 574 PHYSICE PART . 111. SECT. II. CAP. II.

præcedens adfuiſſe, & huic neceffaria quæque præparaſle &

conciliaſſe intelligatur. Tales igitur ſunt venæ germini inole
ſcenti, adoleſcenti, aut exolefcenti concipiendo, fovendo & perfi
ciendo deſtinate, quas progerminantes vel germinales dicere li
ceat. Inoleſcit germen , cum radicem in medulla figit, & per
involucrum erumpit, excreſcitque ita , ut inhæreat germen im
manens parenti. Adoleſcit , quando extus adcrefcit & adhæ .

rer matri , uti radici & bulbis, & matre vel pereunte, vel per
ennante germinaſcit in fimilem plantam adoleſcens. Exole
fcir dum in femen abit, a matre ſuo tempore feparandum aut
deciduum , ut ſolum in terra idonea germinare pollit. Hæ
venæ ideo ſeminales vocantur , quia faciunt ad germen pro
creandum abfolvendumque.
Germen plantiferum duplicem habet deſtinationem , alteram ,
qua feparandum eſt a planta genitrice , quod femen vocatur,
quando ftamina in ſe continet novæ plantæ, apto loco proger.
minaturæ ; alteram , qua conjunétum cum genitrice manet,
Give intus live extus . Intus manent conjunéta folia vivi radices,
& rami & c.; extus incrementa quæque annua , ' bulbi adoati
cauli aut radici , vel bulbo ſe multiplicanti, aut ruberis
tunicis.

H. 576.
fint va
Quid
Semen perfectum vivumque defertur in ſeminarium & con
ſafeminalia ?
tinetur in vafis feminalibus, quæ pro caſuum diverſitate nomina
fortiuntur diverſa, e. g . fpica , gluma, filiqua , capſula, nux
& c. Quoniam ſemen vivum a nudo feminis vivi nutrimento
fæpe diſcerni certo nequit, dici & id vas ſeminale, & femen
conſuevit, quod externæ tantum formæ convenientiam cum
ſemine & vaſe vel vaſculo ſeminali habet ; revera autem eft
vacuum aut fterilis ſeminis involucrum ; uti caſſa nux , vel

nucleo germinis experte gaudens. Quæ rectius quaſi femina,

& ſeminalia vaſa dicerentur.
In
 OLOGIA
PHYTOLO GIA GENERALIS . 575

Interim loqui licet in hujusmodi caſibus cum vulgo & fentire

cum eruditis, ſeu intelligere rem uti eft ; uri iridi tribuitur arcus
in nubibus , vel in pluviis gurtis . Patet autem creſcere & ma
turari femina & vaſa corum fimul, & rumpi vel perire cum
femina iis non amplius indigent.

$. 577

Succum feminalem voco, quo germen concipitur & enu . Quid & quo
tritur, vel qui in venis ſeminalibus aſſervatur & ex illis defer. tuplex fit fuc
tur aut effunditur in locum evolvendo germini & perficiendo cus femina
deſtinatum . Isque vel directus dici poteſt, qui actu influit in lis.
germinis efformationem , nutritionem & perfeétionem ; vel
indire&tas, qui tantum adjuvat quadamtenus & ornat germi.
nis procreationem abſolutionemque.
E. g. Quando ( ſeminiferi) ſementivi aut fructiferi flores
ſpectantur , in illis fuccus ſeminalis directus eſt, qui præſtat
pulviſculum ſeminalem , & veficæ ſeminalis fecundum ſemen ;
is vero indirectus eſt, qui nutrit perianthium , petala, ſtamina,
teſticulos, piſtillum , & pericarpium , quia id adjuvat ornarque, te
gitve ſemen . Ex effeétu tamen pater, eſſe eum ſuccum pecu
liarem , non communem alentem .
Vocatur haud raro ſemen ipfe fuccus feminalis , quamquam
minus accurate .

S. 578 .

Quemadmodum ſuccus nutritius communis in venis po. Ubi gignitur

tius movetur, quorſum debet deferri, quam ut ibi generetur, ſuccus femas.
aut præparetur ; & in utriculis potius miſcetur , ſecernitur nalis ?
1
ab inutilibus aut obfuturis , & naturæ plantæ conformatur: ita
ſuccus peculiaris in utriculis peculiaribus, quos dicemus , ſemi
nalibus, ſegregatur a fucco communi & attemperatur ita germini,
uti ei maxime eſt profuturus. Venæ enim feminales vehunt
sd dd 2 fuccum
 CÆ PART . III . SECT . II. CAP .
576 PHYSI 11

fuccum ſeminalem , quo ferri deber, nempe ad fuum femina

rium , ut in vafis feminalibus ad vitam per fe exſerendam ope
alimenti & adjumenti naturalis aptetur (S.574-577 .) , recipiunt
ergo jam præparatum & elicitum aliunde , ſcilicet ex utriculis

peculiaribus fuccum feminalem a commune fegregantibus, &

venis infundentibus (S. 554 ) . Tales igitur utriculi ad pecu.
barem huncuſum comparaci, recte dicantur utriculi feminales,
vel latius germinales , quia germen concipiunt, fegregant &
aradunt venis feminalibus.

Utriculis peculiaribus ad germen ſegregandum ab alienis , & in

ter fe mifcendum congregandumque opus eiſe , facile intelli
gitur, quia ubique non habetur vet nafcitur germen. Inde:
pronum eſt colle & tu , eſſe eos urriculos propinquos germinis
rudimento, ut ibi erumpere germen poflit, ubi concepnim ge.
neratumque eſt
8. 579.

Vbi fuccus Sapa non eft fuccus feminalis, etfi bic in ea abfconditus latet ,
feminalis eo & ab ea ſegregari poteft. Sapa enim non eft niã fuccus nutri
germen an . cius communis ( §. 554. ) ; fed fuccus ſerninalis non eſt com

isa lateat ? munis, fed germiniformando & exſerendo proprius ( S. 577.) .

Cum tamen ſeminalis ſuccus per utriculos feminales a fapa fe
gregetur , & venis ſeminalibus - cradatur (§ . 576.): neceſſe eſt,
ut antequam fecernatur , inſir ſapæ , cum atias fieri non poſſet,
ut ab ea feparetur, & in germen congregetur ; ideoque latere
hactenus in ea debet.
Simili ratione germen nondum eft planta', quæ in eo ex parte
later & fucceffu temporis fuccrefcere inde foler ; vel'uti gem .
ma nondum eſt flos, fruétus & femen , quod inde progigni
tanquam e fuis rudimentis & principiis naturaliter confuevit.
Pariter & ſeminis germinisve principia in ſucco feminali latent
atque in eodem colliguntur & conformantur , ut apra ad ſuum
fcopum evadant
§. 580.
 HYTOLOGIA GENERALIS. 577

S. 580.
Rurfus fiquid obfit, quo vel utriculi feminales , vel venæ Quando ger .
aut vaſa obſtruuntur, aut depravantur , ne fungi officio fuo men non
pofſint, aut deftruuntur , nafci & perfici latens vel inchoatum oriatur vel
germen non poterit . Finitæ enim funt vires naturales elemen- abſolvatur :

torum , ideoque reſiſti illis ab aliis poteft, quantumque unum

in alterum agit, tantumdem id illi refiftit, fingulatimæque ac pluri
bus jam conjunctim agentibus & obluctantibus ( S.156.P.I.Pby4).
Sicubi igitur major eft vis reſiſtens, quam tendens ad procrean
dum germen , hæc impeditur, ut partibus fuis fungi nequeat
( 9.728.Ontol.) Propter impedimentum obortum igitur confieri,
& inchoatum germen perfici nequit.
Huc referri poterunt Aores ita referti, ut omnis fuccus in pe
tala impendatur, femen gignatur nullum .
$. 581 .
Sive" impediatur ger'minis procreatio coul perfe &tio, five Quid fiat de
perfectum germen vi majori deftruatur, aut ejus vita extingua- germine im .
tur, refolvetur rurfus in ſua elementa ,
uri plantæ mor pedito del
e
tuæ , vel fi manet in planta genetric , earenus aliis iterum jun- diffolutoš
getur, ar, nifi exhalet vita fuccusve , rantum communi impen
datur nutrimento , ficque revertetur in fuccum nutritium . Par
tibus enim ſuis runc fungi nequit ob'dicta impedimenta (S.580 .).
Germen igicur five inchoatum , five perfectum , aut diffolve
tur penitus in ſua elementa principiaque, & ita vita ejus 'propria
peribit, velur dum tora morirur planra, aur tantum communi vivi
tali nutrire planrami poterit', denuo in fuccum alenrem reſolutum .
Uti germen oritur e confociatione elementorum præftantiorum ,
fcopo ejus adapratorum : ita diſſociatione eorundem perit, ci
tra ultius rei interitum , initque aliam conjun &tionem , v. e .
fapæ fimilem , itaque nutrire poteft. Rurfus nova ſegregatione
inidoneorum , & aggregatione idoneorum elementorum no
yum conſtitui poteſtgermen fuo loco & rempore vegeratunum .
Dd dd 3 8.5820
 578 PHYSICÆ PART . III. SECT. II. CAP . 11.

g. 582.
Quid fit cu . Tunicæ exteriores plantarum interiores involvunt con .
tis & cortex ? ficiuntque cutem. Quæ conftat ex extima membranula , quæ
cuticula appellatur, & ſubjecta pellicula contexcum fibrarum ,
cellularum velut ſpongioſarum , utriculisque perplexarum com
plexa. Quare cutis integumentum eſt, partim defendens &
muniens intimiora, ne lædantur ; partim perſpirationi inſer
viens , ut ſupervacua aqua evaporet (9. 452.); partim & in.
ſugendo & imbibendo porulis fuis humori externo & augendo
incremento opportunum . Pro diverſitate plantarum cutis
ſubtilior vel craffior eft, denfior aut poroſior, glabra aut hirta,

vel aſperula, mollior aut durior & velut ligaea aut terrea, & c.
quæ cortex (S.552 .) vocatur, uti in ceratophytis & c. Solicite
natura partes plantarum ab aliis ſeparatas cute induit vel
cuticula .

Ob paritatem rationis interiorum quoque partium involucra, uti

feminis , medullæ & c. cutes vocantur , græcis degua /o, &
tenuis Enridequades. De pulpa fru & tuum , involucro velut co
riaceo , 1. membranaceo, & nucamento , vid. S. 550. ſeq.
568. feq. D. Ludwigio curicula eſt lamina denſa, tenuis pel
lucida, quæ fibras nec nudo nec armato oculo confpiciendas
præbet, fed ex contextu denfiffimo conftat , & totam plantæ
ſuperficiem tegit, S. 315. Inſt. R. Veget. & 8. 318. cellulare
& reticulare opus contextus cellulofus, quem per omnes par
tes plance diſtributum dicit, & explicat per laminas ſeu pelli
culas membranaceas ira inter fe connexas, ut cavernulas & cel
lulas forment intermedias minores, nec raro filamentorum mi.
nimorum intervencu reticulatim diſponantur: notatque a Mal.
pighio & aliis utriculos vocari. In Linnæi Philof. bot. p - 37.
5.79. hæc tantum reperio laconica : conſtat vegetabileex medulla,
veſtita ligno, facto ex libro, fecedente a cortice, industo epi
dermide. Medulla creſcit extendendo fe & integumenta.
. 583 .
 PHYTOLOGIA GENERALS. 579

§. 583 .
Paulo attentius confiderantibus vegetabilium ſtrukturam inno- Generalis in
teſcet, ad eam requiri 1 ) elementa præſtantiora in mundi pri- doles vegeta.
mordia condita & ad vegetationem fui generis fuæque ſpeciei tionis perpe
deſtinata ; 2 ) ideoque ea vt prædita , quæ ad vegetabile illud tuatæ .
conſtituendum , omnemque ejus uſum præftandum fufficiat ;
3 ) ibi quoque obvia eo tempore , quo funt concipienda , &
dubio procul jam in creatione primæva deſtinata & attemperata
invicem , ut primordia cujusque germinis , f. rudimenta in
primis individuis fuerint, ac ita dein propria fibi indole, ratam
habeant : & tam numerofam ſucceſſionem , quam in ſumma
lebent
ferrilitatis abundantia fimul & ſucceſſive dari debe nt per omne
mundi ævum ; 4 ) ut elementa hæc eleéta quocunque modo in
aprum vegetationi fuæ locum (ſeminarium ) delata , ubi nutriri
poffint & măturari, ibi adſciſcant & conforment fibi alia , &
obſcura perceptione ſua dirigant motum & evolutionem incre
mentorum ſecundum regulam ſibia Deo præftitutam , quatenus
vi contraria majori non impediuntur (9. 450. feqq.). Itaque
5 ) fua organa vitalia augeant, fuos efforment utriculos, fuas
veficulas, fibrillas , fuam medullam paflim collocandam , ſua
germina, fuam fapam , fuum fuccum feminalem , & quæcun.
que præterea ad communem & cuique propriam indolem per
ficiendam requiruntur ( S.535 . feqq.); 5) non minus & illa
elementa adeſſe , & vi fua ad ſe invicem niti , & in illam for.
mam figuramque præſtandam apta eſſe, conſpirare & concre.
ſcere ſubinde debent , quæ regulæ cujusque plantæ eſt confor
mis (8. 454 ), & fini ex aſſe aſſequendo ſunt opportuniſſima.
Ad
quæ omnia optime procuranda infinitæ providentiæ , quæ
fola his par eſt, concurſum fumme neceſſarium effe nemo fa
piens poterit diſliteri ($ 450.feqq . & 9.477. feqq.).
Prout fimilia in fimilibus quovis animantium genere e fucco nu
1
tritio procreantur ; ita quoque in quocunque vegetabilium
genere
 580 PHYSICA PART. III . SECT . II. GAF . 11.

genere quotannis e ſapa & fucco feminali germina procreantur,

fequenti tempore idoneo v. c. anno , prodicura in lucem . Si
milium igitur germinum fæpe innumerabilium formatio curn
fimul procreetur in plantis alia aliaque, fed fimilia fimili modo
& virium gradu attemperata & aggregata , fimili eciam (tru
Etura prædita requiret. Cum igitur fieri nequeat: ut primis
cujusque plantæ individuis omnia reliqua germinal involura
fuerint: falſa ſtatuitur, in primis omnia reliqua prorfus de
lineata delicuiffe. Elementa autem cuilibet plante propria
creata effe, vi communi generali & fpeciali, & propria cui
que individuo, fuo tempore inde orituro , prædita , omni du
bio eſt majus. Non procul ab hac exteriori acceſſione ele
memórum , ad primordia plantarum in ſimili plania effor
1 manda abfuit Sturmius in Dill, de generat.plantár,ubi innumera
bilia rudimenta viventium primæva fphæræ elementari per
mixta effe ait , cum fucco nutritio vero in omnes corporum

jam viventium partes provehi, ſecerni & radicari. Rudimenta

plantarum omnium una primitus creata eſſe , ut jam tum ita
conjuncta fuerint, uti germina in plantis , non videtur pro
bari poffe, etfi elementa eórum condi debuerunt, que aliter
quam creando oriri nequeunt.
Fruftra alii ad animum hujus univerfi , commentitiam prorſus
originem & formationem plantarum devolvunt; alii ad fpi
ritum archæum æque fi& titium , fi mentem ita vocant; alii ad
principium hylarchicum generale, aut naturam plaſticam com
munem , cui precario omnes illas dant provincias. Si vero
ea principia explicarent de elementis vi idonea ad fui generis
continuationem creatis , conciliari cum re ipſa natura plaſtica
& hylarchica poſſet.
8 584
Principis Jam quærenda ſunt veræ , divifionis plantarum principia,
plantas divi- u in naturali ordine fuo appareant & facile internofcantur
dendi.
(S. 183 .
 PHYTOLOGIA GENERALIS. 581

( S. 183. Ontol.). Talia non funt, niſi quæ revera dantur, mani
fefto & immutabilia ſunt in plantis, ut perpetuo inſint; & quan
tum fieri poteft, facilia ſunt obfervatu a quolibet; item ita fibi
invicem opponuntur, ut manifeſtum cuique ſit eorum diſcrimen,
atque alterum fimul eſſe aut fierialterum nequeat ( S.513./e99.).
Uti res quæque differunt, ita ſunt internoſcendæ fuis notis in
dubiis, & dividendæ .

S. 585 .
Cum eſſentia corporum viventium pofita fit in eorum Earum divi
fructura ( S. 333,) vim fimul complectens f. naturam (ibid .): fo vel gene
illa prima exhiber immutabilia , quæ rationem cæterorum con- tica eft vel
tinent ( S. 143. feqq. Ontol.). Bifariam autem illa eſſentia ſpe. abfoluta.
&tari poteft, in primordio ſcilicet, uti gignitur, & in perfeétione,
uri jam habet omnia, quibus ab aliis differt, & finem fuum fe
qui valet. Illam diviſionem plantarum dicere liceat geneticam ,
hanc eſſentialem aur abſolutam .
Diſtinguit Logica definitiones geneticas & eſſentiales ; pari jure
& hic plantarum divifionem ex eſſencialibus naſcentibus & jam
perfe &tc natis oriundam ſeorſum exhibere licebit. Conferendo
utramque inter fe , abſolutam effentiam eſſe perfectiorem in
choante oriri , patebit ; ideoque & diviſionem abſolutarum
plantarum præferendam eſſe geneticæ , tanquam ante geneſin
in perfecta jam planta , fed necdum generante æque locum ha
bente, acfi animal internoſcendum eſt ab aliis, antequam gene
rar. Taceo geneticas notas in plerisque mox evaneſcere,
cum eſſentiales perpetuæ ſint; neque omnium plantarum
geneſin notam effe, cum plantæ ipfæ non ignorentur.

S. 585 .
Philoſopbi, qui in geneſin plantarum diſtinctius & ordine Genetica aut
ſyſtematico naturali exhibendam incubuerunt, vel calycem , ſeu flores aut
Ee ee fioris
(Wolfii Phys. Tom . III.)
 582 PHYSICA PART. IIT . SECT. II. CAP . 11.

fructus fpe- foris involncrum reſpexere , vel fiorem ipſum , v. c. quoad

Eat . corollam pecalorum , ſexum & ovarium &c. vel fruétum can .
quam ovarium fecundatum & maturum , cum ſuo pericarpio
& ſemine ſ. ovo ejusque partibus, unde, fi calycem , & fexum
ad Aores , ut par eſt ; referimus, Phytologi velbotanici, gene
tici aut flores aut fructus fequuntur in ordinandis plantis;
ideoque a nonnullis vel floriſtæ vel fructiftæ vocantur .
Ipfe Linnæus Philof .botan .p.55. partes fruétificationis vocat flores
& fruétus, & Aori tribuit calycém , corollam , ſtamen & pi .
ftillum ; fruclui vero pericarpium , femen , receptaculum ,
de quibus deinceps nobis agendum erit. Antea p. 9. floriſtas
aliter acceperat, nempe pro enumerantibus vegetabilia fpon
tanea certi alicujus loci; ideoque p.12. botanicos methodicos
& ſyſtematicos orthodoxos , quos vocat , qui e fructificationis
fundamento methodum petierunt genuinam dirimit, in fru
Eſtas, corolliſtas, calyciſtas & fexualiſtas. Sed tres pofte
riores ad ſubdiviſionem floriftarum pertinere docet res ipſa.
1
g. 587.
Fioris 3 pre
In floribus plantarum perfectis diſtingui poteſt natura duce
cipuæ partes 1 ) eorum involucrum (perianthium ), quo ante includitur,
f. 29. quam aperiatur , quod vocatur calyx floris; 2 ) corolla peta
lofa, quæ aulæum fæpe pulcre coloratum intimarum floris par:
cium genitalium conficit ; 3) genitalia maſculina & feminina,
quorum illa funt ftamina h. e. filamentorum antheræ cum pol
line ſuo ; hæc piſtillum feu ovarii & ſtyli ſtigma.
Calycem Linnæus I. c. p. 92. vocat thalamum Aoris , co .
rollam aulæum , filamenta vaſa ſpermatica , antheras teſticulos,
pollen genituram , ftigma vulvam, ſtylum vaginam , ovarium
gerinen . Hinc patet corolliſtas, fexualiſtas, & calyciſtas in
tra forem , tanquam veſtibulum fruétus, fubſiſtere. Dicho
tomia eos disjungeret in genitalium , & integumentorum auto
res
 1

PHYTOLOGIA GENERALIS . 583

res f. ingoniſtas & perigoniſtas, vel a le & to geniali coriſtas,

quorum alii calyciſtæ, alii corolliſtæ .

ſ. 588.

Primarium ' dividendi plantas principium optimumque Cur flores ,

a floribus yructibusque peti nequit. Hoc enim immutabile eſte & fructus
in plantis, ideoque nunquam ab illis abeffe debet ( S.584.). non fint opti
Sed fatentur geneticam plantarum methodum fequentes flores ma dividen .
fructusque non efle partes fruétuum perpetuas , fed temporadi plantas
rias, etiam dari innumeras plantas floribus fructibusve caren criteria ?
tes, quæ ideo his notis agnoſci & internoſci nequeunt. Fló
res igitur fructusque primarium fundamentum diviſionis plan
tarum conſtituere nequeunt , ne in illis quidem , in quibus
dancur, cum non fint notæ ſemper in illis obviæ & immutabi

les, uti eſſe deberent (S.584 .) . Negari non poſſunr fores

monſtroſi, cum luxuriantes f. pleni, multiplicantes corollam
cum damno & excluſione omnium ftaminum ſeminumque,
quos ideo Linnæus eunuchos appellat vel aborrientes ibid. p.sh.
& p.95. I. c. tum proliferi itidem fteriles ; cum & mutili defi
cientibus alimento, calore & genitalibus p.79. feqq. ibid . Qui
bus addo ſolos maſculinos vel ſolos femininos , ſeu germine,
ſeu conceptu & alimento ejus orbatos.
Linnæus quidem in his omnium inftar ibid . p. 89. 8. 139. ſciſcit,
omnem vegetabilium ſpeciem flore & fructu inſtrui, & forem
antheris ſtigmatibusque , etiamſi vifus eosdem non affequitur,
fed ſcitum non probat. Potius concedere cogitur primum
creacas non prodiiſſe e floribus & ovo vel fru &tu ; item Ao

res plenos largitur non prodire e feminibus, fed vel e depa

Etis ramis, vel e viviradicibus g . 150. in not. Hinc de tremella

gelatinoſa faretur, ejus fructificationem vix eſſe manifeſtam ;

de fungis nil certi affert, fed Michelium monet eorum ſtamina
defcripfiffe, & de fucis arbitratur, eorum flores eſſe veſiculas vil
Eeee 2 lis in
 584 PHYSICA PART. 111. SECT. II. CAP. II.

lis intertextas aut granis immerlas; lithophyra, ceratophyta,

corallinas & fucos marinos vérmium tribuit ædificio, incerta
inter plerosque opinione. Denique I. c. P - 35. ſeq. longum af.
fert indicem plantarum vagarum & etiam nunc incertæ fedis
in methodo naturali, defectui obſervationum nondum dere
& tarum imputatun . Tubera prorfus omiſit. Nec infitias

ibit , nullam dari plantam femper foribus fructibusve plenam .

Taceo indecore tribui plantis meretrices & polygamiam ſu .
perfluam fruſtraneamque.

§. 589 .
Sunt ergo
Cụm flores fructusque five ſeorſum , five conjun tim fumti,
tantum cri- primarios plantarum characteres non præſtent ( S. 588.), illi
teria vicaria non nifi fecundarias diviſionis plantarum notas præbere poffunt,
& tempora- quando primariæ non adſunt ſatis, manifeſtæ , aut ignorantur.
ria. Ideoque vicarias tum dabunt noras in ftatu præfentium flo

rum fructuumve obyias , & cum notis aliis perpetuis con

jungendas.
Quia definitio eſſentialis refpuit mutabilia, requirit enumeratio
nem vel declarationem effentialium (f . 177. & 192. Logic.),

& fi ea funt perſpecta, definitio per ea eſt inſtiruenda (): 180. 1

ibid .); per definitiones autem res ad ſua genera ſuasque ſpe.
cies diſtincte reducuntur (§. 179. ibid.), ideoque re & te divi
duntur & diſtinguuntur (S. 1108 ibid .): cogitur, diviſio
nem quoque plantarum per effentialia earum fieri debere,
ubicunque illa perſpici poffunt. Enimvero attributa planta
rum & modorum relationumque poſſibilitates ( potentiæ ) vel
immutabiles non ſunt eſſentialia, & diétæ poſſibilitates (poren
tiæ) mutabiles ne quidem ſunt attributorun analoga (ſ. 158 .
ibid .). Manifeſtum igitur eſt hæc omnia five in floribus, five
in fructibus dentur, non eſſe præcipua & catholica principia
plantas dividendi. Quod & luculenter inde pater , quia raro
in plan.

1
 FHYTOLOGIA GENERALIS . 585

in plantis manifeſto dantur, & perfæpe deſunt (S.584 ). Addo

ipfam quoque geneticam divifionem a geneſi pendere, quæ
varia eſt, uti per viviradices , ſurculos, gemmas, ramos, fo .
lia , ſemina, ideoque mutabilis & modi inftar cenſenda.

g. 590.

Ob eſſentiam plantarum non niſi in earum ſtructura, na- Unde cæte

turam includente , propagabilem quærendam (§.441.585.). ris meliores
Divifo earum optima petetur ex illaruin adverſa invicem ſtruktura, plantarum
h. e. quatenus oppoſitis gaudet determinationibus , eaque omni ſtruttura pe
bus manifeſta (f. 584.) . Quapropter 'cum ad interiora plan . tenda .
tarum ſenſus adſpicientium obſervantiumve penetrare vix un
quam poffint, atrendendum potiflimum erit ad eſſentialia ſtru .
& turæ extrinfecus manifefto cuique obvia. Ubi vero illa igno

rantur , ibidemum ad ſecundaria live generica ( S.589.), ſive alia

frequentius quam hæc in iis obvia recurrendum erit.

. 591 .

Quia partes plantarum , ut machinarum hydraulicarum vi- Nempe e fin

talium (S.515 ) , eſſentiales funt organa vitalia & ſucci eorum bris manife.
18.535 .), æque fibrillis fibrisque cæteræ partes firmæ plan- ſtis.
tarum conftruuntur (5.39 . & 563. ), & ſuccus in illis lacens nu
tritius aliusve (§. 535. ), in ſenſus extusnon incurrit, & quando
incurrit , raro illis diſcernendis infervit, experientia magiſtra :
e fibrillis & fibris plantarum in ſenſus omnium luculenter incurren
tibus (9.584 .) præcipua plantarum divifio erit petenda ; & fpe
cialis tanrum vel ſubdiviſio , ubi illæ non funt manifeftæ , ex
fecundariis , quæ cæteris frequentius in illis apparent (9. 590. ).
Id natura & antiquiſſimos docuit Philofophos Botanicæ ftudiofos
Medicosque, id quoque etiam nunc docet rude vulgus, ex iis,
quæ maxime & plerumque fenfibus obvia funt, criteria habi.
rus plantas æſtimans ac internofcens Geneſeos Mofaica I. 11.12.
Ee ee 3 difcer .
 586 PHYSICÆ PART . 111. SECT . 11. CAP . II.

diſcernuntur progerminatæ herbulæ , herbæ & arbores , &

v. 30. olera herbæ . Inter Græcos habetur Homerus, Helio .
dus, Hippocrates, Ariſtoteles, Theophraſtus & Xenophon.
Inter Romanos Cato , Varro , Virgilius, Columella, Pli
pius & c.

S. 592 .

In quo ſtatu Uti in definitione, ita & in diviſione, inferiora notionum op.

plantæ fint poſita definiente, res & bic plante, non in cæpto ftatu fuo imperfe
dividenda ? , Etoque, fed potius in perfecto quales fint , declarandæ funt. Sunt
enim ad illam perfectionem deſtinatæ , ejusque per eſſentiam
capaces , etiamſi nondum ad illam adſpirarunt, & certo adſpi
rabunt, niſi impediantur. Facultas ergo & vis ad illam perve
niendi ipfis eſt eſſentialis , uti patet ex ſtructura actu abſoluta
vi naturali. Idcirco & ea in ipſis eſt immutabilis & perpetua,
& vis earum demum in perfecto ſtaru matura .
Licet homo nunc tantum in lucem editus , & multo magis tan
tum in utero conceptus, ratione uti nondum manifeſto obſerva
tur, eſt tamen femper & manet vel in lethargo , apoplexia,
epilepfia, ſtupore, catalepſi & furore, animal rationale. Sic

& ex ſemine mali vel juglandis nafcens tenera plantula & mol
lis, nihilominus dicenda eſt planta dura , in quam non multo
poft abibit ulteriori incremento ipſam perficiente.

§. 593 ,
Planta vel
Manifeſto autem differunt in plantis fibræ molles & duræ
: duræ funt, (§ . 562. ) , & ambæ diverſos admittunt comparationis gradus
vel molles. (S.564.565. feqq.). Quamobrem bimembri diviſione plante
etiam in Itacu maturo in partibus perennibus vel erunt duræ vel
molles. Duræ fibræ filliles ſciſſilesque breviter deflagrantes
fine notabili odore, conſtituunt vulgare lignum . Quoniam
fibræ duræ in ftatu maturo , faltem ſunt lignolæ (S. 565.), fi
con
 PHYTOLOGIA GENERALIS. 387

non duriores ; & plantæ, quæ intus lignoſæ ſunt, quoque extus
corticelignoſo gaudere obſervantur : plantæ duræ erunt faltim
lignofa.Quæcunque vero ne lignofæ quidem ſunt, molles & incus
erurit & extus. Siquidem molles plerumque quotannis moriun
* tur & renafcuntur aliæ fequenti anno ex priorum ſemine aut ger
mine ſubterraneo, duræ autem perennant : pollunt eodem fenfu

plante etiam dividi in perennes, & minus perennes vel pleræque

nonnifiannuas, quo ad caudicis partes immutabiles.
Fibræ plantarum dutæ non funt unius generis, ſed gradu duri
tiei vi, qua pollent, multum a fe invicem differunt. Maxima
durities illis eſt,quæ lapidoſæ ſunt duritiei, uti corallia, &
fimilia lithophyra plurimum terræ complexa. Proxima ab his
: eft cornea, uti ceraphyrorum , quæ ungues & cornua anima
lium æmulatur. Quæ ob pinguedinem igne incenfa uſtos
olent fuo fumo capillos, & parum terræ peruſta relinquunt; uti
lapidofa in igne vix olent quidquam aut fumant, & plurimos
terræ reſiduum habent. - Lignum flammam multam fumum
que præber vix olentem, fed aquea , terrea rariſſima, & ſalina
amaritudine oculos velut mordet, & poſt prunas cineres relin :
Fibræ ergo li .
quit rerreos & alcalini ſalis nonnihil continentes.
gneæ funt potiſſimum terreæ & aqueæ , firmæ tamen & parum
Aexiles, igni fovendo diutius omnium aptiſſimæ. Nonnullæ
ofſibus funt fimiliores, quam alii duro mixto, quæ ideo ofſeæ
vocari folent,quales funt in puraminibus nucum juglandium
& c. Dantur & corio vel membranis affines, corneis laxioreg
& minus duræ , in quibus mollior & pinguior eſt natura, quam
in corneis ligneisve; cujusmodi fune involucris putaminum
palmæ cocciferæ , putaminum juglandium faginis & c. & in ftra
minibus f. culmis. De cæteris fuo exponetur loco.
Annuas non dicimus , que annum integrum femper vivunt &
perdurant, fed quandam tantum anni partem , v.c. menfem
tanrum .
Annuæ plantæ , infit Ludwigiapa Inftit. Regn. veget.
9.538.
 588 PHYSICÆ PART . 111. Sect. 11. CAP . 11 .

8.538. ſemper, perennes vero in folo naturali conſtitutæ fæpius

eodem modo propagantur. Pergitque 8. 540. in annuis plan .
i tis veræ gemmæ nunquam erumpunt, & 9.549 . plantæ , quæ
vegetationis mutationes una tantum vice abfolvunt, non ciſi in
ſemine conſervancur. Hæ annuæ dicuntur, licet quædam

menſis fpatio ſuum vegetationis circulum abfolvant. Si planta

annua vel prorſus non , vel parcius flores fruétusque produ.
cit , radix copioſiores fuccos iterum colligit , & planta bien.
nis vel & triennis redditur. · Tandem 6. 550. ſubjungit:
Plantæ , quæ vel in radice tantum , vel fimul in caudice & ra
mis conſervantur, perennes dicuntur, nec tantum in femine,
fed etiam in gemmis multiplicantur. Quibus addo perennes
vel jantum infra terram vel & fupra eam perrennarer, diu niſi
quid oblit, & poſſe vel ephemeras dari ut eribaſtus.
. 594
Quid fintur Plantæ duræ plerumque faltem lignoſæ indolis, dicuntur
bores ? arbores, ſuntque filliles (8. 566. ) , eædemque & duro cortice
fere lignoſo aut analogo terreo gaudent ( S. 593. ) . Quo no
mine & perfectilſimæ altiſſimæque arbores compellantur, dum
omnem, quam poffunt, adeptæ funt magnitudinem . Quæ
non niſi ad mediocrem magnitudinem v . c. 7-9 . pedum in
ſuinma perfectione ſua adſpirare valent, etiamfi nulla re impe.
diantur, arbufculæ vocantur; & quæ minoris tantum ſunt altitu.
dinis (4-5 pedum circiter ) vel generatim magnitudinis,Sträuche
frutices appellantur. Nonnulli omiſlis arbufculis tantum arbo

res & frutices diſcernunt cum Stagyrita de Plantis L.I. 6.4.

ubi Sauvos mediæ inter herbas & arbores dicuntur. Oi
fuffru .
dinaria arborum in genere ideo & fruticum atque
ticum ea eft natura , ut non pereant, poftquam femel flo
fuere ,
more herbarum , fed perennent pluribusque annis
flores ferant fructusque , modo non impediantur. Ideoque
arbores ſingulæ non tantum perennant, fed & perennando fæ :
pius
 PHYTOLOGIA GENERALIS. 589

pius florent; ut fructus & femina parere poflint. Plinius

L. 16. c.30. ſcribit: arborum quædam fimplices, quibus a ra
dice caudex unus , & rami frequentes; quædam fruticoſi ge
neris , ut paliurus , myrtus avellana. In quibusdam nullus
omnino , ut in ſuo genere buxo & loto (africana ). Quædam
bifurcæ , atque etiam in quinas partes diviſæ ; quædam divi.
duæ , nec ramofæ ; quædam individuæ neque ramofæ , ut pi
ceæ . Quibusdam (annuorum ) ramorum ordo, ( in ambicu ca
cuminis) ut abieti, aliis inconditus ut malo. Abieri ſubreeta
diviſura ramique in cælum tendentes, non in latera proni.
Aliæ a radice brachiatæ , ut ulmus, aliæ in cacumine ramofæ ,
ut pinus & lotus f. faba græca , ceraforum pæne nacura & c.
In longitudinem excreſcunt uni ſtirpia ;. ramofarum ceraſus
eriam 40 cubitorum trabes, æquali per totum duorum cubito
rum craflitudine reperitur. Quia diverficas magnitudinis non
variat rem , omnesque arbores proceræ ante parvæ fuerunt;
.
arbuſculæ fruticesque generatim merito ſub arboribus com
prehenduntur, ſuntque plantæ perennes , etſi non omnes per.
ennes fint arbores, ſed illæ tantum , quæ ſupra terram peren
nant diu fæpeque generant, niſi prohibeantur.
Frutices eo quod parvæ ſunt altitudinis, mox ſupra radicem dif.
fundunt plures ſurculos aut ftipites, aut ramulos ligno tamen
arborum raro cedunt , quod fecus reperitur in fuffruticibus
minoris non tantum altitudinis, ſed & duriciei lignofæ.
Quæ in rerum natura differunt, ea merito & in cognitione no .
ftra diſcernimus, exemplo veterum Phyſicorum . Quid ? quod
& facilior ita evadir- cognitio , memoria & diſtin &tio tor're
rum vegetantium. Inde ſi arbuſculæ non placent, frutices ta
men , vix aut raro hominis ſtaturam excedentes & fuffrutices

(novo licet nomine); raro nani ſtarúram æquantes, ambos

fæpius in plures caudices aut ramos fefe difundentes, diſcer
nere juvabit: funt enim & fuffrutices lignere , aut quafi lig.
(Wolfii Plyſ. Tom . III.) Ff ff nez
590 PHYSICÆ PART. III. SECT. II. CAP. II .

nex naturæ , multo magis, quam plantæ , quas femiligneas

vocare liceat, etſi herbis potiori jure annumerantur. Ecquis
paucis his novis nominibus jure fuccenſeat, qui innumera alio
rum nomina nova haud aſpernatur, fed admittenda ia vegeta
bilibus ſtatuit ? Eft alioqui tanta plantarum copia, ut jam
ultra 70000 diſcernantur, & multo etiam nunc igno
rentur.
Nob, quidem Linneus de fruticibus . 37. Philoſ. botan . ſcribit:
frutices ſunt, quorum caudex adſcendit ſupra terram absque
ſubdens: gemme
gemmis ; arbores vero cum gemmis;
vel diſtinguunt frutices ab arbore , vel nulli limites, dum ma- -
gnitudo nihil facit. Pontedera itaque gemmiparas ( plantas)
dixit arb ores . Ind ice arbores maximæ frutices dicentur,
quum in his raro gemma. Adeoque hæc diviſio non eft na

turalis , cùm incer fruticem & arbores nullos limites pofuit

natura, fed opinio vulgi. Sed ipfe p. 51. gemmis carentes
arbores recenfet 31. , quarum quædam vix arbores dici meren
tur ; atque ita probar, vulgi opinionem non eſſe erroneam ,

quæ nec vulgi tantum eft, fed & eruditorum ( §. 591. not. ),
fed novam hanc a gemmis petitam differentiam ; qua admiſſa
nec inter herbas & arbores gemmiferas diferimen: maneret,
cum ipfe ſtaruar herbas infra terram gemmiparas. Præterea

Linnæus palmam quoque enumero fruticum arborumque exe

mit, quam tamen quotannis in apice eſfe frondoſam ideoque
gemmiparam uti pinus & c. largirur. Ludwigiana Inſt. Reg.
Veget. 8.45 . arborem finit, plantam , que truncum fimpli.
cem & lignofum haber, eique palmam fubjicit ; fruticem ,
que truncum multiplicem & lignofum obtinet ; fuffruticem ,
Stauden , quæ quodammodo lignoſis caulibus quotannis per
euntibus eſt donata, fed tempore verno e radice denuo prod .
it. Monet ve o notas a trunco ramisque defumras cultura mu

tari , cum falix & lentiſcus per illas fimul arbor & frunex
foret;
 PHYTOLOGIA GENERALIS. 591

foret ; nec tamen definitiones emendavit uſu ab antiquis &

recentioribus botanicis receptas. Sequor ideo regulam , pre
ter neceſſitatem ab uſu vocabulorum recepto non eſſe receden
dum, fed definitionem , tum eſſe corrigendam , cum indiger
emendatione. Arboris appellatione plerique JCti & frutices,
vites, hederas & arundines contineri ftatuunt. Vid. 1.3. ff.
de arb. furt. conf. in l.i. ff. de arb. cæd. & c. Cæterum cum
ne homo quidem ftaruræ fuæ ulnam addere poffit; multo
minus arbores fuam naturalem magnitudinem pro climatis
conditione mutare poſſunt, itaque & illa phyfice eft mutabilis
& ad conſtantes determinationes referri poteſt , niſi quid ob .
ſtet. Sic pumila hedera nunquam afſurget ad cedri proceri
tatem , Diſtincte exhiberi poteſt magnitudo vel comparatione

craſlītiei & proceritatis, craſſitie prius ad menfuram notam re .

vocata ; vel utriusque menſuratione. Ita arborum proceri
tas aſſequi poteſt 50 raro ultra 150. pedes ;
arbuſcularum cir
cicer 1o pedum aut raro hominum ſtaturam ſuperat ; unde
frutices dimidiam arbuſcularum altitudinem raro affequuntur
aut vincunt , Vulgo arbores ſunt vegerabilia altiora reliquis & du
rabiliora ; plantæ frondeſcentes, conſtituentes filvam . Suffrutices
quibusdam plantæ lignofæ fere ($.469 ) rari pedi altiores dicuntur.
g. 595 .

Dendrologia eſt ſcientia arborum , quam ideo Phy . Quid fit den .
tologiæ ſubeſſe pateſcit . Propter dendrologiæ utilita: drologia ?
tem , illi peculiare hic dabimus caput. Nomen accepit

a vocabulo devdgov, quod græcis norat arborem , uti devågiev ar

arbuſculam (§. 594.).

Notamus hic ex Αriftotele περι μακροβιοτη7ος c. 6. quod inter

plantas dentur, quæ longiffimæ ſunt vitæ, qua & animalia fuperent.
Ubi & rationem ejus hanc reddie nege to Ichox gov.cv et ASTWv de .
agwv Qure , quia femper novæ plantæ & nova germina quotannis
accedunt & accrefcunt. In Difc. prelim.Philof. Wolf.in not . ads 8 3 .
Ff ff 2 hæc
 592 PHYSICÆ PART . 111. SECT . II. CAP. 11 .

hæcleguntur : Dendrologia nuncupatur ea pars Phyſice , que

de arboribus fingularia tradit. Definienda igitur eſt Dendro.
logia per fcientiam arborum & fruticum .

g. 596.

Quid fint Plantæ molles fibrofæ (S. 564 ) vel poftquam floruere
berba ? ſemel pereuntes (S. 594.), vocantur berbæ. Hæ fcilicet ſem .

per non niſi femel fiorent, dum vivunt ; ideo & planeæ
ſemper molles dici queunt (S. 593. ) . Terreſtres herbæ
gaudent molli radice caudiceque , qui caulis dicitur, & foliis,
ſuntque caules vegetantes. Alii herbas anguftius juſto vocant
humilia in agris pratisque virentia, vel plantas caulibus tene .
rioribus ſucculentis donatas ; plantas nonniſi in femine con
fervandas cum Ludwigio. Linnæo plantæ herbaceæ funt quot
annis ſupra radicem pereuntes cum radix herbæ perennis in
fra terram proferat gemmam p 37. Philof. botan . Sed p. 38 .
ait : herbæ compendium eſſe geminam , P. 39. herbam eſſe

vegetabilem partem ortam a radice, terminatam fructificatione,

comprehendente cruncum , folia, fulcra & hybernaculum , quod
vocat herbæ compendium ſupra radicem , antequam excreſcat,
p. 50. vero partem plantæ, quæ includit herbam embryonem
ab externis injuriis . Ubi gemmas minus re & te confundic cum
herba, ob aſſumtam definitionem , quæ herbeſcentem ſpectat
viriditatem . Gemmæ enim arborum & planculæ arbores ex
creſcunt. Exiguas herbascum Cicerone herbulas nomi.
namus.

Ariftoteles de Longitud. So brevit. vitæ c . 1. 4.

4. obſervat re
été, uti animalia, ita & ſupra terram plantas alias eſſe annicula,
alias perennes five diuturna vita prædicas,QUTWV TZ LEV ENE7-29,
τα δε πολυχρoνιον εχεον ζωην. Ρer annuas plerumque plan
tas ergo intelligit herbas five herbam , Boton græcis dictam
L. I. de Plantis c.7. ubi & olera nexorch herbiş accenfentur,
de
 PHYTOLOGIA GENERALIS. 593

de qua in fine capitis 6. monet , anniculas inferius ( fub terra

ad radicem ) & fructum accipere & augmentum . Gemmam

infra terram improprie dici paret, quia proprie germen eſt ibi .
Quia dantur plantæ gelatinofæ fat molles, ncc tamen omni vi ela .
ítica deſtituræ , dici herbæ poffunt plantæ molles , faltem fi
broſz. De fibroſis intelligendum eſt, tanquam de potioribus
& plurimis , quando non niſi ſemel florere dicuntur , & poſt
quam femcl floruere, quando non fuere impeditæ, perire. Ne .
que enim deſunt, uti tubera ſubterranea , mucores, qui non
+
florent, aliæque fimiles, quarum flores aut negantur a 'mul
tis, auc in dubium vocantur, aut per radices & bulbos propa
gantur, feu multiplicantur. Quando igitur herbæ dicuntur,
poftquam femel floruere pereuntes, duplex fubeſt hypotheſis :
I ) ſi florere valent, 2 ) ſi non fuere impeditæ aut eradicatæ ,
antequam forere poffent, arbores igitur ad fæpius forendum
funt idoneæ ; herbæ vel ad fæpius Aorendum vel plane ad
Aorendum inidonez , itaque aliter quam per flores propagandze.
Arbores igitur funt plantæ macrobiæ, herbæ microbiæ , illæ
crebro ſ. pluribus annis, hæ non nifi uno vel femel florulentæ in
ſua maturitate. Quoniam igirur ſiunquam herbæ vix femel Aore.
ſcunt, quæcunque planta eadem manens fæpius floreſcit, illa non
eſt herba , ſed arbor latius di &ta. Si quis obvertit hordeum vel
triticum , vel avenam , dum ariſtam mox excluder refe & tam , aliam
tamen protrudere ariſtam eodem anno & culmo : is penfita :
bit e medulla tum alium prodire culmum novum , ut ſæpe
fruteſcunt leu luxuriant culmis frumenta .
g. 597
Botanologia eſt ſcientia herbarum , quæ & Wolfiana eſt de Quid fit both.
finitio cit. 9. 83. Difc. prælim . Quam a lotamca ita difcernit, nologia ?
ut hæc fit her barum deſc riptio & pars hiſtoriæ naturalis ; bo
tanologia
vero pars Phyficæ , herbarum proprietates ſpeciales
ad rationes revocans. "Cel. Linnæo tamen fcientia vegetabilium
Ffff 3 eft
..
 594 PHYSICÆ PART. III. SECT. II. CAP. 11. &c.

eft Botanica latius diéta, item Ludwigio ſcientia eorum , quæ per

plantas & in plantis fiunt (S. 471.). Sed hæc amplior notio
melius relinquicur Phytologiæ ſ . 469.).
Poteſt Botanologia complecti omnes plantas vel omnia vegetabilia,
quæ arbores non funt; propter ingentem vero copiam pof
funt & herbulæ ab herbis ſegregari (S. 596. ), cujuscunque fint
generis & nominis , quando id confulcius videtur. Poffunt
& a ſe invicem diſcerni caules folia tantum ad latera fundentes,
& foliis ſe induentes, brevius foliati, & foliacei.

g. 598 .
Cur Dendro .
Quoniam arbores ſunt faciliores cognitu , quam herbæ,
logia prace- dum ſua magnitudine magis, quam hæ in ſenſus incurrunt;
dat Botani. & faciliora, per qua cætera intelliguntur & demonſtrantur,
cam ?
præmittenda funt difficilioribus (9.132. Difc.prælım .); metho
dus philoſophica & hic requirit, ut præcedat arborum tractatio
ſeu Dendrologia ipſi Botanologiæ (S. 595. & 597. ).
Poffet quidem naturale videri, majora oriri & componi ex mino
ribus ; fed hoc non valet niſi in rebus ejusdem effemiz . Quó
pacto utique & arbores originem fuam naturaliter fortiuntur,
e germine & feminibus, unde propullulant, aut e gemmis,
quæ vel manent in fua matre , eas exſerente, vel alii idonez
nutrici inſeruntur, Ex herbis autem non fiunt vel componun
tur arbores, luculenta experientia magiſtra. Herbæ non habent
niſi fibras molles, quæ licet exareſcant & indurefcant, multum ta
men a ligno vel tum diſcrepant, ob diverſam ſtructuram . Unde
nec gemmæ herbis inferi ita poffunt, ut in herbis vegetentur ;
nec herbæ ligneis truncis, ut in illis radices agant floreantque,
fed fimile ſimili gauder & juvatur. Præterea arborum germina
manifeſtiora funt, & germioibus herbarum difficilius nofcendis
quandam præferunt veluti facem .

SECTIO
 595

regmesmetaneamepané pamermeter th * tholetne porno

SECTIONIS I.

CAPVT II .I.

DE ARBORIBVS IN GENERE ,

SI V E

DENDROLOGIA GENERALI.

g. 599 .

rbores intus æque ac extus fibris gaudent duris , quæ ſua Arbores ter.
A nutriuntur fapa ($ : 538. & 554.), vel ſunt plantæ duræ reſtres ma.
(S. 594.). Præcedere & hic debent communia propriis rina .
(S. 336.). Naſcuntur autem & matureſcunt, experientia teſte,
vel in terra, vel in aqua. Priores dicuntur terrefires arbores,
pofteriores aquaticæ , quia potillimum in maribus reperiuntur,
marinæ . Illæ quoque intelliguntur , dum fimpliciter arbores
vocantur , hæ egent adjeéto : arbores marinæ .
Noravit hoc difcrimen plantarum generale Ariſtoteles L. I. de Plan
tis c . 4. τινα μεν των φύλων γενωνται εκτοπους ξηροις , τινα
δε εν θαλλασση , και τινα μεν εν ποταμοις, αλλα δε εν τη
Equqqa Janaton . Quæ Theophraſtus deinde dilucidius expo
ſuit, arbores marinas commemorans in fua Plantarum hiſtoria
Plinius H. N.L. 13. 6.25 . ita orditur : naſcuntur & in mari
frutices arboresque. Rubrum enim & totus orientis ocea
nus refertus eſt ſylvis. Linnæo funt arbores caudices adſcen .
depres fupra terram cum gemmis ceu matricibus foliorum
florumve .
0.600 .
Quia arbores terreſtres notiores ſunt marinis, de illis Cur terre
prius agendum eft, quam de his ignotioribus plerumque exponi ſtresprimum
poffit
 596 PHYSICA PART. 111. sect. l. CAP. mu .

fint explic polfit ( 598.). Ita enim differentia earum luculentior evadere,
cande. æque ac denominario e comparatione fimilitudinis poteſt. Plura
quoque obſervabilia , & utiliora generi humano in terreſtribus
dantur, quam in marinis. Taceo longe majorem terreſtrium
magnitudinem , & multitudinem partium præſtantiorem .
Notandæ ſunt in arboribus partes exteriores, quæ illico in fenfus
incurrunr , dein & interiores diffe & tione innoteſcentes, Exte

riores primæ funt radices & germina caudicis , e quibus pro

gnofçitur caudex , foliis plerumque ornatus, & ex caudice
ut plurimum prodeunt rami , ſuis foliis & gemmis , rurſus
folia & fores involventibus , præditi, unde porro furculi, fructus
& femina oriuntur. Interiores continentur in exterioribus fub

communi involucro, quod corticis nomine venit ſaltem in ra

dice, ſtipite & ramis . Linnao Philoſ. botan .P- 37. partes vege
tabilium , primum a tirone diſtinguendx, dicuntur tres, radix,
herba , fructificatio. Mihi notæ facilius orfervabiles ante re
liquas videntur attendendæ dilucidandæque (8.590 . ). Tum &
notæ cæreris diuturniores feu conſtantes præferendæ funt bre
vioribus & raro obviis, uti gummi , reſina , aculei, ſquame,
lanugo ſpinz, Aagella , cirrhi cæt.

§. 601 .
Quid fit ra . Radix dicitur pars ima arboris innatam alicubi ſedem na..
dix ?
Eta, v.c. ſubterranea plerumque , quæ ideo terræ innaſcitür
inhæretque , nifi quid obfit. Poteſt nempe radix evelli ſeu
t uæ
eximi e terra poteſt manu hominis , aut vi beſtiæ , au aq
corrente detegi & terra denudari , eciamſi manet arboricon.
creta , aut partibus extremis reſtar ſub terra, E radice na

ſcuntur paflim aliæ radiculæ , tanquam ramuli earum , quæ

itidem ut viviradices propagines fuæ naturæ evadunt, five ma
neant ſub terra, & ſurculos extradunt ſurſum ; five earum pars
extra terram erigitur, ut in arborem pofita in aëre radicis
pars
 DENDROLOGIA GENERALIS. , 97

pars ſuperior formetur. Experimentis enim Hugenii, Leeu

menboekii &c. compertum eft, truncum & ramos deorſum ver
ſos & in terram defoffos fieri radices ; contra ea radices ſurſum
erectas in aëre abire in truncum & ramos . Quare credibile

fit; venas & ſurſum & deorſum vehentes fapam gaudere valvulis
adſcenſum ejus deſcenſumque in utroque cafu promoventibus;
aut & per transverſos cubulos invicem communicari . V, not.

.572.feq .
Surculi, inquit Ariſtoteles l. 1. de Plautis c.4 . ( TagaQuades) e ra
dice arboris pullulant. Radix in ipſa matre arborea fixa, di
citur nodus , ein Kuorren, fi tantum fuperficiei corporis adhæret,
plana, convexa , concava , ab illa figura vocatur placenta, ut in
marinis,
§. 602 .
Radices præter firmam arboribus ſedem præſtandam infer: Cui bono fint
viunt imbibendo fucco nutritio inferno , qui in terra continetur, & radices ?
radices attingit, & furfum vebendo, præſertim quando fuperne
vix ullus haberetur , multiplicandisque radicibus. Indubium
prorſus eſt, radices firmare arbores in ſua ſede , & multipli
cari & fe diffundere fub terra , plurimis fæpe radiculis & fibris
emillis, quarum quæliber, ſi nil obſtar , quotannis creſcendo -
quoque in longitudinem & craſlitiem multiplicatur. Jam ad
hoc requiritur , ut æquenc ſupra terram germina colligantur,
infra terram arboris naturæ artemperentur , & viſua perrum
pant ſua clauftra , dum exitum aliorſum moliuntur . · Debet
igicur ſuccus & radicibus imbibi , miſceri, & naturæ arboris
conformari in partibus medulloſis, ut naturalis habeatur multi
plicatarum radicum ortus atque progreſſus ad majorem & fco
po fio conſentaneam perfectionem ( S.583 . ). Quæ cum fieri
nequeant fine fucco feminali aut germinali ( 8. 577. ) , isque fe
parandus fit e ſapa (ſ. 579.), ejusque motu ad loca apia & vi
movendi ſufficiente ( §. 572. & 578.) : manifeſtum eſt, ra
Gggg dices
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.)
 ICÆ
598 PHYS PART . Ill. SECT . I. CAP . lll .

dices inſervire fapæ e terra colligendæ , ſurſum vehendæ , ra.

dicibusque augendis & multiplicandis .
Idem quoque confirmat experientia , quando arbores in
terra vaſis indica tali loco reponuntur , ubi ſub tecto in ſicco
aëre ſuperius vix vapor ullus accedere poteft, terra autem in
vaſe, quantum fatis eft, humeétatur , lære virefcunt, fiorent, fru
etus ferunt, & annuis incrementis augentur . Quod & faltem

aliquamdiu procedit , quando vel aër ſupra vaſe occluſo aut ex

majori parte , aut omnino exhauritur, ut extrinfecus nullus
vapor, nulla pluvia ſubdio vel in ſolis radiis arborem fovenci
bus adicum reperiat.
Ημιεν ριζα μεσιτευει εν τε το φυλω , και τη τροφη και καλομεν
αυτην 8 μονον ριζαν , αλλα και αιτιαν ζωης. αυτη ζωην
TOIS QUTOIS, TTQ35Dspel fcribit Ariſtoteles L. 1. de Plant. c.4.
Radix , inquit Linnæus Philoſ. botan. P. 38. alimentum haurit,
herbam cum fructificatione producit , conftatque caudice &
radicula . Caudex fub terram defcendit fenfim & radiculas
profert & c. & p. 90. Plantarum ventriculus eſt terra , radix
vaſa chylifera refert. Ludwigiana vero Inſtitut. Reg. veget.
6. 376. in arboribus radices lignofæ incrementum habent, cau.
dici eſt ramis fimile , quarum fibrillä (ſurculi ) ſemper fuſius
& profundius in terram aguntur fucci conquirendi cauſa ; &
§. 384. Radices plantas fibrillis & ramulis in terram demiſ
fis firmant, fuccum ibi conquirunt, ejus incipiunt præparatum
in medulla colligunt. Cujus copia & vi caudex protrudatur
& vegetatio promoveatur abfolvaturque.

g. 603 .

fit cau
Quid Caudex dici conſuevit ea pars plantæ , quæ a radice aſſur
dex & trun . git ( in aëre) verſus ſuperiora , & reliquas partes ſuſtinet . Cau
cys ? dex lignofus vocatur truncus ; propria fua facie interna & ex
tenna differens pro arboris natura ;; nonnulli etiam ftipitem ,
den
 DENDROLOGIA GENERALIS. 599

den Stamm , vocant truncum , & tunc potiſſimum truncum , cum

ſuperiores partes , quas gignit & ſuſtentat, eidem ſunt ademtæ,
-five cum radice cohæreat, five & ab illa ſit ſeparatus reſeétusve.
Ariſtoteles L. I. de Plant.c.4. ait : ftipes planta eſt , quæ ſola e terra
nafcitur & ftaturæ hominis eſt ſimilis. Stipites lignum ſua quoque
ſtructura differt a ſe invicem , non ſolum fi microſcopiis fub .
jicitur, uti in quibusdam Leeuwenhoek id docuit & defignavit,
fed & fi nudis oculis in fillo aut ſerra diſſecto , aut dedolato
occurrit iis , qui lignum tractare & diſcernere in hoc ftaru
didicerunt .

Eques Linnæus truncum plantis,in genere tribuit, finitque per

partem vegetabilis folia & fru & tificationem proferentem : fed
cum ipfe caules & culmos in herbis & graminibus uſitatos
agnofcat Philoſ. bot. P -39. n . 82. n .80. caudicem adſcen
denrem ſupra terram vices trunci gerere ſtatuar : inhærendum
videcur uſitatis partium arboris nominibus, nil vitii habenti
bus . Quid in arboribus eſt, inquit Cic . de crator. III., in
quibus non truncus, non rami, non folia denique niſi ad ſuam
retinendam conſervandamque naturam ? Ec de ſenect . c. 15.
terra ex minutiffimis feminibus tantos truncos iamosque pro
creat. Sic arbor trunca , manus , urbs , & c. appellatur , dum
mutilata eít, & truncare eſt partes eminentes auferre. Stipes
vocatur ramoſus, viridis , terræ defixus, rectus ftans. Lin
næo n . 82. p.42 . ftipes inuſi ate dicitur baſis frondis, & frons
trunci ſpecies ramum & folia continens.

§. 604.

Stipes vel truncus procerus enodis f . foliis ramisque carens Quid fit fea
ac nudus, vel pars arboris media , inter radicem & ramos, pus , malus,
appellatur ſcapus. · Quando navibus adhibetur erectus, vocatur irabs, ca
malus, der Maſibaum , jacens vero trabis loco , in qua navis rina & c.
fundatur, carina, der Schiffskeil. Alibi erectus columnam , Säule,
Gg gg 2 facit,
 600 PHISICÆ PART. III . SECT. I. CAP. III .

facit , jacens trabem, einen Balken , vel tigum, ad tecta oblique

erectus, cantberius, generatim ad ædificia ftruenda & afferes
utilis, materia, Bauholz, Rabnbolz , Stirps uſurpatur tum de
ftipite, tum de aliis partibus , quibus furculus inferatur.
Columella, Plinius & c. fcapum in genere
Varro de re ruſtica I. 31.
de plantis hoc fenfu uſurpant, inde & ſcapus columnæ a Vi.
truvio III. 2. vocatur truncus inter ſtylobaten & epiſtylium ,
vel inter baſin & capitulum porreétus , & corpus columne.
Linneo l.c. p . 40. fcapus dicitur truncus univerſalis, elevans
fructificationem nec folia; & Ludwigio truncus fine ramis
$: 59. 1.cit. Plinius H: N. L. 12. præem . ait : reſtant neque
ipfa aniina carentia (quandoquidem nihil fine ca vivit, terra
edita. Diu fuere occulta ejus beneficia , fummumque

muus homini datum , arbures filvæque intelligebantur. Hinc

primum alimentum , harum fronde mollior fpecus libro veſtis.
Etiam nunc gentes fic degunt. Cup. I. Mille ſunt ufus earum ,
ſine quibus vita degi non poffet. Arbore ſulcamus maria
arbore exædificamus tecta & c.

Ø. 605 .
Quid fint fo Folia græcis Qura , germanis Blätter , a virente CA250,
lia ? ſunt gemmarum nutrices , h. e. partes plantarum laterales viri

desque germinis nutritioni potiffimum ex atmofphæra ca

ptandæ inſervientes plerumque deciduæ quotannis . Linnæo
dicuntur velut pulmones plantarum & quaſi muſculi, dum
Philoſophie botanicæ p.93. 11.147. fcribit : Folia in motu conſtituta
& perſpirantia hoc modo pulmonibus reſpondent, in ſe ta
men re ipſa muſculi analoga funt, licet non uti in animalibus
cauda affixa, cum motus voluntarius in his dari nequeat. Du .
dum illuſtr. Wolfius in Teleolog. de ufu partium in viventibus,

9. 247. oftendit, non folum ornamento effe folia plantis, fed

Q. 248. præfertim illa ut cochlearia retiave prodeſſe perfi
ciendo germini . Quia oculus dicitur gemma in atmoſphæra
( vel
 DENDROLOGIA GENERALIS. 601

(vel extra terram) in arboribus erumpens, & vel folia vel flo
res ſuo tempore e ſtaminibus incluſis evolvens, bene appellat
illa partem plantæ oculi perfectionem procreantem . Ob ex

panfionem fuperficiei utriusque ea mulcum perſpirare humo.

ris & imbibere patet.
Infervire folia noftrarum plantarum nutritioni ex atmoſphæra
caprandæ poſt Halefium in Static, vegetab. data opera compluri
bus comprobavit experimentis Cel. Bonnetus in Lib. de ufie
folior. qui partem foliorum inferiorem in primis imbibendis
vaporibus roridis adſcendentibus aptatam eſſe prominentibus
venis , cuticula pilis obfita vel ſcabra pallidiori & poroſiori do
cet : inter 16 genera foliorum arborum . Sambuci ital . &
populi nigræ folia aquæ impoſita tantumdem imbiberunt.
Mori autem folia fuperiori parte impoſira die glo faccefcebant,
inferiori fere 6 menſes vigebant. Vitis, populi & juglandis
folia fere eodem tempore exaruere, ac ab omni humore
remota, quando nonniſi ſuperior folii pars aquæ incumbe
bat. Videtur tamen folium decerptum a folio in arbore vi
gente diſcernendum , cum vigentis pori multo effe diftentio
res poſſint, quam decerpti , quod vi caloris folaris item ar
boris & fapæ copiofioris caret, qua atmoſphæræ compreſſioni
pororum ira refiftat, & decerptum nequit, quodque ideo pro
pter claufos poros multo minus aquæ imbibere poffit. Addo
quoque , ætheris folaris adjumento ſuperiorem foliorum par
tem magis calefieri , quam inferiorem , & propterea quoque
excretionem aquæ efferæ , & vaporis fecundioris largiorem ac
ceſſum a frigidiori ſaltem minus calida ſuperficie inferiori pro
moveri. Quo & facit firus foliorum ſapienter ita conformatus,
diſſitus & diſpoſirus, ut ne ſibi invicem obfint in vaporibus utilibus
captandis. Compoſita ideo folia five oppofita femper ad latera ho .
rizontalia, five decuſſatim in diſtantia idonea modo ad latera ver
icalia, modo horizontalia ; ſivc alternatim pofita , aut & he
licis
Gg 88 3
 602 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 111.

licis modo ſtipitem ramosve ambeuntia una cum ramis , quibus

adnafcuntur , ita collocata deprehenduntur, ut quam pluri.
mum nurritioni arboris propagationique prodeſſe intelligantur,
ipſaque varietas diſpoſitionis non tantum inexhauſtam condi :
coris & reétoris mundi fapientiam loquatur, fed & peculia
rem cujusque indolis arborum utilitatem , non aliter melius con
ciliandam fibi habeat attemperatam .

Quia folia dicunt proceſſus plantæ varios, ut plurimum membra.

naceos expanfos, agnoſcunt, & fatentur fponte, imperfectam
hanc elle notionem , quam vulgus quoque habet. Cur
igitur non perfectior illi præferatur ? ſunt folia fimul umbra .
cula & regmina fruétuum ,
$. 606.
E quibus con Conſtant folia ex duplici cuticula plerumque viridi , ſupe.
ftent ? riori velut politiori , h . e . læviori calloſa , & inferiori rudiori
ſeu impolita , interceptis utriculis, viridi ſucco prædicis ; gau .
dent & venulis ſecundum longitudinem excurrentibus , & ple
rumque ramoſis, ſubter plerumque magis eminentibus & her:
bidi coloris, fuperius parum aut nihil, vel & inciſuras lineares
habentibus ad folem ofcitantibus , & quendam naétis ſplendo
rem , quo inferior caret facies. In arboribus plerumque petiolo
ab illis feparantur, lignoſa nondum ſunt, & quotannis deci
dunt tempore ſtato . Poſſent ideo dici partes arborum fibrofæ
& utriculofa 7 quotannis deciduæ . Præbent quoque um :

bram eo denfiorem , quo ipſa ſunt plura & majora ſeu am

pliora .
Periolo anne& titur folium plantæ , hic autem arbori , quod tran
ſpirat aquam fuperfuam , attrahic fuccum nutricium, ornat,
& umbram creat . Diſcernit Linnaus petiolum a pedunculo,

vel pediculo , qui perbrevis, eo quod hic fructum fert, ille fo.
lium ; hic promit nutritque fru £ tum ex arbore, ille gemmam
nutrit in arbore , exterius a pluvia , rore & c. illo fuccum præ
ſtando
 DENDROLOGIA GENERALIS. 603

ftando & fubminiftrando . Quando petiolus folium ingredi .

tur. Venas folii conſtituit , & in ramulos diſtribuitur, quas ve
nas alii nervos per folium diſtributos dicunt.. Melius a Plinio

venæ dicuntur & nervi articulique L. 16. c.24 .

§. 607 .
Ob miram , qua gaudent folia , diverſitarem , qua Principia
plantæ & arbores ipfæ iis veftitæ internoſeuntur , notari mere. divifionis fo
tur eorum diviſio, duplo nixa fundamento, ſcilicet nexu cum arbore, liorum .
& reliqua determinationemanifeſta . Nexus vel cohærentia

cum arbore fedem folii conſtituit , & radicem innatam arbori ,

ideo & hoc fundamentum dici poffet folii imum feu feflio. De
terminatio reliqua vero conſtructionem five conformationem
habicumque torius folii 'extra vel ſupra baſin complectitur :
ideoque & ſtructura folii dici poflet.

Linnæi Pbiloſophia botanica p.42 . folia conſiderat fecundum fim

plicitatem , compofitionem & determinationem . In compo
fitione ejus conſiderat ſtructuram aut gradus ; in determina
tione novas aliunde quam a propria ftruétura petitas . Bene

moner Ludwigiana Inſtitutio fimplicitatem & compoſitionem

referri ad petiolum , itaque ad fubdivifionem , fiquid judicare
valeo, reliéta Linneo ſua critica botanica .

S. 608 .

Sedes & baſis folii vel eſt ima ejuìs latitudo , vel petiolus, 2112 folia
teres circiter , ſeparans latitudinem folii ab arbore ; ſive baſis fint feffilia,
vel teres circiter eſt, vel lata . Itaque folia laræ bafis dicuntur qua pendula ?
fellilia, five periolo deſtitura ; fed petiolo prædita pedata penz
dentia f. pendula , qualia ſunt arborum pleraque. Linnæi novo
vocabulo petiolara vocantur; cui periolus dicitur promere fo .
lium, f. trunci ſpeciesque adnectens folium .
A la
 604 PHYSICÆ PART . III. - SECT . I. CAP . INI.

A latiori fede fertilia dicuntur folia, ut Plinio pira, non pen

dula. Sunt , ideoque feffilia quoque plerumque erecta.
Pendula vero fua gravitate petiolum deorſum flectunt, aut
plane recta cum petiolo dependent.

B. 609 .

Quæ perfo. Sellilia in arboribus folia vel integram ambeunt partem

rata & non arboris , cui adnafcuntur , vel tantum ejus partem. Priora
talia. dicuntur matri pervia f. perforata , uti caprifolii periclymeni;
poſteriora dipſaci tantum prenſantia, f. non perforata vel alli:
dentia , uci in palma & arundine, item equitantia , ut in acoro
vero aromatico & c . Poſient & alia dici æqualis proxime la.
titudinis; alia inæqualis , bali plerumque latiore .

Linnaus hæc refert ad inſertionem folii in baſin plantæ, ubi ſeſ.

file, decurrens, amplexicaule & femiamplexicaule , perfolia
tum & vaginans novis nominibus vocantur ; quæ fecernit

p.49. Philof. botanica. Quoniam & aliter perforata eſſe poſ

funt, quam ut ea transeat planta perfoliata , dici priora -por
fent ambientia vel circumdantia, poſteriora amplectentia, quia
amplexus etiam ex parte fit.

g. 610.
Varietas fo. Folia propemodum cereria & æqualis latitudinis dicuntur
liorum Jeſli. capillaria ; Linneo linearia ſuperne in cuſpidem exeuntia ſub
lium , ulata ; quæ linguæ fimilicudinem referunt, linguelata , fic &

clava & dolabra , acinacis , fimili formæ dentata , triquetra,

utrinque ſerrata canaliculata, ſulcata, deltoidea, plicata & coftis
lignoſis prædita dantur.
Figuras horum foliorum exhibet tabula I. Philoſ. botan. Linnæi
præter ultima palmæ , de quibus poftea. Capillaria folia Plinius
L.16. c . 24. , capillata & pungentia appellat ; Linnæus teretia
vocare videtur. Capillaria cum Ludlvigio eodem fenfu dicun
tur,
 DENDROLOGIA GENERALIS. 605

tur , quo tubuli capillares , quorum vel lumen capillare , vel

& tubulus fimul capilli aut fetæ diametrum parum multumve
excedir. , Germani folium capillare dicunt Tangel, abietis der
Tanne , quaſi dicerent abiegnum folium. Juvandæ claritatis
cauſa luber adjicere tabulas foliorum Linneanas, iis auctas, quæ
in illis non habentur, quorum numeros explicat ſuis nomini.
bus alrera tabulæ pars.

Dancur & compofita plantarum folia fellilia , v . c . bina,

terna , (Linnæo ternata foliis ſeſſilibus) his bina per unum in
termedium conjugata & c. Seililibus & illa adjungi poflunt,

quæ non pediculis, fed apicibus cohærent, pinnatra , five infe.

riori tantum apice , ſive in compoſitis altero inferiori , altero
ſuperiori, quæ foliola Linneo articulata dicuntur , & a numero
articulorum diſcernuntur. Cujusmodi habet in tabula tertia pin .
nata ſurſum inflexa, erecta, patentia , horizontalia, reclinata & re .
volata , eaque cuneta oppofita, item quaterna & ſtellata ; nec non
alterna , h . e.non e regione ſibi oppofita , fed per æqua fere infer.
valla a ſiniſtra & dextra matri ſuæ adnata . Qua ſuperficiem dantur
glabra, hiſpida, tomentoſa, piloſa & papillolà, tabula I. delineata .
V. 511
Folia corculum h . e. plantulam ſeminis includentia & Quid fit cory
alitura in vegetatione incipienda , dicuntur ſeminalia . Sunt illa ledon ?
quali placentæ & lobi nutritii plantulæ , five hemiſpharii fint,
ſive hemielliptica , five cujuscunque alterius figuræ . Dicun
tur folia feminalia eorumve placentæ uno nomine cotyledones,
Hirzblätter .

Philoſophia botan . Linnæi p.54 . vocat corculum novæ plantæ pri

mordium intra femen ; & cotyledonem corpus laterale ſemi
nis bibulum , caducum . Coryledonum difpofitionem vocat

placentationem ſub ipſa feminis germinatione ibid. p . 89.8

102. Plinio H. N. L. 25. 6.13. dicitur cotyledon ( integra) par
vula herba cauliculo tenero pingui folio & concavo , ut co
( Wolfii Phyſ. Tom . III. ) Hhhh xendices
 606 PHYSICÆ PÁRT. 111. SECT. I. CAP. III.

xendices. Selfilibus foliis cotyledones accenferi poffunt. Si

unicus lobus cotyledonis eſt, dicitur monocotyledon ; f
duo lobi dicoryledon . Exempla funt palma & prunus. ,
Lobi
feminales duo pları: slam ſeminalem includunt in parte inferiori,
ibique vafculis communicantibus firmiter utrique adhæret.
Quorum feminum non niſi unicus eſt lobus , in illis plantula
feminalis hæret in latere lobi in fede depreſfiori ſibi apta. Quod
& in cerealibus feminibus obfervatur. Fabrica loborum in
terna tota eſt ſpongiofa, vaſculis & cellulis contexta , quibus
fuccus vegetationc incipiente plantulæ conformatus feminali
fubminiftratur. Hinc lobi plerumque extra terram in prima

vegetatione prorumpunt , nec nifi in leguminibus ſub terra re

manent reſolviturque in fapam reneriorem . Siccato femine

lobi indurefcunt, retinentes tamen vim plantæ primigeniam

Salvam . Vid . Ludwigiana Inftit. Reg. Veget. S. 528.

feqq.

S. 612.

Quid paretto Parenchyma vocatur contextus cellulofus fub cuticula ex

Shyma fit ? tenſus, fuccofus & vaſculis ſucculentis (cartilageneisque) in

tertextus in Ludwigiana Inftit. R. Veg . $. 336. Eft igitur pa
renchyma fimile materiæ medullari & pulpoſæ foliorum
( S. 552. ) , dum folia feminalia conſtituir & cotyledones
(S. 611.).
Diverſa quoque datur foliorum feffilium aliorumque craſſities.
Quemadmodum folia Muſæ carnofa 5 lineas pariſinas craſſa ;
folia palmæ majoris fere fesquilinçam craffos habent nervos
figneos f . coſtas. Neque minus eorum latitudo variat. Quan
tum enim intereft inter folium myrti, fici platanive. Craftil
fima, inquit Plinius funt alno, carnoſa cupreſſo, latiffima fico,
viti , platano , palma duplicia L. 16. 6. 24. H. N. Irregularia
& extraordinaria in feffilibus foliis hic feponemus.

S. 613.
 DENDIOLOGIA GENERALIS. 607

§. 613 .
Foliorum in genere transverſas ſectiones intra gemmam irz. Folia trans
ftituit Linnæus, fiftitque in Tab. X. Pbiloſ. bot. eorum diverſitas. verfim feita
Ubi enarrat ſpiraliter convoluta , involuta , revoluta, condu , in gemma.
plicara,equitantia , imbricata , obvoluta, plicata, bis convoluta,
nvoluta oppofita, involuta alterna , revoluta oppofita, equiçan
- tia ancipiria, & triquetra , figuris illuſtrata. Conf. p. 105. feqq.

S. 614 .

Pendula folia admodum varia funt prædita petiolo optime Varietas fo

fibi conveniente. Pertinebat & in his ad manifeſtandam optimi liorum per
Creatoris majeſtatem , fapientiam & gloriam tanta foliorum dulorum .
& petiolorum varietas, ut quemadmodum in aliis rebus mun
danis optima quæque & plurima ſunt electa & creata ; ita exſta
rent in arborum quoque foliis documenta autoris infiniti in
multitudine & incredibili fere & artificiofiflima ſtructuræ pen.
dulorum diverſitate. Jam pro natura foliorum petioli quoque
erant inftruendi, ut illorum fini conſequendo apprime conve .
nirent (9.477 . ). Et petioliigitur & folia pendula mira ſecom
mendant varietate.
Uti in foliis feffilibus ſedes & folium differebant: ita in pendulis

perioli & folia ſeorſum ſunt conſideranda , ut reéte a ſe invi

cem internofcantur , quoad ordinariam corum ſtructuram .
Extraordinaria enim ncc frequentia ſunt, nec multa, & inter
ordinaria facile animadvertuntur.

§. 615 .

Petiolus vel fimplex eſt,

& unico folio proprius, intra Petiolus vel
quod medius porrigitur, & ceu nervus hinc inde vel utrinque fimplex, ef
divaricatur, & velut in ramulos dividitur ; vel compoſitus, e vel comp
pluribus ſimplicibus, qui plura parit nutritque folia. Id quod tus.l.concre
fic bitariam , dum plures petioli coaluerunt & in unum con- tus , f. diſcreo
Hhhh 2 creverunt, tus.
 608 PHYSICA PART. 111. SECT. I. CAP. 111.

creverunt, itaque concreti merito appellantur, & concreta quo

que folia ſuſtentant ; vel dum primarius a lateribus in ſitu hori.
zontali dividitur in ſecundarios f. laterales , antequam folium
ipfum ingrediarur ; qui ideo difcreti dici merentur , & fin .
guli diviſi pecioli ordinario fimplex folium ſuum habent, quod
intrant & in eo ſe in minores per folii membranoſam & utri
culofam parenchymatis texturam viridem diffundunt. Quæ
in ipſa gemma quoad primordia ſtructuræ poftea evolvendæ
jam ſolent ita formata apparere, ut diſcerni vel nudis oculis a fe
invicem diſſecta pollint (S. 613. ) .
Foliorum differentiæ non potuerunt non ab initio mundi inde in
oculos animantium incurrere & ab illis diſcerni, prout inſecta
ſibi proficua folia difcernunt a noxiis, & illis veſcuntur, ab his
abhorrent. In Paradiſo protoplaſti fici foliis fuam tegebant

nuditatem Genef. III. 7. Quasdam foliorum differentias no

tavit Ariſtoteles L. I. de Plantis c . 4. feq . Plures commemo
rat Plinius H. N. L. 16. c.24 . majori autem cura eas diſcreve
runt Linnæus in Philof. bot. & Ludwigius in R.V.

B. 616 .
Outuplices Aliis foliis petioli ſunt breviores , qui pediculi dicuntur ;
petioli ? aliis lovgiores, omnes vero in baſı vel ortu ex arbore paullo
ſunt ampliores , quam in progreſſu & ingreſſu in folia , ut ad .
teretem figuram conformentur. Linnæo ſquama petiolo utrin .

que adſtans audit ftipula p. 5o. 1.c. Quæ cum attentior docet
obſervatio , tum & ratio finisque eorum , ut eo plus alimenti
ex arbore imbibere, & viciſſim præparatam teneriorem fapam
infundere gemmæ perficiendæ polfint, cujus folia ſunt nutri
ces ( S. 605. ).

Pediculo brevi ſunt folia oleæ & ilici, longo vitibus, tremulo
populis , & iisdem ſolis inter ſe crepitantia (rauſchend), infetta
pečtinum modo ( ideoque compoſita) piceæ & abieti tribuit
Plinius
 DENDROLOGIA GENERALIS . 609

Piinius H. N. L. 16. 6. 24 . Brevitare ſua alia folia vix lineam,

h. e . 11 pollicis æquant ; alia vero , præfertim ramoſa, ali .

quot poilices ſuperant ſua longitudine. An folia fpeétari pof
fint ue ſeparata (pars germinis & gemmæ , in arbore latentis,
idco erumpens in conſpectum , ut illi fubtiliora præparet ali

menta , quibus perficiatur eo usque, ut futuro anno plerum

que, feu poſtea calore & humore idoneo accedente in arbo
rem aut flores excrefcat, nunc non diſcepto , aliis hanc quo
rundam opinionem excutiendam relicturus. Sufficit adnotaffe,
quædam folia ope humana in arborem converſa fuiſſe..

§. 617.

Ala foliorum vocatur angulus ſuperior inter fo . Quid ala fo

lium & ejus genitricem .. Ludwigiane Inft. R.V. S. 72. eam liifit ?
dicic angulum , qui a caudice & parte adhærente , ut ramo , pe .)
tiolo & c. formatur. Ubi dubium relinquitur, firne angulus in.
ferior, an fuperior vel lateralis intelligendus Ciceroni ala dici .
tur articulus.

Lib. de Senect. c.15. ineunte vere in his ,quæ reli& ta funt , exi .
ftit tanquam ad articulos farmentorum ea, quæ dicitur gemma.

. 618 .

Gemme arborum ut plurimum in ala foliorum emergunt, Quid nafea

tumque oculi appellantur. Experientia luculenta hoc doce- tur in alis ?
mur, dum attendimus , ubi eruperint gemmæ, quando folia
decidere cæpere. Patet vero illud quoque ex præcipua folii
functione, qua potillimum embryonem gemmæ præparato
ſucco conveniente ejus tenericudini nutrit, eique emerſuræ ob
ftetricis loco eſt ( S. 605. ) .
Gemmæ tanquam tubercula excreſcemia f. capitula ſquamoſa vel
ex radice , vel ex trunco & ramis in primis ex alis foliorum
prorumpunt. Gemma ex alis foliorum producta, oculus, ex
Hh hh 3 radice
 610 PHYSICA PART. 111. SECT. I. CAP. 111.

radice orta ejus fecus vel ( olonis embryo, interdum turio vo.
catur , monente inſtitutionc Ludwigiana 6. 539. quanquam ex
Columella non faris paret, quid per turionem denotarit, quando
conciſis in vaſe olivis, ſuperfufo defruto , immittere jubet lauri
turiones , ut olivas deprimant. Quare interpretes a curripes
titum effe nomen autumantes turionem explicarunt per teneri.
tatem fummitarum ſeu tenerum ftirpis acumen . Forte non

niſi folia lauri ( virides gemmas ejus pondere oneratas innuere

voluit.

A
§. 619 .
Rationes fo Folia pendula variis ex rationibus dividuntur & in

lia pendula ternoſcuntur, fcilicet conſtructione, f. ſitu & ſtructura in ortu ;

difcernendi. ordine, figura & ſubſtantin. In fitu obſervatur pars f. locus ar
boris, unde oriuntur ; & modus ac ordo cohærentiæ petioli
cum arbore ; tum petioli cum folií membrana . Vid . Ludwigian .
R.V.8.66.feqq. Ubi differentiam a ficu petitam certiorem re
liquis ait, etſi ad definiendas plantas raroſufficiat. In figura
attenditur abſolute ſuperficies , circumferentia ejusque mar
- comparate ejus fimilicudo cum aliis corporibus
go & apex ;
motis. conſiderantur volumen , pulpa, vires, nervi,
Subſtantiæ
emine ntes tubulique . In exortu foliorum nonnulla velut dua
bus exiguis alis inſtruuntur, quæ ſubalata , aut cordiformi ex
ordio ſeparato, quæ ſubcordara dici poffunt.
Linneana foliorum generalis divifio Philof. botan. p. 42. 1. 83.
fpectat corum fimplicitatem , compoſitionem & determinatio
nem . In fimplicibus, quorum petiolus unicum gerit folium ,
diviſiones perit a circumſcriptione, angulis, margine, ſuperficie,
apice, fubſtantia. In circumſcriptione conſiderat peripheriam
absque ſinubus & angulis : quos vocat partes prominentes
folii horizontalis ; finusautem diſcum folii in partes ſecantes;
apicem extremitatem folii, in quam definit; marginem oram
extre
 DENDROLOGIA GENERALIS. 611

extremam folii ad latera , intacto ejus diſco ; fuperficicm ,

diſcum folii ſuperiorem vel inferiorem tegentem ; fubftan
tiam denique folii conſiderat fecundum latera. Quæ ipfi lu
bentes relinquimus. Compoſitum , cui plura ſunt folia in uno
petiolo , ſpectat fecundum ftru & turam , quam dicit foliorum
inſertionem & fecundum gradus, per quos innuit fubdiviſionem
petioli communis. Determinationem vocat notam aliunde de.
ſumtam , ut a loco, fitu, infertione, directione.

§. 620 .

Quoad fitum folia vel ſunt ſeminalia , feu omnium prima Folia femi
(8. 611. ) , quæ femini jam infunt, & ex ejus lobis plantulam nalia & gem .
intercipientibus ſ. cotyledone emergunt ; vel gemmaria f. ſe- maria .,
cunda, quæ germen aut gemmam alunt foventque; five prod .
eant e radice, live ſtipite , five ramo, five ad foris exortum ;
unde appellantur radicalia , candicalia, & ſubalaria, dum ad rami
exitum inferuntur, ramea & floralia. V. Linnæi Pbiloſ. botan.
P. 48. Quando lobi non transeunt in folia , ſed manent ſub
terra, nutriunt ea tamen.

g. 621 .

Ratione cohærentiæ petioli cum arbore feu ortus, alia Diviſioexor .

ſunt ob angulum acutum oppreſja, vel erecta , alia dependentia, tu petita.
alia horizontalia obrectum ; item alia ſingulatim adnaſcuntur,
alia conjunctim uti 2.3.4 .& c. quæ faſciculata Linneo autconjugata
dicuntur, & veluti feffilia ad fe invicem , quæ infecta pecti
num ritu Plinio dicuntur ( 5.616.not . ) , ex eadem gemma exclu .
duntur . Concreti petioli folia ſuſtinent concreta (S. 615. ) V.C.

duo, tria & c. Quemadmodum & cales fructuum pedunculi

dantur.

Betala, v. g. alterna habet conjugata 2 & 3. niſi certium defeétų

nutrimenti deeft, raro quartum adeft in fafciculo .
. 622 .
 612 PHYSICÆ PART. 111. SECT . I. CAP. 111.

§. 622 .

Ordo folio Ordinis intuitu in ſitu alia funtirregularia, alia regularia folia.
runvelre- Irregularia fixo ordine carent, ideoque fparfa pallim dicuntur,fi
gularis eft, rara , & ſi denſius copiofiusque matrem ,caulem velſtipitem , unde
vel irregula naſcuntur, veſtiunt, conferta , fi vero fquamarum vel imbri.
ris. cuin ricu libi invicem imponuntur, imbricata, ut in tilia erica
que. Regularia vel e regione ad latera ſibi opponuntur, per
paria, quæ oppofita audiunt; vel per gradus dillica func, five
in oppoficis tantum lateribus, ſive ſpiraliter circa matrem , quæ
communi nomine alterna , fpeciali alternatim oppofita, & ſpi.
raliter alternantia dicantur . Si arboris vel rami peripheriam
copiofe ambiunt, verticillata , & dum ftellæ radios imitantur,
ſtellata nuncupantur. De faſcicularis v . 9.621.
Quia numerus oppofitorum eſt indefinitus in præmiſſa explica
tione, ille addito numero definietur , v. c . quod fit oppo
ſitorum par unum , paria duo &c.; vel quod fint comparia
2. 3. 4. 5. &c. Similiter determinari diſtantia alternorum pot
eſt in craſſitie trunci data ; & numerus fpiralium , in una
{pira, ejusque ab altera diſtantia poteſt .
$. 623
Inſertio in Propter inſertionem petioli in folium , ordinaria ſ. uſitatiora
folium vel arborum folia in partem inferiorem ejus marginis ingrediuntur
,
ordinaria per medium membranæ ejus excurrunt , & in ramulos verſus
vel extraor- latera, & fibrillas reticulares & utriculares totius folii diffundun.
dinària . tur in arboribus . Extra ordinem vero in nonnullis planus in.

feriorem ſuperficiem folii ſubit , ibique illud ingreditur & ſe

in illud expandit, ut in ricino , quæ folia peltata Linnæo dicun
tur. Compoſita articulata apicibus in alia inſeruntur (S. 610.),
præter extremum , cujus extimus apex folium finit.
§. 624.
Varietas ſu Quodad ſuperficiem foliorum attinet, illa confervandi fo
perficiorum lii & 10x & arcendæ caufa vel planitiei glabræ fic fatis reſpondet,
velab
in foliis.
 DENDROLOGIA GENERALIS. 613

vel ab ea recedit. Priori caſu ſuperficies pinguedine ſua vel nitida

& quadamtenus ſplender, ut ſuperior vei omni caret ſplendore,
uti inferior plerumque vapores receptura ; item vel unctuoſa
a viſcoſo humore apparent, vel glabra (lævia) tantum , eaque

omni inæqualitate deſtitura, aut punctis veſicularibus papillofa,

vel excavatis adſperſa ſeu punctata ; nec non quoad colorem
vel viridia plus minus , vel glauca , vel nigricantia, vel quafi
deargentata aut deaurata circa marginem . Poſteriori vel hir

futie quadam reguntur , uti toinentoſa , quæ propter villos vix

conſpicuos cana aut albida apparent ; lanigera quafi, velut
telis araneæ obfira, pilofa , pilis paulo longioribus, aut biſpida
quaſi ſetis fragilibus periperfa ; vel ſcabra ſunt ob cubercula
rigidiuſcula in diſco earum obvia , vel aculeata propter pun
gentes quaſi aciculas aut fpinas; velrugofa ob venas diſco con
tractiores aut depreſſiores ; yel ftriata ob lineas in longitudine
depreſſiores & fere parallelas ; vel plicata aut plicabilia Aabelli
inftar, ut in quibusdam palmis ; vel carrinata ob profundum
longumque per medium folium ſulcum , quorum plures &
minores folia faciunt ſulcata vel canaliculata ; vel concava ob
marginem diſco arctiorem ; vel venoſa ob venas ramofiores fo .
lito vel nervoſa, cun vaſa fimpliciora absque ramulis a baſi ver
fus apicem extenſis , uti Linnæo placet p.45. Pbiloſ. botan . quo
nomine illa mallem appellare , quæ inferiori ſuperficie emi
nentiores folito ramos pecioli exhibent , ut jure inter in
æqualitates ſuperficiei ponerent . Huc & pertinent trique
tra tribus veluc hedris donata ; & oblonge rotunda vel cy.
lindracea.

Quæ Ludwigiana Inft. R. Veget. de his habet, legi poſſunt illius

5.79 . unde colorum petii proditam ibi differentiam , in Linnao
tantum uno nomine indicatam , folium coloratum , quod alium
quam viridem induic colorem . Glabra & nitens ſuperficies
fua oleoſa indole obeſt, ne ab aqua pluvia corrumpantur,
( Wolfii Plys. Tom . III.) li ii Quod
 614 PHYSICÆ PART , Ill. SECT. I. CAP . 111.

Quod & præſtant pili , lana & ſuſpendendo guttas, & fimul ex
cernendo, uti fpinæ, fuperfluos humores.

§. 625 .

Que folia Ratione circumferentiæ , ſ. circumſcriptionis alia funt

Jint rotunda, angulofa utcunque, alia rotunda varie, f. angulorum expertia.
qua non ? Rotunda quoque dicuntur integra, quia eorum perin.eter an .
gulis & ſinubus deſtituitur, quibus ejus partes a fe invicem ſe.
pararentur. Anguloſa latiori ſenſu non tantum ftriéte dictos

angulos , fed & finus curvos qualescunque complectuntur,

ideoque diſecta in oppoſitione ad integra in Ludwigian. R.V,
( 8.75 .) appellantur.

§. 626 .
Rotunda Rotunditas perimetri foliorum variam babet differentiam .

quotuplicia Alia enim ſunt orbiculata, circulo quaſi circumſcripta, vel quo
nt ? rum diameter ubique fere eſt æqualis. Alia ſunt elliptica quam
proxime ; alia ſunt ovata, quorum baſis rotunda amplior eſtapice ;
alia dantur fere parabolica ſuper bafi diverſa ; alia fpathulata cla
votave, h.e. ovata inverſa ſuper baſi longa anguftiore, niſi pror.
ſus lineari; alia cucurbitina , vel oblonga auguſtioribus ex
tremis rotundis ; alia cuneo longo ſimilia, fuperius tamen ro
tunda & in medio excavata, quæ Linnæo cuneiformia, mihi
cucumerina pendula viderentur , ob fimilitudinem cum diſſe
eto per medium cucumere longo, ſed inferius perangufto &
petiolum æquante.

g. 627.

Angulofa fo Anguli in perimetro folii prominentes majores præbent

lia . folia longa, anguſta , unico mucrone valde obtufo inſtructa,
unde lanceolata vel mucronata vocentur ; linearia lineaml
.
io pollicis vel is æquantia , æqualis ubique anguſtiæ , utra
que
 DENEROLOGIA GENERALIS. 615

que extremitate obruſe mucronata : fubulata, inferius linearia,

fed verſus apicem fenfim in culpidem acutam exeuntia ; ace
roſa tribuit Linnæus pino, abieti , taxo juniperoque, & expo
nit per linearia , perſiſtentia, quæ Plinius l. 16 C.24. rectius di
xit capillacea & capillata ; trigona 1. triangularia varia, quorum
diſcus tres fiftit angulos prominentes ; fic & quadrangularia ,
quinquangularia & c. dantur.
Triangularia duos ad latera petioli angulos habent, petiolo in an
gulum obtufum intus recedentem inſerto , latera non prorſus
recta , fed quadamtenus curva ſunt , & in eo , quod ſagitta
tum vocatur, minor eſt latitudo, anguli vero acutiores, ideo
que & inferior acutus eſt. Similia in quinquangularibus ob
fervantur & polygonis, interiores angulos obtuſos, prominen
res acutos nactis.

g. 628 .

Sinus non ut anguli , fed ut diſſectiones folii curvæ Varietas dif

magis minusve profundæ latæque apparent ; iisque folia gene. ſektorum fo.
ratim ob paucos ſinus minores vel majores ſinuata ; & fi multi liorum .
inſunt finus , finuofa dicuntur ; ob ſegmenta cuſpide acuta ſi
nubus linearibus faéta, filla dicuntur, aut & eroſa, dum cavis
formancur lineis coëuntibus ; & a numero ſegmentorum , bi
fida, crifida, quadrifida, quinquefida, tandem multifida. Sic
& dantur, quorum nulla eſt cuſpis, fed extima ora cordata,
cum in folio fimplici, dum in quinquefido &c. Quando ſe.
gmenta tenuium foliorum formam angulo mixtilineo æmulan
tur & inter fe coalica folia lobata liftunt, dum illa foliola ut par
tes majoris folii dicuntur lobi, a quorum numero nomen for
tiuntur, ut dicantur novis nominibus biloba, triloba , quadri
loba & c. a quibus Linnæi palmatum pinnatifidum non videtur
eſſe ſegregandum . Diviſa usque ad baſin , partita, bipar
tira & c.
Ii ii 2 9.629 .
 616 PHYSICB PART . 111. SECT . I. CAP. III .

S 629 .
Marginum Ratione marginis folia diſpeſcuntur in plana & in curva. Plana
varietas, & æquabilia vel gaudent margine integro ſeu continente, vel
interciſo. Cujusmodi ſunt propter curvas longiores promi
nentias dentata oblonga,& c. propter breviores , crenata magis
minusve ; propter acutas ferrata ; propter minutas inæqualium
laterum eminentias acutiores, ciliata & laciniata, quæ & inter
lobara dantur. Quibus accedunt lacera difformiter & fe

paranda finubus retrorſum ceu uncata. Quæ plana non funt

incurva, undulata dicuntur, cum nonnihil lurſum deorſumque
laxius flexa ; majori autem & frequentiori flexu profundo præ
dica , criſpa, minori rugoſa , item cartilaginea , quorum
margo peculiari cartilagine firmatur.

§. 630.
Apicis varie Quando apex generatim vocatur pars marginis ſuperior,
tas ,
recta ab inferto periolo diſtans, ille ab ordinaria marginis con
formatione recedens , extra ordinem aut defectu aut excelſu quo.
dam infolito diſcernitur. Priori caſu qua deminutum apicem folia
dicuntur emarginata f. bifida acute,aut obtufe præmorſa, aur curve
retufa & truncata linea transverſa f. acuminata. Pofteriori
autem valde acuta , ſ. obtuſa, cirrata filo longiori , recurvata ,
aut filis ejusmodi pluribus cirroſa, quibus amplectitur vicina.

$. 631 .

Diverfa fo. Ob fimilitudinem figuræ dantur cordata , erecta & in .

liorum fign . verſa bafi , reniformia ad periolum , lunata utrinque ad petio

lum , angulis poſticis, lanceolata , h . e. oblonga fere linearia,
utrinque verſus extremitatem , attennata ; ſubulara linearia api
cem verſns attennata ; fagittata ſunt triangularia, baſi excavata,
angulis pofticis inſtructa; haſtata triangularia bali lateribusque
excavatis , angulis patulis ; panduræförmia inferne latiora,
lateri.
 DENDROLOGIA GENERALIS. 617

lateribus coarctata & oblonga & c. enli , acinaci, dolabræ ,

linguæ fimilis.

S. 632 .

Subſtantiæ caufa in tenuia & pulpoſa , eaque vel ſucculenta, Subſtantia

vel exfucca, dirimuntur. Pulpoſa dantur fæpe perlonga, lata, differentia.
& craſia, ut in calamis præfertim exoricis majoribus, in aloë,
mula & palmæ , capite humano majores nuces ferentis, folia
16 pedes longa , & prope ftipitem pedis fere crallitiem adepra.
Præterea obſervantur nervoſiora, quorum nervi craſli ultra ſu
perficiem eminent, & canaliculata 1. fulcata ſimplici vel multi
plici canale excavata inveniuntur , veluti in cavos cylindros.
Quanquam hanc potius ad fuperficiem referrem , quam ad fub .
ftantiam ; Linnæus autem inuſitate ſubſtantiam refert ad folii la.
tera , quare & teretia, & tubulofa, gibba , compreſſa, de
preſſa, triquetra , carinata , plana & c. eodem refert. Majori juread
ſubſtantiæ differentiam pertinerent diverſæ vires & qualitates,
odorum & faporum , quibus vel per ſe integra f. in juvandis,
ſ. necandis aliis gaudent, vel adhibita certa enchireſi, uti digi.
tis compreſſa, vel comminura in pulverem & c. vel chemice
tractara .

§. 633 .

Jam notandum eft, mixta varie, ex bis conjunctim fumtis , Folia fimpli
folia conftare :
quæ ideo non moramur, quia facile cuique cia mixta.
erit nomina conjunctarum affectionem in illis deſcribendis fimi.
liter conjungere , uti res in illis funt conſtructæ , ut præcedant
primariæ in univerſo folio occurentes , fequantur ſecundariæ,
alicubi tantum , v. c. in margine , periolo & c. notandæ. v. c.
tomentofà paſlim ; 'vel elliptica ordinaria ( quorum axis minor cir
citer eft majoris ), comentoſa ubique & crenata. Sic orbiculara
e medio decies plicata in angulos marginis mixtilineos , item
li ji 3 orbi.
 618 PHYSICA PART . III. SECT. I. CAP . 111.

orbiculacum criſpum ſepties e medio plicatum . Longius ſo .

lito cordarum in (bali ) peciolo , marginis repandi ; longius
cordatum in baſi, margine ciliato & c. Similiter poteft & pro .
portio longitudinis latitudinisque, etſi extraordinaria eft, craf
ſitiei exprimi , ut una dimenſione v . c. ad pedem relata, V. c .
ſemifli, beſlali, bipedali, diéta cæteræ fimul pateant.
g. 634 .
Folia diſcre. Folia compoſita vulgo , reétius diſcreta petioli primarii
ta varia . Pe
aut ſimplicis perioli prolongati ſunt, aut diviſi (S. 615.) .
tiolo prolongato vel inſident pinnata paria æqualia s , vel in
æqualia, tria paria æqualia majora cun ulcimo impare , & in
ter inferiora bina intercepta tria paria minora , quæ pertinent
ad (8.592.); vel pediculis inſtructa parias , quibus ultimum
impar accedit , omnia furſum f. ſemiſſe innata , h . e. pinnaris
præter rotundam baſin fimilia. Dantur & prope pinnata pa
ria longiora clavata , apice cirroſo prædița . In diviſo tria
mediocria f. unum par cum impare ; vel quinquies oppoſita

erecta ſemipinnara cum impare extimo ; vel ter oppoſiti pecioli

finguli quina gerunt paria pinnata utrinque, quæ vipinnata , &
fi oppoſiti petioli , denuo in oppoſita tria pinnatoruin foliolo
paria diſtribuuntur, tripinnata ,cum impari quoque perexigua
rum
quædam obſervantur. Denique occurrunt & in petiolis pro
longaris diviſis foliola ſeu cordiformia terna peciolis ad exitum
furcatis, feu cum duplici alio periolo, velut parentibus ſuis con
nexis , qui furcati petioli cum rhombos efformant; ſeu ſemi

pinnata ter tria ; ſub bis ternis & hæcſub ternione extimo ; feu
elliptica oppofita terna cum medio vel extremo im pare. Nervi
& venæ in foliis plerumque compoſitorum litum petiolorum
æmulantur.
Linnæus quibusdam aliis utitur pominibus v . g . pedatis, ternaris,
biternatis , triternatis &c. nimium ab ufu recedentibus.

Quod lyratum appellat, ad dentata oblonga potius referatur.

S. 635 .
 DENDROLOGIA GENERALIS. 619

g. 635 .
Mixtis ratione pecioli & fellionis accenſeri merentur pe. Folia feffilia
tiolo unico inſidentia ſellilia ſinuata vel digitata, qui non funt & pendula
ſinus, ſed inciſuræ , uti Linnæi ternarum (trifolium ) foliis ſelli mixta.
libus, & feptem foliis per paria inciſis cum intermedio , paullo
cæteris longiore . Porro 4 pinnatorum paria cum trium inter
jectorum pinnis ſuper eodem petiolo , quæ Linnæo dicuntur
interrupte pinnata ; & 4 ſellilium paria cum extimo impare &
intermediis tribus brevibus, poculi fectioni reſpondentibus ,
fuper eodem peciolo rectius prolongaro, quæ Linnæo dicuntur
pinnata decurſive poſſent & bipinnata mixta vocari, quia uti
palmata, pinnatifida apparent ſuper cuneis truncatis .
Optandum quidem eſſet, ut proftarent uſitata foliorum nomina,
quæ cum non dentur, nova quædam fuerunt adſciſcenda. Ni
mis pauca funt & generalia , quæ Plinio debemus c.24. L. XVI.
H. N. & ab arboribus interdum dicta, ut querna populea, ili
gna, ficulnea , ederacea ; item finuoſa, angulofa, divifa , cir
cinata, inſecta, tremula , ramuloſa, denſa, rara, gemina, diſ
poſita, inordinata , & c. fine definitione nominata , aut in.
terdum exemplo declarata uti diſpoſita myrto, longa viti & c.

S. 635.

Arbores, dum vigent & vegetantur, quotannis in omnes De annuis

creſcere dimenſiones, & præſentis & omnis præteriti ævi obſer- arborum in .
vationum memoria compertum eft fatis fuperque. Extendun . crementis
tur enim & augentur radices ſub cerra , & fuper terra augeſcunt quid notan
craſlitie, excelfitate, & amplitudine, niſi prohibeantur. An . dum ?
nua igitur capiunt vegetando íccrementa & novas acceſſiones
priori magnitudini ſalvæ ſuperaddidæ ; quarum rationes diſtincte
ſunt excutiendæ & explanandæ . Notandum autem eft, incre.
menta arborum naturalia ſemper eſſe arboreæ & ejusdem indo
lis, cujus eſt mater ; niſi per infirionem affinis alia in illa cre .
ſcar,
1

620 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP . 111.

ſcat, aut utcunque cum illa concreſcat in eandem aut compo .

ficam ſtirpem . Hinc & arbores dici poſſunt plantæ quotan
nis novas arbores circa ſupra & extra ſe ad latera ( per ramos)
gignentes.
§. 637
Crenicnta al
Quia amplius creſcunt arbores quotannis illæ ſuccreſcunt
titudinis
longius quaquaverſus dum arboris incrementum durat (S.636.).
Junt arbores Sed arbores quotannis creſcunt ut arbores & in altitudinem,
nova. & in amplitudinem , experiencia ceſte. Idcirco arbores novæ
non tantum ſunt ad latera ſtipitis, excreſcentes , fed & ipfius
ftipicis annua altitudinis incrementa , ſeu auctæ arboris ex.
cellicates cum ftipitis, tum ramorúm . Quia gemmæ

in extremitate ftipicis & ramorum natæ turiones. vocantur

aut cymæ , ex his enafcantur e medulla media crementa longitudi
nis earum. Sunt igitur hæc ceu acceſſorii ſtipites inferti prio
rum medullæ , qui quotannis prolongantur, & novas addunt
arboribus arbores, quanquain vulgo tales non eſſe videntur. Ge
neratim igitur acceſſiones annue incrementorum in altitudinem &
longitudinem , arbores novæ funt arboris e gernma ſuprema feu ex.
tima oriunde ( S. 630.).
De turione vit. notata ad 9.618 . Hic fequimur illos , qui cum
Antonio le Grand in Inſtit. Philof: p.534. teneriores ſurculorum
apices, (quos Plinius delicatiores coliculos (cauliculos) vocat)
vel fummitates paſſim ita dici obfervarunt, qui ab aliis cymata,
1
latius accepta , appellantur. Non funt igitur curiones niſi
gemmæ arborum fummæ, feu apicum germina , vel tenerum
progerminans arborum cacumen . Cymæ vel cymata dicuntur
Græcorum nomine xunp.a.7a færus brallicæ , rapæ & c. Vid.
Plin . H. N. L. 19. 6.8.
S.- 638 .
fint ar
Quid Incrementa arborum in craffitiem , priorem truncum vel
borum anni arborem ambientia & includentia, itidem ſunt arboreæ & ejus
dem
 DENDROLOGIA GENERALIS . 621

dem cum gignente matre indolis atque naturæ . Difcerni alburarm

& appellari illi folent extra Zonam torridam , ubi plerumque quc.
minus aut vix internofcuntur circuli arborum annai (Jaby .
wachſe), a nonnullis itidem curiones diéti minus convenien.
ter . Sunt igitur annua arborum craſiitiei incrementa , arbo
l'um anni, (annuli) , produne ſua vel anguſtia vel amplitudine
annorum fterilitarem fertilitatemque, & hieme denfiores fiunt
ac æſtate. Conſtant ex tubulis arboreis matrein cingentibus
adnaſcendo , & velut agnatam ejus veftem annuain conſtituen ,
tibus, quæ dum annicula eft, alburnim audit. Sunt igitur novæ
arbores matrem circumdantes, vel circa matrem quotannis
nacæ & cum ea coaleſcentes; vel arbores ſub cortice natæ e li .
bro, aut libri arboreſcentes. Dum liber jam ligneus evafit, eſt
nova arbor tubulosa .
Lignum annotinum & recens paucorum annorum debilius mol ,
liusque eſt annofiore, ideoque eſt corruptibilius & ad ædes & c.
ineptius, ac Spint noftratibus audit.

f. 639 .

E trunco ftipicis oriuntur & diffunduntur rami, qui ge . Quid fit r4 .

nerarim fint planıx laterales congeneres ,ſpeciatim novæ " arbo- rnus ?
res diver fa a ftipite directione (per germina ſua ) matri innatæ
( feu radicatæ in matre). Ludwigiance Inſtitutioni R. V. 8.57.
rami funt diviſiones caudicis ipfi ut plurimum fimiles , fed tan
tum minores . Proprie caudex non dividitur in ramis , ſed
rami ſunt caudicis progenies , vel germina in eo radicata, arbo.
rem propagantia & multiplicantia , cum quot ramni, tot novæ
ſint arbores e pricri enaræ . Vulgo rami dicuntur arboris bra
chia improprie dicka.
Ariſtoteli L.I. de Plurtis c. 4. Tega.Quedes, Nebenſchüſslinge f.
Spröſslinge, ſtolones ſunr, qui e radice arboris pullulant; rami
vero, qui ſupra in arboribus nafcuntur. Vti folia comparat cum
Kk kk coma
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.)
 622 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP. III .

coma , pilis & cornubus deciduis , ita ramos perpetuos mem

bris & arcubus. Theophraſtus ramum dicit id, quod a caudice
fillum multiplex fpargitur. Quod rami ſunt ſuper terra, idem
radiculæ laterales funt in radicibus fub terra . Sed & unicus

ramus exhibet arborem arbori ingenitam. Ramalia dicuntur

rami caduci decuſſique.

§. 640.
Frondes quid
Rami virides foliis ( veſtiti ) præditi dicuntur frondes .
fint ? Arbores igitur, caudices & rami frondeſcere dicuntur, dum
e gemmis folia excludunt & virefcunt. Uti e ſtipite prorum
punt rami , ita & e ramis prodeunt rami ramorum , dum ex
eorum gemmis ramuli nafcuntur . Sic & e frondibus nafcun
tur frondium frondes ; frondes igitur ſunt frondiferæ , & fron
deſcunt extruſis gemmis , l. gemmis progerminantibus .

A ferendo dictas putant Etymologi, quia ferunt folia & um.

bram & à vento feruntur feu agitantur. Græcis dicuntur
Jados, plebi inferioris Germaniæ , Tälge, cultioribus germa
nis , grine Zweige, vel May a meofe, quo apud nos rami vi
rent. Ubi vel ſtipes in duos ramos difcedit, vel e loco ar
boris alio prodit ramus , ibi duæ fiunt arbores loco unius,
a qua biſcétione Zweig dictus videtur. Angulus , quem for
mat ramus cum loco arboris ſibi natali , dicitur finus, cum raro
acutus habeatur, aut re&tus exaéte. Nonnullis arboribus ramo
rum loco ſunt folia valta.

g. 641 .

Stirpis arbo Posſunt rami dividi in primarios, qui ex ipfo trunco nati
rea genealo. ſunt; & ſecundarios, qui ſunt ramuli ramorum , & ipfi in ra .
gia. mos vel'ftirpes quoque fuccreſcentes. Quare rami arborum
aut primarii ſunt, aut ſecundarii. Secundarü, quia rurſus alios
præbent
.
DENDROLOGIA GENERALIS . 623

præbent ramos & diffundunt, & ipſos frondiferos, expe

rientia magiſtra : darur quædam velut ftirpis arborum cujus
que familia , & progeniei ſeu propaginum genealogia . Si
nempe rami primarii ſpectantur , hi ſunt ftirpis quali liberi ;
ſecundarii ſunt quaſi nepotes ftirpis ; horum rami ſunt ſtir
pis velut pronepores ; pronepotum rami ſunt ftirpis quaſi
abnepotes &c. ( 5.477 . fe79.). Surculi funt ramuli horni, vel
annotini Reifer , qui inferi aliis folent.
Quam innumerabilis hinc evadit arborum vel unius tantum ſpeciei,
immo individui, genealogia propagatioque . Sumamus e . c.
quercum primevam , quam , quia Linneas Philof: bot. p
refert quercum celandicam 260 annos natam , 300 annorum
ætatem culife fingamus . Qua pofita ætate habuiffet 300 in
crementa annua altitudinis , & 300 craſſitiei ; fi ramos tan
tum duos quotannis peperillit , 1200 ipſi ramifuiffent. Omif
fis nunc gemmis , fi mille quotannis prodierunt glandes , per
annos 300 tuliffet 300000 . Quot non aliz quercus in
didem per ftolones e radicibus enatos , per glandes alibi terræ
immillas , & ficulei quercuum novarum propagationem inde
proveniffent ? Quantum inde prodiiffet quercetum intra 300
annos ? Unde de pluribus fæculis, v. c. 16 ; usque ad di
luvium judicium fiar.

S. 642

Ordo ramorum in quibusdam arboribus eft regularis, in De fitus ra

aliis irregularis aut varius : Sunt enim , in quibus ramiquotan . murum co- .
nis coronam radiatam ramorum circa verticem efformant, uti in rona.
picea & abiere. E quibus coronis numeratis parent annua al
ticudinis incrementa , ſeu ætas arboris innoteſcit. Inde coqui
rudiculam , den Quirrl, vel Querrl demto cortice , & ramis im
pari diſtantia a natali ſeminario abſcillis obtinuere , quo cibaria
juſcu laque gyro repentino intra manus comminuunt commi
Kk kk 2 ſcentque.
 624 PHYSICA PART . III . SECT. I. CAP. 111 .

ſcentque. Notavi & alias arbores ramis minus regulariter ſpar

fis annua altitudinis incrementa velur di terminare. In aliis

rami quoque alium ordinem circa truncum & ramos primarios

obtinent, v.c. ut decuffatim alternent, vel circuiquaque ita
ordinentur , ne ſibi invicem pluviæ & humoris calorisque lo
laris fructum eripiant.

$. 643 .
Quid Sunde Ubi rami exeunt ex arbore , ejusve medulla : ibi radix

jie 10dus ar . cji's firmam fibi figit fidem in ea , & ut erumpere queat in duas
boreus. luminis auras , effringit veluti carceres, oljacula fibrarum furre

fism tendentiunt & c. disjungit f. removet verfis latera ei detor

quendo. Quod non tantum eo anno contingit , quo exilis ra.
mus emergit ex arbore, vel furculo, verum & quotannis con
tinuatur per nova rami incrementa, ut inde intus in arbore du .
rus evadat ligai 120d15, h . e . implexus ligni, ſive validus rami
eum arbore nexus , f. rami innara arbori radix ,
ein Alt , vel
um
Knorren . Unde ſtupenda vis radicis rami patefit, qua dur
1
matris lignum ſuo movetur loco , aperirur vehementerque in:
vicem itens compingitur feu coarctatur, ut e fitu refo, quo
antegaudebat, redigatur in curvedinem radici ramiauétæ quor
annis.conformatam . Neque eo fecius firmillime ibi lignum
connatum fic cohæret, ut difficillime aut prorſus non ibi fin
datur , argue aquali in fe invicem a &tione, nodus quoque tan
quam innata matri radix , æquali ibi duritie & fillionis dificul
tate gaudeat , & æqualicer cuin matre ac inter fe cohæreſcat .
Aliis verbis nodus dicatur callus ligni intricatus, vel pars ligni du.
rior , fuſterna innata. Difcernimus a nodis lignum perple
xium , Mafern, Fladdern , wämmerig, wimmericht Holz, diver
forum graduum , quod tortuoſis perverſis & velur intertextis
fibris duris conftat citra nodos, & difficulter aut vix findi pot
eſt, hinc ſerra & dolabra tractandum & cochleis aptum eſt
.
Nalci
 DENDROLOGIA GENERALIS. 625

Naſcitur illud potiſſimum prope exitam e terra , ubi multi

tudo gerininum , impeditorum in eruptione , fic fe invicem
implicant, ut findi lignum nefciat. Nec tantum ubi prohi

bentur germina fe extricare, fed & ubi alia impedimenta ligni

enodis reétisque fibris connaſcentis occurrunt , perplexum
reddit windigt, lignum aliquatenus faltem , ut dedolarum
politumque undulantis fiamme velut aut Auétuum agitationes
exprimar, & flexuofum , fr.:migt, appelletur partim propter
fibras transverſas f. horizontales, partim propter pororum &

annulorum diverſitatein , partim propter finus interiores , fie

xuofos, denique propter gemellos ſtipites concretos in unum .
Nodofum vero lignum exhibet ramorun intimas in arbore
partes rami fæpe a medulla per corticem transcuntes , ideoque non
funt velut criſpatæ , feu flexuoſe, fed transverſim fitu vel lo
rizontali , vel inter hunc & verticalem intermedio e trunco,
vel fimili alio e (majoribus) ramis prorumpentes & velut tene .
brantes rotundius , arboris matricis abris ambientibus connatæ .
Fuſterna Plinio H.N. L.16.c.39. dicirur abietis pars ſuperior no
doſa duriorque ; & Vitruvio L. II. c.9. abietis pars ſuperior
eduétis per nodos ramis præciſa & perdoleta, propter noda

tionis duritiem dicitur effe fuíterna, (a fuſte nodoſa ), forſan

ipfa ramnorum corona diviſa f. diſſecta (S.542). Meniorac :

Theophraſtus L. V. de Plantar. Hift. c. 2. alias eſſe quadripar

titas , alias bipartitas, quas Vitruvius ( & Plinius) quadrifluviis
diſparari ait, quibus binæ medulle , & bini venarum intrica.
tarum curſus contrarii. Qua materia fpiſtiſlima ægides gignunt
quadripartita fibrarum perverſione. Contorſi olim bifidam
ceraſi inde a radice virgam , quæ dein concrevit in arborem tor
tuofam , fere evaneſcentibus in cortice extimo duplicis ftipitis
fpiris. Noravi quoque inter quercus navibus ftruendis deſti
natas, geminam connatam , duplici medulla feu axi , & totu .
plici annulorum ferie gaudentem . Cæterum abortus nodi vi
Kk kk 3 derur
 626 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP. ill.

detur mihi eſſe globulus ligneus , quem dudum cortice nudum

defcripfi.

B. 644.

Quid fintter Termes dicitur ramus decerptus in terram defixus. Proprie

mites palmi . Porpbyrio dicitur olivæ f. caulis thyrli olearum , qui figi in ter
tesque. minis agrorum ſolebat , antequam metæ ponerentur . Palmes
autem plerumque eft ramus cum fructu, inprimis viris, fivede .
cerptus fit, five minus.

Horat. Epad. 16. germinat & nunquam fallentis termes olive.

Sic & decerpti falicis rami , defixi irrigatique radices inferne
agunt, & fuperne virere & ramos fundere folent, ut in felices
majores progreſſu temporis fuccrefcunt. Duo genera, inquit
Plinius XI'II. 22. palmitum ſunt. Quod e duro exit , mate ,
riamque in proximum annum promittii, pampinarium eſt,
at ubi fupra cicatricem eft, fruétuarium . Hic Columella an
niculus palmes vocarur, prior frons fine fru & tu . Alias &
palines flagellum feu farmentum vocatur , græcis kindel,
a frango zaw , & oxos, vel ogn , & ploxos.

S. 645 .
Quid haben . Cum ftolones, tum furculi infructuoſi præfcindendi funt, ut
dum deftolo- arbor in ſumitatem lætius aſſurgere, illique, fi lubet, alibi inſeri aut
nibus furcu . plantari poffint. Etenim Itulones prodeunt e radice ( 8. 639. )
lisque ? ſurculi vero ex arbore ejusque ramis (8.641 . ) : ambo autem
alimenta requirunt , quibus creſcant. Quæ quoniam arbori
decedunt, incrementum ejus eo ipſo, eo magis deminuitur, quo
plures eorum habentur. Quam ob rem , ut altius creſcant &
arbores & primarii ipſorum rami evadant fructuofiores, qui
inutiles cenſentur, reſecandi funt , ut putara arbor eo lætius ve .
getetur ; cavendo tantum , ubi opus eſt, ne caries in parte re
ſidua, nec munita contra humores noxios, oboriacur. Uſus re
ſectorum
 DENDROLOGIA GENERALIS. 627

fectorum plantationi alibi faciendæ , aut inficione eſt profucu

rus, aut foco .

§. 646.

Pariter laſciviente arbore multitudine nimia ramorum & fru . Laſcivia ra :

kuum ceptorum , ut pauciora magis perficiantur, medela qu! & - morum uti
renda eſt in amputatione ſuperfi: oruin .Omne nimium enim diffun. medendum ?
dens vires nocet, & arborum fructuumque majori perfeétioni
detrahit, five in ramis illud conſiſtat, five in fructibus. Pro
movendæ igitur majori perfectioni conducit ademtio nocituri
nimii. Auferendi igitur feu decerpendi tempeſtive ſunt fru
étus nimii , ut reli &ti fiant majores melioresque ; & ampu
tandi funt radii nimii vel majores, præſtantioribus officientes
(S. 645. ). Vires enim fecunditatis non impenduntur, niſi in
ea, quæ ſuperſunt.
Natura ipfa hæc docuit homines , quibusdam exemplis, etſi in
illa copia alio quoque modo ad majorem enititur amplitudinem
varietatem & perfe tionem .

g. 647 .

Siccubi radix , truncus, ramus , - ſtolo , ſurculus, omnis . Inter partes

que adeo arbor, vel finditur, vel transverſe ſecatur, ibi tres re- arboris com
periuntur ejus, e quibus femper conftat, partes, ſcilicet interior, munes eſt
exterior, & intermedia. Interior vocatur medulla , ſupe- cortex exte .

rius explicata ( S.541 .) ; media lignum ( § . 566. feqq.) expo - rior.

fitum , exterior cortex veſtiens, feu circumdans omnia inte
riora ſeu totum corpus . Cortex igitur in qualibet arbore, uti
illa in ſtaru naturali afpicitur primo omnium in ſenſus noſtros
incurrit, & lignum proxime ambit, ceu ejus naturale inte
gumentum .
Cortex græcis Olows, ab Ariftotele L. I de Plantis c. 3. refertur in
ter ea , quæ præter venas, lignum & medullam ut corpus ejus
in ar
 628 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP . 111 .

in arbore remaneat, nec abjiciatur, ftri & tis inter velamenta

ejus. Theophraſto dicitur cortex to 8 ;ov , rc4 x461509 Ty

υποκειμενα σωματος. Aliis dicitur id , quo lignum cor:
poris exterius tegitur , dictus quod velut corio lignum vel cor
arboris tegar, vel teges arboris connata . Germanis dicitur
Rinde, quafi rinde, rotundus , vel arborem rotande ambiens,
& inferiori germaniæ Burke vel Borke a verbo tegere bergen.
Ita & Cicero L. II. de Nat. Deorum c. 47. ait : obducuntur li

bro aut cortice trunci, quo ſint a frigoribus & caloribus

tutiores .

$. 648 .

Tres arboris In conſtantibus arboris fictæ partibus exterior pars eff cortex,
partos cathe. media lignum , intimna medu !!ır. Hæc tria enim obſervancur,
lice . quandocunque, ubicunque & utcunque arbos fecerur. Core
tex circumdat & complectitur omnes partes interiores(8.647.),
cingitque lignum , cuiadnafcitur (ibid . & § . 566. ) , & medullam
(S. 541.). Quia novæ arbores, quibus arbor vegetans quotannis
incrementa fuæ & altitudinis & craffitiei ſeu diametri ramos, quo .

que ftolones & furculos debet itidem ſiia gaudent ſubſtantiame.

duilari, & lignea & corticali ( 9.636 . - 647 . ) : generatim quæ
libet arbor vel annotina conſtat e propria ſua medulla , proprio
ligno, & niſi proprio, faltim communi cortice , nifi eo pri
In ipſis quoque foliis erdem partes, ut fibræ molles,
continuantur, ut ſeparata quædam folia & in arbores excre
ſcant.

Opuntiam , ficum indicam foliis propagari antiquitùs conkat.

Hoc anſam dediffe videtur, fimilia in aliis arboribus tentandi,
quod feliciter ante fæculum circiter cellit Auguſtino Mandirola,
italo Minoritæ in mali aurantiæ folio . In citri folio idem ex .
pertus eſt hortulanusAuguftanus,qui & ex gemma adnexa & es fo
lio arborem obtinuit. Dr. de Miinchharfen ex limonii gemma
cum
 DENDROLOGIA GENERAL S. 629

cum folio, e gemma Aorem obtinuit & pomum, e folio autem

arbuſculam. Agricola & e lauri folio folo laurum eduxit. Re .
peciit experimentum , explicuit & tertium addidit modum ob
tinendi e folio pereunte ſubrus reductæ fapæ callo novam arbó
rem . Alias enim e pecioli folio fit caulis & truncus , e venis
folii autem , pereunte reticulo medullari , fiunt rarni cum foliis.
E mollioribus foliis nondum innotuit modus eodem rem per
ducendi ; etfi !pes ſupereſt, fore, ut & illud poſthac detega
tur : quoniam magis & minus rem variare non ſolent. Vid.

ej . Erläuterung der merkwirdigsten Begebenheiten in der Na

tur, Stück II. n . 5 P110. - 173 .

S. 649 .

Tria corticem conficere fentiuntur , cutis lignoſa extima, Quid infit

ſpongiofum parenchyma ligneum , & liber, tanquam ejus pars cortici ?
intima.
Cutis primo in oculos intuentium & manus contre
Etantium incurrit , poftquam adolevit quadam ligni duritie
& affectione, tanquam integumentum arboris extimum . Pa .

renchyma primo non eſt niſi copia utriculorum fecernentium

ſuccos, uti in foliis & medulla ; ſucceſſu vero temporis accre.
fcentibus terreis particulis creſcit, evadit ſicca & ligneis utricu .
lis lamellisque refertur, iraque fit contextus eellularum fpon
giofis ligneusque, conſtituens maximam corticis partem . Li .
bro denique fuo parumper adhæret cortex perfecto jam ligno,
ſeu corpori arboreo, ita tamen , ut is humidus facile a lignoſe.
paretur. Conitat autem liber e materia ligni proxima nempe
e fibris ſucculentis & flexilibus & tunc, & in ſtacu ficco lentis,
ubi noftratibus Baſt appellatur .

Cuticula corricis in primordio itidem mollis eſt men brana & tu .

nica ( § . 558. ) , invaleſcens autem ficcefcit, & pariter
ac parenchyma , laxioris & cutis lignex naturam induit.
Neque id mirum videri poteſt, cum & medullaris fubſtantia
( Wolfii Pbyſ. Tom . III.) LI11 media
 630 PHYSICS PART. III. SECT. I. CAP. 111.

media plerarumque arborum in durum non folum , fed & du :

rius lignum formetur, quam recentius annotinum aut pauco
rum annorum (9.639.10t.). De reliquis $ . 395. Ludivigiare
Inffit. R.V. hæc fcifcit : parenchyma in cortice arborum ab ea
parte, qua corpus lignofum refpicit, vaſcula cartilaginea ma.
gis convergentia & implicata habet , laminainque denfiorem
format, quæ liber vocatur, Hic cum corpore lignoſo non
per vaſcula evidentia, fed per tenuiſſimum contextum cellulo.
fum maxime fucculentuin cohæret, nec omnino denſus eſt, fed
tranſitum humorum facile permittit. Hoc evidentius confpi
citur, fi ramos arborum juniorum , ob aërem pluvioſum in
cohibita perſpiratione conſtitutarum , verticaliter diſſecamus,
ibi enim ſtratum quaſi aquofum librum & corpus lignofum in
tercedit. ,, Etymologi opinantur a rows, diálectorum & ele.
mentorum mutatione, deſcendiffe libri nomen poßios.

§. 650.
Cur cortex Nunc facile pateſcet, quid cortex arbori præftet? Nimi

in arbore de- rum exirinſecus arborem tegit defenditque adverſus haud ni

tur ?
mium calorem & frigus, nociturum tamen ; poroſa indole
ſua imbibit ex aëre humores , & cum illis alias particulas vege.
rationi falutares ; intrinſecus parenchymate fegregat, aſler
vat & attensperat acceptos e radice & undecunque humores
naturæ arboris, ut inde ejus nutritio propagatioque procure.
tur ; denique procreat & novum lignum elibro , ejusque me
dullam , inde & germina ac gemmas foliorum , forum & fur
culorum , ideoque materiam omnium arboris incrementorum
propaginumque.
Majori igitur ex parte ( 9.649.) cortex arbori eſt inſtar
ventriculi, alimenta fegregancis & præparantis ad nutritionem ,
immo & vifcerum loco, digerentium & promoventium lapam
éo , ubi requiritur ad arborem intus perficiendain , extus quo •
quover
 DENDROLOGIA GENERALIS. 631

quoverſus augendam ; intima vero parte eſt mater omnis li

gni novi , & prioris roborandi , præter officium propaga

tionis.

Neque enim credendum eſt, gemmas & germina prodire quoto

annis e media arboris medulla , porius veriſimillimum eſt
Deuin & naturam ſemper præferre viam breviffimam & facil
limam agendi , & fe diffundendi propagandique, quæ utique
ea eft, fi quotannis , ut ab initio, e nova medulla gemmæ fo .
liorum forumque pullulant, ubi vivacior eſt vis germinum ,
& mi..s obſtaculorum in perrumpendo libro & cortice, & via
excundi breviſſima. Poſſunt annis fequentibus uti in terram
ita & in arborem profundius penetrare, ubi majus adquiſivere
robur. Confirmant illud eriam illa exempla, quando interior
arbor opera humana , putredine vel igne erofa eſt, nec niſi exi
gua pars ligni recentis ſupereſt, quæ 'adeo impar eſt fuæ & ra
morum ſuſtentationi, ut ruerer, niſi idoneis fulcris ruina aver
teretur . Cujusmodi corylum vidit ill. Wolfius & deſcribit in

Libro de uſu partium animal. & plantar. J. 241. quæ adeo

intus computruerat , ut nec fe ipfam , nec ramos fuftinuiſſer,
niſi fulturis adminiculisque fuiſſet adjuta ; & tamen virere &
nuces largirer ferre non deſiit, & novo ligno ita roborata fen
ſim eſt, ut poſt biennium ſuo oneri ferendo per ſe fufficeret.

. 551 .
Comprobatur corticis neceſſitas utilitasque in arboribus ex . Unde id lia

perimentis triplicibus
. 1 ) Si cortex putreſcit & gummicopioſe queat ?
extrudit, ibi arbor nec creſcit nec viret , & ſi circumquaque
gangræna iſta ſerpit, moritur.
Ira mortua mihi eſt malus perſica, quæ per biennium refe &to cor
tice corrupro ſervata erat, & tertio anno non folum folio

rum , fed & innumerorum pomorum plena erat, quæ jam di

midiam magnitudinem adepra crant, cum flacccſcere & Alave
LI 11 2 ſcere
 532 PHYSICÆ PART. 111. SECT . I. CAP. III .

ſcere incipientibus foliis animadverterem , etiam borealem cor

ticem gangræna corruptum eſſe, qui ante ſalvus fucrat , circi
ter in pedis longitudine, ubi meridionalis erat reſeétus. Sic
tota malus periit , nec non poſt aliquot annos ceraſus in gyros
contorta & concreta , fimili ratione & morbo .
2 ) Si penirus circumquaque deglubitur , ut novus oriri
nequeat, arbor exareſcit & perit , alia ocyus , alia ſerius, pro
conditiorium diverſitate. 3 ) Si ex parte tantum deglubicur, &
alibi falvus manet, vel & circumquaque ſtipes aliquo usquede
corticatur, relicto tamen libro , vel ſtorea aliove idoneo mu
nimento circumdando arborem , & quotidie ſapa'n e fuperiori
& inferiori cortice erumpentem circumquaque ſæpius illinendo,
& cavendo, ne velſolis ſplendore, vel vento ficcetur, vel plu.
via abluatur, novus procrearur fenfim cortex , ut arbor rejuve
neſcat, læriusque dein virear, florear, & fructuoſa evadat.
Primus id periclicando in horro ſuo effecit in vetuſtis malis, fere
jam infru & tuoſis Dn . de Hiiniken , Nobilis Marchicus, uti no .
tavi A.1740. menf. Aug. in Obferv. Gedani & Ton . Il. rarior.
unat . & 'art. p. 10. Hujus loci quoque funt obfervationes po
minum crefcentibus arboribus inciſorum , deinde vero cortice
& ligno obductorum , ut vegetando excreta nomina, cruces
& c. in ligno fiſſo extarent, interdum tria fuper fe invicem ,
denuo nempe literis eisdem ſupra lignum innarum inciſis ite
rum tertiumque. Pertinent quoque huc nuces, cornua , fcul
prilia , arboribus inſerta, & ligno ac cortice ſuperius nato telta
& inclufa fæpe fat profunde. Tacco glandes metallicas ita in
cornu vel ebur exploſas, ut inhærerent, & creſcendo innaſce
rentur. Taceo & artificialem in libris fcribendis, variumque
alium humanum libri uſum , tanquam vulgo noium.
$. 652 .
Que arbores Ratione corticis Theopbraſtus ævo fuo arbores diremit in
fint laves & læves & ſcabras. lllæ ducuntur , quarum primus córtex in
ſcabre ? teger
 DENDROLOGIA GENERALIS . 633

teger maner ſemper ; hæc vero, quarum cortex ſponte rum

pitur, coque magis, quo magis feneſcit craſfeſcitque. Are.

feit enim curicula & ſubjacens, itaque creſcere defiens, auctu
arboris oportet ut rumpatur.
Lib. I.de Hiſt. Plant. c.8. Asvdça inquit R $150 2010 aut en ?.Droid,
h.e. lævi aut rupto cortice. Quibus verbis Commentarii loco
Plinium addimus H. N. L. 16. c. 31. : Cortex aliis tenuis ut

lauro & tiliæ ; aliis craſſus , ut robori ; aliis lævis, ut malo,

fico . Idem fcaber robori , palmæ. Omnibus in fe

necta rugofior. Quibusdam rumpitur fponte, utviti; quibus

dam etiam cadit, ut mało , unedoni. Carnofus eſt ſuberi, po
pulo ; membranaceus viti , harundini; libris fimilis cerafo ;

multiplex tunicis , vitibus , tiliæ , abieti, quibusdam fimplex,

ut fico, harundini . Quæ in his noſtro climati non reſpon
dent, quia manifeſta funt , nunc fuperfedeo admonere,

g. 653 .

Quia colorem alius cortex cure vetuſta exteriori eſt albus, Color corti .
tunicis variis compoficus & inftar tædæardens , dum aridus eſt,de. cis diverſus.
corticatus , ut in berula ; plerumque cinereus , aue griſeus
gradu diverſo : interdum aureus ſubviridis ; aliis nigricans
vel albicans, vel rufeſcens. Alni cortex nigricat excus , intus
rufeſcens. In primordio plerumque viret & glaber eſt ; ado
leſcendo ,7 demum & feneſcendo cuticulæ facies & color mu
tatur.

§. 654 .

Differt cortex etiam odore , dum alius eſt ſuaveolens, ſeu Item odor di.
jucundus ; alius graveolens feu ingratus . Frangula inde ap- verſus fapore
pellatur arbor færida ( Faulbaum ). Gratum fpirat odorem caf. que.
lia lignea , & cortex Winteranus . Differt cortex quoque fa
pore, ut alius dulcis, alius amarus & c deprehendatur . Quem
LI 11 3 ideo
 634 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP . fil.

ideo prætermitto, quia corticem arboris potius adſpicimus aut

odoramur, quam guſtamus. In ſeparatis vero corcicibus ab
arbore ſua, faporis differentia notari meretur.
Non carent ſuo ufu & ille note rerum , quibus in certo ftatu in
ternoſci ab aliis poſſunt, quories in illo ftatu occurrunt.

$. 655 .

Scabrities Scaber cortex plerumque in longitudinem ſeu altitudinem

diverfa. arboris fillus eſt, craſſicie arboris eo usque aucta, ut cortex ex
terior veruſtus aridusque extendi amplius non potuerit, ideo.
que paſſim rumpatur & hier rupturarum ſcabritie. Daatur ta.
men quoque arbores fcabrum transverfum corticem habentes, a
veſtigiis deciduorum quotannis ſellilium , foliorum , uti in
palmis uſu venit.
Poſterior fcabrities in primo palmæ anno nondum adeft, fequitur
tamen in illis annorum fucceſſu , ideoque in annoſo ſtaru ſtipi:
tem palmæ reſectum cortex illius etiam indicat. Qui corti
cem fæpius tractant, illi eriam ex conformatione ejus interna
& externa eum difcernere nudis oculis conſueverunt. Quæ
noræ fi ſuis deſignarentur nominibus, verbis quoque cxplicare
poſſent. Diverſitas enim texturæ , pororum , lamellarum ,
gravitatis & lævitatis fæpe eſt fatis aperta, ut in fubere.

S. 656.

Hibernaculum nativum dicitur pars plantæ includens ac

Quid fit' em
bryo & bi- defendens oculum ab externis injuriis . Latiori ſenſu locooculi
bernaculum ? fumitur embryo , ceu germen plantula , vel fætus plan
tæ latens. Qui fætus quoniam evolvi quoad primas partes,
& ex parte prorumpi cum involucris ſuis cæpit , embryo par.
turiens dici poſſet. Quare Linnæo hibernaculum dicitur pars,
plantæ includens herbam , embryonem ab externis injuriis.
Mallem id dicere receptaculum f, involucrum embryonis par
curien
 DENDROLOGIA GENERALIS . 635

turientis adverſus hiemales injurias ( 618. ) , cum jam ante hie .

men adſit , ac interdum progerminet floreatve, embryonem
parturientem aut embryonem emergentem , vel tuberculum
embryonis. Qui ideo eft erumpens vel proſtans extra corti
cem fætus (involutus) faſciatus, vel fccrus plantæ in cunis.

§. 657.

Dividitur hibernaculum & embryo in bulbum & gemmam . Eft velbilbus

Bulbus; die Zwiebel, non datur niſi in quibusdam herbis; gem . vel gemmaf.
ma, die Knoſpe, in arboribus plerisque. Linneo eſt bulbus hi- oculus.
bernaculum inſiden ; caudici deſcendenti ; gemma vero caudici
adſcendenti, Philof. botan. P.50. Bulbum plerumque ſub terra
dari in caudice deſcendente largimur, in quibusdam tamen &
caudex adſcendens ſupra terram bulbos fert, uc ſuo oſtendemus
loco. Ludwigiano R. V. gemmæ ſunt capitula ſquamoſa ex
planta prorumpentia (S. 539. ).
Dé gemmis quædam prælibavimus 5. 618. in ſcholio, hic non re
petenda . Nomen na &tæ videntur a nonnulla genefeos fimilitu .
dine çum gemmis , margaritisque , & quod non minus magni
fieri in arboribus mercantur ; vel a nyepesiv plenum eſſe, quia
arbores illis plenæ funt, & ipfe tument turgentque, dum plenæ
funt ſtaminibus foliorum Aorumque. Græcis gemma dicitur
op 9chuos , oculus.

Ŝ. 658 .

Conftat gemma ſ. oculus radicula arbori vel cortici infita, Quid infot
ex embryone, ejusque involucris. Vel fi embryonem integram oculo ?
dicimus plantulam gemma comprehenfam , is includet fimul ru
dimenra & radicis & planculæ fiiæ , & cum gemma non conſta .
bit niſi ex embryone & ejus integumentis.

Ludwigiana Inſtit. R.V. S. 544. ſtatuit oculum integræ plantz

delineationem non continere, quia radices deſunt, & in variis
tantum
 636 PHYSICE PART.. 11. SECT. I. CAP. 111.

tantum frondes foliis,non floribus inſtruuntur. Concedit ramen ea

ulteriori vegetatione & radices & flores exhibere poffe. Sed

manifeſtum eſt, gemmas in terra illico radices agere (S. 648 .
not. ) , & in arbore radicatas eſſe, & quo ficus radicis abfciffis
adhæret, & melius in propagatione, profperari.
Eadem
8. 539. & 543. ob involucra gemmis vocat cubercula ſqua
mofa , & fquamas cingere gemmam . Linnæus 1. c . gemmam

conſtare ait vel ftipulis, quas inter fulcra & adminicula plantz
refert & fquamas vocar baſi periolorum utrinque abſtantes, vel
petiolis , vel foliorum rudimentis velfquamis corricalibus, quæ
minus accurata videntur .

S. 659.

Flos & Aoſculus , ficubi eſt exiguus , dicitur pars plantæ

Quid fit flos ?
forma & natura plerumque & colore cæteris diffimilis, em
bryoni tenello generando & fovendo inferviens brevi poftea
evaneſcens. Brevius dicatur flos organum generationis , niſi
impediatur ; vel pars apparatusve plantæ genitalis ; itaque flores
intimi ſunt genitalia plantæ (9.458 . ). Debentexperiencia duce
plantæ pleræque generari utroque ſexu concurrente, ideoque
utriusque fexus genitalia requiruntur , quorum feminia pro
ducta miſceantur, ut ſuboleſcant ſocio modo (S. 459.). Græci
florem vocant angos , noſtri die Blübte; majorem die Blubme.
Florum definitiones aliarum varias attulit Linnæus I. b. c.p.55.
nullam propriam , e quarum præcipuis notis primang ſelegi
hic adduétam . Cui fubjungo Ludwigianam , qua flos eſt
pars
plantæ filamento ſa & membra no ſa , quæ a reliqu is lobo ru m ele
gantia & fubtiliori fabrica in vulgus diſtinguitur. Wolfiant
Teleologia de ufu partium & c. 9. 257. convenienter diceretur .
flos conceptaculum embryonis fruétuum feminumque, f. or
ganum procreandi feminis . Non funt igitur fleres ' notæ
plantarum ram frequentes, ac folia, fed tum demum apparent,
cum
 I DENDROLOGIA : GENERALI S. 637

cum pubeſcendo ad generationem aptæ evaferunt, nec illis ſunt

orbatæ . Quibusdam per multos annos nulli funt , plerisque
dum ſunt, non niſi brevi tempore adſunt, in aliis nulli unquam
viſuntur, in aliis faltem nondum funt obſervati.
f. 660 .
Oculi arborum autfoliorum continent aut florum rudimenta Quotuplices
S. germina . . Continenc ſemper plantæ embryonem involutum fint oculi?
(8. 658.). Sed embryo eſt plantula , ideoque vel ſtructuræ
germinantis & virentis & fic foliorum continet ferus ſeu pri
mordia ; vel alia ſtructura ſeminali genitalique aliove plerum .
que colore gaudet, itaque florum continet rudimenta (S. 659. ),
luculenta experientiæ fide. Priores nobis dicuntur Blätter .

Knoſpen, poſteriores Biühtknoſpen.

Linnæus t. c . p.51. ſpecies gemmarum recenſer deciduas, foliife
ras , Aoriferas, & Horifero foriferas , ut fubdiviſiones omit
tam , huc nondum referendas ; uti & mixtæ ac decidue in
arboribus vix dabuntur.
. 661 .
Quia flores intime continent genitalia plantæ (8.659.)
, Flores fexue
& genitalia velfunt maſculini vel feminini ſexus ( 9.459 . ) , in differunt.
his, quorum fexus eft, & differt : arborum quoque flores vel furt
maſculi, vel feminei; ambo continent aliquod principium pro
ximum embryonis, & rudimentum quoddam ſeminis; maſcu
lini formale, femini materiale, vel maſculi vitale activum ideo
que vivificum , feminei pallivum & vivum recipiens. Quam ob
rem fios maſculus generat femen vicale vivaxque , femineus
tantum nutriens f. aprum illius nutrimentum receptaculumque
(9.459 .) . Proprie igitur maſculum ſemen fecundar, & vivificar, fe
mineum fecundatur, viviſcit, in ſevero eft infecundum , neutrum
ſeorlum propagat ſobolem , experientia teſte : qui fecundum defi
ciente apto nutrimento emoritur : infecundum carens vita fine
maſculino femine vivifcere naturaliter nequit. Utrumque igitur
Mmmm femen
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.)
 638 PHYSICÆ PÁRT. 111. SECT. I. CAP. III ,

femen propagationis cauſa eſt debite ' uniendum , ut plantula inde

oriri pofſit germinatura. Germinar enim , dum vivit creſcitque.
Flores effe matrices materiæ feminalis, e qua femen vivum feu fe.
cundum fieri poffit, pateſcit.' Sed femen in illis occurrens par .
tirum eſt, utrumque particeps alicujus principii feminalis, fed
imperfeéti , & perficiendi demum debita copulatione.

$. 662.
Florum fe. Flores maſculi & feminei vel a fe invicem ſeparati funt,
xus, vel con- vel conjuncti in flore compolito. Priores dicamus unius fexus
junéti vel fe- Fejunétos aut fimplices qua ſexum ;
poſteriores bermaphroditos,
juneti. Sejuncti vel in eadem arbore, (planta) ſeorfum collocantur, vel
plane diverſas requirunt arbores. Illos Linnæus vocat monc .
cios, hos diccios. Plantas, in quibus tantum flores maſculi
generantur, mares ; quæ tantum femineis gaudent, feminas;
quæ tantum hermaphroditis , hermaphroditas , quæ maſculis &
femineis fimul, androgynas appellat l.č.p.93.
Palmæ aliæ obſervantur maſculæ ,quæ fuo femine familiam æque pro.
pagare nequeunt, ac feminæ ; fed hæ mafoulo femine focundare

germen familiæ in femine fuo procreant, quod alias ſterilema.

net. Similis illi eſt ficus, populus , rhamnus, myrica, falix.
Androgynë vero funt corylus, juglans, abies, becula, quer
sus &c. .. Pleræque plantæ & arbores ſunt, hermaphrodite.

8. 663 .
Genitalia maſcula dicuntur ftamina , quæ receptaculo ſeu
Quid fittadini
floris Lundo inferuntur filamento , ceu pediculo , fuper quo ex
mini pia
Ailla ? ſtant dntbere tanquam tefticuli, quibus femen mafculum con
tinetur & exferitur fub pollinis forma. Huic pollini ineſt
materia fubtilis & elementaris genituram & vitæ principium

præbens vivificansque (8. 661.). Feminta appellantur piſtilla

humore genitali femineo imbuca, qùæ in fundo calycis habent
ovarium , in quo femen femineum feu 'ovum fterile germine
im .
 DENDROLOGIA GENERALIS. 639

imprægnatum naſcitur ; ſupra ovum habent ftylum 1. tubam ,

intra filamenta ſurgentem verſus antheram ; in cujus apice eſt
ftigma roridum , tanquam vulva, in quam incidit pollen , &
humectatum ibi diſſeminat principium vitale , ut per ſtili mea .
tus commeat in ovarii ovula fecundanda. V. Linneus I. c .
p. 05. feqq. Semen perfectum eſt ovum deciduum rudimento
plantulæ fætum .
Proxima ideo genitalia mafcula ſunt antheræ , femines o'rium ;
remotiora ibi filamentum , tanquam earum columella cum bafi ;
hic ruba & ſtigma. Hinc natæ ſunt Linnai definitiones, p.93.
quod Aos, qui antheras fert, fit maſculus; qui ſtigmata, fic fe
mineus , qui utraque continer hermaphroditus dicatur. ' Idem
recenſer varietates filamentorum p.05. v . g. capillaria, plana ,
ſpiralia, fubulata, reflexa, hirfuta &c. antherarum in unico
filamento ſingularum in plerisque, binarum , ternarum rarius ;
interdum unicam antheram tribus vel s filamentis infidentem

& c .;p.66. pollinis in globulo echinato, perforato, didymo,

reniformi, angulato & c. p.67. piſtillorum tubæ ratione nu
meri , laciniarum , figuræ , " longitudinis , craſlitiei , &
fitus trium ejus partium ; ftigmatum quoque numeri,
laciniæ , figuræ , " longitudinis , craſſitiei, durationis
p.67. & 68.ibid. Seminis perfe & ti eſſenria ponitur, p.so. in
corculo , quod cotyledoni annectitur , ab eodem involvitur,
& tunica propria arete veſtitur. ' Corculi autem ceu plantulæ
effentia confiftit in plumula viva & creſcente & ejus bafi feu ro .
ſtello , defcendente & radices agente , olim contigua matri.
S. 664.

Præter partes floris primarias intimas & eſſentiales De partibus

( 9.663.) dari etiam ſolent aliæ ſecundariæ adjuvantes illas uii forum fe..
obtegentes, tanquam integumenra ; neinpe perianthia , & cundariis.
non folum ornantes, fed & nutrientes. Integumentum foris
extimum eſt calyx, fua baſi gaudens fuoque perianthio. Inter
Mm mm 2 num
 642 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP. III. >

Inde flos monopetalus a numero ſegmentorum vocatur tetra

petaloides & c
A perianthio corolla diſtinguitur, quod hæc cum ftaminibus litu
alternat ; perianthium autem cum peralis. Stamina quoque
opponuntur laciniis calycis . Perala plerumque forma & co.
lore cæteris plantæ partibus præſtant, nec unquam feminis
fiunt involucrum : quia plerumque mox decidunt, & diſcreta
funt a baſi floris ; laciniæ eorum vero tantum fuperius ſe
gmenta marginis & limbi efficiunt.
A calyce & perianthio
ejusque foliis & laciniis facile diſcernitur, fitu fubtilitate, figura,
& colore membranulæ, & velut in nuptiis forum adornatum in.
ſigniter fiftunt, aulæum tori genialis. Linnæus I. c. p. 92.
calycem vocat Alorum thalamum, corollam , aulæum & c. Ne
tarium non ſolum apibus fuccum melleum abundantem col
ligendum exhibet in foribus tum maſculis ſalicis , urtice
cæt. femineis phyllanthi , tami, & hermaphroditis utriusque
fexus, ruſei & c. fed eſſentialem quoque ipfi fecundationi li
quoris feminalis & ferus alendi inftar amnii, uſum præſtat.
Baſin Aoris annectentem ejus partes, p.54. S 56. appellat rece
ptaculum . . Hoc diſtinguit in cominune foris & fructuum &
proprium ; ut ſpadix, cyma, umbella.
g. 667
Quid fit fru Ope genitalium paratur ſuccus ſeminalis , qui rite miſtus
#fus ? & unitus præbét conceptum fcetus feu germen & rudimentum
pericarpii ſeminisque, è quo abſoluto prodit fructus. Prodic
autem is plerumque vel e piſtillo vel e calyce, auc ubi germen
latuir. Ita piſtillum dicitur abire in fructum . Quem ideo
dicere licet fætum florum adulcum , qui , dum abfolu
tus eft, maturus fruétus vocarur. Linnæus I. c. p. 54:

P :54. & 36. fructum ponic in ſemine, quod vocat partem

plantæ deciduam , rudimento novæ plantæ fætum & polline
vivificatam . Jungius fructum dicit partem plantæ annuam,
flori
 I DENDROLOGIA I GENERALIS. 643

foricohærentem & fuccedentem ,qui,ubiad perfectionem perve .

nerit, fponte a planta abfcedit, & commoda nutrice exceptus nova
plantæ initium facit. Ludwigiana Iuſt. R.V. S. 131. fructus
dicitur lovarium mole auétum & excenfum . Fructus diutur .
nior flore præſtantior eft arboris nota.
Grecis fructus dicitur magNOS, quem Theophraftus H. pl. L. I.
σ.3 . dicit : το συγκειμενον σπερμα μετα το περικαρπια . Lari
nis fructus proprie funt arborum , fruges herbarum & a
fruendo dicuntur, quia illis alimoniæ loco utimur fruimurque.
Hinc & Germanorum Frucht ortum eft fortitum . Infervir

fructus & perfeétioni vegetationis & propagationi per femen

& alimentis animantium , & fecundandæ terræ , aquæ & c.
$. 668 .
Fructus,notandum eſt adjunctum fæpiſſime involucrum Quid conts .
& femen , quorum hoc ejus partein principem , five prima. neat frue
riam , illud ſecundariam conftituit . Semen nempe abſolu-- Etus ?
tum , eſt plantula coryledoni infira , vel cotyledon cor
culum includens ( ſ. 611. & 663. ) , ſeu 'corculum cum
cotyledone. Qui mavult, appeilet femen planculam fructus,
vel in fructu; aut cum Ludwigio eſſentiam fructus ( S. 557.),
vel apparatum eorum , quæ ad producendam novam plantam
requiruntur (S. 556. ); quanquam fic a pericarpio nondum clare
diſcernitur. Involucrum vel adjunctum ſeminis vocatur peri
carpium , græco nomine retento . Linnæo eſt illud viſcus,
gravidum feminibus, quæ matura dimittit. Philof. botan. p.53.
Idem p.55. fructui tria tribuit, pericarpium , femen , receptacu •
lum, de quo pofthæc.
Ariſtoteles de Generat. animal. L. 1. c. 18. fcribit ( youn ) genitura vo
catur, quod a generante proveniens caufa eft, quæ combinari
confuevit, & primum eſt obtinens , principium generationis.
Semen autem eft, quod ex ' ambabus combinatis originem tra
hir, quale eſt femen omnium plantarum , & animalium diſtinctu
fexu
 644 PHYSICÆ PART. 111. SEC1. I. CAP . III.

- fexu deſtitutorum , nunilce Troy.nl ?wov. Semen & fru & tus dif
ferr, ut prius & pofterius ; fructus enim , quod ex alio eſt ;
femen , ex quo aliud , nam alias ambo idem fünt. Dein femen

prolificum ( " yov spor ) ait, non vero excrementum inutile. Quæ
non fatis accurata effe, cuique paret.
g. 669 .
Pericarpium Pericarpium dirimo, ' uti differt , in interius & exterius,
interius & quando duplex tantum datur, & in intimum , medium & ex
extcrius,
timum , ſi triplex habetur. Interius vel intimum voco integu
mentum membranofum . cuticulam femen complexam . Hanc
feminis cuticulam , quia ſemini firmiter adhæret, - multi prope
ricarpio non habent, ſed cum ſemen nudum vocant , uti tly.
mi ſemen . Tum plantam quoque dicunt gymnoſpermam .
Urur in verbis fimus faciles, tamen , ubi perianchium vel ſolus
eſt calyx , vel ſola corolla, vel remotius calyx , proximum co
rolla; ita pericarpium fimilem admierit deft:nétionem . Pro
ximum igitur pericarpium eft curicula feminis, utpote quæ fe
men ipfum non eft, cum nec coryledon nec corculum vocari
poflit §. 666.) . Exterius vero , ideoque & medium extimum.
que remotius eſt a ſemine. In quibus comparatio pericarpi
cum cortice conſpicua eft.
Ne ab ufu vulgari nimis recedamus, dicemus ſemen nudum,
quod præter cuticulam aut membranam aliud involucrum non
habet ; pericarpium integumentum ficcum aút membranam
femen nudum includentem ; pulpam vero adjunctam cum
ſuo tegmine fructum ftriétius acceptum . Pericarpium pro
prie eſt , quod fruétum cingit, vel, circa fruétum eft, lecun
dum Linnæum p. 56. vaſculum , femeo producens & di
mittens.
§. 670.
Seminis nudi Semen nudum fpeétatur
vel inſe qua leveni cuticulam , vel
varietates. qua ejus adjunéta f. externa additam.nta & ornamenta In re
ſtructura
 DENDROLOGIA GENERALIS. 645

ſtructura & figura differt rotunda , compreſſa ad planam fere,

convexa , reniformis, cordiformis ovata ; angularis , ut echi
2 cæt. addo ; interior differentia anatome optime cogno
fcitur, nudis oculis obvia parent ex (8.668 . ) , quibus hic addi .
mus colorem cuticulæ maturæ diverſum, & hilum ceu cicatri.
culam (literulam) externam a ſeminis affixione in fructu oriun
dam, & corculo proximam v. c . in ſtaphylæa , piſo & c. Ex
tus quibusdam adnata eſt vel coronula inſtar calyculi , vel ala f.
membrana aut denticuli, vel pappus capillaris, plumoſus , pa
learis, quibus volitando diſſeminantur ; unde dicuntur re
mina coronata , alata, pappola, plumoſa & c. Qua molem ſeu
magnitudinem maximum ſemen eft coccus palmæ, minimum
campanulæ & c.
Adnotat Linnæus 1. c. p.71 . ex aliis, fedem corcali vel effe in
.
apice vel in baſi ſeminis , qua pedunculo adhæret : hunc ex
porrigere ad pedunculum radiculam , folia autem ad apicem .
Illam folia extendere verſus pedunculum, radices autem ad
a picem . Quæ ſtructura forte monſtroſa fuit, quia nulla
plantarum ſpecies ita comparatæ recenſentur , & fimile quid
piam in animantibus obfervatum eſt.

g. 671 .

Quod nudum non eſt ſemen , appellatur tectum , ſive Pericarpä

omnino , live ex parre & planta angioſperma. Integumentum divijio.
fingulare vocamus, quod non nifi unici eſt feminis ; com

mune aurem , quod plura ſeminaquomodocunque complectitur.

Integumentum ſiccum aut eſt membranaceum & Alexile live
tenuius , ſive denſius; aut rigidius ligneum vel lapideum ,
quod aliis oſſeum dicitur. ' Quam ob rem & pericarpium aut
flexile eft aut inflexile, & rigidius vel plane lapideum ( 8.669 .
not.) ; idemque aut fingulare aut commune. Procul omni

dubio divina fapientia optimum cuique ſemini eo egenti dedit.

Nnnn
(Wolfii Phys. Tom . III.) . 672 .
 646 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. 111,

§ 672.

Quid gluma , Pericarpium ſingulare fuperne patens plerumque arcte

Jpica,ariſta, adjacer cuticulæ feminis, & appellatur gluma, Hülfe, quæ in ce
verticillus, realibus datur, & Linnæo p.52. 1.c. eſt calyx graminis, valvis
panicula, amplexantibus . Quæ gluma fi in longum mucronem coit &
umbella , co- eminet, ariſta, Spitze, vocatur, tanquam mucro glumæ infi
rymbus, ra. dens , muniens ſemen adverſus inſidias animalculorum . Denſe
semus . copularæ glumarum feffilium ſeries longæ circa caudicem ra
mosve dicuntur ſpicæ , Aebren, quæ vel gaudent ariſtis, ut in
hordeo vel carent , ut in musicis tritico , amarantho, cæt. &
aliæ denfiores ſunt, aliæ minus , item regulares aut irregulares.

Laxius diſpoſitæ & pedunculis gaudentes glumæ feminibus

feræ , verticilli, Spillen , audiunt, qui vel magis minusve di
ſtant circa -caulein aut in uno tantum latere reflexi apparent,
aliique aliis ſunt denſiores aut ramofiores. Hujusmodi ſunt pani.
culæ , Büſchel, milii aliorumque graminum folitariis glumis
fparfis præditæ jubæ . Plures pedunculi circa commune cen
trum velur diſcum formantes, & florum & feminum umbellam ,
Schirmchen , conftituunt fimplicem vel e pluribus compofitam . Si
autem pedunculus irregulariter ramoſus, corymbum , ein Sträuſs
lein, format aut fimilem ſpicæ tbyrſum quaſi turrim ut in hip 1
pocaſtano vel racemum , Traube.

Spica continet flores & glumas feſſiles fparſim alternos in pedun

culo communi , eſtque diſticha , tetraſticha, hexalticha ;
corymbus ſpicæ fimilis petiolos aſſurgentes habet , panicula
fparſa eſt in pedumculos fubdiviſos , diffuſiores aut ar& tiores;
thyrfus eft panicula coarctata in firmam ovatam, racemus pedun
culis lateralibus brevibus conſtat, ut ribes vitisque; verticillus
numeroſis fubfellilibus floribus & c. caulem annullatim cingenti

bus gaudet. V. Linnaus i.c. P: 41 .

S. 573 .
 1

DENDROLOGIA GENERALIS . 647

S. 673 .

Pericarpium laxius cavum membranaceum includens ſe- Quid capſu

men ſeu nudum ſeu veſtitum pulpa dicitur capſula aut vaſculum. Ta fit ?
feminale , die Fruchthilfe. · Capſula matura vel integra & clauſa
manet , ut in alkekengi , vel dehiſcic ſuperne in apice fillura de .
terminata . Hanc unam reſpiciens Linnæus, capíulam vocat
pericarpium cavum , determinate dehiſcens, in qua notat val
vulam ceu parietem , quo fructus tegicur externe ; diffepimen .
tum , quo interne dirimitur in plures concamerationes ; colu
meilam , ut partem mediam , connectentem parietes internos ;
& loculamenta , ut loca ſeminum in concameratione. Exem
plo ſic capſula coronata papaveris , lilii,
De varietate plura dabit Ludwigian ,Inft. R. Veg. S.145. feq. &
Linnæus Philoſ. bot. p.68.feqq .& p.75 .capſula & arillus evonymi.
B. 674 .
Pericarpium bivalve extus leviter pulpoſum affigens ſe. Quid fit fili
mina alternatim ſecundum utramque ſuturam , dicitur filiqua, qua & lego
Schote. Si vero tantum ſecundum alteram futuram affiguntur, men ?
legumen ,Hülſenfrucht. Quia id extrinſecus non patet, generatim
legumen dici folet, cujus viride pericarpium oblongum bi .
valve parumper pulpoſum facile dehiſcit. Tum ſimplex eft,
cum altera futura aliquanto latior eſt, cui ſoli grana affiguntur,
ut piſa, compoſita vero utrinque æquali craſſitie & convexitate
gaudens, ubi ſeptum fungoſum . placenta ſemina annexa habet,
. quæ filiqua ( Schote) dicitur, & fi minor eft filicula , ut thlafpi.
Legumen qua longitudinem incurvatum in fabis, more acina
cis, dicuntur Schabeln , ( Säbel), & eorum fabæ , Schabelbobren .
Dantur vero legumina pulpoſa fere , & fibris ſucurarum fere
tantum prædita, Scboten obne ( Schlauben ) Hiilſen, & alia mem .
branoſa intus ſubpulpa , mit Hilfen . Notantur & multifili

quæ , uti aquilegiæ . Dicuntur etiam zega 7oce filiquæ , quæ

ſunt lignea velut cornua falcata .
Nn on 2 9.675 .
 638 PHYSICÆ PÁRT. IN . SECT. I. CA P. III ,

femen propagationis cauſa eſt debite uniendum , ut plantula inde

oriri poffit germinatura. Germinar enim , dum vivit creſcitque.
Flores effe matrices materiæ feminalis, e qua femen vivum feu fe.
cundum fieri poffit, patefcit. Sed femen in illis occurrens par.

S titum eſt, utrumque particeps alicujus principii feminalis, fed

imperfeéti, & perficiendi demum debita copulatione.

$. 662 .
Florıım ſe. Flores maſculi & feminei vel a fe invicem ſeparati ſunt,
xus, vclcon- vel conjunéti in flore compoſito . Priores dicamus unius fexus
junéti vel fe-Fejunétos aut fimplices qua ſexum ; pofteriores hermapbroditos,
juncti. Sejuncti vel in eadem arbore , (planta) feorfum collocantur , vel
plane diverſas requirunt arbores. Illos Linneus vocat monco
cios, hos diccios. Plantas, in quibus tantum flores maſculi
generantur, mares ; quæ tantum femineis gaudent, feminas ;
quæ tantum hermaphroditis, hermaphroditas, quæ maſculis &
femineis fimul, androgynas appellat 1.c. p.93.
Palmx aliæ obfervantur maſculæ , quæ fuo feminc familiam æque pro. !
pagarenequeunt,ac femine ; fed hæ mafoulo femine fecundarz

germen familiæ in femine fuo procreant, quod alias ſterilema

ner. Similis illi eft ficus, populus , rhamnus, myrica, falix.
Androgynè vero funt corylus, juglans, abies, becula, quer
sus & c. pleræque plantæ & arbores funt , hermaphroditæ.

8. 663 .
Genitalia mafcula dicuntur. Stamina , quæ receptaculo ſeu
Quid jintlari
floris fundo inferuntur filamento , ceu pediculo , fuper quo ex i
pia
Milla ? ftant antbere tanquam teſticuli, quibus femen mafculum con
tinetur & exferitur ſub pollinis forma. Huic pollini ineſt
materia fubtilis & elementaris genituram & vitæ principium
præbens vivificansque (9.661 ). Feminta appellantur piſtilla
humore genitali femineo imbutá, quæ in fundo calycis habent
ovarium , in quo femen femineum ſeu ovum fterile germine
im .
 DENDROLOGIA GENERALIS . 639

imprægnatum naſcitur ; ſupra ovum habent ftylum . tubam ,

intra filamenta ſurgentem verſus entheram ; in cujus apice eſt
ſtigma roridum , tanquam vulva , in quam incidit pollen , &
humeétatum ibi diſſeminat principium vitale , ut per ſtili mea .
tus commeat in ovarii ovula fecundanda. V. Linaceus I. c .

p. 05. feqq. Semen perfectuin eſt ovum deciduum rudimento

plantulæ fætum .
Proxima ideo genitalia mafcula ſunt antheræ , feminea omrium ;
remotiora ibi filamentum , tanquam earum columella cum baſi;
hic tuba & ſtigma. Hinc naræ funt Linnæi definitiones, p.93.
quod Aos, qui antheras fert, fit maſculus; qui ftigmata, fit fe.
mineus , qui utraque continer hermaphroditus dicatur. ' Idem
recenſer varietates filamentorum p.05. v. g. capillaria, plana,
ſpiralia , fubulata, reflexa, hirſuta &c. ' antherarum in unico
filamento ſingularum in plerisque, binarum , ternarum rarius ;
interdum unicam antheram tribus vel s filamentis inſidentem
& c .; p.66. pollinis in globulo echinato, perforato, didymo,
reniformi, angulato & c. p.67. piſtillorum tubæ ratione nu .
meri , laciniarum , figuræ , longitudinis , craſlitiei , &
ſitus trium ejus partium ; ſtigmatum quoque numeri,
laciniæ , figuræ , longitudinis , craſſitiei, durationis

p.67. & 68. ibid. Seminis perfe& ti effentia ponitur, p.sc. in

corculo , quod coryledoni annectitur , ab eodem involvitur,
& tunica propria arcte veſtitur. Corculi autem ceu plantulæ
effentia confiftit in plumula viva & creſcente & ejus bafi feu ro .
ſtello , deſcendente & radices agents, olim contigua matri,
S. 654.
Præter partes floris primarias intimas & eſſentiales De partibus
( 8.663.) dari etiam folent aliæ ſecundariæ adjuvantes illas uii florum fe-.
obtegentes, tanquam integumenra ; nempe perianthia , & cundariis,
non ſolum ornantes, fed & nutrientes. Integumentum floris
extimum eſt calyx, fua baſi gaudens fuoque perianthio. Inter
Mmmm 2 num
 640 PHYSICÆ PART. 111. sect. I. CAP. III.

num vero ornans fimul & nutriens eſſenciales corolla. In non

nullis Aoribus alterutrum ſufficit ad fcopum . Linnæol.c. p.56.co
rolla & calyx ſunt tegumenta partium mediarum ut ſtaminum &
piſtillorum , quorum hic ex epidermide corticali , illa ex libro
orta eſt. Et p.52 .; calyx eſt corlex plantæ in fructificatione

præſens ; corolla eſt liber plantæ in flore præfens. Malpig bio

& Rajo calyx floris eſt baſis & fulcimentum , florem fuftentans,
fovens & operiens ; Ludwigio membrana exterior floris.
Subtilitas, color & natura folii ejus functionem nutriendi, ge
nitalium vires fatis loquuntur.
Linnæus calyci tribuit perianthium , fructificationi (ſtaminibus)
contiguum , involucrum a fore emerſo remotum , fpeciatim
coryli &c. amentum , Spatham , ut calycem mayz, narciſſi &c.
fpadicis, h . e. floris aggregati ex eodem perianthio enafcentis,
fecundum longitudinem ruptum , glumam in graminibus &
ariitam tanquam glumæ mucronem , calyptram ſupra anthe
ram mulci cucullati , & valvam fungi membranacei undique
laceram ; p.52.8 p.57. ibid. perianthium diſcernit a bractea,
quam p. 5o. dicit folium florale , colore & figura recedens
a cereris & maturo fruétu non marceſcens , quod facile pro
perianthio aſſumi folet. Conf. S. 45gi Ludivigiana Inftit.
Regn. Veget.

S. 665.

Calycis di Calyx differt quoad quantitatem & qualitatem ſtructure.

verfituse Ob quantitatem diſcreram , f. numerum aut nullus eft plantis,
aut unicus , aut geminus ; .ob foliorum numerum aut mono.
phyllus , diphyllus . . . decaphyllus; ob eorum longitudi
nem , vel æqualis vel inæqualis , aut alternis brévioribus ; ob
proportionem corolla vel eft longior vel brevior, vel illi æqua
lis ; ob durationem vel . caducus ad primam floris explicatio
nem, vel deciduus cum corolla , vel perſiſtens ad fructus ma
turira
 DENDROLOGIA GENERALIS. 341

curitatem . Ratione qualitatis vel imbricatus eſt fquammis va

riis ſuperimpoſitis, vel fquamoſus, ob ſquamas excurgentes
& undique divaricantes, vel auctus inferius pluribus breviori .
busque foliis in bafi calycis, quam fuperius, ob lacinias præfer
tim monophyllorum , eſt bifidus, trifidus O .. decemfidus

&c . , ob figuram datur globofus, clavatus , erectus , reflexus ;

ob marginem integer, ſerratus, ciliatus; ob apicem acutus,
acuminarus, obruſus, truncatus. Color calycis plerumque eſt
viridis ; datur tamen etiam ſanguineus & fpadiceus. Qua in
volucrum f. calycem umbellæ, is dividitur ſecundum fellilium ,
foliorum , perianthii numerum in monophyllum , diplıyllum
& c. Spatha itidem vel eſt monophylla vel diphylla , vel im.
bricata, uti mulæ . Conferatur Linnæus l. cit . p.62.fqq .

g. 666.
Lamella vel tenue foliolum feilile florem effentialem te. Notanda de

gens, f. interius tegmen ſtaminum vocatur petalus. Tot nu corolla .

merantur corollæ perala, in quot reſolvitur flos deciduus, aut
recentes dividuntur aperte. Si nullus flori eſt peralus, caret
corolla, & vocatur apetalus ex calycerum dijudicandus . Si non
nifi unicus illi eſt, dicitur monopetalus, deinceps a numero pe
talorum dipetalus, : . . bexapetalus, polypetalus, Corolla

monoperalæ pars inferior vocatur tubuloſa vel tubus ; pars ſu

perior dilatata limbus ; , polypetalæ pars inferior baſi affixa, unguis,
ejusdem pars ſuperior patula, lamina; regularis, aut irregularis , ut
papilionacea , quæ gaudet carina ſive unico peralo inferiori cym
biformi live duplici, ſuperiori adfcendente galea , lateralibus
folitariis. Eft & pars corollæ mellifera ſuccum gerens dulcem ,
principium olei plantarum eſſentialis, quæ nectarium falutatur.
Ejus figura modo monopetalum calcar tubulo cceco refert,
modo polypecalum coronam , calycem &c . Vid . Linnæus
p. 73. feq. ibid. Segmenta limbi vel laminæ dicuntur lacinia .
Mmmm 3 Inde
 642 PHYSICÆ PART. 111. SECT. I. CAP. III.
1
Inde flos monopetalus a numero ſegmentorum vocatur tetra
petaloides & c
A perianthio corolla diſtinguitur , quod hæc cum ftaminibus fitu
alternat; perianthium autem cuin peralis . Stamina quoque
opponuntur laciniis calycis . Perala plerumque forma & co .
lore cæteris plantæ partibus præſtant, nec unquam ſeminis
fiunt involucrum : quia plerumque mox decidunt, & diſcreta
funt a baſi floris ; laciniæ eorum vero tantunt ſuperius ſe
gmenta marginis & limbi efficiunt, A calyce & perianthio
ejusque foliis & laciniis facile diſcernitur, ficu ſubtilitate, figura,
& colore membranulæ , & velut in nuptiis forum adornatum in .
ſignicer fiftunt, aulæum tori genialis. Linnæus l. c. p. 92,
calycem vocat florum thalamum , corollam , aulæuſ & c. Ne
tarium non folum apibus fuccum melleum abundantema col
ligendum exhibet in foribus cum maſculis ſalicis, urricz
cæt. femineis phyllanthi , tami, & hermaphroditis utriusque
fexus, ruſci & c. fed eſſentialem quoque ipfi fecundationi li
quoris feminalis & ferus alendi inſtar amnii, uſum præſtat.
Baſin foris annectentem ejus partes , p.54 . 56. appellat rece
ptaculum . Hoc diſtinguit in cominune floris & fructuum &
proprium ; ut fpadix, cyma, umbella .
: 667
Ope genitalium paratur ſuccus ſeminalis , qui rite miſtus
Quid fit fru
fus ? e& unicus præbet conceptum faetus feu germen & rudimentum
pericarpii ſeminisque, e quo abſoluto prodit fructus. Prodit
autem is plerumque vel e piſtillo vel e calyce, aut ubi germen
lacuit . Ica piſtillum dicitur abire in fructum . Quem ideo
dicere licet fætum florum adultum , qui , dum abfolu
tus eft, maturus fructus vocaçur. Liinaus l. c. p. 54:

p.54. & 56. fructum ponít in ſemine, quod vocat partem

plantæ deciduam , rudimento novæ plantæ fætum & polline
vivificatam . Jungius fructum dicit partem plantæ annuam ,
flori
 I DEN DROLOGIA i GENERALIS . sin 643

foricohærentem & ſuccedentem , qui,ubi ad perfectionem perve.

nerit,fponte a planta abfcedit, & commoda nutrice exceptus nova
plantæ initium facit. Ludwigiana Int. R. V. 9. 131. fructus
dicitur ovarium mole auétum & excenfum . Fructus diutur .
nior flore præſtantior eſt arboris nota.
Græcis fructus dicitur zagAOS, quem Theophraftus H. pl. L. I.
6.3. dicit : TO GUYZEIYLEVOV O Reguez PLETA TO TEQIYAQT18. . Lati
nis fructus proprie fune arborum , fruges herbarum & a
fruendo dicuntur, quia illis alimoniæ loco utimur fruimurque.
Hinc & Gerinanorum Frucht ortum eft fortitum . Infervir
fructus & perfeétioni vegetationis & propagationi per ſemen
& alimentis animantium , & fecundandæ terræ , aquæ & c. 1
§. 668 .
Fructus notandum eſt adjunctum fæpiſſime involucrum Quid conti
& ſemen , quorum hoc ejus partem principem , five prima. neat fru
riam , illud fecundariam conſtituir. Semen nempe abſolu-- Etus ?
tum , eſt plantula coryledoni infica, vel cotyledon cor
culum includens ( 1.611 . & 663. ) , ſeu 'corculum cum
cotyledone. Qui mavult, appeiler ſemen plantulam fructus,
vel in fructu, aut cum Ludwigio effentiam fructus (S. 557.),
vel apparatum eorum , quæ ad producendam novam plantam
requiruntur (S. 556.); quanquam fic a pericarpio nondum clare
( diſcernitur. Involucrum vel adjunctum ſeminis vocatur peria
carpium , græco nomine retento . Linnæ eft illud viſcus,

gravidụm féminibus, quæ matura dímircit. Philof. botan . p.53.

Idem p.55. fructui tria tribuit , pericarpium , ſemen , receptacu•
lum , de quo pofthæc.
Ariftoteles de Generat, animal. L. I. c.18. fcribit( yova ) genitura vo
catur, quod a generante proveniens caufa eſt, quæ combinari
confuevit, & primum eſt obtinens , principium generationis.
Semen autem eſt, quod ex 'ambabus combinatis originem tra
hit, quale eft femen omnium plantarum , & animalium diſtinctu
fexu
 644 PHYSICÆ PART . III . SEC 1. I. CAP . 111.

ſexu deſtitutorum , nunjec7r op.nl ?wy. Semen & fruétus dif.

ferr, ut prius & pofterius ; fructus enim , quod ex alio eſt;
femen ,' ex quo aliud , nam alias ambo idem ſunt. Dein femen

prolificum ( ; ov ipcov ) ait, non vero excrementum inutile. Quæ

non fatis accurata effe, cuique patet. Hun
g. 669 .
Pericarpium Pericarpium dirimo, ' uti differt, in interius T exterius,

interius & quando duplex tantum datur , & in intimum , medium & ex
exterius.
timum , fi triplex habetur. Interius vel intimum voco integu
menrum membranoſum £ cuticulam ſemen complexam . Hanc
feminis cuticulam , quia femini firmiter adhæret, multi prope
ricarpio non habent, ſed tum ſemen nudum vocant, uti thy.
mi femen . Tum plantam quoque dicunt gymnoſpermam .
Urut in verbis fimus faciles, tamen , ubi perianchium vel ſolus
eſt calyx, vel ſola corolla, vel remotius calyx , proximum co
rolla ; ita pericarpium fimilem admittit deſtinétionem . Pro
fe
ximum igirur pericarpium eft curicula feminis, utpote quæ
men ipſum non eſt, cum nec cotyledon nec corculum vocari
poſſit 5.666 .). Exterius vero , ideoque & medium extimum
que remotius eſt a femine. In quibus comparatio pericarpii
cum cortice conſpicua eſt.
Ne ab ufu vulgari nimis recedamus, dicemus ſemen nudum ,
quod præter cuticulam aut membranam aliud involucrum non
habet ; pericarpium integumentum ficcum aút membranam
femen nudum includentem ; pulpam vero adjunctam cum
ſuo tegmine fructum ftriétius acceptum . Pericarpium pro
prie eſt , quod fru & tum cingit, vel, circa fruétum eft, fecun
dum Linnanm p. só. vaſculum , femen producens & di
mittens.
$. 670.
Seminis nudi Semen nudum ſpectatur vel in fe qua levem cuticulam , vel
varietates. qua ejus adjuncta f. externa additam.nta & ornamenta In ſe
ſtructure
 DENDROLOGIA GENERALIS . 645

ſtructura & figura differt rotunda , compreſſa ad planam fere,

convexa , reniformis, cordiformis ovata ; angularis , ut echi .
nara , cæt. addo ; interior differentia anatome optime cogno
fcitur, nudis oculis obvia patent ex (9.668 . ) , quibus hic addi .
mus colorem cuticulæ maturæ diverſum, & hilum ceu cicatri
culam (literulam) externam a feminis affixione in fructu oriun.

dam, & corculo proximam v. c . in ſtaphylæa , piſo & c. Ex

tus quibusdam adnata eſt vel coronula inſtar calyculi, vel ala f.
membrana aut denticuli , vel pappus capillaris, plumoſus, pa
learis, quibus volitando diſſeminantur ;. unde dicuntur ſe
mina coronata , alata, pappola, plumoſa &c. Qua molem ſeu
magnitudinem maximum femen eſt coccus palmæ , minimum
campanulæ & c.
Adnotat Linnæus l. c. p.71 . ex aliis , fedem corcali vel effe in
apice vel in baſi ſeminis , qua pedunculo adhæret : hunc ex
porrigere ad pedunculum radiculam , folia autem ad apicem .
Illam folia extendere verſus pedunculum, "radices autem ad

apicem . Quæ ſtructura forte monſtrofa fuit, quia nulla

plantarum ſpecies ita comparatæ recenſentur, & fimile quid
piam in animantibus obfervatum eſt.

§. 671 .

Ottod nudum non eft ſemen , appellatur tectum , five Pericarpa

omnino , five ex parte & planta angioſperma. Integumentum divijio.
ſingulare vocamus, quod non niſi unici eſt feminis; com

mune aurem , quod plura ſemina quomodocunque complectitur.

Integumentum ſiccum aut eſt membranaceum & Alexile live
tenuius, five denfius; aut rigidius ligneum vel lapideum ,
quod aliis oſſeum dicirur.' Quam ob rem & pericarpium aut
flexile eft aut inflexile , & rigidius vel plane lapideum (\.669 .
not.) ; idemque aut ſingulare aut commune . Procul omni

dubio divina fapientia optimum cuique ſemini eo egenti dedit.

Nnnn
(Wolfii Phys. Tom . III.) 9.672 .
 646 PHYSICÆ PART. III. SECT. I. CAP. 111.

§ 672 .

Quid gluna, Pericarpium ſingulare fuperne patens plerumque arête

Spica, ariſta, adjacet cuticulæ ſeminis, & appellatur gluma, Hülfe, quæ in ce
verticillus, realibus darur, & Linnæo p.52. 1.c. eſt calyx graminis, valvis
panicula, amplexantibus . Quæ gluma ſi in longum muci'onem coit &
umbella, co- eminet, ariſta , Spitze, vocatur, tanquam mucro glumæ infi
rymbus, ra . dens, muniens ſemen adverſus inſidias animalculorum . Denſe
cemus. copulatæ glumarum fellilium ſeries longæ circa caudicem ra
mosve dicuntur ſpiçæ , Aebren, quæ vel gaudent ariſtis, ut in
hordeo vel carent , ut in muricis tritico, amarantho, cæt. &
aliæ denſiores ſunt, aliæ minus, item regulares aut irregulares.
Laxius diſpoſitæ & pedunculis gaudentes glumæ feminibus
feræ , verticilli, Spillen , audiunt, qui vel magis minusve di
ſtant circa - caulem aut in uno tantum latere reflexi apparent,
aliique aliis ſunt denſiores aut ramoſiores. Hujusmodi ſunt pani.
cule , Büſchel, milii aliorumque graminum folitariis glumis
fparfis præditæ jubæ . Plures pedunculi circa commune cen
trum velur diſcum formantes, & florum & feminum umbellam ,
Schirmchen, conſtiruunt fimplicem vel e pluribus compofitam . Si
autem pedunculus irregulariter ramoſus, corymbum , ein Sträuſs.
lein, format aut fimilem ſpicæ tbyrſum quaſi turrim ut in hip
pocaſtano vel racemum , Traube.

Spica continet flores & glumas feſfiles fparſim alternos in pedun

culo communi , eſtque diſticha, tetralticha, hexaſticha ;
corymbus fpicæ fimilis petiolos affurgentes habet, panicula
fparfa eſt in pedımculos ſubdiviſos , diffuſiores autarctiores;
thyrfuseſt panicula coarctata in firmam ovatam , racemus pedun
culis lateralibus brevibus conſtat, ut ribes vitisque ; verticillus
numeroſis fubfellilibus floribus & c. caulem annullatim cingenti
bus gaudet. V. Linnaus l.c. p.41.

g. 573.
 DENDROLOGIA GENERALIS . 647

S. 673 .

Pericarpium laxius cavum membranaceum includens ſe- Quid capſu

men feu nudum ſeu veſtitum pulpa dicitur capſula aut vaſculum ta fit ?
ſeminale , die Fruchtbiilſe. · Capſula matura vel integra & claufa
manet , ut in alkekengi , vel dehiſcit fuperne in apice fillura de.
terminata. Hanc unam reſpiciens Linnæus, capíulam vocat

pericarpium cavum, determinate dehiſcens, in qua notat val

vulam ceu parietem , quo fructus tegicur externe ; diſlepimen .
tum , quo interne dirimitur in plures concamerationes ; colu
meilam , ut partem mediam , connectentem parietes internos ;
& loculamenta , ut loca ſeminum in concameratione. Exem

plo fic capſula coronata papaveris , lilii ,

De varietate plura dabit Ludwigian, Inft. R. Veg. N. 145. feq. &
Linnæus Philoſ. bot. p.68.feqq .& p.75.capſula & arillus evonymi.
g. 674.
Pericarpium bivalve extus leviter pulpoſum affigens ſe. Quid fi fili
mina alternatim ſecundum utramque ſuturam , dicirur ſiliqua, qua & legro
Schote. Si vero tantum ſecundum alteram futuram affiguntur, men ?
legumen ,Hülſenfrucht. Quia id extrinſecus non patet, generatim
legumen dici folet, cujus viride pericarpium oblongum bi.
valve parumper pulpoſum facile dehiſcit. Tum fimplex eſt,

cum altera ſutura aliquanto latior eft, cui ſoli grana affiguntur,
ut piſa, compoſita vero utrinque æquali craſſitie & convexitate
gaudens, ubi ſeptum fungoſum ſ.placenta ſemina annexa habet,
quæ filiqua ( Schote ) dicitur, & fi minor eft ſilicula, ut thlafpi.
Legumen qua longitudinem incurvatum in fabis, more acina
cis , dicuntur Schabeln , ( Siïbel), & eorum fabæ , Schabelbohren.
Dantur vero legumina pulpoſa fere, & fibris ſuturarum fere
tantum prædita, Schoten obne ( Schlauben ) Hülſen, & alia mem
branoſa intus ſubpulpa, mit Hilfen . Notantur & multifili

quæ , uti aquilegiæ . Dicuntur etiam megc71ce filiquæ , quæ

ſunt lignea velut cornua falcata.
Na an 2 9.675 .
 CÆ PART. 111. SECT . I. CAP . III .
PHYSI
648. "

$. 675.
Quid fit cona Quando pericarpium non eſt niſi vagina in latere oblonge
ceptaculum dehiſcens, pedunculo cum foribus & feminibus oppofitis
fi folliculus, prodeunte , Linneo l.C.P.53. dicitur conceptaculum , vel follicu.
cruſta ? bus , qui ideo eſt ſpatba exigua ſeu pericarpium univalve latere
longitudinaliter dehiſcens, a feminibus diſtinctum . Cruſta te:
guntur glandes fagi & quercus, tefte Plinio L.15. 6.28.

$.676 .

Pericarpio . Pericarpia , dura lignea vel nigrum cornu concameratunt

rum duro. mentiuntur ,, in callia nigra f. fiſtula vulgo ſiliqua, quod fæpepe.
rum diverfi: dis longitudinem & pollicis craffitiem circiter usque æqualem
f. cylindricam ubique & paulo curvatam , qua longitudinem refert
in qualibet camera ſepimentis transverſis diſcreta ſemen conti
nens, & nauſeofam fere pulpam ; vel ovum conicum aut cy.
lindricum ſquammoſum cinereum.ſemen fquama quoque rectum
continens ;; quod ſtrobylus appellatur, & Linnæoab eo , quod
plerumque fit , dicitur pericarpium . ex amento factum c.p.53.
cujus exempla ſunt in abiete , pinus , cedro vel ob ventrico

fame columnam si circiter vel 6 : pollices longam , & ſesqui fere

plerumque lacam , in extremis coarétatam , plurima grana ni.
gra ,, ut piperis , goſſypio involuta continentem . Denique:
nuces huc pertinent omnis generis ; quarum putaminum duritie
fere ligni perplexi ( 8.643.) naturam æmulatur, ſimilique modo
tractatur , ne. cocco quidem , nuce maxima & tribulo ex :
cepto ..

De nucibus Plinius L. XV . c . 28. fcribit :: ' Aliorum ( fru £tuum)

intus
corpus, foris lignum , ut nucum .. Putamine claudun
tur nuces, c 10. loquitur de nucum pinearum generibus ; &
LXI. ci 10. de abiete femina teſtatur; quod fit folio

pinnato denſa, ut imbres non transmittat , & quod'e ramis ge.

nerum
 DENDROLOGIA GENERALIS . 649

nerum horum panicularum modo nucamenta ſquamatim com

pacta dependeant, præterquam larici.

§. 677

Pericarpia lapidea five putamina ( & tegmina filicea vel te. Ubi dentur
facea) majora inſunt ceraſo, pruno, malo perſico & armenico, lapilli circa
uvæ minora , acini minima, ficui, f. arilli & c. Hinc grani di- ſemen ?
cuntur illa Germanis, Kirſchenſtein, Pflaumenſtein , Pfirſicben
ſtein & C. Major , craſſior & durior cæteris eft pericarpium
perſicum . Semen vero intra lapideum pericarpium genitum
ftrictius vocatur nucleus.: Neque hoc mirum videri poteft,
cum demum in maturitate pericarpii lapidea duritie potiatur,
antea vero molle & poroſum ſatis fit,, ad transmittendum nu :
clei alimentum .

§. 678.

Fructus tantum non ficci pro pericarpio pulpoſo accepti Fruétus pula
(8. 669.) , pulpa gaudent aut calloſa , vel coriacea non eduli, uti pofi, varii.
extimum pericarpium nucis juglandis , & hippocaſtani; aut
fere ficca ,, molliori & eduli, gradu tamen differenti. Sic pulpa
olivarum , meſpilorum ,cappiarum , pomorum ,pyrorum , ficuum ,,
prunorum , pruneolorum , nucleorum , ſiliquarum , aliorumque,
& a fe invicem , & inter fe in eodem genere; ſtructura, vi fi
gura, fapore, colore, odore , ſucco, ſeminum vel nucleorum
numero , ſitu ,, capſulis multum differunt.. Plinius ait ,, carne

palmæ placent ſucco caryotæ , callopyra , mora cartilagine,

cute caricæ , corpore mala melimrela .
In his calloſis prope accedunt nuclei v. c. caſtanearum , amygda:
larum , avellanarum ; coccorum ; dactylorum , fabæ; piſa & ſe
mina pleraque. Inter poma& Pyrai quoque occurrunt callo
fis affinia , uti corium vel cortex. citreorum aurantiorum , pu
nicorum , & quæ hiberna vocantur atque diutius reliquis du
Nnnn 3 rant..
 650 PHYSICÆ PART . 111. SECT . I. CAP ., III.

rant. Mollior pulpa eſt & fucculenta quadamtēnus prunis

plerisque, ſucculentior citreis ; aurantiis, armeniis, perſicis
cæt. melonibus , peponibus , ficubus , meſpilis, mollibus , cu
cumeribus, cucurbitis , cæt. Corio clauduntur caftaneæ , co
rio & membrana punica , inquit Plin. L.15.6.28.

$. 679 .

Quid fit Succoſum pericarpium f. fructus admodum fucculentus

bacca ? fere globoſus ſub cuticula , ſeu fere totus ſucculentus, ſemina
1 continens, bacca vocatur. Malo his uti baccarum notis mani
feftis, uſitatis, quam aliis ignotioribus. Exempla id docent
ſambuci, lentiſci, padi, ceralorum , uvarum , criſpæ etiam groſſu
lariæ , jujubæ, halicacabi, forbi , cynosbati , myrti, myrtilli,
berberiæ , lauri, loti , corni , ſolani, cujus baccæ rubræ non
raro poma minora magnitudine æquant. Porro huc pertinent
melocactus, ananas , baccæ fragariæ 1. fraga & coacervatæ , rubi
arvenſis & idæa ( Brombeeren , Himbeeren ), mori, cæt. Divi.
duncur baccæ a quibusdam pro numero acinorum in monopy .:

renas, dipyrenas &c. polypyrena, quare & cucurbicæ , cucume

res cæt. baccæ eicerentur.
Linn.do l. c. p . 53. bacca dicitur pericarpium farctum evalve, ſe
mina cæteroquin nuda continens ; & P. 75 affert quo
que inter improprias baccam ſiccam , non vulgari modo arefa.
tam in fole vel furno, fed natura talem , ut in juglande, my
rica, ulmo, amygdalo, cum propriam ante dixiffet ſucculen
tum fruétum ex pericarpio factum , cujus finem feu uſum queno
dam ſtaruit, ut femina ab animalibus alibi ferantur, uti viſcum ,
Rcete pegat,
nam & ſemini proſunt & animalium rutritioni.
dehiſcere baccas , quia molles funt & alio gaudent fine. Eas
!
dem & aggregatas manifeftiffimas dari ait in adonide ca
penſi. Conf. Plin . L. 15.6.28. Fraga inſigniuntur feminibus
extus ceu ficuum arillis.
Dru .
 DENDROLOGIA GENERALIS. 651

Drupam Linnæus vocat pericarpium evalve farctum , nu . Item drupa

cem continens; pomum vero pericarpium evalve farctum & pomum ?
capſulam continens. His pofitis drupæ ſuntamygdalæ , pruna,
jujubæ, ceraſa, nuces, juglandes, myriſticæ dactyli, fructus
palmæ pruniferæ , & nuciferæ areccæ, olivæ , pruneoli & c.
Poma vero & pyra complectuntur & mala ; & fi qua alia fe .
i
men capſula muniunt in pericarpio.

Etſi nux infarēto pericarpio differt a capſula in codem ; quia ta

men farétum obſcurius dicitur , nux Cocos quoque faréta dici
poffet, drupe vocabulum hoc fenfu inuſitatum eſt, & poma
a pyris extus diſcerni non poterunt, nulla neceſſitas apparet
a recepto uſu diſcedendi. Plinius H. N. L.15 . 6.1. & c. de
olivis notat , illas ad decerpendum optimas five maturas eſſe,
bacca incipiente nigrefcere. Tum ait, noftri vocant drupas,
græci drypetas ; & Lib.12. c. 27. omphacium deterius fieri
ex drupa, priusquam cibo matura fit, etſi jam colorem mutet.
Ob quandam igitur fimilitudinem extendi quidem nomen ad
alia poſſet, modo uſitatius eſſet : cum vix extra hæc tria loca
in autoribus occurrat. Magna & baccis differentia. Alize

namque ſunt olivis , lauris , & alio modo loro, cornis , alio
myrtis, lentiſco. Aquifolio enim ac fpinæ fine fucco , me
dioque etiamnum genere inter baccas acinosque ceraſis . Po

mum his primo candidum , & fere omnibus baccis mox aliis
virefcit, ut olivis, lauris ; rubet vero moris , ceraſis , cor
nis, deinde nigreſcit moris , ceraſis , olivis. Omitto cerafa
fabarum arabicarum , vulgo Caffée. Manendum eft in notis

externis , dum res ita exhibendæ & explicandæ funt, ut

ab omnibus internofcantur. Conf. Ariſtoteles Problem .
Sect. 21. n. 24 .

SECTIO II.
 652

koolhupare pary
Data ,kuna see
luz ,geroplecouple opnice

SECTIONIS I I.

CAPVT IV.

DE DENDROLOGIA SPECIALI

ſ . 680 .

De arborum rout arborem vita liquet e 9.594 . feqq. ita ea quoque ob .

vita tuenda fervatur ex earum nativitate , crementis , morbis , fana
P
Eg reſer tione , propagationeque tum per viviradices , ablacta:
vanda. tionem , ramos , furculos , infitionem gemmarum propagi.
numque ; tum per flores utriusque ſexus , femina & fru
etus Quibus hic adjungenda occurrit ars exuendi earum
ſenectutem , reſtituendique velut juventarem , ut revirefcunt,
quæ ſi non omnibus faltem quibusdam poteſt applicari . Nempe
quarum fructibus homines delectantur, eas diligenti cultura
didicerunt ſtercorare, irrigare , quoties opus eft , ne brevi
tempore emacientur & fecunditate priventur , radicibus , ra
mis & ſtolonibus noxiis putando liberare, nimiis fructuum pri
mordiis orbare , novo denique cortice veſtire. Poftremum
fi non in ſtipite univerſo tentare auſi ſunt , faltem per partes
corticem antiquum ita ademerunt, ut fapam ſuperius defluen
tem crebro circumdarent ligno penicilliope, arcerentque ven.
tos & folis radios, ne exſiccaretur, fed novum formaret corti.
cem , ' quo novum lignum quotannis fuccreſceret , ut vel an.
noſo interiori putrefacto , novi fertilitas obtineretur (§ . 635.).
Sicubi ſapa abundant, veluti venæ fectione verno tempore per
inciſionem corticis , aut terebrationem ea liberantur , & fora
men recentis ligni epiſtomio clauditur. Aliis & radix détecta
finditur, ut earum fanitatem cognofcant , vitioſas vero & pu .
treſcen
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 653

treſcentes reſecent, vulneribus limo & terra idonea obductis,

ut novæ creſcant radices .

Dantur arbores, que per ſe evadunt longævæ immo fæculares,

biſecle , triſeclæ & c. Alie vero ferendis fruétibus,

quibus propagentur, his paria faciunt. Quæ tamen quoque

infitione nobilitari & diutius fuftentari poſſunt ac ſolent, eo ma

gis , quo ſunt fructus ſapidiores & generatim meliores. Hoc

autem obtinetur , fi corſex renovatur, qui ipſis eſt inſtar ven
triculi , meliorem fapam procreaturus ; & G radices reno
ventur , quando veteres ſunt vitiofæ , utpote quibus hauriendus
eſt fuccus nutritius , qui propterea ipfis eft fubniiniftrandus
per alia vegetabilia deſtructa & foluta, in quibus ſupereſt. Re
centior ars cortice remoto certis legibus materiæ ad ædificia
majorem parat denſitatem durabilitatemque.

g. 681 .

Poftquam arborum , tanquam plantarum durarum ſæpe Quadruplex

generantium (9. 594. ), nacura generalis excuſſa eft & innotuit, elle arburum di.
eas vel terreſtres vel marinas (S. 599. ) ; nunc quoque ſpecia- viſio.
lis harum indoles breviter erit luftranda, & terreſtrium quidem
prius quam marinarum ( 9.600 .). Arbores terreſtres dividun
tur 1 ) ratione magnitudinis, in proceras & ordinarias. Pro
ceræ , bocbftämmige , extra vulgarium ordinem 10-50 or.
gyias alcæ, vel & una craſſæ admodum evadunt, dum in fertili
ſolo omnem adipiſcuntur ætatem , nec impediuntur. Ordina .
riæ, gemeine, circiter dimidiam tantum illarum , aut triplam
usque ad fexcuplam hominum ſtaturam aſſequuntur. 2 ) Stirpe
gaudent aut ramis prædita , aut deſtituta ; quarum illæ dicun
tur arbores ramoſa , äftige, & dum rami foliis veſtiuntur, fron .
doſæ ; hæ foliofæ tantum , Blattbäume, * quanquam Linnæus
& has ob folia virentia & coſtas lignoſas frondoſas vocat.
Ramorum folia vel ſunt inſtar petiolorum anguſta, carnoſa &
Oo oo capil.
(Wolfii Phyſ. Tom . III .)
6.54 PHYSICA PART . 11 ) . SECT . IL CAP . IV .

capillata , ut abiegna ; vel ampla & latiora , plerumque ape

tiolis pendula. Inde arbores illæ dicuntur hiemales, quia ver
ſus hieme n & duran te illa virent , feu capillate , Tangelbäume,
hæ latifoliæ & æſtivales , quia verſus & per æſtatem virent
(Laubbäume). . 4 ) Ratione ſexus, flores vel ſunt ſejuncti ( abge.
Jonderten Geſchlechts) vel conjuncti, (Zwittergeſchlechts )
. Sejuncti
vel dantur in diverſisarboribus, velin iisdem , h.e. diceciis & mo
nceciis . Dicciarum aliæ funt mares ,aliæ feminæ , ob Аores maſcu
los & femineos. Moncciarum aliæ ſunt androgynæ , quarum flo
res maſculi & feminei in diverſis partibus ſedibusque ejusdem
arboris nafcuntur ;aliæ hermaphroditæ , quarum flores utriusque
fexus conjuncti in eodem thalamo, & flore continentur. Deſe
junctis prius agendum eft, quam de conjunctisſ. hermaphrodicis.
Sunt hæc arborum diſcrimina facilia cognicų, quando arbores,
quam capere valent , maturitatem ſunt adeptæ . Ante illam
ætatem caudice , foliis, cortice, ligno, Aloribus , fructu ſemi
nibusque fuar internofcendae. Fructum ferentes arbores di

cuntur fructiferæ feu fructuofæ ; ' reliquæ infruétuofæ , qua:

les ut plurimum ſuor diæciæ , quarum ſemina non copulantur,
aliæque. Quæ fponte ſua naſcuntur , dici folent filveftres ,
quia fæpe filvas conficiunt, vel in illis gignuntur. Quæ autem
cultura humana in plerisque climatibus indigent , ut debite
perficiantur, dicuntur hortenſes, vel urbanæ .
Danar & aliæ arborum diviſiones, v. c. in domeſticas f. indige.
nas & peregrinas ; in vulgares, quæ foco lignum præbent,
Brennholtz , & præſtantiores quæ; materiam ædificiis, Bauboltz,
colores , aromata exhibent. Quoad fructus aliæ funt pomi
ferz, drupiferæ, nuciferæ, bacciferæ, glandiferæ , conife
ræ , Orto - eas. nuper diremit in hiemales, feu perenniter vi.
rentes , urbanas, pratenſes & ſilveſtres. Præftat vero uri
notis manifeſtioribus utilioribusque. Sexus ob analogiam cum
aliis virentibus antiquitus obſervatur,, & a Linneo magno ſtudio
amply
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 555

ampliatus, quo in diclinias, tum diæcias , um monæcias,

& monoclinias diſtribuuntur , ante omnia videtur fine anxiis
fexus minutis ob oculos ponendus, perfe & tiorem ordinem fu
turis disquiſitionibus reſervando.
Saluarii diſtinguunt arbores ſilveſtres in eminentiores incæduas
& cæduas , quarum illæ e ftolonibus furculisve non propagan
tur , ideoque reſervandæ funt in magni momenti uſus non nifi
ſemel cædendæ ; he autem renafcuntur e radicibus , etiamfi
fæpius cæduntur, non pereuntes. Illæ noftratibus dicuntur Ober .
holtz, Gallis futaye, plurimisque annis demum fuam adipiſcun.
tur maturitatem . Hæ dicuntur Schlageholtz, Unterboltz, Gallis
taillis, paucisque annis e radicibus & feminibus ad focorum
ulum fuccreſcunt. Ingentium arborum tra &tus copix di

cuntur filva, que ſi vaſte denſæque funt, faltus ( Forſte ), in

quibus feræ pafcuntur;: filvæ amænæ, umbræ & c. caufa pla
centes dicuntur nemora , Luftwälder ; nemora confecrata auc
religioſa luci, Hayne, appellantur & Hayen.
Ligni cauſa arbores dividuntur in molliores & duriores. Illarum
lignum eſt levius, & carbones ſubtiliores, & in polline ſcin
tilla incendendi ; harum eſt gravius & carbones vel in pol
line non æque incendii capaces , diutiusque ignem fovent.
Melles in pictorum & pyrotechnitarum uſu . De arborum

ordinariarum minorum f. nanarum ſubdiviſione Vid . 9.594.

De folidis, & cavis intus, ob medullam ſpongiofam , qualis
in ſambuco datur , nunc facebo .

§. 682.

Arborum omnium proceriſima inter palmas dari perhibetur. Quid far

Sunt autem palmæ arbores cortice ſcabro, ramis deſticutæ , co- palma ?
rum loco foliis felfilibus coronatæ circa verticem , iisque ma
gnis & quotannis deciduis , duri ligni diæciæ , in vertice me.
dullam ſeu cerebrum & faſciculum fructuum ſpatha efferentes.
Oo oo 2 Ea
656 PHYSICÆ PART. III. SECT. II . CAP. IV.

Ea de re Græcis dicuntur ex poxagaios, cerebro fructuofæ . Græ

cis palma vocatur Qawig, hebræis non , noftris Palmbaum .
Ob invictum robur oneri non cedentes victoriæ fymbolum
præbuere. V. Gellius N. A. L. 3. c.0.
De diverſo palmarum fexu Plinius L. 13. Hift. Nat. C. 4. ex Theo
phraſto aliisque narrat : Arboribus immo potius omnibus
herbis etiam utrumque fexum eſſe, diligentiſfimi naturæ con
ſului tradunt. Quid in plenum fatis ſit dixiſſe hoc loco . Nul
lis tamen arboribus manifeſtius ( quam in palma ). Mas in
palmite foret, femina citra Aorem (æque conſpicuum ) germi.
nat tantum fpinæ modo . Non fine maribus gignere femi
nas . . . confirmant, circaque fingulos (mares) plures ( fe
minas) nutare in eam pronas blandientibus comis. Illum

erectis hiſpidum afflatu & pulvere ipſo etiam reliquas mari

tare. Hujus maris arbore exciſa , viduas poft fterileſcere fe
minas . Adeoque eſt veneris intelle &tus, ut modus etiam er.
cogitatus fit ab hominibus , ex maribus Aore ac lanugine , vel
Seruntur
tantum pulvere feminis inſperſo ( eas fecundandi).
palmæ & trunco duậm cubitorum longitudine a cerebro ipſo
arboris viridi fiſſuris diviſo atque defofſo. Et ab radice
avulfæ vitalis eft fatus & ramorum tenerrimis . Sunt

& cæduæ palmarum filvæ, germinantes rurfus ab radice fuc

ciſæ . Quædam in Syria in binos dividunt fe truncos , increta
& ternos , quædam in quinos. . In patria femper virere
palma fertur, ob renata folia, antequam defluant priora, re
li &tis in cortice veſtigiis velut ſquamarum . Palma fola in

ſpathis habet fru £tum racemis propendentem , reliquis fub fo

lio pomum ; ut protegatur. L. 16.c. 26. ubi c. 21. norat, loco
rum eam eſſe vim , ut circa Memphim Ægypti nulli arbori
folia decidant , ne viti quidem . Linnæus Philof. botan. P.37.
fcribit : palmis eſt caudex fimplex apice frondoſus , fructi
ficationes in fpadice cum fpatha. Spadicem p. 55. vocat re
ceptacu
 -

DENDROLOGIA SFECIALIS. 657

ceptaculum palma enatum intra ſpatham in ramulos fructifi

cantes, & p . 52. fpatham eſſe vaginam calycem fpadicis lon
gitudinaliter ruptum.
Palmas peculiare genus arborum reéte ſtatuit Rajus Hiſt. Plant.
L. 24. C.l. quia funt arbores caudice fimplici (uovesehemp! ),
unicam tantum in faſtigio gemmam ferentes , non ramofæ, fed
foliofæ tantum feu folia coronara. Raro concreta bifidæ aur
trifidæ rariſſimæ quinquecipites occurrunt in unica eorum
ſpecie. Non eſſe illis vel frondes vel ramos , quos nonnulli
dicunt , fed folia tantum , pater, quoniam ſtatis temporibus
decidunt, partem pronam a ſupina diverſam habent, & fuas
coſtas, nec germinant aut ſurculos proferunt, exeunt in folia
aut aculeos, & tota ſtructura foliorum levitatem & tenuitatem
oſtendunt, non teretem ramorum indolem , etſi longitudine
ramos æmulantur, & in nonnullis folia reciduntur, ut adſcendi
poſſint, .videlicet in dałtyliferis, quarum folia digiti craffitudi
nem fuperare valent, & deſinune in acutum mucronem. Aliæ
funt cocciferæ f. nuciferæ ; aliæ pruniferæ caudicem annulis pro
tuberantibus habentes aliæ pruniferæ caudice aculeato, & c. quas
rite explicat Rajus l. c. Earum calyx vocatur ſanguinea ſpatha,in .
cludens ſpadices & emittens in longitudinem rupta.

§. 683 .

Diſcernuntur baud difficulter a ſe invicem palme ſpinofa & Quotuplex

ſpinarum expertes, quarum hæ nuncupantur manſuetæ urba qua fit

ioresque, zabme; illæ vero ſilveſtres , wilde. Spinoſæ 60 Spinoſa ?

pedes altæ , 2 craſſæ fiunt, & veftiuntur in juventute fpinis di
gitum longis , acutis periculofisque, adverſus apros, medullæ
fructuique inſidiantes, quæ ideo a barbaris fructu potituris in
cenduntur, ut comburantur. Fructus earum ingentem effi
ciunt faſciculum durorum conorum coloris cinerii, edulem
nucleum includentium , e quo contuſo coctoque oleum paratur,
Oooo3 ut
658 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II . CAP. IV .

ut ex olivis. Propterea dicuntur coniferæ aut nuciferæ , gau

dentque foliis pinnatis , quorum petiolis fimplicibus a lacere
plura foliola annectuntur, fæpe 8 pedes longis. Inciſo cortice
ſine damno arboris inde effluit dulce vinum , faguweer Indis
orientalibus dictum , ſed minus falubre, & quod mox aceſcit,
niſi amara herba bubat fermentatur, ut modice utencibus falu
bre evadat. Paratur inde & genus vini deftillati (aduſti), quod
Arak vocacur. Juvenum cerebrum ſeu turio ſua medulla variis
inſervit cibi & pultis generibus, unde ad nos perferuntur grana
ficca cinerea , ſegu vel lago di&ta , fimilia fere majoribus aniſi
feminibus, quæ cocta gelatinam diaphanam , ceu limacum ova
mentiuntur, ac in deliciis habentur. In Linnæi Flora Zeilanica
p. 186. No. 393. hæc palma dicitur cycas, frondibus pinnatis foli
olis lineari -lanceolatis, ftipite ſpinoſo, palma favinifera, pruni
fera, caudice in annulos protuberantes diſtincto, cujus fæculæ
fagu dicuntur.
Natale folum palmarum eſt India , cujus annona hæc præcipua,
& cum dactylifera Indo dicatur, ab his nominata effe videtur.
Datur tamen & alibi, ut in Palæſtina & inſulis variis, in Ger
mania, Sueciæque horto upfalienfi & . Quatuor noftræ fpe:
cies numerantur, quarum optima dicitur Laxi tuni. 30 pedes
alta. In juventure ejus folia veſtimentis aptantur, majora
autem inſerviunt tegendis ædibus navibusque. Multos e radici
bus agit ſtolones, fenfim pedis craffitiem obtinentes & pereunte
matre genus propagantes. Strabo Geogr. L. 26. palmæ fere to
cuplicem tribuit ufum , quot annus dies habet, unde Ægyptiis
fymbolum anni habeatur. Granulis ſegu ficcis refertus cubu.
lus pariſinus polliceris , demto vaſculi pondere, æquabatur
250 granis pharmacevticis, quale ſecalinis granis fere æqui
paratur
Promiſit Cel. Jo. Burmannus in Plantis Plumerii Americanis,
teſtibus Aštis Erud. Lipſ. 1762. Febr. P.ss. Opus de palmis,
e quo
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 659

e quo plura de illis eruntperenda. Conf. interim Steckii Diſp.

inaug. de Saga, ubi fimilis materia & e lontaro aliisque palmis
dicitur peci. Barbaris dici fertur Todda panna, vel Codda
panna .

. 684.

Monſueta eaque regalis palma omnes reliquas arbores proce- Depalma al

ritate fua exſuperat, aſſequens 300. pedes altitudinis , decem diame- tiſſima erre :
tri, & corona gaudens coftarum , velut ramorum ftriatorum , in . ca.
numeris plenarum longis anguftis tenerisquefoliis , ftipite recto le
vique, at radicibus perplexis paſſimſupra terram 2 pedes emergen
tibus. Verticem coronat 2 ulnas longum caput , velut braſ
ficæ caulem , cujus folia pectinis modo capillara ſeu utrinque
ſeu ſuperius tantum , extus nivea , intus dulci medulla inftruun .
tur, nucleum avellanæ fapore æmulante , quando coquuntur
cum foliis pultem egregiam , tanquam olus gratum coctum ,
præbente. Extenditur id caput inftar criſtæ plumofæ , exſe
rens copiam florum aurei coloris , e quibus nafcuntur fructus
ovo æquales in dura teſta cinera favam continentes pulpam.
Flores fructusque uvæ majoris fpeciem fiftunt, a criſta plumea
tectam , quafi in theca. Stipes craffior plerumque furſum ,
quam deorfum , ad ſingulos circiter pedes circulis prominulis ,
quotannis diſtinguitur ita , ut æras inde noſcatur. Lignum
ejus experitur a fabris lignariis & tornatoribus ad varii gene
ris opera inde conficienda. Rajus pleraque hæc confirmans
obſervat, corticem tenerum caneſcentem ita tandem folideſcere,
ut circuli vix diſcernantur ; item fingulis fere menfibus hanc
palmam unum abjicere folium , & corticem 4 vel 5 pedes lon
gum , 2 latum exuere , craſſitie corii præparati, quo indigenæ
urantur ad culinas , & ad conclavia tegenda , foliis autem ad
eperiendas domus. Si quis truncum findar, eximatque ( quod
facile factu ) materiam interiorem filamentoſam & molliuſculam ,
quod
660 PHYSICÆ PART. 111. Sect. II. CAP. IV.

reſtat, lignum ita excavatum , pollicem craſſum , præſtare ca.

nales longos , aquæductibus diu duraturis. Ex eodem natu
raliter nigricante & polituram admittente multa tornari & rara
vaſcula utenſiliaque .Dum quotannis altior fit pede durante
incremento , ad coridem annos quoque decrementum extendi

videtur. Quia fructus felfilis nuci ſimilis dicitur avellana in

dica verſicolor , drecca, item palma areccifera , nucleo verfi.
colore, moſchatæ fimili; nifi hæc arecca faufel quoque dieta
ab arbore noſtra ſumma differt. Nam dicitur illa quidem ex
cella & recta in Malabaria &c. floribus albis fere ur convallariæ ,
vix odoratis , fructu ſeſſili inſtar caſtaneæ , cute dura, flava &
hirſuta, ſurſum rufeſcente, ſubtus albida, in qua rupta velut

nux moſchata reperitur ſimiliter intus venoſa, faporis adftrin

gentis . Maſticatur ejus fructus cum foliis betel, tingitque
dentes & gollipium rubro colore. Optarem & his certiora.
Hæc putatur eſſe Theophraſti xexagrov, coccifera fingulos fe.
rens COCCOS.
Plinius H. N. L. 13. 6.4. Judæa inquit inclyta eſt palmis. In
oriente ex his vina & aliquibus panes parantur. Frugifera
non eſt ; niſi in fervida regione. Gignitur levi fabulofaque
terra majori ex parte & nitroſa. Gaudet & riguis , toto cum
' anno bibere amet. Genera earum plura , prima fruticem
non excedentia ; alia 2 vel 3 , (nomina 49.) brevi ramorum
orbe foliofa. Tectorii vicem his præftat parietibus contra ad

ſpergines. Procerioribus filva arbore ex ipſa foliorum aculeo

fruticante circa totas peetinatim , quas filveſtres intelligi ne
ceffe eft. Incerta tamen libidine eriam ſe mitioribus mifcen

tur. Reliquæ tereces atque proceræ denſis gradatisque corti.

cum pollicibus, ut orbibus faciles fe ad fcandendum orientis
populis præbent. Coma omnis in cacumine , & pomum
eft non inter folia, ut in cæteris, fed fuis inter ramos palmiti
bus racemoſum , utraque natura uvæ atque pomi
. Folia cul.
trato
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 661

trato mucrone later : bus in feſe bifidatis , bellas primum demon

ſtravere gemmas, nunc ad funes vitiliumque nexus & capitum
levia umbracula finduntur. Dulcis earum medulla in cacu

mine , quod cerebrum appellant.

§. 685 .

Latania palma daftylifera, celfum quidem fortitur flipitem , De Latania

ultra so pedes altum , 1201 ultra 7 craſſum , nec fert niſi folia lon palma dałty.
gis prædita petiolis , quaſi ramulis , inſtar fiabelli muliebris lifora.
plicatilia & expanſi. Effigies eorum in Neuhofii itinere
Siamenſi 15 - 20 flabelli ritu explicata , & in cuſpide aculeata
ſiſtit, quorum longitudo 16 pedes, crailities ad ſtipitem unum
pedem æquat. Volumine 47. Pbiloſ. Transact. p. 109. feq. ex
Mylii epiſtola Berolini A. 1751. d . 20. Febr. data recenſetur
palmam berolinenſem ele majorem foliis flabelli formibus , &
30 annis floruiſſe quidem , ſed nonniſi fructus immaturos fte
rilesque tulille, cum non fit nifi femina marito deftituta. Sed
Anno 1749. maſculos flores Lipſia eo eſſe miſſos, e quorum
polline jam tum ultra 100 maturos dactylos dederit , e quibus
& undecim novæ palmæ fint ſatæ . Sequenti anno ſimili expe
rimento ultra 2000 natos efle fructus. Vid. ibi a Watſono

annotata ex Herodoto , Alpino , Kämpfero , Ariſtotele, Theo

phéaſto , aliisque . Folia lege certa connexa , tegmini a dium
inferviunt, demtis vero coſtis lamellæ literis ſtilo ferreo ſuper
fíciei epidermidem lædendo inſcribendis , ipſisque eorum li
bris adhibentur.

Poſſideo orbata periolo & cuſpide folia hujus palmæ concreta un

decim, quorum coſta ſuperior velur dorſualis lignea, buxi fa
cie , fere politum cultri dorſum ij aut pollicis craſſum la.
tumque refert, inferior autem ſeu ventralis circiter quintam
partem ſuperioris continet. Lamellarum intra coſtas latitudo
(Wolfii Pbyſ. 111.) Pp PP polli.
1

662 PHYSICÆ PART . IIl . SBCT . 11. CAP. IV.

pollicem fuperat, longitudo abrupta fex pedes. Conf. Redi

notiz. intorno alle palme.
Hæccine illa eſt palma , quæ Javanis Lantor dicitur , tefte Rajo
p. 1359. , cujus folia ad ſcribendum apprimeapta dicuntur, &
viri longitudinem aſſequentia ? Fructus ejus dicitur drupa,
ceraſi mole, coloris aurantii, nucleo præditus, quo da &ty.
lus innui videtur exiguus. E quo nucleo oleum fertur pa
rari coloris aurantii admodum falubre. Pindoba brallilienfis

glabro caudice fruétus fert oro gallinæ æquales nuces vel 100
in uno racemo , e cujus carne crocea ſub filamentis puramen
' ambiente paratur oleum croceum . Quæ ad cocciferam perti.
nere videntur nec fatis accurata. Optarim , ut quisquam
furculum mafculum inferuiſſet feminæ, tentaturus, poflerne
ira femina fimul flores ferre mafculos, & androgyna fieri ?

§. 686.
Do palisia Utiliffima onninin clé perbibetur palma coccifera." Tenga,
coccifera. der Kokosbaum , quæ in India longe excelſior eſt, quam Ame.
ricana , raro ultra 25 pcdes ibi alta. Gaudet illa fortioribus co
ftis , quam mitior 9. 684. , & fuliis copiofioribus, v. c . 20.
30. , nuces ſuas fæpe ultra dodrantem pedis vel integrum pe
dem longas , nec multo minus craſſas , & decem libras cum
ponderantes ferens inter ramorum angulos ſ. alas, & quando
femel .cepic monſtruas novas pariens. Nuces extus cor
tice cinereo tenui ligneo veftiuntur, ſub quo plurimæ dantur
fibræ ligneæ longæ prout interior longitudo fert. Exteriores
ſera craſſiores rudentibus , interiores ſubtiliores funiculis aut
pannis texendis idoneæ ſunt. Nux dura ovális tribus gaudet
foraminibus pro recipiendo ab arbore & pedunculo nutri
mento, ſesqui aut duas lineas craſſa, torno cæloque elaboracur
politurque ad vafà & capſulas varii generis . Nucleus fere
5 pollicis craffus , auci proxime adjacet ubique & avellanæ,
aut
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 663

aut amygdalæ, juglandis, fapore circiter gaudet, paullo tamen

his durior.. Reliquum fpatium intimum replet ſuccus albi

cans , ut ferum lactis , grata acedine , limonio fere ſucco re

ſpondens, & refrigerans, quem vinum palmæ vocant. Præ .
bet igitur hæc palma potulenta , eſculenta, veſtimenta, reſtes,
ligna ancoris, navibus , velis ædibusque apta , ſaccharum aro
mata , olea, vinum , acera, & librorum foliola. Numerantur
ejus 7 vel 8 ſpecies, quarum Marcomeira ſuavem ſpirans odo
rem adverſus lienteriam valere & ſuperius diffindi in 2 aut plu
res ramos perhibetur ; & trefulina , quæ in magna ſpatha
( capſula) 16 nuces exhibeat , quarum quælibet duos pugnos
æquet, primum virides , dein purpureas , intus in nucleo
albo & triplici fuccum infpiffarum , fere ut mel , refrigerio re
creantem.

Deſcripfi núcem cocciferæ palmæ recentem & reruſtam adhibita

diſfe &tione; item duplici aut triplici nuclco in concretis tha
lamis prædicam in rarioribus natura & acon . ( Seltenheiten der
Nat. und Oekon .) P. II. p.125.feqq. Poftrema tergemina can
am 2 pollicem diametro æquabat, cui inerat vermis albus fere
digitum minorem craffus, & pollicem longus. Nux extus ni
gricabat. Legi etiam indicam arborcm palmeiras dari, ramis
carentem , in vertice folia fpithamain lata & alta , cocceas
nuces ferre.

. 687

Reſtat major palma dactylifera f. caryota, in Syria, Perſia, De palmacs

Judæa , Ægypto , India & felici Arabia frequens. Majoris al- ryolta,.
terum palmæ genus hoc eft, foliis conjugatis , quod Kämpfe
rus ocularus teſtis deſcripſit in Phenice Perfico, & Indis Tamara
vocatur, quanquam alii hoc nomen filveftribus tantum caryo
tis tribuunt . - Fructus ejus , palmulæ , caryotides , vel phe .
nico balani, & dactyli nominantur, ſuntque inftar glandium
Pppp 2 querna
 664 PHYSI PART. 111. SECT . II . CAP . IV .
CÆ

quernarum rotundæ, oblongæ , pollice craſſiores & pulpa dulc

fere aurantii coloris cute veſtica , præditi, in quibus perdura
nux, rima depreſſiori in altero latere ſecundum longitudinem
gaudens , ut in granis tritici hordeique , nucleum includit.
Datur camnen & minor palma dactylifera, chamærepes quibus
dam. Flores & mafculi & feminei , e checa f. ſpatha prodeunt,
unde ſpathalion caryotarum ftrena romanorum plebejorum
fuit. Recenſetur Piſonis palma braſilienſis Tucum , aculeata in
trunco & foliis , mediocris altitudinis , ligno nigro duriſſimo,
quo indigenæ fagittas exaſperant . Fructus fert prunis daña.
fcenis colore , figura & mole pares, 200 vel 300 in eodem
racemo , quibus fimiæ & ſues infidiantur. Paracur inde oleum
expreſſum limpidiſſimum , quod magni fit ob multiplices
uſus , Rajo autore p . 1361. E fimilibus prunis flavis edulibus
aque dietis, vinum paracur. Palmæ Airi ſpinofæ lignum ni.
gro marmori ſimile, quaſi ferreum , in aqua fubfidere fertur,
e quo indigenæ enſes conficiunt & monilia, cujus coccus pilam
luſoriam adæquet.

Caryotæ ab æthiopibus maxime celebrantur, & cibo & fucco

uberrime, ex quibus præcipua vina orienti, iniqua capiti, unde
pomo ( ecçuov gravedo capitis & juglans) nomen . Sed ut co
pia ibi atque fertilitas , ita nebilitas in Judæa, nec in rora,
fed Hierichunte maxime. (Quæ urbs ideo in facris lireeris civitas
palmarum ob palmeta audit, Deuteron XXXIV . 3. Judic. I. 16.
c. III.13 ) ... dos his præcipua fucco pingui lactentibus,
era

quodamque vini fapore in melle prædulci. Siceiores in hoc

genere Nicolai, fed amplitudinis præcipuæ , quaterni (dactyli)
cubitorum longitudinem efficiunt. Minus ſpecicſæ, fed fe
pore caryorarum forores, ob hoc adelphide, dictæ, proximam
fuavitatem habent , non tamen eandem . Tertium ex his
genus pateton , nimio liquore abundat, rumpitque fe pomi
ipfius etiam in fua matre ebrietas, calcaris fimilis. Suum ge
nos
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 665

nus e ficciore turba dactylis, prælonga gracilitate curvatis.

Quos ex his honori Deórum dicamus , chydæos appellavit Ju
dra, gens contumelia numinum ( idolorum) inſignis. In 10
tum arentes thebaïdes atque arabicæ, macroque corpore exiles,
& alliduo vapore torrentes, cruſtam verius , quam cutem ob
ducunt. In ipſa quidem Æthiopia friatur ( tanta eſt ficcitas)
& farinæ modo fpiilacur in panem. Gignitur aurem in
frurice ramis cubitalibus, folio latiore , pomo rotundo , ſed

majore quam mali fimilitudine , bycas vocant , triennio matu

reſcunc, femperque frutici pomum eít , fubnafcente alio .
E dictis intelligi poteſt, quæ palma ſit nucifera , quæ coccifera,
f. oleoſa ut guinea, incidendo vinifera , farinifera in medulla,

que prunifera f
. dactylifera, aut Japoniça , quæ tamara & ta
marinda, græcis očuva ; noftris Palmbaum , Daddelbaum
& c. Linnæo palmæ fubfunt corypha , boruffas, coccus, cha
mærops, phenix, coix, quæ tamen & inter gramina legitur.
Philoſ. botan . p.27. vocantur chamærepes. ( Theophraſto cha
mærrepes ſunt humiles palmæ) ( inquit Plin. L. 13. C. 4.) folio la
tiore ac molli ad vitilia utiliffimo. . . Alexandri milites
palmis viridibus ftrangulari ſuut. Eft enim tanta mufteis fua.
viras, ut finis mandendi nonniſi periculo fiat. Vitiari aut ve

tufti pomi fignum eſt, decidiffe candidam verrucam , quæ ra

cemo adhæferit.
Aliis (faba non amplioribus) ſues & reliqua
animalia ſaginantur. Alia diviſione recenſentur coccus, areca ,
fagus, lontarus, dactylus, corypha , chamäripha.
In Flora Zeylanica p . 185. feqq. Linnæus Palmam primam vocat
phænicem , frondibus pinnatis, foliolis alternis enſformibus
baſi complicatis, ftipitibus compreſſis dorſo rotundatis, da
Etyliferam majorem ; fecundam Coccum frondibus pinnatis,
foliis enfiformibus ftipitibus margine villoſis, nuciferam ;
tertiam Areccam frondibus pinnatis foliolis oppoſitis lanceo
latis plicatis minorem . Faufel fructum feffilem , velut avel
Рp pp 3 lanam
 666 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II. CAP . IV.
1
lanam verſicolorem moſchatæ fimilem ferentem ; quartam
Theophraſti palmam Cycas , frondibus pinnatis ; quintam
Corypham frondibus pianato palmatis plicatis interjecto filo,
folio longiſſimo latiſſimoque, montanam folio flabelliformi
plicatili, femel tantum frugiferam ,flore albo racemoſo , fruétu
rotundo ; fextam boraffum frondibus palmaris , fructu car
noſo dulci eduli, putamine incluſo ; feptimam caryotam , fron
dibus duplicato pinnatis, foliolis cuneiformibus, obliquis in
cilis, viniferam , fructibus urentibus, folio bicompofito adian
thi, faccharum præbentem , humilem , daĉtyliferam , fruétu
racemoſo acerrimo, nucleo plerumque gemello , nucis moſcha
tæ inftar verſicolore ; otavam vagam dactyliferam filveſtrem
humilem , fruétu minore , pruni facie, folio acuto . Quid
mihi in his dubium occurrat, nunc prætermitto. · Conf,
8.860 .
P. Labat in fuo itinere africano (voyage à l'Afrique) narrat de
palma dactylifera majore 9. 260. eam ferre fructus, ut ova

1 gallinæ, ſed ſteriles, niſi mafculo pulvere fuæ fpeciei impræ.

gnentur. Feminam in Martinica inſula unicam vicinos qui
dem habuiſſe mares cocciferarum , & nihilominus dactylos
manfiffe ſteriles, nec vegetaſſe unquam . Idem confirmat

Möllerus , Jo. Baubinus de palma Monſpelienfi , & Rajus,

Gretpius & c. Si quid conjicio , videtur lege analogiæ furcu.

lus mafculus non procreatùrus niſi fores maſculos, modo il

liusmodi infitio traducis ibi fuccedit. In medio hic relinquo,

quid de C. Bauhini palma ſpinoſa vinifera át habendum , ecu.

jus trunco paffim fructus ſinguli pendeanr, non e ſpatha prod.
euntes , uri pinex nuces , foliis pinnatis , ex adverſis binis,
e cujus flore (cortice) vulnerato ftiller vinum . Item de palma

montana folio plicabili maximo, femel tannim frugifera. Quæ

naſci perhibetur Malabarenſibus foliis 14 pedes latitudine &
18 longitudine excepto pediculo fuperantibus in fummo vigore.
Quz
 DENDROLOGIA SPECIALIS 667

Que poſtquam 35 vel 36 annis proceritatem 60 vel 70 pe.

dum conſecuta eſt, nullis interea floribus , aut fruétibus or
nata, e medio apice quaſi novum caudicem emittat, trium vel
4 menſium fpatio ad 30 pedes aſſurgentem , foliis plerisque
interea decidentibus , lævigatæ male aſſimilatum . Qui no
vus caudex 13 circiter hebdomadibus undique longos rotun
dos lævesque ramulos foliis lateralibus gaudentes emittat, quo
rum inferiores 20 pedum longitudinem fortiantur. Hi rami

plurimos edere feruntur petiolos flofculorum albicantium , in

faſciculos congeſtorum ternis fubinde & quaternis contiguis,
3 pecalis & 6 ftaminibus dotatorum ; quibus poſt 3 vel 4 heb
domades decidentibus, prodeant baccæ fphæricæ , 6 menſium
fpatio matureſcentes. Harum cortex glaber , viridis , carno
us
lus, fucculent , ſubpinguis & fubamarus, nucleus vero fatis
magnus , rotundus, eburneus , carne dura velut ofſea infercia
tur ; medullæ vero corculum nunquam induratur, fed rempo
ris fucceffu exhalat, cavitatem relinquens inanem . Dela
bentibus baccis & noviſſimus caudex marcefcit, totaque'mori.
tur arbor (li arbor dici meretur ) . Unum ejus folium decem
hominibus pluribusque umbraculum præber contra ſolemn plu .
viamque. E fructibus tornantur globuli ad armillas & monilia
virginum , coralliorum modo tin &ta rubedine, (niſi his confu .
ſio ſubeſt). De palma conifera vide infra 9.779 .

§. 688 .

Proxima a palma altitudo eft cedro Libani & Cypri. Quæ De Cedró
eſt arbos excelſa & craffa, foliis fere 50. in faſciculo tanquam Libani.
penicillis brevibus capillaris non deciduis hieme cortice denſo,
ligno duro oleoſo perdiu incorruptibili , ramis coronantibus,
ftirpem , & ſub ſtrobilorum ftantium cylindricorum ſquamis
femina foliata condens. Exſudat, reſinam cedriam prope.
modum maftichinam . Flores ejus maſculi in amento apparent i
feminei
668 PHYSICA PART. 111. SECT . II . CAP . IV.

feminei aurem in alia , nempe femina arbore feparatim naſcun

tur & ſtrobilum abiegno quater majorem , fed obtuſum fub
rubrum feminibus dulcibus refertum pariunt. Non immerito
propter lignum pingue, facis & cædæ inſtar ardens , inſtru
mentis ſonoris muſicorum , palatiis regiis, templis, navibus,
fimulacris , ornamentis adhibetur, variis infervit artificibus,
ſculptoribus compluribusque aliis opificibus alendis .
A recentioribus cedrus annumeratur pinis , creſcentibus
in ſolo macro foliis aculeatis faſciculatis, quia multa foliorum ca
pillamenta cedrinis longiora ex eadem gemma f. vagina enaſcun
tur , & velur penicillum formant. Strobili prope ad pugni
magnitudinem accedunt , funtque ſubrotundi. Præter ce.

drum Libani datur & fibirica, RuſsiſcheKiefer, cui ferè fimilis al

pium pinus cembra , Zierlein , vel Arbre vocatur, item pinus
foliis quinis contiguis , cono erecto , nucleo eduli, & larix ſem :
per virens. . Patria cembræ eft in montium altitudine majori
ea, qua larices proveniunt , prope glaciales regiones (Glet
ſcber ). Minus quidem alta , fed balſamica eft hæc arbor ,Itro
bilis rotundis uti in libano , longioribus autem valde foliis ca.
pillaris quinis ſemper junctis. Nuclei ejus edunt oleum balla

micum penetrantis fragrantiæ , terebinthino longe excellen

tius . Dicitur a nonnullis larix alba & duæ ejus variecares per:
hibentur , uti Sibirica in paludibus habitat, ſecundum Gmelini
Flor . Sibiric . Denique & cedrus virginiana, alias Juniperus
americana Linnæi , arbor procera , nec fatis colenda omni pro
pagationis genere , ob lignum quaſi ſempiternum , & ingenium
arboris omnis habile putationis.
Majoris cedri , Plinio autore L. 13. 6.5. duo ſunt genera. Quz

Aoret fruétum non fert , frugifera non floret (tam aperte ) , &
in ea antecedentem fruétum occupat novus. Semen ejus
Ex hac , relica
cupreffo fimile. Quidam cedrelæren vocant.
laudatiſſima. m
Oleu facticium
Materiæ vero ipſi æternitas .
inquit
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 669 .

inquit L 15.6.7., ex cedro dicitur cedrelæam . L. 13. 6.13.

fcribit : Numæ libros 535 annos duraviſſe cedratos , nec ti

neas eos artigiffe; uti L. 10. c.39. addic : cedri oleo perunéta
materies nec tineam nec cariem ſentit. Junipero eadem vir.
tus , quæ eedro. L :16.6.40. Memcrat laricem ( forte cedrum .
quia cedrus dicicur larix orientalis) e qua trabs 120 pedes
longa , bipedali craſſicudine a Tiberio Cæſare in ponte nauma
chiario expoſita proprer miraculum fuit. Quo intellecta fuit

vix credibilis reliqua altitudo faftigium ad cacumen æſtiman

cibus. In Cypro dari dicuntur 130' alcæ & s homines vix com
pleétentes & 150 ' altæ . Reges in Ægypro & Syria cedro
ad claſſes feruntur uli .
Maxima ea in Cypro traditur ad un
deciremem Demetrii ſucciſa 130 pedum , craſſitudinis vero ad
3 hominum complexum . , Germaniæ prædones fingulis arbo
ribus cavacis navigant, quarum quædam & 30 homines fe
runt. Cap. 38. ibid. air : Cedrus & larix & juniperus ru
bent, h . e. rubente ligno gaudent. Ec cap.39. cedrus quo

que duriſſima, quæ medullæ proxima , ut in corpore oſſa.

Rurſus cap.40. cariem vetuitatemque non ſentiunt cupreſſus,
cedrus ," ebenus, buxus , taxus , juniperus. Rimam filluram
fus
que non capit fponte cedrus , cupref , olea . Buxum maxi
1
me æternam putant, ebenum , cupreſſum , cedrumque, claro
de omnibus materiis indicio in templo epheſiæ Dianæ, utpote
cum tota Aſia exſtruente 400 annis pera&tum ſit. Convenit,
s
te & tum ejus eſſe e cedrini trabib us. De ipfo fimulacro Dex
ambigitur. Vitruvius tamen cedrinum vocat & Xeno
phon aureum , forte deauraium . Memorabile & Uricæ tem .
plum Apollinis, ubi numidicarum cedrorum trabes durant ita ,
ut poſitæ fuere prima urbis ejus origine annis 1188 . In Hi

ſpania Sagunti 'ajunt Dianæ templum annis 200 ante excidium

Troje, ut autor eft Bochus, infra oppidum haberi, cui peper
cit religione inductus Ausibal, Juniperi) crabibus etiam nunc
(Wolfii Pbyf. Tom . III. ) QA 99 duran .
 670 PHYSICÆ PART.1'u1. SÉCT. 11. CAP. IV .

durantibus. Super omnia memoratur ædes in Aulide ejusdem

Deæ fæculis aliquot ante Trojanum bellum exædificata . .
In plenum dici poteft, utique quæ odore præcellant, ea æter
nitate præſtare.
In Commercio literar. Norib. A. 1736. p. 81. ill. D. Fiſcher,
narrat circa fanum archangeli nafci arborem cedro haud in .
æqualem , Litwinitzam , cujus lignum ferri naturam induat,
multumque accedat ad fideroxylon africanum ceraſi folio Kol
bii, cujus trabes vel pedis i & tu propulſã fub aquis demergan
tur, nifi piono imponatur. Utinam folia fuiffent comme

morata, ut certius conſtaret, fitne larix intelligenda ?

§. 689.
De cedro Cedrus minor (pumila) prorfus aliaeſt arbor baccifera triplex.
baccifera . Ima, foliis cupreſſi durioribus obruſis faſciculatis , ſtipite curvo
& nodoſo, ut cupreſſus ſilveſtris; vel juniperus aut ſabina ma
jor videatur, bacca flaveſcente, & oſſiculis angularis turgente,
cui junipero a Linnæo adjungitur. Folia ejus duriora funt ju:
niperinis & acutiora, cupreſlinis fimiliora. Amentum ma.
fculæ ſquamis & apice pulverem teſticulorum fpargit in flores
femineos aliarum arborum , & baccas pulpoſas parumper, grati
odoris faporisque parientes, quarum ſingulis tres inſunt acini,
altero latere plani , altero convexi , femen oblongum conti
nentes. Scipes ejus gummi edit, quod vernix appellatur.
IIda media Thuya Maſſilienſium ; muico majoribus gauder bac
cis longiorisque duplo foliis,
ſtirpe humilior prima . III “ pro
cerior fructu poller maximo , in hoc genere , cedride, Ceder
Nüllë, baccis nempe nigricantibus. In Hiſpania, Gallia & Ica
lia non infrequens, & copiofi olei plena, quod e ligno deſtil
latur nigrum & vere oleum Cade habetur, admodum rarum &
uſu medico celebratum .

A folis
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 670

A foliis acutis hæc cedrus græcis öboxedeos appellatur. Vid .

Plinius L. 13. 6.5 . Hanc folam cedrum Linnæus novit, gau .
dentem foliis cupreſſinis, & junipero accenfər Philof.botan .
p.145. cui ſpinas foliorum tribuit p . 110. & folium acero
Tum , p.42 . ſtrobilum p. 75., & diſſeminationem feminum
per aves baccas deglucientes p. 87. & 114. Junipero
locum tribuit inter diæcias , quæ ftirpes diverſi fexus, ut pal

mæ, habent, & monadelphias, ita ut mafculo fitamenti calyx

ſquama, & ſtamina 3 , feminæ calyx tripartitus, 3 petala, ſtyli 3 ,
bacca 3 ſperma, tribus tuberculis calycis.

§. 690 .

Larix duritie ligni fubpurpurei aliisque dotibus, affinis eſt ce- De larisr,
dro , ſola inter ( reſinoſas) capillitio deciduo conſpicua. Inde Lerchen
Turneforto dicitur pini filveftris genus , cui hieme folia deci- baum.
dunt. Stipite recto cedrum æmulatur , cortice fiſſuris ſcabro
fuſcoque, frondibus gracilibus deorſum curvatis. Faſciculi
foliorum capillatorum 20 circiter complectuntur, nonnulla
odoris ſuavitate aromatica gaudentes. Amenta florum mafcu
lorum e mulcis tefticulis tenuillimum pollinem feminalem dif
pergunt in florcs femineos ſeparatos, unde nafcuntur mcilio
res , ſtrobili conici ſquamis larioribus coloris fpadicei, bina te.
gentibus femina, quæ ałcero lacere a'a velut membranacea in
ſtruuntur. - Copioſa eſt hæc arbor in filvis frigidioribus mon
cibusque , uti in Ruſſia , Sciria , Auſtria, Alpibusque ibi na
ſcens, ubi abietes duri definunt. Defluit ex perforaca reſina

f. lacryma, Lerchenbarz, mellis inftar tenacioris nec ſpiſleſcen

tis, terebinthinæ loco vendicari conſuerá, quæ vulnera prope
diem fanat, ut alios uſus medicos præteream . Accepi quoque,

librum ejus præbere-aptam ad chirothecas materiam . Hoſpi

tatur in ejus cortice fungus albus poroſus, qui agaricus appel
latur, der Lercbenfcbwamin . E frondibus emergit quoquema
Qq 99 2 teria
 A
672 PHYSICÆ PAR
PART. 111. SECT. II. CAP . IV.

teria alba & ficca, quæ manna laricea dicitur. Perperam olim
proditum eſt, autore Plinio L. 16. C.10. aliisque , lignum lari.
cis non ardere nec in carbonem comburi , quod experientiæ re .

pugnar, etſi pro reſinæ inopia flammam ſperaram non edit,

fed fumigat porius . Propagátur larix ſemine maturo , & me.
lius profperatur in eodem , quo naſcicur folo idoneo, quam
ſi transplantacur. Si demicur cortex, larix non fuitat in aquis,
notante Plinio L.10.6.40.
De larice Plinius narrar L. 16. C.10.
eam amare altos montes, &
eadem , qua picea, facie gaudere, qua tamen fic altior. Ma
teriem eſſe longe præſtantiorem , incorrupta vi , emori contu-,
macem , rubentem præterea , & odore acriorem . Pluſculum
illi erumpere liquoris, melleo colore atque lentore, nunquam
dureſcentis. Marem eſſe duriorem & breviorem , feminam
proceriorem ; lignum quoque maribus durius, & in fabrili
opere contortum , feminæ mollius. Laricem non continuare
fed cripartito intermittere germinationem , ac rerna edere ger
mina , ac inter- ſquamas corticum fpargere , dum prænanti
rumpitur cortex . Primam fieri incipiente vere , fecundam
geminos transeunte fole , tertiam ad folttitium 7 diebus , ut &
tunc clare cernatur excrefcentium cacuminum articulatio c. 25.
Dein c.39. addit, larix feminam habet, quam græci vocant zgi
da, mellei coloris. Inventum eſt pictorum tabellis immortale

1 nullisque fillile rimis hoc lignum , medullæ proximum .

larici ſucciſze humor diu defluit, & magis abieti. Hæ omnium
arborum altiffimæ ac rectiffimx. Conf. not. 9.688. C.40. per
git, larix cariem vetuſtatemque tarde admodum ſentit; &
6. 42. pondus larix valide ſuſtinet etiam pofita in transverſum .
Carbones laricis & ligna celerius ferrum liquefaciunt, & plus
calefaciunt , quam alii. In laricibus annofis prope medullam
reperitur corium chirothecis ita aptum , ut ab alio corio vix
difcernarur, quo & ad vulnera conglutinanda utuntur. Vid
Matthiolus ad Difcorid. L.I. c.74.
8.691 .
ร
DENDROLOGIA SPECIALIS. 673

§. 691 .
Subjungo his reliquas arbores diverſi fexus (diæcias ), nu . Cætera arbe
ciferas 1 ) Terebinthinam , quæ arbor Tequirgos quoque Græ . res diæcia
cis dicitur & noftris Terpentinbaum , potillimum duplicis indo- nucifera .
lis eſſe narratur : latifolia & quæ auguſtioribus gaudet foliis

perennantibus pinguedinis , cauſa cortice cingicur cinereo, ligno

potitur tenaci , duro & reſinoſo, foliis laurignis in communi pe.
tiolo oppofitis, cum impari extimo Flores maſculi amenti
rubidi forma gaudenr, uti mox de piſtacia dicetur, & pollinem
foecundum præbent a petalis femineis, in alia arbore naſcenti
bus , & fructuum racemum ferentibus, velut parva nucamenta.
Cæterum reſinam fauciara arbor præbet copioſam , multiplicis
uſus.
De hac arbore conſulatur Plinius Hiſt. Nat. L. 13. c.6. ubi notat,
fructum cum vite maturefcere non grandiorem faba , odore
jucundiorem faétu reſinoſum . Arborem in Macedonia effe
fruticofam , in Damaſco Syriz magnam ; mareriem ejus
admodum lentam & fidelem ad veritatem eximii ac nigri
fplendoris. Notandum eſt gemmam foliorum ab infecto ge
neris culicum aut mufcarum , fuis ovulis ſeu vermiculis ita im
pleri, ut inde non folia naſcantur, fed velut hircinum cornu
rubens , nutriens fuo fucco vermiculos , exhibentes inſecta
dein evolantia . Quibus fimilia & larici effe feruntur.
2 ) Humilem proceramique Lentiſcum , Xevov, den Maſtir
Baum ,, quæ foliis oppoſitis myrti prædita copioſioribus tere.
bintho perpetim virens maſtichen refinam fundit, & fecundum
Plinium L. XV.c.24. baccas fert nigricantes in racemo. Cor

tice fubrufo lignum fert nodoſum , odoris reſinoſi, unde fervi.

dis diebus fponte protrudit refinam lentiſcinam , gluten pel.
lucidum virorum & c. albeſcens aut flaveſcens, faporis odo.
risque adſtringentis & gravis, varia præterea utilitate confpi
cuum in medicina.
Hanc
Qg 993
674 PHYSICA PART . III. SECT . II. - CAP. IV.

Hanc Linnaus ad idem genus refertum terebintho & Piſtacia Pbi.

lof. botan . p.147. ob fimilem fructificationem , cum tamen dru
pæ nuces & baccæ differant. Inter decandrias monogynias

ſchino tribuit ftamina erecta , calycem s dentarum minimum

perala s patentia, baccam monoſpermam . Fructum lentiſci al
ſimilant fere uvæ nigricantis magnitudini. Cæterum lentiſcus
a lentore nomen ducere videtur, vel quia rami ejus, ut coryli,
Tunt flexiles , vel quia exſudans, pinguis fuccus lenteſcit in re
finam . Evos quoque a foſſili natura ligni appellatur. Con .
fer Caricain infra ſub ficu .

3) Piſtaciam cujus amenti calyx's fidus ; coralla nulla ; femi.

nei calyx 3 fidus, corolla nulla , ftyli tres Nux avellana minor
extus cinereum corium habet circa album ofliculum , in quo nu
cleus oblongus cuticula rubra tegirur , Linuæo drupa , noftris
dicitur Pimpernüſslein . Arbor terebintho fimilis cum pere.
grina Aliæ , Arabiæ, Syriæ , Italia, Sicilia , tum Germanica
follicularis pumila.
Piſtaciarum nucum mentionem facit Plinius L. 13. 65. tanquam

Syriæ peculiarium . Idem notar , taxum eſſe venenatum , &

taxica di & ta eſſe toxica. L. 16. 6.10. Ubi ſubdir : hanc ( tasum )
Seſtius ſimilacem a græcis vocari dixit, & effe in Arcadia tam
præfentis veneni, ut qui obdormiant fub illa, cibumve capiant,
moriantur. Alii vero ibi mliacem habent, at præced. c. 6.
Smilacem quosdam referre, air, ad ilices olei folio fere in
Italia præditas; & cap. 35. ederæ fimilem narrat fruticem
ſmilacem , denſis geniculatam caulibus, fpinofis fruticoſam
ramis, folio ederaceo parvo non anguloſo, a pediculo emit
teiitem pampinos, fore candido, olente lilium , ferentem ra
eemos labruſsæ modo, colore rubro, complexam acinis (bac
eis) majoribus nucleos ternos , minoribus, fingulos nigros du
cosque. L. XV ... 24 28. carnem & fuccum vinofum fan

guineum
 !
DENDROLOGIA specialis 675

guineum tribuit moris, in noviſſimis Alorentibus inter primos

maturefcentibus L. XVI. 6. 22. Morum dicit noviſtime ger:

minare cum primis folia dimittere, item c . 25. Serotino quæ

dam germinata florent , maturantque celeriter, ficubi morus,
quæ noviſſima urbanarum germinat, nec niſi exacto frigore, ob
id di &ta fapientiſſima arborum . Sed cum cæpit, in tantum

univerfa germinatio erumpit, ur una noéte peragatur etiam

cum ftrepitu. Cap. 28. morum ait tardiſſime ſeneſcere, fru .
Etibus minime laborantem , & vetuſtate nigrefcere. 6. 40.talea
tantum inſeri 1 .. 17.6.17.

. 692 .

Porro bacciferas, v.g. taxum , Eibenbaum , Taxbaum , altam Baccifera.

ut abies, cortice cinereo ſcabroque, ligno obſcure rufeſcente,
perdurabili, foliis multis oppofitis aceroſis cum impari totis
frondibus, paſſim in Europa nafcentem virulentam , in quas.
que figuras topiarii fingendam . Linneus ipfi tribuit in mona
delphiis maſculis calycem triphyllum , ſtamina multa antheram
pelcaram 8 fidam , in femineis calycem fimilem , ſtylum nullum , fe.
men unicuin in calyculo baccato rubro concavo & campaniformi.
E ligno pulchra fiunt tapeta ( Smilacem vocat hexandriam , cu
jus maſculus calyx 5 phyllus æque ac femineus, ſtyli 3 , bacca
3 locularis , ſemina 2, quem quidam pro taxo habent).
Juniperum in ſterili ſolo quoque plurimis foliolis perhie.
mantibus aculeatis fruticofam , baccis parvis auctumnalibus
purpureis, fuffumigiis ſalubrem ligno perduro cantharorum
marerie , cortice ſcabro funibus apto julis mafculis, femine
oblongo , interdum & vernice ficco , fandaracha vel formi.
cis grata reſina gaudentem . Linnæo eft inter monadel.
phias , cujus amenti calyx ſquama, ſtamina tria in flore femi
neo calyx 3 partirus, petala 3 , ſtili 3 , bacca trifperma, tri.

bus tuberculis calycis, cui & Sabinam perennis viredinis ad .

jungit
676 PHYSICÆ PART, FIL. SECT. II. CAP, IV.

jungit , plurimis foliolis carnofis minucim denratis. Johronio

bacca dicitur curgere oſſiculis angularis, Wacbholder baum &
Krametbaum , noſtris, quia curdi ejus baccis veſcuntur, græcis
agneulos. - Arbor in montibus , frutex in filvis & dumeris oc
currit,baccæ per hiemem in alterum annum durant antequam ejus
auétumno maturențur; unde juniperus dici fertur.

Præter pinum , juniperum & fabinam ſemper virent quoque ilex,

laurus, cupreſſus, lauroceraſus, thya & c. de quibus fuo loco
dicetur. Addatur juniperus thurifera, foliis quadrifariam
imbricatis acutis, bacca maxima nigra , quæ & cedrus bi.
ſpanicæ procerior audit ; & lycia , foliis ternis undique im
alias cedrus media folio cupreſli, ma
bricatis ovatis obtuſis ,
joribus baccis, quæ datur & in Gallia & Sibiria, Gmelino au
tore , & oxycedrus foliis, quaternis pateitibus mucronatis,
bacca brevioribus , alias juniperus major bacca rufeſcente,
Spaniſcher Wachbolder, & phænicea foliis ternis obliteratis im
bricatis obruſis , alios cedrus folio cupreſſi major, Alaveſcente
bacca minore.

Morum mediocris magnitudinis frondofam , cortice ſca

bro foliis ferratis & acutis , bombyces paſcentibus, Aoris mal
culi retrandris , calyce 4 partito julo, ftaminibus plurimis,
feminei 4 phyllo calyce, ftilis 2 , calyce in glomeratain baccam
purpuream lucco ſanguineo turgidam , raro albam , femine
unico fubrotundo , abeunte. Noftri vocant Maulbeerbaum ,
græci voleuv vel cumplivov , diftinguunt albam & rubram , &
propter bombyces atque fericum magni faciunt. Tetrandriis

quoque accenſet Linnæus Viſcum calyce maſculo 4 partito,

antheris ut verrucis calyci adnatis, femineo calyce 4 phyllo
ſupra germen, bacca alba , ſperma, ſemine cordaco , glutinis
plena. Noftris vocatur Mijtel, futfrutex arborum paralicus
foliolis oblongis rotundis oppofitis, æque ac ramis compluri
bus,
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 677

bus , baccas gerens ad ramorum exortus plerumque , ab

avibus devorandas, & per alvum ejiciendas in quercus
aliasve arbores, e quarum corticibus fuccum imbibant nutri.
cium , & in gluten baccis ſuis converrant, aucupibus profu .
turum. Coriaria , exotica arbor , Gerberbaum. Linneo
eſt inter dicecias decandrias, Hibenſtreitio inter monacias ,

quarum flos maſculus haber calycem s phyllum , corollam s pe.

talam calyci connexam , antheras biparticas, femineus fimili ca
lyce & corolla, ſtylis, ſeminibus 5. pecalis ſucculentis baccatis
tecta.
Viſcus fuffrutex dicitur & vifcum , glutinum ab aucupibus inde
paratum , quod parare Plinius docuit L. XVI.c. 44 . In medio
relinquo, qur ibidem fcribit: vifcu m fatum nullo modo

naſcitur , nifi per alrum avium reddicum , maxime palumbis

& curdi . Hæc eſt natura, ut niſi in ventre avium maturatum , non
proveniat. Inde Plaurus proverbium ufurpat ipſa fibi avis
malum cacat. De Druidum viſco vid. Keysleri Dil in antiq.
feptentr. & celticis. Veriſimile eſt, viſci naturam aliquate
tenus differre, pro na ura alimenti , quod ex arbore v. c .
quercu , corylo, tilia, & c. accipit. Unde Medici uſum
ejus diverſum derivant. Nec reticendum hic eft. D. de

Bergen viſcum non referre inter diæcias , fed monæcias, cu

jus Aores mafculi & feminei in eadem proveniunt planta locis
diverſis, utrisque floribus in faſciculos conafcentibus. Id

quod mihi iis, quæ de viſco expertus fum , conveniens videtur,

niſidiverſa ejus indoles datur.
Denique rufcum ſuffruticem , fyngeneſia 1.ræo in
ſignem , cujus calyx maſculus 6 phyllus , nectarium centrale
ovárum , apice perforatum , femineque mari ſimilis, ftilo unico ,
bacca triloculari , ſemina 2 ferente. Germani vocant Miiuſ
dorn , ob folia aculeata myrti alterna , baccis rubris ad medium
folii hærentibus, acino præditis duro, corticelævi, ligno per
Rrrr tenaci
(Wolfii Phys. Tom . III.)
 678 IL. SECT . 11. CAP . IV .
PHYSICR PART . ILL

tenaci, radice tuberoſa , ſtolones aſparago ſimiles excrudente.

Alii vocant bruſcum , græci ocuptog civnu, galli Bruſc.

g. 693 .
Senien papa
Denique femine papporo ſulicem & populum . Salix nempe
pofim feren der Weidenbaum , græcis itec eſt arbor mediocris magnitudinis
cortice peralbido demum in feneciute cinereo , & fcabro , ac
coriario , ligni mollis, lentique, coiis loco acuentis cultros, fo
liorum compa &tiorum longorum alternorum , ferrátorum vel
contra magis minusve anguſtorum , facile per ramos terræ im .
miſſos propaganda, & per ſemina pappofa, in capſula, locu
lari ſub ftilo bifido ex amento fquammoſo femineo , & mal
Hinc flores
culo fimili, glandula baſeos nectarifera prognata.
apibus grati. Dicitur hæc falix perticalis, quia perticæ ex illa
fiunt, quæ differt a rubente f. punicea , quæ dicitur vimina
lis, Bandweide, cum differat a falice priore & fragiliore, Bruch.
dcide, cujus folia non ſunt ferrata , capſulæ ſeminales in aliis
funt foliis oppofitæ , in aliis iisdem ſubjectæ . Racione magni
tudinis alia dicitur major, alia minor ; ratione foliorum alia
latiorum , alia anguftiorum , utraque vel ferratorum vel inte
grorum . Plures falicis varietates recenfet de ; Bergen pag.
306 - 308. Inſerviunt ambulacris ſepibus, corbibus, vietoribus,
pictoribus & pulveri pyrio conſticuendo ; foliis ficcatis quo

que per hiemen & oves & capræ paſcuntùr.

A paſcendo Germanis diétæ ſunt l’eiden , & Hallero notante aliæ
fune fragiles, procerx ; perſicæ folio articularo , Bruchweiden.
Quarum rami refe& ti & terræ mandari illam propagant ; folia
nitentia pollicem latitudine, femiſſem pedis longitudine
æquant, & fub primordium quaſi 2 auriculis inftruuntur. Si
mul florent & virent, & putancur uriles ad porticus & ambu
lacra ;, aliæ albe folio elliptico lanceolato ferrato , fubrus feri
veis , vimine fragili ; cæteris altiores. Aliæ latifoliæ folio .
1 tugoro
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 679

rugoſo , obiter ferrato , fubtus lanuginoſo , julo craffiore

præ reliquis. Foliorum , uti falviæ , denfiorum latitude
3 pollices æquare ad ſummam , nec multo longiora & fu

perne parumper hirſula eſſe ſentiuntur, ac partim nihil, par

tim parum , partim valde aucta ſunt in cacumine. Propaga
tur per furculos, ftolones, ramos etiam in folo fere ficco.

Lapponas cortice utuntur ad corium aptandum , & chiroche

cas inde conficiendas inſignes.

Populus Bellem , Pappelbaum , eſt arbor mediocribus

procerior, longorum petiolorum foliis tremulis inciſis , fu
perne viridibus infra albidis & lanuginoſis , ovibus &
equis edulibus , cortice fcabro velur ſquamofo cinereo
caſtorum cibo ligno molli ad clitellas vafa lastea , oſcilla
& trabes in cellis uſitato. Linneo diéta eft arbor, e qua
lugi præcipui quia citiſſime creſcit & multiplicatur, octan
dria, calyce amenti maſculi lacero corolla curbinata, obliqua,
integra, 'femineiſimilis , ſtigmate 4 fido , capſula 2 loculari,
femine mulio pappofo. Dividi ſolet in nigram & albam , qua
rum illa chyegos latifolia, Aeſpe , jam deſcripta eſt; hæc græ
cis nevun cortice lævi gauder, & latioribus foliis laciniatis Pap
pel- vel Sarbaum vocatur, ligni duriori faveſcente , foliis cor
datis ſerratisque, baccis racematim pendulis ſemina, multa pap ,
poſa excludentibus.

Cl. Adanſonius nuper in Commentariis Acad . Scient. Po

rif populum giganteam Africæ deſcripſit, intra tropicos ob
viam , Baobab, cujus diameter ad 24 pedes dicitur adoleſcere,
itaque peripheria foret major 75 pedibus. Radices fertur 160
pedes in rerram agere, & intra duo fæcula non nil 6 pedes
craffior facta. : Quæ fi ita ſunt, analogo incremento 8 fere aut
ſeptem fæcula eſſet nata . Si ſexies altior eſt quam profundior,
forer 960. pedes alta.
Rrrr 2
Popa :
 682 PHYSICÆ PART . TIL. SECT. 11. CAP. IV.

xum , alnum , beculam ; polyandrias quercum juglanden ,co

rylum , carpinum , fragum , platanum . Monadelphias pinum ,
abietem , cupreſſum , Thuyam.

f . 695.b.

De caſtanea. Caftanea , a Magneſiæ urbe Caſtana dieta, eſt arbor pro

cera & ' adeo craſſa , interdum, ut 3 hominum complexum
æquarit, ramoſa, cortice juglandis albidiori, ligno duro, ædi.
ficiis ucili , foliis longis ſerratis rugoſis , acuminatis , florema
ſculo favo , pentapetalo amentaceo ex plurimis ftaminibus
e calyce s folio furgentibus & tenui capillamento affixis,
a Linneo refertur ad fagum , immo ab ea non diſcernitur. Fru
Etus a longo peciolo bini oppofiti dependent , extimo viridi
ſubrotundo & echinato involucro præditi, triandri quadrifariam
dehiſcente, fub eo eft involucrum badium velut ligneum olli
culum , in quo nucleus rubra cute amara veſtirus continetur.
Diſcernitur urbana 1. major, der Maronenbaum , & filveftris f.
minor omni dimenſione, fructu quoque. Majores comedun .
tur f. marones torrentur , coquuntur , a nonnullis toſti in på.
nem , pinſuntur in quibusdam Galliæ regionibus. Minori
bus ſilveſtribus laginantur porci.
.; Differt ab hoc Europæa & vera caftanea Indica orientalis,
quæ hippocaſtanus dicitur, propterea, quod equorum aſthmaci
in hippiatria mederi fertur. Præter fructum autem parum

convenit cum caſtanea, hujus enim flores maſcali in aliis dan

tur arboribus , quam feminei, D. Hebenftreit réfte ; hippo
caſtani autem flos eſt, velut turritus communem pedúnculum
ambiens , in ſummitate { picatus, & hermaphroditus quisque
pentapetalus irregularis heptantherus ;' folia ejus quidem ſunt
ferrata , fed compofita velut digitata, 5-7, ex eodem pe
dunculo , ut palma expanduntur, anguftiora ad petiolum aliquo
usque , tum dilatata & velut ſulcata fuis coftis, tandem in breve
acu
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 683

acumen coëunt. Lignum ejus album mollius, infirmum , pu

tredini facile cedit, nec durabiles præbet carbones. In echino
dermate plerumque una, rarius duæ continentur caftaneæ , al
tera ex parte gibboſa , altera aliquatenus compreſſæ . Eſcu
lum Linnæus hanc vocat corolla 5 petala inæqualiter colorata,

calyci inſerta, capſula 3 loculari. Zobrenius & Linnæus flores

diverſi fexus, caftaneos in eadem arbore dari dicunt. Deci
fionem diſſenſus experientiæ relinquo.
Neubofius appellat ob fimilitudinem caftaneam ingentem
more facchari in ore liqueſcentem fru & tum finenfem .
Cel. du Hamel refert caftaneam in Gloveſtria Angliæ provincia
nigræ & pingui arenæ inpatam , cujus truncus si pedes in
ambitu contineat & propemodum mille annos nata cenſeatur..
Plinius Lib. 17. 6. 20. fcribit: Caſtanca pedamentis omnibus
præfertur facilitate tractatus, perdurandi pervicacia, regermi
natione cædua vel falice lætior . Quærit folum facile nec non
arenoſum , maximeque fabulum humidum , aut carbunculum ,
vel tophi farinam & c. Otrus teftarur in Helvetia caſtaneata
dari filvas efficientia .

. 696.

Buxo Plinius L. 16. C. 16. materiam tribuit in primis hono- De buxa

ratam , raro criſpicantem , nec niſi radice; cætero lenem ma- 1
teriæ quietem , filentio quondam , duritie & pallore commen
dabilem , in ipfa vero arbore topiario opere. Tria - ejus dicit
genera, gallicum , quod in metas erigitur amplitudinemque
proceriorem . Oleaſtrum in omni uſu damnarum , gravem
præferens odorem . Tertium genus ſilveſtre, mitigatum latu ,
diffuſius, denſitate parietum virens ſemper, actonfile (folio con .
cavo ). Buxus pyrenæis ac cytoriis montibus plurima, & Be
recyncio tractu ; craffiſlima in Corſica , flore non ſpernendo ,
quæ cauſa amaritudinis mellis. Semen illius cunctis animanti
bus
684 PHYSICÆ PART . 111. SECT . 11. CAP . IV.

bus inviſum . Hæc in Olympo Macedoniæ gracilior ſed bre.

vis. Amar frigida, aprica ; in igni quoque duritia, quæ ferro,
nec flamma nec carbone utili. Cap 30. buxi feinen narrat & gra
num , quod carthegon vocant , & a ſeptentrione viſcum , a me .
ridie hyphear. Cap.02. Spiſlillima, inquit, ex omni materie,
ideo & gravillima, judicatur ebenus, & buxus, graciles na
tura , neutra in aquis fuitat, nec ſuber, fi dematur cortex , nec
larix . Cariem quoque vetuſtatemque non ſentic cupreſſus,
cedrus, ebenus, buxus, taxus, oleafter & olea. Luxum ma.
xime æternam putant, ebenum & cupreſſum . Cap. 40. ibid .

Dividunt Germani buxum, den Buchsbaum , alciorem , & ultra

brachii craflitiein in urbanam , ramolam , foliofamque fóliis
oppoſitis, fplendentibus, integris oblongis , myrreis fere, fed
crallioribus perennibus; fore ad finum angulorum viridi ,
fructu rotundo, beftiis fecundum Tbeopbraſti Lib.Ill. adverſo,
ligno flaveſcente perduro, nec putreſcente ad femoris crafficiem
adſpirante ; & filveftrem humilem chamæpixum vix 3- altiorem
foliis minoribus venoſis. Linnæus flori ejus maſculo tribuit
calycem triphyllum , pecala duo , & germinis rudimentum ;
femineo calycem 4 phyllum , pecala 3 , ſtilos 3 , capſulam triro .
ſtrem trilocularemque , femina duo. Quæ pyri granis
affimilantur & ab elaſtro ' pericarpii longe diellipaa

tur. Arboreſcens datur & folio ad marginem deaurato quaſi

limbum .
Cum buxus in hortis noltris loco fuffruticis, perpetim virentis,
item tibiæ & alia inſtrumenta inde falta, fatis nofcantur, id
canrum illuſtrabo , quod Plinius hyphear vocat , & c. 44. its
explicar: viſci cria genera funt. Namque in abiete ac larice
ftelin dicit. Euboea naſci, hyphear Arcadia ... Copio
fillimum in quercu , quod dryos hyphear vocant. In omni
arbore differentiam facit odor virusque, & folium non jucundi

odoris in utroque , vifco .amarum & lentum . Hyphear ad

fagi
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 685

ſaginanda pecora utilius , vitia modo purgat primo, dein pin. '
guefacit, quæ fufficere purgationi cæt.

Ŝ. 697.

Almus die Erle, Eller, fat procera evadit & modice craſia, De aluo.
foliis gaudens plerumque oppoſitis, forma rotunda, ſed tenacio.
ribus & lævioribus venoſioribusque. Cortex extus nigricat,
intus rufeſcit , amat loca humida & paludoſa ; foribus utitur
maſculis julis ſ. amentis , calyce monophyllo, quatrifido, tri
floro, corolla 4 partica , femineo.calyce ſimili, 5 fido , 2 floro,
abeunte in conum ſubrotundum , ſquamatum mori baccam'men
tientem & feminibus angulatis obſcure rubentibus in auctum .
nali maturitate, quorum plures racemum quendam efformant.
Cortice furores plurimum utuntur, pilearii , aliique nigro colore
tingentes, uti & ſtrobili atramento parando adhibentur. Li
gnum mollius quidem eft, carbones pulveri pyrio præbet, ſed
in aqua durabile , ut fundamentis venetiarum ftruendis infer
viiffe feratur. Alni femine delectantur acanthides , (die Zeiſi.
cben) ideoque in alneto fructuoſo copioſe capiuntur. Datur
& alnus minor alpina , folio incano. Græcis alni dicuntur
xangou.
Ab hac plane differt frangula , quæ dicitur alnus nigra baccifera,
der Faulbaum , quæ ob corticem fimilem a vulgo eodem nomine
male eſt compellata. Lignum alni in loco aquofo paludoſo non
ita albeſcit, ut natum in loco ficciori, fed fi iētu ſecuris feri
tur, illico livide rubeſcit, ſuoque colore ſecurim afficit.
Folia ejus viridia decerpta & ficcata oves hieme pafcunt. Li
gnum inprimis radicis juglandis loco eft, & ob tortuofam indo

lem male finditur, fed flammea indole dedolarum placer, ma

Etras, quoque orbes rotas aliaque & cava cymbia, alveos, ba
tillos & palas præbet. Plinius L. 16. c.40. alnus in terram pa
luſtrem adacta dicitur æterna & oneris quamlibet patiens.
Ssss
(Wolfii Pbyſ. Tom . III.) 8.698.
 686 PHYSICÆ PART. Ill. SECT. II. CAP. IV .

$. 698
De betula . Betulla f. betulæ , die Birken , onuodas, ſunt arbores ſilve
ſtres & montium , proceræ & ulnæ craffitiem ſuperantes, cor
tice juvene badio braunrütblicb, vetere albo , ſcabroque gaudent,
excus tenaci & tædæ inftar ardente ; intimo libro olim fcribæ
utebantur, qui in arbore ter recreſcere fertur, & recta diu
conſervat. Foliis inter primas virent binis & ternis alterna
tim & decuſſatim pariter dillicis, fubrotundis . parum ſerratis,
venoſis, & in brevem cuſpidem exeuntibus ; amenti floris ma
ſculi calyx ipſis eſt monophyllus, , trifidus, triflorus, corolla
4 partita, feminei ftoris , calyx fimilis maſculo , ſubtrifidus, bi.
florus ; conus cylindricus, ſemina utrinque membrana alata in
ſtrobilo , quibus diſperſis, & per aves in alia loca ficca & afpera
translatis propagantur. Ligno proſunt albo & tenaci non fo
lum foco, fed & viminibus, virgis, vinculis , fcopis, per
ticis, temonibus aliisque compluribus corporibus utenſilibus &
ædificiis. Verno tempore antequam vernant inflicto vulnere
vel foramine multum effluit potus dulcis & falubris , ut ex una
vel 3 dolia , Tonnen , repleantur, (citra damnum arboris modo
vulnus obftruatur, ut convalefcat,) quæ & a medicis commen
datur, ut fudorifera, laxans, ictero , fcorbuto , melancholiæ , cal
culo, cutis impuritati , lentigini aliisque nævis adverſa. Efo .
liis recentibus elicitur a caronibus color flavus ( Schüttgelb ), quo
fila tinguntur. Ex cortice extimo ( Bork vel Dober ) coquitur
axungia, berulloleum , quo ruſtici utuntur paralytici , irem adver
ſus ſtrumas, liberorum pediculos, vermes inteſtinos, pſoram ,
fcabiem cæt. Dicitur ex hortis nitroſis, ubi gramen creſcere

detrectar, ſepes ſurculis, beculæ virens nitrum oleumve allicere,

& graminis germinationem promovere. Carbones profunt

pictoribus & pyrio pulveri . Dividi folent betulæ in rubras,

foliis minoribus pendulis, & albas foliis majoribus erectis prædi.
tas, ob ligni diverfum quodammodo colorem. Pecebantur
a be.
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 687

a betulis romanorum falces, a fungis betulinis remedia hæmor

thagiæ , a foliis in cinerem combuſtis eorumque lixivio
illito cepillorum nativitatis. Hyperlarcoſis fungoſa lapponum
eft fomes .

Gauder, inquit Plinius XVI. 6.18. frigidis forbus & magis etiam be.
tulla. Gallica hæc arbor mirabili candore atque renuitate cer
ribilis magiſtratuum virgis. Eadem circulis Aexilis, item
corbium ſportis. Bitumen ex ea Galliæ excoquunt. Datur
quoque humile gernus betularum ceu frutices. Tetraones
minoris gemmis & feminibus ſtrobilorum in hieme paſcuntur,
qui inde dicuntur Birkhähne & Birkbühner. E truoco criſpo
properadicem fiunt tabellz undulofæ & flammeæ, quibus arma
ria aliaque exornantur, aut torno elaborancur pyxides &c.
Cortex craſſus aliis eſt coriarius, aliis retia inficit rubedine,
aliis pallii loco eſt, & rufticis piſcatoribusque pro foleis a quam
repellentibus. E ramis funes corquentur corbesque.

§. 699.

Quercus, Græcorum Aques, noftratium Eichen, ſunt arbo . De Quercu.

res glandiferæ, quæ fat altæ craffæque evadunt, ubi non im
pediuntur. Cortex illis eſt craſſus & fcaber fiſſusque, quo &
cupulis glandium coria macerantur, in quo facile radices agunt
1
femina viſci, & evadunt fuffrutices, dicti Eichenmiſtel. Foliis
copioſis, amplis, ſinuoſis, nec minus venoſis abundant quer
cus, quorum inferiori cuti perforaræ a cercis mufcis termices
inferuntur, ut ex ficco folii alantur , fe fuperfluo ſucco in .
duant, qui ſuccus continenti affluxu augeſcit, ut vegetabile cor
pus in pollicarem prope (vozide ) gallam h. e. fere ligneam
nucem globoſumve fæpe verrucoſum ejus murimentum ,
abeat atramento profuturum ; - unde poftquam evolutæ ſunt
aureliæ in muſcas, foramine ſibi facto prorepunt & avolant in
auctumno obdormiſcentes vero per kiemem, & verno tem
SS SS 2 pore
 678 PHYSIC PART . IIL SECT . 11. CAP . IV .
A

tenaci, radice tuberoſa , ſtolones aſparago ſimiles extrudente.

Alii vocant bruſcum , græci opp og siunt , galli Bruſc..

§. 693 .
Sunren papa
Denique ſemine pappoſo fulicem & populum . Salix nempe
pofum ferens der Weidenbaum , græcis itec eſt arbor mediocris magnitudinis
cortice peralbido demum in feneclute cinereo , & fcabro , ac
coriario, ligni mollis, lentique, coiis loco acuentis cultros, fo
liorum compaétiorum longorum alternorum , ferrátorum vel
contra magis minusve anguftorum , facile per ramos terræ im
miſſos propaganda , & per ſemina pappofa , in capſula, locu
lari ſub ftilo bifido ex amento ſquammolo femineo , & maſ
Hinc flores
culo ſimili, glandula baſeos nectarifera prognata.
apibus grati. Dicitur hæc falix perticalis, quia perticæ ex illa
fiunt , quæ differt a rubente f. punicea , quæ dicitur vimina
lis, Bandweide, cum differat a falice priore & fragiliore, Brucb.
weide, cujus folia non funt ſerrata , capſulæ ſeminales in aliis
funt foliis oppofitæ , in aliis iisdem ſubjectæ . Ratione magni.
tudinis alia dicitur major, alia minor ; ratione foliorum alia
latiorum , alia anguſtiorum , utraque vel ſerratorum vel inte
grorum . Plures falicis varietates recenfet de: Bergen pag.
306 - 308. Inſerviunt ambulacris ſepibus, corbibus , vietoribus,
pictoribus & pulveri pyrio conſtituendo ; foliis ficcatis quo

que per hiemen & oves & capræ pafcuntur .

A paſcendo Germanis diétæ ſunt Weiden , & Hallero notante alix
fune fragiles, proccræ, perſicæ folio articulato , Bruchweiden,
Quarum rami refe &ti & terræ mandari illam propagant ; folia
nitentia pollicem latitudine , femiſſem pedis longitudine
æquant, & fub primordium quaſi 2 auriculis inftruuntur. Si
mul florenr & virent, & putantur utiles ad porticus & ambu
lacra ; aliæ albæ folio elliptico lanceolato ferrato , fubrus feri
ceis, vimine fragili ; eæteris alciores. Aliæ latifolia folio

sugoro
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 679

rugoſo , obiter ferrato , fubtus lanuginoſo, julo craſliore

præ reliquis. Foliorum , uti ſalviæ , denſorum latitude
3 pollices æquare ad ſummam , nec multo longiora & fu

perne parumper hirſula effe fentiuntur, ac partim nihil, par

tim parum , partim valde aucta ſunt in cacumine. Propaga
tur per furculos , ftolones , ramos etiam in folo fere ficco.

Lapponas cortice utuntur ad corium aptandum , & chirothe

cas inde conficiendas infignes.

Populus Bellem , Pappelbaum , eft arbor mediocribus

procerior, longorum periolorum foliis tremulis inciſis, ſu
perne viridibus infra albidis & lanuginoſis , ovibus &
equis edulibus, cortice ſcabro velut ſquamofo cinereo
caſtorum cibo. ligno molli ad clitelias vala lactea , oſcilla
& trabes in cellis ufitato. Linneo diéta eſt arbor, e qua
lupi, præcipui quia citiſſime creſcit & multiplicatur, octan
dria, calyce amenti maſculi lacero corolla curbinata, obliqua,
integra, feminei ſimilis , ftigmate 4 fido , capſula 2 loculari,
femine mulio pappoſo. Dividi ſolet in nigram & albam , quæ
rum illa as yegos latifolia, Aeſpe, jam defcripta eſt; hæc græ
cis neuen cortice lævi gauder, & latioribus foliis laciniatis Pap
pel- vel Sarbaum vocatur, ligni duriori flaveſcente , foliis cor
, , pape
pofa excludentibus.

Cl. Adanſonius nuper in Commentariis Acad. Scient. Pa

rif, populum giganteam Africæ deſcripſit, intra tropicos ob
viam , Baobab , cujus diameter ad 24 pedes dicitur adoleſcere,
itaque peripheria foret major 75 pedibus. Radices fertur 160
pedes in terram agere, & intra duo ſæcula non niñ 6 pedes
craffior facta. : Quæ fi ita funt, analogo incremento 8 fere aut

feptem fæcula eſſee nata . Si ſexies altior eft quam profundior,

forer 960. podes alta.
Rrrr 2 Popu
 680 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II. CAP. IV .

Populus tremula dicitur, die Aeſpe. Radicum copia populus gra

mini alimenta ſubtrahit , nec non per folia decidua , inſecta
allicientia. Floret paulo poſt degelationem . Foliis arridet
equis ovibusque ; cortice alit caſtores. Lignum eft album
& levitare cum ſalice certat de principatu inter omnia ligna,
Nigra gaudet foliis délcoidibus acuminatis , levibus & ferratis,
& foret, antequam vireat. Alior eft tremula ad aquas plan
tata, & ramis nudis quoque propagatur. Alba autem foliis
fubrotundis dentatis angulatis, fubtus tomentofis. Altitudine

nigram vincit & ſimiliter propagatur. Unguentum balſami

cum e nigra paratur.
Supereſt populus americana , tacamahaca balſamifera , quæ eſt
nigra foliis ovatis crenatis maximis , & gemmis , odoratiſſi.
mum balfamum fundentibus, Catesbyo teſte. Item Virginiana
heterophylla, foliis cordatis crenatis , primoribus villofis,
in locis humidis extraordinem in proceritatem adoleſcen
zibus.

§. 694.
De fraxind. Reſtat inter diæcias notas fraxinus (uenice ), quam fub
polygamia collocat Linnæus, tribuens flori hermaphrodito caly.
cem 4 particum , corollam flavam 4 petalam , ſtamina duo, pi
ftillum unicum , cum femine unico lanceolato ; femineo flori
piſtillum unicum & unicum femen lanceolatum . Quod lingua
paſſeris a figura audit. Quam Pbilos. Bot . p . 120. refert aliam
fore nudo , aliam corollato & p. 275. ait, eam inter primas de
foliari, & inter ultimas frondeſcere. Eft arbor faris alca , cor
tice rufeſcente, ſtipite ligni levis, inferius enodis , fillilis fupe.
rius ramola & foliofa foliis oblongis ferrațis oppoſitis cum im
pari dependentibus, locis humidis & petrofis frequens. No
ftris dicitur Eſchbaum , vel die Eſcbe, foribus confertis non
ingrati odoris, rubras ferens baccas in pericarpio . Dicitur ab
Ho
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 681

Homero lanceis inferviiffe, & ob vim guajacum Germanorum

& vulnerarium .

Plinius aliique alteram proceram & enodem , alteram brevem

durioremque & fufciorem laureis foliis, 1. aliam campeſtrem ,
aliam filveſtrem . Folia ejus dicit jumentis mortifera, cæteris
ruminantium innocua, quanquam in Italia nec jumentis nocet .
Contra ſerpentes ſucco expreſſo ad porum & -impoſita ulceribus
opifera eſſe. Tanta , pergit , eſt vis , ut ne matutinas qui
dem occidentesve umbras ejus, quum ſunt longiſſimæ , actin
gat , adeoque ipfam proferat. Experti prodimus, addit, fi
fronde ea gyro claudatur ignis & ſerpens, in ignem pocius,
quam in fraxinum fugere ferpentem . Mira naturæ benignitas
priusquam hæ prodeant,florere fraxinum , nec ante conditas folia
dimittere. L. XVI. c.13. meſſibus reddit ſemenc. 26. quocun

que in opere obedientiffima. c . 43. num Aos hermaphrodi

tus in omni fraxino detur, non liquet mihi. Fraxinos filve
ſtres Columella ornos vocat, paulo latioribus foliis præditos,
quam cæteræ , quarum frondes capræ & oves appetunt.
Fraxinus humilior nonnullis dicitur ornus , ligno fere duriori
querno. Americana fraxinus foliolis integerrimis & petiolis
teretibus conſpicua eſt in Virginia . Carolinenſis foliis angu .
ſtioribus utrinque acuminatis & perdulis ¡in locis humidis vi.
ret, & ſemine poſt primam pruinam terræ commiſſo propa
gatur. Fiunt e ligno fraxineo omnis generis inſtrumenta , &
manubria & c. Carolus anglus ejus plantatione anguſto loco
lucratus eſt 100000 ducatos Evelyno teſte : quia cito
creſcit.

f. 695. a .

Sequuntur arbores, flores diverſi ſexus ſeparatis locis & gem- Quanamfire
mis in eadem arbore ferentes. Quæ cum Linnæo androgynæ arbores mon .
monæciæ, appellentur , earum tetrandrias memorac bu- æciæ ?
Rrrr 3
xum
 682 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 11. CAP . IV.

xum , alnum , beculam ; polyandrias quercum juglandene, co .

rylum, carpinum , fragum , platanum . Monadelphias pinum ,
abietem , cupreſſum , Thuyam .

H. 695.b.

Caſtanea , a Magneſiæ urbe Caſtana dicta, eſt arbor pro

De caſianea .
cera & ' adeo craſſa, interdum , ut 3 hominum complexum
æquarit, ramoſa, cortice juglandis albidiori, ligno duro, ædi.
ficiis utili , foliis longis ferraris rugoſis, acuminatis, flore ma
fculo favo , pentapetalo amentaceo ex plurimis ftaminibus
e calyce s folio furgentibus & tenui capillamento affixis,
a Linneo refertur ad faguin , immo ab ea non diſcernitur. Fru
étus a longo periolo bini oppofiti dependent , extimo viridi
ſubrotundo & echinato involucro præditi, criandri quadrifariam
dehiſcente, fub eo eft involucrum badium velut ligneum olli
culum , in quo nucleus rubra cute amara veſticus continetur.
Diſcernitur urbana f, major, der Maronenbaum , & filveftris f.
minor omni dimenſione, fructu quoque. Majores comedun.
tur f. marones torrentur , coquuntur, a nonnullis toſti in pa.
nem , pinſuntur in quibusdam Galliæ regionibus. Minori
bus ſilveſtribus ſaginantur porci.
... Differt ab hoc Europæa & vera caftanea Indica orientalis,
quæ hippocaſtanus dicitur, propterea , quod equorum aſthmati
in hippiatria mederi fertur. Præter fructum autem parum
convenit cum caftanea, hujus enim fores maſculi in aliis dan
tur arboribus, quam feminei, D. Hebenftreit réfte ; : fvippo.
caſtani autem fios eſt, velut curritus communem pedunculum
ambiens , in ſummitate fpicatus, & hermaphroditus quisque
pentapetalus irregularis heptantherus; ' folia ejus quidem funt
ferrata, fed compofita velut digitata, 5-7, ex eodem pe.
dunculo , ut palma expanduntur, anguſtiora ad petiolum aliquo
usque, tum dilatata & velut ſulcata fuis coftis, tandem in breve
аси
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 683

acumen coëunt. Lignum ejus album mollius, infirmum , pų.

tredini facile cedit, nec durabiles præbet carbones. In echino
dermate plerumque una, rarius duæ continentur caſtaneæ , al
tera ex parte gibboſa , altera aliquatenus compreſſæ . Eſcu
lum Linnæus hanc vocat corolla 5 petala inæqualiter colorata ,
Fobrenius & Linnæus flores
calyci inſerta, capſula 3 loculari.
diverſi fexus, caftaneos in eadem arbore dari dicunt. Deci
fionem diſfenſus experientiæ relinquo.
Neubofius appellat ob fimilitudinem caftaneam ingentem
more facchari in ore
oreliqueſcentem fructum finenſem .
Cel . du Hamel refert caſtaneam in Gloveſtria Angliæ provincia
nigræ & pingui arenz inpatam , cujus truncus si pedes in
ambitu contineat & propemodum mille annos nata cenſeatur..
Plinius Lib. 17. 6. 20. ſcribit: Caſtanea pedamentis omnibus
præfertur facilitate tractatus , perdurandi pervicacia, regermi
natione cædua vel falice lætior. Quærit folum facile nec non
arenoſum , maximeque fabulum humidum , aut carbunculum ,
vel tophi farinam & c. : Ottus teſtatur in Helvetia caſtaneata
dari filvas efficientia .

S. 696 .

Buxo Plinius L. 16. c . 16. materiam tribuit in primis hono- De buxa

ratam , raro criſpicantem , nec niſi radice; cætero lenem ma- 1
teriæ quietem , filentio quondam , duritie & pallore commen :
dabilem , in ipfa vero arbore topiario opere ." Tria -ejus dicit
genera, gallicum , quod in metas erigitur amplitudinemque
proceriorem . Oleaftrum in omni uſu damnatum , gravem
præferens odorem . Tertium genus ſilveſtre , mitigatum latu ,
diffufius, denſitate parietum virens ſemper, actonfile (folio con
cávo ). Buxus pyrenæis ac cytoriis montibus plurima, & Be
recyntio tractu ; cralfillima in Corſica , flore non ſpernendo,
quæ cauſa amaritudinis mellis. Semen illius cunétis animanti
bus
684 PHYSICA PART . III . SECT . 11. CAP . IV .

bus inviſum . Hæc in Olympo Macedoniæ gracilior ſed bre.

vis. Amat frigida, aprica ; in igni quoqueduritia, quæ ferro ,
nec flamma nec carbone utili. Cap 30. buxi ſeinen narrat & gra .
num , quod carthegon vocant , & a ſeprentrione viſcum , a me .
ridie hyphear. Cap.62. Spiſliſſima, inquit , ex omni materie,
ideo & gravillima , judicatur ebenus, & buxus , graciles na
tura, neutra in aquis fluitat, nec fuber, fi dematur cortex , nec
larix. Cariem quoque vetuſtatemque non ſentit cupreſſus,
cedrus, ebenus, buxus, taxus, oleafter & olea. Buxum ma
xime æternam putant, ebenum & cupreſſum . Cap. 40. ibid .
Dividunt Germani buxum, den Buchsbaum , altiorem , & ultra
brachii crallitiem in urbanam , ramofam , folioſamque fóliis
oppofitis, fplendentibus, integris oblongis, myrreis fere, ſed
crallioribus perennibus; flore ad finum angulorum viridi,
fructu rotundo, beſtiis ſecundum Theopbraſti Lib. III, adverſo,
ligno flaveſcente perduro, nec putreſcente ad femoris crafliciem
adſpirante ; & ſilveſtrem humilem chamæpixum vix 3 - altiorem
foliis minoribus venoſis. Linnæus flori ejus mafculo tribuit
calycem triphyllum , petala duo , & germinis rudimentum ;
femineo calycem 4 phyllum , petala 3 , ftilos 3 , capſulam triro .
ſtrem trilocularemque , femina duo. Quæ pyri granis
allimilantur & ab elaftro pericarpii longe dillipaa
tur . Arboreſcens datur & folio ad marginem deaurato quaſi
limbum
Cum buxus in hortis noftris loco fuffrucicis, perpetim virentis,
item tibiæ & alia inſtrumenta inde faéta , fatis nofcantur, id
cancum illuftrabo , quod Plinius hyphear vocat , & c. 44. ita
explicat: viſci cria genera funt. Namque in abiere ac larice
stelin dicit. Euboea naſci, hyphear Arcadia ... Copio
fillimum in quercu , quod dryos hyphear vocant. In omni
arbore differentiam facit odor virusque, & folium non jucundi
odoris in utroque , viſco amarum & lentum . Hyphear ad
ſagi
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 685

ſaginanda pecora utilius , vitia modo purgat primo, dein pia .

guefacit, quæ fufficere purgationi cæt.

§. 697

Alnus die Erle, Eller, fat procera evadit & modice craſia, De alno.
foliis gaudens plerumque oppoficis, forma rotunda , fed tenacio
ribus & lævioribus venofioribusque. Cortex extus nigricat,
intus rufeſcit, amat loca humida & paludoſa ; floribus utitur
maſculis julis ſ. amentis , calyce monophyllo , quatrifido , tri
floro, corolla 4 partica , femineo.calyce ſimili, s fido, 2 foro,
abeunte in conum ſubrotundum , ſquamatum mori baccam'men
cientem & feminibus angulatis obſcure rubentibus in auctum .
nali maturitate, quorum plures racemum quendam efformant.
Cortice furores plurimum utuntur, pilearii , aliique nigro colore
tingentes, uti & ſtrobili atramento parando adhibentur . Li
gnum mollius quidem eſt, carbones pulveri pyrio præbet, fed
in aqua durabile , ut fundamentis venetiarum ftruendis infer

viiſſe feratur . Alni ſemine delectantur acanthides, ( die Zeiſt.

cben ) ideoque in alneto fructuoſo copioſe capiuntur. Datur
& alnus minor alpina , folio incano . Græcis alni dicuntur
xanggay .
Ab hac plane differt frangula, quæ dicitur alnus nigra baccifera ,
der Faulbaum , quæ ob corticem fimilem a vulgo eodem nomine
male eſt compellata. Lignum alni in loco aquofo paludoſo non
ita albeſcit, ut natum in loco ficciori, fed fi i &tu ſecuris feri.
tur, illico livide rubeſcit, ſuoque colore ſecurim afficit.
Folia ejus viridia decerpta & ficcara oves hieme pafcunt. Li
grum inprimis radicis juglandis loco eft, & ob tortuofam indo

lem male finditur, fed flammea indole dedolatum placer, ma

Etras, quoque orbes roras aliaque & cava cymbia, alveos, ba

villos & palas præbet. Plinius L.16. c.40. alnus in terram pa

luſtrem adacta dicitur æterna & oneris quamlibet patiens.
( Wolfii Pbyf. Tom . III.) Ssss 9.698.
 686 PHYSICE BART. Ill. SECT . 11. CAP. IV .

§. 698
De betula . Betulla f. betulæ , die Birken, onuudes , ſunt arbores ſilve.
ſtres & montium , proceræ & ulnæ craffitiem ſuperantes, cor
tice juvene badio braunrütblicb, vetere albo, ſcabroque gaudent,
extus tenaci & tædæ inftar ardente ; intimo libro olim ſcribæ
utebantur , qui in arbore ter recreſcere fertur, & tecta diu
conſervat. Foliis inter primas virent binis & ternis alterna.
tim & decuſſatim pariter dillicis, fubrotundis parum ſerratis,
venoſis , & in brevem cuſpidem exeuntibus ; amenti floris ma
ſculi calyx ipſis eſt monophyllus, , trifidus, triflorus, corolla
4 partita , feminei ftoris , calyx ſimilis mafculo , ſubtrifidus, bi
forus ; conus cylindricus, ſemina utrinque membrana alata in
ſtrobilo , quibus diſperſis, & per aves in alia loca ficca & afpera
translatis propagantur. Ligno proſunt albo & tenaci non fo
lum foco, fed & viminibus, virgis, vinculis , fcopis, per
ticis, temonibus aliisque compluribus corporibus utenſilibus &
ædificiis. Verno tempore antequam vernant inflicto vulnere
vel foramine multum effluit potus dulcis & falubris, ut ex una

vel 3 dolia , Tormen , repleantur, ( citra damnum arboris modo

vulnus obftruatur, uc convalefcat,) quæ & a medicis commen
datur, ut ſudorifera , laxans, ictero, fcorbuto , melancholiæ , cal
culo , cutis impuritati , lentigini aliisque nævis adverſa . Efo.
liis recentibus elicitur a caronibus color flavus ( Schüttgell ), quo
fila tinguntur. Ex cortice extimo ( Bork vel Dober ) coquitur
axungia, berulloleum , quo ruſtici utuntur paralytici , item adver
ſus ſtrumas, liberorum pediculos, vermes inteſtinos, pſoram ,
fcabiem cæt . Dicitur ex hortis nitroſis , ubi gramen creſcere

detrectar, ſepes ſurculis, betulæ virens nitrum oleumve allicere,

& graminis germinationem promovere .. Carbones profunt
pictoribus & pyrio pulveri. Dividi folent betulæ in rubras,
foliis minoribus pendulis, & albas foliis majoribus erectis prædi.
tas, ob ligni diverſum quodammodo colorem . Petebantur
a be.
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 687

a betulis romanorum faſces, a fungis betulinis remedia hæmor.

rhagiæ , a foliis in cinerem combuſtis eorumque lixivio
illito cepillorum nativitatis. Hyperlarcoſis fungola lapponum
eft tomes.

Gauder, inquit Plinius XVI. c.18. frigidis forbus & magis etiam be .
tulla. Gallica hxc arbor mirabili candore atque tenuitate ter
ribilis magiſtratuum virgis. Eadem circulis fexilis , item
corbium ſportis. Bitumen ex ea Galliæ excoquunt. Darur
quoque humile gerus berularum ceu frutices. Tetraones

minoris gemmis & feminibus ſtrobilorum in hieme pafcuntur,

qui inde dicuntur Birkhähne & Birkbühner. E truoco criſpo
prope radicem fiunt tabellz undulofæ & fammex , quibus arma
ria aliaque exornantur, aut corno elaborantur pyxides &c.
Cortex craſſus aliis eſt coriarius, aliis retia inficit rubedine,
aliis pallii loco eſt, & rufticis piſcatoribusque pro foleis aquain
repellentibus. E ramis funes corquentur corbesque.

§. 699 .

Quercus, Græcorum Aques, noftrarium Eichen, ſunt arbo. De Quercu .

res glandiferæ , quæ fac altæ craffæque evadunt, ubi non im
pediuntur. Cortex illis eſt craſſus & ſcaber fiſſusque, quo &
cupulis glandium coria macerantur , in quo facile radices agunt
1
ſemina viſci, & evadunt fuffrutices , diéti Eichenmiſtel. Foliis
copioſis, amplis, ſinuoſis, nec minus venoſis abundant quer
cus, quorum inferiori cuti perforatæ a certis mulcis termites
inferuntur, ut ex fucco folii alantur , fe ſuperfluo ſucco in .
duant, qui ſuccus continenti affluxu augeſcir, uc vegetabile cor
pus in pollicarem prope ( r.nzade ) gallam h . e. fere ligneam
nucem globoſumve fæpe verrucoſum ejus murimentum ,
abeat atramento profuturum ; unde poftquam evolutæ ſunt
aureliæ in muſcas, foramine ſibi facto prorepunt & avolant in
auctumno obdormiſcentes vero per kiemem , & verno tem .
SS SS 2
porc
688 PHYSICÆ PART. III. SECT. II. CAP. IV .

pore ſimili modo ſuum genus propagantes. Lignum du .

rum fibris tanquam venis majoribus gaudet , quam aliud
quodvis , inde ficcum in foco mulcum crepitat, dum aër clau
ftra ſua perrumpens ejus fcintillas diſpergit, ut in culina haud
ametur, nec in hypocauſtis quernum tanti uſus ſit quam fagi
num. Linnæus numeravit quercus ſecularis annuos circulos,
fert,litari & ſterilitati annorum conformes. In ædificiis autem ,
ftru'endis navibus, doliis vini , multisque aliis rebus fabricar
· dis præoptatur. Floris ſubrubris maſculi in amento f. racemo

fanguineo calyx s fidus fere, ſtamina 5 – 10, corolla nulla ;

feminei calyx monophyllus integerrimus, fcaber, ſtili 2 – S ,
femen unicum oblonge ovatum glans cupulæ petioli' ſcabræ ex
tus inhærens, pericarpio flavo , lævi calloſo. Glandibus fagi.

nantur apri & porci, ut tardo durabiliori gaudeant. Quercus

fæcula fertur durare ultra 3 rarius 4 , & intus quoque exuſta
glandifera manere. Teftibus Gottſcbedio in flora pruffca,
p. 213., aliisque prope Welaviam in pago Oppen reperta eft
quercus perimetri 27. ulnarum , quæ annofa equirem equo
ephippiato infidentem ac intus tumultuantem intus admiſit,
ipſumque etiam ducem Albertum , ejusque filium . Ducis
Norfolcenfis quercus prodigioſa fere 9000 ' quadratos, vel
mille equos obumbrat ; Clytonenſis rami 81'-longi 2000 ho .
mines obumbrant; vicolenſenſe robur 4000 ; ramus unicus
dedit navi malum 99 ' longum , 3 ' craſſum . In Vaticano Pli
srius narrat L.16. 6.44 . fuiſſe vetuſtiorem urbe ilicem ( 8. igitur
fæculis majorem ). Tiburtes originem habentes multo ante
urbem romanam , tres oftendere ilices, Tiburto conditore ve
Omitto quercus
tuftiores, apud quas inauguratus tradatur .
ilii in lli tumulo , nec non duas ab Hercule faras , ibidem me
moratas , & ilicem 35 pedum ambitu caudicis . Romovenfis

6 ulnas in diametro habuit fecundum Hartknochium .

§. 700 .
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 689

ſ. 700 .
Duo quercuum genera potiffimum notantur domeſtica vul .
De ejus di
garis [, hemeris, Rotbeicbe, Lobeicbe. & ilex, agivos, Steineiche, vifione.
cujus robur , Hageiche ſpecies fit. Hujus lignum durius eſt,
quaſi oſſeum & album ,folia minus ſinuoſa perhiemantia minora &
crenulata, glandes breviores & parvæ hiſpidæ porcis gratiores,
cortex minus ſcaber. Flos amentaceus e calycis infundibulo
emergit ; glans cupula munita nucleo fæta in duas partes
fillili. Illius vero lignum ex flavo rufeſcit parumper folia
decidua ante hiemem ſunt longiora & ampliora non aculeata,
glandes fere extimum articulum digiti annularis , craffitudine
& longitudine exæquant. Dicitur quoque latifolia vulgaris
quercus, & dum ſilveſtri vetuſtiori, duriori & rufo ligno gau
der robur, & ob vim adftringentem corticis forum , aſſularum ,
foliorum , glandium , gallarumque guajacum germanorum ,
in tingenda atro colore lana cæt. parando atramento , corio
a cerdonibus parando , & in medicina multiplici gaudet uſu ,
ut medici docent. Alii diſcernunt in America quercus ni.

gras , rubras, albas, dulci eduli nucleo & prinum .

Sub quercu editio Syſtemat. Linnæi decima recenſet 15 ſpecies,
quarum 1. phellos, 2 molucca, 3. ilex, 4. ſmilax differens
ætate, si fuber, 6. gramuntia, ab ilice ætate differens, 7 .
coccifera, 8. prinus, 9. nigra, 10. rubra, 11. alba, 12 .
eſculus, 13. robur, 14. ægylops, 15. cervis.
Agunt quercus radices profundas & diffufas, inde credi poteft,
quod Plinius XVI. c.l. refert de Germaniæ lacu ; litora ob

tinent quercus maxima aviditate nafcendi, fuffoſfæque Aucti

bus aut propulfæ flatibus, vaſtas complexu radicum infulas
fecum auferunt, atque ita libratæ ftantes navigant ingentium
ramorum armamentis, fæpe territis claſſibus noftris , cum ve
lut induſtria Auctibus agerentur in proras ftantium noctu, in
opesque remedii illæ prælium navale adverfus arbores inirent.
Ssss 3
Cap. 2.
 -
690 PHYSICA PART. 111. SECT. II . CAP. IV.

Cap. 2. Hercyniz filvæ roborum vaftitatem tribui, intactam

æris congenitam fere mundo prope immortali forte miracu
lofam . Cap. 4. Ilignas coronas .civicas & quernas militibus
datas copioſe dilaudat. Cap.6 . Diſcernit robur , quercum &
ilicem glandesque contineri ait, hiſpido calyce, plus minus
cutem per genera complectente. Folia ait præter ilicem gra
via , carnofa, ſinuoſa lateribus, nec dum cadunt flaveſcentia,
pro differentia generum breviora vel longiora. Ilicis duo ha
bent genera , annumerans illis fruticem & arborem , ilicem
aquifoliam (agrifoliam ), cujus folia minora in margine ſinuoſo
ſpinoſa lædunt manus , & Stecbeichen vel Stechpalmen vocan
tur, (quorum in frutice foliorum genus vidi limbo velut de
argencato ). Ex iis , inquit, in Italia folio non multum ab
oleis diftant, ſmilaces a quibusdam græcis diétæ , in provin
ciis aquifoliæ . Ilicis glans utriusque brevior & gracilior,
quam Homerus acylon appellat, eoque nomine a glande
(Bxlava ) diſtinguit. Glans oprima in quercu atque grandiſ
ſima; roboris parva. In querna alia glans dulcior mollior
que. Maxime autem probantur latifoliæ . Diſtant inter fe
magnitudine & cutis tenuitate. Probatur & ea , cujus in ba.

lano utrinque ex longitudine extrema lapideſcit duritia. Pre.

terea ovata, aliis rotunda , aliis acutis figura, ficut & colos ni.
grior candidiorve , qui præfertur. Amaritudo in extremita
tibus , mediæ dulces. Quin & pediculi brevitas proceritas
que differentiam habet. (Dantur balani finguli in pediculo,
dantur & 3 pluresve, uri in nucibus .). In ipfis vero arbori
bus, quæ maximam fert, hemeris vocatur, brevior & in or
bem comofa , alasque ramorum crebro cavata . Fortius li
gnum quercus habet & incorruptius , ramofa & ipfa , proce
rior tamen craffiorque caudice. Excelliſſima autem alpris L.
æclops (ægilops ) , amica robuſtiſſima ( triſtis & hor
incultis
rida). Ab hac proxima latifoliæ proceritas, fed mings utilis
ædifi.
 DENDROLOGIA SPECIALIS .
691

ædificiis atque carboni dolata vitiis eſt obnoxia. Quamobrem

folida utuntur carboni ærariorum tantum officinis compendio,
quoniam definente faru protinus emoriens ſæpius recoquitur,
cætero plurimis ſcintillis. Idem e novellis melior acervi con
fertis taleis recentibus luto caminantur , accenſaque ſtrue con.
tis pungicur dureſcens calyx, atque ita ſudorem emittit. Pel
fima & carboni & materiæ haliphlæos dieta , cui craſſiſſimus
cortex atque caudex, & plerumque cavus fungoſusque. Nec
alia putreſcit ex hoc genere ctiam cum vivit. Quin & ful:
.
mine fæpe icitur, quamvis altitudine non excellat .
Eidem raro glans , & cum tulit amara, quam præter fues nul
lum attingat animal , ac ne eæ quidem , fi aliud pabulum ha
beant, cæt.
Cap. 21. Quercum unam in Thurino agro nunquam folia dimi
fiffe , nec ante mediam æſtatem germinaſſe dicit: qualis tri
fida & in Pruſſia olim idolis tribus facra fuit, ubi perpetuus
alebatur ignis .Cap.7 ...Galla ad juſtum incrementum perve
niens, nucleum fabæ magnitudine haber. Nigra diutius viret
quam candidior creſcitque, ut interdum mali compleat magni
tudinem . Optima Comagena ; deterrima ex robore. Robur
fert gallæ utrumque genus , & quædam veluti mora , ni diſta
rent arida duritie , plerumque tauri caput imitantia quibus
fructus ineſt, nucleis olivæ fimilis . Nafcuntur in eo & pilu
s
la , nucibu non abfimiles, intus habentes floccos molles, lu
cernarum luminibus aptos . Nam & fine oleo flagrant, ficut
galla nigra . Fert & aliam inutilem pilulam cum capillo verno
tamen tempore melligeni ſucci. Gignunt & ala ramorum
eju pilu , corpor non pedicu adherentes, caudicantes, um
s las e lo
bilicis ; cætera nigra varietate difperfa. Media cocci colorem
habent . Aperris amara inanitas éſt. ( En Theophraſti,
Diofcoridisque xoxzov BxQirny , cujus vermiculus fcclecion
dicitur Plinic Lib. 24. 6.4 . Monum . Acad . Soc. Parif. Anno
1714.
692 PHYSICE PART. III. SECT . II. CAP. IV.

1714. ad calcem coccum cinétorium ex ilica aculeata, cortici

ramulorum plerumque raro foliis adhærentem globoſum pili
majoris magnitudine, in Aſia, Galatia, Gallia, Hifpania, Lu .
ſitania obvium, colorem coccineum (chermeſinum quia Arabi
bus kirmitz, kermes, & alkermes audit) præbens, in medi
cina quoque celebrem .)
Cap.8. Ferunt robora & cachryn, ita vocatur pilula in medicina
urendi vim habens. Continer nucleum pineis , qui creſcit
hieme, aperitur vere pilula tota . Cadir, cum folia cæperint
creſcere. Ferunt & boves fuillosque, gula noviſſima irrita
menta , quæ circa radices gignuntur , quercus probatiſſimos
robur autem noxios ; & vifcum & mella, ut autor eſt Hefio ,
dus, conſtatque rores melleos non aliis magis inſidere frondi
bus. Cremati quoque roboris cinerem nitrofum effe, certum
eft. Omnes tamen has ejus dotes ilex folo provocat cocco.
Granum hoc primoque ceu ſcapus fruticis parvæ aquifoliu
ilicis, cuſculium vocant : penſionem alteram tributi pauperi
bus Hiſpaniæ donat. Galliarum glandiferæ maxime arbores
agaricum ferunt, fungum candidum , odoratum , antidotis ef
ficacem , in fummis arboribus nafcentem ,' nocte relucentem .
Eglandiferis ſola, quæ vocatur, ægilops fert panos arentes, mul
colo villo canos , non in cortice, modo, verum & c ramis de
pendentes cubitali magnitudine, odoratos, ut diximus inter
unguenta. (Panos uſitatius paniculas vocat, quæ in abiete &
picea mafcula ſquamatim ut nucamenta (amenta ) compacta de
pendent cap.10. Se cap.11. ibid. arundinibus adfcribit craffio
rem paniculæ comam, non fupervacuam .). Ab his differt

uva quercina (fungus Theophrafti ), quæ ad radices quercus

intra terram uvæ ritu concreſcere, extus rubra, intus lactea,
& per æftatem liqueſcere fertur. Präter muſcum quer

eum alii habent bedeguare querch ſpongiolam , velur echina

cum caftaneæ integumentum .

$. 701
 DENDROLOGIA .,
SPECIALIS 693

§. 701 .
Confimiles quercui funt æfculus, cerrus & Juber. Hæc De ſubere,
nempe ilici fimilior minima dicitur arbor glandifera, raraque aſculo
glande petlima , corticem veluti fungoſum præcraſſum le. ferre.
vemque ferens ac renaſcentem , vel in denos pedes un
dique explanandum . Ejus uſus, ſecundum Plinii XVI. c.8.
eft in ancoralibus maxime navium , piſcantium tragulis, cado
rum obturamentis , & feminarum hiberno calceatu . Datur &
meridionalium regionum ,
ſuber ſemper virens, ancerrus,
quæ tamen Pariſiis e ſemine crevit. Quam ob rem non in.
facere Græci ( ob craffiſfimum corticem ) corticis arbo
rem appellant. Ubi naſcitur ilex , pro ea ſubere utuntur
in carpentariis præcipue fabricis , nec facile ſentit cariem ve
tuftatemque. Tardiflime ſuber Den dos germinat, nec ei mi
nus ac žlici & aquifolio decidunt per hiemen folia , cortice in
orbem detracto, tantum libro relicto non necatur , fe d potius
juvatur. Cortex a ſuroribus expericur ad crepidas conficien
das. Qui baccano Romam profecti ſunt, teftantur innumeras
ibi dari ſuberes ilici magnitudine vix cedentes , cortice ſæpif
ſime exfpoliandas. Suberis foliis quoque gaudet alia arbor glan
difera, Cerrus, oFun uovoyevns Theopbrajti, cujus fructum dicit
λειον βαλανωδην εν εχινω πλην ανακανθον, και εχ ως η διος βαλα
νος ακανθωδην , προσεμφερης δε και κατα την γλυκυτητα , και καλα
Tov yuN ov EXSIN , Žirneiche, quæ neItaliæ quidem majori ex parte
nota, circa Hetruriam tamen obvia, mox marceſcens. Pro
xima ilignæ glandi cerrea eſt, tradente Nigidio , nec ex alia
folidiorem carnem haberi , ſed duram . Fungoſam ſuis carnem
fieri efculo , robore , ſubere faginatam , autor eft Plinius
L. XVI. c.o. Huic quoad corticem & lignum , quoad folia
autem ſuberi non abſimilis eft Theophraſti Phellodrys, in He
truria Cerroſuguara , quafi cerrofuber dieta: Conferantur
du Hamel, Hales, de Buffon & Döbelius Tom 7. & 8. der æconom .
Tttt Nach
( Wolfii Phys. Tom . III.)
 694 PHYSICÆ PART. III. SECT . 11. CAP. IV.

Nachrichten . Æſculus denique ThatuÇuidos latifolia , robuſta

non naſcitur niſi e balano æfculi rotundo , lcrobe dodrantali
in quacunque terra, intervallo duorum pedum feritur leviter
quater anno. Adhibetur pedamentis vinearum , ſed nimis mo .
rola naſci, cædi nequit niſi triennio ſerior ( intra decennium) , nec
femen glandem in calyce echinato reddit niſi auctumno .
Elculi ab elu di &tæ cenfentur quibusdam fuiſſe glandes dulciores,
quibus hoinines ante panem inventum veſcerentur , & quæ
in cinere toftæ per Hiſpanias Plinii 1.16 . 05. ævo fecundis
menſis inferebantur. Cujusmodi dulciſſima eft fagea & ju
glans hodieque. Linnao eſt eſculus hyppocaſtanum, quem po
nit inter hexandrias monogynias , calyce I phyllo, s den
tato ventricoſo, corolla 5 perala, capſula 3 loculari.

g. 702 .
De juglande.
Juglandem (raguav arborem , xuquer fructum , Alcs leo
novov, welſcher Nuſsbaum , velut Jovis glandem ) & nucem
latini appellant, & arborem has nuces ferentem . Meæ arbo

res ultra pedalem nactæ ſunt diametrum ab anno 1740. & tri
ginta pedum altitudinem intra 23 annos, quibusmajores dantur.
Cortice gaudenc in trunco ſubcinereo , foliis integris compo
fitis odoratis ad communem petiolum oppofitis in Virginia
duobus crenatis, plerumque tribus vel 4 paribus cum impari
integris minoribus & majoribus 7 longis , vix feftertio vel
31 circa medium latis , utrinque arctius coëuntibus. Ve.
nis etiam ſeu coſtis in folio oppofitis. Obfervavi differentiam
inter 3 & 4 paria foliorum prominenentes , cum poſterior
tardius vireat, & longiores nuces ferat. Maſculi floris amen
tum vel medii digiti longitudinem æquat aut fuperat, & craffi
tudinem digiti auricularis, calyce monophyllo, ſquamæformi,
corolla 6 partira, filamentis octodecim , copioſo polline refer
tis ; femineo calyce 4 fido fupra germen , corolla 4 partita, ſtilis
brevibus
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 695

brevibus 2 - s , drupa areſcente nucleo ſulcato bilobo, ex

parte denuo bipartito . Nux fere it pollicem transverſum

æquat ſine oſie & viridi calloſo operimento , cum quo fere
2 pollices longa & æque vel paulo minus lata eſſe ſolet, inftar
pomi . Hoc operimento artifices utuntur ad alia ligna colore
ligni pulcro imbuenda . Ipſum juglandis lignum colore &
fubciliori venarum & fibrarum pulchritudine gaudet , quam
quercinum ; quare & carius emitur omni ligno uſitatiori, &
præftantiora quæque menfarum , armariorum , ſellarum , cubi .
lium , carpenrorum & c. genera ex illo fabricantur. Nuclei
ſapidi albi veſtiuntur curicula ſubamara, & lepto cralliori ligne.
ſcence inter lobos 4 , præter pucamen & viride integumentum
mollius , craſſum , ficcando nigrefcens , atque ſunt menſæ
ſecundæ accepti , multo magis virides faccharo condici. De
multiplici uſu medico agunt rerum pharmaceuticarum & medi
carum conſulti. Nuces non tantum finguli in periolo, fed &
bini', terni cæt. rarius racemi vel 20 continentes eundem
ambiunt petiolum longum conſpiciuntur. Triplex aut qua

druplex earum notatur differentia, cum aliæ putaminibus mol

libus gaudeant, aliæ in pugni molem excreſcere perhibeantur,
dictæ nuces equinæ , quales non vidi ; aliæ fint ordinariæ

jam deſcriptæ ; aliæ ſerotinæ aut perduræ lapideæ , Steinnülle,

avellanas æquantes, quales habeo , ignorans ubi naræ ſint, cum
inter meas talem non obſervarim , etfi aliæ extraordinariæ mihi
occurrerint , monſtroſæ velut, e. g . altera nucamenti parte
exigua , altera duplo vel triplo majore ; item putamine in
3 feu æquales, ſeu inæquales partes diviſo, cui & nucleus tri
fidus & cætera conformatione reſponder , & c. Sub arbore
dormientes diu gravedine capitis fortiori foliorum odore affe .
Eti fuere,quod græcorum nomini originem dedit. Præter

hanc juglandem albam datur & nigra virginiana , 6 vel 7 paria

foliorum lanceolatorům cum impari habens , ſed nux longa &
1
Te tt 2 nigra
34
 696 PHYSICÆ PART. III. SECT. II. CAP . IV.

nigra, putamen perdurum , ur malleis contundenda fit, quo

panis & oleum inde habeatur. Nec alba ibi multo melior
lignum quoque venis nigris ſcatet, eoque jucundius apparet.
Plinio L. XV.c.22 . nuces juglandes , amplitudine dicuntur & fa
pore autoritatem adeptæ , ut primum Regiæ Perſice & dice
rentur optimæ ( 3 & ciuixov yevos ), caria dein a capitis grave:
dine propter odoris gravitatem . Honor, air, his naturæ pe
culiaris , gemino prote & tis operimento , pulvinari primum ca
lycis, mox lignei putaminis. Quæ caufa eas nuptiis fecit re
ligioſas , tot modis fætu munito . Tinguntur cortice
earum lanæ, & rufatur capillus primum prodeuntibus nucu
lis. Id compertum infectis tra & tu manibus . (Unde & facies

fucco extimi operimenti ita decoloratur & deturpatur , ut re

gibus per medios hoſtes transeuntibus faluti fuerint). Pin.
gueſcunt vetuſtate. Sola differentia in putamine duro fragi.
live, & temui ac craffo, loculofo & fimplici. (Deprehendi &
figura longiores & breviores amplioresque in diverſis arboribus,
perpetuo differentes.) Solum hoc pomum natura compaćtili
operimento clauſit, namque ſunt bifidæ putaminum carinæ,
nucleorumque quadripartita diſtinctio , lignea intercurſante
membrana, L. 16. 6.24. notat juglandes non temere videri in
montibus, & aquas odiffe ; ferendas eſſe poſt calendas mar .
tias ad idus usque. Lignum tarde vetuſtarem ſentire bene ob .
fervat C. 40 . Umbram ait non folum gravem capiti humano,

fed & omnibus juxta fatis. L.17. c.12 . nucibus inſidiantur cor
nices, & fciari in arbore, glires &c. dejectis. Folia ramo pro
piora minuta funt, creſcunt fequentia remota.

g. 703 .
De nuce mos Adjungo his mucem myriſticam , l. indicam Bantamienſem

fchata. præſertim aromaticam , quæ nafcitur e flore ceraſo ſimili in ar

bore Bongopola femper viridi malo perſicæ fimili, foliis odo
ratis
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 697

ratis longioribus , non ſerratis acuminatisque , & veſtitur vi .

ridi cortice , ut juglans , mox non fiore, fed foliis laciniatis
1 aurei fere coloris , macis nomine inſignitis tam putamine li
gneo venisque nucleo extus cinereo rugofo ; intus velut ve .
nulis maculisque rubidis variegato . Cortex arboris apparer
cinnamomi ſimilis , lignum eſt album & poroſum , medulla ſpon
gioſa purpurea exigua. Nuci infidiari & inhiare feruntur aves
nucivoræ pfittaco majores, quæ ab incolis aromatici faporis
cauſa totæ quantæ comeduntur , nec non manucodiatæ. Ar
bores hæ nuciferæ procreantur e fara nuce integra matura, ra.
dices diffundente & ſtolones agente vel s pedes a ftirpe dil
ficos. Stirpes fundunt ramorum coronam quotannis, quorum
inferiores refecantur. Aliæ ſunt ſilveſtres , aliæ urbanæ , qua

rum hæ ter quotannis nuces colligendas Bardanis præbend

circa Februarium , Aprilem , Majum & Auguſtum . Separan .
tur folia puraminum & nuclei , ſeorſumque in fole ficcantur,
& denique agua calcis coralliorum & concharum lavantur, &
adverſus putredinem præmuniuntur. Silveſtres vi aromatici
odoris & faporis fere deftituuntur, & malabaricæ nihili fiunt.
Qua figuram , aliæ arbores ferunt longiores , aliæ breviores.
Habeo longiorem ovalem , juglandi ſed haud acuminatæ parem ,
cujus putamen læve foliolis albicantibus paflim cinctum plus
quam optima lampertina rubeſcit; & aliam geminam conna
tam e duabus plus quam dimidiis feu fere ; utriusque comple.
xam , itidem foliolis pluribus veſticum putamen fufcum ha .
bens, ſub quo nuci immiſta eſt materia albida faccharina.
Wormius narrat quoque fibi oblatam nucem majoribus & intus
ſimillimam majoris piſi mole tantum gaudentem , quæ regia
dieta fuit.In Belgio dirimuntur in præſtantiores 1. pingues,
mediocres & deteriores, rumpos, quæ velimmaturæ , vel a ver .

mibus aut putredine corruptæ funt, & oleo, quod copioſum in

cunctis, eliciendo deſtinantur. Ufus foliorum , & nucleorun
Tiit 3 aroma .
 698 PHYSICÆ PART.'111. Sect. II . CAP. IV.

aromaticus in cibis nemini fere ignotus eft ; medicus relinquitur

fuo loco ; nimius nucleorum ufus caput gravedine , & cra.
pula afficit, & gravida Angliæ matrona 12 recentibus come.
ſtis inſania mentis eſt correpta, alii incidere in lethargum &
vitæ difcrimen , ut & manucodiatæ illis inebriatæ in terram
delapfæ a formicis devorentur. Condiuntur quoque faccharo
aur ſerapio a pharmacopolis & conditoribus fructuum . Modum

plantandi arbores , ut felicius uberiusque profint, relinquimus

horculanis. Inciſus cortex effundit ſuccum copioſum rufum ,
amaricantem & in gummi e fuſco rubeſcens abit, quod in aqua
non folvitur, nec igne incenditur. Arbores quoque folio
rum longitudine differre dicuntur aut ſilveſtre quadruplo ſu
peret fructiferæ folia.

Græcis dicuntur hæ nuces moſchocarya, Theophraſto xward .

Conf. de illis Neuhofii iter Sinic. c. 15. & Dietzii ac Paulino
μοχοκαρυολο για, & μοχοκαρυογραφια. Que de Hore hic
dicta ſunt, ulteriori relinquo diſcuſſioni , ob nucis cum ju .
glande convenientiam , cujus flos maſculus & femineus ſepara
tus in eadem arbore occurrit. Si vero & Alos faltem femi.

neus diſcreparer, propter cæteram tamen fructus convenien

tiam hic fuum tueretur locum . Dantur aliæ complures nu
ces exoticæ, a Clufio aliisque memoraræ , quarum ignotæ funt
matres , & nonnullæ dicuntur mehenbetenz , berethinæ , pur.
gantes , mecellæ & c.

$. 704.

De Corylo. Corylus juglandibus non multo minor nucifera,

Rento ragud , Hafelbaum , cortice gaudet vix ſcabro , niſi in ſenio,
antea fere lævi, transverſis quibus brevibus, lineis notato ; ligno
albo & molli , in juventute tenaci & fexili, ut vinculis dolio
rum , viminibusque ſerviat & virgis piſcatorum , carbones pi
& toribus & pulveri pyrio utiles præbeat ; foliis cordatis ob
ſcure
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 699

(cure viridibus ternis venoſis ferraris & parumper . finuatis

in laciniam cuſpide exeuntibus , latitudine ad ſummums, lona
gitudine fere 6 vel 7 pollices pariſinos æquantibus . Radix
criſpa vaſis, pyxidibus inſtar juglandis aptatur. Flores mar
culi juli forma poſt folja delapſa vel autumno ſeneſcente , live
hieme tepida ineunte, ſaltem primo vere & foliis citius appa
rent, graciles tanquam caules pennæ anſerinæ in longitudine
& diametro, aperiuntur calyce i phyllo trifido fquamæformi ,
unifiqro , corolla nulla, ftaminibus octo, feminei calyce 2phyl
lo lacero, filis 2 , nuce ovata in anguſtiorem cuſpidem per
brevem coëunte nucleo bilobo corculum anterius includente,
quæ dicicur avellana ( abellina) & pontica , græcis de77oncquev,
noftris Haſelnuſs. In duo fere genera diſpeſcuntur , in urba
nas ( hortenſes), badium ſilveſtresque, quarum illæ arbores &
nuces ſunt propemodum duplo his majores , & ſub putamine
rubra veſtiuntur cute ; ſilveſtres alba vel fubflava. Patamen
badium utriusque calyce ultra putamen prominente fiſſo ſeu la .
cero ſubrus carnoſo & cohærente includitur, e quo maturum

fponte velut diſcedit. Nucum in brevi periolo plures ac 3.5,

interdum plures quam viginti , cohærent. Uſum ligni do
meſticum in contis, percicis, manubriis raſtrorum , raſtellorum ,
ſcoparum , in corbibus , cribris , vinculis doliorum , carbo
num in delineatione & pyrio pulvere cæt. & medicum præter
mitto ; nec minus marem corylorum genus criceti , ſciarum
& attaginem , nucum procos .
Nucula hæ, Hafelnityje, gallis noiſettes,ad majorum noix diffe
renriam , dantur quoque byzantinæ , majores & breviores mul .
tis calycis laciniis prominentibus angulis & Clusi peregrinæ
purgantes . Nuptiarum facibus ſuo ævo corylum fuiſſe famni.
liariſſimam , autoreſt Plinius L. XVI. c . 13. Nux avellana ma .

jor rubefcens, præſtantior vulgo Lampertina ( Lambertsnuſs) aliis

longobardia audit. Kämpferus in amænitatibus exoticis p.812 .
nucem
 709 PHYSICÆ PART . III. SECT, 11. CAP. IV.

nucem Japoniæ refert, quæ nafcitur in arbore procera foliis

adiantho fimilibus h. e . laciniatis ferratisque , cujus puces ibi

appellantur Ginan & magnitudinem maximarum piſtachiarum

aſſequuntur, multumque olei præbent , quod a Japonenfibus
magni fiar, variisque uſibus adhibcatur. Arbores unde gi
gnuntur, vocari illis dicuntur itfionoki. Num piſtachia Japo.
nenſis dici poſſet ($. 694.). Valvaſor, Zeiler & autor æco
nomia ruralis Bernenſis, miram atteſtantur corylum ejus in
dolis, ut vigilia S. Joannis videatur arida , mane ejus fefti vi
ridis , fiorensque & nucum primordia oftendat. Hujus folia
viſibili celeritate prodire & creſcere dicuntur æque ac flores
maſculi femininique. Nucibus non inferior eſſe perhibetur
hæc ſpecies ordinaria corylo mihi his nil veri ſubeſſe videtur,
nifi quod de corylorum julis gemmisque aëre calido circa fe
fum Evangeliſtæ Joannis dici poſſet.

g. 705 .

D Carpino. Carpinus, græcis Zygia , h . e. jugalis , noftris Spindel.

bium vel Spielbaum ,gaudet foliis oblonge cordaris aliquantum fer
ratis, vel potius integris fere alternis , cortice adulto ſcabro,
cinereo , ligno flavo perduro, unde juga, trochleæ manubria,
rotæ , fuli , clavi ſutorum . & c. fiunt, quare Pinnboltz quibus .
dam audit. Flores in uno periolo feminei vel fex habentur in
calyce monophyllo , ſquama ciliata , germina 2 , ſtili fingulis 2;
unde nux prodit ovata in pericarpio quadrangulo roſeo, ſub
cuticula flava, cujus nucleus teſticulo avis fimilis vocatur Habn
hödlein ; maſculi pariter conſtant ex calyce monophyllo,
ſquama ciliata , ſtaminibus vel 20 . In gemma folia ejus eſſe
alterna ftipulacea conduplicata fecunde teſtatur Linnæus. In
ſervit ſepibus vivis in hortis & facillime conditur. Vere in
cila aquam ut becula Itillar.

Plinius
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 701
gos

Plinius Theophraſtum non ſecutus carpinum refere ad tertium

aceris genus, vocatque Zygiam rubentem fiffili ligno , cortice li

vido ſcabroque. Sed re & te addit, hoc alii generis proprii eſſe
malunt & latine carpinum appellant. Lib. 16. c. 15. & 18 .
ait, carpinos montes amare , attamen & defcendere in
plana . Alii ad fagum temere cenfent referendam effe
carpinum , quam conſtat & facibus nuptiarum inferville
Romanis.

f. 706.

Fagus, die Büche, Eun acura , ' Græcorum a pericarpio, De fago cha
item Onyos, a Quares, edo , deſcendit nomine tenus, quia ejus franceque.
fructus in antiquorum edulium facile temulentorum numero
fuit, uti eriam nunc urgente inopia & coftus coffeæ ſurroga
tur. Arbor filveſtris faris evadic procera ramofa & craſſa no
tabilis craffo piloſo cortice cinereo prope lævi , ligno fcillilli.
mo duro carbones hypocauſtis durabiles, & cineres optimos cla
vellatos præbens , plurimisque inſtrumentis rufticis & domeſticis
nec non ædibus aptam & durabilem commodans materiam .
Ejus lignum duplicis eft generis , album , Weiſsbüchen, quod
eſt duriffimum fere, & propterea currui axibus, manubriis ſe
curium , aſciarum , & quibuscunque firmis & robuſtis inftru
mentis, carinis, aſſeribus & c. ' utiliflimum , & rufeſcens , roth
biicben, notabile lamellis flexilibus pro vaginis mirifice con
textis & colore diſtinctis , quod inprimis patefcit, quando hu
more & vetuſtare molliores partes ſunt ſolucæ & vanuerunt,
nec reſtat tunc niſi lamellata ſubtilis textura & conſtructio, qua
lis mihi in nullo alio ligno occurrit. Folia ejus lævia in gemma
ſunt plicata conduplicata alterna ſtipulacea , adulta vero oppo .
fica cum impari, tenuia ſunt figura foliis juglandium fimilia , fed
minora, & pinguia, & lectis pallim fubfternuntur decidua fic
Uuuu cata
( Wolfii Pbyf. Tom . III. )
702 PHYSICÆ PART . III . SECT . II. CAP . IV .

cata . Florum mafculorum calyx eſt in amento 5 fidus campa

pulatim , flaveſcens, ſtamina vero ſunt plerumque 12 ; femi.

neorum calyx 4dentatus , ſtili ſunt 3 , pericarpium quali coria
ceum e calyce ortum hiſpidum & pulcre muricatum dehiſcit in
4 valvas , & complectitur femina duo triedra badii coloris inte.
gumento nucleum album & dulcem circumdata , quæ nu
culæ vel glandes fageæ dicuntur , & porcis dulce lardum &
mollius querno præbent. Nec tantum apri & fues his glan.
dibus ſaginantur, ſed iisdem quoque delectantur glires , mures,
fciuri, urſi, item turdi , metulæ cæt. Oleo e nucleis expreſſo
inopes utuntur loco buryri . Fungi in rimis nati pro fomite
parantur. De medico uſu fagi, hujus artis magiſtri conſulan
tur . De fago Californiæ Picahaya hiſtoria Venega refert, ejus
fructum incolis pro alimento eſle , qui extus caftaneæ , intus
ficui fimilis perhibetur.
Dulciſſimam omnium glandium dicit Plinius L. XVI. c.s. glandem
fagi, qua obſeſſi homines in oppido Chio durarint. Cap. 6.
Fagi glans nucleis ſimilis triangula cute includirur. Folium
tenue ac leviſſimum , populo fimile, celerrime flaveſcens, &
media parte plerumque gignens fuperne parvulam baccam
viridem , cacumine aculeatam (gallam innuít ). Fagi glans
muribus gratiffima . glires quoque faginat; expetitur
& turdis . Arborum fertilitas omnium fere alternat, fed ma.
xime fagi. Glans fagea fuem hilarem facit , carnem coqui
bilem ac levem & acilem ftomacho . Cap. 38. Fagis pectines
transverſi in pulpa. Apud antiquos inde & vafis honos. M.
Curius juravit , fe ex præda nihil artigiffe præter guttum fa
ginum , quo facrificaret. Cap. 43. Fagus fećtilibus laminis
interni Aexiliscapſisque ac fcriniis fola utilis. Vulgaris fa
gus rufa oxya, gallis dicitur hêtre, & fau ; alba csqua, gal
lis charme, noſtris etiam Hag. vel Haynbuche, vulgo Han
Steinbucbe, cujus folia ſunt ferrata. Fructus cinguntur offeo
inte
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 703

integumento, oblongo , furſum velut coronato , cui oblongum

femen ineft turdis & muribus pergratum .

Larius accipit Linnæus fagum ſub monæciis polyandriis

illi tribuens maſculum calicem sfidum , campanulatum , cor. o.
ftam , 12. femineum 4dentatum , cor. o . ftilos 3 , capſulam (an :

tea calycem ) muricatam 4 valvem , ſemina 2. Cujus fpeciem

i dicit caſtaneam , foliis lanceolatis acuminato ferratis ſubtus
nudis ; 2 pumilam foliis lanceolato - ovaris , acute ſerratis, ſub
tus tomentofis , amentis filiformibus nodolis. 3. Silvaticam
foliis ovatis obſo lere ſerratis. „ Hæc bipp ocaſ tanu m dicatur,

e quo Sabaudi panem pinſere feruntur. Media erit fagus no

ſtra.Prima caſtanea mitior italica & c. Lignum caſtaneum
Hungari in vini doliis præferunt qúerno . Quia hæc pericar
pia extus muniuntur aculeis , quæ illis vel mollioribus pilis velut,
aut fetis deftituuntur , æque ac ariſtis deſtituta, mutica dici
queunt (S. 672.).

S. 707 .

Plantanus Græcis & Lacinis a ramorum & ampla folio . De Platano

rum laticudine, a grata umbra noftris Maſsholder dicta, ultra
30 pedes altitudinem aſſurgit præcoci incremento , cui ut in ju
glande , trunci diameter reſponder .. Datur vero & platanus
minoris molis, chamæplacanus dicta. Cortex junior fuſcus
parum , ſenior valde ſcaber & obſcurior , craſſusque eſt. Li.
gnum album & molle minus cætero valet.. Folia ejus valde
laciniata, eroſa & ſinuoſa , ultra 7 pollices lata & longa , ubi
cohærent ; laciniarum vero acuminibus ultra decem pollices
extenduntur majora, minoribus circiter dimidiam amplitudi
nem dictam plus minus adæquantibus , facile ſuperiori obſcu
rius , inferiori lucidius virent. Flores maſculi gaudent calyce
amenti globoſi, corolla vix manifeſta , antheris filamento cir
cumnatis ; feminei ſimili calyce, corolla polypetala , ſtili
Uų uu 2 ſtigmate
 PHYSICA PART.111. SECT. II. CAP. IV .
704

ſtigmate recurvo , feminibus deinde ſubrotundis , ſtilo mucro

natis , baſi pappola.
Habetur quoque platanus orientalis foliis palmatis , a fo
liis profunde inciſis fic dicta Linneo, quæ & in folo ficco , fer
tili tamen adolefcit ; & occidentalis, foliis lobatis peramplis,
quæ humidum requirit folum .
Quis non miretur, fcribit Plinius L. 12. 6.1. arborem umbræ gra
tia tantum ex alieno petitam orbe ? Platanus hæc eft, per

mare Ionium in Diomedis inſulam ejusdem tumuli gratia pri

mum invecta, inde in Siciliam transgreſſa atque inter primas
donata Italiæ , & jam ad Morinos usque pervecta , ad tributa
rium pertinens folum , ut gentes ve tigal & pro umbra pen
dant. Dionyſius prior Sicilië tyrannus, Rhegyum in urbem
transtulit eas , domus fuæ miraculum , ubi poftea factum
Gymnaſium tantumque poftea honoris increvit,
ut mero infuſo enutriantur, docuimus etiam arbores vina po .
tare. Celebratæ ſunt primum in ambulatione Academiz
Athenis cubicorum 36, unius radice ramos antecedente. Nanc
eft clara in Lycia gelidi fontis ſocia amænitate ; itineri appo
fita , domicilii modo cava 80 atque unius pedum fpecu, ne
moroſo vertice, & ſe vaſtis protegens ramis, arborum inftar
agros longis obtinens umbris. Tam digna mi
raculo, ut Licinius Mutianus ter Conſul, & nuper provinciæ
ejus legatus prodendum etiam pofteris putarit, epulatum intra
eam fe cum duodeviceſimo comite , large ipfa toros præbente
fronde, ab omni afflaru ſecurum , optantem imbrium per fo

lia crepitus, lætiorem , quam marmorum nitore, picturæ va

rietate, laquearium auro, cubuiſſe in eadem . Aliud exem

plum Caji principis in Veliterno rure , mirati unius tabulata,

laxisque ramorum trabibus fcamna patula, & in ea epulaui cum
ipfe pars effet umbræ is convivarum ac miniſterii capace tri
clinio, quam coenam ille appellavit nidum . Est Gottinæ in
inſula
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 705

infula Creta , juxta fontem platanus una nunquam folia di

mittens, (forte ob calorem regionis & fontis ).
Commendatio arboris non alia major eſt, quam folem æſtate
arcere, hieme admittere & c. L. XVI. C. 32. Antandri, in .
quit, platanus etiam circumdolatis lateribus reſtibilis fponte
facta vicæque reddita longitudine is cubitorum , craffitudine
4 ulnarum . Cap. 26. Inter primas germinantes & plata
num feſtinare, ait, antequam caſtaneas. Cap. 24. Latiffima
folia tribuit fico , viti , platano. L. XV . c.7. inopia inquit,
cogit aliquando luminum cauſa & e platani baccis , aqua &
fale maceratis, oleum fieri. Quem uſum præbeat medicis,

docet Dioſcorides, Matthioliss ad illum aliisque.

. 708.a.
Abietis folia diſticha ex eadem gemma emergunt ſuntqueace. De Alicte,
roſa obſcurius viridia, ſubrus pallida, cortex craſſus, cinereus, fiffu .
ris ſcaber, altitudo procera ftipes enodis , rami quatringentes cum
coronæ inftar e centro ambiunt , quotannis decidunt autem
juniores & evaneſcunt ultra mediam ſtirpis altitudinem muficis
inſtrumentis & naviculis fervit; lignum mollius, albicans
& levius , amenta longa rubentia pulverem ſeminalem diſper
gunt in Aores femineos, ejusdem ftirpis unde parvus ftro
bilus, Tannenzapfen , ſurſum ere & tus fub fingulis ſquamis duo
continet femina , alis ſuis volicantia. Sepimentis & topiariis
apta arbor. A Linneo refertur inter monæcia monadelphia,
cujus foribus maſculis calyx ſit gemma, corolla nulla, ſtamina
plurima, antheræ fquamula fupra munitæ ; femineis calyx
ſtrobili ſquama biflora , nulla corolla , piſtillum unicum , nux
ala membranacea excepca. Sub ejus cortice tubercula, quaſi
verrucæ , prodeunt, lacrymæ dictæ , quæ leviter incifæ refinam
emittunt pellucidam , fapore cruftæ citreæ fimili aliqua
tenus .
Uuuu 3 Cel.
 1

706 PHYSICÆ PART . III . SBCT . 11. CAP . IV.

Cel. du Hamel de la plantation des arbores, norat, pro

muſicis inſtrumentis nihil cam ſonorum in cavo reperiri, quam
abierem Galliæ ſerentinæ , quæ rubræ ſpecies dicatur , fed eo
differens ab aliis , quos ſtrobilos fert ereétos, & tenuiore fo
lio veſtitur ; forſan opinante Otto, Halleri abies minor.
Montes pyrenæi ferunt abietem alias Canadenſem taxi folio,
odore balfami Gileadenſis , Rajo autore , e qua elicitur liquida
& dulcis terebinthina , balſamo Meccanæ fuppari, qua album
balſamum canadenſe nominatur. Strobilus cedrino Libani

minor ceperit fquamas ſponte perditque, ut non niſi axis me.

dius reſtet. Forfan convenit cum pino balſamea aliis dieta.
Carbones metallurgis profunt rami quoque vimulis doliorum
egregiis. Turiones ejus & pini cereviſiæ & frumenti ſpiricui
adduntur.

Addendus hic eft locus Plinii L. XVI. c. 39. qui abietem inter al
ciſſimas arbores numerat, adjiciens : Navium malis antennis
que propter levitatem profertur abies : Cujus pars ,
quæ a terra fuit, enodis eſt, & qua diximus ratione Auviata
decorticatur , atque ita fapinus vocatur, Superior pars no
doſa duriorque, fufterna. In ipfis autem arboribus robuftio
res funt aquiloniæ partes, deteriores ex humidis opacisque
(locis ), fpiſſiores ex apricis ac diuturnæ . Ideo Romæ infer.
nas abies fupernati præfertur alpibus & appennino laudatif
ſimæ. Cap. 40. Abies admirationis præcipuæ vifa eft in
navi, quæ ex Asgypto Caji principis juffu obelifcum in Vati
cano circo ftatutum , quatuorque truncos lapidis ejusdem ad
fuftinendum eum adduxit, qua nave nil admirabilius viſum in
mari certum eft. 1 2000 modium lentis pro faburra ei
fuere ; longitudo fpatium obtinuit magna ex parte oſtienſis
portus latere lævo ., Arboris ejus craſſitudo 4 hominum ul
nas complectentium implebat, ( ideo diameter æquafſer circiter
8 pedes). Cypriæ longitudinem 130 pedum , craffitiem

6 pedum
 ' DENDROLOGIA , SPECIALIS. 707

6 pedum in XI. remi Demetrii fuiffe. Antea c . 10. ſcripſerat:

abies e cunétis ( picem gignencibus ) ampliſſima eſt , &
(femina) etiam prolixior, materie mollior utiliorque, arbore
rotundior, folio pinnato denſa, ut imbres non transmittat, at
que hilarior in totum . E ramis generum horum panicula.
rum modo nucamenta ſquamatim compacta dependent, præ .
terquam lanci ; uti c. 8. gignitur & in abiere cachrys, ( h. e.
pilula in medicina vim urendi habens), poſtquam folia ceci
dere, hieme durans, continens nucleum, pineis fimilem , qui
creſcit hieme, & aperitur vere pilula tota . Cap. 26. Abies
flores croci colore (ob pulverem ) circa folftitium , femen reddit
poſt vergiliarum occaſum . Cap. 30. Abieti ſubre &ta ramo
rum diviſura , ramique in cælum tendentes , non in latera
proni . Mirum , cacuminibus eorum deciſis , moritur totis
vero detruncatis , durat ; & fi infra, quam rami fuere, præ
cidatur, quod fupereft, vivit ; fi vero cacumen tantum aufe.
ratur , tota moritur . Quæ non fatis exaéta, facilia ſunt emen
datu. Græcis dicitur edatn . Inſucabra viſa eſt 318. circulos
fanos habens .

$. 708. b.

Duo ftatui folent abietis genera , albida Weiſstannen, De pino pi.

Edatn , & rufa, roth Tannen . Priorem veram expoſuit S. 267. ceaque.
Poſter io r e
propri dicitur pinus ad duos annos durans, græ :
cis 717us, item pinguior picea , Fichte & Föhren . Ejus bina
folia f. capill ame nta ſubtil ior a ramo s undi qu e æqu ali ter & per
hiemem conveſtiunt, cortex fuſcus, lignum reſinoſum , coni
majores ſtrobilorum , Fichtenzapfen , Zirbelnüſſe , fub fquamá
duas forent nuces , quarum nuclei eduntur, & rami proni pen .
denț deorſum , ' & pici excoquendæ tædisque, Kien , inferiori
potillimum trunco ſervit, ubi per ætatem multum olei potuit
imbibere ſ. formare. Rami auſtrales funt cæteris prolixiores ,
itaque
708 PHYSICE PART. 111. SECT. 11. CAP. IV .

itaque magnetis vice funguntur in ſylvis. Natura ſua fiſili &

pingui, navibus, ædibus, doliis, fcriniis, & generatim ligneis
operibus, remediis quoque turionibus adhibetur adverſus
fcorbutum , paralyſin , arthritidem, aliosque morbos &
vulnera. Refinam in terram minutim deftillantem formica
in ſuas concamerationes comportant. Copiofius adhærens ar .
bori, vel ſolo , oleo quaſi terebinthino deſtillando chirurgis
falutari prodeft, reſiduum vero colopbonio parando, uti reſina
ficca albe ſurorum pici deſtinatar. Accenſetur a Linnæd mon
æciis monadelphiis, quorum calyx maſculinorum florum in
amento 4 phyllus corolla nulla , Itamina plurima, anthera
nudæ ; femineorum ſtrobili ſquama 2 flora, piſtillum unicum ,
aux ala membranacea incluſa. Nuclei vel ſemina pinea, Pinien,
nuptiarum ferculis miſcentur.

Exoticarum pinorum , Kiefer, notamus 1 ) Raji &c. bal

Cameam , Virginiam in tab. 3. Dubamelii delineatam , & in Lin
næo ípeciem 9. 2) Tædam foliis ternis , in paludibus Vir .
giniæ & Canadæ obviam Rajo & Gronovio autoribus, cujus va.
rietates oſtenduntur in Catalogo du Hamelii No. 15-18 . cui
fimilis datur in Pyrenæis. Dicitur Waſſerkiefer , cujus alci
tudo canta evadit , ut malis navium proceribus aptetur. Folia
ejus capillata ex eodem ramorum latere oriuntur, & pertonga
funt, ut ſpeciem palmæ mentiantur. Strobili ejus ſpinoſi fæpe
racematim cohærent. 3 ) Pinum ( ftrobus) canadenſem foliis
3 pollices longis quinis ſcabris, cujus amenti flores primum
albicant, poftea violacea evadunt. Strobili virides longitudine
4 pollices, latitudine pollicis dependent e petiolis pollicem
longis . Rami in apicibus tantum foliis ornantur, aicera facie
alba linea fecundum longitudinem excurrente notatis. Cor
tex ramorum juniorum eſt glaber , nitens, fufcus; ftipitis
craſſus albicans. Lignum ejus album plenum eſt cryſtallinare.
Sina liquida, quia ramoſum eſt, navium malis inidoneum , fed
alle
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 709

aſferibus peraprum , & media quaſi naturæ inter abiegnum &

pineum . 4) Pini quoque communis foliis binis varietate : &
in Europa & in America boreali occurrentes , v. c . pinus co
nis erectis, nucleis ſtrigolis nudisque ; ſilveſtris montana

Mugho, live Crein , in Tab. 31. du Humelii, ubi dicitur tor

chepin, cujus aggregata amentacea ſunt rotunda inſtar pomi
,
5o . circiter coacervata rubra amenta complectentia ; ſtro
bili 2
4 circa 'ramos aggregantur, 2 pollices longi , unum
lari, ovales coloris cinnamei egregii . 5 ) Pinum cedrinam
ſibiricam Strahlenbergii foliis quinis . 6) Pinaſtrum te .
nuifoliam humilem julo purpurafcente . 7 ) Maritimam pi
num in Duhamelii tabula 29. n . 4. Pinum ſilveſtrem
8)
foliis valde brevibus glancis , conis parvis albicantibus , præalta

eriam genevenſis. ' 9 ) Pinaſtrum latifoliam julis vireſcentibus

aut palleſcentibus . 10) Pinum rubram canadenſem item cor
nutam canadenfem du Hamelii n . 8. 9. 10. Pini folia modo ex .

cluſa & gemmæ aqua decocta valenr adverſus fcorbutum

haud dubiis experimentis decocti ſat fortis, ore aliquamdiu
retenti agiratique. Uc pinus alte ſurgat, poſt ſeptennium de
mum ipfi infima ramorum corona & dein quotannis ſequens
ſuperior eſt adimenda . Reſina e 25 annos natæ vulnerato cor
tice interiori fuit , & liquidior eft quino folio gaudentibus,
quam terno binove, nec obeft arbori, niſi nimis profunde & co
pioſe laceratur. Uri pinus media elt inter abierem & piceam ;
fic quinaria inter piceam & laricem . Hæc arbor 30 & amplius
annorum ædilis į plus valet querna ; cujus radices carbones
& picem præftant. Perfectior eſt pinus & picea annis 50 vel
80 , quercus demum 150 vel ducentis, unde ſilva pinea uti
lior eft querna . Seminibus in umbra & muſcorepoſitis optime
propagatur , & in terra arenoſa, aratro prius & occa commi

nuca & invicem diviſa , út poroſior evadat. Infervit ftipes

tignis , ſiphonibus, canalibus aquæductuum , aſferibus, leštis,
XX xx men
(Wolfii Pbyf. Tom . III.)
710 PHYSICA PART. III. SECT. 11. CAP. IV.

menfis, & pretiofis navium malis. Teda candelas ruſticis &

picem præbet.
Diſtinguunt cum Theophraſto quidam pinum & pinaſtrum ,
ceu pinum ſilveſtrem . Picea ſtrobilis minoribus longio.
ribusque græcis zeuzn vocatur, & paullo latioribus, fed bre:
vioribus pinnatis foliolis gaudet, tadas (dmdes ) præbent reſi
nas copiofas rubentes, magnam flammam , multumque fumi
& fuliginis; Appellantur picex aliis Kiefern , aliis Kienbäume,
aliis Feuren vel Fohren . Silveſtrem Theophraſtus dirimit in

montanam 1. ideam , & maritimam , quarum hanc illa rećtio

rem , celſiorem & craffiorem cortice læviori , utilique ad coria
vocat. Nucem ejus brevem , mox dehiſcere; idæam oblon.
giorem viridem minus dehiſcere docet. Matthiolus ad Dioſco
rid. L. I. c.74 . notat piceæ corticem nigrefcere , lentum effe &
lori inftar Aexilem ; ligni quoque materiem multo effe fpe
ciofiorem , venas rectiores, minusque nodofas ; inter corti
ticem & lignum reſinam gigni , vel & gummi quoddam .
Addi his meretur, quam Marc. Catesby Philoſ. Transact. Vol. 44.
p .600. feq. vulgari nomine dicit Mabogony- Tree, h. e. pinus
foliis pinnatis, nullo impari alam claudente , nervo ad
lacus unum excurrente, fru & tu anguloſo magno, femine alato.
Has arbores valde excelfas fieri ait, & plerumque ad 4 pedes

craffeſcere; Pericarpii vaſa feminalia conum largum conſti

tuere in s diviſum , indeque femina alata excludere, diſpo
fita ante more apocyni. In bahamenfibus inſufis, & ubicun
que copiofe creſcit, eam infervire ſtruendis navibus , quernas
optimas fuperantibus adverſus tormentoram ictus firmitate &
durabilitate. Vix credat quisquam , addit, tantas arbores naſci
ad faxa & petras ſolidas ibique fat reperire nutrimenti . Se
mina enim diſperſa ad rimas faxorum ventilari ibique radices
agere , diffundi & in tantum molem paucis annis adolefcere.
Ex illo ligno mahogonia, manubria & utenſilia omnis generis

parane
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 711

parantur in Anglia, ubi magno ſtant pretio, & majori in alias

Europe terras transportantur. In cortice mahognio vifcum
naſcitur rubras pariens baccas. Ex eodem cortice nafcitur

quoque carnoſum aliud vifcum cariophylloide anguſtifolium ,

foribus longis tubuloſis cæruleis, ex fpicis ſquamoſis concolo
ribus, radice bulboſa, foliis concavis, ita ſibi fere incumben
tibus, uti Ananas , quæ folia in unica planta fæpe continent
ultra 4 libras aquæ puræ frigidule, in magnum folamen homi

num alia fæpe aqua deſticutorum . Quale viſcum etiam alic

mancanilla, pyri facie, juglandi affinis julifera; cujus ſuccus
lactefcens virulentus in cædentium oculos diſperſus, occaecat &
tumidos reddit oculos , violento dolore crucians, per aliquot
dies ; quid ? quod in cute reliqua puſtulas creat , & vel ſub
umbra ejus ſtantes diutius effluviis noxiis inficit. Aninalia
ejus fructu vefcentia fæpe dicuntur enecari.
Obiter hic mentionem facio I ) inſignis craſſitudinis, fidem ,

niſi rectius probetur , excedentis , arboris pinee chinenſis,

quam 80 homines compleeti nequcant, quæque excavata 30
vel 38 viros contineret ; 2 ) arboris Cienin 1000. annos
vita fruentis, fub cujus unico ramo 200 oves teguntur ; 3)
ficus indicæ in Goa inſula fic crefcentis, ut e ftipitis utra 6'craf
fi, & fublimis e ramis quaſi capilli aurei ſive graciles furculi
demitrantur, qui in terra radices agant, ſtolones dcin furfum
emittentes, in arbores abeuntes & continuent hancmultiplica
tionem ſuam eo usque, ut unica arbor fic propagata impleat
totum circiter quadratum milliare italicum , fub cujus umbra &
tegmine 3 hominum millia ſtare queunt : ſi autoritas Theo .
phraſti , Clufii & recens Neuhoffii Legatio Societatis Mercatorum
Belgicæ ad Magnum Tartarorum Chamum , ubi arbores deſcri:
buntur, faltem ex pårce fidem meretur.
Plerumque alba f. abies ;
5 recenſentur pini : alba rubra foliolis

au &tis nitentibus ; filveſtris, binis aciculis pinaſter; edulis

XX 8 X 2 ornatus
 712 PHYSICÆ PART. III. SECT. II . CAP. IV .

ornatus foliolis quinis , quæ fert nuces pineas (Pinichen) &

Helvetis , Zirbel, Arben vel Arvel vocatur , & larix , Lercbe

penicillum acicularum deciduarum præſtans . Omnium harum

fruétus funt ftrobili , Zapfen, Strobeln , Zirbeln . Viſæ ſunt
abicres 318 circulorum & intus totidem orbium nodorum a ra
mis quotannis quinis vel feptenis enatis, ( Qvi : 1) vulgo, & ina
fra retis ligno & cortice , ut exterius nullum " ramorum
e communi centro olim prognatorum veſtigium fupereſſet.
Quo iudicio conſtat toridem annos abietem effe natam, feu
hanc eſſe ejus ætatem .

§. 709.
De Cuprejo.
Cuprelis, conifera , odorata , femine propaganda , græ
cis 40754445504 , nobis Cyprelje, in arborem altam , rectam in
Candia , ceu quercus, craſſumque plurimis ramis & frondibus
cinctam , fuperne in anguſtum faftigium evadit, quare in pyra
mides alcas denſasque arte effingitur. Foliis copioſis fere
abiegnis pineisve obtuſioribus parumper dentatis amaris & car
nofioribus abundar, virens per hiemem ; fioribus maſculis

calyce amenti ſquamam fiftir, fine corolla , antheris 4 ſelfili.

bus absque filamentis ; ' femineis calycem ſtrobili ſquama uni

flora, ſtilorum loco punéta concava ; pericarpio ſtrobilum ut
larix brevem ſeu nucem refert angularant moſchatæ parem ter
quotannis, Januario , Majo & Septembri, potius perennem, cujus
ſquamis fubfunt femina parva compreſſa ſive plana . Ligno
gaudet perduro, cariem & vetuftatem non ſentiente, ideoque
operibus æternis apro . Quare Alexander M. claſſem e cy:
preſſo fertur ftruxiſſe. Silveſtris circa medium ramofa fit &
fere conica , faciva autem in pyramides cujuscunque figuræ
inde a folo efformatur ; utraque reſinam edit terebinthinæ
fimilem , fed acriorem . Romanis erat lugubris arbor plantaca
& expolica odoris cauſa circa ædem funebrem , rogum & c.
ſarco
 DENDROLOGIA · SPECIALIS . 713

ſarcophagis quoque idonea. In medicina cui uſui fuerit, fitve,

medici exponunt.

Plinio L. XVI. c : 33. Cupreſſus advena difficillima naſcentium , &

natu moroſa audit, tra &tu fupervacua, baccis torva, folio ama
ra, odore violenta , & ne umbra quidem gratiofa, materie rara,
& pene fruticoſi generis, diti facra , ideoque funebri ſigno ad

domos poſita. Tonſilis facta in denſitate parietum , coërci .

tajue gracilitate tenera , trahitur etiam in picturas opere hiſto .
riali, venatus, claſſesve & imagines rerum tenui folio, brevi &
virenti fuperveſtiens. Immittitur in perticas afferesve amputa
tione ramorum , qui 13 ° anno denariis fingulis væneunt.
Quæſtuoſiſſima in fatus ratione filva , vulgoque dotem fi
liarum antiqui plantaria appellabant. Huic patria inſula Creta,
ubi gignitur vel ſponte, quocunque loco terram moverit quise
quam, irem non appellato ſolo , maxime in idæis montibus

ſummisque jugis , unde nives nunquam abſunt, plurima.

Cap. 34. illi tribuit folia carnoſa. L.XIV.6.20. Cupreſſi, in.

quit, fundunt refinam liquidam ,acerrimam fapore. L. XV.c.7.

Fit & oleum ex citro, cupreſſo , nucibus juglandibus , quod
caynon vocant, & malis cedris , quod cedrelæon . L. XVI.C.27.
trifera eſt & cupreſſus: namque baccæ ejus colliguntur menſe
Januario , Majo & Septembri, ternasque earum gerit magnitu
dines. Cap.40. Cupreſſus in valvas electa, quoniam præter
cætera uno in genere materiæ nitor maxime valeat æternas.
Nonne fimulacrum Vejovis in arce e cupreffo durat a condita
urbe 5 5 1mo anno dicatum ? ( 300 fere annis) . L. XVII.6.10 ,
Cupreſli femen minimis granis conftare ait, ut vix perſpici
quædam poſlint, non omittendo naturæ miraculo, etiam para
vo gigni arbores. ' . E cupreſſo femina pilulæ colle & tæ
ficcantur fole, ruptæque emittunt femen , formicis mire ex
petitum . Ampliato naturæ miraculo , tanguli animalis cibo
abfumi natalem tantarum arborum , cet.
Xx xx 3 Adden
 714 PHYSICÆ PART. lll. SECT . II. CAP. IV.

Addenda huic eſt cupreſſus americana , foliis diſtichis pa.

tentibus , & virginiana Catesbyi foliis acaciæ deciduis. Folia
facie taxum imitantur arboris hujus rarioris , ligni egregii &
pulcri adſpectu , quæ tam alta & recta evadit, ut navium ma

lis, aliisque aſſeribus, & operibus fabrorum ſcriniariorumque

aptius fit pineo, cui cætera fimile apparet.

§. 710 .

De arbore Thuya, rectius Thya, arbor vitæ , occidentalis balſamica,

vite . der Lebensbaum , Plinio autore L. XIII. c.16 . Homero jam nota
inter odores 'urebatur in honorem Circes Deæ . Theo

pbraſtus ei honorem tribuit , memoratas ex ea referens tem .

plorum veterum contignationes, quandamque immortalitatem
materiæ in rectis contra vitia omnia incorruptx . Radice nihil
criſpius, nec aliunde pretiofiora opera : Præcipuam eſſe eam
arborem circa Hammonis delubrum . Alius nullius ante Ci
ceronianam vetuftior eft memoria , ex quo novitiæ apparent.
Alia orientalis f. chinenſis eſt arbor eodem nomine , malum
ferens exſecratum aliquibus odore & amaritudine, aliis expe
ritum , domos & hortos veprecis etiam decorans. Perhibetur
alca fieri hæc arbor cortice ubique velut ſquamoſo , & rubro
nigricante, foliis quaſi cypreilinis , latioribus tamen & ligno.
fioribus ſquamoſis geniculatis. Flores maſculi calyce gaudent,
in amenti ſquamam expanſo , ſtaminibus 4 ; feminei calyce in
ſtrobili ſquamam , bifloram abeunte , piſtillo unico, nuce tan
dem oblonga exigua unica , ala cinctum emarginatum femen
- continente.

Vana eſt quorundam perfuafio, hanc arborem vitæ eſſe illam pa.
radiſiacam . Canada dicitur in Europam ad Franciſcum Re:
gem delata, ubi in hortis ut exotica curatur etiam nunc. Per

ennant hic quidem ejus folia, fed hieme decoloranrur & ni.
greſcunt fere , verno tempore , viriditatem recuperantia.
Lignum
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 715

Lignum thyinum , ceu fragrans, inter merces nauticas

Apoc. XVIII. 12. Addantur his, quæ 9.753.de pavana, ſ. ri
cino ſequentur.

§. 711 .

Pergo ad arbores utriusque ſexus flores committentes Quid & qua

in eundem calycem floremque. In his Poma, Obſt, otiwgas, tuplicia fint
Unde & illæ poma pomi
generatim dicuntur fruétus arborum edules.
arbores pomiferæ, dicuntur f. pomi . Pomoru : n alia funt mol . que ?
lia, alia dura . Mollia vel pulpoſa ſunt, ſucco aperto deſtitura
(9.678.), & velut carnoſa aut hepatica ; vel fucculenta, co
pioſo fucco potius abundantia. Priora ftri & tiori ſenſu pomo
rum , Obſt, nomen retinent & infra calycem naſcuntur. Pofte
riora baccæ appellantur (5.679 . ) . Unde patet, quænam arbores
pomiferæ , & quæbacciferæ dicantur. Dura pomapotiſſimum
ſunt nuclei nucum , a quibus & arbores nuciferæ nominantur.
Quanquam & mixti fructus dantur, partim baccas aut pulpam,
partim nucleos & ſemina edulia continentes , qui druparum no
mine infigniuntur, inde & earum arbores drupaceæ vel drupi
feræ vocarentur. Sunt ergo hæ arbores ordinariæ , & fori
bus androgynis præditæ .
Vagus nominum uſus antiquior , pulpam quoque ligno tribuit
æſtivo & molliori , vulgo Spind, venas duriori hiberno , uri
ex Plinio liquet, quem fenfum hic removemus . Plinius loco
pulpz callum tribuit pomis L. XV . c.28 . fcribens: Carne

palme placent , cruſta thebaicæ, fucco uvæ & caryotæ , callo

pyra & mala, corpore melimela , mora cartilagine, nuclei
grano. In papyris & ferulis, ſpinaque alba caulis ipfe po
mum eſt; ſunt & ficulni caules , in fruticofo genere cum
caule capparis . JCrus Paulus L. 205. V. S. qui inquit , fun
dum vendidit, pomum recepit, nuces, ficos & uvas duracinas
duntaxat & purpureas, & quæ ejus generis effent, quas non
vini
 716 PHYSICÆ PART . I. SECT. I. CAP . IV.

vini cauſa habemus, quas græci Teučiues , i . e. comeſtibiles

appellant, recepta videri. Macrobius Satur. XX . 11. 6. nar.

rat , ædiles in gladiatorio munere Vatinji edixiile , ne quis in

arenam niſi pomum mitterer , nucesque pineas in ipfum conje.
Etas , poma fuiffe illius odio indicata . Plinius & nuces ju

glandes , & mora appellat poma , quæ Varro ita dieta putat,
quod potu indigeant ; mallem quod potum expreſſum exco
& tumve præbeant. L. , XVII.c. 1. addir,
nec minus miraculum
in pomo elt, multarum circa ſuburbana fruétu annuo addicto
binis millibus nunum , majore fingularum reditu , quam erat
apud antiquos prædiorum . Ob hoc infica & arborum quo
que ad ulteria excogitata ſunt, ut nec poma pauperibus naſce
rentur. De nuciferis antea expofitum eft.

$. 712 .
Poma vel Strictius dicta poma gaudent calyce & flore regulari penta

mala funt vel petalo plano ad lateraconferto, & feminibus multis in capſula sio
pyra, culorum , foliis ſerratis, vel mala ſunt pen.c , Aepfel, velpyra, Bir
nen, Pyrnen olim ,quorum arbores mali & pyri dicuntur. Ligno
gaudent duro & egregio pro operibus fcriniariofum & tornato .
rum . Sunt autem malis flores rariores, umbellæ ſelliles & brevio .
res, pyris longiores plerumque petioli ; figura malis ad periolum
plerumque rotundior eft ac hujusmodi, ut pomum ibi vel
amplius , vel faltem æquale ſit circiter parti anteriori , veſtigio
calycis, unde oriuntur coronatæ, & partem petioli in foveam
quaſi conicam f. umbilicum recipiat ; pyris figura ad petiolum
careat cavitate, illico fuperet eum, fit anguſtior, & antrorſum
verſus coronam amplior, itaque turbinata & oblonga velue la
guncula collo fub capite inſtructa, Aores autem corymboli.
Mala igitur ceraſorum vel uvarum , pyra acinorum uvæ figu
ram referunt plerumque. Nonnulla tamen dantur velut in
dolis mixtæ compofitæve.
Pyrus
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 717

Pyrus pyra a tiugry, tvenvn h . e. figura vinacea acini uvaruin

» apyrenarum f. corinthiacarum , & monopyrenarum , dipyrena
rum cæt. vinoſarum nomen accepiſſe ſtatuuntur. Inde Pli .

nius L. 15. 6.15 . turbinatior, inquit, pyris eft figura. Relin

quimus igitur antiqua rebus nomina, nitentes Plinii teſtimonio,
L. 14. C.3. monentis , inſignes eſſe uvas duracinas, fine ullis
vaſis in vite ſervabiles, & addentis : tanta eſt contra frigora,
æſtus, tempeſtatesque firmitas, & Cap. I. uva non alicubi gra
tior callo , ut inde pollic inveniffe nomen duracinæ . Namque
genera magnitudine , colore, faporibus, acinis innumera et.
iamnum multiplicantur vino . Rurſus L. 15. 6. 24. acinorum
quoque magna eſt differentia, primum inter uvas ipſas callo ,
teneritate , craſſirudine , inferiore ligno aliis parvo & aliis
ctiam gemino. Plurimum vero differunt ederæ fambucique
acini , & figura eciam punici, anguloſi quippe foli, nec cutis
ulla fingulis præter communem.
Colore quoque mala a pyris ut plurimum differunt, cum malo.
rum color aut totus detur aureus, Alavus , ſanguineus, purpu .
reus, albus , aut ex parte faltem ſolis radiis patente ; pyra
autem raro a viriditate, interdum diluca flavedine , aut non
nulla rubedine recedant. Cæterum bonitate & fapore Gilve.
ftria multo inferiora ſunt urbanis, inſitiis, cultioribusque arte
humana. Differunt quoque horæa , ceu fugacia & purredini
obnoxiora , ab hibernis duracinisque donec recentia adfunc
ſalvis,

$. 713 .

Mali árbores Græcis unnece in terra fertili naſcuntur e ſe- Mala vel ſunt
minibus , ablactantur, inoculantur , inſerunturque, ut perfe pulpoſa vel
etiores evadant fructus. Cortice gaudent cinereo lævique fuccola.
ligno firmo badio fufcove, foliis fere rotundis latioribus , in
hortis ; quum in filvis ubique ferratis aſſurgant ramoſi ad me
diocrem
-- (Wolfii Phyſ.Tom .III.) Yyyy
 718 PHYSICÆ PART, III. SECT . II. CAP. IV.

diocrem altitudinem craſſitiemque. Plinius H. N. L 16. C. 44.

notavit, fenefcere malos velociter, fed e radicibus repullulare.
Mala qua materiam pulpa eduli pleniora , differunt a macriori
bus, fucculentioribusque tota fere ſtructura ſua , quia in illis
prævalet pulpa ſolida, in his liquida f. liquor. Priora dicamus
pulpoſa, five europæa; poſteriora ſuccoſa, five a notiori re
gione aſiatica indicave. Europæa tenui veſtiuntur cute, & co
pioſiore pulpa nutriuntur, quam indica , fæpius craffiori
cruſta vel corcice , & fucculentiora potius , & baccis fimiliora
quam carnoſa aut pulpoſa.
A povori fieri folet ati denominatio ita & definitio vel deſcriptio
in regula condenda. Si qua datur anomalia , ea refervatur
exceptioni more in cun &tis cultioribus diſciplinis recepto.
Nemo negabit, ſubſtantiam pulpoſam aperte differre a ſub
ſtantia potius fuccofa quam pulpoſa, fi unquam comedit ma
lum faporis vinoſi aur dulcis, ſeu ænomelum , melimelum , &
citrium &c. Pulpoſa gaudent in fumma velut corona,
h.e. calycis reliquiis.

S. 714

Pulpoſa vel Pulpoſa mala vel ſunt urbana , kortenſia, fativa, zabme, &
filveftria perfe tiora; vel imperfectiora & Glveſtria, wilde. Hæc auſte.

furt,vel ſapi. riora funt, & beſtiarum alimentis ſerviunt; illa fapidiora ho.
diora. minum nutrimentis arrident ( præoptantur ), quia illisa Deo ſunt
deſtinata.
Differunt ambo variis modis , e. g. mole feu magnitudine, for
ma f. figura , colore , odore, fapore, vi f. natura, petiolo
longiori aut breviori, loco patrio feu 'nativo ſolo, ubi ſolent
copiofius & melius provenire , tempore , quo proveniunt &
maturantur. Quæ enim citius maturantur & perficiuntur, di
cuntur præcocia , vel muftea aut præcoqua, quafi ante folitum

plerisque tempus excolta ; quæ tardius mireſcunt & perfi

ciun
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 719

ciuntur, ferotina, quæ Frühohft & Spätobt , vel frühzeitige

und ſpätzeitige Aepfel, Germanis audiunt. Omnia autem ge

nera , omnes fpecies varietatesque enumerare , hujus loci non

eſt, præſertim cum in his arbitrium humanum alia alibi fibi
ſumar, ratione non femper fufficiente nec univerſali, fed
nonaunquam fingulari ſenſu aut phantaſia nixa. Plinius Hift.

Nat. L. XV.c.14. viginti noyem 1. 30. recenſer genera, pa

tria & peregrina, in his & pomam pale arboris arienam e cor
tice natam fucci dulcedine admirabilem . L. 12. 5. 6. 7o. Bau
binus 60 , alii plura , & ultra 160 enarrant. Arbores aliæ
permittuntur naturali incremento evaduntque proceræ & dif
fulæ , quæ copioſiora proferunt mala ; aliæ fubiguntur arte
putandi, ut pumila maneant, & nanæ aut figuratæ , quo mala
adftantes manibus decerpere poſſint ( Zwergbäume ). Quæ di
viduntur in Joannitica & paradiſiaca, minora & majora ſ . du
plicata. Joanniticis lignum elt durius & fufcum , folia anguſtiore
& obfcure virida , aloidum malum ; paradiſiacis, fexile Alaveſcens
lignum , folia laxiora & lucide viridia , malum flavo coccineum .
Italis laudantur mala Martiana & appiana, Gallis curtipen
dula f. capendula, regia, renetina, nivea , fanguinea & c. Ger
manis Borſtorfenſia, Sretinenſia , glycomela , melimela , mo
nachalia, &c. Eduliis inferviunt mala matura in ſtatu natu ,

rali, diutius conſervantur in ſtaru ficco ſ. toſta, coquuntur,

anferibus affis indira , aut & fornacibus fervidis impoſita allan
tur, in pultem rediguntur variisque aliis modis eduliis aprau
tur, decoéta quoque & deſtillando vina pomacea præbent &
medicamenta varia, de quibus Medici conſulaatur.

$. 715 .

Pyrus, græcis atias vel aTTiOS, a regione, ubi celebrior De pyris.

floruit, dicta in folo fecundo profundas agic radices, ſtipite
circiter pedalis diametri , cortice cinereo , ligno flaveſcente
duro
Yy yy 2
 720 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II. CAP.
CAR IV .

duro teneriorique resta ſurgit in mediocrem altitudinem , niſi

opera hortulani putatur & refecatur. Propagantur ut mali
( S. 714 ), quibus & fimilia habent folia longiora tamen , fimiles,
fiores &c. (S. 712. ). Pyro etiam ſpinæ nafcuntur in foló ficciori
& macriori , cum malus amet pinguius humidiusque, quare &
folia diutius retinet pyro. Ligno utriusque utuntur fculpto
les modulorum , & pectinum in roris molaribus , & torna
tores. Pyra pariter differunt mole , forma, pulpa, cute , pe
tiolo, odore, fapore, colore, perfectione. 70. Baubinus 40,
Valerius Cordus 50, Micb. Knabus 100 genera eorum ſtatuit.
Alii vero illa in tres digerunt claſſes, nempe in aquoſa, bury:
racea & aromatica, Waller. Schmaltz . Würtzbirnen ; Quo
rum poftrema mofchum , cinnamomum , nardum , feniculum
& c. redolent fapiuntque; media inſtar butyri miria in ore
quaſi funduntur ; prima autem ſuccoſæ quidem fed pulpæ
funt durioris. Pro diverſa indole ſua diverſis quoque ufibus
vulgaribus & artificialibus expediunt pyra, fimiliter ac mala
modo & abufus in utroque caſu caveatur , de quo diætetica
confulenda.

Que ſuo tempore Plinius diſcrevit pyra , legi poffunt' Cap. 15.
Lib. XV . e Carone, Virgilio, aliisque afferens cruſtumina , vo
lema, quæ volam implebant , falerna , muftea & c. Cap. I.
quoque nominat libralia , quæ amplitudinem ponderis fibi no
mine aſſerunt ( Pfundbirnen ). Laudantur inter noſtrates præ
cæteris palatina, Pfaltzgrafen- Alantbirnen , moſchatellina
(Muſcat eller ), bergoniæ ( Bergamotten ), vinofæ (Weinbirnen ),
malvaticæ (Malvafierbirnen ) & c. Cæterum uti fapore a fe in.
vicem mala diſcernuntur, ita & mirum non eſt, fapore a ma
lis guſtu quoque difcerni.

$. 716.
De melapiis. Intelligitur jam , quomodo etiam mixtum genus ex malis

& pomis diſcernatur, quod & nomine ſuo compoſito a Pliniol.c.

Mea.
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 721

Melapium vocatur, Gallis pome poire, a dulcedine noftratibus

Birnenäpfel aut Honigüpfel und Birnen , fi opere dicuntur.
Scilicet & forma externa pyro magis reſponder, quam malo ;
& ſtructura interna faporeque participat utriusque naturam ,
ut modo hæc , modo illa prævaleat. Mihi non niſi pyra mel.

lica occurrerunt, parum ab corum figura recedentia . " Forſican

oritur primicus e miſtura florum , ut pyri pulvis feminalis im
prægnet piſtillum & germen mali ; vel pollen mali germen

pyri . Quanquam dubium hoc caſu foret, mixcum genus re

fragante experientia ita propagari. Quare cum arbores mela
piæ dentur, quarum fructus omnis eſt melapius, primitus ge
nus mixtum a Deo poſſet eſſe creatum , ut vi propagandi, uti
cætera creata , gaudeat. Experimentis id facile pollet ad li .
quidum perduci . Pyra dulcia nil mixti habere puro, fed cum
Linnæo pyri fimplicis fructum duco faccharacum in ore deli
queſcentem .

§. 717 .

His malum cydoniam ſubjungo , quam alii cotoneam a la. De malis cy.
. nugine vocant, noftris Quitten- Küttenbaum , tam urbanam , doniis .
quam ſilveſtrem , cujus cortex corio velut aſpero conſtat, folia
integra ſolitaria ſubcus lanugine molli induuntur, ſurſum levia ſunt
nec crenata . Cucis malorum cydoniorum ſecundum longitudi .
nem ſulcatorum l. ſtriatorum , & fuperne coronatorum ,aurea,lanu
gine alba veſticur ; quæ mala vel majora habentur, vel mi
nora , vel mediocria ; & minora plerumque gratiora ſunt cæ
teris . Quia arbores cydoniæ , ab oppido Cretæ dictæ , non
evadunt altæ , etiam inoculatæ vel inſititiæ mali & pyri in
eadem ſtipite manent nanæ (Zwergbäume). Succus pomorum
abit arte in vinum , ferapium , eſſentiam , fpiritum Rob & c.

quæ in medicorum uſu habentur. Inficitia poma nonnihil reci..

nent cydoniæ fapæ , unde mala & pyro cydonia appellantur,
Yy yy 3 Quan
 PHYSICÆ PART. ill. SECT. II. CAP. IV.
722

Quamquam & fine infitione utraque forma in illis dari perhi

berur. Et his varium uſum medici allignant, de quo ipſi con
ſulantur. Huc referri meretur arbor conifera, palmæ quadam .
fenius fimilis, Theophraſto ceſte, ſed in ramos fe diffundens bre
ves . Fructus ejus rotundus turbinatus oblongus manum im.

pler & flaveſcit, ſucco gaudec dulci gratiſſimo, nucleo magno &
præduro. Cydonium refert pyrum ſeu drupam ſub cortice polico
punctis notato, fungolam tegens carnem { digitum craffam ,
tum ſub corneo putamine amygdalam dulcem veluti.

Poma cydonia æque ac pulpoſa mala & pyra nafcuntur' e . calyce,

germen includente, & feminibus gaudent oblongis, compreſ
ſis antrorſum acutis calloſa cute veſtitis. Linnæo ideo dicun.
tur, fupra germen habere calycem , & poma infra calycem
& fub calyce & multis ( 5 ) loculis polyſperma eſſe , h . e .
multa feminum grana continere. Alia autem poma proveniunt
e piſtillo, fupra calycem pofito, hinç Linnco calyx eorum ia
fra germen vel fub germine dari dicitur. Cujusmodi poma
nunc fequentur , inter calloſa mox 8.718 . dicenda. Plura
Videſis in Jo. Herm . Knaaps Pomologia,

§. 718.
Divifoma Mala fuccofa apud nos peregrina habentur, quorum præ.

forum fucco. cipua duorum ſunt generum ; alia enim cute tenui ante dictis
lorum .
funt fimiliora, non vero interiori indole; alia calloſa cute
prædita, & eatenus diſſimilia ſunt noſtris, & copioſiore ſucco ;
feminibus autem eorumque capſulis magis conveniunt noftris.
Priora ſunt drupæ , hoc eſt mala duris putaminibus femen ſeu
nucleum includentia ; inde mali drupiferæ arbores, quibus
procreantur dicuntur. Pofteriora baccis funt fimiliora , &
callofæ baccæ nominari merentur , naſcunturque in malis
bacciferis.

§. 719 .
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 723

$ . 419 .
Mali drupifere , fi ita loqui fas eſt, ſunt partim perſicæ , De malis
partim armeniæ, quarum mala quoque nominantur perſica, perficis
Pferficben, armeniaque Abricofeu. Perſicæ folia funt duplo vel Armeniacis,
triplo longiora quam laca, mucronata & ferrara , arbores me
diocres lignum ut in malis durum . Mala ſunt fere globofa
per longicudinem falcata, tenera lanugine qua cutem viridem
flavam , aut rubram , nucamento craſſo fere pollicari rotundo
profundis fcrobiculis referto ; nucleo amaricante. Dantur &
minora præcocia , vulgo noftro S. Jobannispferſichen, & cydo
niis aliquatenus fimilia ; item duracina alba, vulgo Heimelting,
Armeniacæ mali mediocris cortex eft obſcurior perſico, folia
fere ſunt rotunda & ſerrata in cuſpidem exeuntia, mala inatura
flava aut rubra ſunt prope rotunda , alia majora, alia minora ,
quædam & præcocia profuridius falcata ; nucis ofliculum com .
preſſum non eft ſcabrum fed fere læve , & nucleus aut dulcis,
aut amaricans.

§. 720 .

Malis drupiferis quodammodo ſimiles cenſeantur Græco . De malis

rum poceo . sorci, mali a duris granis copioſis granatæ , à coloré granatis.
& natali Pænorum regione , punicædictæ , item fidiæ, quæ ar
bores fæpe minores & pumilæ ſunt, ſilveſtres, & urbanæ ve
ſtiuntur foliis craffioribus nitentibus , utrinque acucis plerum
que oppoſitis, nec lacis, fed anguſtis, & criplo circiter longio
ribus ſaturate viridibus , ut venis & petiolis rubentibus : filo
ribus incarnaris oblongis fimplicibus monopetalis campanifor
mibus cubuloſis ad latera fparſis , græce xulivois; filveftrium
ſpinoſarum autem plenis ruberrimis , quaſi rofaceis , qui ba
lauſtia dicuntur , five alba fint, ſive Aava, five rubra . Mala
extus corio puniceo uc corcice rubent, cui mali corium nomen
eſt, calycis reliquiis velut coronantur, inçus filaveni, & qume
roſis
 .

722 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II. CAP. IV.

Quamquam & ſine infitione utraque forma in illis dari perhi.

berur. Et his varium uſum medici allignant, de quo ipſi con

fulantur. Huc referri meretur arbor conifera, palmæ quadam .

tenus fimilis, Tbeophraſto ceſte, ſed in ramos ſe diffundens bre
ves . Fructus ejus rotundus turbinacus oblongus manum im.
pler & flaveſcit, ſucco gaude dulci gratiſſimo, nucleo magno &
præduro. Cydonium refert pyrum ſeu drupam ſub cortice polito
punétis notato, fungoſam tegens carnem { digicum craffam ,
tum ſub corneo putamine amygdalam dulcem veluti.
Poma cydonia æque ac pulpoſa mala & pyra nafcuntur e .calyce,
germen includente, & ſeminibus gaudent oblongis , compreſ
Sis antrorfum acutis calloſa cute veftitis. Linnæo ideo dicun .

tur, fupra germen habere calycem , & poma infra calycem

& ſub calyce & multis ( 5 ) loculis polyſperma eſſe, h . e.
multa feminum grana continere. Alia autem poma proveniunt

e piſtillo, fupra calycem pofito, hinc Linnco calyx eorum in

fra germen vel fub germine dari dicitur. Cujusmodi poma
nunc fequentur , incer callofa mox 5.718 . dicenda. Plura
Videlis in Jo. Herm . Knaaps Pomologia,

§. 718 .

Divigo ma Mala fuccofa apud !nos peregrina habentur, quorum præ

forum fucco.cipua duorum funt generum ; alia enim cute tenuiante dictis
lorum . funt fimiliora, non vero interiori indole ; alia calloſa cute

prædira, & eatenus dillimilia ſunc noftris, & copioſioreſucco ;

feminibus autem eorumque capſulis magis conveniunt noftris.
Priora ſunt drupæ , hoc eſt mala duris putaminibus ſemen ſeu
nucleum includenria; inde mali drupiferæ arbores, quibus
procreantur , dicuntur. Pofteriora baccis ſunt fimiliora, &
callofæ baccæ nominari merentur , naſcunturque in malis
bacciferis ,

1 S. 719 .
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 723

8.719 .

Mali drupiferæ, fi ita loqui fas eſt, ſunt partim perſicæ , De malis
partim armeniæ , quarum mala quoque nominantur perſica, perficis por
Pferficben, armeniaque Abricoſen. Perſicæ folia funt duplo vel armeniacis,
triplo longiora quam lata, mucronata & ferrara , arbores me
diocres lignum uc in malis durum . Mala ſunt fere globofa
per longitudinem falcata, tenera lanugine qua cutema viridem
flavam , aut rubram , nucamento craſſo fere pollicari rotundo
profundis fcrobiculis referto ; nucleo amaricante. Dantur &

minora præcocia, vulgo noſtro S. Johannispferſichen , & cydo

niis aliquatenus fimilia; item duracina alba, vulgo Heimelting ,
Armeniacæ mali mediocris cortex eſt obſcurior peſſico, folia
fere ſunt rotunda & ferrata in cuſpidem exeuntia, mala inatura
flava aut rubra ſunt prope rotunda , alia majora, alia minora,
quædam & præcocia profundius falcata ; nucis ofliculum com
preſſum non eſt ſcabrum fed fere læve , & nucleus aut dulcis,
aut amaricans.

§. 720.

Malis drupiferis quodammodo ſimiles cenfeantur Græco . De malis

rum posui f. pouces, mali a duris granis copioſis granatæ , a coloré granatis.
& natali Pænorum regione , punicædiétæ , irem fidiæ , quæ ar
bores ſæpe minores & pumilæ ſunt, ſilveſtres , & urbanæ ve
ftiuntur foliis crdilioribus nitentibus , utrinque acucis plerum
que oppoſițis, nec lacis, fed anguſtis, & criplo circiter longio
ribus ſaturate viridibus , uc venis & petiolis rubenribus : filo
ribus incarnaris oblongis fimplicibus monopetalis campa nifor
mibus cubuloſis ad latera fparſis , græce xulivois ; filveftrium

ſpinoſarum autem plenis ruberrimis , quaſi rofaceis , qui ba

lauſtia dicuntur , five alba fint, five fava, ſive rubra. Mala

extus corio puniceo uc cortice rubent, cui mali corium nomen

eſt, calycis reliquiis velut coronantur, intus fiavent, & nume
roſis
 PHYSICÆ PART. III. SECT. II. CAP. IV.
-724

roſis granis anguloſis ſuccoſis duris replentur, ut matura a cu .

mentibus rima aperta traluceant , ſeu polypyrena cernantur.
Quoad ſaporem dividuntur mala punica in dulcia, vinola &
acida. Linnæus punicam refert inter Monogynias Icoſandrias
calyce sfido ſupra germen , drupa i ſperma, quadrangulari.
De uſu florum , pomorum ſucci , cori communi & medico,
conſulantur botanici medicique.
>
§. 721 .
De malis ci Mala calloſa dividi folent in citrea, Citronen, aurantia,
treis aurcis. Pomerantzen , & limonia , Limonien, vel quia citrea & limonia
que. forma fere conveniunt, in citrea & aurantia. Arbores f. mali
quibus procreantur hi fructus pumilæ plerumque apud nos
funt, ut raro duplam hominis ſtaturam excedant, virent per
enniter dum fufficienti foventur calore, cortice vulgari , ligno
gaudentes duro & fibrarum ſubtilium , foliis fature viridibus,
nitentibus, compactioribus acuminaris, duplo circiter longio
ribus , ſua latitudine. Citrus f. malus citria ab aliis etiam me
dica vocatur, & cortice ſubviridi ac foliis veftitur ferraris lau
reis denfioribus, utrinque acuminatis, oſtendit fores ſuaveo.
lentes albos ad rubedinem declinantes, plata peralus regulares
ad latera curvatos, ſecundum Linnæum calýce sfido prodeun
tem florem polyadelphium icofandrium , abeuntem in baccam
locularem . Eft enim ejus pomum plerumque ovale , ſæpe
in extremo velut in verrucam non coronatam exiens , calloſa
cutis quoque dilute poſt viredinem , ut pallidius gallorum
aurum flaveſcencis veluti exiguis tuberculis ſcabræ , odoris ju
cundi, ſubrus albidæ carnis pulpofæ , medullæ loco copiofum
intus liquorem fubacidum falubrem in veſiculis complecte.is
cum feminibus albis oblongis malorum ritu fed fubamaris.
Cæterum citrus adulta per integrum annum yiret, floret fru
& tusque alios virides, minores majoresve, alios maturos ferre
folet
 DENDROLOGIA SPECIALIS 725

ſolet. Cortex mali citrei faccharo conditus citronatus vocatur ,

& in deliciis habetur, ut complures uſus alios , medicos quo

que adverſus peftem , ſcorbutum & c. prætermitcam . Silvæ
italorum citreæ florentes odorem ſpargunt a vento longe ultra
diffatum , quam videri italia in mari poteſt, unde illi fe appro.
pinquare norunt .
Occurrunt interdum mala citrea (xirgounce) enormis magnitudi
nis, fi auteribus fides habenda , uti A. 1722. libras 5 pon
dere æquans auc 10 usque ad 20 & 30 libras aſſurgens, quo
rum mentio paſlim occurrit in libris Generi, Welſchii itine
rarii, Camerarii horto medico , & Ferrarii Heſperidum L. IL
Mala limonia longiora & utrinque in extremis protuberantia
faporis ſunt acerbioris & minus jucundi, quam citra, ideoque
muria maceranţur, creſcunt in arbore citro ſimili, præterquam
quod ejus rami funt fpinofi, & folia non crenata , itaque fil
veſtris citrus illa malus dici poſſet. Maximum malorum ci
creorum genus aflyria conſtituunt, quæ poma Adami vocantur,
faporis limonio ingratioris,, compreſſa & rotundiora funt li
moniis , paſſim velut admorſa fiſſave. A Judæis magni fiune
tanquam paradiſiaca, quare & judaica appellantur poma, &
adverſus ſcabiem , venena & c. adhibentur. Reliqua citrorum
diferimina figuræ , molis, medullæ , Aorum duplorum , ſapo
rum , v . c. dulcium , colorum videantur in citaris Heſperi
dibus & c.

Malus aurantia fert folia ad petiolum perexigua cordi

formia , ſed anguſta, deinde vero dilatata haud crenata & for
mara alias uti citria ; & aurea cute poma , quorum latitudo
ſeu crailities ſuperat longitudinem , qua forma compreſſa diffe
runt ab oblonga citrorum , quæ recentioribus græcis vegevŚ1 %
dicuntur & colore aureo ad minium inclinant, odoris & fapo
ris graci dore citra vircunt, quibuscum cæteroquin conve.
niunt.
Zz ZZ Non
(Wolfii Pbxyſ. Tom . III.)
 PHYSICÆ PART, 111. SÈCT. 11. CAP. IV.
726

Nonnullis hæc poma dicuntur aurangia (gallis oranges) vel ne :

rantia & pómarium citrorum , limoniarum & aurantiarum ar.
borum , orangerie, Matura hæc poma citreis funt molliora,
& poëtis aurea heſperidum poma dicuntur. Forma externa

his reſpondent aſſyria, magnitudine triplo & amplius majora

illis. Dulciora aurantia a patria appellantur poma Sinenfia;
( Aepfel Sin ), quorum pleraque Goz & in inſulis vicinis, ļma
xima autem in batavia indiæ orientalis proveniunt, & vulgo
Tigerlimonien audiunt.
Huc etiain referendus videtur fru &tus, quem Neuhofius refert, Si
nenſis, ibi Venku, a Belgis Pompel Mös dictus, quem fért ar
bor ſpinoſa, limonio fimilis, fed multo major , extrinſecus
aurei coloris, intus rubidus & nucleo præditus dulcedinem
fubacidam palaro offerens, uti vini uvæ nondam fatis mature :
unde paratur ibi porus expreſſus, uti in Europa e pyris & ce
rafis. Pomum ipſum capitis humani magnitudinem fæpe af
ſequi, quin ſuperare fertur. Flores limoniis apparent fimiles,
2 albi æque gratum fpirantes odorem , e quibus pretioſa deſtilla

tur aqua.

§. 722.
De lauro, ti. Propter fequentia dilucidanda liceat hic quorundam fru
noque. ticum præmittere explanationem brevem . E piſtillo baccas
ferunt, flore monopetalo ſeu infundibuliformi, feu campaniformi,
feit pelviformi gaudentes. Flore pelviformi gaudet laurus, der
Lorbeerbaum , du Qun græcis , mediocris altitudinis arbor in zo
nis temperatis, in calidioribus , Italia , Hiſpania cæt. multo

altior , ſtipite recto & enodi , cortice virente, ligno porofo &
debiliori , ramoſa fatis, foliis perennibus ſemper virentibus,
denſoribus, longitudinem 5 - 9 ", latitudinem 2 " aut paullo
majorem conſequentibus , glabris , fragrantibus & aromatici
amari ſaporis, periolo brevi adhærentibus confpicua. Flores
ejus
 DENDROLOGIA SPECIALIS 727

ejus bini nafcuntur in alis foliorum , ſunt ſub pelvis forma mo

nopetali 4 aut sfido ex albo flaventes, qui fructus ferunt bac
catos Ovatosque , ad inſtar parvorum ceraforum , in ſtatu
maturo nigra & ſubdura crufta tegentes ſubdurum nucleum,
velut parvain glandem , in duos lobos corculum includentes
ſeparabilem , coloris umbrii ſubſlavi, faporis aromatici ſub
amari, multum olei & falis volatilis foventem . Quare multi
plicis funt in re ceconomica & medica uſus & inter antidota
referuntur. Laurum veteres Apollini facrarunt, item hono .
ribus victorum , philoſophorum & poëtarum , qui inde ferto
laureo coronati & baccalaurei dieti fuerunt. Linnæo dicitur ar
bor eſie enneandria monogynia , cujus nectarium glandulis
3 biſeris germen cingentibus, conftat, filamenta autem inte .
riora ſunt glandifera. Daphne autem in claſſe octandria mono
gynia corolla 4fida, ſtamina includente , bacca monoſperma.
Haec eft laurus urbana , major & minor ; præterquam
& ſilveſtris datur , tinus dicta, nitentibus , cornifoliis ſubhir
ſutis oppoficis perennibus , bacca cærulea , floribus racematis
albis in frondium extremitate , pelvis sfidi ſpecie, e quorum
calyce prodit quaſi oliva parva , ſi:perne anguſtior & coronata,
cure carne la cæruleſcente, ſub qua continetur ſemen in pelli
cula cartilaginea. Tinus altera gaudet foliis renoſis longiori
bus, ligno firmiore, faſciculatis floribus ſubpurpureis in ramo.
rum apice & minore fructu . Tertia eſt inodora luſitanica, fo .
lio minore , bis quotannis florens, baccas fert cæruleas ob
longas .

S. 723 .
Campaniformis flos eſt arbuto & Philyree. Arbuti, des.De arbuto
Erdbeerbaums 2014.068. folia ilignis funt fimilia at ferrata, vel & philyrea.
laurinis craffiora tamen , quæ a coriariis expetuntur , cuſta me
dia ſubrubra , caudex veſtitur corrice ſubrubro afpero & velut
Zz zz 2
ſqua.
 728 PHYSICÆ PART . III. SBCT . 11. CAP . IV.

ſquamoſo , e quo prodeunt rami rubidiores & læviores ; Ro.

res fert candidos & parvos globulofos, racematim poficos, fi.
miles fere liliis convallium . Unde nafcitur bacca ſubrotunda,
carnofa, forborum magnitudine , quæ maturæ rubent, racłu
aſperæ nullo intus officulo , fragorum inftar , faporis auſteri &
aceroſa cute ingrata palato humano, quibus tamen turdi & me.
rulæ delectantur capiunturque . 'Prunulo meræcyli cognomen
eft Diofcoride autore. Amat arbutus loca fabrlofa & ficca, eſt
coriaria præcipua, cano tingens & nigro colore.
Linnæus illi in claſſe decandria monogynia tribuit ſtamina
erecta, in calyce spartito , peralum ovalum ore sfido, fila.
menta receptaculo inſerta, & baccam 5 locularem , cui porior
habenda eft fides. Pbilyren , Steinlinde noftris, Cluſio eriplex
eft faltem 1. alcior & latifolia 24 , media 12 , & anguſtifolia 16
alta ramos & folia habens oppofira ſemper bina , cortex ejus
albicat rugofus ; flos ad folia racemofus , campanæ 4partitæ
forma, a Linnæo refertur ad claffem diandriam monogyniam,
corolla 4fida, bacca nigra parva, ſubdulci femine unico globo .
fo , lapideo fere foetido.

S. 724
Derbamno Infundibuliforinis flos vel quadripartitus eft, vel sfidus, vel
thymelææ, lie multifidus. Quadrifidus eſt in rhamno , quadamtenus in thy
guftro, ala- melæa , & liguſtro; quinquefidus in alaterno ; & multifidus
terno Egjaf in Jaſmino. Rhamni fruticis , Stechdorn , rami aculeos ferunt
mino,
acutos rectos & longos , foliis plerumque oppofitos, corticem
albidiorem ; ftipes affurgit ultra 6 cubitos ; folia in aliis con
ftipara oblonga, anguſta in aliis laxiora & latiora oppofita, ſubpin
guia funt; flores ſecundum Linnæum ſunt in claſſe pentan
dria monogynia , bacca -fucci plena 4 plerumque feminibus
fæta, hinc gibbis, ilinc planis, calyx nullus, fquaniæ ſtamina mu .
nientes. Diofcoridi tertium genus dicitur conſtare foliis latiori
bus
1
 /

DENDROLOGIA SPECIALIS. 729

bus cordatis quadamtenus rubentibus, taimis 5 cubitos longitu .

dine æquare, & fruétum edere latum , candidum tenuem fol
liculari ſpecie, verticillo fimilem .
Thymelca, Kollerbals , frutex virgas edit multas, tenues,
binum cubicoruin, folia lauri decidua lenga anguſta copiofiflima,
pinguia viſcofa & gummoía ſi mordentur ; flores candidos
quodammodo 4fidum infundibulum referentes ; fructus ova :
tos rubros, nunc ſucci plenos, nunc ficcos, ſemen oblongum
nigrum continentes , qui ficcarus piperis grana imitatur & acri
moniam , fed perniciofum in purgationibus. Græcis fructus di
citur granum guidium .
Liguſtrum , 2U7005, Hirtriegel, Beinholtz , eſt arbor ra
mis oppofitis , foliis frequentibus oleæ fimilibus, floribus ra
cemolis, candidis, myſcoſiodoris in cacumine, unde emergunt
baccarum nigrarum racemi , pyramidis figura, quælibet fucci
plena & ſeminibus ut plurimum quaternis, hinc gibbis , inde
planis fara eft. Eft in Linnæi claſſe diandria monogynia,
corolla 4fida, bacca 4ſperma.
Alaternus Clufii & c. a Linnæo ad rhamnum refertur, erfi
fructus ei 3 ſpermus , folia alterna , flos sfidus & quafi
ſtellatus eft.
Jaſminum non arborem ſed fruticem , a floribus pleri.
que triplicem ſtatuunt, nempe flore albo , rubro, luteo, &
cæruleo , quanquam alii decemplicem ejus variationem admit.
tünt. Poteſt & bifariam dividi in gaudentem flore ſimplici, &
pleno . Folia in eodem pedunculo oppofita cum impere s
& 7 habentur ; Flores in umbella plerumque 4 -8 perala co .
rolla gaudent , diantheri , monoſtyli, unde oritur bacca viridis,
mollis , 2 ſperma.
Reperitur quoque arbor philadelpbus, deutſcher Fajonin, fra .
granti forc terraperalo regulari, quæ Linnæo eft in claffe ico .
ſandria monogynia , calyce 4 partito ſupra germen , peralis 4,
ጌ z ZZ , 3 3 capſula
 730 PHYSICÆ PART . 111. SECT . II. CAP . IV .

feu fructu ficco femel

capſula 4 loculari polyſperma ;
diviſo.

§. 725.
De
fambucis , Dacciferæ arbores , quæ e calyce fructus fortiuntur, funt
forbis ‫من‬ Sambucus & forbus. Sambucus urbană , græcis az.in, a li
frangula. tore dicta , noftris der Hollundi vel Holderbaum ; item Plie
derbaum , eft aibor mediocris , cortice pallim fillo, ligno fla.
veſcente daro ſubcilium fibrarum , ut buxo fübllituatur, me
dulla fieca facile extrudenda gaudens, quo facto ſyringi inſer
vir. Fuliis oppofiiis cum impari crenacis gauder; floribus in
umbellie vel diſci formam difpofitis, quorum cuique calyx

spartitus, corolla monopetala sfida Linnæo pentandria trigynia,

tandem baccæ exiguæ triſpermæ fucci plenæ edules , nigræ
fere purpuræ colore inſignes ſudoriferæ in roob, gallinis le
thales . Silveſtris & montana lambucus eſt racemoſa, acinis
rubris cripyrenis. Refertur & ſambucus foliis laciniatis, quæ
aquarica & polyanthos , item floribus inſtar pilæ manuelis
conglomeratis , qui dicuntur Schwelken , Schneeballen, Baum .
roſin , & arbor Bachbolder, Walferflieder, Kallinken . Quan
quam funt, qui diſcernunt laciniaram , aquaticam , floribus lim :
plicibus & plenis ( gefüllete ), albis & råro purpureis, cervinam,
Hirſchbolder, & humilem ſeu ebulum 20.7122.70v , Attieb &
Krautbolder. Aquatica aliis opulus, paluſtris & roſea a flore
globofo dicitur. Frutex arboreſcens ramofus foliis oppolitis
nitenribus. Qui vulgo Spaniſcher flisder vocatur , proprie Sy
ringa audit, & Lilac, flore albo , vel coeruleo majore, diſperſo
in ramofioribus paniculis , & Bauhino liguſtrum myrtifo.
lium appellatur. llli Limæus inter diandrias monogynias tri
buit corollam ffidam & capſulam bilocularem . Fobrenius flo.
rem infundibuliformnam plerumque 4 partitam & fructum
compreſſum · linguiformem in 2 loculamenta diviſum , de.
bilien
 DENOROLOGIA SPECIALIS. 731

hiſcentem & ſemina merginata exhibentem quaſi alata. Unde

patet, eam a Sambuco effe ſegregandam , eili quoque extruſa
medulla fyringes præbet ; potius ergo iis accenſetur, quo .
rum pistillum abic in fructum .
Fungus ſambuci auricula judæ vocatur a vulgo , cui & multi
plex ufus omnium e fambuco provenientium ita norus eſt, ut
inde varia fibi paret medicamenca ; quibus medici plura adjun.
xere, in ipforum libris querenda. Opulo flos eft e calyce
s partito prodiens, germini inſidens corolla sfida, in qua na
fcitur bacca monoſperma. Aliis flos ad peripheriam ſteri.
lis medius autem pelviformis calyce in baccam mollem transire
perhibetur .
Porro forbus quoque Speierling vel Sperberbaum , ſativa &
ſilveſtris elt arbor fat alta , & ramoſa, recto gaudens ſtipite,
ligni duri ſubrufi, equo menſæ fiunt , item temones , rotæ , ma
nubria & rufticorum arte baculi nodofi , dum creſcant, pal .
lidi & ſcabri corticis ; foliis pinnatis mulcis 7 oblongis crenatis
oppoſitis curn impare extremo , glabris utrinque ad eundem
petiolum ; floribus compluribus e communi petiolo oriun
dis , penta petalis , calyce sfido, in baccam triſpermam ab .
euntibus. Unde racemum baccarum profert infra calycem
natarum , quæ quoniam avibus appetuntur , etiamſi ſilveſtres
ſant, aucupariæ rei proſunt tempore auctumnali. Silveſtris
inde vocatur ornus aucuparia, Ebreſchin, Vogelbeerbaum ; do
mefticæ vero folia fubtus funt tomentoſa.
E piſtillo autem baccas fortitur frangula, der Faulhaun ,
Pinnboltz, quæ nonnullis alnus nigra vocatur (5.697 ) . Quæ
arbor ad duodecim pedes affurgit , multos fundens ſtolones,
cortice exteriori nigricans , interiore flaveſcens. Lignum ejus
eſt album , fragile, medulla rubeſcente ; folia alno vel ceralo
affinia , ora integra magis tamen rotunda ; flos eſt albus 5 pe
talus regularis, ſed fecundum Linnæum ad rhamnum refertur,
de quo
 732 PHYSICE PARI. 111. Sect. 11. CAP. IV.

de quo diximus §. 724. Fructus . eft bacca nigra , quaſi e dua

bus concrera ob ambientem mediam crenam , in qua duo ſe.
mina oflea lupinis conformia continentur. Nafcitur paflim in
Germania , Bohemia & c . Ruſticis cortex interior recens vino
1 maceratus prabet potum purgantem ſurſum deorſumque nifi
temperatur. Purgant & baccæ hydropicos &c. vocaturque
ideo Purgierbeeren . Calyx floris eft monophyllus , bacca ut
plurimum duo præbet ſemina plana & ſubrotunda. Germani
ab adverſo odore iplì nomen dedere. De Bergen in flora
Francof. p . 138. frangulæ tribuit calycem campaniformem
sfidum , cordliæ petala minima ex intervallis ſegmentorum
calycis, ſtamina 5 piſtilluin , baccam mollem fphæricam , e
mina duo oſſea : Linnæi rhamnus inermem lateram dicens

floribus monogyniis hermaphroditis ; alteram rugoſo & am

pliore folio ſerrato polycarpum , Hallero ceſte.

§. 726 .
1
De prunis, Cæterarum arborum drupiferarum notiores funt pruni
& ceraſi. Prunus mediocrem allequicur altitudinem & craſli
tiem , ut mali & pyri , corticem cinereum afperum gignit,
lignum ſatis durum & in fenecta fubrubrum ad purpuram in
clinans; ramoſum folia ovata oblonge , longi petioli & fer
rata in breve acumen exeunt ; flores pentapetalos ad latera
ſparſos, drupa monopyrena glabra, ſecundum Linnæum ico

fandrias monogynias , calycem sfidum infra germen , petala

s drupe nucem compreſlam, acuminatam futuris acucis. Dru

pæ maturæ vulgares cute gaudent vel ſubnigra fere purpurea

vel cerea . Quarum illæ noftris Pflauinen, græcis zouzouna.sk,
vel ſunt urbanæ vel ſilveſtres ; inter urbanas excellunt ova:
tæ damaſcenæ & hungariæ , nec non ibericæ ſ. hiſpanicx , pul
polæ , quarum aliæ longitudine ſesquipollicem , aut fereduos,
crallicie pollicem ſuperant. Silveſtres favæ fere globofæ funt,
& Spil.
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 733

& Spillinge dicuntur, non æque hominibus falubres & ad varia

uciles ac ante memoratæ . Illis eniin utuntur & crudis & co.

Etis, & in Rob infpiffatum redactis, & ficcatis varieque præpa.

racis, & ad alimenta, & ad medicamenta.
Prunus ſebeſtena urbana foliis fubrotundis, & ſilveſtris ma
labarica foliis oblongis ferratis , parva in Ægypto , Syria & c.
floribus gauder albis & parvis quali geranii, vel Linnæi , qui
eam dicit Cordiam , perianthio 4 dentato , corolla monopetala
infundibuliformi, ſtilo dichotomo. Unde naſcitur drupa nuce
biloculari, live prunum intus melleæ dulcedinis pulpa ſubni.
gra, quæ includit nucem pruneam lapideam triangularem ;
excus nigra cute & pileolo ligneo, uti glandes tectum . Pul

pæ vis reſolvendi acrimoniamque domandi valer in pectorali.

bus morbis adverſus raucedinem , cuilim , apncam , peripneu
moniam , pleuritidem , lumbaginem &c. Germanis appellan .

cur fructus hi ſchwarze Bruſtbeeren, ur a jujubis diſcernantur,

vulgo rotbe Bruſtbeeren dietis. Hæ Plinio Ziziphe & pruna
funt, quæ magnitudine olivas æquant, intus flavent & fere
uvas paſſas fapiunt, ac femen quaſi cucumeris, fimili lapideo
puramine acuminato includunt , uti pruna. Arbores jujubas
procreantes ziziphoræ ſunt proceræ , admodum ſpinofæ, & in
Italia, Gallia & alibi copiofæ . Linnæus ipſi tribuit inter dian
drias monogynias corollam ringentem , labio fuperiori reflexo,
integro , calycem vero filiformem olliculo fructus bi
loculari .

Denique prunus virginiana datur, pado fimilis fed proce

rior, floribus racemoſis , foliis deciduis, baſi antice glandulo
fis , fructu (wilde Traubenkirſchen ), nigricante phytolaccæ in
ſtar con geſtis. V. Catesby Tab.28. Nec non prunus avium ,
umbellis feililibus, foliis ovatis lanceolaris, fubtus pubeſcenti
bus. Dicitur quoque ceraſus ſilveſtris procera ſatis, in Sue
cia locis umbroſis declivibus inter alias arbores occurrens,
( Wolfii Phys. Tom . III. ) Аа ааа cujus
 PHYSICÆ PART.I11 . SECT . II. a p. IV
CAP iv.
734

cujus baccæ maturæ ut parva cerafa ab hominibus quoque &

avibus nonnullis eduntur, coturnici autem & perdici perni.
ciem afferunt.
Ab his aliæ pruni differunt, quæ vocantur myrobalane, cortice
glabro, foliis ferratis longioribus, pruna purpurea jucunda,
velur aromatica ferentes ; cum quæ prunadactyla fubnigra
filveftria ferunt, cum alinina, tum exigua fruticum filveſtria,
rotunda purpurea , quæ Schleben appellantur, pruneola, bri
gnolenſia & acaciæ germanicæ fructus.

§. 727 .
De coraju. Ceraſus, ab urbe cerafunte diēta , eſt arbor citius reliquis &
procerior adolefcens quandoque, quam pruni vel mali , ramola
cortice glabro ante fenectam , qua fit rugofior, ligno duro & rufe.
fcente, ut in alferes diſſecari poffit, & trabes 40 cubicorum Plinio
autore L. 16.6.30. foliis oblongis , crenatis acuminatisque, floribus
albis præcocibus pentaperatis, calyce sfidoinfra germen, drupa
fubrotunda carnofa , nuce fubrotunda, futura fubacuta . Eft
, proceritate cæteraque indole , dif
præſtantior urbana filveftri
fert floribus fimplicibus , & luxuriantibus multiflora cerafo
rum colore albido, rubro, fubnigro ; ſapore auſtero , Wein
Kirſehen , acido , item lubamaro non injucundo, quæ dicuntur
duracina amarina ( Amarellen & Marellen ), dulci , petiolis
longioribus , aut brevioribus , interdum eidem pedunculo
plura innaſcuntur v. c. 3. 4. & c. maturitate præcocia & ferotina fi
guraque , ur vel fphæroides compreffum , vel ovara, vel cor
dis formam referant, & Hertzkirſchen appellentur. Ceraſa
infolantur aut in furno ficcantur, ut diu durent; condiuntur
quoque variis modis faccharo , & ipfa aliæque cerafi partes me
dicamentis parandis adhibentur. Silveſtria ſunt minora mole
& periolo , faporis ingrari acidioris aut acerbi, quædam race
moſa oblonga, plus ollis quam carnis habent, velcuntur illis
tamen
 1
DENDROLOGIA SPECIALIS . 735

tamen aves, unde Vogelkirſchen vocantur ; alia aquea, amara

& c. Cerala ſilveſtria naſcuntur in pado , humili 1. pumila ce

raſo racematim ferente drupas nigricantes flaveſcentes, cujus

nuci Linnæus tribuit ſururam obcuſam . Lignum padorum fle
xile manubriis bombardarum aliisque adhibetur. Cerarorum

lacrymæ ſunt gummi earum , quod & copiofius fub cortice ef

fuit, arborem oblider undique enecarque , licet 'nec ipſum
ſuis uſibus in vita vulgari & artibus careat.
Ceraſa eodem fere nomine gaudent in linguis Europæis, a pa

tria Ponti urbe peritis, græcis enim ZEQOOI , italis cireggia,

gallis ceriſes, hiſpanis cerozas, germanis Kirſeben, & c. Pli
nius H. N. L. 16. c. 30. refert cerafum ramofam in 40 cubito
rum trabes, æquali per totum duorum cubitorum craffitudine
reperiri. L.15. 6.25 . narrat , L. Lucullum ad urbis annum
580. eam primum vexiſſe in Italiam e ponto , annisque 120
trans Oceanum in Britanniam perveniſſe. Principatum cribuit
duracinis , apronianis maximam rubedinem , actis nigredinem ,
cæcilianis rotunditatem . Laudantur hifpanica , rhenana, bel
gica &c . Macedonica, inquit, effe parvæ arboris, raro 3 cu
bita excedentis, & minore etiam frutice chamæceraſi. Inter

primas hæc e pomis colono gratiam ancuam referre, ad

dens.
Monet du Hamel in appendice ad plantationem arborum , cerafum
Iſtriæ & Dalmatiæ marufcam Venetiis eximium præbere vinum
maraſchino dictum . Arbor mediocris eſt proceritatis, ſativa,
fimilis caproniariæ , cujus bacca rubra & acida delineatur
Tab . 56. No.91 . du Hamelii flores 4 e qualibet gemma prod
eunt, folia ceraforum fimilia aromatica ſunt. Perficiuntur in

Dalmatia baccæ infertione in prunum mahaleb.

ģ. 728 .
Lauro ceraſus forte illa eft , de qua Plinius cit. c.25 . ait : De lauro re
minus quinquennium eft, quod prodiere , quæ vocant (cerala ) raſo cerafo
Aaa aa 2 laurea , caffem
 PHYSICA PAR III . SECT . II. CAP . IV.
736

laurea , non ingratæ amaritudinis , inſitæ in lauro , ( niſi in

poftremis verbis fallitur ). Gauder folio citrino f. laurino am
plo & craſſo crenato femper virente , ftipité recto & ra
moſo parum alto , cortice ex fuſco viridi , ligno albo, flore
pentapetalo inodoro , fructu ceraſo rubro fimili, cui ineſt
ovalis capſula tenuis , fragilisque, gaudens nucleo oblongo
amaricante. Quia innotuit aquam foliorum lauroceraſi deſtil.
latam eſſe venenoſam , & necare homines aliaque animalia , per
experimenta enarrata in Philoſ. Transact. No. 418. 7. 420. 3.
&c. non videtur lauroceraſus , ſe propagans , ad inftitium &
mixtum genus referenda. Linnæus uti ceraſum , ita & lauro
ceraſum ad prunos refert, Pbiloſ. botan . P.115. & p.148. padum
vocat, quo jure , ipſe videat. Mavult eam Padum appellare.
Eft forfan alia Lauro vel Jaſinino ceraſus, ara
bibus bon dicta , cujus fructus. buna , vulgo coffea vo•
catur , quæ Linnæo. eft pentandria monogynia , monopetala,
germine infra florem , corolla hypocrateroformi 4dentata, fta
minibus ſupra tubum , bacca diſperma. Quæ femina duo , fua
incluſa membrana, arabico potius, quam noſtro nomine Bob
nen , fabæ dicuntur, altera facie convexa, altera compreſſa & c.
Quousque hæc arbor caffea differat a priori lauro ceraſo hinc
colligatur. In patria dicitur in ciliæ proceritatem adolefcere,
extra eam tantum cerafi minoris altitudinem affequitur 12 ' cir
citer, cortex illi eft albidus fcaber, lignum durum & inftru
mentis idoneum , folia citrina crenata perennant, uti baccæ
rami ad altiores umbraculi more declinant verſus rerram , jaſmi
nei flores albi in alis foliorum erumpunt, & pariunt baccas
rubras , ut cerala oblonga, quorum pulpa tenacior eft, nec in
charta intra annum exſiccatur notanter, fed cocta priſtinem re
cuperat rubedinem . Vilior eſt nucleus major & minor ex al
bido flaveſcens, præftantior & carior e viridi cæruleſcens.
Cel. Kleinius Tom . III. Societ. Gedan. norat de illa varia , quæ

ipſe
 DENDROLOGIA SPECIALIS.' 737

ipſe in ejus cultura eſt expertus, uti ex uno nucleo, cectecom

poſito , duas prodiiſſe radices & caules , nucleum in aëre can
dem ſuper caule dividentes ; & alia de potione pulpæ & nu.
cleorum .

f. 729 .

Cornus, Græcis uçavico , quia lignum cranii naturam ha- De Corno.

bet, noftris melſcher Kirſchbaum , & Cornelbaum , Linneo a cor

nea fructus duritie dieta videtur , & connectere ſtellatas, aggre
gatas & dumoſas , affurgit altitudine non ultra 24 ulnas. In .

duitur cortice aſpero cinereo , adſtringentis faporis, lignum al.

bum prædurum veluc oſſeum , fundit flavos flores faſcicularos,
tetrapetalos , tetrandios , monogynios , ex involucro 4phyllo ,
fupra drupam olliculo zloculari citius reliquis fructiferis, dan
tequam folia evolvit lata integra acuminataque. Calyx abit in
parvam drupam olivæ fimilem fanguineam , interdum flavam ,
odoris & faporis jucunde ſubacidi & adftringentis, quæ cor
num appellatur ( Hornkirſche & Cornelle), & Virgilio lapideum ,
quia parum púlpæ , multum lapidei nucamenti habet , & ra.
cemum congregat. Cornus altior ampliorque ſeu urbana di.
citur Theophraſto mas , ſilveſtris & minor femina , Hartrie .
gel, nec tamen deeſt quoque pumila , frutici affinis, quæ a cor
tice rubro virga ſanguinea appellatur , foliis oppofitis & nonni
hil rubedinis fubviridi immiſcentibus , baccis nigricantibus.

Ratione fructus, foliorum & fiorum differt cornus a ceraſis, cum

is ex calyce non ex piſtillo , oriatur, & duplex femen ferat,
ejusque externa fimilitudine tantum idem nomen eſt fortita.
Helvetis vocatur Tierlibaum , & fruétus Tierlin , V. Oiti Ay's
boretum Helveticum p. 243. n. 28. Alii etiam corna corrupere
in Kurbeer, Kirrbeer, Hornitze & . Plumier hanc cornum

ad elemiferas refert, & curatius defcribit.

Аа ааа 3 8.730.
 738 PHYSICÆ PART . 111. SBCT . 11. CAP . IV.

§. 730.

De Meſpilo. Jungitur corno Meſpilus , Græcis quoque pegatino5 &

PETTIN , der Miſpel, corrupte Neſspelbaum , quæ ftacura fere
malum adæquat, cortice cinereo , ramis ſpinolis, foliis inte
gris oblongis copioſis ſubcus tomentofis , ligno duro, flore
albo vel rubro icofandrio pentagynio, calyce sfido bacca infra
calycem plerumque s ſperma. Fructus obſcure favas, fub .
rufus & coronatus velut ftella s radiorum , meſpitum dicitur
& gallarum magnitudine ſubrotunda, marureſcens intus, mol.
lefcit in pulcem quaſi, in eadem capſula s acinos occludens, &
unedo vocatur, quando acerbitaris cauſa non niſi unus comedi
folet. Ob vim adftringendi inſignem diarrhcæ , aliisque
morbis medendis aptatur. Dirimi ſolet in urbanam , quæ arte
& cultura perficitur & filveftrem , quam Diofcorides aroniam vo .
cat ſpinis exſortem & tricoccon, folio laciniato , quanquam
& ſpinola očuxcavta dari fertur foliis integris. Sed aronia
a meſpilo diſcernenda cenſeatur , ob noras non parum diffe
rentes , folia racemos baccarum , acinos rabros tres, ſemina
comple &tentes ; uti cynosbato a quibusdam accenferur, vel
ſorbo, neutri tamen pleno jure , ut fere cratægo affinior aut
fuæ indolis fit ftatuenda.

Notatur quoque a quibusdam in India nafcens meſpilus, pomo

albo mali forma & mole prædita , uti Scaliger Exercitat. 181.
n.13. ad Gardon . provinciam Indiæ vocat Corcopal, in qua cy .
donii magnitudine & foliis naſcitur arbor prægrandem gerens
fru &tum melonis figura fulcatum , intra quem terna , quater -
nave grana, acinorum uvæ facie, acore ceraſi naſcantur, quem
melpilum dicit album ; nifi cydoniis potius aſſignandum eſt.

g. 731 .

De cretagis. Cratægus , græce xquelsoyos folio laciniato 7 angulo in

fra ſubhirſuco habetur pro meſpilo apii folio ſilveſtri non fpi
noſa,
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 739

noſa, five forbo torminali. Arbor in filvis circiter ad 10 pe

des affurgit, rubido cortice, floribus albis e communi pedun.
culo prodeuntibus specalis, bacca in octobri eduli dipyrena,
vulgo Arlsbeeren, Eltzbeeren, Linnæo eft inter icofandrias di

gynia , calyce sfido. Cui fimilis eſt oxyacantha ſpinoſa, fo .

liis obruſis , ſæpe 3fidis, vulgo Weiſsdorn, baccas ferens fari
nolas, edules, & vino inde parando aptas ; uti arbor tonfilis
fepibus vivis inſervit. Denique cratægus , alpina, alni facie,
folio fubrus incano ovali lanato lobato , quæ & forbus aria

Meblbaum , Meblbeerbaum , vocatur, ligno tenaci duro & variis,

utenſilibus inftrumentisque idoneo , biennio quovis fructifera
arbor.

S. 732 .

Drupis e piſtillo . oriundis annumerantur & amygdala , De amygda .

Mandeln , ex arb ore amygdalo oriundæ . Amygdali funt ar lis.
bores malis perſicis, majores, & ftipite craffiori , foliis fimilis
perſicis , cortice afpero & rugofo ; floribus eſt calyx stidus
infra germen , corolla pentapetala , icoſandria monogynia ;
drupa , ut juglans viridis ficca cordiformis, callo quaſi pulvi.
nato obducta , nux poris perforaca , nucleus compreſſus fere
digitalis & cordatæ formæ. Nuclei autem vel dulces funt vel
amari, & dulces amygdalæ dirimuntur in communes , & ma .
jores, lapidiores pulcrioresque rubri coloris, quæ Ambrofinæ
dicuntur. Quoad nucem illa aliis eſt perdura , aliis fragilis &
tenuior, ut dentibus comminui poflit vel digitorum preffu.
Cujus ſpecies eſt caparia arbor , amygdalis fuis apro, cervo
grata . Sinds 2.0

Varroni amygdalæ dicuntur nuces græcæ , nomen græcum defcen

dere fertur a rimis dehiſcentis calli & ftriis , quæ fub viridi
callo nuci inſunt & apuxou græcis apdiunt. Arbores dantur

& altiores & pumillæ amygdala , & dulces degenerant in ama

ras
 740 PHYSICÆ PARI. 111. SECT . 1l. CAP . IV .

Cras foli vitio feu diverſa indole, quare & has' tentarunt redi
gere in dulces, vix puco feliciter varia, quæ medici inde pa :
rant fuæ artis cauſa, ipfimer & docebunt. Non funt autem
cum illis confundenda anacardia five conica , five reniformia,
quæ exorica & diverfæ ſunt indolis. De ultimo vid. Lin.
næus inter decandria .

G. 733. a .
De arbora
Avellana verius drupa mexicana , Cacao, Cakaunuſs,
cacuvifera. amygdalis fimilis ſed craffior & rubicundior , naſcitur in ar
bore , prunis noftris fere æquali, cacavifera, Linnæi Theo
broma , quæ americanis cacahuate vel cacoatal dicitur. Folia
ejus aurantiis fimilia, longiora tamen , anguſtiora & aculeata ſunt;
flos eſt magnus & croceus , plerumque 3 peralus irregularis,
qui Linneo cribuitur claſſi polyadelphiæ pentandriæ , calyce
3phyllo , petalis s fornicatis , bicornibus, nectario sphyllo re
gulari ſtaminibus 5 nectario innatis, quorum fingulis antheræ 5 .
Prodir inde fructus melonis acuminaci, ftriati formam & magni.
fudinem adipiſcens, tenui crufta, quæ ftercorationi adhibetur;
cujus pulpa multis ſeminibus ſubrubra cute incutis & conjun.
& tis , uti in malo punico, numero interdum 20-60. Conti
nent hi nuclei plus olei , quam amygdalæ , amaricancis non in
grati ſaporis. Deglubuntur, ficcantur, tunduntur , folvuntur
aqua & addicis aromatibus parantur in potum excellentem ;
ficci pro numis adhibentur , ut deni vel duodeni realem hiſpani
valeant, & pauperibus ftipis loco porrigantur. Commoluntur
quoque in panem pinſendum , quo victitantes fæculum vi
vendo explere feruntur, & nudi nuclei plus nutrimenti præ
bere , quam bubula æqualis ponderis. Adhibentur ad varia
medicamenta hecticorum & ſcorbuticorum hominum præfer
tim ,, & dyſenteria correptorum ; & ad porum falubrem clo.
colate dictum . Memorat Wormius ir Muſeo p. 191. addita fi

gura,
 DENDROLOGIA SPECIALIS.
741

gura ," 4 ejus fpecies narrari , magnitudine magis quam na .

tura differentes, quare nuclei majores melioresque caraquiap.
pellantur, a patria . Dampierus itinerum fuorum P. II. refert &
nucleum cacavi album , demta tenui cute in pollinem alþilli
mum ſponte dehiſcentem , ( nifi falfa ipfi funt obtruſa ), quæ
ſpuma dicatur, quia chocolata inde fpumans paretur. Norum
enim eſt, omnem hujus nuclei porum dum fervet, agitando
verticillum feu rudiculam , redigi in ſpumam copiofam . Ar
bor perenni gaudet fiore & fructu , quibus quotannis colligi
tur, & includitur quafi cubili albo molli fibroſo , unde potus
coquitur. Conferuntur nucleis ampli agri , e quibus natæ
arbuſculæ tertio anno jam funt frugiferæ . Porus chocolatæ
vel e folis paratur cacavis vel ei cortex citri & parum facchari
admiſcetur ab americanis ; a noftratibus cinnamomum , va.
niglia & faccharum .

. 733. b.

Olea, græcis £9.0416 , noftris Oelbaum , mediocris altitudi . De oleis &

nis arbor, cortice gaudet glabro & cinereo , ſtipite ramis op olivis.
pofitis & tuberibus referto, quæ forentinis ova oleæ dicun .
tur, angufti foliis oblongis , pulpoſis pinguiculis & duris, ſu
perius pallidevirentibus, inferius albicantibus, glabris utrina
que oppofitis brevium petiolorum , & vere demum deciduis ;
unde olea vernicoma quibusdam vocatur. Sub alis foliorum

prodeunt peciolifiorum alborum racematim pofirorum , mo

nopetalorum infundibuli forma , ſuperne 4fida & rep
Linnæo dicuntur diandri monogynii , corolla 4fida, laciniis
ſubovatis ; piſtillum abic in olivam h . e. drupam ovatam , di
gitum transverſum circiter longam , olliculo oblongo nucleum
complexo fatam , quæ viridis ante maturitatem , dein flave.
ſcens nigricat & oleoſa eſt. Lignum ipſi eft amarum ſubAla
vum & durabile ob duritiem firmam , & ad citas elegantiores
Bb bbb & va .
(Wolfii Phyſ. Tom . III.)
 PHYSICÆ PART. III. SECT. 11. CAP . IV.
742

& variegata opera experitur. Dividitur olea in urbanam al

tiorem amplioremque , & ſilveſtrem ſ. oleaftrum , minorem
ſpinoſamque in ramis & parvis deterioribusque olivis. Con .
diuntur olivæ virides muria , funiculo , vel & caryophyllis ,
cinnamomo , coriandro additis , & tum græcis dicuntur rchuva
Bades , & pro gradu præſtantiæ in regias & vulgares diſtri
buuntur . Notum eſt, oleum olivarum & multiplicem præbet
uſum domefticum , & arcibus , ut & alia ad medicinam præ .
parata, ſuo loco reſervanda.
Adoleaſtrum refertur a quibusdam Ziziphus, cujus fructus olivæ
æmulus ſed olliculum in 2 loculamenta diviſum ; (vid.$.726.)
& cotinus, cujus Aoris roſacei pentapetali piſtillum abit in bac
cam unicapſularem monoſpermam in ramulis in capillamenta
villofa deſinentibus; Linnæo uci Rhus eſt pentandria trigynia,
calyce 5 partito & oleaſter chamælea f.mezereum frutex mono- &
tricoccus datur bohemica, cujus cordex albicans nitet, folia alba
veſtiuntur lanugine, ad quorum peciolos fragrantes in Majo prod
eunt floresargenteæ albedinis , & ex his baccæ albă , puramini
bus ftriatis præditze, ut parvæ olivæ . Plinius narrat L. 18. 6.12.
' maximam oleam in Bætica effe, in Africa milianas vocari a pon.
dere olei, quod ferunt annuo proventu . Plura alia de olea in
Plinio & Columella quærancur.

8. 734
De Sapindo, Sapindus vel Saponaria arbor, der Seiffenbaum , exotica eft,
Seiffbaum .
e calyce 4phyllo profert florem tetraperalum plerumque , cu
jus corolla octandria trigynia Linnæo eſt, e cujus piftillo na
fcitur drupa ſphærica pulpoſa, - includens nucleum ſphæricum ;
Linneo autem autore 3 illi ſunt capſulæ , globofæ connexæ , in .
fatæ . Naſcicur arbor in Braſilia & infulis Aurillis , du
plici facie , altera ferente prunum flavum ſolicæ magnitudinis,
qui racematim dependent & indole ſaponaria gauder, ob quam
pomum faponarium , der Seiffapfel, vocatur ; altera radice

gau
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 743

gaudet ſaponaria alba mollique , quæ in uſu priori præfertur,

quia non corrodit lintea , ut illa drupa.
Nullus dubito, plures dari drupas exoticas, fed nobis ignotas,
auc non niſi perparum notas. Sinenſem Neubofius memorat,

que appellatur arbor ſebacea, der Talgbaum , & niſi ipſa eſt
ſaponaria, falcem ei eft fimilis admodum . Pyrum enim ple

risque notis refert, vel ceraſum , cujus flores pariunt velut

cerala noſtra nigra , intus alba , dum cutis matura dehiſcit.
Que dum coquuntur, diffuunt in pinguedinem , & ſebum
polt refrigerationem exhibet, unde parantur candelæ egregiæ .,
Includit drupa nucleum pinguem & fimilem olivæ , e quo
oleum exprimitur. Folia autem ſaginare oves & vaccas per
hibentur. Eſt mihi alia drupa exotica, quam deſcripſi in beb

donadal. obſervat. Gedun , 1758. quæ ab omnibus adhuç no .

tis prorſus differt, figura elliptica compreſſa, enormi magnis
tudine, cæterisque notis. Forſan drupa pulvinaris, aut lingualis,
vel gloffocaryon dicatur tantifper, donec veriora innoteſcant,
Veriſimile fit, catenam rerum mundanarum multo his plura
continere, pofterorum induſtriæ reſervata.
g. 735 .
Ulterius pertinet ad arbores fore monopetalo , quorum Abovai,Gua
piſtillum abic in drupam Abovai arbor inſularum americanarum , jacana &
cujus flos infundibuliformis multifidus flavus, qui Linnæo eft ftyrax.
e pentandriis monogyniis corollæ lobis oblique flexis drupa
i ſpermam , parit fere pyriformem fructum carnofum , olliculo
fuerus fere trigono . De ilice aquifolia vid . not. 9.700 . cujus
flos plerumque rotatus, & bacca mollis olliculis hinc gibbis,
inde planis færa eſt. Guajacana arbor juglandi par inſulæ
S. Dominici &c. Indiæ occidentalis , lignum ſiſtic grave &
prædurum , extus ejus albedo flaveſcit intus refinofum nigri,
cat ,aromaticum ſpargens odorem , præbens faporem acriter
acerbum , cujus & corticis vis laudatur adverſus luem vene
Bbb bb 2 ream .
 744 PHYSICA PART. III. SECT. II . CAP . IV.

ream . Flos ipfi eſt campaniformis, calyx sfidus , petala 5 ,

calyci inſerta, unde prodit drupa ſubrotunda multicapſularis,
feminibus færa. Conf. S. 550. Plane alias Guajacanas refert
Rajus f. 1574. Patavinam & 1918. virginianam . Styrax arbor
cydoniæ fimilis , foliis minoribus fubrotundis , mollioribus ,
ſubrus canis, flore albo fere aurantio monopetalo, calyce s fido
infra germen , drupa parva unius loculi 2 ſperma, extus colo
ris ſubcani, oſliculo fubflavo.Gummi ſtyracis in re pharma
ceurica uſui eſt.

Guajacana qua fexum florum aſſumit Linnæus arborem toluiferam ,

cujus balſamum de Tolu aurei coloris celebratur ob dulcem
ſaporem odoremque jaſmino fimilem & vini fanandi opobal
ſamo parem , dum ci locum dat primum in claffe decandria
monogynia , non tamen ea , cujus ut Guajaci ſtamina decli
nato , fed ereéto gaudent , calyce s dentato campanulato peta
lis 5 , infino maximo obverſe cordato, ftilo nullo. Norat
autem balſamum fuccum fuaveolentem vifcidum e cortice læſo

ortum aromaticum recreantem fanantemque vulnera & c. Cu•

jusmodi eſt opobalſamum fruticis fyriaci , Perilanum lentilci,
album , copaive americanæ balſamum contra gonorrhæam uſi
tatum.

§ . 736. a.
De fico son Ficus femina ordinaria , der Feigenbaum , pyri magni
ficu , capri. tudinem & fructum æmulatur vincitque. Arbor manet in.
fico 8C fra mediocrem altitudinem 9 circiter pedum craſſitiem brachii
alit corticem tenuem ex albidum plenum , fucco laéteſcenti
acris rodentis & amari faporis ; folia cordata ampla ſinuofa, &
s lobis majoribus ſeparata; lignum leve, album & porofum ;
florem apetalum ex ala foliorum cum calyce in fructum ab.
eunte conjunctum , feu Linnæi verbis receptaculum maſculi
commune lanceolato connivens , calycem s partitum , corol
lam nullam , ſtamina 3 ; femineum fimiliter compararum ,

ſtilo
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 745

ſtilo bifido ſemine uno . Fobrenio docente flos in fructus ca.

vitate naſcitur ex involucro femen complectente, fructus
autem coronatus mollis , carnofus , feffilis , ut plurimum tur
binarus . Quare vereres illi nullum florem tribuunt, fed prod .
euntes ex arbore velut verrucas in ficus abire ajunt. Pulpa
prædulcis , intus plena eſt granis innumeris feininalibus flavis
velut lapideis, uti fragorum granula , quæ Galeno dicuntur
xeyçaudes. Ficus immaturi græcis anos, latinis groſſuli dein
& marium ceu gallæ groſſi, maturi , cum !!, ficcati carica di.
cuntur. Criann Linnæus pro papaja lumit V.G. ſeq.
Sycomorus foliis cordatis gaudens, mero fimilis fructus
e trunco protrudit, absque granulis & mori indolem redolen.
tes. Fertur is terque quaterque quotannis novos ficus præbere.
Caprificus, sgiveos cujus folia & fruétus a capris expetun
tur, eſt generis maſculini, ( Vid . Linnæi difp.de ficu N.2.in Ame
nitat. academ .), & ſilveſtris, cujus pollinem plenæ transportantur
ad femineos fiores. Hinc quod ipfa non habet, Plinio ludente,
L. 15.6.19. aliis tribuit. Parit enim culices , qui fraudati ali.
mento in matre & cognatam volant , morſuque ficorum cre .
bro , h e avidiore paſtu aperientes ora earum , lacteum hu .
morem , infanciam pomi abfumunt, ut matureſcar. Ideo fi
cetis caprificus præmittitur ad rationem venti , ut flacus evo .
lantes in ficus ferat. Inde repertum , ut illatæ quoque aliunde
& inter fe colligatæ injicerentur fico. Quod Columella & Pix
ladius explicant caprificandas eſſe ficos circa folftitium ſuſpen
dendo ficulneis arboribus caprificos , vel groſſos , lino velut
ſerta pertufos, vel abrotani virgain , vel callum ulmeorum fo.
liorum , vel truncum arboris, qua furget, effe ſcarificandum.
Plinius rcfert in macro folo & aquilonio fponte areſcere capri.
ficos, rimisque & muito polvere frequenti viæ appoſiras fic
cari, ut fuccus lactis nimius abforbeatur, quæ rario caprifica
tione hoc præſter, ne decidant abſumto tenero humore .
Bbbbb 3 Malta
745 PHYSICÆ PART . 111. SECT . 11. CAP . IV.

Multa de fico narrat Plinius L. XV . c. 18. toto 29. ejus genera

innuens , in quibus funt , quarum materia eſt valida, lenta
fine la &te, precoces, ſerotinæ , purpureæ , nigræ, biferæ &
triferæ, & c. . Ficus mediocris pyri excus rubentis aut virentis
formam & magnitudinem fortiuntur, quanquam dantur & in
tus colore roſeo præditi. Foliorum avulſorum petioli etiam
laéteum emittunt ſuccuin . Ficuum haud raro tanta nafcitur copia ,
ut una frons major reſecta, ducentas intra 4 vel s dies in
aëre matureſcentes exhibuerit Zamalenſis inſulæ ficus ad fpi
thamæ alibi ad pedis longitudinem , & folia ad brachii longi .
tudinein excreſcere feruntur. Sed majores non ſunt ejusdem

præſtantiæ & dulcedinis ac minores ufiratioresque caricæ . Soli.

nus autor eſt, indicas dari ficos trunco 60 paſſus, ramorum
clypeis & umbra vel ad 2 ſtadia æquantes. Hæc ficus in
gens foliis mali cotonei ſimilibus, præalta, craſſa & ampla, era :
mis fundere fertur fibras, Ranken , aurei coloris in terram de .
{ pendentes , ibi radices agentes, & fenfim inæquales matri arbores
adoleſventes, denuo ſimiliter foboleſcentes, ut filva ampla & denſa
ex una arbore orta obtineatur. Folia appetuntur ab Elephantis, fi
cus minoris generis intus fanguinei dulcesque funt, non tamen
æque grati & exco &ti fub foliorum umbra , ac uſitatiores. E cortice
ejus parantur veftes. Sinenſem a ſe viſam delineat ac defcribit
Neuhoff, milliare italicum implentem , fub qua 3000 hominum
ſtare potuerint, mairem craffiorem fieri, quam ut 3 hominum
complexu comprehendatur.
Dantur & aliæ ficus indicæ fpinoſa, quæ opuntia vocatur major
Tuna , (Stachelfeigen trauch), cujus fruticis fpinofa folia cral
firie pollicem , pedem longitudine , femiffem latitudine exce
dere, tandem rotunda fieri & in lignum fpinofum abire ferun.
tur.
Flore regulari polypetalo rofaceo, flavo aut incarnato
ſuccoſo pereunce, & cunc e calyce oritur ficus dum maturus eſt

intus & extus adeo ruber, ùt edentium lotium ſanguineo co

lore
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 747

lore inficiat, non fine ignorantium terrore . Ficus in extremo

folii natus eſt carnofus, umbilicatus, feminibus annulatis , ple .

nus præduris, & coriandri femen adæquantibus, refertis ſucco
dulci fanguineo. I'ropagatur per folium , dimidio terræ in
firum , quod alia fupra ſe parit brevi tempore & ad 9 pedes
aſſurgit. Minores fructus lente minora femina præbent, &

pariter foliis propagantur,

In citara Linnai Diſput. multa alia de ficu notantur, quæ ibi le
gantur. Hic tantum fequentia addemus , a communibus ficu
bus differre caétum . f. ficum indicam, mefembrianthemum , f.

ficum Hottentortum , caricam, f. ficum peruvianam, muſam ,

f. ficum racemoſum , & ficum uniferam indicam maximam ,
fructu piſi magnitudine , fanguineo ſ. ribeſio . Affinitatem
haber dorſteniæ , -urticæ, mori & parietariæ. ' Calyx ejus abit
in receptaculum carnofum femina includens. Alia individua

ficuum funt feminæ, fructiferæ , alia mares groſſos cum ſta

minibus parientes, alia androgyna , forſan & hermaphrodita.
Caprificus in Chio infula eſt trifera ſucceſſive: Groſfyforni
tes, in Auguſto, cratitires in Septembri; & ornus in Majo ſe
quenti.
Notanda hic , ficus Glveſtris, f. Cenchramidea arbor faxis adnaſcens

obrotundo pingui folio, fructu pyriformi , in plurimas capſu

las , granula ficulnea ; ſtilo columnari o &togono præduro ad
hærentia continentes, diviſo, balſamum fundens ( der Balſam
Baum) . In bahamenfi inſula & paflim alibi in America , foret
menſe Junio flore amplo hexaperalo albido purpura varie
gato, e cujus medio prodit fru &tus pæne fphæricus, inftar'pyri
mediocris. A pediculo ad coronam ejus o&to adfcendunt ftriæ
velut meridianæ, ubi ſub maturitatem dehiſcit excludens ſe
mina mucilaginoſa ſcarlatina , in cavitate octogoni velut cor
dis. Creſcit quoque in arboribus ut vifcum , ab avibus illud
modo difpergentibus modo cacantibus. Unde deficiente nutri
mento
 748 PHYSICÆ PART. 111 . sect . 11. CAP. IV.

mento decidant in terram , qua vegetantur radices agendo.

Reſina ejus medetur cquorum ulceribus , & ſebi loco adhibe.
tur in navibus quoque. Vid. Philof. Transas. Vol. 44.
p. 606. feq. & Comment. Acad . Scient. Parif. 1751.p. 324. ubi
comacai dicitur , & la &teſcens.

§ . 736.b.

De melonife Dantur & arbores Melonifere, quæ pro ficuum fpecie ha

ris papajis. bentur, fructu peponis magnitudinegaudentes. Nominantur
ab aliis pepones arboreſcent es , ab aliis nominibus peregrinis
Mamære rarius plerunque papaja ; anglis Papa trees , Piso
faior . Ejus radix recta in terram deſcendens cortice & carne al

bicante pingui haud lignola faporis odorisque oleofi & ingrati

eſſe perhibetur. Caudex affurgit ad viginti & plures pedes, cir
citer pedem craſſus, cortice levi & juglandis æmulo, in fum
mirate autem , ubi folia circumſtant, ſubrufus & denſus. Fo.
liis funt perioli rotundi cavi rufeſcentes far craſſi 1 - 2 pedes
in longitudine, unus pes in latitudine , ' in ambitu orbiculari 6
vel 7 lacinia anterius cuſpidatæ , fepties retro inciſæ , tenues
mollesque textura . Flores gaudent petiolis tenuioribus tres
ſpithamas longis , in medio tubulo pertulis , ex alis foliorum
ortis ; ſuntque albicantes , multi conferti odoris grati , peta
lis oblonge rotundis in formam ſtella compofitis , calyce parvo
areto & e viridi fuſco : in eis mcdio ſtant ſtamina X brevilli .

ma , ad unguiculos peralorum duplici ſerie affixa apicibus tori

dem oblongis pallide Navis inſignes Linnæus papajam reponit
inter diæcias de:andrias, cujus floris maſculi calyx vix ullus ,
corolla sfida infundibuliforma , filamenta in tubo alterna bre
viora , feminei calyx s dentarus , corolla 5 perala , ſtigmata 5,
bacca polyfperma, carnofa meloniformis, ſemina ftriata .
Rajo & Marggravio dicitur forere toto anno , nafci in locis are.
noſis . Flores feminci gladioli magnitudine & figura, Aavi

odo
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 749

odoris jucundiſſimi, foramine in medio ovali, quod nucleum

pruni caperet. Calycis s brevia foliola fructum inferius com
plectuntur; pecalis delapfis, qui fru &tus caudici adnati mam .
mas referunt, & magnitudinem mali cotonei, aut vulgaris
melonis figuram adipiſcuntur, & maturi ex viridi flavent, im .
maturi inciſi lac exſudant, caro matura flaver inftar melonis.
Interior cavitas in fungofa carne ſemina offert in 5 ſeries dif
poſita ' 120 - 130. aut plura , ovalis figuræ molis corian
dri , ſuperius rugoſa & afpera ex has fuſca, nucleo incus albo,
fingula involuca in membrana albicante , nitente pellucida, de.
trahenda ſi femina debent conſervari. Sapore prope accedunt
ad naſturtium aquaticum ; pulpa autem colore & fapore ad
melones. Arbor toro anno cernitur fru &tibus onuſta, & ex

quolibet femine annno ſpatio habetur fimilis arbor fructifera ;

nulla autem durat ultra s annos. Raro reperitur habens plu
res uno ramos , & plerumque ramo carent, ſuntque eo fpecio.
fiores. Nigritarum cucurbitifera ficus item papaya eſſe vi
derur. apparent
In cortice hujus fru & tus vix ftriæ appa rent ; caro in
terdum faruro aurantio colore fuperbit. Semen recens nigre

fuit, dein ad dilutum caſtaneum redit. Fruétus aut crudi co

medunrur , aut faccharo conditi.

f. 737

Arbor campechin , der Campechebaum , Linnæo non hæma. Arbor cam

toxylon vel Panlapan , non' amomum , eſt genus acaciæ acu . pachia.
leatæ fatis craſſæ , cujus ramorum cortex lævis primo albicat,
& fpinis horret , dein autem in trunco nigricat rugoſus & pa
rum vel vix aculeatus ; folia coluteæ aſſimilantur alterna. Li.
gnum recentius eſt album , vetuſtius & intimius medullare ob
fcure ruber, & colore eximie rubro alia corpora tingit, ut
tinctoribus utilillimum ſit. Diu jam reſectum violaceo colore
nigricat, dictum Blauboltz , & aquam in acramentum ſcripto
(Wolfii Phyſ . Tom . III.) Сcc cc rium
 750 PHYSICA PĀRT, INI. SECT. IL. CAP. IV.

rium vertit. Quædam arbores 5 vel 6 pedes circuitu æquant,

& tam compactum & grave lignum habent, ut pulvere pyrio
fint disjiciendæ , unde & reliquus ligni' uſus in ceconomia lie
quet. Florum ejus racemi la &tei a Linnæo referuntur ad claf.

fem decandriam monogyniam , calyce sfido , lacinia ima cati

nata. Certe fruétus ejus non eft bacca, brevis petioli pili
magnitudine, ſubnigra, dum ficcata eft , duo vel z femina ad

fe invicem adjacentia continens faporis aromatici, vel quaſi pi

voca
per odoratum jamaicum , engliſch Gemürtz, Halbpfeffer,
tur, ſed filiqua latillima. A quo differt Diofcoridis ramoſum ,
cujus ſemina purpurea pedunculo ceu agglutinata funt, & car
damomo æquiparantur.
Comparatur hic fruétus cum amomo Plinii, etfi ille amomi uvant
In
vitis Indiæ labruſcæ ita dubitanter vocat , L. XII.C.13.
pharmacopolis amomum racemolum ufurpatur, & piper odo
ratum jamaicenfe. - Nomen notat quoddam irreprehenfibile vel
fincerum , & uſurpatur quoque in compoſitis cinnamomo & car.
damomo . Si lignum braſilianum non eft idem , falcem illi af
fine eſt dicendum & ignobilius.
Adjungo huic aliam arborem americanam , quæ Plumiero dicitur
Ximenia , & tam ſpinoſis foliis folitariis , villoſo fruétu luteo,
flore monopecalo campanulato 3 partito ; quam foliis qua
ternis verticillatis, fructa cum prioreconveniente. Hæcarbor
dicitur odorata & guſtu acris , e qua fuit gummi arugnary
viribus tacamahacæ vehementioribus.

§. 738.

De campho Caphura ſ. camphorifera arbor eſt Japonica , Cus (noqui?

rifera Indis dicta , ſilveſtris , emergens in crallītiem á duobus viris

vix complectendam . Minores vero præftantiores cenſentur

& æque ac majores firmo admodum ligno gaudent, e quo ar
maria pulchra & ædes fabricantur . Folia ipfis funt perennia
anguſtio
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 750

anguſtioribus laurignis & perſicis fimilia , oppofita fibi invi.

cem ; fores hexapetali regulares , pariunt parvas glandes,
quernis fimiles , quibus ineſt nucleus bifidus, Jacobo Breynio,
teſte. Ex hujus arboris cortice ligno & radice minutim con .
cilis 48. hcris excoquunt ruſtici camphoram rudem ;, melior
obtinerur incilione radicis & vetuſtæ arboris Kus, & deinde

filiatione Venetorum & Belgarum rectius ſublimatur' defæca.

turque , cujus egregius uſus medicis eſt acceprus. Modum
enchireſeos arcanis Pomettus edocet, quo tam alba & pellucida
& vokacilis evadit , ut in fervido pane penitus liquetur ; ' &
probe includenda fit velicis , aliisque oleoſis, uti ſemini lini,
piperi & c.
: Linnæi camphoroſma, inter tetrandrias monogynias tetraperalas
incompletas reponitur, calyce urceolato , dentibus 2 oppofi
tis alternisque minimis , capſula i ſperma. Quam ab odore
camphoræ diétum a fe eſſe monet in Philos. botan . cum Tur .
neforto camphorata dicatur. Sed hæc potius eſt herba hirſuta,
odorem camphoræ fpirans , foribus albis faſcicularis , non
arbor noſtra, quæ falvolatile oleofum fortiſſimum præbet, &
fragrantiſſimum , faporis acris, facile inflammandum & fu
mum edens nigerrimum , quod promte folvitur in fpiritu vini
re &tificaro, & oleo quocunque.
.

§. 739 .

Indis . Tſhinka, Javanis Chamke , De carya .

Arbor, caryophyllifera,
Moluccis Chumke , noftris der Wirtznägeleinbaum , diéta, pbyllifera.
pomiferis noftris malis ramoſis, vel prunis fertur magnicu .
dine ligno ipfi buxo adæquari , foliis oppoſitis aut & faſcicu
latis lauro & perſicæ malo , peciolis longioribus, flore ceraſo ,
poſt albedinem vireſcente, dum calyx in fructum abit , tandem
rufeſcentem . Qui flos, fi pluvia corrumpitur , alius fomento
ſolis renaſcitur tam copiofe, ut in frondium extremis novel 20
Сcc cc 2 in fa
 75 % PHYSICB PART. III. SECT. II. CAP. IV.

in fafciculo contineantur & tertio vel feptimo quoque anno

fertiliori cæteris in majori arbore vel bis 625. libræ obtinean .
tur , Linnæus flori locum dedit inter polyandryos monogy
nios ſtilo elongato , tribuitque corollæ 4 petala , in calyce
4phyllo duplicato, unde oritur bacca fub calyce monoſperma.
Noſtri caryophylli aromatici, arabibus karunfelclavis quodam
modo fimiles , ideoque Nägelein, Nelken , feu Würtznelken
dicti , non ſunt fructus monopyreni, ſed flos nondum aper
tus cum primordio fructus, arefacti ex fuſco nigri , odoris &
faporis aromatici fortis . Quæ vis ne matureſcendo , ut fieri
multum debilitetur aut fere pereat, immaturi fores fructusque
decutiuntur a medio Septembri usque ad Februarium muria
1 macerantur, & fole ficcati dein fumo indurantur, ut nigricent, &
acu punéti oleum prodant, item a petiolis eorumque feftucis, vul.
go fuftis & capelletis, 'ſeparantur. Ubi hæ arbores creſcunt, ni.
hil graminis dicitur provenire, quia omnem abforbent humo.
rem . Belgæ , ut eorum monopolio fructuoliſſimo gaudeant,
eradicarunt arbores inſulæ ternatenſis , ubi copiofiffimæ erant,
Amboinæ eas colentes proindemnicate regi ejus quotannis
pendentes 12600 chaleros, & reſiduos ementes fixo pretio,
quos longe carius vendunt inter ipfosmet indos. Arbores
fponte ſe per ſemina ſua , uti quercus, propagant, ab octavo
ætatis anno in centeſimum usque fructiferæ . Quando fructus

maturuerunt, appellantur anthophylli , Mutternägelein , vel

matres fructuum , aut caryophylla majora , quia funt multo
cralliora, nigriora & ſub cortice fubduro nucleum oblongum
fufcum aromaticum , extremo digiti auricularis articulo æqua
lia aut & majora. Sunt & folia , gummi & ſurculi medicis
in ufu .

Nomen Græcum caryophylli naćti funt , & quadam foliorum

cum foliis juglandis ſimilitudine, unde corrupta funt alia no
mina gariofili, gerofle, carumfel & c . Cæterum ab hac ar
arbore
 3
.

DENDROLOGIA SPECIALIS. 753

arbore multum differunt ejusdem nominis herbæ & flores &

caryophyllus plinianus, piperi ſimilis fru & tus ftriatus coloris
citrei vel rubeſcentis, faporis aromatici, non multum diverſi
a noſtris, quem nonnulli arbori negundo aflignant, quæ ara .
bibus Bache dicitur, & gaudere foliis falignis tomentofis, ſer
ratis, foribus roſmarini, bacca piperi ſimili, fed multo vi
debiliori Neubofius refert. Indos antequam vendant , eos
apponere vicinæ aquæ , qua per vapores attracta tanto plus
ponderent & ,carius vendantur.

Merito hic injicienda videtur malabathri a Dioſcoride & Plinio

memorati, quod plerumque folium indum, das indianiſche Blatt,
vocatur . Plinius L. XII. 6.26. duorum meminit generum ,

fcribens : dat Malabathrum Syria , arborem folio convo .

luto, arido , ex quo exprimitur oleum ad unguenta. Ferti .
lior eft ejusdem Ægyptus. Laudatior tamen ex India venit.

In paludibus ibi gigni tradunt ( quos fecutus eſt Diofcorides

L. I. 6.11.) in paludibus lentis modo, odoratius croco nigricans,
ſcabrumque. Sapor ejus nardo ſimilis effe debet
ſub lingua ; odor vero in vino fubfervefacti antecedit alios.
Monet Matthiolus non deeffe, qui ejus loco calliæ odoratz vel
cinnamomi folia fuppedirent, quæ eſſe caryophylli exiſtimac
Braſavolus; alii Tembuli Nigricarum , cujus mentionem in
jecit Avicenna . Garcias vero teftatur , folia eſſe longa, lata
& craſſa, quæ fecundum longitudinem tres coſtæ a petiolo
ortæ pervadant, ubi acuminata fiunt, odore fuavi, ſaporeque
aromatico varios medicis ufus præbent. An vero canella ma
labaricæ folia ideo habenda fint, aliis definiendum relinquo,
qui illa & arbores penitius infpiciendi opportunitate gandent.
Fab. Columna illud ac eo differre ftatuit, quia in medio eft la
tius , nec petiolum æque aromaticum . Sunt, quiarborem ci
tro fimilem baccas ejus ovales rubidas , piſi diametro,
Сcc cc 3 : addr
 754 FHYSICA PART. III, SECT. II. CAP . IV.

ad dimidium calyci fuſco duro rugoſo incluſas acriter aroma

sicas dicunt. Plerique caſliæ ligneæ vindicant folia hæc Mala
bariæ peculiaria , ubi bachrum nocat folium , u totum nomen
fonet folium malabaricum .

. 740 .
De klare, Ulmus græcis 67€18% , noftris Ulmbanın vel Rübſter,
nonnullis Ilm , aut Effen , eſt arbor fac magna & ramoſa, cor
tice craſlo afpero & fillo, foliis lacis alternis ſerratis , uti in
pyro, fed longioribus , ligno firmo, venis criſpis. & undula
tis grato , & loco oleæ ulitato ad alia tabellis lamellisve ve .

ſtienda, floribus monoperalis rubris campaniformibus, quos

Linneus accenſet pentandriis digyniis monoſpermis, bacca ex
fucca membranacea compreſſa ; vel Fobrenii verbis , cujus pi .
ftillum abit in fructum membranaceum cordiformem , in cu
jas meditullio eft capſula pyriformis membranacea , femine
albo ejusdem formæ fæta . Preleam Linnæus ab ulmo ſegre.
gat, ut fecrandriam monogyniam tetrapetalam , fructu in mem
brana ſubrotunda monoſpermo. Diſtingui folet in campe
ſtrem & montanam , quibus Plinius addic ingentem atriniam
& filveſtrem ligni, foliorum ſtructura parum differentes &
magnitudine. Foliis adnaſcicur gummi & nodulus, in quo ver
mes nidulantur. Lignum aliis eft albidius, aliis rufeſcens, &
firmitatis cauſa plurimis utenfilibus adhibetur. Seminibus de

lectantur gallinæ & pingueſcunt. Veſiculæ foliis adnatæ inter

dum pugni molem ſortiuntur; plenæ vermiculis in parvas
muſcas abeuntibus, quæ dicuntur cripes.
Hæc arbor in re carpentaria eſ ufitatiſſima, ubi haberi poteſt.
Hale & Du Puy Demportes 5 ejus diſtinguunt ſpecies, ut bel.
gicam , anglicam , vulgarem &c. foliorum aſperitate, glabri.
cie, amplitudine & anguſtia , folo propagatione & vegetatione
cardiori aut citiori differentes in folo fertili, uti in Comitatu
Oxonienli ulmus excreviſſe fertur in diametrum 18 pedum

prope
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 755

prope terram . Putari amat , ne rami nimii obfint incre

mearis inteinis , transplantatio autem incrementis adver

farur .

8. 745 .

Acer aquam ftillans utbecula , græcis cevdeep.vos, Aborn, De acere .

Plinio autore, tiliæ fere amplitudinis, cujus lignum in laminas

fecatur, & operum elegantia ac ſubtilitate cedro'fuppar vel fe
cundum . L. XVI.c.15. ubi fic pergit : plura ejus genera, al

bum , quod præcipui candoris, vocatur gallicum

alterum genus criſpo macularum difcurfu , qui cum excellen
tior fuit a fimilitudine caudæ pavonum nomen accepit.
E viliori genere craflivenium vocatur. Græci ſitu diſcernunt ;

campeſtre enim eſle candidam nec criſpum , quod ya.ɛrov vo

cant ; montanum voco criſpius duriusque ad lautiora ope .
ra tertium carpinum proprii potius eft generis.
· Cortex ejus durior eſt tiliaceo ; folia fere tribus laciniis
aut quinque inciſa ſunt profundius quam alibi ; flores ex
Linnæi placitis ſunt in claſſe octandria monogynia , & calyce
sfido , petalis s æqualibus Aavis , capſulis 2 membranaceis
compreſſis monoſpermis gaudent, piſtillo fcilicet in fructum
alis membranaceis f. foliofis abeunte. Ob ligni acerni na
turam uſus ei economici fimiles funt ulmeis g . 740 . Lau .

dacur 'acer faccbarimum Penſilvaniæ , le cujus foliis faccha

rum excoquitur; irem alterum penſilvaniacum folio zfido
dentato, floribus racemoſis: & virginium , negundo foliis
fraxineis .

Acer virginianum rubrun liquidambar vocatur eftque ftyrax

Jaceris folio , & liquidambram , h . e. oleum terebinthino
venero ſimile, ex flavo rubefcens & odore atque fapore fto
saci reſpondens, perrarum fundit. Quibusdam acer Ger
maniæ dicitur quoque Lienbaum , an 4 γλεινον, dum aliis
Leine
 756 PHYSICA PART . 111. SECT . 11. CAP. IV .

Leis . vel Lönbaum nuncupatur. E radice criſpa fiunt.

cochlearia & c.

. 742 .
Arlores Ali Int: r arbores ( & frutices ), quarum piſtillum tranfit in fi.
quas fortno liquam , dantur, quarum filiqua aut eft membranacea, mollis
tes, & curva, aut dura & plana, aut teres & in loculamenta diviſa,
aut duplicata , quarum alia aliam includit. Nominantur

autem ſenna, poinciana , callia & tamarindus. Quibus addi

poteſt fpiræa filiculas pariens congregatas. Quia vero fenna,

poinciana & fpiræa cancum ſunt frutices , hic nobis reſtant
excutiendæ caília & tamarindus.

ſ. 743.

De caſſia fi. Caſſia fiſtula, lignea vel filiquoſa, aut purgans ( 2.45514
ftulari, ca- sugiyywdns) Röbrcaſſien , Schotenbaum , naſcicur in arboribus
tarctica . præaltis Indiæ utriusque, ſimilibus perficæ malo & amygda.

lis, cortice cinereo & faporis adſtringentis, ligno interiori

duro & nigro ad corticem flavo ; foliis longis & anguftis,
quotannis arida tempeſtate deciduis; foribus faſcicularis co
loris aurei , pentapetalis fragrantibus jucunde præſertim
mane, vel Linnæi verbis , calyce sphyllo , pecalis s , an.
theris 3 ſupremis fterilibus , infimis tribus roſtracis, in
claſſe decandria monogynia Itaminibus declinatis, e quibus
prodeunt pericarpia lignea in ftatu maturo nigra cereria ple
rumque cylindrica rarius compreſſa, quæ Giliquæ dicuntur,
cornuum ſpeciem præbentes , intus per diſſepimenta trans
verſa itidem lignea nigraque in complura loculamenta diviſa,
repleca ſucco I. pulte tenaci nigricante ſubdulci velut me
dulla , qua circumdatur ſemen cordiforme compreſſum , piſi
latitudine, membrana flava fubrubra inclufum . Americana
filiqua major & longior, ſed debilior & vix purgans , præ
ſertim
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 757

• ſertim braſiliana aliquot pedes longa inſtar pugni craſla evadit ;

minor & efficacior orientalis, ut ægypriaca brachium aut pe
dum longitudine, & pollicem diametro æquans, ſæpe nonni
hil ut cornu incurvata . Quia pultis vis purgandi ſat vehe
mens & flatus, doloresque crear , cemperanda eft prudenter,
ne noceat, uti vel beſtiæ ea veſcentes, uti boves indorum,
carne ſua comeſta dyfenteriam hominum crearunt. De aliis
ejus uſibus medici conſulantur.
Noramus in hac filiqua peculiarem loculamentorum concamera
tionem & dillepimenta transverſa, fapienti fabrica ita condi
tam , ut arête inter ſe pro feminis magnitudine & incremento
ex alimento, usque in ſtarum vegetationis fuffecturo, conne
tantur, ideoque ingentem ſeminum copiam , v. c. intra pedis
longicudinem 60 , compleétantur. Superflua "pars aliarum
reruin nutritioni infervit, uti pulpa & femina fruétuum reliquo .
rum. Melius arbor diceretur cornigera f. cornicularia .

S. 744.

Differt ab hạc căſſin cinnamomen, ceylanenſis, Zimmt. De cinnamo

vel Canelcallien , quæ eſt arbor tilir, aut oleæ magnitudinem 1nea.
aſſequens, ramola , perennibus binis in quovis peciolo, foliis
citreis figura, colore laurignis conformibus caryophyllos red
olentibus, & ternis per longitudinem coſtis ut plantaginis
flore albo aliis purpureo , parvo ſtellari hexapetalo , unde ori
tur bacca rotunda nicente nigra , magnitudine olivæ , vel oleofa
glans parva beftiis grata. Cortex ejus duplex eſt , interior &
4 exterior , quorum ille cannula vel cannella, lateritii rubeſcen .
tis coloris , odorata & aromatica valde eft ; hic autem crallior
non cannella alba , coſto vero fimilis, dicatur. Decorticantur

rami triennes & quadriennes, quando menſe Martio & Au

guſto humore turgent , & in fiftulam convolvitur ficcando.
Multiplex cinnamomi uſus in re medica & economica coquis,
Ddd dd immo
(Wolfii Phyſ. Tom . III.)
 75-8 PHYSICE PART. 111. SECT. II. CAP . IV.

immo lippis notus eſt conſoribusque. E radice azboris para.

tur quoque aqua camphorata.
Linnæus glandulas in periolo caſſiæ refert inter notas ejus effen
tiales , & plures illi fpecies tribuit, quas non enarrat, nec no
minibus diſcernir, vel notis differentibus, quibus dignofcan.
tur . Dum florent hæ arbores aur filvæ per 100 milliaria in
maria odorem diffundere perhibentur, vento fecundo, & mi
lites , qui vigilias agunt, dum cortex deglubitur , fere omnes
ægrotare incipiant. Adhibebatur cinnamomum præſtantius
ad oleum unétionis fanétum Exod . XX.X. 23. cæterum cinna.
momum album differt a vulgari , & a cortice Winterano, quem
eques anglus, Wilh . Winterus in Angliam retulit , & coſto
vero , Nafcitur enim cortex Winteri in arbore magellanica,
quæ Fimpi dicitur , lauri folio gauder odorato, cortice acri,
qui ab externo remotus dimidiam tantum craffiriem habet
coſti veri , f. ventricoſi ſpongioli, in callia lignea jamaicenfi
oriundi , cujus flos purpureus parvam parit glar dem ſ. bac
com . Pauca, nec accurata , decinnamómo & caffia narrat Pli
nius XII.C 19.

§. 745 .
De curyo
Caffia caryophyliata, Nelkenzimmet, Braſiliar.a fimilis cæ .
pbyllata tera Ceylanenfi , præter odorem , naſcicur in myrto arborea
amomifera , americana , cujus folia laarignis reſpondent , fed acuminatis , fio
res autem producunt baccas nigras aromaticas , pipere majo
res, odore caryophyllis fimiles , quibus infurt duo grana reni.
formia , velut grana abel-moſchi. Prodirur & nux caryophyl
re
lara arboris Ravendfu , cujus fruétus badio gallarum magnitu
dinem adipiſcitur in Madagaſcar. N'eubofius nullain facit mentio
nem hujus diverſit atis & conv enie ntiæ cuin catlia , fortallis
quia in Chinenfi regno illa non ipli occurrit , aut non fatis mani.
feſta eſt, & arborum habitus fere idem eft. Cinereum cor
ricem
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 759

ticem tenuem dicit & lapidum , nec niſi in ftatu viridi ab in .

feriori ſeparabilem , utiumque corticem tertio demum anno
renaſci.

S. 746 .

Calliz aniſata cortex eſt aniſi fapore & vi præditus , affer . De aniſo fel.
lato.
turque e Malabaria & Sumatra , Quæ non immerito cenſetur
eſſe arboris , aniſum Relarum procreantis, quæ Badiana voca
tur a Rullis, Zingi in Philippinis inſulis & evonymo fimilis eſſe
fertur , præter quam quod aniſum ſpirat , & nuculas in capſu
lis propa ligacis ad ite !le
formam congeſtis profert. Dicitur
quoque aniſum chinenle, & Siberiæ , & canadenſe, item fæ .
niculum rutricum , noftris Sternanis. Capſula ſtellata pollicem
circiter diametro æquat, & pollicis cralla, colore cinnameo
radii e communi centro prodeunt, 4 – 8 , ſub quo centro da
tur petiolus ceu mali , & flos totuplex , quotuplices funt radii
feu capſulæ, in quarum fecunda qualibet ſemen habecur len
ticulare, fed oblongum in nitente capſula fragili. Ma.
ſticatur hoc aniſum faporis & odoris cauſa , inditur quoque
mullo, decocto theæ & coffeæ , ob ſalubres vires aro
maticas.

Calliæ a Turneforto accenfetur Senna Ægyptia , quia flores & fi

liquæ ex parte fimiles, folia funt illi ut myrto acuta oppofita, +

fos pallide Aayus venis rubidis papilionaceus hexa. vel pentape

talus & legume i valde incurvarum . Italicæ vero fennæ folia
ſunt breviora minori vi purgandi prædita, quam alexandrina .
Vide infra coluteam .

. 747

Tamarindus habetur pro palma ſilveſtri indica, ſeu acacia in . De Tama.

dicæ orientalis in Arabiæ felicis, Ægypti,Æthiopiæque. Græcis rindo.
a & u @ onnig. Folia ejus junctim funt palmam lata, ſeorſum dodran
Ddd dd 2 tem
760 PHYSICÆ PART. 111. SBCT. II. CAP. IV .

tem pollicis longa, trientem lata, in extremo obtufa, margine lanu

ginoſa , fere faligna & plerumque alterna aut oppofita fæpius,
v . c. quindecies in pedunculo so longo perennia, interdiu
aperta & heliotropia, fed noctu quaſi ſoporata, & ita fe clau
dentia, u : filiquas propinquas includant, nec dimittant nifi ſole
rurfus orto . Hinc Linnæo argumentum fomni plantarum
præbuerunt eximium . Arbor ramofa, in trunco invaluit in
terdum , ut complexu duorum hominum nondum compre
hendetur ; cortice cingicur craſlo, fufco fcabroque, ejus fi
gnum perdurum & velut undulatum . Florum in alis foliorum
& ramorum apicibus fafciculos prodit 9 vel 10 fimplices dif
perſos continens in 6 pollicum longitudine, e calyce viridi
carnoſo pyriformi, tetraphyllo coloris albi vel rubefcentis,
reflexo ; quilibet floſculus utitur peciolo 5 lineas longo, & 3
petalis venas ſanguineas exferentibus, quorum unum cæteris
4 pollicis longis & latis multo brevius, minusque omnia
margine criſpo prædira. Quam ob rem a Lionæo inſeritur
claffi triandriæ monogyniæ , calyce 4partito, peralis 3 , legu
mine pulpoſo. Fruétus enim ejus e piſtillo dimidium polli
e
cem longitudin æquante, virente & inftar ungulæ avis cur
vato adoleſcit ad longitudinem 4 pollicum, & unius latitudi
Hem & more fabarum filiquis badiis altero latere 3 inciſioni.
bus, utroque extante cofta prædicis & in roftri ſimilitudinem
exeuntibus, fed duplicatis , altera intra alteram inclufa, qua:
rum externa eſt pulpoſa, lineam craſſa, dum viret, interna
membranacea ; intermedium feptum 3 vel 4" craffam ſub
nigra medulla conſtar, glutinoſa acidula ,
tribus fibris quali li
gneis ſecundum longitudinem excurrentibus ; quæ & me
dullam alunt , & femen nitens rubidum & badia macula gau
dens ternum aut quarernam , durum , compreſſum & irre
gulare, incerdum 3 vel 4 obtufos angulos formans, interdum
acutOS. Unum quodque ſemen ſub modica membrana in
duos
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 761

duos lobos facile diſcedit , grato amygdalarum fapore præditos,

& plantulæ ftamen feu corculum includentes. Peregrinantes
foliis & his fructibus, præfertim faccharo conditis fitim reftrin
guunt ob gratum acorem , & vim laxandi, qua & febribus me
dentur, & vomitui, inflammationibus, hydropi , ictero, ſca
biei , gonorrhææ , dyſenteriæ & vermibus. Vulgo dicuntur
faure vel fchwarze Datteln , arbores Sonnenbäume & Tamarin
denbäume, arabibus Tamarhendi , Ægyptüs Terellide , vel
Derelfide.
Tamarindi venales dirimi folent in fufcos, multis petiolis, nu
cleis & pulpa concufos, & nigros , paucioribus petiolis & ma
joribus nucleis conſpicuos. Nigri & pellucidi cæteris præ
ftantiores cenfentur,

§. 748 .
Goſſypium aut Gollipium , nonnullis bombax , Baum . De goffipio
wolle, Cattun , non uno tantum naſcitur modo. Provenit & lanigeris
enim ex arbore lanigera , ideoque arborea lana vocatur . Ar
bor lanigera duplex a Plinio H. N. L.12 . 6.10 . & 11. laudatur,
altera in perſica inſula Tylo , cujus excelfiore ſuggeſtu lanige:
ræ arbores alio modo habentur, quam Serum . Ferunt

cotoneæ mali amplitudine cucurbitas , quæ maturitate ruptæ

oftendunt lanuginis pilas , ex quibus veſtes precioſo lino fa
ciunt . Arbores vocant goſſympinos , fertiliores etiam tylo
minore (an ferciliore tylo minores ). Juba circa fruticem lanu .
gines eſſe tradit, linteaque ea indicis præftantiora. Prior arbor
Clufio ut pinus ramofa & procera , aliis fertur in 15 – 20 cir
citer pedes affurgere, foliis numeroſis, ut in falice, fed angu
ftioribus & perennibus , quanquam in Neubofii itin . Sinico ali
ter in arbore apparent , & aliæ arbores quoque latifoliæ lani .
feræ dicuntur . Linnæus goſſypium collocat in claſſe forum
monadelphia polyandria , calyce duplici exteriore 3phyllo ,
Ddd dd 3 capſula
762 PHYSICÆ PART. III. SECT. 11.
CAP . IV.

capſula 4 loculari, feminibus lana obvolutis. Quæ de capſula

ſeu filiqua & feminibus notari merentur , uberius diftincteque
explicui Tom . III.der Scltenbeiten der Natur F C p. 212. · 221. auto
pſia duce & dimenſione accurata . Goſlimpini cortex dicitur
vireſcere, ramos oſtendere oppofitos invicem , foliis profunde
inciſis , floribusque rubris , unde prodeunt velut longæ nuces
aut filiquæ fiſtulæ ventricoſæ , multa lanugine involventes ſe
mina copiola nigra piperis magnicudine , quæ lana culcitis , le
Etis & veftibus, ceu plumis, implendis infervit.
Denique
etiam provenit e frutice xylo ſeu bombace vix ultra ſesqui ul
nam alio , ſcabro cortice rufo, foliis tomentofis trilobis , qua
lia in vite dantur , gaudente. Is Linnæo dicitur epilobium ,
flore & drio monogynio , calyce 4fido , peralis 4. Cujus flores
copioſi campaniformes s vel 6fidi usque ad baſin, intus mix
cam favedini rubedinen & purpuram oftendunt, gignuntque
ne ceraſi
e piſtillo fructum in cinerea capſela tenui , magnitudi
de
, sju
hiſcentem in ftatu maturo, expandente ſe ſua elaſticitate in nuci
glandis & amplius volumen lanugine,granisfufcis , tam firmiter
adhærente, ut difficulter ab illis divellantur, cum arborea granis
omnino non adhærear . Infunt autem lignofæ capſulæ fere

7 nigricanti cute ſemina, intus alba fapidaque, quibus frutex

propagatur, & oleum in morbis &c . falubre elicirur. Va .
rios lanuginis uſus quis eſt, qui ignoraret ? E qua Sinenfium
Imperatori quotannis 250 millia dụcatorum redire , & innu
meri homines ali & veſtiri dicuntur,
Lib. 19. H. N. 6.1. Plinius ait : Superior pars Ægypti in Ara.
biam vergens gignit fruticem , quem aliqui gollipion vocant,
plures xylon, & ideo lina inde facta xylina, Parvus eſt fi
milemque barbatæ nucis defert fructum , cujus ex interiore
bombyce lanugo netur. Nec ulla funt eis candore inollitie

que preferenda. Veſtes inde facerdotibus gratiffimæ : Si

nenſis fructus lanigerus pomi minoris molem affequi perhibe

tur.
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 763

betur. Olao Capuk lanugo ab arbore tilize ſimili ferri dicitur.

Tacco arboros, quarum folia ſunt lanigera , populum , fali

cem tremulum & c.

§. 779 .

Lignum Sandalum , vulgo fantalum , Sandel, duorum De ligno fan .

præcipue generum haberur , rubrum & flavum . Prius eſſe talo.
dicitur arboris ſpinofæ & filiquofæ . Braſilianæ affinis ( 8.737 . ),
teite Cluſio in aromatum Hiſtoria p.173. Quæ arbor ſi eſt
Linnci bematoxylon , habetur inter decandrias monogynias,
calyce 5 partito , petalis 5 , ſtaminibus erectis, capſula lanceo
lata i loculari 2 valvi , valvis navicularibus. Nucleus inci
miusve medullare lignnm , denſum & ponderoſum faturate ru•
bri coloris , odoratum & faporis adftringentis. Contunditur
aut commolitur in pulverem , & quinquagies plus ejus diven
ditur, quam cæteri ſandali, quia eo tinguntur fericum panni
varii, decocta, aqua viræ & c. ut ufum therapeuticum præ
termitram & ceconomicum ad varia inſtrumenta , uti pagano
rum idola ornatiora indidem fabricantur. Dirimi ſolet in vul

gare & præftancius , quod extus nigricat, intus profunde ru

bet, ut fanguis , & finditur difficulter. Diſtinguicur a li
gno corallino, quo adulteratur, internoſcitur vero hujus luci
diori rubedine , intus ſtriata , & levitate inſigni ; nec non
a braſiliano , inprimis fernambucenſ, fapore dulcis, obſcurius
rubente, & ex parte flaveſcente livido.
Flavum f. citrinum æque ac album eſt arboris Indiæ
orientalis, Sarcandue, cujus infulæ Timoris Gilvæ plenæ ſunt.
Quæ arbor corylum & quercum altitudine dicitur æmulari ,
foliis lenciſcum , foribus lazurei & Lubnigri coloris , quos
Linnæus in claſe octandria monogynia dicit calycis margine
coronare femen , inſtrui corolla ronoperala , Itaminibus tubo
impofitis. . Garcias in Hift, aromat. L.1.6.19. fructus ait æquari
inſipido
764 PHYSICÆ PART. lll. SECT . II. CAP. IV.

inſipido ceraſo nigro , quem turdi quidam devorant , & inte

grum per alvum excernunt pallim , ut novæ arbores inde
creſcant. Luſitani Indique multa arborum harum millia di.
cuntur deftruxiſſe, nec tamen ejusmodi filvarum copiam de.
fiderari. Hujus arboris lignuni exterius ſeu recentius , vel al
burnum ob colorem pallidum vocacur fantalum candidum , eſt
fat ponderoſum , & amari aromatici ſaporis & grati odoris,
quo taman ponderoſius & fragrantius eſt interius & annoſius
luteum f. citrinum . Hinc id eo melius cenſerur , quo eſt
ponderoſius odoratiusque , ' fi prunis imponitur. Caven
dum autem, ne croceum pfeudofantalum pro eo vendarur,
quod pariter ab odore citrinum vocatur & adulterando ge.
nuino fpurium immiſcetur, nec niſi fcriniariis & tornatori
bus infervit. Policum enim nucem cocos policam refert,
& a quibusdam lignum jaſmini vocatur , quia fores ejus jal:
minum redolere feruntur. Diſcernitur autem gemino fa
pore citrino & oleoſo ,' qui genuino eſt gratior aromaticus
& reſinoſus ; interdum & mole cum genuini crunci graci
liores fint & vix 100 libras ponderant , quando fpurii fru•
ſta craffa mille libras æquare folent, minoris venduntur, mi
nusque ponderant . Genuinum Santalum citrinum aquæ fun
dum mox petit , & moſchi ſpirat odorem .
Sancalum rubrum belgis dicitur Caliatur Holtz , quod, quando
arbores cæduntur , 'odore caput ita infeſtare effluvlis viru
lentis folet, ut ipſis febrim ereet, delirium fæpe & bulimiam .
Ulum fantali varium & æconomia tractar, & therapeutica.
Memoratur quoque' lignum Ambratum , Amberboltz , inter
ſantali genera , extus cinereum , incus dilute flavum odoris
ambræ ; porro nephriticum , Grieſsholtz, vel fantalum cæ

ruleum , Blaufandel, quod eſt velut os arboris craſſi ſtipi.

tis, Coatli, Mexicanæ , corrice glabro , nigricante fatis ponde
roſum , brachium craſſitudine æquans, faporis amaricantis,
& aquam
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 765

& aquam tingens colore ſubcæruleo, quæ tin &tura mira præ
bet phenomena in radiis folaribus fitu mutato , v . c. ut modo
cærules appareat , modo rubra &c . Vid . §. 164. Tom. II.
Experim . Wolffian . Num id lignum laricis (5.690 . ) , an
fansali cujusdam , vel pſeudoſantali , vel campechiæ (9.737 .) & c.
an porius lignum braſilianum vel Supan Siamenſe, cujus arbor fa
pan in tilize altitudinem & amplitudinem evadit, & tinctoribus in
braſilianum adhibetur ; an ſui generis & peculiare, nondum
liquet. Pro citrino ſantalo adhibendum haud eſt lignum fu .
ſtel coccygriæ Theophraſti, & cotini plinianæ , quo tinctores
obſcure Alavum & colorem coffeæ exhibent.
Huc refertur a Cel . Burmanno aculeis horrila Caſalpinia polyphylla,
planta arborea fpinis numeroſis brevibus ; item foliis dupli
cato pinnatis, foliolis ſubovatis venofis 4 paribus , feu retuſis
vel obverſe ovatis , feu minus ; cui ſunt calyces sfidi flores
in fpicam collecti monopetali animali monogynii s aut 10 an
drii , legumina plana acuminata glabra polyſperma, fabas ob
longas ſtriatas complexa. . Ejus Linnæus 4 enarrat ſpecies.

$. 750 .

Dantur & alia ligna peregrina , nobis non inuſitata, De ſidero

quorum tamen 'matres vel arbores non fatis nofcuntur. xylo, opbya
Tale eft: 1) Lignum ferreum , ( sodnecuno:) eifern Holtz, oxylo,guaja.
quod Neuhofio dicitur colore , pondere & duritie ferro co. coque.
gnatum eſſe, & cito per aquam delabi . Cujusmodi &
arundo ferrea eſſe dicitur, vel 4 perticas longa , & maximis
oneribus ferendis par, & alia Rotang, quæ arida colliſu fcin .
tillas prabet , ideoque loco filicum in India ad incendium
procreandum adhiberi fertur. Sideroxylum Linnæus in claſſe
pentandria monogynia monopetalo flore gaudere ait , cujus
çorollarum fquamæ ſtamina munientes ſerratæ fint, & bacca
ſuper receptaculum nafcatur. 2 ) Lignum colubrinum vel fer
Eeeee pen.
( Wolfii Phyſ. Tom . III. )
 766 PHYSICÆ PART. III. SECT. II. CAP. IV.

pentinum , 0010 &urov, Schlangenboltz, quod a quibusdam ar

boris nuciferæ Timorenſis eſſe creditur , & Grieſsboltz voca.
cur , aliis -radix eſſe perhibetur ſolani arboreſcentis moluccani,
cortice glabro flaveſcente cinereis maculis, acris & amari ſapo.
ris , quo morſus ferpentum virulenti ſanantur, & quartanæ
-febres , quando per noctem ejus femuncia vino macerata eſt.
Huic Linnæus in claſſe polygamia monccia tribuit florem her :
maphroditum calyce's fido, corolla sfida infundibuliformi, ſta.
minibus s , piſtillo unico ; & maſculum calyce bifido, corolla
sfida infundibuliformi, ore nectario cylindrico , ftaminibus
duobus. 3 ) Guajacum (8.735 .), Frantzoſenboltz, lignum du
rum & ponderoſum extus albicantis flavi, intus nigricancis li
vidi coloris, acre & amarum aromaticum Novæ Hiſpaniæ,
præſertim inſulæ S. Dominici arboris ; juglandis fraxinique
magnitudinem & hominis craflitudinem adipiſcentis, corticem
cinereum viridibus maculis durum & refinofum extrinſecus,
intrinfecus pallide rubentem acris & amari faporis, bonique
odoris, alentis . Folia ejus dura ac brevia, fere plaocaginis
æmula , flores lutei , fructus juglandis. magnitudine gaudere
dicuntur. Linnæus inter decandrias monogynias illi tribuit ca
lycem sfidum , perala s , calyci inſerta, & drupam inde ena
tam , Cortex & lignum inter remedia luis venereæ , vulgo
gallicæ &c. habentur. Admittitur facile pro eo lignum fan &tum ,
cujus flavedo albidior eſt, quain in guajaco, fapor acrior, moles
minor , arbor ſpinoſa, ramoſa & minor guajacana. Æquipa.
ratur illi fraxinus vi medica , quare guajacum germanicum
nonnullis audit.

. 751 .

De ligno ni Lignum ebenum f. hebenum , lignum durum , aterrimum ,

gro, venarum expers verum aut filveſtre , inſtar eboris fibrarum

ſubtilium , tam difficulter tractabile , ut mancipiorum laborem

mole .
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 767

moleftiffimum requirat , nec tractabilius evadat , niſi

in aſſeres diſſectum per biennium . triennium ſub terra humida
7 vel 8 pedes defoſſum fuerit. Naſcitur Plucteneto docente
in Pbytol. in arbuſcula jamaicenſe buxi foliis, ſpinoſa ; yulgo
copiofius in S. Mauritii infula in arbore ebeno , alta & fpilla,
cui craſſus eſt cortex , folia ſunt laurignis fimilia, fructus glan.
dibus quercuum , a brevi petiolo pendentibus. Quæ fi ita ef.
fent, ad quercus varietatem pertineret. A veteribus pro illo
uſurpabatur interdum agallochum , xylaloës externum , ſimili
tudinis fpecie. Mercatores eodem nomine quoque venditant
ebenum , uti cera flavum , item rubrum , ſeu granatillum (Gra
madillenholtz ), & viride , quibus lignarii artifices utuntur ador.
nandam operum ſuorum ſuperficien , præſertim fi undulatæ &
criſpæ eſt ſtructuræ . Sed viride ab aliis dicetur eſſe toti Afri
canæ , aut guajacanæ . Ægyptii olim & Perfidis reges hujus
ligni tributum æthiopibus impoſuerant. Ob raritatem ejus

alia ligna ad ejus fimilitudinem atro colore imbuuntur poliun.

turque , v.c. buxi , corni , pyri , mali, tunitanum , cedri, mori,
alni, tiliæ & c. ut imperitus ſubfticurionem difficulcer animad
vertat,

Ebenus naſcitur, teſte Herodoto & Tbeophraſto, in Æthiopia & In

dia, Diofcorides optimam dicit Æthiopicam, nullos habentem
venarum diſcurſus, guſtu, dum frangitur, mordentem & edſtrin
gentem fuffitum jucundum fupra prunis præbentem , fine fumi
tædio ; recentem ob pinguitudinem accendi, & critam ad
corem rufeſcere; indicam diſtingui ſegmentis candicantibus,
modice fulvis, & maculis frequentibus, Apud quosdam erit
ſeſamina (de quibus vid. L.15.6.7.), aut fpinea ligna conſimi
lia pro ebeno venire, fed eo difcerni, quod fungoſa funt , in
purpureas aſſulas finduntur, nihil mordacitatis in guſtu , nihil
redolentiæ in fuffitu præbent. Indi ex eo Deorum fimulacra
fabricarunt, regumque fceptra, pocula & crateres, quod cre
Eee ee 2 dunt
768 PHYSICÆ PARTITI. SECT. II. CAP. IV.

dunt contra maleficia & veneficia efficacillimum effe.

Quare maximo pretio Romæ fuit, cum primus Pompejus

in mithridatico triumpho denſiſſimam ejus materiam often .
deret, totum in aquis mergi. De viribus ejus medicis conſu

latur Plinius L. 12. 6.4.ſeq. L. 23. c. 11. Galenus, aliique plures.

A Guajaco facile diſcernitur fumma nigredine nitente - f, Plinii
verbis materiæ nigri ſplendoris, ac fine arte protinus jucundi,
qui ebenum palmarum generis effe ait. Eft hæc ratio , cur
materia medica Linnæi , p. 178. -palmæ fpinofæ americane
vindicet (9.683 . ). Alni copia nigræ prope Gedanum fub
terra effoſſum pro ebeno emtum & tractatum eſt. Ebenum

foſſile Agricolæ lapideſcens aut jam lapideum erar. Eboniſte

utuntur radice querna , lignofraxineo , eſculeo , carpineo,
oſtryo cæt. pro ebeno . Antea docuimus calfix fiſtulæ lignum
interius eſſe nigrum , uti & filiquam ( $ : 743. ) ; Num eadem
fimul eft ebenus ? An & palmæ caryotæ fimile lignum præ

bent ( 5.687.7 ? Eft mihi ex dono Clar. Laur. Spengleri li

gnum inodorum nigrum perdurum , ubi fecundum annua in
crementa fiſſum eſt, in lamellis fplendens, multo magis, ubi
ferra vel horizontali, vel verticali directione fiffum eft, fplen
dens, fed ubi ſimplex fra &tio vel fiſſio verticalis facta eſt, non
fplendens , & tam ponderoſum , ut per aquam ſua gravitate
defcendat. Effoſſum illud eſt in Islandiæ petris in profundi
tate 24 ulnarum , ubi trunci reperiri dicuntur tres ulnas quan
doque craſli in diametro , tanta ſtrarorum hujus ligni copia,
ut incolæ filvis carentes inde petant, quod comburant, & unde
inſtrumenta economica conſtruant. Lamellæ, e quibus con
cretum eſt, pertenues ſunt, ut fi illæ annua incrementa funt,
perparum creverit, quoniam in craſſirudine 5 ; linearum pari
finarum in dieta fiſſura ope lentis vulgaris 25 diſcerno lamel .
larum notas , & alibi 35 , ut fere 6 in linea habeantur. Ta.
bella hæc lignea aliquantum curva eſt 6 pollices & unam li
neam
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 769

neam longa , 21 pollices lata , & in aëre ponderat 31281

grana pharmaceutica, in aqua cantum 682. amittebat igitur
2500 , & ad aquam fe habebat quam proxime , uti 1000 :
1273. Nec tamen quidquam lapidzi in eo obſervabam , fed fi la
mellam incendebam , illa 3 fere fecundis Aammam retinebat,
remota a candela , fed poftea ſervabat igneam fpeciem ultra
minutum , paulo latius progredientem , quam dum ardebat.
Quilibet vider, que hic ſcrutanda fupereffent. Sequitur aliud
lignum nigrum mox & S. 340 .
S. 752 .
Agallochum (vel xylaloës, Aloës Paradiesholtz) fertur De agallo.
eſte lignum arboris finenſis Calambac oleæ fere ſimilis, at ma- cho.
joris aut ejus radicis. Diofcorides air, illud ex India atque Ara
bia deporcari , thuiæ ligno ( 692 ) fimile, maculatum , odora
tum & adftringens effe cum quadam amaritudine, cure magis
quam cortice veſtiri aliquantum verſicolore. Igne difficulter ac
cenſum perjucundum fpirare dicitur odorem , neque ille .
gitimum eſſe , quod punctis maculatum non eft , Sera
pione teſte , verum effe valde rarum , Seplaſias ejus loco dare
rhodium oleaftrum . Luſitani teſtantur , naſci in Zzprobana &
vicinis inſulis, unde ejus truncos integros afferunt , vel ma .
nuum attritu ſuaviter olentes , admodum pretiofos. Præſtan ,

siflimum eſſe indum , in Fimua inſula natum , & fele & tiffimum
nigrum eſſe, ponderoſum , duritie compactum , quod accen
fum ægerrime Alagret. Secundæ bonitaris eſſe mondunum ,
tertiæ ſeificum , itidem in aqua ſubſidens, quartæ alcumericum
nulla albedine varium . Incolæ agallochum ab arbore reſectum
ſtatim integro anno fepelire folent, ut terra & pulvere obru
tum marceſcat cortex , lignum purum remanear , non alias odo .
ratius futurum exiftimantes , niſi prius marcorem aliquem &
putredinem ſenſerit, f. recrementitia humiditate odorem ob
tundente exuatur. Flos ejus rubrum ferre fructum perhibe
Eee è e 3
tur ,
 770 PHYSICÆ PART.III, SECT. II. CAP . IV. .

tur, cerafis quadamtenus fimilem . Recentiores diſcernunt

alburnum arboris, quod Adlerboltz, hiſpani Laccam vocant, ni.

grumque ut ebenum dicunt, Neulofius autem ſuaveolens pur:
pureum vocat, & badiis venis pulcris ornatum pretiofiſlimum ,
unde menſæ , ſellæ & alia fabricentur , rogi Bramanum ferales
inſtruantur, & fericum ringatur , a medio & intimo, quorum il
lud roth Aloesboltz, vel Paradiesboltz, venofum que ajunt, hoc
vero præſtantiſſimum tambacinum & auro contra carum di
cunt, regibus tantum Indorum reſervatum . Alburnum inter

nofcitura ligno præaltæ arboris foliis caftaneæ aſpalati ſ. rbodio,

quo adulteratur, defectu reſinæ , & maculis rubris quali in buxo
luteo ficis, cui pondere & oleoſa natura reſponder, & e radice
peti fertur. Odore roſas mentitur, in regno Siamenſi, Cypro
& Rhodo patriam habet , & oleum ligni rhodii præber obſcure
rubens . Uſum ejus pharmaceuticum chemia , therapeuticum
ars fanandi docet.

Sunt , qui lignum aquilinum differre dicunt ab agallocho, ſed cum

cæteræ ejus notæ eædem dicantur, quæ agallochi, præter ama
rum faporum , qui vecuſtare evaneſcere poteſt, nec locus ejus
naralis, cochinchina, diverſitatem evincit. Aſpalatus aliis di.
citur eſſe frutex ſpinoſus, tres ulnas altus , fpinis albidis, flo.
ribus albis faſciculatis fragrantibus prædicus, fructu nigro
rum granorum, cujus lignum ponderoſum , oleoſum , purpu .
reum undularum , faporis amaricantis. Cæterum nomen
aloës amaritudinis & odoris cauſa datum videtur , utpote in

quibus quodammodo fimile eſt ipfi; agallochi vero ob ea,

quæ habet, ornamenta viſui, guftui & odoratui grata. Prz .
ftantia illi attributa, paradiſi & aquilæ laudes illi peperit. Cars.
iic. IV . 14. Pfalm .XLV.9. Proverb. VII. 17.
De ricino . 753
moluccenfi Subnectimus ea exoricorum lignorum , quæ dicuntur

& fubafras. Pavane & Saſſafras. Illud etiam moluccenfe dicitur, a folo
natali
 1
DENDROLOGIA SPECIALIS. 771

natali, & ob vim purgandi deorſum ſurſumque & aquam hy.

dropicorum egerendi medicis arriſit nonnullis, rarius vero ob .
tinetur. Aliis panava dicitur & ricini indicæ , gappola diétæ ,
elle perhibetur, quæ cortice cinereo tenui , ligno ſpongiofo
& levi ſed acris faporis prædita grana , fert tiglia (tilia) in tri .
plici involucro f. pericarpio nigricantia oblonga, piſo non ma
jora , & nucis pireæ granis fimilia. Quamobrem arbor pinus
indica eſſe cenſetur. Ob vehementem purgandi vim cautus ad .
modum eorum uſus & parva doſi eſſe debet, ne pernicioſus
evadat . Cæterum majora grana ricini arboreſcentis ad caput

bonæ fpei, & cujusque alterius ſunt fimilis efficaciæ ; mi

nora vero & rotunda cataputiæ minoris , eſulæ cujusdam . Ri
cinus Linnæo eſt monęcia monadelphia maſc. calyce 5 partito,
ſtaminibus numeroſis ; fem . calyce 3phyllo , ftilis 3 bifidis, ca
pſula loculari, ſemine uno.
Huic ricino addenda videtur ob fruétus fimilirudinem ricinus re
finacea, quæ in Comment. Acad. Sc. Pariſ. A. 1751. p. 329. di
citur eſſe arbor Gujanæ procera in ſolo capite foliofa conicæ
figuræ foliis in quovis petiolo ternis , quaterais aut quinis diſli
tis, tres fere pollices longis 3 pollicis largis acuminaris. Ejus
ftipes inferius craſſior ſquamoſus eſt ſtrobilorum ritu, altiiu
dinis parte circiter fexta, reliquus cortex eſt vulgaris , diame.
ter ſtipitis raro ulnam fuperat, & infervit navigiorum malis,
faltem fupremis. Gaudet fucco la & tefcente, qui, dum cortice
inciſo effluit & indurefcit, præber refiam , quæ fine ellychnio
cereos & faces ardentes præftat, & ob elaſticam indolem fuam
formatur in ſyringas , calceos , ocreas , pallia pluviæ imper
via , veſtes urinatorum ſuper linteo reſina induéto , faccos,
thecas , omnigena 'vafa & pocula haud fragilia , elaſtica in .
dole ſua compreffilia , & redeuntia in formam fuam , utres
& c. Hinc illam dico refinaceam , indis dicitur aliis ſcheve,
aliis cantſchuc, ( vel fyringa ), que eſt relinx ſubpellucidæ &
flave.
 772 PHYSICÆ PART. 111. SECT. 11. CAP. IV .

flaveſcentis appellatio eſt uſitatior. Ricinus propter conve

nientiam fructus, dicitur, qui continentur in pericarpio
f. putamine lignolo tricapſulari { pillo bruno , quibas tres in
funt nuclei ovales aut amygdalis fimiles . Qux omnia ibi de
lineata ſiſtuntur , præter fores. Siſticur ibidem alia arbor fimilis
cuma Lufitanis diéta , plena fucco lacteo, quercui autpyro non
multum diſſimilis, ramofa foliis lancis modo utrinque acumi .
natis , 4 pollices longis , 3 latis , fruétu eduli digiti auricula .
ris inſtar . Ejus fuccus cum ficus Gilveſtris ſucco mixtus melius
corium format , quam Cantſchuc.
SuJifras autem eft arbor Virginiæ , Floridæ , corticis
modici extus cinerei, intus ferruginei, odoris acris aromatici
ſubdulcis aniſati, jucundi, ſtipitis pinorum proceri &

enodis in faftigio ramoſi, ſilveſtris immo ſilvas implentis, bacci.

fera , foliis ficus trifidis. Lignum arboris fubrubrum præſer:
tim radicis poroſius ob fimilitudinein virtucis noftris vocatur
Fenchelholtz, quare a quibusdam adulterarur ligno abiegnocum
foeniculo decocto. Adhibetur comminutum in decoctis adver
ſus febrim , luem veneream , colicam , calculum , & inprimis
panacea catharrhorum habentur medicamina inde parara. Ar
bor radicem hanc habens dicitur indis pavama, gaudens pino .

rum proceritate , unde & fructus ejus dicitur effe oblongus ru .

goſu sque e longo perdens petiolo , folia autem ficulneis reſpon.
dere ; aves eum amantes a nimio eſu dicuncur adeo remu .
lentæ fieri , ut manu capiantur . Recentiflime Cel. D. Tren in
nov. act. Phyſ. Med. Acad . Nit. Cur. T.2. hiſtoriam arboris far.
ſafras p . 377. docet .

§. 754.
De arbore Chinenſibus arlor eſt fructum ferens ſebaceum . Magnitu

vel cerufo fe- dine foliis & habitu a Neulofio æquiparatur pyro noftræ , flori
bofa. bus ceraſo , e quibus naſcuntur baccæ nigræ ceralis nigris æqua.
les,
 .
DENDROLOGIA SPECIALIS. 773

les, intus albæ pulpæ , quarum cutis in maturitate rumpitur

ob pinguedinem le expandenrem : cui ineſt nucleus vel ſemen
oleoſum . Inde, ut ex olivis , exprimitur oleum , lampadibus
inferviens. Pulpa vero coquendo diMuit in ſebum , quod re
frigerarum noſtro eſt ſimillimum & albiilimum , eo autem præ
ftantius noftro , quod manus non inficit, nec extincta candela

fceret, fed ceræ noftræ albæ reſpondet. Folia quoque pinguia

valde appetuntur ab ovibus vaccisque , quæ illis faginantur.
Appellatur a Neuhofio Talgbaum , arbor ſeboſa, cum & cera
fus ceraria , Wachsbaum , dici pofler. Conf. 9.734.

§. 755 .
Lichias , a Lufitanis dicitur arbor ingens chinenſis, cujus De lichia ſ.
folia laurignis dicuntur fimilia, fructus in apicibus ramorum pingchinenfi.
proveniens , dum maturuit , illico ſtaruta copia in aulam impe
ratoriam recens perferenda eft. Nafcitur fructus in racemis
more uvarum , ſed remotior a ſe invicem & longioribus perio
lis, cordiformis, magnitudine nucis juglandis, in ſtrobilo pur
pureo cordato , cujus integumenta ſquamoſa tenuia manu fa .
cile feparantur . Nucleus ſucci plenus & admodum ſapidus
rofam olet , & in ore velut faccharum deliqueſcit. Amccna
eſt arbor adſpectu, dum plena eſt cordibus purpureis , inter
folia in ramis ejus dependentibus nitentibusque . Poſlec igicur
pinus Simica vocari, nucleis faccharacis.

K. 756.

Facam fructum fert arabum panaix, perſarum funax, ar . De Faca fini.

bor ſinica, maximum omnium fructum ferens. Arbor, ad . ch.
modum excelfa & craffa , jacam maximam , non ex ramis, fed
ipſo ſtipite profert, verens quaſi, ut rami ſuſñcerent ipſi fu .
ftinendæ . Pericarpium ejus eſt omnino ſpinoſum , & tam
craſſum durumque, ut non niſi aſcia diſſecari pollit. In eo in
(Wolfii Plyſ. Tom . III.) Fff ff numera
 774 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II. CAP . IV.

numeræ dantur cellulæ ſeu capſulæ, flava pulpa refertæ , qua in

cluditur nux , quæ fi maturuit, perdulcis eſt, & tofas fapic
caftaneas. Minores jaccæ in ramis habentur, & ab indis chain
pidaicæ appellantur, falubriores & fapidiores majoribus. Peri
carpium ejus combuſtum cineres præber , quibus lintea & la
nea lavando mundantur, Neuhofio fidem nobis faciente. Fo .
lia ejus depinguntur ut ſeſſilia oppofita ingentia , lobis & laci
niis inciſa.

$. 757

Quid fintdis. Qui duriones ibi appellantur, fructus Chinenſis arboris

riones & bu- craffæ , cujus folia delineantur, fere ut aurantia ſed longiora acu
cephali. minata , & parumper ſinuara ; fructus rorundus in latitudine
duplam habet longitudinem fuam , quodammodo allium red
olens, ncc jucundi primum faporis, inter faluberrimos tamen
numerandus, tam in medicamentis, quam in alimentis, modo
ne quid nimis curetur. Alioqui infiammant viſcera, fangui
nem & faciem velut puſtulis rubris inficiunr, ſcabiemque creant
ingenti prurigine moleftam . Folia Bethel adeo ipſi adverſari
perhibentur, ut in domo vel navi ab illis putredini dentur ci
tra contactum . Inde qui nimium ejus comedit, fanacur foliis
Bethel vel deglutitis paullo poft, vel extus ſtomacho tantum
impofitis, fi Neubofio vera funt narrata , necdum liquet buce
phalus Plumnierii, an fit is, cujus fructus caput bovis quodam
modo refert, & linicæ arboris eſſe fertur, lævis , fuſcus, cu
berculatus utrinque quaſi cornu inflexus, ſemine unico.

f. 758 .

Ligna igno. Ignotiora funt hæc : 1 ) Lignum de Neroli, & oleum ,

tiera. quod a quibusdam albicans agallochum aut aurantiæ dicitur, &

errhinis , nicotianæ fumo mulcendo , & herbarum decoctis

caldis
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 775

calidis immiſceri ſolet, ut accepriora evadant. 2 ) Lignum dra

conis arboris , fabrifere & ſarmentoſa , pulchrius rubra tingens
braſiliano, quo tamen eſt poroſius leviusque. De quo vid .
Linnæi Zeylanic. 11.417. 3 ) Lignum Carabavinum , rubrum ,
quod Baglivus ftomachicum dicit, dum decoétum loco coffee
bibirur. 4) Lignum indicum Guleapeæ lithontripticum &
aphrodiſiacum , fpecierenus cuprellino ſimile. 5 ) Lignum
violaceum f. polixandri , . ponderoſum , policura nitens, & ju
cundi odoris , quo fcriniarii utuntur , ad ornandam operum
fuorum ſuperficiem pulchris ejus venis . Darur & finicum fi
mile lignum colore & uſu mechanico.

f. 759 .

Rbus vel mauritanorum ſumach der Gärber - vel Förberbaum , Quid fit
nafcitur in perris montibusque quoque in Italia & Gallia &c. ut Rhus, der
arbuſcula 2 cubitos alta , foliis ſerratis longis ſubrubris , 'oppoſitis Girber .
cum impari 7 , quæ vi adſtringendi gaudent, dyſentericis infun. baum ?
duntur , deco &tu capillos denigrant, arida vero adhibentur a co
riorum infeétoribus ad hircorum , caprarum &c. pelles inſpiſan .
das, criſpandas concinnandas . Theophraſtus diſcernit fterilem
marem a femina fructifera. Florem editumbellæ modo cohæ

rentem album , unde ingens prodit racemus erectus acinorum,

tentium more preſſorum in maturitate nigrorum , quæ obloniis
adſperguntur, Diofcoride autore. : Ab hac diſcernunt alii myr.
tifoliam , fingulis cantum floribus gaudentem .' De Bergen curr
aliis tribuit illi folium ulmi pinnatum ſerratumque & cum Lin
næo (cui cocino ſubeſt ) calycem sparticum perſiſtentem , CQ
rollz perala 5 , calyce duplo majora; ſtamina 5 ininuta admo.
dum , piſtillo in fructum abeunte , pericarpium coriaceum
quafi reniforme uniloculare , (quod Linnæo bacca dicitur) fe .
men unicum offeum ejusdem figuræ. Paratur inde color lui
Fff ff 2 mach,
 776 PHYSICÆ PART. III , SBCT . 11. CAP . IV .

mach, Schmack , conſtans e contuſis petiolis foliis & fructi.

bus rubris , qui vel eſt malagicus , vel portaporticus, quorum
hic præſtantior, ruber & grati odoris, raris periolis , pluribus
granis ; ille albidior. Optimus eſt recens ſubviridis nigro co
lori ringendo ſerviens. Flores maſculi naſcuntur in faſciculo
calycibus 4 vel s phyllis , ftaminibus decem bifidis fecundum
Hibenſtreitum .
Dicitur quoque Rhoë furoria rhus, ramis hirſutis, & datur co
riaria arbor exotica, de qua vid . fupra 9.692 .

§. 760.
De Tilia . Tilia inter arbores Europæas cæteris plerisque annoſores,
majoresque numeratur,quæ Græcis plilyra,noftris Linde,vocatur
a ligno miti mollique. In magnam excreſcit altitudinem &
crallītiem , ficut ante ædes meas pofica truncum haber duas fere
ulnas æquantem & altitudinem domo prope 40 pedibus æqua
lem , cujus ætatem ignoro ; fed narrantur tiliæ 36 pedes am
bicu trunco complexæ , & tria læcula naræ , durantes etiamli
interius computruerint & cavæ fint. Cortex recentiorum fur
culorum fuſcus eft & glaber, fed quadrimus & ulterior jam in
longitudinem rimulis fiſſus intus albicat, & aqua maceracus fu
nibus nallisque idoneus. Quare mirum non eft , quo ve.

tuftior eſt cortex , eo illum eſſe filliorem , aſperiorem rugoſio

remque & crafforem. Lignum album , leve, haud venoſum
etiam propter exigua anni incrementa , mollemque naturam
admodum ſculptoribus, futoribus, & pro ventilabris eft tracta
bile, colores bene imbibit, ardendo mox deflagrat, mollesque
præbet carbones delineationi pictorum & pulveri pyrio idoneos,
qui breviter igne conſumuntur & in cineres rediguntur. Fo.
liis gaudet ferratis cordiformibus in breve acumen exeuntibus
copiofis, quibus paflim tubercula, quaſi gallæ fubfunt, vermes
exiguarum muſcarum putrientes obregentesque, donec transfor
matæ
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 777

matæ evolent. Flores ſolſtitiales copioſi albidi non tantum ſua.

viter olent , ſed inter alia infecta apibus quoque plurimum
nectaris mellei ſubminiſtrant gratum eorum odorem fapo .
remque retinens vel in mulſo , cæteris nobiliori polonis Lipies,
Lindenmehl, dieto. Sunt illi regulares pentapetali, leucoifor
mes decidui cum calyce colorato . Refert illos Linnæus in

claſſem polyandriam monogyniam , calyce spartito, corolla

* 5 petala, & naſcuntur in faſciculis , quibus ſemper intercedit
velut lingula quædam folii'ſ. foliolum album linguiforme. A
Zobrenio & D. de Bergen recenſetur inter plantas flore rofaceo ,
quorum piſtillum abit in fructum unicapſularem , cujus petala
Ś apice crenata calyce ſunt longiora, ſtamina plurima longitu
dine corollæ , pericarpium membranaceum globoſum , uni
capſulare, quinque valve, baſi dehiſcens femina ovata s , quo .
rum ſæpe non niſi unum eft maturum fecundumque ad arbo
ris propagationem , quæ & per ſurculos & ſtolones & c. pro
cedit. Tantum abeſt, ut graminis proventui obfit, ut potius
prodeffe ob altiores radices videatur evaporatione ſua. Inter
varietates ejus altera folio majore ſubhirſuto mas vocatur ;
femina autem improprie , quæ folio minore glabro & durio
re ligno polleat. Quot uſus pharmaceutis medicisque
præbeat , ipſimet docent. In re hortenfi figuratur pro
ſubiru in juventure , umbroſos præbet arcus & porticus, libro
funibus egregiis inſervit, ligno radicum criſpo & tenaci ornan.
ante dæ ſuperficiei aliorum lignorum & c. Taceo vifcum tiliæ , &
fungum .
Tilia americana eo differt a noſtra, quod flores ejus nectario
funt infruti.

8.761 .
Laburnum vel cytiſus, der Bobnenbaum , deutſch Eben . Quid labur .
holtz, arbor alpium mediocris, & horrorum decus, trifolium numfit, der
Fff ff 3 eft
 778 PHYSICÆ PART. III. SECT. II. CAP . IV.

Bobncii . eſt arboreum , gaudens foliis ternaris periolo inſtructis ita di

baum, vergente , Baumklee, fore luteo, ut fulfur, racemoſo pendulo,
papilionaceo , Linnæo in claſſe decandria diadelphia eſt calyce
bilabiato , unde prodeunt filiquæ rectæ planæ in duas partes
dehiſcentes, feminibus planis oblongis. Purata arbor alrius

ſurgir, materiamque præbet probe ferream , quæ Cel D. Hallero

dicitur æterna, muſicis inſtrumentis ufitatam . Pecudes avide
folia ejus appetunt, quæ homines ingenti vi ſua furſum deor.
ſumque purgant, nec ideo ſine prudentia funt adminiſtranda.
Nonnullis hæc cyriſus dicitur anagyris non fætida. Diſcerni
tur cytiſus glabra & hirſuta, item canarienfis , & cytiſus geni .
ſta, quæ immixta habet folią ſolitaria, & fcoparia quoque ab
ulu cognominatur , vel ſpartium arboreſcens foliislaurignis,
acuminatis, baccis nigris, amaris odoris fortis, vi diuretica
præditis. De faba græca celtis vid . . 764.

g. 762 .

De corallo .
Cyciſo jungo Corallodendron , den Corallbaum , quæ arbu.
dendro, l. ſcula majori jure fabaria , der Bohnenbaum, diceretur , quia a co .
erythrina. Tore fabarum ſuarum tantum corallodendron vocarur. Belgis
dicitur , der Dornbaum , quia ejus ſcapus validioribus quam ro
ſarum ſpinis oblidetur. Recte D, Hebenſtreit monet, eam pha
ſeolis arboreſcentibus eſſe accenſendam , Gaudet floribus

papilionaceis, & Linnæo erythrina'a rubris fabis græco no .

mine compellatur , cui locum fecit in claſſe diadeiphiarum de.
candriarum , quarum filamenta omnia bali ſunt connexa , calyce
bilabiato corollæ vexillo longillimo lanceolato ,

Corollæ papilionaceæ petala funt diſfimilia 4 & interdum 5 , fu .

premum cætera primum includens dicitur vexillum ; duo la
teralia æqualia ale; infimum carina, ob macuritatem piſtilli
& ſtaminum fiflile & bipartitum , filiquam totam continet. Da
 1

DENDROLOGIA SPECIALIS. 779

tur quoque inermis folio pinnato ternato ſinuoſo ovato , flori

bus ſpicatis.

§. 763 .

Senna, genuinæ 8.746. in ſchol. oppofita fpuria Rivino De colutea,

dicitur gaudere flore irregulari a pentapetalo plano & ad larera Linſenbaum .
veloſo conferto ex longis peciolis communibus, femine tecto
filiqua fimplici caule erecto , folio pinnato cum impare ; a qua
diſcernit coliteam veſicariam flore perfecto tetrapetalo papilio .

naceo , ad latera ex longo periolo communi jubato , femine te

éto ſiliqua inflata , caule arboreo ere &to , folio obverſe cordato
triphyllo. Aliis colurea dicit Senna germanica , ob ſimilem
purgandi vim in foliis & filiquis, quæ altitudine humanam ſu .
perat ſtaturam . Colutea hæc ſenna ſilveſtris aliis dicitur Blaſezz.
vel Linſenbaum , cui de Bergen tribuit calycem s dentatum per
fiftentem , vexillum alæ & carinze inconftantis figuræ pro ſpe .
cierum diverſitate, ſtamina 10 cornuta, uno diftinéto , piſtilli
ſtigma velut lineam barbatam , ſiliquam tandem inflatam latam ,
duplici futura inferiori gilba , ſuperiori re&ta unilocularem , cum
premuntur crepitum magnum edentes , femina plura parva reni
formia :uti & Limoeftinter decandrias diadelphies pubeſcente
ſtigmate, legumine inflato, baſi ſuperne dehiſcente, calyce bi
labiato. D. Hebenſfreit diſcernit coluteam flore rubro, æthio .
picam , & legumine compreſſo, que ideo velicaria non eſt.
Theophrafti colytea multo altior majorque eſt, odoris grati &
filiis nervoſis laurignis amplioribus latioribusque prædica , ligno
firmo & perduro cortice vitigineo , radiculis flavis, alii memorant,
coluream , cujus foliis & lentibus oves ſaginentur (Scbaflinſen ),
cujus filique ſcorpioides f. caudæ fcorpii fimiles, quam pro fi
liquarum fiu, velpendente, yel erecto,foliorum , ſiliquarum, arti
culorum brevitare & longitudine quadruplicem dicunt, quas deli
neatas videlis in P.11. Theodori Tabernæmontani. NoratMatthiolus
colurex
 780 PHYSICÆ PART . 111 . SECT. III CAP . IV.

coluteæ filiquas prius gaudere colore in purpureum vergente,

dein albeſcere, ſeminaque ferre lentis effigie ; fennam vero
herbam eſſe æſtivam , ejus filiquæ folliculis fere contiguis lunatis
nullo ſpiritu rumido diſtendantur, folia autem eſſe craſſa , ſub
pinguia , fabarum ſapore, flores aureos purpureis perſperſos
venulis , ſemen acinis vinaceis ſimile.

9. 764.
De loto vel
celti Loto Lotus Dioſcoridi arbor vaſtæ magnitudinis five procerita:
tis , latine Celtis vocatur , plures admittens differentias fru
phagis. atuum inprimis diverſitate diſcernendas. Primum genus con
ſurgit pyri magnitudine , foliis per ambitum ferraris, quoad
cætera ilignis. Linnæus ipfam collocat in claſle monæcia po
lygamiæ, cujus floribus hermaphroditis aſſignat calycem spar
titum , corollam nullam , ſtamina S , ſtilos duos , drupam mo.
noſpermam ; maſculo autem calycem 6 particum , îtamen uni.
cum. Fortallis hoc ftamen efficacius eſt ad imprægnanda pi
ſtilla, aut eorumfupplet locum , fi illa inutilia redduntur.
Fructum profert magnitudine fabæ , qui uvarum ritu mature
· fcit, guſtu dulcis & falubris. Numeroſa hæc arbor in Pharide
inſula & continenti Africæ circa Carthaginem , ubi incolæ ejus
fructu vieticantes Lotophagi nominantur. Alterum genus fru
Stuum gignitur absque nucleo oſſeo, qui eo ſuaviores funt &
cæteris præferuntur. Hiſtoriæ narrant , in commeatyum de .
fectu exercitum ophelli, Carthaginem petentis, eo fructu eſſe
paſtum ſaturatumque. Qua dulcedine exteri ica capiantur, ut
in patriam reverti nolint, & in proverbium abierit, NWTov @c
yes, rotum comediſti, in eos dictum , qui patriæ oblivi.
fcuntur.

Plura diſcimus e Plinii L. 13. 6.17 . qui eam arborem jam ſuo tem
pore italiæ familiarem dicit , degenerance fructuum delcedine.

Magni
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 781

Magnitudo , inquit, quæ pyro , quanquam Nepos Cornelius

& brevem tradat. Inciſure folio crebriores , alioquin ilicis
viderentur. Differentiæ plures maxime e fructibus fiunt.
Magnitudo plerumque fabæ, color croci , ſed ante maturita
tem alius, ut in uvis. Nafcitur denſus in ramis myrti modo,
non , ut in Italia , ceraſi, tam dulci ibi cibo , ut nomen etiam
genti terræque dederit nimis hoſpitali advenarum oblivione pa.
trie. Melior ſine interiori nucleo, qui in altero
genere offeus . Vinum quoque exprimitur illi , fimile mullo,
quod ultra denos dics durare negat Nepos ,. baccasque contu
fas cum alica ad cibos doliis condi. . Ligno colos
niger . Ad tibiarum cantus experieur . E radice cultellis ca
pulos , aliosque uſus excogitant. Flura vide in feqq . ibi .
Loton L. 16. c.30. appellat quo que fabarn græcam , in cacumine
ramofam , cujus fructus in Italia ſilveſtris ceraforum pæne na
tura fit.
Eam ramorum petulantia præcipue domibus expeti
ob latiffime exſpatiantium umbram . Sed nulli eile opacitatem
breviorem foliis decidentibus , nulli corticem jucundiorem ,
aut oculos blandius excipientem , nulli ramos longiores vali
dioresque ac plures, ut dixiſſe totidem arbores liceat. Cor
tice pelles tingunt, radice lanas . Cap. 40. dicitur cariem vetu
ftatemque non ſentire. Matthiolus muner , cam nunc in tri

dentino agro dici vulgo bagolaro, in veronenſi autem, & aliis

Italiæ locis perlaro, quæ fæp ? multum proceritate vincunt fy
rum , caudice conſtent craſliſſimo , ramis latiſſime in alitudi,
nem excurrrentibus , cortice lævi , colore in cæruldum ni
grefcente, folia medio auétumno flaccefcere, fructus cſſe ce
raſis fimiles , amiſſa · viredine & Alavedine, rubeſcentes, tan
demque nigricantes longiore pediculo , guſtu non ingrato.
Longe differt celtis ab herba nomine loti plerumque ve
niente, legumina procreante.

(Wolfii Pbyf. Tom . III.) Ggggg 8.755 .

 782 PHYSICÆ PART . Hl. SECT . II. CAP . IV.

§. 765 .
De acacia Inter arbores exteras in Europam tralaras habetur quo.
vera fpu- que robinia, five pſeudoacacia, Weſtindiſcber Schotendorn, vel
tia . acacia americana, arbor excelſa, foliis plerumque tribus oppo .
fitis cum impari , pabulo pecudum inſervientibus. Flores

ejus funt albi papilionacei tetraperali ad latera ſociati racema

tim dependentes fragrantesque. Linnæo annumerantur dia

delphiis decandriis , ſtigmare pubeſcente , vexillo patente re

flexo ſubrotundo, calyce 4dentato, denticulo ſupremo emar
ginato .Semina reniformia teguntur filiqua fimplici plana , in
quam abit piſtillum obvolutum membrana fimbriata. Vegeta
tur arbor in agro macilento, & propagatur feminibus ſtoloni.
busque. Qui fi copiofiores requiruntur, foſſa circumdatur
arbor vetus , quo facto , ſtolones multi e radicibus prodibunt.
Lignum ejus flavum eſt tam durum, ut pulchre poliatur, va
riisque uſibus tornatorum aliorumque applicetur.
Acacia ipfa, græcis axalxic , noftris Schotendorn , Ægypto de:
berur & Diofcoridi dicitur arbor ſilveſtris ſpinoſa fruticoſa,
trifolia curva plerumque Aore albo infundibuliforma ſtamini
bus numeroſis oblito , in capitulum collecto , a Linnæo refer
tur ad mimofam , cui ſub polyandriis monogyniis tribuit ca
lycem sfidum , monoperalam corollam , ftilum elongatum, le
gumen femine lenticulari polyſpermam ; eſt nempe legumen ,
uti in lupino, led pendulum modo ſingulare, modo binum ,
altitudine arbor ita excellit, ut materiem 12 cubitorum re .
&tis idoneam præbeat ; alba infirmior nigra celtis colore,
quæ tam robuſta atque incorrupta, ut navium cohæ ventris
que compagines inde fabricentar.

§. 766.
De bignonia. Bignonia feu catalpa eſt arbor exotica foliis ſimplicibus

ternis, permagnis, cordatis fere, ut Lilaci, caule erecto, flo

ribu.
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 783

ribus albis fragrantibus prope digitalibus, punctis lineisque

violaceis & Aavis diſtinctis ornatisque . Lignum ejus ma
gna gaudet medulla, & differt ab ea arbore, cujus caulis eſt
repens radiculas hinc inde exſerens procumbendo, cui Linnzus
locum dedit inter didynamias , angioſpermias ftigmare ſim .
plici , corolla pacula , calyce's fido cyathiformi , fauce corolla
campanulara sfida , liliqua ' biloculari , ſtamine mutilato , ſe.
mine membranaceo . A noftris dici poſſet Hertzkleebaum .
Plures Bignoniæ ſpecies afferuntur in Plumierii Tab . IV . - VIII.
quæ in ſcandentes 2 & 3 folias & arboreas dividuntur.

§. 767 .

Liriodendron , arbor tulipifera , der Tulpenbauni, Ame. De tulips.

ricæ borealis progenies in folo humido brevi tempore alta fera.
evadit. Folia ejus acernis reſpondent præter quam quod
præmorſa ſunt veluti aur bifida , ubi illa funt acuminata. Flo .
ribus eſt calyx triphyllus cum fore deciduus , numerus peralorum
6-9 . Linneo inter polyandrios polygynios, e quibus prodeunt
ſemina alata f. imbricata in ſtrobilum longum . Refertur inter
exoticas in Europam translatas arbores egregias , floribus cu
lipæ (Neigow ), lilio quadamtenus ſimiles, a Boerbavio inter cono .
carpodendra f. coniferas, quia fernina, uti in aliis ſtrobilis, ſqua
mis obteguntur , & quoad flores ac folia manifeſtam exhiber
ab aliis coniferis anomaliam . D.Hill in Hift. Nat. notat coche
nillæ marem eſſe alacum, femellam vero foliis hujus arboris in.
ſerere ſua ovula unde coccinei vermes naſcantur.

$. 768 .

Tamarix vel Tamariſcus; græcis peugiem , noftris Tama. De Tama .

risken, arbor eſt baud procera , cujus cortex afper extus cine rice.
reus, incus ex flavo rufeſcit, lignum vero album eft, e quo
Ggggg 2 tor
784 PHYSICA PART. 111. SECT. II. CAP. IV .

tornantur pocula medica , aliaque vaſa & inftrumenta. Cortex

flavus graco commendatur odore , & amaro fapore. Amat
calidiores regiones Galliæ , Germaniæ & c . Folia ejus pallide
virent, ſunt exigua capillata , fere rotunda, uti Sabinæ folia,
oppofira 6 vel plura paria cum extremo impari. Flores in api .
cibus ramorum naſcuntur racemofi pentapetali parvi albi aut
purpurei , quos Linnæus ponit in claſſe pentandria trigynia,
calyce spartito, petalis 5 , capſula i lo ulari trivalvi, ſemine pap
poſo nigricante. Difcernitur germanica & narbonenfis, quarum
illa eft minor fruricoſaque. Vis ejus diuretica sdverfus calcu
fum , fplenis affectus; obſtructionesque hepatis & c. Præ
bet Glauberi falem perfe &tum . Tinctores fructu utuntur
gallarum loco & c. Vid . Diofcorid. L. I. c. 117. & Plinius
L. 13. 6. 21. & L. 24. 6. ).

Omitto hic ligna colubrina varia, braſilianum odoratum , lignum

fungofum Javæ , valde leve, cortice membranaceo , cotis vi
cem præbens, & leviſſimum faberi affine, fomiti fervens.

Submoneo hic de arboribus & fruticibus Cel . du Hamel da

Monceaux nonnulla. Reſina terebimhina colligitur ex arbori.
bus confcenſis Helvetiæ, menfe Auguſto , e cujus 4 libris på:
ratur una fpiritus therebinthinus. Pix alba paratur ex abieti
bus menfe Aprili ad librum usque inciſo cortice elicita reſina
copioſa ; nigra vero addita fuligine. Ex aceris vulnerato

cortice obiinetur faccharum , e cortice rufci viſcum . Ca.

Itancæ fit : eſtres ope lixivii cinerum & calcis privantur amaro
fapore , ut faginare pennata poſfine, & amylum præſtent.
Laricis cavitatibus internis digitum intromittentibus ineffe re
fina deprehenditur, que fpiritum deftillando præber terebin
shinum ; grana alba menfe Majo & Junio exſudantia, manne
gaudent fapore & vi cathartica. Maſtiche e vulnerato cor

sice guttatim in terram labitur ; gummi elemi ; e vulnerato

cortice
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 785

cortice Schini f. oleæ æthiopicæ , ſtorax & liqnidambra ex

acere virginiana. Moro albæ infernur ſurculus nigræ, ut
folia & fructus emendentur. Gummi Tacamiahaca e populo

peregrina foliis ovalibus dentatis ; & vernix quaſi e ſtirpe fu .

mach fluit. Suberis cortcx ante 30 annos vix valet ad obtu
ramenta, ſuccreſcit vero, modo liber relinquatur , usque ad
150. annos. Ejus loco in doliis uſurpatur cortex abietis vel
pini. Schinus, aliis molle, Linnao eſt in claſſe decandria mo
nogynia ſtaminibus erectis , calyce s dentato parvo , petalis
5 patentibus , bacca i ſperma, foliis oppofitis . Gummi pre
bet hæc arbor Cluſi piperodendron Heiſteri, Maſtichi
fimile.

Referuntur quoque arbores Braſilienſes pomiferæ acajaiba, 6 pe

des altæ, fed late diffufæ ac umbrofæ , quæ poma ferunt ali
rantiis fimilia, & fuper illa puces veluti caftancas in officulo
porofo renis leporini figura , quæ caſtanearum nucum ritu edun
tur, extus vero olivarum colore gaudent. Inter drupä pu
tamina duo contineri dicitur oleum rubidum corroſivumque.

Compoſitum ita fruétuum genus in alia arbore dari, non re .

perio notatum , unde hic quadamtenus hæſito, num illa fatis
recte perhibeantur , licet a pluribus jam teſtibus, qui ſe ocu
latos dicunt . Cel . Linnæus accenfet hoc genus anacardio occi .
dentali, cujus nucem reniformem fummo pomo innafcentem
Cajous dictam atteſtatur , addicque in Flora Zeylanica , nucem
& Acajou & Cafchou vocari , arboremque hodie botanicis elle
notiſſimam . Alii anacardium , a figura cordis avium dici
autumant , & confundunt cum infe &to, quod pediculus ele
phantum feu balænarum vocatur , de quo fuo dicetur loco ..
Mihi liceat tantiſper de pomo cum drupa conjunéto , quorum
uterque fru & tus folet effe fecundus, inhibere affenfum , donec
iſta comperta magis fiant.

Ggggg 3 $ .769,
 786 PHYSICÆ PART . 111. SECT . 11. CAP . IV.

§. 769 ..

Frutices uti Inter frutices ( . 594 ) majores & puſillos vel ſuffrutices
Jexu diffe- æque ac inter arbores habentur, quorum flores maſculi & fe
tant. minei ſunt ſeperati, iique vel diæcii vel monæcii , quorum hi
ſunt in eodem frutice , illi in alio alioque. Diæcii ſunt empe.
trum , myrica viſcum , ozyris ſ. calia, ſmilax , caricæ f. pa
paja, taxus , juniperus , ruſcus chamæficus & forte plures.
Monæcii, li ſunt, quod eſſe dicuntur, chamæpyxos, f. buxus
humilis , chamædaphna, foliis tini floribus, bullatis umbellatis,
chamæcypariſſus, chamædrys, chamæpitys 1. pinus & abies
pumila , hura , betula nana , coriaria . Conf . Moifon , Rajus
&c. Suffrutices minori ſtatura duritie & duratione a fruticibus
differunt .

Ad fuffrutices referri folent roſmarinus, buxus , erica , myrtus,

myrtillus, roſa hierichuntina, viſcum , ocimum , ruta , ſalvia
hedera, vaccinium rubrum & nigrum , nardus, lavendula,
ebulus, ſtæchas, tuberoſa, hyſſopus, muſci cæt.

§. 770.

Empetrum Diæcium empetrum , Trünkelbeerſtaude, ideo præmitten

dum duco, quia Linnæus id antea inter triecias habebat. Inde
quid ?
& in Philofophia botanica p.93. flores hermaphroditos , maſcu.
los & femineos in diverſis plantis recenſens, non niſi empe
trum ibi nominat. Empetron inquit Plinius H. N. L. 27. c.9.

quam noſtri calcifragam vocant, naſcitur in montibus & mari

timis, fere in faxo & c. quæ e Dioſcoride haufit, qui addit,
falſo guſtu ; quo propius terreno fuerit, amarius ſentitur.
Galenus ad purgationes aptum dicit. Linnæus flori nuper

diæcio, empetri tribuit mafculo calycem 3 part. cor. 3pet. Ita

mina 9 longiſſima; femineo calycem 3 part. cor . 3pet. ſtilos

ſtigmata
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 787

ſtigmata 9, baccam 9 ſpermam . Dirimit vero empetrum in

album erectum & nigrum procumbens.

Jobrenius empetrum refert inter frutices , quorum flores a fru .

Etibus feparati oriuntur, & illi tribuit fructus nigros baccis fi
miles , 2 vel 3 feminibus offeis fætos, & addic dici quoque
ericam bacciferam , Trinkelbeere f. Apelbeere. "Quo differre
a Linnæo Johrenius videcur. Confirmat diverſitatem de

Bergen Flore Francof. p. 300. ubi in claſſe apecalarum

3 ſtaminibus gaudentium, hanc ericam vocat latifoliam , pro
cumbentem ; & Alb. Haller in Flora Jen. Ruppii p. 337.
Rectius aliis ab empetro diſcernuntur vitis idæa, myrtilli, vac
cinia nigra , Prenfjelbeeren, blaue Heidelbeeren, ſchwurtze Be
finge; cui ſuffrutici ſunt folia oppoſira paria plerumque cria
cum impari extimo , oblonga crenata , Aores incarnati, cam
paniformes. Sed Vaccinium Linneo eft inter oftandrias mo
nogynas, cujus calycis margo coronat germen , corolla mono
perala, filamenta receptaculo inferta, fructus bacca. Ubi & erica
tribuit calycem 4phyllum , petala 4fida , filamenta receptaculo
inſerta, antheras bifidas , capſulam 4 locularem . Quæren
dum videtur, fitne empetrum hermaphroditum e conjunctione
vel inſitione feminæ ſuper mari natum ?

6. 771 .

Myrica alias erica humilis , eſt Linneo diccia 'tetran . Frutices dix
dria, cujus maſculi ſquama amenti eſt lunata , feminæ fimilis, cio flore.
corolla nulla , ftilus duplex , bacca monoſperma; uti eſt viſcum
(9.592 . ). Oſyris vero f. ramoſa caſa habet mafculum calycem
zfidum , item femineum , cui ſtigma fubrotundum , drupa
unilocularis. De Smilace vid. (8.692.); de Cavica ( $. 736.),
Papaya Jobrenio dicitur præter rofaceum florem habere cubu
lacum ſtelliformem fterilem , fructum carnoſum meloniformem ,
femen
 1

788 PHYSLCÆ PART . 111. SECT. 11. CAP . IV.

femen plerumque ftriatum . De taxo , rufco & junipero di

Etum eft g.692 . Coriaria vid.not.

ſ. 772 .
Frutices
De humili buxo vid . norata ad . 596.; de chamæpicy
flore monc . ftatui poteft ex Q. 708.b. De chamæcyparillo ex . 709 ; de
£io.
chamædry, humili quercu , ex 5.699 .; de chamarepe ex
$.687. not. Hurain Americæ tribuit Linnæus , in claſſe mo.
nccia monadelphia, ita ut ejus maſculum amenrum fit imbrica .
tum , antheræ ſeſſiles amento adnatæ ; feminæ nec calyx, nec
corolla, ſed ſtilus infundibuliformis , ſtigma 12fidum , capſula
12 locularis monoſperma.

Non jam diſceprabo , fintne pumilæ quercus cupreffi, pini, abie

tes & c . quod effe dicuntur & tantum e defectu nutrimenti , aut
quod nonnullis videtur, quia diſperſa admodum fuere femina,
non vero arête juxta ſe invicem pofita , altius creſcere non
potuerint, ſed ſtatim a radice ſe diffuderint. Quanquam ho
rum neutrum veriſimile videtur, quia & confertos fatis fruti
ces vidi, & raros, nec in folo nimis macro , ubi nec ſob ipſis
deerat, nec umbra altiorum efficiebat. Poſſet hic quoque

nomen obtinere levis fimilitudinis caufa , uti mentio fiat cba.

mamori, cujus rubi Norwegicæ fpecimen habetur in D. Oederi
Flora Danica in fol. 1763. ed. Cujus folia alterna sfida cre .
nata margine rubente in faſtigio habent florem hermaphroditum ,
in calyce fere foliis fimili , album pentapetalum , cujus piſtilla
brevia ſex, filamenta altiora cum flavis antheris 21 numeran .
tur, bacca flava rubeſcens glomerata. Ubi fructus congre

gatarum baccarum , non floris conditio nomen peperifle vide

tur. Sic & chamædrys & chamæpitys a Linnæo referrur
ad Teucrium Philof. botan . p . 149. & chamæbuxus ad Poly
galam .

S. 773 .
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 789

§. 773
Fruticum reliquorum alii fpinis horrent , f. in cortice ſtir
Diviſio fru
pis & ramorum , ſeu in margine foliorum ; alii fpinis carent ticum catre
plerarumque arborum more . Alii fuo fe odore florum aut rorum ,
foliorum , ut cynosbatus , alii fructu commendant ; alii fo
liorum & ramorum denſitate , tenacitate , ut vitex ; alii ligniaut
dulcedine , aut liquiritia, aut natura placent . Duritie & firmi
care arbores adæquanres , ut pruneolus & cratægus ſpinoſus,
evonymus , ribes , juniperus, rhamnus aquifolium , carpinus,
pumila, pinus, buxus, fyringa lonicera f. chamæceratus. Flo
res hermaphroditi, aliis ſunt apetali , aliis monopetali , aliis ro .
facei , aliis papilionacei. Daphne ſi thymelæa floret primo vere
nive remanente , & baccis necat lupos vulpesque.
Spinis defenduntur arcentibus pecora , & egerentibus inutilia dumeta ,
rhamnus , rhamnoides, rubus, roſa, ſpartium , in cortice ilex
humilis caétus melocactus ; in foliis vero aquifolium , ruſcus,
juniperus. Hic tamen odore foliorum & fructus placet , ar :
bor vitæ, cynosbatus & myrtus eriam odore foliorum , roſeta
odore forum , jafninus, frutex carpathicus , geniſta caprifo .
lium & c. Fructu comiendant fe rubi, vites, canilla, ribeſius,
rhamnus, groſſularia, vaccinium , citreus , aurantius, limo .
.nius, alatimordes, pruncolus ſ. acacia negundo cæt. Dantur
& uſu foliorum peculiari præditi , uti theæ frutex & c. Nec
prætereundus plane eſt fungus fruteſcens, quem habeo & de
fcripfi a. 1748. Exper. Gedan. hebelom . 40.8 44. Multo minus
frutex f. arbuſcula opobalſamum e cortice læſo fundens &
baccipara.
Arbor Thea nuper Lutetiam e China translata, una cum femi
nibus vix illa erit, quæ dicitur a radice usque in faſtigium
foliis longis acutis ferratis, ut roſeti, referta ; Aoribus 6
vel 9 peralis , interdum Jaſmini more duplicatis gaudere ;
fructus inſtar pomi renetti parvi , faporis aromatici caryo .
(Wolfii Pbys. Tom . III . ) Hhh hh phyl .
 790 PHYSICÆ PART. III. SECT. 11. CAP. IV.

phyllorum , ſemine nigro fubrotundo , magnitudine nucis

avellanæ, vel fabæ , dum ficcatum eſt, gaudere. Semen ori

ab initio gratum apparet , poſtea amarum , e quo Sinä oleum

faciunt in offis ciborum uſitacum . Folia deco &ta jam muria
condiunt & cibis apponunt . Nam illa arbor fertur excre .

fcere, ut coryli lambertine , niſi id caveretur refecando, at

non ultra 7 pedes affurgat in collibus agri porofi, & plan,
tentur in quincuncem 3 vel 4 pedum diſtantia. Sed ab hac

differre deber frutex Theæ Linnæi aliorumque femine tri

cocco, quod fæpius vidi, fed apud nos ſterile.

§. 774 .
Quid fit Dum hæc perfequendo fingulatim , ut arbores, prævideo
arundo ? juſto me longiorem in his eſſe futurum , præfertim fi & alios
frutices peregrinos præterire nollem . Quare cogor in his
amandare lectores ad autores antiquos & recentiores , qui fruti..
cum explicationem dedere . Hic tantum ſubmonendum duco,
arundines quoque ſuo jure ad frutices pertinere , tum propter

lignofam , qua gaudent, materiam , tum & plerarumque altitu .

dinem . Dantur enim & arbores faltem arbuſculas altitudine

æquantes. Sunt autem arundines plantæ laxius lignofæ palu

ſtres foliis alternis feffilibus enodis prodeuntibus , tenuatæ ſen.
ſim , donecin florum paniculam faſtigantur comatam , live ſunt
frutices geniculati capite paniculato.
Ita abarboribus terreſtribus deducimur ad genus medium inter
aquaricas & terreſtres, videlicet paludoſas , in aërem tamen
porrettas ſupra radices ſuas. Plinius L. XVI. c.36. laxius aqua
ticos nominat frutices , in quibus principatum tenere ait ha
rundines, belli pacisque experimentis neceſſarias , deliciis .
que eriam gratas. Noftratibus , inquit , fungofior fubeft
natura , cartilagine bibula , quæ cavo corpore intus, ſuperne
tenui inareſcit ligno , fiffilis , præacuta ſemper acie, genicu
lata
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 791

lata. Cetero gracilitas nodis diſtincta levi faſtigio tenuatur

in cacumina , craffiore panicule coma neque hac fupervacua.
Panicula Germanis dicitur Rohi kolbe, que eſt juba vel amentum

cylindricum erectum 3 – 6 pollices in mediocri longitudine,

& unum vel ſesqui pollicem diametro aſſequens , fæpius co
lore & mollitie fere nigri holoferici in maturitate lanuginis.
Linneo dicicur ratione floris planta triandria calyce multifloro
2 valvi , fofculis non fpicatis lana cinétis, digyniis propter
3 ſtamina & 2 piſtilla vel ſtigmara in flofculo hermaphrodito .
Coma paniculæ pappus eſt denfus & denfior, ac in aliis femini.
bus occurrit , brevis & auribus inhærendo vitians auditum .
Græcis arundo xul.culos dicitur , unde latinorum calamus
formatur. Rajo arundo elt planta culmifera maxima.

§ . 775 .

Dioſcoridi vesos (naſtus) vocatur. Pleraque autem intus Quotuplex .

concava eſt, & ſambuco fimilior , qua intimam nempe medul . ea fit ?
lam . Solida ſativa, aliis hiſpanica , cyprica f. 10 cubitos alca,
longioribus gauder internodiis tres interdum pedes aut ultra
diſtantibus , tam polita duraque ſuperficie, ut compactior col
lifa ſcintillas præbeat , & pollicaris plus minus diametri crallicie
gaudens baculos præbeat leves , quibus ambulantes innitantur.
Hujus panicula milii ritu ſparſum , lanugine purpurafcente, &
femen procreat in locis calidis, alibi reciſa germinate radicum
nodis . Graciles phragmitæ Græcis audiunt , quia ſeptis in vi
ridariis & topiariis inſerviunt, vallatoriæ propterea lacinis di
& tæ , pariter & vitibus fulciendis, ſagittis & haſtis bellicis & c.
Cava arundo intus vel inanis eſt , vel medulla gaudet fungoſa
& fucculenta. · Arundo inanis gracilior brevioribus internodiis
calamos præber ſcriptorios , quæ & fiſtulis tibiisque aptatur ,
fyringia aut fiftularis appellata . Laudatur ob odorem arundo

indorum aromatica (cum acori radicibus & foliis haud confun

Hhh hh 2 denda
 792 PHYSICA PART . III. SECT . 11. CAP . IV.

denda) unde unguenta parantur. Ex Theophraſto aliisque 29 .

arundinum diſcrimina collegit Plinius Hift. Nat. L. 16. c. 36. &
L. 24. 6.11 .
Priori loco Plinius notat arundinis radicem quoque eſſe genicula .
tam , omnemque arundinem ex una ftirpe numerofam haberi,
& reciſam fecundius reſurgere. Arundini indicæ arboream
effe altitudinem , amplitudinemque, qualis vulgo in templis
cernantur ; indos diſcernere mares a feminis fpiffiori corpore,
feminas capaciori ; navigiorum vicem ipfis præſtere fingula
internodia . Syringiæ ait nihil eſſe cartilaginis atque carnis ;
orchọmenium calamum continuo foramine pervium dici aule
ticum ; alium effe craſliore ligno & tenui foramine, quem
fungoſa replet medulla ; alium breviorem , aut procerio
rem ; exiliorem aut craffiorem . Fruticofiſimum omnium

effe , qui vocatur donax . Creticum longiſſimis gaudere inter

nodiis, & calefa & tum fecti quocunque libet. Differre & fo .

lia robore & colore , etfi omnia complexu ſuo renues per am :
bitum ei tunicas inducant. Prætereo arundinem aucupatoriam,

piſcatoriam & c. Sufficiat unam alteramve norabiliorem arun

dinem his adjexiſſe.

$. 776.
Bambus Inter arundines ligno duriori arborem æmulatur, arbo.

arundo in- rea arundo Indiæ orientalis , quæ bambus vel mambu appella
gens, tur. Fertur illa excreſcere in diametrum non folum unius fed
& trium interdum pedum , ut inde limbi & ſcaphæ fiant ve.
loces, quanquam junior plerumque Ivel pedis vix aſſequitur.
More arundinum nodis gaudet liquofa medulla plenis , non
intus transverſe horizontalibus, fed irregularihinc 4 linearum
cavitate, illinc convexitate præditis : Pollideo pyxidem ex ea
arundine paratam , diametro duos pollices parilinos , longitu .
dine decem & cum operculo undecim pollices æquantem . Ad

cujus
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 793

cujus nodos obſervo quaſi tuber circumdans torno ademtum,

& ad unum latus vel folium vel ramum adnatum & refectum

fuiſſe e veſtigiis, ibi fere pollicem furfum & ad latera erectis.

Cavitas illa internodii & totius articuli ad culmi fimilitudi.
nem , in ſicco Itatu vacui , inſerviiſle videtur medullæ fucco

nutritio incus complectendo, qui junior dulcis modo clarior,

modo turbidior & ſpillior eſſe perhibetur , pro anni & lunæ
diverſa ætate. Poſtquam pyxidem aquæ immerſi, animad
verti fibras ligneas multo patentiores , quam in querno, ideo
quc fibras licet robuſtas, tamen minus denſas duris lignis. Fo
lia ejus ad nodos ramulis energentibus infidencia 4 vel 5 di
cuntar oleagineis eſſe fimiliora & longiora , articuli ad ſesqui
pedem porreéta. Neuboff. refert, unum genus mulca repleri
medalla dulci , alterum exigua tantum , aut fere folidum mul
to eſſe lignoſius altiusque, v. c. 60 pedes. '. In deliciis habetur
aroma , acbar , e dulcibus ejus ſtolonibus confectum . Me
dullæ fuccum dulcem vulgus avide fugit , & antiquorum
faccharum effe fertur. · Seneſcente vero arundine medulla &
ſuccus mutatur adeo , qua colorem , faporem , & vim , ut æſtu
folis ad articulos expellacur & inſtar albi pomicis indurefcat, fa .
pore dulci in adſtringentem abeunte , atque incolis dicitur fa
car mambu , aliis tabarix , quæ morbis colicæ & febrilibus
medenrur.

Hæccine pumicum origo eſſe poffet, modo exactius explorata

dura materia eis in levitate & ſtructura fatis conveniret ?

Quia arundo illa in paludoſis nafcitur locis ; pofferne & ad li.

tora vel fub mari copiofe naſci, & procellæ ope excuri a nodis
arundinis ? Cæterum ex mambuædes poſtesque conſtrui dicun
tur, & aliis arundinum viminibus copulari . Pro magnitudine

arboris nodi diſtant pedis dodrantem , duplum & fere tri

plum ; Quitenfium bambus raro dimidii pedis diametrum
fuperat, & ligni diameter dimidium pollicem. Finditur, &
Hhh hh 3 demtis
 794 PHYSICÆ PART. I ! l. SECT . II . CAP . IV.

demtis internodiis, expandirur in aſſeres fesqui pedem latos,

unde & contabulansur ædes , fubíternuntur & teguntur & c.
Parantur inde innumera vaſa & utenſilia , ductus aquarum ,

canales, ſtilicidia, tympana , corbes, arce, prala, le &ti, fellæ ,

menſe, fagirræ , dolia & charta chinenſium , præmiſſa macera
tione & diffolutione in filamenta furculorum . Ubi in paludo
ſis regionibus darur , in plenilunio aqua fcatere ferrur , non
vero in novilunio ; fed ubi in litoribus denſe naſcitur & in
arenoſis, vacua eſt intus.

S. 777

Arundincs Sinenſis Provinciæ Quantung arundo nigra laudatur , unde

nigræ indice tibiæ & ſyringæ & fimilia fiant inſtrumenta , non minus niten
U fincnſes. tia, acfi ex ebeno facta eſſent.
Item montana alia forte qualis
8. 776. omnium longillima & craffiflima, quæ interdum dia
metro feftertium pedem pariſinum , vel Neuhofii verbis decem
palmos excedit. In arundineris Chekingicis occurrere dicitur
arundo , tribus fpithamis non comprehendenda , cujus ideo
diameter [ pichamæ æquiparari poſſer, ferrea gaudens duritie,
& maxima ſuſtinens onera , longitudine minima dimidiam , ma
xima 4 perticas rhenanas æquans, cujus alcerum genus viride
intus & extus cavum , alterum piceæ nigredinis , ut folidior
Lambus , maſcula dicta. Quæ non obſtante duritie findicur in
ſubtiles lamellas, unde corbes, ſtragule , ſedilia complicantur,
& capſulæ conduntur. Ex integra craſſa fiunt ædium mino
rum poſtes, trabes & c. ex gracilioribus haftæ , perticæ , & c.
Cava inſervit canalibus , tubis, perſpicillis , thecisque. Sur

culi primi ejus radicum inftar carnibus elixandis adhibentur,

aut cucumerum ritu condiuntur. Sic indica Rotang ( . 750. )
hiſpanicæ fimiles uſus præſtat ($ . 775.) , intus tamen infirmior
eft, & novi ejus ſurculi pleni ſunt dulcis liquoris , cujus caufa
crudi comeduntur . Ei Linnæus tribuit calycem 6phyllum &
baccam
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 795

baccam exaridam i ſpermam , retrorſum imbricatam . Tenaci

tate adoleſcens tanta gaudet , ut viminum loco omnibus vin
ciendis rebus inſerviant. Immo funibus nauticis durabiliori.
bus , quam cannabini, in ancoris temendis Japonenfibus con
ducunt. Naſcitur inde fructus pilam puerorum diametro , re
ticularo velut cortice badio caftaneam æmulans, durus , fapo .

ris dulcis parumper acidi , pendens e nodorum tortis velut ſur

culis ut nervis , fociatisque bines pluresve . Ob quos fructus
potius ab arundine differre cenfeatur. Transeo quoque arun

dinem quadrangulam finenfem , eamque, qua provinciæ quæ .

dam focos fuos alunt.
8. 778 ,
Saccharifera arundo Chinenfis & Indica foliis veſtitur acu . De arundine
tis, ut vulgaris noftra manus decerpturas lædentibus , niſi caute ſaccharina.
fe gerant. Aſſequitur plerumque 6 , raro 10 pedum altitudi
nem & 56 nodos duorum pollicum raro 4 circiter craſſitudi
nem , & geniculis plena eſt nodofis digitis , raro palmam
diſtantibus. Ad genicula ſurſum rara & minora habet folia
acura bicubitalia germine ſurculorum fæta , fed capite gaudet
Tandem pani
foliis largis longisque extus curvatis coronato .
culam profert inftar rube , h . e. arundinis fagittariæ . Intus
- duntaxat per bie nnium dul
biennium ci curget fucco inter fibras fiſtuloſas
dulci
& laxius cohærentes , qui exprimitur; peculiari arte excoquitur,
& in varia facchari genera forinatur. Plantatur hæc arundo &
propagatur per ſurculos ( Sproffizi) radices aut femina in ſulcis
in agro humido ita quidem , ut binorum ſurculorum apices ſe
contingant, tumque terra egeſta obteguntur humectantur :
que, quando deficit pluvia, ut intra 10 vel 12 menfes fua
conſequantur incrementa . Refe & ta quoque arundo ftolones
procreat copioſos , qui, ubi maturuerunt, rurſus reſecantur.
Ne vero lolium ipſis noceat, iilud quotannis, quoties opus , era
dicatur. In folo idoneo per so annos proſpere fecundatur,
niſi radix a vermibus corrodatur. Modum
 796 PHYSICAE PART . III . SECT . 11 . CAP . IV.

Modum faccharum parandi vid . Pet. Sbafo in Lc tionibus Chemicis

anglice & gallice proítantibus , item Pilo & Rajus. Linnea

dicitur faccharum planta triandria digynia uniflora , calyce

nullo , lanugine longa, corolla bivalvi Quo ipfo eam forum
cauſa feparat ab arundine , cui calycem multiflorum tribuit.
Diofcoridi & Plinio quatenus innotuerit , ex his patet verbis
L. 12.C. 8. Saccaron & Arabia fert, fed laudacius India. Eft

autem mel in harundinibus colle & tum , falis ritu candidum ,

dentibus fragile , ampliſſimum nucis avellanæ magnitudine, ad
medicinæ tantum uſum . Conſtat vero nobis , & alimenti &
condimenti loco ſervire. Colliginius inde , olim naturaliter
concreviffe particulas fucci dulcis arundinum , ui in quibus.
dam uvis , & in melle grana fimilia deprehenduntur, cujus
imitationem ars meditata eſt & adepta. Seritur hæc arundo
in inſulis Canariis , Cypro , Creta , Sicilia , Hiſpania & c.
Canna dici folet arundo utrinque aperta, geniculis ademtis.
Prætereo arundinem volubilem circum arbores in Sumatra ſe
porrigentem ad 100 immo 300 orgyiarum longitudinem ,
quæ circulis vaſorum conficiendis accommodatur ; item cre .
tenſem fupra terram ferpentem miræ longitudinis & velut acu
leatam , ob medium caudicem digito craffiorem e geniculis ra
mos f. caules graciles 3 vel 6 emittentem , qui folia protrudunt
calamum a geniculo ad geniculum veſtientia & in duram quaſi
ſpinam aculeatam exeuntia.

. 779 .

De palma co Palma conifera, teſte Cluſio , eſt arbor, procera, ut pinus,

niferaf. dra. cubitum craſſa. In fummo diſcedens in ramos plurimos 9 cu
bitorum & mucronata folia. Pito tefte oculato alia inter arun
cone fili
quoſa. dines eft & palmi juncus, aliis palma pinus, aliis prunifera
foliis juccæ vocatur, naſciturque copioſe in Sumatra. Fertur
elle ſpinoſa , & fructus ferre ſtrobilis affines quadamten us.

Læſo
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 797

La ſo ftipite exſudat æſtivo fervore reſinam , quæ dicitur fan

guis draconis , igne facile liqueſcens & exardefcens, ſed attricu
fanguineum præbens colorem , faporis adſtringentis. Affer .
tur ex inſulis Socotera , Canariis , Madagaſcar & c. Quæ re .
ſina modo in granis venit , modo purior in tubulis ; fed a fa
Etitio internofcenda perſpicuitate, puritate, fragilitate & egre .
gia rubedine , præter notas ante dictas. Aliis vocatur Draco

arbor indica filiquoſo , populifolio, Anyfana Jamaica, Linnxo

prerocarpus , frućłu racemoſo, ceraſiformi, olliculo duro ci
reo , piſi magnitudine. Quæ confuſio aliis tollenda relinqui
tur. Addi poteft papyrus ægyptiaca arundo Dioſcoridis a Lobe
lio Piſis delineata ad vivum 6 vel 7 cubitos alta , tantum ad ra .
dicem folia fundic longiora brevia ſub flore ſummo confertiſſimo
olim fcribis papyrum dedic.

§. 780.
Pergendum nunc eſt ad arbores marinas, radices in ter . De palma pe
ram agentes, quas nonnulli memoriæ prodiderunt , vel & ex- layica & c.
arboribus
ploratas habemus. Præmittamus certiora ex D. Patoppidani
marinis ,
Hift. Nat. Norweg. P. 1. p. 277. feqq. ubi notat, dari in lalo ar
bores marinas, 100. & 200. orgyias infra ſuperficiem , qua
rum rami e faftigiis interdum vi piſcatorum , funes fortes eo
usque demittencium , ut ramis ſuperioribus implicentur, & fic
fracti 'rami extrahantur. E quibus ramis merito colligatur,
;
dari ibi arbores ingentes. Pollidet ac adumbrat ramum 7 pol
lices, & alios ſesquitertium pollicem craſſos, multosque his
graciliores , quorum arbores partim igni magis refiftunt, ac
terreſtres, partim a ruſticis ut diarrhææ remedia adhibean
rur , partim belluis & marinis animalibus nutriendis ferviunt ,
& in piſcium inteftinis reperiantur. Prout Hafeus cetos me.
morar, ventrem foliis arborum & algis refertum habenres.
Bibl.germanique Tom . XV. p. 157. Quot non inſecta & ver
lii ii mes
(Wolfii Pbyſ. Tom . III .)
1
 1
PHYSICÆ PART . 111. SECT . II. CAP . IV.
798

mes maris illis uti æque poſſunt, ac terreſtribus ? Ramum il.

lum majorem 4 pedes longum ait gaudere ligno albo , fibris
tam parentibus , ut acicula ingeri poſſit. ( Tale lignum terre.
ſtre fæpius vidi in ſtatu deſtructionis, item in calamo faccha.
rato ). Corticem ejus eſſe tenuem carnei coloris, & facile a li
gno feparabilem . · Ramos ejus fimillimæ indolis fere eſſe paral.
lelos, alicubicurvos ulnam longos, itidem fractos, ut foliorum
nullum in illis veſtigium appareat , conjectura aurem prona fit,
ſi integer manfiffet ramus , eum nec fores intromiſſuras, nec
conclave recepturum fuiſſe. Rotunditatein rami craffioris no
tat, non eſſe circularem , fed ex altera parte (forte boreali) ali.
quanto minorem . In alio minori ramo alicubi ſurculos cor
tice orbatos vel quaſi fufci lucidioris coloris , in ſeras velut ex
euntes. Pallin inter ramos cerni filamenta muro fimilia

adnato. Hujus lignum eſſe denſum & ſolidum , ut terreſtre,

ejusque ramos ribelio dirigi more. Tertium ramum effe 7 pe.

des longum , multisque gracilibus ramis ad latera diffufis præ.

dirum , cujus lignum ſaris denſum fibras tamen poroſas quo
que nudis oculis offerre. Totum vero usque ad extrema ob
ficum eſſe tuberculis, dimidium piſum æquanibus, obſcurio
ribus punctis diftinétis, in ordinario fuſco colore. Diffectum
tuberculum tale oftendit velut gemmam materiæ calcariæ , &
in ea vivum infectum , cimici haud diffimile, procurrens illico
e fuo latibulo apperto . Comparat illum cum Wormii & Clufii
panta marina facie reredze. Ejus ramis implicaram ſæpe vidit fel .
lam marinam arboreſcentem , forte ea victitantem . Quartus 3 pa .
des longus & pollicem craſſus totus eſt poroſus ,ramuli ejus curvati
varie , & in extremo nodis nuci moſcharæ æqualibus præditi,
( cui quid inſit, non nocavit. ) Colore alius fimilis ramus eft
ftramineus, alius vero puniceus. Quintus pedes s longus illi
obvenit , cum ex mari extraheretur, plenus tum fucco, & vi
vidi coloris auroræ, qui poft exſiccationem obſcurior. Crar.
fitudine
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 799

ficudine medius æquat brachium pueri , ramuli vero digiti , in

extremo maſlula pyriformi lignofà , non folioſa gempa . Qui
rainus cum in ſole ad feneftram repofitus ſiccaretur , emiſit in .
tra sduum mucorem ejusilem coloris , ſed odoris ingrati.
Quamdiu curgebac ſapi, carnem humanam velut referebat,
exiguis tantuin apparentibus poris; ficcatus vero poroſas pro
didit fibras tandemque zingiberi colore allimilatus eft. Huic
ſuppar eft fextus minor , coloris cuprei; feptimus gracilior
ſexto luxuriat & fruticatur ramulis calami ſcriptorii diametro
præditis, intus fungoſis , excus lanugine oblitis coloris ſtrami.
nei , radiceque plina ſcopulis adhæfit ; octavus major ſeptimo
fimilis ramis carer , poroſus, ut arundo & c. & c.

Theophraſtus palmam refert marinam Hift. Plant. L. IV .

c. 7 Palma peagica , inquit, caudice admodum brevi , vir.
gis reétis fere, quæ fubtus exeunt, nec in ambitu , ficut rami
virgarum , fed velut in latitudinem figillatim continuatæ , non
nunquam etiam inter fe differentes. Virgarum autem ſeu ſur.
culorum ipſorum fimilis quodammodo natura eſt, foliis ſpina.
rum acanicarum , ut fonchis fimilibusque. Hi tamen erecti nec
quemadmodum illa circumflexi & foliis a mari corroſi. Nam
eo quod medius caulis transmeat per totum , reliquum quo
que adfpeétus confentaneum his eft. Color his & cau

libus atque univerſe plantæ ruber intenſe atque puniceus.

Præterea ibi adducitur abies & quercus pelagia , ſuper lapides,
fictilia & c. ' nara utriusque colore ad purpuram accedente ,
magnitudinis cubitalis. Alia tamen quercus pontica infignis
magnitudinis fructum ferre glandem utilem ; narratur , & vi
tis folia, farmenta & fructum ferens haud procul a licore, ' & fi
cus folio carens cortice puniceo. Palmis quadamtenus fimi.
les funt pennæ marinæ , de quibus egi A. 1756. in Gedan .
Obferv.

lii ii 2 In
>

800 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II . CAP. IV.

In Car. Clufii rarior. plantar. Hit. L.VI. c.63. deſcribitur ac de.

lineatur Corcuſi myriophyllum pelagium , quam ex icone con
jecit fuiſſe cubitalis altitudinis, caule recto gracili plures ramu
los & foliola 30 – so vel ab uno vel utroque latere , h . e.
100 palmarum ritu nutantia quoque & incurvata una cum pe.
diculo fuo , pallefcentia oſtendente, fummo caule defineute
in fpicam velut nucularum , quæ loco feminis tenellas con
tinent plantulas jam efformatas, matri fimiles , quæ caden
tes in fundum maris crefcunt, ut mater, arenæ aut luto , fie
bris radicalibus immiflis. Caulis cum ramis flexibilis eft, uti
Sparcum, dum exaruit fragilis, ut vitrum . Addit, nalci in
gurgitibus maris illyrici , unde piſcatores extrahunt hamis &
inſtrumentis, ſperne di &tis ; retinere ſiccam quoque falſedinem
fuam , a piſcatoribus vocari pennachio delle Ninfe, vel pelma
di Nettuno. Cortufus ejus periculum fecit in vermibus inteſti
norum necandis , quibus æque obfuit ac corallina , etiam in
dog minore . Alii fanandis virulentis piſcium & ferpentum
morfibus adhibuere. Hæc palma pelagia , alias altius excre .
fcens, merito cenfeatur. Cætera uberiorem lucem exſpectant

a futura Phyficorum excuſſione arborum fruticumque mavivo

rum . Submonendum duco , nifi addu &ta loca de caudice

duro accipi poffunt, ea proprie huc non pertinere. Duritiem

autem notare exiſtimo fitum ere& tum in mari, virgas & furcu
los , comparationem cum fpinis , & colorem puniceum talem ,
qui coralliis duris & corneis plantis effe folet, & c.

§. 781 .
Lithophyta
Frutices marini, placentis duris adhærentes & foliis defti
8 cerato
turi , dividi poffunt in lapidee & corneæ naturæ ; quarum
phyta gire, illi litboployta , hæc ceratopbyta, græca dicuntur lingua. Litho.
quotupli.
cia ? phyta , Steinſtauden, aut caule gaudent, aut carent. Priora
appellantur generatim erecta ; pofteriora feffilia. Quia vero

200
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 801

aut ſolida ſunt, aut poroſa , adſpertu externarum & interna

rum partium , caudex perforatis lateribus aſperis infignis litho
thamnus ; glaber autem five folidus, live perforatus, coral
liorul nomen eſt naétus. Lithothamnorum habeo non nifi
cinereos & fufcos, digitum virilem , aut puerilem craſſos, ad .
modum ramofos, nec minus in ſtemmate, quam in ramis fora
minibus í pollicis in lumine patentibus refertos, undique
aſperos adeo prominentibus partim cubulis exiguis intus
ſtellatis , partim aliis velut arenis acutioribus, ut manum affrictu
læderent. Rami non cxeunt niſi in obrulum velut digiti ex
tremum , fimiliter poroſim . Fractis ramis deprehendi , pro
minences cubulos ftellaros ( imili ſtru &tura pertingere usque ad

medium , ficu ſurſum verſus acuto & erectiori, ut ipſi rami

angulos acutos cum ſtipite 45 plus minus graduum efformant.
Intermedia autem materia in ficco ftatu plane irregulari gaudec
ſolidarum & porofarum partium fitu , folidis mulcum prævalen .
tibus copia & malla interſtitiis fungoſis. Pori revera ſunt in .
numeri , ut, qui milleporos dicunt hos lithothamnos , multo
minus dicant , quam in fragmento ſesqui palmam vel pedem
longo occurrant. Mareria prorſus eſt lapidea , & inter dentes
haud aliter ſe gerens , quam ſi arenám velles comminuere.
Propter tantam pororum copiam ramuli haud difficulter fran
guntur. Coralliorum alia funt lactea , alia fanguinea ro
ſca & punicea , ſub cortice calcareo ſ. terrefiri poroſo arbore.
fcentia. Ipfa autem lapidea eorum materia fibris caret, & fo .
lida eſt, five tota fint penitus ſolida, five tubuloſa , f.cava intus
aut ftellaris ſtructuræ . Utrumque genus dicitur reperiri ali .
quor pedes alcum in mari mediterraneo & c. crallitie conve .
nienti altitudinis, varios in ramos diſtributum . Quibus recen .
tioribus , ob vila in tubulis polyporum genera , bæc habentur
pro eorum fabricis & domunculis. Linnæus corolla refert in
ter vermium ædificia tubularia & cæt. aut hermintholichos f.
Iii ii 3 petri.
802 PHYSICÆ PART. Ill. SECT . 11. CAP . IV.

petrificatos vermes , æque ac aſtroites, milleporas & c. quo

jure autem , non difcepto. Marſiglius vero Comes Ginanni,
aliique propagari corailia docent gelatina alba aut rubra in alia
dura corpora marina incidentia, cujus rei multa proftant ſpe.
cimina , quaſi guttæ illis adfperfæ & ficcatæ . Idein quoque de .
lineat corallophyton deodioides , cuprcfli folio Tab. X7. & XII.

Ex aniſo ſtellato , & nive ftellatı , & ſeminum capſulis poly .

gonis , patet , dari in elementis corporum , quæ ad ftellarem
concretionem naturali inſtinctu niſuve ferunțur, quæ & in
mari fe exſerunt in corporibus variocam animalium : Cur

ergo idem evenire fimiliter in vegetantibus poſle dubite.

mus ? Eſcharæ Imperati Comes Ginanni vidic dejecto ramo
rum apice , in vitro novam naſci eſcharam marinam .

Eſt recens hæc controverſia haud difparis conditionis

quæ per feculum non unum de fexu plantarum agitata eſt.
Veritas non niſi idoneo temporis traétu præjudicia debellar,
quæ vel inveterara funt, vel temere novis proprer unam
fere novitatis gratiam adftipulantur. Exempla vidimus in
novis plantarum diſcriminibus , modo a calyce , modo co .
rolla, modo ſexu , unice petitis , cum antiquiora & folidiora
criteria ipla ſuppediret natura. Non ignoro , rationes , a
convenientia materize coralliorum & c. cum fimilibus ani
malium partibus allatas , fed pariter nec ignoro corporum
animalium convenienciam , v. c . in fexu & c. animam aut
animalem naturam haud effe evicturam . Vermes & c. ho.

ſpitantur fæpe in aliis vegetalibus, quæ ipfi neutiquam effe.

cere. Milleporos Aamma arſi , qua vitrum liquefit, fed
vidi quidem ignitos & albidiores factos, citra mutationem
ſtructuræ . Quis credat polyporum vermiculos tam ſolida
& craffa ſtruere corpora poſſe ?

1 §. 782.
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 803

§. 782 .
Lithophyta fiffilia caule carent & ramis , ideoque a varia De aftroitis,
ſua ſtructura fungis terreſtribus quibusdam analoga, denominan , peétunculis,
tur. Talia funt majora affroitarum genera , alba quale ſpeci. fiuctivagis,
men fere pedem axi longiori æquans in figura ſuperne con • tubulariis,
vexa,nec multo minus lata & craſſa pollidet Athenæi Bi- tuberibus.
bliotheca , cujus pori ſtellaci contigui lineam pollicis pariſini
decimalem ſuperant, & totam maſſam permeare videntur.
Innata illi paflim funt peregrina corpora, ut cornicula am
monis , conchulæ marinæ , in amplioribus pro digito mi
nori capiendo cavis mufci , lignei ramuli, tubuli vermicu .
lorum marinorum & c. Oppofiræ faciei ex parte concavæ ad
hærent rubri. corallii , quæ dixi 8. 781. feminia, antequam
vegetarent, ficcata , tubuli calcarii vermiculorum &c. Aliud.

genus exiguis poris ftellatis dimidiam lineam vix ſuperantis,

e duplici ferie, favi apum more & mole velut coalicum , in
curva hinc convexa, illinc concava ſuperficie lateribus undi.
que abrupris. - Tertium genus craſſum & ſubcus atque ad
latera abruptum , majoribus duabus lineis foraminibus, ſed co
piolis valde & lubrilibus radiorum lamellis referris pervium
eſt in 3 vei 4 pollicum craflitie , intercedentibus inter cel
lulas folidis velut parietibus intergerinis. Alia transeo , &

tantum addo nullain in his fruftis mihi occurrere veftigium

pedis aut lateris, quo adhæſere ſcopulis , aliisve corporibus;
nihilominus veriſimile eft, deleta effe veſtigia , quibus aliis
adnata fuerunt , infederuntve hæ partim tubera , partim
favorum fimulacra ; quibus nunc adjicio pectinata 've
lut lithophyta , in quibus multæ pectinum ſubtiliſſimorum ſe.
ries ' fruétuum more furgentes & ſubſidientes , raro ultra
pollicis latæ , folidis veluit coſtis intercedentibus adnatæ , ici.
dem 2 fruſta 4 amplius pollicibus craſſa imperſpicue penetran .
tes anfractuum cauſa. Quibus nunc fubjungo ſanguineum
coral
 804 PHYSICÆ PART. 111. SECT. II . CAP . IV.

coralloides tubuloſum , variis quaſi contignacionibus compoſi

tum, ut veſparum nidi. Tubuli funt æquales in diametro
lineam æquales, nec multum lineam longitudine excedentes,
inter fe paralleli & regulares. Flamma candelæ aliquamdiu
afflaca tubularia ignitur & albeſcit , penicus amillo rubro
colore. Similia dantur reticulata , flabellis utcunque fer
vientia.
Dicuntur hujusmodi lithophyta aliis celluloſa ,ſtellaria f. afteriæ ; ma
dreporæ , (foraminulis perexiguis) , reteporæ , cellepore muricata,
(aculeis inſtructa), tubuloſa, abrotanoides , vermicularia , ma
tronalia, foliacea , lithofungi, tuberoſa , fungi marini , pori
corallini & c. Adducit quoque & inciſa æri , exhibes quædam
corallia Norwegica Pantoppidunus l. c. è. 6. $ -4 . feqq . ut li
thodendra jam in fundo maris dura etſi parva ; V. c. fruſtum

pedem longum & novem pollices latum, percuſum ramoſum ,

albiſſimum ; aliud craſſum ramis implexis more fentis ; aliud
ſtellatis quaſi Aoribus, parentibus ample, ut folidus lubecen .
ſis ; cavum aliud valde & majoris diametri, quam prædicta,
fuperne gemmam velur habens clauſam loco foris ; aliud
ramis compreſſis more cornu cervi & c. item infundibulifor
ma enatu :n ſtramineicoloris . Memorat alia rarnos partim rubros, .
partim albos fimul habentia, item coloris carnei extus, ingus albi.
Semen ipſorum pifcatores ferunt eſſe guttam quaſi lacteam
aut rubram, deſtillantem in lapides &c. ubi nova corallia
oriantur ex illis aggregatione fimilium particularum.

S. 783 .

De cerato , Ceratopłyta dantur ramoſa plura , quam ramis deſtituta.

phytis, Sunt autem vegetancia & arboreſcentia marina, ligni loco

Hornſiau- habentia corneam materiam omni dote texturæ fillilis fæto
den. ris in igne , coloris plerumque nigricantis , & gravitatis.
Differt tamen a cornu eo, quod non ardet cum ftrepitu ,
uti

1
 DENDROLOGIA SPECIALIS. 805

uti capilli & c. fed ignitur potius quiete, nec poſt uſtionem
relinquit nigricans exuftum cornu, fed albicans velut faxum
ob terream & falinam potius , quam valde oleoſam fubſtan .
tiam. Veftitur cortice lateritii coloris , plenoforaminatis mi
croſcopio obviis, quæ eminent, ut grana arenæ , & nutritioni
ac præparationi internæ indolis materiæ inferviente matricis
loco . Innalcicur placente fere lapideæ, & tota fere planca
ideo fimul radix & cruncus ramolus eſſe cenſecur. Cerato
phyaum fimplex non ramoſum appellatur acarbaricum , uti
& ramis carentem arbuſculam recenſet ſ. 780. Ramoſa

aphylla ſubpellucida virguita velut fiftunt, rore marino ra

moliora ; alia habent ramos ab utroque latere cirrhofos &

in extremitate capillaceos ; alia ramis varie conjugatis rete

aut fabellum æmulantur corallina rubedine. Rubedo enim
denſior & ficcata nigra videtur, ſed ignica diu albeſcit.
Difcripfi ceratophyton recens nave adve & tum egregium A. 1745
prima cec, hebdom Gedan. Olfirvat ., cujus infimus truncus erat
pollicem craſſus ramis copiofiflimis ad 4 pedem altitudinem
enatum cortice rufeſcente , velut regulariter innumeris poris
protuberantibus obfico, qui exuſtus cornu cervi uſtum pol
line & albedine fere fuperabat. Interior maſſa cornu æmu
labarur , fic uti dixi , internis virgis Aexilis ſaris, ur virgæ
noſtre unquam elſe folent, difficulter fragilis, facilius fillilis.
Hujus exterior cortex ad quadrati figuram fere accedebat.
In aliis cortex rotundus erat å foraminulis minus promi
nentibus aur derritis plenus. Cujus tamen eſt ejusmodi in
doles , ut pro oſteocolla haberi non poſſet, fed pro nativo
potius cortice , undique ramos veſtiente. Linnao lithophyta

funt lapides calc irei a vermibus ædificati , & dividuntur in

tubipora lamellis horizontalibus interiextis ; madrepora ,
quorum animal architeétum appellat meduſam & foramina
mille pora, quorum architectus fit hydra,
ſtellata ; foramina
Kkk kk teretia
(Wolfii Pbyſ. Tom . 111.)

!
 1

PHYSICÆ PART. HI. SECT. II. CAP. 1 y..-

teretia , fub quibus collocat fucum , relam fericam æmulan .

tem , & fcrupofum albidum , compreſſum ; & fertularia,
a Nereide ſtruéta, arciculata plantæ formia , quæ diſtribuit in
corallina 9 generum . Quæ ipfi merito relinquimus , ratio
nibus illius non conviéti, quibus & omiſit ceratophyra , forre
ea aggregans lithophyris , de quibus edidit Dil: de Coralliis
balthicis agentem . In Richteri muſeo his accenfentur anti
pathes Imperati, ceratophycum nigrum circumvolutum ſerpen.
tiş more ſcllangenförmig, gelundenes Horngelvächs, Tirano
ceratophyton Boerhavii roth und weilſe biegſame Hornſtau .
den . Item nodoſum purpureum , & album verrucoſum .
Dedit Leeuwenhoek varia ligna fub microſcopio delineata,

quibus cætera addi una cum lignis ipfis poffent, ad diſtia

Etiorem cognitionem præbendam . Hinc muſeorum curioſis
annumerantur fpecimina viva arborum , item corticum li.
gnorumque, quorumque dolara & rudia.
Tandem his ſubjungi poreſt D. Richardi Davies Tabula gravi:
tatis ſpecificorum lignorum ſiccorum , aërem intra poros natu .
raliter includentium , cum eo orbata quævis ligna fiut aqua
graviora ; quæ legitur Vol. 45. Philoſ. Transact.(No.488.) p.461.
feqq. additis autoribus, qui eam explorarunt ad v = 1000.
& quam ex parte inferui tabula gravitatis corp . Tom . II. Phyſ.
S. 565 .

Finis Phyſ . Dogmat. Part. III.

sool

‫صر‬

INDEX
}
 IN DE X

RER VM TRADITAR V M

IN PARAGRAPHIS

P ARTIS II I.

PHYSIC Æ DOGM A TIC Æ .

A. Ægophthalmus quid fit 386 .

bies arbor, 708. 8. gallica pro mufi. A grotatio aut languor viventium 462.
A cis inſtrumentis optima , ib. ejus duoÆbre, fpica, 672.
genera weistamen & rottannen. Afhenbaum 693. not.
708. b. ejus rami magnetis vice fungun Ærugo quid 323. quotuplex 327 .
tur in fyluis. ibid .
As cyprinin ( cuprum ) quid fit 323. nati
Abrotanoides inter Corallia 377. vuin 324. purum arte fit ibid. ejus
Abylus terreſtres 46.57. minera 325. qua conftet materia 326.
Acacia vera & fpuria 765 . hepaticum 366. not.
Acajnibæ , arbores Braſilienfes pomiferæ Æs album arte factum 366, Alavum calda
768.10t. riun, campanum ibid corinthium hepa.
Acer arbor, 741. Virginianum liquidain ticum ibid. not .
bar. Æsculus arbor
ib . not. 701,
Acetum , quale ſitacidum 498. ejus fermen . Ærhiops mineralis quid fit 310 .
ta 499. quotuplex ejus geneſis 500. ar. Aërites 204. & 253.
tificialis. 5o1. modi illud acuendi. 502. Africa, quæ fit pars orbis habitati 48 .
ejus ulis 502. not. Agallochum , Aloesholz 752. an ab eo aqui.
Achates quid lit & quotuplex 382. niger linum differat ibid . not.
islandicus 247. not.figuratus 383. acha- Agaricus quis mineralis 80.
tum familie quæ fubfint 384-389. adul- Agath vid. Achates
teratio 388. origo & geneſis 390, ana- Ager, quid fit 78 .
lyfis & fyntheſis 391. Ahuvai arbor: 735.
Acidum quid notet 134. fixum & volatile Ala foliorum quid 617 .
ib. & 135 unde 150. Alabandinus vel Alabandicus 249. & inter
Acus docinaſtica argenti 348. auri 356 . rubinos 400. not. & 413.
Adamas quid fit 414. quid fpurius 115. Alabaſtrum quid fit & quotuplex 217
Adainantum einendario 416. modus Alaternus frutex. 724.
eos formandi & includendi triplex, fcil . Album hiſpanicum quid fit 318.
ut fulgurent, roſei aut trapezoides dican . Alburnum quid in arboribus deſignet. 638 .
tur 417. eorum magnitudo.418 . æſti. Alcali quid & quotuplex 129 & 142. volati
matio & pretii tabula 419. exempla pre le naturale 143 fixum diverfum 144. mi
Atantiſſimoruin 420. corum fines & ufus neralis notæ 145. item lixivü 146 & facti
421 . tii 149.
Kkkkk 2 Alcy.
 INDEX RERVM

Alcyonia quid fint inter fungitas 377. Arachnolithus quid fignificet 377
413. Arbor dinna ex ) 345
Almandinus quid fit
Almuy quid 366. Arbores quid fint 594. ſcientia arborum
Alnus arbor quz 697 595. vel terreſtres vel marina 599. illa
Alumen quid fit 135. & quotuplex 136 . prius funt explicandæ 600. annua earum
factitium 137. plunoſuin 44. incrementa 636. crementa altitudinis
212 . arborum 637. earum circuli annui 638.
Aluta montana quid fit
I Amalgama quid appelletur 310. ejus uſus tres ejus partes catholicæ , cortex , lignum
etymon 311 . not. & medulla 648. quæ fint læves & ſca
&
Amanſa quæ dicantur 300 , not . bræ 652. earum vita quomodo tuenda &
confervanda 680.
Amaritudo quænam vocetur 151 nov. 152.
Ambra quid fit, & quotuplex 188. nigra Arbores variæ finenſes Ceylanenſes, Brati
189. fitue ſuccinum 190. lianenſes & varir exoticæ 744-768 . ma
America quæ pars orbis terrarum 48 . rinæ 780. earundem diviſio 681. dyeciæ
Ametbiſtus, quæ gemma fit 405. mixtus nucifera 691. bacciferx . 692. femine
aliis 412. pappolo 693. mouæciæ 695. a. pomi
Aminnthus lapis 112. ejus differentia ab as feræ. 711. melonifere. 736. b . filiquas
berto ibid . ferentes, 742.
Amnochryſus quid 110. Arbor vitæ qualis 710. vid . Thya.
Armis quid fit in terra 106. Arbutus quid 723.
Amygdala fructus arboris 732. Arcamım duplicarum quid fit 160. uti pa
Ampelitis quid fit 186. retur ibid.
Androdanas quid 221. Ardearum criſta pretiofie 259. not.
Androgynas, quasnam Linnæus plantas Ardeſia 239 , v. Schiſtus.
vocat 662. Areæ , quæ in urbe dicantur 78 .
Ang yoſperma, quid 671. Arecca, qualis arbor. 684
Angiportus quid 78. Arena quid fit 83. quotuplex ib . impura va
Anima, quid fit 465 . ria 86 .
Animantes, quid & quotuplices 470. Argentum quid rei fit 341. nativum & pu
Ankun arborum incrementa quid de iis no rum 342 in matricibus mollibus 343. in
tanduin 636 . mineris 344 , mufvum 318. pictorium
Amui arborun circuli Inbrwüchſe, quid 345
fignificent 638. Argenti præparata 345. deprayario 346.
Antheræ florum 663 . uſus varii 247. notæ unde æftimatur348.
Antimonium , quid fignificet 290. ejus in & examinatur affri &tu & hydroſtatice
doles 291. fpecies 292 . ibid.
Antra quænam dicuntur 110. Argentandi modus fervida & frigida ra
Apex, quid in foliis denotet 630 . tionie 358
Aqua fortis 159. regia 358. Argentum vivum quid fit 305. vid. hydrar
Aphronitrum quid 147. puruun & impu gyrum .
rum 148. factirium 149: Argilla quid fit & quotuplex 81
- Apyra terra, argilla 81. apyri lapides v. lapi. Arg writes quid appelletur 210.322 .
des. Argyrocbryfos 349.
Argy
 PARTIS III. PHYSICÆ DOGMATICÆ .

Argyrodamas quid appelletur exPlinio209.n. Auſterus, quis ft fapor 126. not. & 134.
Argyrolitbus quid 218 . Azotla quid dicatur 186.not.
Aridum quidfit I. not. B.
Ariſta quid 672. Bacca quid fit 679. & not .
drinenus lapis cyaneus 379. Balalſus gemma, quæ fit 407.
Arfonicum vel arrhenicum quid 290. ejus na. Bambus, arundo 776.
tura 293. natum 294. album 295. nigram Baratbra-terræ quid fint 57 .
295. citripuin 297. Barothermonietrum wratislavienſe e mutato
Arundo, quid fit 774. quotuplex 775 . calore ordinario xii natum 311 .
Bambus, 776. arundines nigræ indicæ & Baſaltes 207. Stolpenfis 242. vid. Coticula ;
finenſes 777. faccharifera 778 ubi detur copiofiflimus & maximus
Arvum quis ager 78. & not . 207. not .
Asbeſtus, quid fit 213. ejus varietates ibid. Bafanus quid 207. & 286. ejusque ufus in
differt ab amianto ibid.
examinando auro & argento 286. &
Asbeftina terra & vaſa 21.89. 356. antrimenfis eximius 207. not.
48. Baumwolle 748 .
Asp hal tum d .
qui 185 & pil asp hal tum mi. Bel emn ite s qui d 225 . quo tup lex 226 . ex
nerale ac vegetale ibid. not . plicatur diſtinctius 227. quædam analyſis
Aftroites, quid inter lapides 377 . 228.
Aftroitæ 782. Bunzoë quid 161. ejus flores ibid .
Atramentum metallicum vel (utorium quid Berge vid.montes
.
138. fympatheticum 297. fciſfile, hu- Bergharz v. bitumen
mus nigra carbonaria 79. Tuſch 80. Bergkork v . ſuber: montantin
Atramentarius lapis ſ. chalcitis, melanteria Bergleder vid . aluta montana
140. Beryllus quæ gemma & quotuplex 387 &
Augites dicitur Plinio Beryllus 410. 411 .
Aurichalcam vid. orichalcuni Betulla arbor. 698.
Aurigo auri impuri, ærugo 357. Bezoar quid 374. in quibus reperiatur, &
Auripigmentum quid 294. uti a ſpurio diſcernatur ibid. & not .
Auruiy album Platina quid 349. ejus pro Bignonin arbor exotica 766.
prietates & miſcelæ 350. ulus mechani- Bimſpek cujusmodi metallum factitium
ci & teleſcopici 351 . 366 .
Aurum fulvum , ſolare, quid 352. ejus reli- Birkbühner 698. nor.
quæ dotes 353. obruila auri puri, quid Bismuthum quid & quoruplex 290. 301 ,
354. ubi reperiatur 355. uti depravetur nativum 302. in mineris nempe quid
356. a. & depravatio exploretur 356.b), contineat 310.
quænam indeparentur 357. modus in- Bitumen quid fit 186. ejus differentia refi
aurandi frigidus & fervens 358. & inau nofi & mineralis, & mineræ ib. bitumen
ratum feparandi 359. iudaicum vel pix iudaica ib. in not.
Aurum foliatum , tractatum 337. Blaufel, quid 300. v. Cobalty m
Aurun fulminants 357. Blende v. mici
pictorium in conchis 357. Bleyglanz 321. quotuplex ib. v.galena
mufivum 318. Bleyſpat, Bleyſchiefer vid .plumbum
ſophiſticum 326. Kkk kk 3 Bky
 PHYSICAE PART. TIL. SECT. II . CAP . IV.
804

coralloides tubuloſum , variis quaſi contignationibus compofi

tum , ut veſparum nidi. Tubuli ſunt æquales in diametro

1 1 lineam æquales , nec multum lineam longitudine excedentes,

inter fe paralleli & regulares. Flamma candelæ aliquamdiu
afſlaca tubularia ignitur & albeſcit , penitus amillo rubro
colore. Similia dantur reticulata , fabellis utcunque fer
vientia.
Dicuntur hujusmodi lithophyta aliis celluloſa, ftellaria f. afteriæ ; ma
dreporæ, ( foraminulis perexiguis) , reteporæ , cellepore muricata,
(aculeis inſtructa), tubuloſa, abrotanoides, vermicularia , ma
tronalia, foliacea , lithofungi, tuberoſa , fungi marini, pori
corallini & c. Adducit quoque & inciſa æri , exhibet quædam
corallia Norwegica Pantoppidanus I. c. è. 6. $ 4. feqq. ut li
thodendra jam in fundo maris dura etſi parva ; v. c. fruſtum

pedem longum & novem pollices latum , percuſum ramoſum ,

albiflimum ; aliud craſſum ramis implexis more fentis ; aliud
ſtellatis quaſi foribus, parentibus ample , ut folidus lubecen
ſis ; cavum aliud valde & majoris diametri , quam prædiéta,
fuperne gemmam velur habens claufam loco floris ; aliud
ramis compreſſis more cornu cervi & c. item infundibulifor
ma enaru :n ſtraminei coloris. Memorat alia rarnos partim rubros, .
partim albos fimul habentia, item coloris carnei extus, intus albi.
Semen ipforum pifcatores ferunt eſſe guttam quaſi lacteam
aut rubram , deſtillantem in lapides &c. ubi nova corallia
oriantur ex illis aggregatione fimilium particularum .

. 783 .

De cerato . Ceratopłyta dantur ramoſa plura, quam ramis deftituta.

phytis, Sunt autem vegetantia & arboreſcentia marina, ligni loco

habentia corneam materiam omni dote texturæ fifflis fæto
Hornſtau
den . ris in igne , coloris plerumque nigricantis, & gravitatis.
Differt tamen a cornu eo, quod non ardet cum ftrepitu ,
uti
 DENDROLOGIA SPECIALIS . 80S

ui capilli & c. fed ignitur potius quiete, nec poft uftionem

relinquic nigricans exuftum cornu , fed albicans velur faxum
ob terream & falinam potius , quam valde oleoſam fubftan .
tiam . Veſticur corrice lateritii coloris , plenoforaminaris mi
croſcopio obviis , quæ eminent, ut grana arenæ, & nutritioni
ac præparationi internæ indolis materiæ inferviente matricis
loco . Innalcirur placente fere lapideæ, & tota fere planta
ideo fimul radix & cruncus ramofus effe cenfetur. Cerato

phycum fimplex non ramoſum appellatur acarbaricum , uti

& ramis carenrem arbuſculam recenſet §. 780 . Ramoſa

aphylla ſubpellucida virguita velut fiftunt, rore marino ra

motiora ; alia habent ramos ab utroque latere cirrhoſos &
in extremitate capillaceos ; alia ramis varie conjugatis rete
aut flabellum æmulantur corallina rubedine . Rubedo enim
denſior & ficcata nigra videtur, ſed ignica diu albeſcit.
D :ſcripſi ceratophyton recens nave advectum egregium A. 1745
prima cer , bebdom Gedan . Obfirvat., cujus infimus truncus erar
pollicem craſſus ramis copiofifſimis ad 4 pédem altitudinem
enarum cortice rufeſcente, velut regulariter innumeris poris
protuberantibus obfito, qui exuſtus cornu cervi uſtum pol
line & albedine fere fuperabat. Interior maſſa cornu æmu
labarur , fic uri dixi , internis virgis Alexilis fatis , ur virgæ
noſtre unquam effe folent, difficulter fragilis, facilius fillilis.
Hujus exterior cortex ad quadrati figuram fere accedebat.
In aliis cortex rotundus erat & foraminulis minus promi .
nentibus aut derritis plenus. Cujus tamen eſt ejusmodi in
doles , ut pro oſteocolla haberi non poffet, fed pro nativo
-

potius cortice , undique ramos veſtiente. Linnao lithophyta

funt lapides calc irei a vermibus ædificati , & dividuntur in
rubipora lamellis horizontalibus interiextis ; madrepora ,
quorum animal architectum appellar meduſam & foramina
ſtellata ; quorum architectus ſit hydra,
millepora, foramina
(Wolfü Pbyſ. Tom . III.) Kkk kk teretia

.
806 PHYSICÆ PART . HI. SECT. II . CAP. Ty.

teretia, fub quibus collocat fucum , relam ferican æmulan .

tem , & fcrupoſum albidum , compreſſum ; & fertularia ,
a Nereide ſtructa, articulata plantæ formia , quæ diſtribuit in
corallina 9 generum . Quæ ipfi merito relinquimus , ratio
nibus illius non convicti, quibus & omifit ceratophyta , forte
ea aggregans lithophytis , de quibus edidit Dil: de Coralliis
balthicis agentem . In Richteri muſeo his accenfentur anci
pathes Imperati, ceratophytum nigrum circumvolutum ferpen
tis more ſeblangenförmig, gelundenes Horngewächs , Titano
ceratophyton Boerhavii roth und Weiſſe biegſame Hornftau .
den . Item nodoſum purpureum , & album verrucoſum .
Dedit Leeuwenhoek varia ligna fub microſcopio delineata ,
quibus cetera addi una cum lignis ipfis poffent, ad diſtin
Etiorem cognitionem præbendam . Hinc muſeorum curioſis
annumerantur fpecimina viva arborum , item corticum li.
gnorumque, quorunaque dolara & rudia .
Tandem his ſubjungi poreſt D. Richardi Davies Tabula gravi.
tatis fpecificorum lignorum ſiccorum , aërem intra poros natu
raliter includentium , cum eo orbata quævis ligna fint aqua

graviora ; quæ legitur Vol. 45. Philoſ. Transact.(No.488.) p .461.

feqq. additis autoribus, qui eam explorarunt ad v = 1000.
& quam ex parte inferui tabula gravitatis corp. Tom . II. Phyſ.
8. 565 .

Finis Phyſ . Dogmat. Part. III.

ss
Bra

INDEX
 IN DE X

R ER VM TRADITA
RVM
IN PARAGRAPHIS

PARTISI I I.

PHYSICÆ DOGMA TIC Æ .

A. Ægophthalmus quid fit 386 .

bies arbor, 708. a. gallica pro mufi. A grotatio aut languor viventium 462.
; , 672.
genera weistamen & rottannen . Æfchenbaum 693. not .
708. b.ejus rami magnetis vice fungu . Ærugo quid 323. quotuplex 327
tur in fyluis . ibid. Æs cyprium (cuprum ) quid fit 323. nati
Abroranoides inter Corallia 377 . vum 324. purum arte fit ibid. ejus
Aby:ljus terreſtres 46.57 mineræ 325. qua coultet materia 326.
Acacia vera & fpuria 765. hepaticum 366. not.
Acajaiba , arbores Braſilienfes pomiferæ Æs album arte factum 366. flavum calda
768.10t. riun, campanum ibid corinthium hepa.
Acer arbor, 741. Virginianum liquidain . ricum ibid. not .
bar. ib. not. Asculus arbor 701 ,
Acetum ,quale ſit acidum 498. ejus fermen. Æthiops mineralis quid fit 310 .
ta 499. quotuplex ejus geneſis 500. ar. Aërites 204. & 253.
tificialis. 50r . modi illud acuendi. 502. Africa, quæ fit pars orbis habitati 48.
ejus ufus 502. 110t. Agallochum, Aloesholz 752. an ab eo aqui.
Acbates quid fit & quotuplex 382. niger linum differat -ibid . not .
islandicus 247. not. figuratus 383. acha- Agaricus quis mineralis 80.
tum familiæ quæ fubfint 384-389. adul- Agath vid. Acbates
teratio 388. origo & geneſis 390, ana. Ager, quid fit 78 .
lyſis & ſyntheſis 391. Abuvai arbor: 735
Acidum quid noret 134. fixum & volatile Ala foliorum quid 617 .
ib. & 135 unde 150. Alabandinus vel Alabandicus 249. & inter
Acus docimaſtica argenti 348. auri 356. rubinos 400. not. & 413.
Adamas quid fit 414. quid fpurius 115. Alabaſtrum quid fit & quotuplex 217
Adainantum emendatio 416. modus Aliternus frutex, 724,
eos formandi & includendi triplex, fcil. Album hiſpanicum quid ſit 318.
ut fulgurent, roſei aut trapezoides dican. Alburnum quid in arboribus deſignet. 638 .
tur 417. eoruin magnitudo 418. æſti. Alcali quid & quotuplex 129 & 142. yolati
matio & pretii tabula 419. exempla pre le naturale 143 fixum diverſum 144. mi
ftantiffimoruin 420. corum fiues & uſus neralis not: r 145. item lixivii 146 & facti
421 . 149 .
Kkkkk 2 Alcy .
 INDEX RERVM

Alcyonia quid fint inter fungitas 377. Arachnolitbus quid fignificet 377 .
Almandinus quid fit 413. Arbor diana ex ) 345.
Almy quid 366. Arbores quid fint 594. ſcientia arborum
Alnus arbor quæ 697 595. vel terreſtres vel marine 599. illæ
Alumen quid fit 135. & quotuplex 136 . prius funt explicandæ 600. annua earum
faétitium 137. plunoſum 44, incrementa 636. crementa altitudinis
Aluta montana quid fit 212 . arborum 637. earum circuli angui 638.
1 Amalgama quid appelletur 310. ejus ufus tres ejus partes catholicæ, cortex, lignum
& etymon 311. not. & medulla 648. quæ fint læves & fca
Amanſa quæ dicantur 300 , not. bræ 652. earum vita quomodo tuenda &
Amaritudo quæriam vocetur 151 not. 152. confervanda 680.
Ambra quid fit, & quotuplex 188. nigra Arbores variæ finenſes Ceylanenſes, Brafi
189. fitne fuccisum 190. lianenſes & varir exoticæ 744.768. ma
America quæ pars orbis terrarum 48 . rinæ 780. earundem diviſio 681. dyæciæ
Amethiſtus, quæ gemma fit 405. mixtus nuciferæ 691. bacciferx, 692. femine
aliis 412 . pappolo 693. monæciæ 695. a. pomi
Aminnthus lapis 112. ejus differentia ab as feræ . 711. meloniferr. 736. b . filiquas
beſto ibid . ferentes.
742.
Ammochryfus quid 110. Arbor vite qualis 710. vid. Thya .
Amnis quid fit in terra 106. Arbutus quid 723.
Amygdala fructus arboris 732. Arcanum duplicatum quid fit 160. uti pa
Ampelitis quid fit 186. retur ibid.
Androdanas quid 221. Ardearum criſtæ pretiofie 259. not.
Androgynas, quasnam Linnæus plantas Ardeſia 239 , v. Scbiftus.
vocat 662. Area , quæ in urbe dicantur 78.
Ang yoſperma, quid 671. Arecca, qualis arbor. 684.
Angiportus,quid 78. Arena quid ſit 83. quotuplex ib. impura va
Anima, quid fit 465 ria 86 .
Animantes, quid & quotuplices 470. Argentum quid rei fit 341. nativum & pu
Angun arborum incrementa quid de iis no rum 342 in matricibus mollibus 343. in
tandum 636. mineris 344. mufivum 318. pi& orium
Annui arboruin circuli Inbrwüchſe, quid 345.
fignificent 638. Argenti præparata 345. deprayatio 346.
Antheræ florum 663 . uſus varii 247. notæ unde æftimatur348 .
Antinoniura , quid fignificet 290. ejus in & examinatur affri &tu & hydroſtatice
doles 291. fpecies 292 . ibid .
Antra quænam dicuntur 110. Argentandi modus fervida & frigida ra
Apex, quid in foliis denotet 630. tione 358.
Aqua fortis 159. regia 358. Argentum vivum quid fit 305. vid. Hydrar.
- Apbronitrum quid 147. purum & impu gyrum .
rum 148. factitium 149. Argilla quid fit & quotuplex 81
Apyra terra, argilla 81. apysi lapides v. kapi. Argyrites quid appelletur 210.322 .
des. Argyrochryfos 349 .
 PARTIS III. PHYSICÆ DOGMATICÆ.

Arg gradamas quid appelletur exPlinio209.7. Auſterus, quis Got fapor 126. not. & 134.
218. Azoth quid dicatur 186.not.
Argyrolithus quid
um I. not . B.
Arid quid fit
672. Bacca quid fit 679. & nor.
Ariſta quid
Arinenus lapis cyaneus 379. Balaſſus gemma, quæ fit 407 .
Arfenicum vel arrhenicum quid 290. ejusna . Bambus, arundo 776 .
tura 293.natum 294. album 295. nigram Baruthra-terræ quid fint 57
295. citrinum 297. Barothermometrum wratislavienſe e mutato
Arundo, quid fit 774. quotuplex 775 . calore ordinario çii natum 311 .
Bambus, 776. arundines nigræ indicæ & Baſaltes 207. Stolpenfis 242. vid. Coticula;
finenſes 777. faccharifera 778 ubi detur copioſiſſimus & maximus
Arvum quis ager 78. & not. 207. not .
Asbeſtus, quid fit 213. ejus varietates ibid. Bafanus quid 207. & 286. ejusque ulus in
differt ab amianto ibid. examinando auro & argento 286. &
Asbeftina terra & vafa 21. fq . 356. antrimenfis eximius 207. not.
Alia, 48. Baumwolle 748 .
Asphaltum quid 185. & pilasphaltum mi. Belemnites quid 225. quotuplex 226. ex
nerale ac vegetale ibid . not. plicatur diſtinctius 227. quædain analyſis
Aftroites, quid inter lapides 377 228 .
ibid .
Aſtroite 782; Benzoë quid 161. ejus flores
Atramentum metallicum vel furtorium quid Berge vid. montes
138. fympatheticum 297, ſciſſile , hu- Bergharz v. bitumen
mus nigra carbonaria 79. Tuſch. 80. Bergkork v. ſuber montanum }
Atramentarius lapis 1. chalcitis , melanteria Bergleder vid . aluta montana
140. Beryllus qux gemina & quotuplex 387 &
Augites dicitur Plinio Beryllus 410. 411 .
Aurichalcam vid. orichalcum Betulla arbor . 698.
Aurigo auri impuri , ærugo 357. Bezoar quid 374. in quibus reperiatur, &
Auripigmentum quid 294. uti a fpurio diſcernatur ilid . & not.
Auruw album { Platina quid 349. ejus pro Bignonia arbor exotica 766 .
prietates & miſcelæ 350. uſus mechani. Bimſpek cujusmodi metallum factitium
ci & teleſcopici 351 . 366 .
Aurum fulvum , folare, quid 352. ejus reli- Birkbühner 698. nor.
quæ dotes 353. obruſſa auri puri, quid Bismuthum quid & quotuplex 290. 301 ,
354. ubi reperiatur 355. uti depravetur nativum 302. in mineris nempe quid
356. a. & depravatio exploretur 356.b. contineat 310.
quænam inde parentur 357, modus in- Bitumen quid fit 186. ejus differentia refi
surandi frigidus & fervens 358. & inau nofi & inineralis, & mineræ ib. bitumen
ratum feparandi 359. iudaicum vel pix iudaica ib. in not
Aurum foliatum , tractatum 337. Blaufel, quid 300. v. Cobalt um
Aurum fulminans 357. Blende v. mica
pictorium in conchis 357. Bleyglanz 321. quotuplex ib. v. galena
mufivum 318. Bleyſpat, Bleyſchiefer vid.plumbum
ſophiſticum 326. Kkk kk 3 Веу
 INDEX RERVM

Bleywcis 322. vid . Cerufa, Camphora quomodo præparerir. 738

Blickſilber quid 342. Capbura arbor cainph orifera 738
Blurſtein, hämatites 336. Capuites inter lalpides quis ? 380.
Bohnenbaum vid . Rbus & $.762 . Caprijins ſpecies ficus 736. a .
Boleti coralliorum prope finen 377. Caffilla, quale pericarpium 673
Bolus, quæ terra 81 , & matrix ferri 334. Caratura quid 356 .
Luennologia quid fit, & quid differat a bo. Carbo foffilis 79. vid . Litbanıbrax
tanica 597. Carbunculus quid 400 .
Borca , quæ fit gemma 378. vulgo Türkifs Carecta 78
Borax, cujusmodi fal 160. Carina eſt ſcapus arboris, in quo navis funda
Braunſtein 336. vid , magneſia tur 604.
Brillint inter adamantes quis 417. Carneulus, qu : e ſit geinma 387
Brocatel, italis brocatello quis inter lafpi. Caro montana 212 .
des 380. 249. Corpinus arbor 70 ;.
Bucephalus Plumicrii 757. Caryophyllifera arbor 739 .
a
Büfébel, panicul quid 672. Caryouu palina quæ 687 .
Bulbus herbarııın quid fit 657. Callia, fittula cinnamomea 744. caryopyl.
Buxus arbor que 696. lata & amomifera 745. anifata 746 .
C. Ciftanen arbor 695.b.
Cacro fruëtus arboris cacai ver :P . 733. a. Caudex quit ſit in arboribus 603.
Cacholonius, quis inter geminas 383. Caverna , quid 57. differentia a cryptis, an
Crdmin bituminola 296. cærulea Cobalti tris, fpecubus I10. cui bono fint ill . cui
299. nativa 303. in not . & 304. fastitia malo vel fupplicio II2 .
f. tornacum cincina vid . Tuija Cedrus Libani, quid. 688. baccifera 689.
Camentum vel gluten durorum 275. 277. Celtis arbor 764.
370.59. Cerafius arbor 727. ejus variæ ſpecies ibid .
Cæfpites, quid carbonarü 79. Vipuin e fructu paratum ib, not.
Calaminaris lapis 304. Cerafus ceraria f. ſebola, Talgbaum , arbor
Calamitá 82 , chinenſis 754
Calçarius lapis quis 214. varii generis & Ceraritæ 377 .
Dominis 222, Ceratium gemmarum quantum ponderet
Calculus lapis in animalibus natus 373. pre 418 .
tiofus 374. Sq. Ceratophytæ quæ & quotuplicia 781. 283 ,
Caldariin æs 366. Cerrus arbor 701 .
Calais Plinii quæ gemina 404: 378. Cauffa quid 322. 335.
Calyx, qux fie pars foris 664. ejus diverti- Chaleçdonius, quæ gemina 385.
fas 665. Chalcitis, quæ minera 322.
Calx, lapis, & ejus uſti farina 222 , differt a Chalcographi 323 .
gypſo 216 Chalcopyrites quis 325 .
Calx argenti,ſtanni,plumbi cet, vid , fuis locis Chalybs quid fit 339 .
Cameus cujusmodi fit gemma
381,411 . Chamehuya quæ fit gemma 387
Campainim zes, cujusmodi fit. 366. Chelidonia gemina 389 .
Lampecbie arbor. 737. Chryfargyros 349 .
Cbryfe.
=
 PARTIS III. PHYSICÆ DOGMATICÆ .

Chryſekils 11.9 quit ſic 401. Corallodendron Korollbruin 762.

Chryſites guid 322. Coriaria arbor quæ 692.
Chryfiberyllus 415. Cornus arbor. 729.
Chryſocolla quid fignificet 325. ejus gene Corolla pars floris ſecundaria 664. notanda
fis ibid . de ea 666 .
Chryfilibus quis appelletur 409. Corruptio corporum quid fit 503 ,
Cbryfoprafus quæ gemina 409. Corpori viventin, cum non viventibus con
Chryfopteris 409. nexa in mundo 429. feqq. eorum com .
Cimelia quid fint 258. aninalia & forli. munis indoles 437.439.441 .
lia 259. gemmæ & metalla 260. cimne- Corfoides inter Jafpides 380.
liarchium naturale ib not. Cortex plantarum quid fignificet 582. ar .
Cimolia terra , quænain 75.77.82 . boris pars eft exterior communis 647.648.
Cineum quid 290. quibus ex partibus conſtat 649. cur in ar
Cineres quid fint 146. not. clavellati 149. bore detur & ejus neceſſitas 650.651 . ejus
Cinnabaris quid fit 309. nativa & factitia color653.odor & fapor 654.ſcabrities655.
ibid . Corymbus quid 672.
Cifites quid 383. Corylus arbor. 704
Citrus vid. mala. Cos quid ſit & quotuplex 240. item coti
Clepfimmi quid $ 6.322 . cula ib. not. cotes olerir plenius 242, &
Climatum fertilitas diverſa unde 66. aquariæ 243. coticula nigra eft baianus
Clivi quid fint 83. eorum acclivitas & de 242,
clivitas ibid. Cotyledones, Herzblätter , ſunt folia arbo.
rum ſeminalia 611 .
Cobaltum quid dicatur 290. dividitur &
ejus regulus 299. ejus mineræ & uſus Crategus arbor 731 .
300. Crementa feu concreta quæ ſint 125. cre .
Cæruleum pigmentuin quid 81. quotuplex menia altitudinis arborum funt jove
299. 300. montanum 325. arbores 637
Coëxiftentia dependentia in rebus viventi Cremor calcis ; 30. tartari 161. 149 .
bus & non viventibus 429. Ciocnes metallicus O 357. 4 323. 07 339.
Coffea arbor, cerafi ſpecies 728. Creta quid 77. inollior vel durior, fluida
Colcuta guid 138. unde fiat 362 . item alba, fuſca, rubra, viridis, umbria,
Columna , qualis arboris fcopus 604. ccerulea, nigra 80.
Coluren , Linſenbaum 763. Cruſta tegumentum glandium ſagi & quer
Combuſtio, qualis fit corruptionis cauſa 507. CUS 675 .
Compacta quæ dicantur 125. an inally & Cryptæ quid . 110.87
robora ibid. Cryficllus quid 126. 395. Hot . falium , la
Conceptaculum f. folliculus quid fit 675 ; pidum 196. 127. 248. genelis 166. in
Contrafait in mineralibus quid 303 . fignior 392. hexagona ve polygona393 .
Corallacbates qu.e gemma 383 pſeudogemına 394. montana quid 345 .
Corallin quid fint 376. iisdem affinia 377. iſogona , unifogona 396. Golina & me
Coralliorum nomine quinam veniunt fruti talicæ 397. peculiaris islandica 221 .
ces marini, & quotuplicis fint generis Cupreffus arbor 709. claffis ab Alex. M.,O
781 . ejus ligno ſtructa ,
Cuprum
 !

INDEX RERVM

Cuprum quid fit 326. album & flavum & Encauftum ande fiat 314
alia metalla , eo compofita 366. ufus & Ens veneris quid fit 141 ,
1 cautelæ in præparatis ex eo 327. Erotylos quid inter corallis 377
Cutis, cuticula plantarum quid in plantis in. Erythrophtalmus quis onyx 386.
dicet 582. Erytrina vid . corallodendron
Cyanens lapis 379. Erdt vocatur minera 204;
Cyma quid fint 637. Efcbara Corallenrinde 377. marina 781 .
Cydonin vid , mala Europa pars habitatæ telluris 48.
D. Exſiccario, quomodo corrumpit corpora vi
Dadyli idæi, qui lapides vocantur 227. ventia
506 .
Dämpfe in Gruben 112. nor. 140. 171. feq. F.
180. 192. Faba græca , quid Plinius fic appellet ? 764.
Darris fætens turfa 79 . mot .
Denurandi modus duplex 358.359 . Fagus arbor 706.
I leinant v, ndainas Farbe quid inter reliquias metalli 360.
Dendrachates , quis 383. Favilla uti præbcat terram puram 10.12.
Dendrites 82. Fauces incer montes quid fint 51.57
Dendroides 324. 344. Faulbaum 697. not.
Dendrologia quid fit 595. cur præcedat bo- Feder nlaun vid, alumen plumofum 136.
tanicain 598. fpecialis 680. feqq . Federweis v. asbeſtus plumoſus 213
Denſitas auri lumina 414. Fel nitri 151. not . vitri quid dicatur 361 .
Deftruétio corporum viventium quid fit Feld vid. rus 78.rot.
504. ejus indoles 507. ejus finis 508. Fulftein vid. faxum ,lapis.
Diacuſtica quid 413. Fels vid . petra
Diophthalmus inter onyches 386. · Fernrentasio , quid fit 491. quotuplex 492 .
Drupa quid Linnæo dicatur 679. ejus conditiones 494. duz fermentabi.
Drufa quid inter fapides 395. quarzi 248. liuin claries
495 - 497
ſpatica 221 . Fermentum quid 491. fermenta aceti 499
Duriones fru &tus arboris cujusdain Sinenfis Ferrum quid fit, & quas haheat notas 329.
757. unde comparatur 330. purum & nsti
Durities fumma eft adamantis 414 . vum cujusinodi 331. fabrile & fuſum
332 ejus fquainz ibid.
Ebentum lignum ſ. nigrum 751. ubinain Ferri differentia qua perfectionis & purita
ebenus naſcitur ib . not . tis gradus 333. ejus matrices 334. & mi
Ebur fojile, derne gemmas turcofas 378 . neræ variæ 335. non magneticæ 336.
Echinites uti fiat in echinorum cruſtis 227. magneticæ 337. uſus vulgares 338. ar
229. tificiales praparata
339 .
Electrum 190. Ferrugo quid fit 329. differt a fcoris &
Elementorum mixtio adumbratur 42. finais ſquamis ibid.
mutua perfectio 363. Fertilitas terræ uti a poſteriori innotefcat
Embryo planta quid 656. eft vel bulbus vel 59. ejus caufla 60. impnrx 61. quid
gemina 657. continent 61-64. varis & copiofa 65 .
Empetrum , quid .770. climatibus varians 66. uberrima qux 6 .

vel
 PARTIS III. PHYSICE DOGMATICÆ .

vel per fe vel per alia 68. uti per ſter 608. perforata 609. capillaria fubulata
corationem . 69. aliæ ejus notæ 70. oppo 610. feminalia 610. varietas foliorum
fita fterilitati 71 . Linnacana613.pendulorum 614. eoruin
Feuerfift vid fixum in igne alae 617. penduln quomodo difcernait
Fibræ in plantis54c.alix folidæ ſunt ;61.Alexi tur 619. Teminaria & gemmaria 620.
les & fragiles 562.inolles & mediae f. ſemi dirilio corum ex ortu 621 , eorum ordo
ligniz ; 63. feq. tres duraruih fibrarum 622. varietas ſuperficierum in foliis 624.
gradus 56 ;. nonnulle tile fere conex rotunda folia 625. feq .angulofa 627-599.
568. & lapideæ 569. ex iis ſtructura plan varietas diffe &toruin foliorum 628. diffe
tæ manifeſta 591. ſunt vel duræ vel inol rentia ratione marginis 629.feq. differunt
les 593 qua figuram & fubftantiain 631. 632.
Fibrille ſunt organa firmitatis in plantis 539. fimplicia mixta 633.diſcreta varia 634.
earuin varia conjunctio 540. conftituunt 635.
veficulas 557. Fontes quivam mercuriales 72.
Ficoides inter fungitas 377. Fora in urbibus & oppidis, quae loca 78 .
Ficus arbor 736.a. Frangula arbor 725.
Filtrum quis vocetur lapis 241. Fraxinus arbor 694 .
Fixa in igne eſt terra pura 21. ideoque as- Freſſum plumbum quale dicatur 322 ,
beltina, & alia inde compoſita, uti asbe. Frictio quid & cujus fit 26. diverſos habet
Itus, ainiantus, falia quaedam , aurum , gradus 27. diuturna quid praeftet 28 .
adainas, rubinus, quae vide fuis locis rationes eam ininuendi 29. quomodo fic
Fluchs unverbrennlicher 213 . metienda 30. feq .
Flores Antimonii, Benzoes,Æris,Cobalti,Bis. Frommerz 349. not.
muthi, Jovis, Martis , marcaſitae, fatis, ſul.
Frondes arborum quid fint 641 .
furis cer. vid . fuis locis. Frucbrhülſe, capſula 673 .
Floris ufus in divifione plantarum 586. ejus fructus arborum quid ſic 667. maturus ibid
tres praecipuae partes 587. non optimum quid contineat 668 pulpoſi varii 678 .
dividendi criterium praebent Frateta, fruticibus confita & plena
588. 78
Flores, Aos, fofculi, quid fint in plantis Frutices ; quid fint 594. & not. uti ſexu
659. fexu differunt 661. eorum lexus differano 769. flore diæcio 771 , monæcio
vel conjuncti , vel fejuneti 662. eorum 772. ceterorun fruticum diviſio 772.
partes primariae 663. ſecundarise, 664. marini quomodo dividantur 781 ..
Fluor iinitamentum gemmarum . 255. uti Fuligo metallica, aeris cet. 360.
rubini cet. 394. Fullonia terra quae dicatur 82,
Fluxus quid appelletur 324. not. dividitur Functiones in corpore organico quid ſigni.
in albuin & nigrum ib. & 159 ficent 440 .
Focus aerarius, argentarius 324. Fungite qui lapides 377
Fodina & folla quac dicatur 57. Furnus metallicus quotuplex v. c. aeris!324.
Folia, quid fint 605. quid uſui plantis ſuut chemicus unde fiat 22,
605. not. eorundein poſitio & ſitus ib. Fufterna innata eft callusligni intricatus643.
ex duplici cuticula , interceptis utriculis G.
& venulis conſtant 606.differta petiolo ib. Gagaches quae ambra dicatur 189.
corum diviſio in feffilia & pendula 607. Galactites inter Jaſpides quid fint 380 .
(Wolfii Plys. Tom . III.) Lil 11 GR
 INDEX RERVM

Galaicus talci genus 209. not. Glaskopf miitera ferri 336. vid. Hematites,
Galena quid dicatur 304. 321. & pſeudo- Gleba generatim quae dicatur 125.
galena ibid. Glimmer quid & quotuplex 210. vid . mica.
Galitzenfein vitriolum Cinci 139. Gliſohrcmargo Plinii quae 82,
Gallı quid · 699. Glck.ngut 366.
Gallmey, lapis calaminaris 299. 366. Gluma quid fignificet 672.
Gazophylacium cimeliorum naturale 260. Gluten metallicum 277. V.caementum
not. Goldkies vel Sand 355.Wiſebgold, Goldletten
Gelariarfa plantae, quaenam 596. not . 2. ib.vid. Blartgold,Rufchgold 336. Horngold
Gemma lotius dicta quid fit 123. eſt cimeliam 345. Knall- und Muſibelgold 357. Gold.
naturale 260. quibus gaudeat proprieta kalk 709.
tibus 367. animalis & mineralis 368. Gofispium ex quibusnam arboribus lanige
opaca , pellucidula & pellucida ib. con : ris proveniat 748.
ſtat e terra & ermento 369. quando ge . Graberbaum 759 .
neretur 370. Grammatias Schrift Jaſpis 380,
Gemme slatius diétae dividuntur in genui. Granatus quid fic 406. & quotuplex ibid.
iras & fpurias 371. ſemigeinınae quae mixtus 413 .
dicantur 372. animales quae 373. Granites quid fit 249.
ſtriežius dictae quid fiut 398. earuir Gravitas uti igne augeatur 322.
dem divifio 399. pretium uti aeftimetur Grünſpan 327:
424. S. Jacobi S. Stephani 387. earum Gildenerzi, vel güldigErzt minerae argenti
gradus diverſi ib. fpuriae uti diſcerrfan variae 344. & auri 355. 80 .
tur 422. fe94. Guajacum , quale fit liguum 750. arbor
Gemma arboris l. plantae 586. not. 618. guiajacana 735.
nafcitur in alis foliorum 6t8 . & 101. ult . Gulr quid appelletur inter argenti matrices
de nomen habeat 657. 101. quid ei inſit 343. 308.
658. Gypſum quid fit 219. gypſei lapides 214.
Generario quid 461 . differt a calce 216,
Genr/ 1 lapidum , gemmarum , falium , ful H.
furuin metallorum vid . fuis Zecis Hemachates quis Jaſpidum appelletur 380,
Genitalin quae iu corporibus vivis dicantur quis achatum 382.
458. Hematites inter mineras ferri quotuplex
Geologia quid fit, generalis & ſpecialis & 336 .
geoinetria play fica. Prafar. & 9.1.7 . Halimatrum quid appelletur
148.
Germen, quid in rebus viventibus fignificet Halofachne quid vocetur 153
461. germina in medulla 545. qucru. Halbgold, Billon , qaid 363 .
plicia fint 546. ubi ortis in plantis laruit Halbmeralle vid.ſemimetallum
579. quando non oriatur, & impeditur Hammerfehlag vid. ferri fquamulae 332.
580.581. Heliotropia inter Jalpides 380.
Gas Gilft inter mineras quri 355. Hepar ſulfuris quid fit 195.10t liepatica )
Glacies nirio quid appelletar 210. vid. mica & ferri minera, & hepaticuin aes, cuprum
Glarea quid fit 84. quotuplex ibid , vid . fuis locis
Glaserzi inter mineras argenti 344. Hepatites quid fit
211 .
Herba,
 PARTIS JII. PHYSICÆ DOGMATICÆ .

Herbae, quid fint plantarum 596 . e3 Ilex quid 700

rum fcientia 597. Impenetrabile, . quid in natura , uti terra 5.
Hermaphroditae, quae fint plantae 662. Impura terra, impuruin fulfur, fal , femi
Hibernaculus nativum plantae quidnam fit ? metallum , metalluin impura gemma & c ."
656. quando dividitur ? 617. vid . fuis locis.
Himmelme !! vid . lac lunae Inanimata, ſunt infina viventium genera
Hippocofianus arbor 695.b. 467 .
Hippuriti inter corallin , quid 357. Inaurandi methodus 358 .
Holutburia an belemniti originem dent? Incoctilia quae dicantur cum Plinio 317.
227. Infernus terrae 47 .
Hornfilber , quid ? 342. quomodo pa Inſule marinae carumque diviſio 49. item
* retur ? 345 peninfulae 50.
Hornſtanden, Horngewächſe 783. Font, quae fitChinenſium onyx 386.
llornjicin & Hornfelsſtein differunt 207 JAAbmus quid appelletur 51
· Horti varii 78. Judenpech, vid . Aſphaltum 185
Hüll, gluma, 672. Judenſtein, lapides judaici vid. Belemnitas:
Hülſenfiuchi, legumen 674 227
Humectario quid fit ? 70.73. Juglansarbor. 702. ejus umbra capiti no
Humores quinam inter liquores 305 xia. ib. not.
Huinus quid appelletur 77. quotuplex lit, K.
ſubdialis 78. & paluſtris 79. Kali vid. alcali.
Hyacinsbus quae gemına dicatur 401. quo- Kalk & Kalkstein , vid. Calx.
tuplex ib. mixta 408 . Karat vid . caratiuin 418.
Hydrargyrum quid ſit 290 & 345. quo Kararur des und ) 348. 356.
tuplex 305 . purum nativum an de
tur 307. impuri notae & matrices 308. Katzenaugen, inter achates 383 .
datur in cinnabari 309. faetitium 310 Katzengold, quid dicatur inter micas 210.
ejus ufus varius 311 . gravitas 305. Karzenſilber 209 .
gradus caloris & frigoris, & mutatio vo Kedria terreſtris vid . mnltha 184.
luminis ,quanta 303.- vis folvendime-
vis folv endi me Kies, vid . pyrites ſulfureus, pyromachus,
+ talla ib. ſtatus fixus, gelatus & pulve .. alii & ad mineras O, 07, & arſenici
rulentus ib . 309. nomen transferunt, quae vide fuis locis.
1. Kleyenſtein 211 .
Faca ſinica , fructus arboris linicae dictae Knurfſtein 211. 377
756. Knoſpe, quid 657. Blüthknoſpe, Blitter.
Jaſminum frutex 724. deutſcher Jaſmin knoppe 660.
Kobalt vid. Cobaltum 299.
arbor, ib . not.
382. Korallen vid . Corallia 376. feq .
Fafpachates inter gemmas
Fofpis cyanen 379 . Jaſpides reliquae. Kreidle, Kreite, vid. creta 77 fequ.
380. Kriſtalle vid. cryſtal!us 126.
Fafponir viridis vel pallide rubra 380. Kupfer vid. cuprum 326 .
Igneſcens terra , lapis, imetallum , vid, fuis Kupferſtecher, chalcographi 328 .
Kgatites inter coralloides 377.
Acis.
LII 11 2 L. La
 INDEX RERUM

L. Lapis farinarius quotuplex 214. gypſeus

Laburnum vel cytiſus, Bobnenbaum 761 quis 215. ut alabaſter 217. felenites
Lac luna quae terra dicatur 80. quae fo . 218. gyprus & nephriticus 219. fif.
lare ib. virginis 322 . filis 231. fufilis 245. figuratus va
Lacinia, ſegmenta limbi in corolla florum rius 229.
656. liquefcens in vitrum quotuplex
Lackverniſs ſuccini 190 not. 231. ſchiſtus, quo. uple : 232. Pyro
Logites inter achates quis 383. machus 246 . filex quotuplex 247 .
Lina pliilofophica quae dicatur 317 . quarzum 248. talcum 208.209. mo
Lapides apyri vulgari igne non deſtruendi laris 243 .
206. ut petrae corneac 207. Calcum , - Spumefcens 249. not . 2. ibique
mica , ophites , asbeſtus & amianțur zeolithus, füillus 221
208. Larix quid 690 .
ſcintillas parientes, pyromachi quo. Latanin arbor 685.
tuplices 240. filex , quarzun , 247. Lateres quid 255 .
248. caet . Laurus arbor 722.
peculiares, calaminaris 299. 366. Lauro ceraſus arbor - 728.
lydius 242. vid. coticula. Lazulus 379. Lauge & Laugenſalz 129. vid Lixivium ,
infernalis 345. judaicus 222. ma- Leben, quo fenfu quibus mixtis tribus
gnes 337. prunellae 159 . turina tur. I 23. not.
lin 225. licuiti 229. balanicae, ann Leberertz 643. vid . hepaticus
monitae, nautilitae, concamerati , oſtra. Leber ſchlag 625 .
citae, cochtitae, compyloceratitae, fpon. Legumen quid fit 674
gitae, 229. ollares Lentiſcus arbor quae 691.2,
Lapis quid fit 125. 201.. vulgaris & no Leontiori inter achates quis 682 .
bilis ib. vulgares vel nativi ſunt, vel Lerchenſchwamm , inineral, 677.80.
facticii 204. illi petrae, faxa, minerae Lercachates quis 682.
ib. fuillus 221. aceroſus 211. ala- Lucebryli inter hyacinthos 401.408.
bandicus 249. amiantis 212. arme Leucocblorus e Jaſpidum familia & Leucoſti
nus 379. asbeftus 213. calaminaris ctus 380.
299. 366. infernalis 345. judaicus Leucophthalmus onychius 386 .
229. prunellae 159. alabaſter 317. Liber, quae corticis pars ſit 649.
atramentarius 146. apyrus 206 feqq. Lichias, ſ pinus Chinenſis 755.
calcarius S. calx vulgaris 222. Lignum quid fit 566. & 593. ejus triplex
inter farinarios 214. differt a gypſo differentia 567. fantalum 7 +9 . fer
214. 215. & calx a gypfo 216. be reum , colubrinum Guajacum 750. 768.
lemnites 224fe79. marmor omne 220 . ebenum 751. aliud liguum nigrum in
oſteocolla 223. fpacun 229. .tophus Islandiae petris effoffum 751.907 agal
224. in pelagiis natus 230. ollaris lochuin , vel xylaloes 752 .
pavana &
211 , falfafras 753 ligna ignotion , ut
compoſites, faxum 250. vulga lignum de neroli draconis, corabaviini ,
ris 253. ejus analyfis 254. & ſynthe Gueapeae, violaceum 758. ligni callus
fis 255. artificialis 256. ortus natu intricatus, five nodus quomodo naſcarur
ralis 257. corum ufus ib. not, 643. & not. I. 2. Ligu .
 PARTIS III. PHYSICÆ DOGMATICÆ.

Liguſtrun frutex 724. Malachites inter mineras aeris 325. & Jar
Lingua terreſtris inter maria 56 . pides 380.
Limus quid 77.78. Mali arbores 713
Linum vivum , montanum , asbeſtinum Malum, matrix mineralium qualis 334.
212 Maliba oleum minerale 184.
Liriodendron , 1 arbor Julipifera 767. Malus, quid vocetur 604.
Lithantrax quid & quotuplex 187.cact. Manna quid fit 161. calabrina ib.
Lithargyrum quid ſit 322. Matrices magmentorum quae fint 261 , &
Lithogeneſis docetur 230. cimelioruin ibid .
Litbomarga 82. Marcaſita quid notet 301. vulgo Wiffmuth,
Litopby:a, quae & qnotuplicia 781. 782. nativa qualis 302. aurea vel cinci 303 .
quid 569. ejus minerie & uſus 304.
Lituiti lapides 229. Mare Smaragdinum quid appelletur inter
Lixivium 79. 129. not. 142.feqq. lixivus Jaſpides 380 .
Tal vid . alcnli ibid . Marga quid fit & quotuplex 77. 82. ut
Lotus arbor, I. Celtis 764. murrhina , argillacea , cretacea, fullonis,
Lunn cornen cujusmodi ) 345. cimelia, lithomarga, tutoria, Seimer.
Lupiſpuma !Volfrinn quid inter mineras ferri gel, quid 334.
336. Margarita quid fit 375. quae uniones ib .
Lu !um quid fit 79. not. & geneſis ibid .
Lychnites marmoreus 220 . Marinné arbores 780. frutices marini
Lycophthalmus onychius 386 . 781 .
M. Marmor quid fit & quotuplex 220. all
Machinæ vires & frictiones funt meriendae fit ferpentinum 211. quomodo illi fi.
30. gurae infcribantur 345. rubrum 249.
Madrepora corallina 377. Mafern, maſerigt Holtz, fuſterna 643. riut.
Magifterium Saturni 322. & alia uti co- Mafticot cauffa , quaenain 322 .
ralliorum inarcaſitae, & c. ſuis locis vi-Maftix vid. Lentiſcus,
denda . Medulla plantarumquid fignificet 541. prae-
Magmentum quidnamn dicatur 34. 66 . parat nutrimentum & incrementum 542.
Mignes inter ferri mineras 337 ejus neceſſitas 543. eft fucculenta 544.
Magneſia, Brnunftein 326 . germina in medulla 545. fe91. num
Mahagony. Tive quid 708. b. not. quae plantae ea careant 553.
Mnblgold und Silber v . O & ) muſivum Meerſchaum , quid appelletur 82 & 334.
318. Melanteria inter vitrioli matrices 140 .
Mala ſunt pulpoſa vel ſuccoſa 713. co. Melapium qualis fructus 716.
rum varia genera 714. cydonia 717. Melichryſus Hyacinthus 401
fuccola 713. perfica & armenjaca 719. Melligo quid in terra fertili 61. 62 fequ.
granata 720. citrea & aurantia 121. Membrana, membranula, quid fit in plan
tis 540, & nor.
citrea enormis magnitudinis 721. nor, 4
finenſia 721 .00 . Men nig vid. Minium .
Malabatrum , indianiſch Blatt, quid 739. Memphytes onychius 381)
nor. Mercurias viviis quid 306. . natirus 307.
LII 11 3 dulcis
 IN D E X RER V.M

dulcis fublimatus 310. vid . etiain Hy odora duin ardent 126. fapida funt falia
9 drargyrum ; quis aethiops 310. ufus fimplicia & compolita 128. priora vel
311. gelatus 305. 309 . acidafunt vel acria f. alcalina 129. vel ine.
Meſpilus arbor 730. dia , inixta 131. odorifera vel huinida funt
Mellig vid . Orichalcım . vel ficca 167. halirus olentes 172. fpi .
Metalluin quid fit 202 . ciinelia duélilia ritus 179. olen 182. bitumen alphal
260. quac habent attributa communia . tum 185.. lithantras 187, ainbr
264. fe19. mixtionem perfectam 265. Gayates, fuccinum 188. feqq. fulfur
ortum & interitun 266. num ho 192. fina.
dieque 267. poffitne transmutari 263 . compacta vel lapides funt vel me
indolem terream 269. uitorem vel talla 125. 201 · 203. feqq.
fplendorem 270. liquationem & fufio. Minium quid fit antiquum 308 . novun
nem 271. eximiam praeftautiain 272 , 322.
inſignem utilitatcm : 273. variam tracta Millepora quid appelletur 377
tionem 274. tolutionem in irercurio Miſspickel 295. vid. arfinieum in minc
287. aliquod citius liquefcens quam his .
aqua bulliat 365. Mify quid appelletur 149.
Metalla ignobiliora funt, nec molliora, ut Mixtio elementorum vel fimplex eft vel
plumbum & ſtannum , vel duriora út compofita. 41. quotuplex aequalium
ferrum & aes cyprium 313 . nobiliora & inaequalium 42. feqq . gignit corpo
funt vel alba, vel fulva 340. factitia ra 4+ perfecta 283. intima 283
miſcentur ex metallis & ſeinimetallis. auri
356 .
363. feqq. Mixtum terreum vel commune eſt, vel pe :
Metallorum proprietates quae fint 275 , uti culiare
funt terra & natura metallica 276. glu . Mobile perpetuum quid fignificet 472 . 45 .
ten metallicuni 277. exiinia cohaeren dera fint maxima perpetuia ino bilia 473 .
tia 278. indoles du &lilis 279. visco viventia ſunt minora
haerendi multo major, quam partium Molybdnena quid fit 474:
vis fonora Moniunilch v, lac lunce , 2 :0
ruptarum gravitas 280 .
281. permiſtio inter fe etiam matrici. Montes quid fint 54 . eorum fuperficies
bus plerumque 282. miſcela conflatio 55. juga, cacumina, rupes 56. altitu .
nis 283. ferruminatio & plumbatura do varia, uſus
284. feq . examen ope baſani 287. eo- 56.
Morbus viventium
rum divifio in nativa & faetitia 288. Morcheln , Corallen 462.
item in femimetalla ib. nativorum in Morion quis inter gemmas 377 .
ignobiliora & nobiliora 153
312. Mors & mortalitas corporum riventium
Metamorphoſis plantarum num vera detur 463. diverſa mortis genera in viv entibus
547. diverſa eſſe perhibetur 548 feq .
varietat Mortarium , Mörtel, 507
Mica quid fit 208. ejus
ejus vari es 210
etates 210.
. quid dicatur. 85 .
Minern quid fit 204. & 261. ubi tra
dendae 256 .
262. Mortun corpora naturae curfu fenfim dit
Mineralia quaenam 8. quotuplicia ſint 125 . folvuntur in ſua principia
concreta ex fuccis vel fapida ſunt , vel Morus arbor 464 .
692.
ME
 PARTIS III. PHYSICÆ DOGMATICÆ .

Mumia vulgaris & nobilior quae 186. not. Ochra quid fit inter matrices martiales 334.
Mundtis plenus eft perpetuorum mobilium & quotuplex ib.
inaniinorum 473. feqq. Obſidianus lapis quis 189.
Muria quid nominetur 153. aliter a Lin . Obruſſa quid fignificet & obryzum 354 .
naco 152. not . Oculus Beri, cari & mundi inter acliates 384.
Murrha, quid & murrhina 256. & onyches 386.
Myrica , frutex 771. arboris quid fignificet 657. quid
Myrobalani quid 726. not. ei inſit : 658 . quotuplices' fint oculi
Myroclinum 322. 660.
Myrrbachates quis dicatur 383. 10.391. Oel vid. oleum .
Myrrbites quis Plinio dicatur 383.not. Ofenbruch, quid dicatur 360.
N. Olea arbor 733.b.
Naphtha quaenam fit & quotuplex 182. Olentia effluvia quae dicantur, humida vel
Natron quid fit & quotuplex 151 . ficca 167. vel alia in atmoſphaera
Noutilite quinam lapides 227. 229. 168. ibique pereuntia 169. non per:
Nectarium pars corollae mellifera 666. meant vitrum 170. praebent vel ex.
Negrica quae creta 80. 211 , quae vitri halant odores 171 feq. halitus olentes
ariorum terra 247.n10f . falino ſulfurei 173. differentia olentium
Nelkenzimmt 745. vel ſapidorum 174. vel patent vel latent,&
Nephriticus lapis quis dicatur, Nierenftein, eliciuntur 175 . conſtantes aut non
219. 176. genefis indaganda 177. fixa
Nexus viventium & non viventium ratione
quoque volatilia fieri poſſunt 178. fpi
coexſiſtentiae & fucceffionis 426 435. ritus ardentes 179. unde praeſertim
Nigrites quis Sonot . pendeant 191 .
Nililalbum quid nominetur 360. Oleum quid fit, & quotuplex 181. mine
Nitrum quid fignificent 152. non eſt na rale fubtilius eſt naphtha 182. denſius
trum 151. nitri notae 156. diffe. petroleum 183 . craffum ut axungia,
rentia acidi nitrofi & vitriolici 157. vel maltha 184. ejus coagulum aſpalthun
eſt purum vel impurum 158. quae 185. exficcatum vero ' bitumen 186 .
praebeat artefaéta 159. regeneratum quale durius lithantrax 187. ambre
157. cubicuin 162. 188. fuccinum gagates 189 feqq.
Nodus quid in arboribus & radicibus de- Ollaris lapis quis dicatur 211. quotuplex
notet 601. not. arboreus unde & quo detur ibid.
modo enafcitur 643. Onycbipuncta quae gemma 381 .
Nuces quid ſint 676. & not. moſchatae 703. Onyx, qualis geinma 386. quotuplex ib.
Nacleus, quid in fruétibus 677. Opalus qualis gemma 384. quotuplex
Nutritio , quomodo fiat per fuccum intus ibid .
circulantem 453 . quamnam regulam Operment vid. auripigmentum .
fequatur 454. Opbites marmor terpentinam Topfſtein,
211 .
0 . Ophioxylon , qnale fit lignum 750.
Obeliſci qualesfuerint porphyritae 380, not, Opuncia ficus indica 736.a.30t.
ex Ægypto Romam navi vectus 708 , a . Orcus quid fignificet 47 .
Orga
 INDEX ( RERVM

Organica, quae dicantur corpora 440. fun. Pericarpium , involucrum feminis 668. in
étionis in iis ib. eorum eflencia 441 . cerius & exterius 669. fesile aut ri .
Organım cosallinum , Orgelwerk 377 gidum 671. univalve 675. duroruin
quid in corporibus fignificet divertiras pericarpiorum 676.feq .
" 440. ejus modus compofitionis 441. Perlen vid . Margarita .
i organoruin fimplicium differentia 442. Petioli differentia a folio & a pedunculo
ex iis compofita organa coalefcunt 443 606. & not. petiolus vel fimplex eft vel
ratio organi compoliti 444. feq. quid compofitus 615. quotuplex 616.
organa viva 449. Petra quid fit 205. quibus gaudeat quali.
Orichalcum , Mefling, quid fit 366. unde tatibus ibid.
paretur & .quotuplex fit ib. Petrc fal vide nitrum ,
Ortboceratites an belemnites 227. Petrefacta an gemmas dent genuinas 378.
Orthonautilites 227 . 189 hot.feq .
afteocolla quid fit, Beinbruch 223. Petroleum quale & quotuplex detur 183.
Ovarium plantae feininede 663. Pezitæ inter corallia 377
Pferchen quis denotet 69
P. Phengites quid dicatur inter marmora 220 .
Pæderas, der Waife, inter gemmas quis di Philirea quid 723
catur 383. Plytologi, quinam autores dicantur 511
Pagament cujusmodi dicatur argentum not .
364. Phytologia quid denotet 469. quid poftu .
Palatius, quae fit gemma 407 . let
511.
Palingeneſia metallorum deturne naturalis Phytonomiae leges, quasnam Deus confti
266. artificialis 267. tuit 518. nos.
Palma, quid fit 682. Pinien nuclei abieris 708.b.
Palma conifera 779. Pinis abietis fpecies ib. Sinenſis ftupendae
780 . craſſuici ib . 1z0t.
pelagica
ſpinoſa 683. Pimfcbeback vide Bimfpec.
coccifera 686. Pinus chinenfis v. Licbias
caryolta 687 Piſtacia arbor 691. 3.
Podmes, rainus cum fructu 644. Piſtilla funt genitalia feminea in plantis
Panicula quid 672. 663.
Pantachates quis 382. Pitahaya fagi ſpecies. 706 .
Papaja arbor indica 736.h. Pix liquida inontana, Bergtbeer 184. fpif
Parenchyma, contextum foliorum ceilulo fior Bergpech 185. ficca Bergbarı2 186.
fum fub cuticula fignificat 612. fpont: Plantæ, naturales habent affe &tiones 514 :
giofum ligneum in cortice 649 . funt msehinae hydraulicae vivae 515.
Prfjernices quae cotes 240 proficifcuntur e vi finia corporum 516 .
Pecb vid , Pix . ex ſtatu feriei praecedentis & praefentis
Pettunculi, pectinata litophyta 782 . 517. reſultante ex elementis 518. un .
Perceptio obſcura in vi vegetandi 451 . de propriora illorum principia innote
Parinthirum quoinodo differat a corolla .. ſcant 519. nempe per fenlum ufum
666 , 1201, 520. per anatomiam , microſcopia , che
mis
 PARTIS 111. PHYSICÆ DOGMATICÆ .

mia caet. 520-27. quae iisdem gaudent Porphyrites quid fit & quotuplex 249 .
viribus 528. itern contrariis 531. ea ftupendae magnitudinis 3 So.
run organa firmitatis 539. fega. an Purpites inter coralloides 377 .
Inetainorpholis earun vera detur 547. Poreae Caſpire 57.1106.
3 qualis elle perhibetur haecmutatio 543. Porjus quis lapis dicatur 224. item
feqq. pulpa 550. earum lapa 554. & aqueus ib .
veficulae 557 . tu . Portafcbe 149. quale fal praebeat ib.
quoruplex 553
nicae earum 558. cornene , 1. cerato . Praznnion cujusmodi geinina appelletur
des 563. earum venae & tracheae 571 413
feqq. fuccus feininalis 577.feq. cutis Pralius quae gemma dicatur 409.
& cortex 582, quibusnamn de princi Chryſopraſiusac Sinaragdopraſius 410 .
piis dividantur584 optime fecunduin Principis Roberti metallum Prinszmerall
Itruéturam 590.feqq . vel funt durae 366.
vel molles quoad partes perennes Probierftsin vide baſamus 207.
593.54. Po genies quid dicatur 461 .
Plantarum diviſio 584. 585. genetica fé . Pro quid fit 458 .
cundum vel Aores vel fructus fit 586. Propagatio , quaenain dicatur 451. per
fecunduin ſexuin 661. 662 . traducern ib. not.
Platanus arbor 707. quando in Italiam Propago, quid fignificet 461 .
advecta Git ib. not. Prunus arbor 726 .
Platea quaenam dicatur 78 Pſeudoadamas quid 415
Platina , aurum album 349. ejus exactior Pſeudogemme generatim quid fint & quo .
diſcuſſio 350. & ulus 351 . tuplices 394 .
Plumbago quid appelletur, Bleyglıntz, Bluy. Pſeudorubini, pſeudohyacinthi, pſeudoto.
.: ſchweif 321 pazii, pleudoſmaragdi, pleudoſaphiri
Plimbatura, quae dicatur 284. caet. vide ſuis locis.
Plumbum quale metalluin 319. puruin Pilotbruin d -pilatoriuin ex auripigmento
320. impurun 3 ? 1 . freſſum 322 , 297.not.
tulminans 323. ejus uſus 324. Padlingsluze qui filices 247.not,
Polygrammus quis Jaſpidum dicatur 380 Pulpa in plantis 550. quotuplex 551 ,
Pollen feinen plantae mafculae 663. i : foliis & cortice 552 ,
Pompel-Mæs fruétus finenfis 721 , nt. Pumex quid fit & quotuplex 244,
Ponpholyx inter Cinci reliquias quaenam Pulvis fulminans & . pyrius 200. vulgaris
360 . 78 . ſympatheticus vulnera ſanans
Poma quid 711. funt vel mala vel pyra 141,
712. Purredo antecedit deſtructionem in parti
Pomum quid fignificat 679. buis viventium ſucculentis 504. vel
Populus arbor quae 693. gigantea Adan. viventiıım , vel mortuorum 505, 1011
fonii ib. treinula ib. not. eft exficcatio 506. nec combuſtio & c.
Purcellana marga [, argilla murrhina 81 . 507 .
82. Putrefactio quid fit 503. vel eſt cæpta
Pori, quinam fint, & quotuplices 781, vel abfoluta 504. ejus effectus 505.
782. nor , 1107,
(Wolfii Phyſ. Tom . III.) Mmm mm Pyri.
 INDEX RERVM :

Rysites , Kies quid fit 196. arſenicalis Röthel inter cretae & ochrae fpecies 802.
295. aeroſus 1. chalcopyrites aureus, & matrices ? 334. vid.rubrica.
324. hepaticus 325. vide filex , Robſtein aeris. 324 .
Pyromachus lapis ſcintillas praebens 231. Roſenſtein, quis adamas rofeus dicatur 417.
varius 245. vulgaris filex 246.feq . Rothſchlag, pſeudogalena. 304 & 321 .
Pyrophorus quis fit 200. Rubicellus quis rubinorum 407 .
Pyrrbopoccilus Porpliyrités : 249. Rubinus & quae: gemina & quotuplex
Pyrus quid 715. earum genera ib . 400. uti adulteretur ib. not. mixtus
407 .
Q. Rubrica creta fabrilis mollior & durior
Quadriga elementorum 41 80. feqq. & inter matrices ferri 334
Cuadrum inter cotes caeduas 240 ſq . Rupes quid 55 .
Quarzum quid & quotuplex . 248. Rus quid appelletur 78. not
Quercus arbor quae 699. ejus genera Ruſcus arbor quae 692.
chio * 7co.
Queck & Quick , quid ' notet 305. not. S
Queckſilber , hydrargyrum 305. Sabulum quid notet 85. quotuplex de
Quickſtein, minera: merculiaris. 308 tur ib .
Quickfand 86. not. Saburra quiel fignificet & cujusmodi fabu :
Quilat pondus gemmeum , quale 418 feq . lum 87
Quinta effentia lapidum in gemmis 369. Saccharifera arundo indica 778. faccha
rum parandi modus. ib . nor .
R. Saccharum quid fit. 161. Saturni quale
Racemus quid in fructibus appelletur 672. 322
Radix quid fit in plantis & arboribus 601. Sacodion quis ametliyſtus 412.
qui bono fine radices 602. Saflor vel faffera quid 300 .
Romus quid ſit 639. virides rami dicun .. Salacidum quid fit 129.
tur frondes 640. divifio eorum 641 .. quotuplex 130. feq .
alcalinum quid 129. acre &
& fitus. 642. uti ramorum laſciviaemne.
dendum : 646. lixivum . ib. quotuplex 130-32
Rauckband, quae fuligo metallica 360 . ambrae quid 161 .. fuccini ef
Rauſchgelb vide Realgar & riligallun . feutiale ib .
Realgar cujusmodi arſenicum 297 . ammoniacum nativum 160. fa
Reductio metallorum quid 267 atitiuin ib .
Regulus mineralis f. metallicus quid fit commune quid 152: ejus no .
289. Antimonii 291 . arſenici 293. tae & varietates 153. unde ſub terra
co balti 299 . Bismurhi 302 . fit 135.
Retepora f. corallium reticulatum 377 . fixum cujusmodi dicatur. 132 .
Rhamnus frutex 724 . gemmae quid 153
Rbus, Mauritaporum fumach , qualis fit medium , I. neutrum 131 .
erbor 759. vel commune vel nitrum 152 .
Ricinus molu ccenſis 753 .. polychreftum quid 161 .
Räigallum , et auripigmentum 297 tartari 161 .. volatile 132.
Sal
 PARTIS III. PHISICE DOGMATICÆ.

Snl compoſitum alcalinum 160. quotu- Schirl sol Schörl quid minerae fit 304.
plex acidum ſuave 161. alia ut mirabile, 305. 355
tartarus. vitriolatum , feclatione 162. Schiftus lapis fiffus quis 231 . quotuplex
Solis folutio faturata jam alia recipere falia 232. purus ſit calcarius 233. imnu .
valet 165. calore adjuvatur & eidem rus varius 234. liqueſcens 235. rucior
proportionatur 163. & talium indoli & durior 236. mollior 237. fubti
164. ejus cryſtalliexplicrntur 166. lior 238. fifilior 239.
Salband, inter lapides corneos quid 207. Schlacken vide fcoriae. 361 .
Salix arbor 693. Sebleifjtein vid . cos . 240 .
Salum , quid appelletur 46.not. Schore, ſiliqua -674.
Sambucus arbor 725. ejus variae fpecies. Schmeerertzi, manix argenti 343.
ib. ejus fungus auricula Judaea) ib. Schmeltz, vid. Smalta 318
nor. Schminke cosmeticum e biſinutho 302,
Sandaracha , Sandrady arſenical. 294. unde Schwaden in Bergwerken quid dicantur
paretur 298. quotuplex ib .
295 ,
Sandyx, fardix, uti defferar a minio 322. Schwefel vid . ſulfur 192 .
Santalum , lignum , Sandelholz 749. Scolecia , quae fit aerugo 32 :
Sapa plantarum quid 554. quotuplex 555. Scopulus quid appelletur & differat a caute
ea corrupta & deficiente moritur plautta 204.
556. Scorin metallorum quid nocetur 271. 361,
Saphirus quae fitgemma 304. mixtus, ut ferri quid 329.
Leucolaphiri, tapphiroprafii, callais chry. Selenites quid 218. non eft vitrum ruthe
ſites &c. 411 . nicum Ten glacies Mariae, & caetera de
Sapindus arbor, Seifenbaum 734 ipfo notanda ib .
Sapinos quis amethyftus dicatur 412. Sena Ægyptia genuina 746. not. fpuria
1 Sarda vel Sardius quae gemma 387. 763 .
Sardachates quaenam
382. Senfui analoga fere eft vita corporea infima
Sardonyx quaegeinma 386 .
451,
Surafras ligmun 753. Semen florum in plantis 663. perfectuin
Saturrus fulminans, uti paretur 322. ib . 668 ſeininis nudi varietates 670,
Snuerbrunnen , it. Säure, vid. acidulae, aci. Semimetallim quid fit 203. ejus notae 289.
dum . nativuin vei liquiduin vel illiquidum 290.
Saxum quid appelletur 204. quotuplex hoc vel mollius vel durius , & caetera
250. diſcrimina ió.
Scabrities arboris & corticis 652. diverſa Siccitas quid fit diftincte ſpeetara 3.
655. Siccun quid appelletur 1. übi differat ab
Scapus pars arboris media 604. arido ih. cur terra dicatur ficca 2. cur
Schauns, der 82 . elementorun quarta ſpecies 3 for
Schiefer v . Scbiftus Sidera funt maxima perpetuo mobilia 473.
Schieferweis, anglicum album e 270. 318. Syderoxylon , lignun ferreum , quale" lit
322 . 710
Scbimmer vel Glimmer fand arena micans Sil quid appelletur 80 .
86. Silberglitte vid. lithargyria.
Mmm mm 2 Silbar
 INDEX RERVM

Silbergüldiſáh quid dicatur 364. Stalagmium vitriolum 140 .

Slex qualis lapis 231. 246. inter pyro. Stamina ſunt genitalia plantarum mafcula
machos, quotuplex 247. ubi reperian 663 ,
turmelovitusmontis Carmel liinilcs ib. Stannum cujusmodi metallum 313. expli.
5106. itein concreti puddingftone dieti catur 314. purum & impurum 315 .
ib , in mineris 316. uti varie cuin aliis
Siliqua quid fit 674 . componatur 317. incoquituri aeri &
Sinter quid vocetur 77. 308. ferro ib. ulus ejus multiplices 318 .
Smaltum cobalti quomodo obtineatur 300. ejus calx ib.
item ſtaini encauſtum 318. Steorites quis lapis 82 .
Smaragdinum mare quid Jafpidis appelle- Steinmark 334. 384. 211. nos.
tur 380. Sselecbites vid . ofleocolla. 223 .
Smaragdites quis dicatur 382.410. Sucrcoratio agris uti prolit 66. per quae
Smaragdus, quae fit geinma 403. mixtus fiar 69 .
Smaragdoprafius caet. 410. Sternſtein vid . Aſtroites 377
Smectus ſive terra cimolia quae 82. Sribium vid . Ansimonium 290 .
Smiris, Schmirgel, quid denoter 336. Stigma orificium tubæ in flore fæmineo
Soda fal lixivum vocatur 129 . 663
Solum quid nominetur 45. Stigmites quis carneolus 387 .
Sorbus arbor quae 725. Sripes arborum , quid vocetur 603. & not.i.
Sorry cujusmodi vitriolum 140 Stirpis arborene genealogia 641.
Sparbum cujusmodi lapis 221. quotuplex Scolones quid. 639. not. poſſunt alibi in.
ib. druia ſelenitica cryſtallus Island. ſeri & plantari 645.
cut. 221. Strobylus , quale femen 676.
Sēcus & fpelunca quid vocetur 110. Strata terrae. unde 100. 105. feq . varia
Speiſe vel Kobold quid 299. 100. Angliae jor . Belgiae roo .
Spiauter , Spenuter quid appelletur 303 . Galliae 102. Italiae 103. Gerinaniae
Spica quid ſignificat 672 . 104
Spiegelfulie vid. ftannum foliatum , Styrax arbor 735
Spiegelſtein, mica 210. Sinuctura in corpore organico , quid 441.
Spies las vid. fibium . vegetabilium quaenam ad eam requi
Spinellus quae fit geinina 407. rantur 583. quaenam melior 590. non
Spiritus chemicus quid fit & quotuplex fufficit ad vitam
448.
179. feq. unde nominerur 180. Stylus f . cuba in floribus planrarium 663.
Spodium , vel Tutia quid fit 361. Suber quid 701.
Spongites niger, Schwammſtein quid 24+ Suber montanum cujusinodi amiantus 212.
& albus Subolefcendi' lex viventium
229. 484. feq.
Spröſslinge, Ausſchöſslinge, vid. ſtolones Subliniaturn quid vocetur
639. stor. 310 .
Spuma maris vulgo quid vocetur 82. lupi Subterranea quae 47. 89. varia dantar
quid minerae 336. 97. 98. feq.
Stalactites quis lapis 257. variae figurae & Succeffionis dependentia 433. inprimis is
ubi nafcatur ib . viventibus 434. in propagatis. 435 .

Succi .
 PARTIS III. PHYSICAE DOGMATH-

Succinum quid fit 190. opacum & peilu. Terra quid rei 6 : 2 . cuir eleineren lien
ciduin, album & flavun , uri nalcatur cum 3. inpenetrabile, aliis fe ing .
ib . sen. nuans 4. uti ajue & c. 5. pura , iin .
Succus feminalis in plantis quid & quoru . pura 6. puræ fcientia eft gcologia 7 .
plex 577. ubi gignitur 578. ubi an impurae oryctologia 8. pura, ubide .
tea latuit 579. tur, ejus notie 9.- 11. qualitates 12
Sulfrutices quaenam audiunt plantae 594 . 25. ratio lazvigationis 28 . eft præci
n0t . 3. pua ſiccorum materia 33. & triun re•
Sulfur quid fit 192. ejus diviſo , natio. grorum materia 34. 35. continet ra
vum facticjum 193. vivum 194. Datum tionem pororain 36. compaétionisque
in terris & lapidibus 195. 196. fatuin expenfionis, & c. -37-41. inpura quo
... S. elicitum 197 . caufla acilularum modo fit, ejus varietas eft miſtiones 41.
198. ejus uſus 199. pyrotechnicus 42. 35 . inde corporuin ortus 44.
ulics 200. mixta coinmunis acceſla & inacceſla
Superficies telluris quae dicatur 47. ejus 46 · 52 . fera cujusinodi fit 59. 60 .
inira varietas 88. quae firma & con : mixta variis corporibus 61-63. fo
. tinens go. fertilis & fterilis 58. lubilis in aqua 64. 65. inde fertilitatis
Surculi arborum funt rami horni 641 . climarum differentia 66-69 . fertilis ejus
poffunt alibi inferi & plantari 645 . disquiſitio 70-74. ſterilis 75. vul
Syinitos quis Jaſpidum 380. garis 76. 77. durior & gravior eſt
Sympatheticum atramentum 2977 arena, cujus ſpecies enumerantur 83 -
8,7 pro tellure accepta inirabili gauder
T. ſuperficiei varietate 88 90. fphærois
Tacamabaca quid 693. not. an tota ſolida aut intus cava 91. ejus
Tälge ab grac. Sando plebi germ , infcrio moles & denſitates 92-95 . eſt pars
resifrondes vocantur 640 not. ſidernin maxima, cavernoſa cæt. 96 -
Talcum quid fit inter lapides 208. ejus 109.
genera 209. Terrae fuperioris preſlio verſus inferiora
Tamarindus, arbor 747 113. mixta, ingredientia vires , analy .
Tamarix f. tamariſcus, Tamarindenbaum , fis 114-117. qualitates ratione luci,
768 . foni, humiditatis, vis foiventis, vis co
hærendi &c. 115 • 124 .
Tangeln, folia abietis capillaris 610. not.
Tartarus f. orcus 47. quid
quid falis dicatur
dicatur Terrae concretae f. glelae quid fint 125.
161 . folvuntar aqua , & funt falia, ſulfura
Tafus, quis marmor 220. 126. fuút item lapides, mctalla, ſeini
Taxus arbor metalla 201-203.
692.
Tecolitbus quis dicatur lapis 231 . Teſſerae vid . Spatum cubicum 221. not.
Tectorium quid vocetur 85 . & inter i mineras 321.
Tellus 90. vid . terra , Textura corporum quid 125.
Temperies quid fit 44. Tbimelæn frutex 724 .
Terebinthina reſina unde colligitur 768. Thya arbor 710. an fit paradiſiaca arbor
not. arbor quaenam 691 . vitae ib . dor.
Termes eſt rainus decerptus 644. Tika arbor, ejus deſcriptio 760.
Mmm mm 3 Tinkat
 INDEX RER V M

Tinkal quid vocetur 160. Vegeta vis, quid 450. vegeta vita 455.
" Tintenaque cujusmodi æs dicatur 327. vegetuin corpus ib. not.
Topazius, quæ gemma 402, mixtus 409. Vegetabile regnum, quid dicatur 510.
' Tophus, Tiffſtein quid fit 224. Vegetabilia quid fint 468. corum fcien
Turf. quid 79. tir 469 . quaenain non fermentent
Trabs quid dicatur 604. 493. eorum ſtructura 583 .
Tracbeæ in plantis f, fiſtulae 571. feq. & Vegetario viventium accommodatum requi
not. 2 . ria ' gradain caloris 457. ejus princi:
" Tradux eſt proles perfecta in corpori pia a priori haberi & demonftrari ne
bus viventibus 461. queuut 512. uti a poſteriori colligan
' Transmutatio metallorun vana eſt 268 . tur 513. generalis ejus indoles 583
Tribomoinetrum .cujusinodi inſtrumentum Vena metallica 288.
31. Denne plantarun quid ſint 571, 572. ea
Tricbus haematites 336 . rum uſus & communicatio 573. aliae
Triophthalmus onychius 386. peculiares 574. potiores funt progerrni
Tripolitana terra, quid fit, Trippel 84 . nantes
575 .
Tropfſtein vid . ſtalactites 257. Verticillus qualis gluma 672 .
Truncus vocatur aboris caudex lignoſus Verwitterung quid 123 .
603. C not.2. Veſiculae plantarum rande fiant 557. &
Tubipora coralloides 377. 11ot .
Tubularin corallia purpurea 377. Vigor quid in viventibus dicatur 455
Tubuli plantarum quid 560.quotupli- Vires plantarum , quænam 528. not . con
ces 570 , 571 feq. venientia harum virium quatenus uten
Tulipifera arbor, Tulpenbaum 767 . dum 529. quomodo a pofteriori inno .
teſcaut 530 .
Tunicae plantarum quid fint 558. quo . quomodo fibi adverle
modo oriantur 559. detegantur 531 .
Turcica wel Turcois quæ gemma Türkis Viride aeris quid ſit 325. nativum & ta
378 . ctitium 327. vide arugo.
Turiones quid appellentur 637. Viride montanum quid vocetur 325 .
Turmalinus gemma 225. not. 2. Vis gelans quanta fit in merbario e materia
Turpetum minerale quid vocetur 310 . gelu efficiente jam exeintum 305. not .
- corporum vitalis , vis vegeta,
Tutia quae progenies' cinci vel cadmis
361 . quæuan ſit 450. eft principiuin vi:
Turtanego cujusmodi metallum factitium tale
452.
365. fubolefcendi vel folitaria eft vel
Socia
459.
V. Vita unde fit explicanda 447. non fola
Valetudo, quid denotet 456 . ſtructura organica eam expedit 448 .
Valles, quaenam dicantur 57 . quid ſit vita infima f. corporea 450.
Vapores noxii & letales in fodinis 295 . fenfui aliquatenus analoga 451. qnid
Vas ſmaragdinum genuenſe 403. vegeta & vegetior 456. arborum virs
Vafa & vaſcula plantaruin quid aint 560. quomodo fit tuenda 680.
ſeminalia quid fint 576. Vitale pripcipium quid ab eo præftandum
 PARTIS III. PHYSICÆ DOGMATICE.

fit 452. , eſt regulare & fecundum U

quandam regulæ perceptiorem agit. 454. Uhnus arbor 740 .
Vitriolum quid fit 135. quos formet cry Umbella Aorum & ferninum 672 .
ſtallos 138. quotuplex 139. Unio inter margaritas quid 375.
Vitrum rusbenicum vel inofcoviticum quid Ultramarinum quomodo & undeobtineatur
210. non eſt ſelenites 218. malleabile: 379
quid eſſe poſſit 345 .
Viva corpora cur in Fhyfica explicanda W. ,
425. eorum ſapiens con nexio cum non Wacke vid. Saxum .
viventibus ratione coexiſtentiae & ſuc Walkerde vid. Fullouia terra.
eeffionis 426 - 434. ratione indolis & Wammerig wimmerig Holtz,, fusterna 643.
naturae not.
437 438.441. feqq .
Viventia corpora , quid ipſis in primis fit Waſchertzt vid . Galena:
ſucceſſivum 434 .
viventium fcientia Waferbley vid . Molybdaena ..
unde petenda 436. differunt ab non Weidenbaum 693
viventibus pernutritionem 453. not. vi . Wiſsmuth vel Biſmuthum .
ventia ſunt minora peperuo mobilia: Wolfram vid. Spuma capi..
474. uti fubfint legibus motus 475.
Viventiiim vigor 455. quomodo ſubole X ..
fcunt:459. 460. eorum morbus & Xanebion veľ' Xanthus: quae gemma hya
ægrotatio 462. mortalitas & mors 463. cynthina 401.
quid fiet de mort uis 464 . gene ra vi- Xym eny s arbo r 73 7. not .
ventium 466. inanimata 467. genera- Xyftius plebeja Indorum gemma 401.
les eorum leges 476 .. lex varietatis 477 .
corum lex ordinis 478. fucceffionis Z ..
479. cur eorum genera nequeunt elle: Zaffera quid ' appelletur : 300 ..
meliora 480 . num ullum eorum ge Zeros que dicatur cryllallus 395. not ..
nus intereat 481. & num noya orian- Zimmetbaum 744.
tur : 482. natura eorundem manet ea . Zincum vel Cincum quid fit 290. explica.
dem 483. lex angefcendi & fubole : tur 303. ejus ininerae & uſus, ib:
fcendi 484. lex eorum communis 485. Zinnbette quid dicatur 325 .
lex alendi 486. eoruni conſenſus & Zinnober vid . Cinnabaris.
diſſenſus 487. vis medendi 488. de Zinnopel nova res, quid fit 355
eorum loco & tempore 489. geneſis; Zomorphos achates qualis 384.
490 . genera mortis & corruptionis. Zoologia, ſcientia animaliumi 471 ..
504-507 . deſtructionis eorundem iido Zwiebel. vid. bulbus ; 657.
les & finis
508 Seq..

Bayerische
Sisatsbibliothek
winchen
象

重
Į
H
‫‪-‬‬ ‫اب‬
 C
OC
(( (
(
3
 co
O
COC
M
CO
COS